1 - Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
Transcripción
1 - Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
GLOSARIO DE TÉRMINOS JURIDICOS EMPLEADOS PARA LA TRADUCCIÓN DE LA CONSTITUCIÓN POLÍTICA DE LOS ESTADOS UNIDOS MEXICANOS AL MAYA MAYA-ESPAÑOL A Ba’alo’ob sijnal: Recursos naturales Ba’alteltambal nojcheemo’ob, A’almajt’aanil Meyaj Nojlu’um: Ley Ba’ateltambal nojcheem: Buques de Federal del Trabajo guerra Áantajil: Asistencia Ba’atel-beelankil: Contenciosoadministrativo Aj p’is óol: Juez Aj suttse’ek: Interino Béelankil jala’achil: Autoridad administrativa Ajmeyaj: Trabajador, obrero Beelankúunt: Regir Ajnojp’is óol: Magistrado Béelbes nu’ukbesajo’ob: Sistemas Ajnojpóop: Secretario normativos Ajnojpóopil: Secretaría Beelbest’aan: Regla, norma Ajtsolxikin: Consejero Béelbest’aan: Reglamentar/ regular/ norma B Ba’albail: Patrimonio Beelbest’aanil jala’achil: Estatuto de gobierno Béelbest’aaniloób kaaj: Políticas sociales Ba’albail: Propiedad, patrimonio Béeytalil: Facultad ~ 1 ~ Belankil kaajo’ob peetlu’um: Chúunsaj: Promover/ iniciar Administración Pública estatal E Belankil meyajo’ob: Procedimientos administrativos Éejen: Validar Belankun: Administrar Éets’il: Copia Bo’olsi’ipil: Pena Bo’olsi’ipil: Sancionar J Bo’olsi’ipil a’almajt’aan: Ley penal Bo’oybesa’an: Dependiente Jáalk’abil: Libertad Jaalk’abil, juunalil: Autonomía C Ch’a’at’aan: Acuerdo Jáanilil: Higiene Jaatsil: Fracción Jach k’a’ana’an xook: Educación básica Chíika’an si’ipil: Flagrancia obligatoria Chuka’an jóok’ol taanil: Desarrollo Jach ya’abil: Mayoría absoluta Chunt’aan: Principio Jajatslu’umil: Demarcación territorial Chunt’aanil ts’o’okbal: Principio de Jala’ach belankil kaaj: Administración definitividad Pública local Chúumuk ka’anal xook: Educación Jala’ach taak’in: Financiamiento público media superior Chuun: Base Jatsts’íib: Artículo Jejeláas náajal meyaj: Actividades Chuun taak’in: Capital (dinero) productivas Chuun xook: Educación preescolar Jets’: Fijar ~ 2 ~ Jets’ t’aanil: Determinación K’atun: Ejercito Jo’olpóopta’al: Presidir K’axt’aan: Tratado Jo’olts’íib: Titulo K’eexil óoxja’abnáal: Diputado suplente Jóok’bal ti’ kaaj: Emigración K’iinilo’ob kuuch: Periodo (de cargo) Jóok’ol táaniil: Derechos laborales K’úub: Extradición Jook’sbal koonol: Exportación Ka’aka’aj a’almajt’aanilo’obo’ ti’ u Jóoksbal koonol (ti’ nojlu’um): Exportar meyajnáalilo’ob kaaj ti’ péepetlu’umo’obo’: Leyes de Responsabilidad de los Servidores Públicos de los Estados Juunal: Individual Ka’akaj a’almajt’aanilo’ob: Leyes de K responsabilidad Ka’akajil: Deber, responsabilidad K’a’abet: Uso Ka’akajil: Obligación K’a’ana’an kúuchilo’ob: Áreas Ka’anal meyajo’ob: Trabajo profesional estratégicas Ka’anal xook: Educación superior K’a’ana’an xook: Educación básica Ka’ananil xook: Nivel de escolaridad K’áanáab k’atun: Armada Ka’ansajil meyaj: Capacitación K’áatchi’: Consultar productiva K’áattúuxtbal: Extradición Ka’ansajil xook yéetel ts’íib: K’aj óolalo’ob: Conocimiento K’albal t’aan: Auto de formal prisión K’askúunaj: Ataque Alfabetización Ka’ayáal xook: Educación secundaria Kaaj: Comunidad ~ 3 ~ Kaajil mneyaj: Servicio público Kajtalilo’ob: Pueblo Kanáan: Conservar