versione pdf - Sardegna DigitalLibrary
Transcripción
versione pdf - Sardegna DigitalLibrary
A Pàulu Pillonca, amigu coriale e cumpanzu ‘e chentu chertos in sa difensa de sa Limba nostra © Domus de Janas 2004 Antoninu Rubattu Sos diccios non sun… fae ISBN 88 88569 12 X Febbraio 2004 Realizzazione editoriale Domus de Janas Via Monte Bianco, 54 09047 – Su Planu – Selargius Tel. 070 5435098 Fax 070 5434105 www.domusdejanaseditore.com Disegni di copertina Gian Vittorio Vacca Realizzazione grafica della copertina Supporti Visivi Stampa e legatura Grafiche Ghiani, Monastir - Cagliari Jogos de sabidoria Chi sos dicios potan esser totu foras che fae est una veridade cumproada ma est beru puru chi Antoninu Rubattu los manizat comente chi sian ranos. Pius de rosariu, forsi, chi no de fae, dia nàrrere: chene fadiga e cun lestresa ma in su matessi tempus cun tota sa seriedade chi lis deghet ca sun una sienda lassada a nois dae sos mannos nostros, in séculos e séculos de tribulascione. Custu aparitzu deghile, chi sa mente sua semper in muta justa at printzipiadu a ponner in pe’ una deghina de annos innanti ’e oe, est restadu remonidu pius de cantu dimis aer chérfidu ambos duos, isse e deo. Cheret narrer chi no fut s’ora sua de nd’’essire a lughe. Como, si Deus cheret, cuss’ora paret lòmpida e duncas lu ponimus in campu ambos a bonu coro: isse chi at tentu s’idea e como la podet bider cumprida, deo a coro gratu pro s’onore mannu chi m’at chérfidu istrinare. Est unu jogu literariu, custu de s’amigu-frade Antoninu Rubattu, ma est finas unu jogu chi annanghet a sa sabidoria de su pòpulu sardu criadore de dicios sa sabidoria sua: de poete, de interprete de poetes istranzos famados meda, de istudiosu de limbas e de autore –pro ventomare s’ùrtimu aparitzu sou in sos annos– de unu ditzionariu de sa limba nostra chi finamentra a oe no tenet s’uguale e nemmancu su simizante. Joga-joga, Antoninu Rubattu nos istrinat unu trabagliu chi est una prenda de tenner in contu mannu ca costoit unu siddadu bundante: no in dicios e modos de nàrrere ebbia, chi puru dian bastare, ma de connoschentzias e de connoschimentos meda pius largos, in sas peràulas e in s’ispìritu de sa limba nostra e de àteras limbas puru. 6 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE No b’at imparu chi intret mezus in sa mente e in su coro de chie si bi ponet a prope de cussu chi ti presentat su chi ti cheret nàrrere in manera dìliga e lèbia, che unu contu bene contadu: in sa funtana de custa criassione de Antoninu si bufat abba frisca e bona, un’abba de salude ispirituale e in su matessi tempus de ispaju: virtude chi no noghet, màssimu in tempos de tristura e de gherra che-i sos chi nos sun rutos in fadu in custos annos mùrinos. S’ispera mia est chi custu jogu literariu de Antoninu tenzat sa bonasorte chi meressit in manos de sardos mannos e minores, in famìlias e in iscolas de sa terra nostra chi est comintzende a intrare in amistade cun sas siendas de su tempus coladu: siendas de no lassare cuadas in sos chizones pius segretos de su coro ma de nde ’ogare a pizu pro sos sardos chi deven bènnere. Paulu Pillonca Dìccios 8 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Cando si tenet su ‘entu est pretzisu ‘entulare (Intregu) Pàulu caru, amigu coriale, si mi l’atzettas, custu mattuleddu t’offero ‘e rimas in sardu faeddu brotadas, che bena manantiale, tottu paris in custu istadiale caldu e alluttu, a sa moda ‘e Cubeddu, de Pirastru, de Còntene e de Piras ch’amas a tales ch’a boltas nde giras! Cheriamis giogare... oh impícciu! cun sos treghentos e prus díccios tuos chi as regoltu in NARAT SU DICIU! E imbiadu ti nd’aia duos de “nigheleddos”, pensende ch’ispícciu mi risponderas. Ma bidu, a concluos, chi fis malu a sighire, apo pensadu: -Cussu ‘e trabàgliu est che saccarradu!Ma deo fia in tira... e iscurrizare in cussas tancas cheria cuntentu, ca b’at chie at nadu chi ‘entulare est pretzisu addaghi b’at su ‘entu! E fattu apo gai... accoti chentu de cuddos “nigheleddos” tott’umpare, intregados a tie, amigu ‘onu, ch’amas s’olostru e s’ílighe a cunsonu! Tue biadu, c’as àpidu chie istimare t’at fattu sa Natura fin’a cumprender chi non b’at cultura foras d’Issa! Cant’assimizo a tie! Gai fit babbu, ch’a notte e a die, finas in rima, cun puntíglia e cura, sas criaduras -tottu- fattu amare m’at de sa terra, de chelu e de mare! (14 de Austu de su 1994) 9 DÌCCIOS * Cando si tenet su ‘entu est pretzisu ‘entulare Quando si ha il vento a favore conviene separare il grano dalle loppe - amigu coriale: amico cordiale, del cuore mattuleddu: mazzolino brotadu: scaturito bena manantiale: sorgente inestinguibile istadiale: estate alluttu: infuocato Cubeddu, Pirastru, Còntene, Piras: poeti estemporanei, tra i più rinomati della Sardegna, così cari all’amico Pillonca a tales ch’a boltas nde giras: al punto da perdere la testa Narat su diciu. Proverbi del popolo sardo, di Paolo Pillonca, Edizioni Della Torre, Cagliari 1987 nigheleddos: avevo inviato, infatti, alcune “cosettine” all’amico Pillonca (vedi le ottave n. 2 e 3) senza ottenerne risposta ma deo fia in tira...: io avevo l’uzzolo della poesia, avevo l’ispirazione che mi pressava intregados a tie: dedicati a te olostru e élighe: agrifoglio e leccio 10 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Narat su dìcciu... (Ottavas a marrania... chena risposta) Treghentostrintatres nd’as postu in riga, Pàulu, ‘e dìccios in NARAT SU DICIU, e donzunu, che santu intro su nìcciu, est molimentu ‘e sabiesa antiga! Como però, addaghi ses ispícciu, ti dao deo un’àtera fadiga chi tue e tottu ‘ettadu a s’ilventa m’as unu die in Casteddu, t’ammenta! Ischinde ch’a s’ottava tenzo improntu (ma non l’isterro “a bratzos” che a tie) m’as nadu a marrania e rie-rie che-i su grodde finghéndeti tontu: -S’est ch’a improvvisare non ses prontu, giogamos, o Rubattu, deosie: Ordinza calchi rima e mi l’imbia, c’as aer pronta sa risposta mia!“E’ su tema?” -ti nêi. “Faghe tue!” -m’as rispostu cun ojos de dultzuraAmigu ‘onu, est donu ‘e Natura sa Poesia, inoghe che in tottue, ne in manos sa pinna amos segura! Siat comente... it’ ‘alet chi mi cue! Si d’ambos duos est sa Musa amiga, giogamos... già est dulche sa fadiga! Pro ch’in sas tancas de sa poesia non tucchemos però a brìglia isolta, faghimos goi: da-e sa regolta ch’as tue iscrittu, de sabidoria leamos calchi dìcciu, a bolta-’olta, e l’isterrimos, postos che a porfia. E ite nâs? Ti paret pensu ‘e giudu? A cosa fatta non balet impudu. (14 ‘e Trìulas de su 1994) 11 DÌCCIOS * A cosa fatta non balet impudu (penettu) A cose fatte non vale vergogna (pentimento) - - dìcciu: proverbio nìcciu: nicchia molimentu: monumento addaghi ses ispìcciu: giacché sei spiccio, sbrigativo improntu: attitudine, predisposizione ma non l’isterro “a bratzos” che a tie: Paolo, oltre che bravo poeta, è anche un buon improvvisatore, cosa che invece a me riesce molto difficoltosa a marrania: in atto di sfida, di provocazione grodde: uno dei tanti nomi tabuistici della volpe a porfia: a gara siat comente...: ad ogni buon conto tuccare: procedere, avanzare, andare de sabidoria leamos calchi dìcciu: il “tema” delle nostre dispute in versi avrebbe dovuto essere quello trattato da Paolo in Narat su diciu, per l’appunto “i proverbi” pensu ‘e giudu: pensiero assennato, meritevole di attenzione impudu: pentimento, vergogna 12 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Nachi tirat de fémina unu pilu... Addoroju! Già nd’ ‘enin a cherveddu a boltas d’oriolos! Signatilu su ‘e oe e risponda, Remundeddu! Nâchi tirat de fémina unu pilu prus de treghentos giuos tott’a filu! Est gai o no? Cun su coro a toccheddu non mi lasses in custa mala duda, ne de mi narrer s’est beru t’impuda! Tue ite nd’ischis de cussas fainas? Ti resultat o no, mi lu cunfessa. Nachi b’at chie istat messa-messa sighende de sas Evas sas muinas! Mi paret de t’intender:-Nde la sessa, o Rubattu, de sanas raighinas mi ‘anto d’esser, cun tegus innante, ne mi crêttas che àteros menguante! Deo ‘e femìnas in sa vida mia a narrer pagu nd’ap’amadu…chentu! Mi so campadu cun tottu cuntentu chena las tzirigare...abberumia! Da’ duas d’issas s’amore apo ottentu: da’ sa pobidda e da’ sa Poesia. Las apo amadas sempre, notte e die, e ambas duas an amadu a mie.Una balla... o duas... pr’ammasettu! Però mi ses amigu e che dischente dia cherrer chi m’atzettes, o balente! Ordinza adducas... as aer rispettu e fide da-e me. A ponner mente, mancari a brincos da-e lettu a lettu, so dispostu. Ma non fettas su maccu! Intertantu m’arrodo su... pinnaccu! 13 DÌCCIOS * Pius tirat de fémina unu pilu chi no treghentos giuos tottu a filu Ha più potenza un capello di una donna di trecento gioghi di buoi tutti in fila - addoroju: ahimè, urlo di lamento oriolos: pensieri assillanti e affannosi Cun su coro a toccheddu: Con le palpitazioni, col cuore in gola duda: dubbio, incertezza messa-messa: mietendo, fecendo strage di cuori tzirigare: toccare leggermente, sfiorare ottentu: ottenuto pobidda: moglie, padrona di casa ammasettu: ammansimento, domatura intertantu: frattanto, nel frattempo arrodare: affilare pinnaccu: roncola, falcetto 14 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie aisettat su piattu anzenu... Bae e isèttande aggiudu o sulenu si t’agateras in bisonzu, afflittu! A un’amigu ch’at s’isgarzu pienu deo in debadas so un’annu appittu! Chie aisettat su piattu anzenu -narat su dìcciu- lu màndigat frittu! Ma de retzire frittu calch’alliccu finas pérdidu como apo s’afficcu! Disprèssiat su famidu chie est attatu, e si li fùliat, a boltas, calch’ossu est pro s’innettiare su piattu! A sa lerta però! Ca s’unu mossu in bula ti s’arrêt, crê’ a Rubattu, bucca e nare ti tuppo in s’accossu finas a t’ ‘ider che rana unfiadu a ojos foras e mortu crebadu. Su ch’as lassadu pustis ti nde leo e in sa picca lu ponzo ‘e sas puddas ch’as pasturadu, chena ponner tuddas, in chentu e prus trighinzos! Finas crêo de mi nde gigher calicuna ‘e cuddas pro ch’apa in càscia sos ôs friscos deo! A tales chi a donzi... fadigada sambajone non manchet ne frullada! E daghi penso chi tue pudende ses in sa losa, de bermes pastinzu, m’isbùddigo ‘e su risu... ammentende a cando ‘e liccantzias a mischinzu fia deo, ‘addinosu, a imbaddinzu, fàmine e sidis che simmai patende! Ma pustis... mi penento, o mariane, e naro:-A mossu ‘e cane, pilu ‘e cane! 15 DÌCCIOS * Chie aisettat su piattu anzenu lu màndigat frittu Chi attende il piatto altrui lo mangia freddo * Chie est attatu disprèssiat su famidu Chi è sazio disprezza l’affamato * A mossu ‘e cane, pilu ‘e cane Contro il morso del cane (occorre curarsi con) il pelo del cane - sulenu: sollievo, lenizione, conforto isgarzu: esofago, gozzo, gola so appittu: sto appresso alliccu: lusinga, allettamento, assaggio a sa lerta!: all’erta! accossu: necessità, bisogno picca: pila, mangiatoia di pietra, truogolo tudda: setola trighinzu: borgo, quartiere, rione povero sambaione: zabaione pastinzu: pasto m’isbùddigo ‘e su risu: mi sbellico dal ridere a mischinzu: in miseria, alle strette mariane: uno dei tanti nomi della volpe 16 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A boltas un’istrobbu ‘attit fortuna Inte’, Pillonca, su bandu ch’in bidda deris bettadu at su tamburinaju: -Sennaresos, furadu sa pobidda m’at a s’iscuja unu puddedru ‘aju. Deo mi nd’accunorto de su raju, ma sun sos fizos pistidda-pistidda pro sa mama in prenettu e suddu mannu timinde li sutzedat calchi dannu. A boltas un’istrobbu ‘attit fortuna. Già est gai... ma bae e ispiegabilis! Issos pretenden chi su maccu ‘e Silis chirca-chirca che pighet a sa Luna! Chie cheret arantzu andet a Milis, ma si de brùscia nde bramades una deo bos dao lumen, sambenadu, edade, intinnu, ratza e parentadu. Braccotta ‘e petza, pro non narrer nana, un’oju lerzu, s’àteru ‘e cristallu, in pilucca, sas ancas che frullana, mannas sas tittas che unu timballu; s’alenu est putzinosu e sa cuartana, si l’abbojades peri calchi ballu, bos pítzigat, creide, che... tudones, ca issa est fittiana ‘e sos vegliones! M’azis a narrer: ello tue tzegu fis incosciende sìmile iscurtone? Tzegu pàbaru! E pro cuss’intregu mezus fini trint’annos de presone e-i su mezus cun su ‘addagone segadu a trinchis! Ma de s’arrennegu sa ‘e oe est s’ùltima forchidda: muzere e giuos lèalos in bidda. 17 DÌCCIOS * A boltas un’istrobbu ‘attit fortuna A volte un disturbo porta fortuna * Chie cheret arantzu andet a Milis Chi vuole arance vada a Milis * Muzere e giuos lèalos in bidda Moglie e gioghi di buoi sceglili nella tua città - a s’iscuja: sommessamente, di soppiatto accunortare: confortare pistidda-pistidda: insistentemente, in maniera martellante prenettu: preoccupazione suddu: assillo, pensiero, apprensione brùscia: meretrice, donna di mal’affare, fattucchiera sambenadu: cognome, casato braccotta ‘e petza: bassa di statura oju lerzu: dagli occhi storti, strambi pilucca: parrucca frullana: frullana, furlana, falce friulana dal manico lungo e taglio ampio (dal toscano “frullana”) tudone: colombaccio iscurtone: animale favoloso a guisa di rettile che avrebbe il potere di pietrificare chiunque gli si avvicini tzegu pàbaru: orbo del tutto (completamente “appannato”) addagone: dagone, coltellaccio segadu a trinchis: tagliuzzato 18 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Mossu partitu, bene ‘odidu In t’intender miàula-miàula m’ ‘enit boza su cane ‘e t’aunzare. Ses bàrriu che ou e furare mi cheres su recattu, conca ‘e tàula! Una cosa est a nàrrere una fàula, un’ateruna est a si cagliare. Tue dare non dias un’atzua, si nde tenzeras milli, a mama tua! Preighende che Cristos ses in terra: giamas che Issu “frade” o “sorre” a tottu, s’isciau abburris, su famen, sa gherra, non negas a sos pòberos s’accottu. Ma torras, posca e sempre, a su connottu: su tou est tou... emmo... e si una perra b’at de dare ‘e chivarzu est de... s’anzenu! Bastat chi s’órriu tou abbarret prenu! Mossu partidu -nân- bene ‘odidu! Ma tue ‘e dìccios, bah, non nd’ischis nudda! E tando inte’: ti s’ ‘oltet in chibudda sa conca manna ch’as e siat nidu de terpes e de ‘ulpes! Un’ispidu posca in sa limba a colpos de turudda chi ti craven alluttu e a bistrale mutzos orijas, nare e onzi casciale! Intr’ ‘e su coro (si puru nd’as unu!) fettat su bugnu sa ‘espe terranza; ismurzes sempre ritzu de castanza, a bustu e a chena ti lessan deunu. Sa muzere che corru bidas lanza, nanos sos fizos, ti ruspiet donzunu! Assiat limba, nâ’! Ma s’est gasie, su ch’augùro a tie ‘enzat a mie! 19 DÌCCIOS * Una cosa est a nàrrere una fàula, un’ateruna est a si cagliare Una cosa è dire una bugia, un’altra starsene zitto * Torrare a su connottu Tornare al “conosciuto” (alle buone esperienze del passato) * Mossu partitu, bene ‘odidu Il boccone diviso è ben goduto - miàula-miàula: miagolando su cane ‘e t’aunzare: aizzarti il cane bàrriu che ou: pieno come un uovo recattu: cibo, pastura conca ‘e tàula: testa di legno isciau: schiavo accottu: zeppa, sostegno su connottu: il “conosciuto”, tutto ciò che appartiene al patrimonio di conoscenze e di civiltà di un popolo una perra ‘e chivarzu: la meta di un pane di cruschello órriu: granaio cilindrico per lo più di canne intrecciate terpes e ‘ulpes: serpenti e mustelidi turudda: mestolo bugnu: bugno, alveare, favo ismurzu, bustu e chena: colazione, pranzo e cena lanza che corru: magra come un corno 20 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Crabittu rassu brincat in sa mandra Crabittu rassu brincat in sa mandra... ca già li curret s’ozu in sos trippales! A cadramìncios peri sos pasciales, lìeru ‘e travas, trobea o bilandra, da-e chentales s’istat a chentales, ne li friet in lumbos sa malandra! Frittu non timet, ne bentu, ne basca, ma finas pro a isse accùrtziat... Pasca! E no est festa -cussa- chi che colat... c’antzis proite s’abbizat, mischinu, allevadu l’at s’ómine a chessinu! E daghi, presu in ancas, l’ispojolat chie mai creiat che Cainu, de sos runzones ch’at non si consolat! Bélidat che traittu pro su ‘anzu, bramende che su corru ‘e s’ ‘ider lanzu! Cantas persones che’ cussos, s’ischeras, Pàulu caru, connosco e... crabittas! Sempr’a mesa a pettorra, mai chittas, untas sas manos, sestende violeras! E si, a boltas, nd’arrejono ‘e veras: Chentu concas -mi nân- chentu berrittas! Moralista orijudu! E pensa a oe! Màndiga, buffa, futti... e bonu proe! E calicunu finas... ohi, ahi! m’at nadu in cara, in prus chen’impudu: Si campat una ‘olta... o non est gai? E daghi crebas, non crebas... ossudu! Giàganu sempre, preìderu mai! acco’ sa sorte tua, tostorrudu! As istudiadu a ite? Pr’esser mastru? Ma... da-e chercu non bessit ozastru! 21 DÌCCIOS * Crabittu rassu brincat in sa mandra Il capretto grasso salta nel recinto * Chentu concas, chentu berrittas Cento teste, cento berretti * Giàganu sempre e preìderu mai Sempre chierichetto, mai prete * Da-e chercu non bessit ozastru Da una quercia non può nascere un olivastro - trippales: le interiora, i muscoli addominali - a cadramìncios peri sos pasciales: facendo capriole e saltelli da uno all’altro recinto coltivato - travas, trobeas, bilandra: pastoie per bestie da pascolo (di ferro le prime, di fune le altre; con la terza si usa legare una zampa anteriore ad un corno del bue) - da-e chentales a chentales: da un’alba all’altra - malandra: guidalesco, scorticatura procurata dai finimenti - allevare a chessinu: allevare in casa - ispojolare: scannare - a mesa a pettorra: con la tavola sempre imbandita - chittu: soddisfatto, ripagato - tostorrudu: testone, testardo, cocciuto 22 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Dolore ispinghet boghe Dolore -nât su dìcciu- ispínghet boghe... e si suspiro est ca suffro bastante, a tales chi s’abbarro ancora inoghe timo ‘e nd’ ‘essire ‘e su tottu mancante! Lassadu solu, a su frie e coghe, m’at sa ch’aia prus déchida amante, fittiana in carignos, notte e die, e s’est fuida... non isco cun chie! In ite apo faltadu, prenda rara, ojos de pinnadellu, ‘oghe ‘e ternura, lughe de mill’isteddos pius giara, bena manantiale de dultzura? Si prus non m’as amore, mi lu nara, pro chi m’avvie a sa sepoltura. Ca morzo... emmo... si mi mancas tue! Cun chie ses... faedda... nâmi inue! Su prim’amore non s’olvìdat mai... e tue fis, e ses, s’ùnicu ispantu. Ma sun debadas pibios e prantu, ca ses fuida cun s’amigu (est gai!) chi tentu e gittu apo sempre a bantu! E chie nd’ ‘essit da’ tant’arguai? Mi’ chi perdo, pro summa disfortuna, amigu e amante tott’in d’una! E tue, Pilloncheddu ‘e chentu trassas, chi giras che a bentu furriola, duncas su mezus ranu, cando passas, che frommija ti pijas da’ s’arzola e-i sa reste a su massaju lassas pro chi si campet! Assiat atzola! Ma un’àteru dìcciu narat custu: A pagare, si pagat a s’austu! 