Kanáan: Garantizar Kanáanbal: Seguridad Kanáanil nojlu’um: Guardia Nacional Keet táakpajal: Acceso equitativo Keet táakpajal: Equidad (frente a los varones) M Ma’ jala’ach taak’in: Financiamiento privado Ma’ nojsi’ipil: Delito de orden común Ma’ péekil ba’albailo’ob, Ma’ peekil ba’alba’il: Bienes inmuebles Ma’ si’ipil weelgae’: Huelga lícita Ma’ xook: Ignorancia (educativa) Ma’peekil ba’alba’il: Bienes raíces Máakil molay: Socio Keetil: Igualdad Máasewal kaajo’ob: Pueblos indígenas Ki’óol: Disfrute Kuchkabal: Municipio Kuchkabal: Municipio, Delegación Kuchnáal: Funcionario Kuchnáal kaaj: Funcionario público Máasewal petenilo’ob: Zonas indígenas Máasewal xoknáal: Estudiantes indígenas Machbal: Desarrollo integral Méek’tankaj: Ayuntamiento Meentbil a’almajt’aan: Crear ley L Líik’saj óol: Alentar Líik’sbalil: Rebelión, sublevación, paro Lóobilta’an: Víctima Meyaj u yoojel: Profesión Meyajil toj óolal: Servicios de salud Meyajnáal: Trabajador Meyajnáal kaaj: Servidor público Meyajta’al: Operar ~ 4 ~ Miatsil: Cultura Mokt’aan: Acuerdo, convenio Mokt’aan: Convenio Mokt’aanil (meyaj): Contrato (de trabajo) Mokt’aanil meya: Contrato de trabajo Molay: Corporación Múuch’taak’in nojlu’um utia’al naaj: Fondo Nacional de la Vivienda Múuch’tambalil a’almajt’aan: Asamblea legislativa Múuchtáambal: Colectiva Múuk’il meyaj: Capacidad productiva Múul xot’ts’íib: Apartado Molayil p’is óol: Tribunal N Molayil takjo’ol kaaj: Ministerio público Molayil yéeybal nojlu’um: Instituto Naajil ts’aak: Enfermería Federal Electoral Náamatmaj máak: Derechos Molayilo’ob a’almajt’aan: Legislaturas Molayilo’ob a’almajt’aan kaajo’ob: fundamentales Najmatmajil maak: Garantías individuales Legislatura local No’oja’an meyaj: Trabajo con probidad Molayilo’ob kaaj: Empresas públicas Noj jala’achil nojlu’um: Ejecutivo Mu’uk’a’ankuun: Enriquecer/fortalecer Múuch’ áantaj mokt’aano’ob: Convenios de colaboración Muuch’ kaajo’ob: Zonas conurbadas Múuch’ láak’tsilo’ob, Múuchláak’tsilil: Familia Múuch’ máak: Sector federal Noj molayil p’is óolal: Tribunal Superior de Justicia Noja’almajt’aanilo’ob kaajo’ob: Constitución local Nojchúumukil nojlu’um, Nojméek’tankaajil Nojlu’um: Distrito Federal Múuch’il: Asociación ~ 5 ~ Nojjala’achil, a’almajt’aanil yéetel p’is óolil: Ejecutivo, legislativo y judicial Nojkaxan: Investigación Nojlu’um k’axt’aanilo’ob: Tratados internacionales Nojmolayil nojlu’um: Congreso de la Unión Nojpáajtalil: Poder público Nu’ukbesajil áantaj: Sistema de becas Nu’ukbesajil kaaj: Orden público Nu’ukbesajil ma’ chíinpolal: Sistemas de medios de impugnación Nu’ukulil ba’atel: Armas Nu'ukbesaj: Organización, sistema, programa Núukt’aano’ob: Resultados Nojsi’ipil: Crimen Nojtáambal: General O Nojtáambal a’almajt’aano’ob: Leyes generales Nojtáambal chunt’aan: Principio general Nojtáambal t’aano’ob: Disposiciones Óojelbil ba’alo’ob: Comunicaciones Óokbal ti kaaj: Inmigración Ooksbal koonol: Importación generales Óotsilil: Carencia Nojyéelbaltáambal: Votación universal Óoxja’abnáal: Diputado Nonoj: Bastante Nonoj ya’abil chunt’aan: Principio de P mayoría relativa Nu’ukbesaj a’almajt’aano’ob, Tsolmeyaj a’almajt’aan: Leyes P’éelilikun: Unificar orgánicas P’íit bo’olil: Salario mínimo Nu’ukbesajik: Coordinar P’íitkuuns: Disminuir Nu’ukbesajil: Programa ~ 6 ~ P’is kaambal: Examen P’is óol: Justicia, jurídico Poolilta’al almejenilo’ob: Representación política P’is óol: Proceso penal/juicio S P’is óol jala’achil, Jala’achil p’is óol: Autoridad judicial Si’ipil: Delito P’is óol máansbal: Juicio sucesorio Si’ipil náal: Delincuente P’is óol nojpáajtalil kaajo’ob: Poderes judiciales locales Si’ipilta’an: Ofendido Paachikuunaj: Rezago Suuka’an ts’áak: Medicina tradicional Páajtalilo’ob máak: Derechos humanos Suuka’anilo’ob: Prácticas tradicionales Paaklan koonol: Comercio T Patan beelbest’aano’ob: Disposiciones fiscales Pech’ óolil: Discriminación Péekil ba’albailo’ob, Peekil ba’alba’il: T’aan: Declaración T’íilbail k’atun: Tropa permanente Bienes muebles Ta’akbal naaj: Almacén Péeksbalil: Trastorno Taak’inilil nojlu’um: Economía nacional Péetil: Jurisdicción Táakmuk’: Impulsar Péetil nojlu’um: Jurisdicción federal Táakmuk’: Promover Peetkanan: Fuero Táakpaja’an: Involucrado Poolil u jala’achil u nojchúumukil Táakpajal: Acceder nojlu’um: Jefe de Gobierno del Distrito Federal Takjo’olta’an: Indiciado ~ 7 ~ Ti’ibil e’esbal óoxja’abnáalo’ob: Diputados de representación proporcional Ti’ibil e’esbal chunt’aan: Principio de la representación proporcional Tia’alinta’al: Adquirir Tia’alta’al: Propiedad Toj óoltambal: Salubridad general Tojbe’enil: Integridad Tóotol lu’um: Terreno rústico Ts’áabal k’aj óoltbil: Publicar Ts’áabal k’ajóoltbil: Difundir Ts’áaik patan, ts’áaik ka’aka’aj: Gravar Ts’áamúuk’: Intercultural Tsikbe’enil péepet lu’umo’ob: Soberanía de los estados Tsolxikin: Consejero Tu náapulil: De forma directa Tuukul: Ideas Tuukul: Plan Tuukul meyajo’ob: Proyecto productivo Tuukulil: Propósito Tuukulil utia’al u jóok’ol taanil nojlu’um: Plan Nacional de Desarrollo Túupil: Policía (persona) U je’ets’el u: Propiciar, ayudar a U molayo óoxjabnáal ti’ u molayil nojlu’um: Cámara de diputados Ts’áat’aan: Concesión Ts’aaxook, xook: Educación U Ts’albil ju’un: Papel sellado U’ukk’iin: Semana Ts’íibol: Aspiración Ts’o’okt’aan: Resolución X Ts’o’okt’aanil jala’achil: Resolución gubernamental Xak’al p’is óol: Inquisición Judicial Tsikbe’enil: Dignidad ~ 8 ~ Xak’albéelankil: Inquisición administrativa Ye’esajil: Identidad Yéeya’an múuch’il nojlu’ume’: Xik’nal k’atun: Fuerza aérea Comisión nacional Xk’oosil: Servidumbre Yéeybal a’almajt’aanilo’ob: Ley Xookil ka’ansaj: Educación normal electoral Yéeybal jala’achilo’ob: Autoridades Xot’ts’íib: Párrafo electorales Xupbil taak’in: Presupuesto Xuup taak’in kaaj: Cuenta pública Yéeybal jala’achilo’ob kaajo’ob: Autoridades electorales locales Yilik: Atender Y Yooksbal koonol (ti’ nojlu’um): Importar Yáax kaambal: Educación inicial Yuumil molay meyaj: Empresario Yáax kaxan: Averiguación previa Yuumil óoxja’abnáal: Diputado Yáaxyaal xook: Educación primaria propietario LISTA DE PRÉSTAMOS EMPLEADOS EN LA TRADUCCIÓN DE LA CONSTITUCIÓN POLÍTICA DE LOS ESTADOS UNIDOS MEXICANOS. Ayuntamiento Campaña Cien por ciento Diciembre ~ 9 ~ Domingo Estampilla Gremio Huelga Industria Julio Mil Noventa Noviembre Partido político Puerto ~ 10 ~ Radio Servicio Sesenta Sindicato Televisión Voto