23 DÌCCIOS * Dolore ispinghet boghe Il dolore fa gridare * Su prim’amore non s’olvìdat mai Il primo amore non si dimentica mai * A pagare a s’austu Per pagare si può aspettare fino ad agosto - abbarrare: rimanere, trattenersi mancante: pazzo, demente a su frie e coghe: sulle braci ardenti, friggi e cuoci déchida amante: avvenente amante. È la Poesia fittiana in carignos: assidua nelle carezze faltare: sbagliare, errare ojos de pinnadellu: occhi di giavazzo (pietra nera che si mette al collo dei bambini contro le iettature) ternura: tenerezza, affettuosità pibiu: lamento, mestizia arguai: pena, sofferenza, affanno trassa: inganno, macchinazione chi giras che a bentu furriola: che giri come una rotella al vento 24 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A su bisonzu connosches s’amigu Chie at pane, a boltas, no at dentes e a chie at dentes faltat pane. Benin sas dentes primm’ ‘e sos parentes, s’ ‘ettat un’ossu finas a su cane! E tue, Paulicu-mariane, ch’attraessas sos chimbe continentes, a risu in laras, a su nusca-nusca, mancu m’as dadu unu piattu ‘e... musca! A su bisonzu connosches s’amigu... emmo ch’est gai... como l’isco e tottu! T’aera a lùscias pretesu orzu e trigu o infurradas medas de biscottu! De m’imprestare pr’una notte azigu un’acchetta cheria da’ su fiottu chi tenes a s’iscappu in sas cussorzas de Ichnusa e de bonas corzas! Timias forsis mi l’êra mantesa o de ti la torrare che maltratta? Non siat mai! Ti l’aia ‘tatta d’aligarza ‘e prima, sennaresa, che cugùmene russa, e pane ‘e fresa, fin’a benner a dólimas de matta! E posca ‘e tres o battor buschistrìglias torrada cun fiocchittos e ischìglias! Ma tue a cuss’orija non b’intendes s’est chi non miras bisonzu e attogu e a s’amigu a deunzu li rendes a mischintzia àteru... piogu! Forsi su dìcciu chi nât non cumprendes ch’a niune si negat abba e fogu? O pensende lu faghes, a iscaddu, ch’a paza sola ammasettat caddu? 25 DÌCCIOS * Chie at pane no at dentes, chie at dentes no at pane Chi ha pane non ha denti, chi ha denti non ha pane * Innantis sun sas dentes e pustis sos parentes Prima vengono i denti, subito dopo i parenti * A su bisonzu connosches s’amigu L’amico si conosce al momento del bisogno * Abba e fogu non si negan a niunu Acqua e fuoco non si negano ad alcuno * A paza sola ammasettat su caddu Tenuto a sola paglia, il cavallo diventa mansueto - a su nusca-nusca: odorando qua e là lùscia: granaio cilindrico fatto di canne intrecciate azigu: appena, soltanto acchetta: cavalla giovane cussorza: territorio adibito dal pastore per la sua attività aligarza: carota cugùmene: citriolo dólimas de matta: mal di pancia, fitte allo stomaco buschistrìglia: striglia, strigliata ischìglia: sonaglino che si appende al collo delle pecore 26 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE E torrat su poeta a sa pesada! Mizas d’isteddos coudos nottesta rigan su chelu ‘e prata a gana a gana e una fitta ‘e Luna risulana ojittende mi nât:-Curre a sa festa! T’accera, amigu ‘onu, a sa ventana e calchi versu -si lu cheres- sesta!E torrat su poeta a sa pesada che a sempre cun s’ànima ammajada! Bena ‘e sas Musas mias, mi nd’onoro de ti servire in cantu cumandas e una ‘este ‘e ti tesser cun randas de poesia, totta a filos d’oro! Si faddit limba già non faddit coro e tue l’ischis, Luna... tue ch’andas peri sas baddes de sa notte, sola, cant’isto pro a tie oriola-oriola! Tue sas alas mi dae e sos brios pro t’istèrrere rimas mai nadas, pro ch’a pês tuos sos sentidos mios ponzan su coro e, pro ondras sobradas, milli isteddos coudos fattos fadas, nd’ ‘attan sos chelos, sos montes, sos rios e sas sirenas da’ sos oceànos muttos t’intonen sos pius galanos! Pustis lu muda custu poeteddu in d’unu frore e ti lu pone in sinu o ti l’inghìria in didos, che aneddu, ch’est pro a mie dicciosu destinu! E si che deras, caminu-caminu, Luna donosa, finas a Casteddu chirca ‘e Pillonca, ch’est amigu raru, mi lu saluda e l’incorona ‘e laru! 27 DÌCCIOS * Onzi bonu poeta torrat a sa pesada Ogni buon poeta ritorna al prologo * Si faddit limba non faddit coro Se sbaglia la lingua, il cuore no - isteddu coudu: cometa nottesta: stanotte risulanu: ridanciano, sorridente ojittare: strizzare l’occhio, far l’occhiolino randa: trina, merletto istare oriola-oriola: stare in pensiero, non veder l’ora ondras sobradas: onori in abbondanza muttu: strofa, ritornello inghiriare: circondare, mettere attorno dicciosu: fortunato caminu-caminu: lungo la via, strada facendo laru: alloro 28 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Amore e tùsciu non si poden cuare E cantas bias -custu già l’ammittisnon t’apo nadu:-Lassa su “nighele”! L’isco chi piaghet... ma ti cumprommittis!Non b’as intesu! Chie manizat mele sos póddighes si linghet. A iscummittis chi donzi linta como paret fele? Ma a samunare a s’àinu sa conca sabone e tempus si perdet, Pillonca! “Órriu ‘e molente non pigat a chelu! -m’as a narrer- Est solu disfortuna!” E siat puru. Ma dìcciu e vanzelu naran chi prima o poi nde pagat una chie tantas nde faghet! E s’ammelu fit ladinu, che de poeta a Luna! E-i su tùsciu -torro a t’ammentaree s’amore non si poden cuare! De sos sàbios un’àtera sentèntzia nos ammonestat nênde:-S’est cuadu su peccadu est mesu perdonadu! Ma fit ciarra o rezelu... s’avvertèntzia.“Est malasorte, imbìdia...no imprudèntzia! Como a sa trona ti che ses pigadu e préigas che pìscamu, che santu! Ma si non lassas morta in campusantu!” “Deo rispetto a mortos e a bios, non mi lu dias sìmile difettu! Tenz’eo puru sos peccados mios, ma da-e cussu vìsciu nde so nettu. Sempre cun d’una mi corco in su lettu, ti lu giuro subr’a... tias e tios! Che a tie non so a brìglia isolta... una nde porto a lettu... UNA... a sa ‘olta!” 29 DÌCCIOS * Chie manizat mele sos póddighes si linghet Chi maneggia il miele si lecca le dita * Chie sàmunat sa conca a s’àinu perdet tempus e sabone Chi lava la testa all’asino perde tempo e sapone * Órriu ‘e àinu (de molente) non pigat a chelu Raglio d’asino (di somaro) non sale in cielo * Chie tantas nde faghet una nd’at a piànghere Chi tante ne combina dovrà pur piangerne qualcuna * Amore e tùsciu non si poden cuare Amore e tosse non si possono nascondere * Peccadu cuadu, mesu perdonadu Peccato nascosto, mezzo perdonato - nighele: il “coso” italiano linta: leccata ammelu: incantamento, fascinazione ammonestare: ammonire, avvertire rezelu: gelosia, invidia trona: pulpito 30 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chena ‘inari non si cantat missa “Chena ‘inari non si cantat missa!” -deris m’at nadu in su tzilleri ‘e Brotu unu mastru ‘e muru, mesu cottu, cun su ‘entone untu ‘e matzafrissa, addaghi de mi pònnere un’accottu li nêi in su cosciale ‘e sa pidrissa“Ello, vostè, non l’ischit ch’in debadas mancu dana pius istutturradas?” “Emmo chi l’isco... e mi paret giustu. Ma regalias non nd’apo pretesu! Benis a zoronada o in aggiustu? Chistiones non nde cherzo pro su mesu. A mie m’andat bene cudda o custu.” “A zoronada.”. “A cras manzanu, intesu?” E, su di’ infattu, accollu puntuale a sas otto tzocchende su portale. S’ausentat sos trastes a cunsonu, faghet s’impastu... e sestat a puntinu. A sas deghe mi nât:-O su padronu, non si nde buffat inoghe de ‘inu?“Cantu nde cheres?” -rispondo- “‘E su ‘onu unu fiascu -nât isse- ‘e vermentinu.” Bi l’ ‘atto e, pustis pagu:-A su diàmine, in custa domo si morit de fàmine!Cumandat duos panes e, pro aunzu, nâchi l’aggradessiat suppressada. Bi los dao... e nd’istudat su deunzu. A cumpridura nât:-Sa zoronada est trintamiza... già est tribulada!“Bìndighi! -li mutt’’eo- E a murrunzu cuddu:-Ello comente?- “Prite mai panes, binu e aunzu costan gai!- 31 DÌCCIOS * Chena ‘inari non si cantat missa Senza soldi non si canta messa - tzilleri: bettola mesu cottu: mezzo ubriaco bentone: camicia matzafrissa: panna rimescolata con la farina nel fuoco pònnere un’accottu: rinforzare, mettere zeppe in su cosciale ‘e sa pidrissa: nello stipite della porta istutturrada: schiaffo, sberla zoronada: giornata di lavoro e retribuzione della stessa su di’ infattu: il giorno dopo, l’indomani s’ausentat sos trastes a cunsonu: si sistema gli attrezzi a dovere impastu: malta buffare: bere pustis pagu: poco dopo aunzu: companatico suppressada: mortadella, insaccato di salumi deunzu: digiuno li mutt’ ‘eo: gli dico io, gli rispondo io a murrunzu: brontolando 32 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Non faltat pena a chie est disdicciadu Non faltat pena a chie est disdicciadu. “Ch’est a narrer... a su toppu s’ispina! -fit nênde Tzitzu ‘Irde a Mialina in li mustrare su bratzu inghisaduOnz’ispiga at sa parte ‘e gianina, su trigu meu est tottu bulvaradu! S’in donzi trigu -naran- b’at mundaza su meu est reste ebbia e solu paza! Fortuna -nâchi- curret e non caddu! A mie finas Murtinu m’est mortu. Si chirco a unu, pro cosas d’importu, o non l’agatto o mi pistat su ‘addu. S’apo rejone mi dana su tortu, si fatto ‘ene mi servit d’iscaddu. S’ando a campagna mi chircan in bidda, mi cojo e mi che fuit sa pobidda. No agatto abba - crê’- si ando a mare! In su puddarzu m’intrat su matzone, a Pasca non mi campat un’anzone, sos boes si m’iscorran ambos pare. Sos fizos che los tenzo intr’ ‘e presone, sas fizas fora ‘e domo a bagassare. E si m’impicco sa fune si segat, ca sa Morte pur’Issa si mi negat.” “Faghe, Tzitze’, sa sorte, ‘ona o mala, est dissignu ‘e su Deus meu e tou. Nemos bi legget in s’ordinzu sou e sighit s’istadea a s’altza e fala. Chie non l’at in coddu l’at in pala... Tue però... e proabei ‘e nou cun sa fune a ponner s’iscummissa a bider s’ ‘inches tue o perdet issa!” 33 DÌCCIOS * Non faltat pena a chie est disdicciadu Non mancano affanni a chi è sfortunato * A su toppu s’ispina Allo zoppo la spina * Onzi ispiga at sa parte ‘e sa gianina Ogni spiga ha la sua parte di chicchi abortiti * In donzi trigu b’at mundaza In ogni grano c’è mondiglia (scarto) * Fortuna (sorte) curret e non caddu A correre è la fortuna (la sorte), non il cavallo * Andare a mare e no agattare abba Andare al mare e non trovarvi l’acqua * Chie non l’at in coddu l’at in pala Chi non ce l’ha sulle spalle ce l’ha sul dorso - faltare: mancare inghisadu: ingessato trigu bulvaradu: grano nero come la polvere da sparo iscaddu: scotto, punizione che serve da lezione ordinzu: disegno preordinato istadea: stadera 34 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A pèrdere sa coa ‘enit donzi matzone! Cun sos maccos comente cun su fogu: ne tantu accurtzu, ne tantu a lontanu. Ma tue non ses maccu... e in su giogu, si non bàjulas brullas, fittianu non dês bintrare. Ti ses fattu grogu, a narrer cantu a unu tanferanu, in s’intèndere ch’a pèrdere sa coa benit donzi matzone! Est cosa noa? Assiat brincu a s’ala ‘e persegus pro ti l’àere appenas fentomada! Mancu sa balla d’un’archibusada ch’istuppat gai fùrria o unu pegus s’abbojat su leone! Ma cun megus... l’attroghi... Sa padedda tinniada chi si connoschet -naran- a su sonu! Cunfessa, ajo’... ch’evìtas lampu e tronu! Su vìsciu, dagh’est postu, -nâchi- durat finas a mortu... però su tramposu -ammonestat su dìcciu- at pagu gosu. Duncas... faghimos contos: su chi furat dêt torrare intertantu su trassosu e s’interessu, si dannos procurat, chi b’aggiunghet, mancari a malu coro, in natura, in dinaris o in oro. Tue a Murra t’at gittu da-e s’ ‘ama profettende ‘e sa notte e ca est macca. Torramila e, pro chi restet fama, b’aggiunghe un’ ‘arveghedda chena tacca, pilianeddada, e finas... sa mama! Truvamindelas cun cussa teracca chi mattanas debadas notte e die. Cussa già ti la torro... crê’ a mie! 35 DÌCCIOS * Cun sos maccos comente cun su fogu: ne tantu accurtzu ne tantu a lontanu Con i matti come con il fuoco: né tanto vicini né tanto lontani * Chie non bàjulat brullas non b’intret in giogu Chi non sopporta burle non entri in giuoco * Onzi matzone benit a perder sa coa Ogni volpe è destinata a perdere la coda * Sa padedda tinniada si connoschet a su sonu La pentola incrinata si riconosce dal suono * Su vìsciu dagh’est postu fin’a morte durat Una volta preso, il vizio dura fino alla morte * Su tramposu at pagu gosu L’imbroglione non gode abbastanza - grogu che tanfaranu: giallo come lo zafferano brincu a s’ala ‘e persegus: salto all’indietro pegus: bestia in genere Tue a Murra t’at gittu da-e s’ ‘ama: Tu ti hai portato via la Grigia dal gregge ‘arveghedda chena tacca pilianeddada: pecorella senza macchia e riccioluta 36 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Mezus unu chivarzu in domo tua... Mezus unu chivarzu in domo tua chi non pane biancu in domo anzena. -fit nênde Paulicu a Madalena gioghende “a pira cotta e pira crua”- (*) E tue ite nde nâs? A pane e atzua ti piaghet a campare o a bentre piena? S’intro ‘e domo non bi nd’as provvistas, t’arrennegas, deunas e ti pistas! Si m’agattera in tempos d’iscassia finas foras lu chirco su recattu, ca m’aggradat pienu su piattu e no a mastigare sa salia. Cun pan’ispeli e telau ebbia ue si siat non m’intendo attattu. E mascamente in domo, si pensera ch’est nuda ‘e tottu e fritta che niera. In domo sua -nâchi- est paba onzunu! E siat puru... ma si non b’at chie bustu e chena b’approntat die cun die, paba lu giamas s’abbarrat deunu?! Sa primma domo ‘e s’ómine, pro a mie, est sa ‘entre... e non s’ispantet niunu! Sa veridade no est che sa Luna chi paret in su poju un’ateruna! Una est pira, s’àteru est pirastru, Chie cheret sorte la devet chircare cun determinu, fide e atza umpare. Coltzu, invece, a chie naschet in mal’astru, ca si resessit a nde lu pesare li ruet su palattu a unu disastru! Sa domo est domo, emmo... ma su fadu mudat, a boltas, chie giambat pradu. 37 DÌCCIOS * Mezus unu chivarzu in domo tua chi non pane biancu in domo anzena Meglio pan di cruscello in casa propria, che pane bianco in casa altrui * Onzunu est paba in domo sua Ognuno è papa in casa propria * In su poju sa Luna paret un’ateruna Riflessa nel pozzo la Luna sembra un’altra * Una est pira, s’àteru est pirastru Una cosa è la pera, un’altra il perastro * Chie cheret sorte la devet chircare Chi vuole la fortuna vada a cercarsela * Iscuru (coltzu) a chie naschet in mal’astru Poverino (misero) chi nasce sotto mala stella * Chie mudat padru, mudat fadu Chi cambia luogo, muta il proprio destino (*) Narat su giogu: -Pira cotta e pira crua / e donzunu a domo sua!- E, a pustis, donzunu coittat a recuire - pan’ispeli... telau: pane di ghiande e argilla... crusca 38 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE S’òmine chi de fémina si fidat... Ahi dìccia, sa mia!... Un’ ‘attulina daghi l’apo connotta mi pariat! A sos carignos si mi tremaiat che s’êrat bidu calchi mala avrina! Sempre attaccada che un’erighina, a perra ‘e gianna non s’acceraiat. Maseda, cheja e domo, coro ‘e pudda, daiat tottu chena cherrer nudda. E deris... deris... che colpu ‘e fuette già m’est faladu su raju a primore! In sa mesa una punta de bugliette cun subra iscrittu:-Amo su rettore!Da’ una rocca cheret chi mi ch’ ‘ette... non b’at dinari chi paghet s’onore! S’ómine chi de fémina si fidat daghi drommit traittu si nd’ischidat. Che-i sa mama at fattu, brùscia ‘etza, e che’ sa donnamanna in assimizu. Onzi fizu nde leat unu pizu... tale sa pudda, a tales sa puddetza! Accomi como che pische in sa retza chena rimédiu postu in affoghizu. Onzi linna at su tàrulu sou... e finas custu est unu cumprou. A mélidos, birbante, che crabitta die e notte ‘antaiat a Babbai... nâchi fit santu, chi fit goi e gai, beneittu che-i s’abba beneitta! Ismutzurradas como, che simmai, s’agattet una e s’àtera... cabitta! Nât su dìcciu: Amore e signoria -già est beru- non cheren cumpagnia! 39 DÌCCIOS * Non s’agattat dinari pro pagare s’onore Non esistono quattrini che paghino l’onore * Ómine chi de fémina si fidat, daghi drommit traittu si nd’ischidat L’uomo che si fida della donna, quando dorme si risveglia tradito * Onzi fizu nde leat unu pizu Ogni figlio ne prende uno strato * Tale sa pudda, a tales sa puddetza Tale la gallina, tale la pollastra * Onzi linna at su tàrulu sou Ogni legno ha il suo tarlo * Amore e signoria non cheren compagnia L’amore ed il potere non accettano comproprietà - dìccia: fortuna, sorte avrina: spirito maligno erighine: zecca affoghizu: soffocamento, affanno mélidu: belato 40 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A tempus ismentigadu si còjuan sas battias Posta cun posta a s’ùltimu mistériu fit lómpida, resende, Peppa ‘Ittòria (giamada “S’ ‘acca arza” a impropériu) e già pesende fit su cantu ‘e Glòria, cando sas palas li tzocchesit sériu Babbai nostru, tales don Tzicòria, chi li nêsit:-Emmo, est própriu ‘asie... faghe su bene e non mires a chie! Coita, sorre cara, a sagrestia.B’andesit sa bigotta e cuddu, airadu: -In d’una ràglia dian aer nadu ch’in custa ‘idda ch’istat una ‘attia ch’a tempus s’est cojende ismentigadu. E ite nd’ischis tue? Est ciarra ebbia? Re nou, leze noa. Bellu raju! Mortu murru, adducas, ‘enit baju. Mi’ ch’onzi cosa lompet a remattu... chi calchi mossu s’arrêt in s’isgarzu, chi bicca inoghe o cue furferarzu nd’ ‘essit pius iscuttu che attattu e chi unu contu -nât su dìcciu isattufaghet s’àinu e unu s’ainarzu! E Deus, na’? Deus non filat reste, -t’ammenta- Issu mirat da’ u’este.“Babba’, assiat lana! E s’esserat? Gosos e tragos Deus nos los mandat. Mortu chene piangher non si ch’andat... ma sos bios abbarran! Si cherferat su ‘e sempre vostè e disizerat àteros appiccònios... si cumandat a Pepp’ ‘Ittòria, ajalla a pês suos... deo già mi la poto pro ambos duos!” 41 DÌCCIOS * Faghe su bene e non mires a chie Fa’ il bene e non badare per chi * A tempus ismentigadu si cojuan sas battias Quando tutto è dimenticato si risposano le vedove * Re nou, leze noa Re nuovo, nuove leggi * Mortu murru, benit baju Morto il cavallo bianco, arriva quello baio * Onzi cosa lompet (benit) a remattu (a finis) Ogni cosa giunge (arriva) alla fine * Unu contu faghet s’àinu, unu s’ainarzu Un conto fa l’asino, un altro l’asinaio * Deus non filat reste, Isse mirat da’ u’este Dio non fila corde di palma, Lui guarda da dove si trova * Mortu chena piangher non si ch’andat Nessun morto vien portato via senza essere pianto - resare: pregare, recitare il rosario - giamada “S’ ‘acca arza” a impropériu: chiamata “La vacca pezzata” a soprannome - ràglia: ordine, fila dell raccoglitrici di olive 42 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Resessit pòberu chie drommit meda Su dialu chi t’at inzeneradu... pesa, Remu’, chi finas ses pudende! Su sole ch’est in mesu fruschinende e tue ancora no as ismurzadu! Ite servimos: latte, mezoradu, biscottos o it’àteru? Porrende t’est sa saffatta mama tua a lettu... màndiga como... e non ti lês apprettu! E b’at chie at iscrittu chi resessit póberu in canna chie drommit meda! Conca ‘e napa! Si unu aggradessit tramatta ‘e lana, lentolos de seda, e pappat, buffat e buscat moneda da-e sos suos e da’ domo ch’ ‘essit e recuit a s’ora chi li piaghet, naras ch’est vida ‘e póberu chi faghet? E cuddos chi da’ lettu si nd’istràmpana chen’isettare toccu de campanas, chi de sa vida affrontan sas mattanas e a mischinzu sa famìlia càmpana? Ite sun cussos... frommijas lozanas chi trisinone sas dies che tràmpana finas a betzos... a mòrrere? Est gai? Ma su mandrone no imbetzat mai! Nàschere in bona dìccia -an fintz’iscrittuest a nàschere -mira!- cun sas dentes! Tue, Remu’, già l’ischis ch’as parentes, trigos in lùscia e casu in cannittu! Chi ti siat pro como beneittu, o fizu me’... ma pro intelligentes non lês cuddos che tue de impitta! Lettu caldu -t’ammenta- domo fritta! 43 DÌCCIOS * Chie drommit meda, póberu resessit Chi dorme troppo, finisce povero * Zente mandrona no imbetzat mai I poltroni non invecchiano mai * Nàschere in bona dìccia est a nàschere cun sas dentes Nascere fortunati è nascere con i denti * Lettu caldu, domo fritta Letto caldo, casa fredda - pudende: puzzando fruschinende: guizzando, dardeggiando mezoradu: yogurt saffatta: vassoio non ti lês appretu: non darti affanno, non aver fretta conca ‘e napa: testa di rapa tramatta ‘e lana: materasso di lana da’ lettu si nd’istràmpana: si buttano giù dal letto mattana: tribolazione, affanno frommijas lozanas: formichine che nidificano a colonie trisinone: strascinoni, con grande fatica che tue de impitta: del tuo stesso mestiere 44 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie aggradat sonnu non si catzat fàmine (Sos dìccios non sun fae) Tales Zoseppe ‘e sos Tanchis Zuccones, poeta ‘e Tissi, inte’ it’at cantadu: -Si sas montagnas fin de maccarrones e-i sos rios de ‘inu mudadu, e ite vida sa ‘e sos mandrones cun cuddos ch’ana pagu cuidadu!In custos battor versos, Remunde’, nâmi, a ti b’annotas dae per te? “Chie drommit non piscat!” S’ammonestu est de Giuanne Ispanu... su piaghesu no ischiat però chi ses mantesu a petta e cordiale. Prus a prestu non dia cherrer t’accrises, offesu, s’aggiungo deo, in chirca ‘e ponner sestu: -A chie aggradat sonnu, a su diàmine, da-e perisse non si catzat fàmine!Sos dìccios, fizu caru, non sun fae... sun sa sabiesa ‘e su gènere umanu. Los isculta e, si podes, b’addae. Unu narat:-Si cheres viver sanu mezus ti pesa chitto su manzanu! A si nd’istare a manos in giae est, de sos tantos, su peus isbàgliu. Sa giae de sa vida est su trabàgliu! Chena chinnire oju, una mirada m’ ‘ettesit Remundeddu e-i sa conca bandiesit che a nàrrere:- Arronca, poleddu meu... sa vida est biada! Narat su dìcciu:- Si cantat sa tonca faghet bonu!- Adducas temporada nessi pro cras non nd’apo de timire. Bae, como, e làssami drommire!- 45 DÌCCIOS * Si sas montagnas fin de maccarrones / e-i sos rios de ‘inu mudadu,/ e ite vida sa ‘e sos mandrones/ cun cuddos ch’ana pagu cuidadu! Se le montagne fossero di maccheroni/ e i fiumi di vino appena spillato,/ che vita quella dei poltroni/ e degli accidiosi! * Chie drommit non piscat Chi dorme non piglia pesci * Si t’aggradat su sonnu, non ti catzas su fàmine Se indulgi al sonno, non scaccerai la fame * Sos dìccios non sun fae I proverbi non sono fave * Si cheres viver sanu, pesa chitto a manzanu Se vuoi campare sano, alzati presto la mattina * Si cantat sa tonca faghet bonu Canto d’assiolo annuncia bel tempo - a ti b’annotas dae per te?: ti ci riconosci da solo? los isculta e, si podes, b’addae: ascoltali e, se puoi, tienine conto a manos in giae: con le mani in mano, senza far niente chena chinnire oju: senza battere ciglio 46 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie no at bidu cheja a furru s’adorat “Assiat lizu chi si nd’at carradu Badore ‘e Lìgios da-e Terramanna! Una ranòccia... ch’in perras de gianna mancu passat! Già fit istenteriadu! Fémina a tales fea e culimanna in giassos nostros non che nd’at pesadu. Ca chie cheja no at bidu mai a su furru s’adorat. Própriu gai.” “Coro ‘e cane... e pensa a runzas tuas! Sas limbas malas mezus a su fogu. Si ti mireran in conca su piogu già ti nde cantan de cottas e cruas! Chentu nde naras... e nde ‘alen duas de sas ch’isparghes da-e logu in logu paràulas de fele. Ello tue cando l’as bida cussa “rana”? E ue?” “In Santu Bustianu... in piatta l’apo ‘ida a passizu cun Badore. La fit mustrende a sa ‘idda... a primore! A s’istrinta ‘e sa manu, paris patta intesu de sa Morte s’astraore m’apo in coro e una pena ‘e matta chi non ti naro! A l’ischis, Giuanna, chi nâchi est finas d’issu pius manna!” “E de cantu? Su cuccu e-i sa cucca fattos pàrene adducas a pinzellu! Issu che-i su furru ‘ighet sa ‘ucca, braccottu e baosu che bitellu. Ma inte’... no est bellu su ch’est bellu ma su chi ti piaghet! Una tzucca! Però su dìcciu at sempre avvertidu: muzere manna cuerrat maridu! 47 DÌCCIOS * Chie no at bidu cheja a su furru s’adorat Chi non ha visto una chiesa si prostra davanti ad un forno * Limba mala a su fogu! Al fuoco le male lingue! * De paràulas tuas, chentu nde ‘alen duas Delle cento tue parole, soltanto due hanno valore * No est bellu su ch’est bellu, ma su chi piaghet Non è bello ciò che è bello, ma ciò che piace * Muzere manna cuerrat maridu La moglie anziana protegge il marito - Terramanna: l’Italia (Terra grande) ranòccia: rospo, ma anche grossa rana istenteriadu: svampito, rimbambito In Santu Bustianu: nelle carceri di San Sebastiano di Sassari la fit mustrende...a primore: la stava facendo vedere... a vanto, come si mostra qualcosa di prezioso - paris patta: contemporaneamente, allo stesso modo - astraore: gelo, freddo intenso - cuccu, -a: il cuculo (maschio e femmina) 48 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Dìccios e... uras A caddu curridore brìglia curtza, a caddu ‘onu non li mancat sedda. Sa trudda ischit su male ‘e sa padedda... pitzinnos non si nd’ ‘idan a s’iscurtza, tenzat pastore ‘onu donzi chedda e-i sa Morte a s’incurtza-incurtza s’ ‘idet sa fune sua malaitta e s’ómine s’olvìdet sa vinditta. Su fàmine est su mezus cundimentu, ma non si negat su pane a niunu, ue b’at fogu non si peset bentu, mai s’ ‘idan sos males cantos sunu, non manchet a sa domo fundamentu, a sos chent’annos che lompat donzunu. Fatta est sa galera pro sa zente, mai b’intret però un’innotzente. Abba cun bentu, trigos a muntone. Abba passada non traet molinu. Mai nascat pius unu Cainu e, si nascherat, benzat che anzone; apat su giustu sou onzi persone e diat su ‘e su prus a su mischinu. Fintzas chie ‘inchet la perdet sa gherra, duncas imperet sa paghe in sa Terra. Corvu cun corvu non si nd’ ‘ogan ojos. Tenet donzi erva sa virtude sua. Abbarren lìmpios mares, rios, pojos, aera e terras non connoscan lua. Torret su disterradu o chie est in fua a logu sou chena pius trobojos. Siat donzi animale rispettadu, donzi pianta...e Deus laudadu! 49 DÌCCIOS * A caddu curridore brìglia curtza Al cavallo da corsa, briglie corte * A caddu ‘onu non li mancat sedda Al buon cavallo la sella non manca * Su male ‘e sa padedda non l’ischit si no sa trudda I segreti della pentola li conosce soltanto il mestolo * Su fàmine est su mezus cundimentu La fame è il miglior ingrediente (dei cibi) * Su pane non si negat a niune Il pane non si nega ad alcuno * Sa galera est fatta pro sa zente Le galere son fatte per gli uomini * Abba cun bentu, trigu a muntone Acqua con vento, grano in quantità * Abba passada (minore) non traet (girat) molinu Acqua passata (in piccole quantità) non fa girare il mulino * Sa gherra la perdet fintzas chie la ‘inchet Anche chi vince perde la guerra * Corvu cun corvu non si nd’ ‘ogan s’oju Corvo con corvo son si cavano l’occhio * Onzi erva at sa vertude sua Ogni erba ha le sue virtù 50 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Iscuru a chie naschet in mala luna Che santu chena festa fit Nigola séidu a manu in barra in su giannile, ma sos cherveddos che fin in sa tola de Sant’Àrvara, ue a s’impuddile aiat dévidu isterrer s’arzola. Tres piseddos sutt’a su campanile agguantaian ancora gioghende a bòccias de istratzu, abboghinende. Unu lampizu... duos... pagu attesu e rodulende calchi tronu infattu. “Cras s’isfaghet su chelu a disbarattu! Ello, non mi l’ischia... finas Gésu est contràriu a sa terra! Mai attattu chi s’ ‘idat su massaju! Amos cumpresu: massaju cheret narrer disfortuna! Iscuru a chie est nadu in mala luna. Ràndine, nie, abba, fogu e bentu paret nos sian da’ sempre fedales. Nois santos in corte parinales non nde tenimos -cust’est s’iscarmentu!e crebamos... e pro beffe e turmentu, de mala morte tra mizas de males. Si Deus non pagat su sàpadu ebbia, e cando incunzat, nâ’, sa massaria? Coltz’a s’arzola chi timet fromija! -nât unu dìcciu- Emmo... e cussu esserat, addaghi bundit s’ispiga e avverat, su dannu nostru e-i su pija-pija! Santu Sidore a-i cuss’orija (ca crêt calcunu chi nos cunsiderat) surdu dêt esser che craba ‘e monte e finas isse che grunat sa fronte!” 51 DÌCCIOS * Èssere che unu santu chena festa Stare come un santo senza festa * Iscuru a chie naschet in mala Luna Misero chi nasce sotto cattiva Luna * Chie tenet santos in corte non morit de mala morte Chi ha santi nella propria corte non morrà di mala morte * Deus non pagat su sàpadu ebbia Dio non paga soltanto il sabato * Coltza s’arzola chi timet fromija Misera l’aia che ha paura della formica - tola: distretto di campagna isterrer s’arzola: stendere i covoni nell’aia fedales: coetanei parinales: simili, di pari grado iscarmentu: scempio, rovina massaria: agricoltura addaghi bundit s’ispiga e s’avverat: quando la spiga germoglia e si riempie Santu Sidore: Sant’Isidoro, patrono degli agricoltori grunat sa fronte: abbassa la fronte 52 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Onzi atzumbada a su póddighe malu “Mira cant’est isfidiada a bortas sa sorte ‘e s’ómine! A Totoi Dalu gianteris l’ana isarchiladu e mortas battor puddedras e de sues galu furadas oe tres raras issortas! Onzi atzumbada a su póddighe malu! Che-i sa Luna mudat o che bentu sa dìccia nostra a donzi momentu.” “Già est gai, Lare’, corfu ‘e balla a sos furones de cada zenia! Ma si non la costoit in s’istalla finas s’ebba li lean, berumia! E cussa est curridora ‘e ‘alentia, allevada a ligarza e a timballa! E nd’agguantat, mancari archilifrighe, latranga e seddas a su curre e sighe!” “Non b’at istallas, camos o trobeas chi l’ammasettet, Nena’, cussa brama! Ne istudare li poden sa frama su mere, si l’ ‘enzerat a bideas, sos amigos, sos fizos, babbu o mama. Chie nd’ada che pare de peleas si diat cherrer mai ‘énnidu a mundu o sepultadu ‘e calchi mare in fundu!” “Càglia, Lare’, ti càglia! Già l’ischiat cal’abba bi curriat in funtana! Piliesse est Totoi... e li piaghiat a si nde la buffare a gana a gana. Si sonadu, inte’, non si cheriat nàrami prite s’est fattu campana? Su masedu non lasses pro s’areste! -nât su dìcciu- o incunzas solu reste. 53 DÌCCIOS * Onzi atzumbada a su póddighe malu Ogni urto (va a finire) sul dito malato * Chie non si cheret sonadu non si fettat campana Chi non vuole essere suonato non si faccia campana * Non lasses su masedu pro s’areste Non lasciare la vita calma per quella avventurosa - isfidiada: spietata, crudele gianteris: avantieri, ieri l’altro isarchiladu: sgarrettato sue: scrofa issorta: branco dìccia: fortuna, sorte corfu ‘e balla: colpo di pallottola furones de cada zenia: ladri di ogni risma archilifrighe: dalle gambe storte camu: camo, freno che si mette in bocca alle bestie peleas: affanni, pene, tormenti càglia: sta’ zitto piliesse: testardo, arrogante o incunzas solu reste: o raccogli soltanto resta (barba del grano) 54 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE S’est pagu ‘alet su ‘inu una chibudda -E betta... chi non ti ‘essit da’ costazu! Suppèsala e affiànzala s’ampulla, tzilleraju iscabadu, conca ‘e mazu! A mastr’Angioy non b’at Pedru Bulla chi li reduat e sidis e frazu, s’abberu lu fatterat o pro brulla! S’est pagu ‘alet su ‘inu una chibudda; ca issu cheret gai: o meda o nudda! E it’est cust’ ‘ettare a ticcu a ticcu che s’aera in sa ‘ucca postemettas? Da’ unu rocca cheret chi ti ch’ ‘ettas tantu non nd’as un’àteru d’afficu. Própriu gai... Mezus chi lu fettas o ti cundennas da’ per te a s’impiccu! Aorrare in su ‘inu! Assiat neghe! T’ammenta: Binu ‘onu fintz’a feghe! It’est su ‘inu, tzilleraju maccu? Risponda. Est su sàmbene de Cristos! (ancu t’agattes sos póddighes pistos!) Est su nighele de su deus Baccu! De sos chi buffan non nde ‘ides tristos... e su mundu si dêt boltare in laccu! Deo buffo... e tue cólumas lamone! Mi nd’affutto... un’àtera nde pone! Mai sa ‘ula dêt restare asciutta! Ma... pucci s’abba! -lu nât mastr’AngioyComo recuo... ohi sa conca... ohi... e sa pobidda mi la ponzo sutta! E si mi faddit... non mi leo affutta, intantu dêt sutzeder primma o poi. Pàssati notte ‘ona, tzilleraju. A cras... si non ti falat unu raju!- 55 DÌCCIOS * S’est pagu ‘alet su ‘inu una chibudda, ca issu cheret gai: o meda o nudda Se il vino è scarso vale quanto una cipolla, perché il vino deve essere così: o molto o niente * Binu ‘onu fintz’a feghe Il vino è buono fino alla feccia - E betta...chi non t’ ‘essit da’ costazu!: E versa... ché non ti vien fuori dal costato! - Suppèsala e affiànzala s’ampulla: Sollevala e stringila bene la bottiglia - tzilleraju: oste - conca ‘e mazu: testa di maglio - frazu: consumo - It’est custu ‘ettare a ticcu a ticcu: Cos’è questo versare a goccia a goccia, questo centellinare - postemetta: ascesso nella cavità orale - Aorrare in su ‘inu!: Risparmiare col vino! - su mundu si dêt boltare in laccu: il mondo dovrebbe essere tutto un vascone (nel quale si pigia l’uva) - Deo buffo... e tue cólumas lamone: Io bevo... e tu continui a riempire il tuo contenitore (come a dire: io bevo e tu ti arricchisci) - E si mi faddit... non mi leo affutta!: E se non riesco a soddisfare mia moglie... me ne frego lo stesso! 56 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Segundu su pastore sas barveghes -Già torrat a cuile su pettarzu... già torrat... coibàsciu e faccimannu a si pienner debadas s’isgarzu decomente est faghinde da’ un’annu! Ma custa ‘olta... o agontzat dannu o bi remittit logu e remiarzu, ca in tzelembros li ponzo una balla e a ledamen lu lasso in s’istalla! A s’anzonedda ‘e domo sempr’appittu die e notte istaiat... su dimóniu! Cale fit -como l’isco- s’appiccóniu... ca Mesulina fit mossu licchittu! E pappada si l’at su malaittu e lassadu l’at finas... creschimóniu! Segundu su pastore sas barveghes... deo però non mi nde dao ‘e neghes! Ca fit -sa mia- una saccajedda, sa prus chena malìscia ‘e sa laghinza. Ma be-i fit su màsciu de sa chedda semper infattu, a s’arrinza-arrinza! Gai intradu si ch’est su caddu in binza e gitta si che l’at a s’isposedda! Sa petta cotta non bi torrat crua e ne su ‘inu a budrone ‘e ua! Su tàppulu però cheret chi cosat e in presse... mezus tardu che mai! Intr’ ‘e su mese in cara a Babbai dêt benner su matzone e si l’isposat. Però chi siat... chi siat... E gai finas su fruttu ‘e s’amore si gosat su donnumannu... E s’esserat màsciu mi cogo e m’isperdíscio su calàsciu!- 57 DÌCCIOS * Segundu su pastore sas barveghes A seconda del pastore le pecore * Sa petta cotta non torrat crua La carne, una volta cotta, non torna cruda * Mezus tardu che mai Meglio tardi che mai - pettarzu: carnivoro coibàsciu e faccimannu: remissivo e sfacciato remiarzu: bica, catasta di legna ca in tzelembros li ponzo una balla!: gli ficco una pallottola nel cervello appiccóniu: penzolo, qualcosa da mangiare, desiderio (fig.) e lassadu l’at finas... creschimóniu!: e l’ha perfino resa incinta neghe: colpa saccajedda: agnellina, pecora o capra di un anno laghinza: piccolo gregge di pecore che non hanno ancora figliato su màsciu de sa chedda: il maschio del gregge, il montone a s’arrinza-arrinza: sempre voglioso a s’isposedda: seduta a cavallo come le spose mi cogo e m’isperdìscio su calàsciu: mi sbronzo e mi spendo quanto ho nel tiretto 58 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Paràulas de ladru non nde crêttas Paràulas de ladru non nde crêttas, ca est zenia -cussa- ‘e castanzeris, de caras de cannau, imprabastuleris, chi sas fàulas bettan che saettas. A cumbenènscia naran “cras” a “deris”, lanzu che corru a chie at bonas pettas! A s’àinu che boe nân corrudu e finas ti lu ‘iuran chen’impudu. Issos chen’aer buttega ‘e pannia possedin seda, fresi e tertziopelu; non sun bintrados mai in sagrestia ma tenen òstias, candelas, vanzelu; petta e casu lis falan da-e... chelu, prenos didos e tuju ‘e oraria! Che a porfia mustran sos dinaris, ne an suddu ‘e sa die ‘e partiparis! E si, in arréjonu, ‘e custu o cuddu lis pregunteras chena ‘adare a male, a ti risponder non lis ponet tuddu: -Custu est regalu de compare ‘Odale, cuddu ‘e Fulana, cussu ‘e tales... Puddu chi fit su frade ‘e su tiu carrale de sa sogra ‘e su póberu bisaju!Pone in bértula! Chentu e unu raju! Carvone an issos chena fagher cheas, bonas tramattas chena tunder lana, abba nde buffan da’ onzi funtana, mesa non frunin ma tenen cadreas. E, si ti fidas, fintzas sas bideas ti lean da-e conca a gana a gana! Ma nât su dìcciu:- Da’ ladros lontanos... su ladru l’abbaidade sempre in manos!- 59 DÌCCIOS * Giuramentos (paràulas) de ladru non nde crêttas Non credere mai ai giuramenti (alle parole) dei ladri * Su ‘oe narat corrudu a s’àinu Il bue dice cornuto all’asino * A su ladru l’abbàida sempre in manos Al ladro guarda continuamente le mani - zenia: stirpe, progenie, razza castanzeris: imbroglioni, trafficoni caras de cannau: facce di canapo, spudorati imprabastuleris: faccendoni, impiastroni de bonas pettas: in carne, ben pasciuto, grasso e finas ti lu ‘iuran chen’impudu: e te lo giurano perfino senza vergognarsi buttega ‘e pannia: negozio di stoffe, di abbigliamento fresi e terziopelu: orbace e velluto rosso-granato sa die ‘e su partiparis: il giorno del giudizio ‘Odale... Fulana: Tizio... Caia tiu carrale: zio carnale, parente stretto de su póberu bisaju: del defunto bisnonno cheas: carbonaie mesa: tavola 60 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sa luna ‘e cabidanni lughet de piusu Notte silena...isteddada...d’istiu... notte majarza de grìglios e ranas, notte ‘e suspiros d’abbertas ventanas chi si che portat pàsidu su riu, nott’ ‘e luna, de mùsicas arcanas chi dan a su poeta frua e briu pro isterrer sa ‘oghe in rimas d’oro a sos toccheddos infattu ‘e su coro. Luna ‘e cabidanni, e prîte mai -comente naran- lughes de piusu? Forsi in s’andera tua, da-e susu, mezus li legges s’ìntimu arguai a’ custu poeteddu? E s’est gai, e ca t’appenas in l’ ‘ider delusu, cun cant’as pôre lughes pius forte pro chi ch’istorret su pensu ‘e sa Morte? Cantas arrejonadas, si l’ischeras, nos faghimos cun Issa, Luna ‘e prata, a notte e die, cando sa suffratta ti ‘errinat sas dìligas isperas! E cando, cun su coro a una catta, t’abbizas chi sas bramas sun chimeras... ch’est unu bugnu bóidu sa vida e t’ ‘enit boza ‘e pasu...’e recuida! Ca cun sa Morte -nân- s’agabbat tottu e torrat s’ómine a bidea pura, a su mundu ue non b’at connottu, ne deris oe o cras...a sa Natura! Ma su brincu...su brincu... che a fura damilu tue nottesta un’accottu, Luna ‘e cabidanni, Lughe giara... pustis mi pianghe...o rìemi in cara! 61 DÌCCIOS * Sa luna de cabidanni lughet pius de tottu La Luna settembrina risplende più che mai * Cun sa morte s’agabbat tottu La morte conclude ogni vicenda - silena: silenziosa, serena notte majarza: notte ammaliatrice ventanas: finestre, balconi frua e briu: ispirazione e forza in s’andera tua: nel tuo eterno camminare s’ìntimu arguai: le intime sofferenze cun cantu pôre: con quanta forza hai. Pôre, in sardo ha anche il significato, non qui intendibile, di “paura” pro chi ch’istorret su pensu ‘e sa Morte: perché allontani da sé il pensiero della Morte sa suffratta ti ‘errinat sas dìligas isperas: quando la sofferenza tormenta le già fragili speranze cun su coro a una catta: col cuore oppresso, schiacciato ch’est unu bugnu bóidu sa vida: che la vita è un alveare vuoto recuida: ritorno (al nulla) damilu tue nottesta un’accottu: dammi tu stanotte la spinta necessaria per compiere il balzo (su brincu) per l’aldilà pustis mi pianghe... o rìemi in cara: poi piangimi pure...o ridimi in faccia 62 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su chi sutzedit est ca cheret Deu “Su chi sutzedit est ca cheret Deu! -fit nênde Don Remundu a su teraccuE chie non bi crêt est pistaseu, legu chi non cumprendet unu... cacu!” “Própriu sempre, o su mere meu? -li rispondesit finghéndesi maccu chie li costoiat sas barveghesDuncas at Deus méritos e neghes? Si lu narat vostè, chi est printzipale, est verbu de Vanzelu! Eo creia, che legu cale so, chi calchi ‘ia poterat s’ómine, in bonu o in male, sestàresi su fadu. E pensaia chi su ch’aeret fattu, a s’Immortale serverat -nâmos gai- pro medida pro sa sorte ‘e nos dare in cudda vida. Ca si non faddo... comente mesuras -narat su dìcciu- t’an a mesurare! Ma no est gai... de mortes e furas, d’inzomos, trassas e malu passare, de sas mizas e mizas d’amarguras s’ómine ‘e neghe non si nde dêt dare! E si riccu est vostè e teraccu eo, l’at detzisu Su ‘e Susu... gai crêo! E siat, don Remu’... ma nerzat finas: si sos masones unu li furerat o, peus, calchi fiza o li brujerat sos laores, sas domos, sas cantinas o corrudu, pro narrer, lu fatterat... vostè, ch’at atza, oh...sas istentinas, comente calchi ‘olta at nadu a mie, nde los bogat a Deus... o a chie?” 63 DÌCCIOS * Su chi sutzedit est ca cheret Deus Tutto ciò che succede è volonta di Dio * Comente mesuras t’an a mesurare Con lo stesso metro con cui misuri sarai misurato - teraccu: servo, domestico - pistaseu: sciocco, ignorante (lett. “pesta sego”) - legu chi non cumprendet unu... cacu: ignorante che non capisce un... caco (nulla) - Duncas Deus at méritos e neghes?: Ordunque Dio ha tutti i meriti e tutte le colpe? - printzipale: padrone, uomo importante e ricco - sestàresi su fadu: fabbricarsi il proprio destino - pro medida: come misura - inzomos... trassas: bugie malevole... astuzie - amarguras: amarezze - Su ‘e Susu: Dio, quello che sta su - masone: grosso gregge o branco di animali - laores: i campi coltivati - o corrudu, pro narrer, lu fatterat: o le mettesse le corna, tanto per dire - vostè, ch’at atza: vossignoria, che ha coraggio 64 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie iscaddat in conca sua resessit pius sàbiu De fagher òstias già non fit farina Berteddu ‘Eruda... e sa mastra-badessa, chi l’ischiat, in l’ ‘ider a s’arressa e die e notte ‘e sighidu in ciarina, l’aiat mandadu a segare chessa e a nd’adderettare muridina a su padente ‘e Sas Iscrianissas ca b’aian possessos sas Clarissas. Bi andesit Berteddu e pro una chida cun rustàglia e pinnaccu e destrale l’innettiesit su chessedu a tale chi restada in sas majas non fit sida! Nd’altzesit calchi muru e, puntuale, s’appresentesit, a sa recuida, da-e sa priorissa a relatare e pro poder su dévidu incasciare. “Ses dies... a dughentos...mill’iscudos... Ma ca ses tue, toh, milli e dughentos. -nêsit sa monza- E nàralis francudos a sos chi biven inintro ‘e cumbentos! Ca non tenias in domo alimentos e fin sos fizigheddos mesu nudos, a Peppa l’amos dadu su ‘inari. Adducas...trespodrè...e semus pari! M’a Berteddu un’istrina bi la damos, ca no est maccu cando est conchisanu: nois de ‘inu -già l’ischis- non nd’amos, ma nos nde càrrana e fintzas... ermanu! Tres fiascos ti nde dao e, si a manzanu non los frazeras... torra e t’imbiamos galu s’àtera chida a trabagliare: in conca sua est sàbiu a iscaddare!” 65 DÌCCIOS * No esser farina ‘e fagher òstias Non essere farina da ostie * Chie iscaddat in conca sua resessit pius sàbiu Chi impara a proprie spese diventa più saggio - in l’ ‘ider a s’arressa: nel vederlo disoccupato in ciarina: sbronzo, ubriaco chessa, chessedu: lentischio, luogo di lentischio adderettare calchi muridina: raddrizzare qualche muro in su padente ‘e Sas Iscrianissas: nel bosco delle Allodole cun rustàglia, pinnaccu e destrale: con la roncola, il falcetto e la scure sida: ramo, sterpo iscudu: antica moneta, equivalente a cinque lire francudos: ladri, che sanno usare le mani adducas... trespodrè... e semus pari!: Dunque... tre per tre... e siamo pari! È un gioco di parole, in quanto il trespodrè è anche il nome della quaglia - istrina: mancia, buona mano - conchisanu: ben pensante, con la testa a posto - e fintzas...ermanu!: e perfino... genuino! 66 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A chie at conca non mancat berritta A chie at conca non mancat berritta... e de conca nde tenet tiu Cadone s’est ch’a improverzu li naran “Concone” e, sos prus bonos, “Conca de giorritta”. Como est betzu e in perra de contone si nd’istat séidu in d’una banchitta tra ammentos e ilventos d’una vida inter sulcos e gherras consumida. E a donzi istérrida de contu bos ammanizat su dìcciu a puntinu, abba-abba -nât issu- binu-’inu pro nd’ischire, si no... fuste a su tontu! Chie andat cun sàbiu -muttit prontubenit sapiente... e custu est ladinu. E cuddos nd’ ‘essin galu da’ camurros ch’assazan pane da-e sette furros! Siat comente... ammonestat sintzeru, e mascamente a calchi conca crua, chi donz’àinu at sa vertude sua e merìtat rispettu e cunsideru. Ca frades semus tottu de abberu, sende sos fizos de s’eterna Frua! E si t’ammustrat sas manos gaddosas: -Tribàglia -ti nât- e gai gosas!De sa gherra, -ti nât- ca l’at connotta, chi la perdet fintzas chie l’at bissa. Cun su ‘inari a non ponner cotta, ca est cun su dimòniu a narrer missa! A su carignu e no a s’atzotta siat sa mente die e notte fissa. E chi lasset donzunu bona fama, ch’est doda ‘ona... che basu de mama! 67 DÌCCIOS * A chie at conca non mancat berritta A chi ha testa non manca il berretto * Abba-abba, binu-’inu Acqua all’acqua, vino al vino * A su tontu su fuste Al testardo il bastone * Chie andat cun su sàbiu benit sapiente Chi frequenta i saggi diventa sapiente * Mandigare (assazare) pane de sette furros Mangiare (assaggiare) pane di sette forni * Onzi àinu at sa vertude sua Ogni somaro ha la propria virtù * Sa gherra la perdet fintzas chie la ‘inchet Perde la guerra anche il vincitore * Sa bona fama est una bona doda La buona fama è una buona dote - Conca de giorritta: Testa di giara - camurru: rozzo, ignorantone 68 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Un’iscramentu balet pro chentu Montes e montes non torran a pare... ma già recuit Peddone a cuile! Ca torrat a s’allicu... a si leare custa ‘olta unu giobu in cannighile o una balla in mesu a su attile! Ca primm’o poi su ladru agattare dêt su sou a iscaddu e pro chentu cuss’unu chi li ‘alfat s’iscramentu! Esserat -naro- istadu a pedde e ossos, ca su famen no at leze e ne ojosma intr’ ‘e domo tenet trigu a mojos e ne foras li faltan bonos mossos! Ca sos lambridos che isse e redossos isperrumados in sos calafojos che dian cherrer tottu cantos sunu pro ch’in su mundu non nde restet unu. Cane imbitzadu a craba fin’a morte non lu perdet su vísciu, manc’appena! Ma s’est chi santu non tenet in corte a s’àtera bi lassat s’argoena! Ne b’at ispera chi mi nd’accunorte si non lu ‘ido innanti a limba lena! Nâchi ‘e pedde mala non nde morit! Proamos si sa dìccia lu favorit! Si faghet su dimóniu sas padeddas non sempre b’ammanizat cobertores. A sa lerta, Peddone, o sun dolores! Da-e cras ti las sònnias sas cheddas e sas iscurrizadas! E ch’ischeddas pro sa vida iscummitto sos unores! Ca s’abe addaghi punghet, paris patta, -narat su dìcciu- nde perdet sa matta! 69 DÌCCIOS * Montes e montes non torran a pare, ma ómines e ómines emmo I monti non si incontrano fra loro, gli uomini sì * Un’iscramentu ‘alet pro chentu Una scottatura vale per cento * Su fàmine no at leze (no at ojos) La fame non ha leggi (non ha occhi) * Cane imbitzadu a craba, fin’a sa morte nd’ada Il cane avvezzo a sbranare le capre, non perde il vizio fino alla morte * Tenner santos in corte Aver santi in paradiso * Pedde mala non nde morit Gente cattiva non ne muore * Su dimóniu faghet sas padeddas ma non sos cobertores Il diavolo fa le pentole ma non i coperchi * A s’abe chi punghet nde li falat sa matta All’ape che punge vien giù la pancia - cannighile... attile: canna dell’esofago... nuca - calafojos: dirupi, burroni, catrafossi - a limba lena: con la lingua penzoloni 70 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie sighit duos lèpperes non nde tenet manc’unu “Bi lu narao deo:-O mariane, tenta-tenta non bistes cun Nannedda, ca no est furru ue bi coghes pane! Tue, mancari abbistu, in cussa sedda non bi rezes e... pustis, cara ‘e cane, ojada non l’as già un’anzonedda? E finas prus donosa! Ma, allimidu... non timet fuste s’àinu famidu! Che biscu, mira, appìtzigat su mele... e si est mossu mannu e chi attogas cantu su punzu sos ojos nde ‘ogas! Fiaga-fiaga infattu a su “nighele” àteros che a tie an suttu fele! Ma ses redortu! Adducas chi cogas cheret e tottu in sa bagna tua. E pustis ti nd’isfranca da’ sa lua!” “E faladu, coma’, nos est su raju, chi non s’agattat de peus manera! E si mama, per Deus, non l’essera finas dia narrer “giustu!” a su pettaju! Sa prima mi pariat prus sintzera da’ sa mirada ebbia... nd’aia aju de bi lu consizare a coro alluttu, ma fit che pedra ‘ettada in su puttu! Chie sighit duos lèpperes -nân tottunon nde tenet manc’unu. Ma sighidu nd’at una e tentu su mal’attrividu! Ma torras cun su dìcciu a su connottu... e, infattis, bolada da’ su nidu si ch’est Nannedda, addaghi su fiottu d’amigos e parentes fit in cheja pro ‘ider cuss’amore fattu a reja!” 71 DÌCCIOS * S’àinu famidu non timet fuste L’asino affamato non teme il bastone * Si faghes mossu mannu e chi t’attogas, cantu su punzu sos ojos nde ‘ogas Se ingoi un boccone grande e ti va di traverso, gli occhi ti usciranno dalle orbite grandi come un pugno * Onzunu coghet in sa bagna sua Ognuno cuoce nel proprio sugo * Chie sighit duos lèpperes non nde tenet manc’unu Chi insegue due lepri non ne acchiappa neanche una - mariane: uno dei numerosi nomi della volpe abbistu: avveduto, scaltro allimidu: famelico, ingordo che biscu, mira, appítzigat su mele: come il vischio, guarda, è attaccaticcio il miele àteros che a tie an suttu fele: altri come te han succhiato il fiele redortu: cocciuto, testardo ti nd’isfranca da’ sa lua: scansati da quel guaio pettaju: carnivoro fiottu: frotta, torma, gruppo fattu a reja: fattosi miele 72 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Curret a mare s’abba... Curret a mare s’abba, notte e die, da-e sempre, o Nina, e da’ tottue, tales comente innanti currias tue cun ojos de ternura accurtz’a mie, ch’essera attesu, affacca, inoghe, incue, fogu b’aperat, bentu, abba o nie! Ca fis s’alenu meu e deo su tou, su sole de sa vida sempre nou! E sempre a sinu abbertu che su mare t’abbratzaia che siddadu ‘e oro e tue, nae in portu, in t’affianzare ti m’istringhias sulena a su coro! E mere m’intendia e re e moro, tue reina e sirena umpare! Ite dies d’ammaju e de consolu che aes ambos duos sempre in bolu. E sa ‘ucca... sa ‘ucca... unu ‘enale de chentu accisos sos pius sobrados, milli trainos d’abba manantiale, mizas chentu de fogos allumados! Che a nois cal’àteru mortale? Sos fortunados de sos fortunados! Como cumprendo prîte s’oro est caru, ca est, che’ cust’amore, su prus raru! Una mirada in ojos fit bastante pro inchender sa die d’ermosuras, pro mudare in ispera alluinante de sa vida sas peus amarguras. Deo lu poto narrer: cust’amante at connottu ‘e su chelu sas alturas! E si oe mi mancas... a s’ammentu serro sos ojos... sònnio... e so cuntentu! 73 DÌCCIOS * S’abba curret a mare L’acqua scorre verso il mare * S’oro est pius caru prîte est raru L’oro è più caro perché è raro - cun ojos de ternura: con occhi di tenerezza attesu, affacca, inoghe, incue: lontano, vicino, qua, là alenu: alito, respiro ti m’istringhias sulena a su coro: ti stringevi rasserenata al mio cuore siddadu: tesoro nascosto ammaju: incantamento, fascinazione ‘enale: sorgente, vena accisu: incanto, abbaglio abba manantiale: acqua perenne inchèndere: accendere, incendiare, bruciare ermosuras: bellezze, avvenenze alluinante: abbagliante, risplendente amarguras: amarezze 74 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie non timet no est òmine Chie non timet -naran- no est ómine... e deo che sa frea timo a mie cand’a notte non drommo e penso a tie chi mancada mi ses in d’unu dómine! Ca duos nd’at faladu, unu perómine, de rajos, a unu tzoccu, cussu die! Ne s’esser galu in bida m’est cunfortu, s’est chi mi trazo, in mes’a bios, mortu! Su sole ‘e mesudie est luna fritta, su risu ‘e sos piseddos tintieddu, su cìulu ‘e sas aes un’appeddu berrinosu che boghe attitta-attitta! E de s’espe terranza in su cherveddu sa mùida sighida e malaitta! E unu manu addae, carignosa, chi mi nât:-Beni... curre... ti reposa!E-i sa ‘oza est una... una ebbia: de lòmpere a ue as fattu nidu e in su sulcu tuvuccu ‘e s’olvidu de mi perder pro sempre e chena ria! E at a esser gai, ànima mia, non b’at duda... e su coro istasidu de si lograre at aer su consolu pensende a tie in s’ùltinu ‘olu! Cun su tempus sa chera ‘enit a fogu... e cun su tempus no impitto arminzu; e si frazende si ch’est s’istuppinzu finas mi diat pàrrere unu giogu, unu pàsidu dulche liscighinzu, su lòmpere a s’eternu disaogu ue ses tue in ténnaru isettu... che cando m’isettais in su lettu! 75 DÌCCIOS * Chie non timet no est ómine Chi non ha paure non è un uomo * Cun su tempus sa chera ‘enit a fogu Col tempo la cera viene a fuoco - e deo che sa frea timo a mie: ed io temo me stesso come uno spirito maligno - mancada mi ses in d’unu dómine: mi sei mancata in un attimo - unu perómine: uno per uno - tintieddu: fuligine, nerofumo - su cìulu ‘e sas aes un’appeddu: il cinguettio degli uccelli simile ad un latrato - berrinosu che boghe attitta-atttita: insistente come il lamento di una prefica - espe terranza: vespe che fanno il nido per terra - sa mùida sighida e malaitta: il ronzio continuo e maledetto - addae, carignosa: lontana, carezzevole - sulcu tuvuccu ‘e s’olvidu: solco profondo dell’oblio - e chena ria: senza il lamento funebre - coro istasidu: cuore affranto - cun su tempus no impitto arminzu: contro il tempo non impiegherò armi - istuppinzu: stoppino - unu pàsidu dulche liscighinzu: un calmo dolce scivolare - disaogu: divagamento, sollazzo 76 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE De su ch’as oe ti nd’arribba a cras Aorra, fizu me’, e chen’impudu ca su pensare a cras o a barigadu est indìcu de ómine accabadu. A soddu a soddu si faghet s’iscudu e a iscudu a iscudu su siddadu. Sa primma cosa -ammenta- est su saludu, pustis su coro ‘onu, s’onestade, su trabàgliu fittianu e s’amistade. Ma finas s’aer cosa est importante: daghi s’ómine s’intendet seguru pensat mezus pro a isse e galu puru pro s’àtere, s’at coro non menguante! Su caminu ‘e sa vida cant’est duru s’ischeras sol’appena... m’a innante cheret ch’andes comente an fattu tottu. Ma non lasses s’istiga ‘e su connottu! De su ch’as oe arribbatinde a crasa... faghe gai e non timas penettu. Ma non sias avaru, ca est difettu de zente tzega: sa vida romasa che passas tue e sa família ch’asa e moris míndigu! Giaru e nettu lu nât su dìcciu. E peus non b’at sorte de pedire pro pienner casciaforte! Ca chie arribbat cando nd’at -mi crêamandigat cando cheret e ue bramat. E a sa mesa b’aggiunghet cadrea e a s’amigu o su parente giamat e, s’est ch’a Deus intendet e amat, finas nde dat a chie est in pelea. A pagu a pagu s’aorrat moneda, ca tantos pagos faghen unu meda. 77 DÌCCIOS * A soddu a soddu si faghet s’iscudu A soldo a soldo si fa lo scudo * De su chi as oe arribbatinde a cras Di quanto possiedi oggi conserva qualcosa per domani * Avaru ses? Mìndigu moris! Sei avaro? Morirai mendicante! * Chie arribbat cand’ ada, màndigat cando cheret Chi conserva quando ha, mangia quando vuole * Tantos pagos faghen unu meda Tanti poco fanno un molto - Aorra, fizu me’, e chen’impudu: Risparmia, figlio mio, e non vergognarti est indìcu de ómine accabadu: è indizio di uomo sapiente su tribàgliu fittianu e s’amistade: il lavoro continuo e l’amicizia s’at coro non menguante: se ha cuore non meschino s’istiga ‘e su connottu: le orme dell’esperienza consolidata penettu: pentimento vida romasa: vita di stenti 78 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Aeras rujas annùntzian bentu Fit de cumprender da’ su sero innante... e su dìcciu est sentèntzia in s’argumentu: aeras rujas -nâchi- annùntzian bentu, e pesadu si nd’at bentu bastante! A Nadoriedda sua cun s’amante Tzitzu at àpidu in lettu... e su chimentu de custa ‘olta fit a tales forte chi pariat de bi sutzeder morte! E su fogu, sovente, ‘e su ‘ighinu leat e brujat finas sos d’affacca... e pro cantu apat fattu pittiracca, si ti cuas, ti ‘essit da’ caminu! Ma chi si l’intenderat cussa macca cun su posteri, a tottu fit ladinu! E finas isse l’ischiat s’allega s’est chi unu non campat a sa tzega! Su fatt’istat chi da-e su balcone ch’at imboladu lettu e cantaranu, cabidales, lentolos e cascione, sartàinas, padeddas, calchi tianu e chi, a boghes che tentassione, a los istoccatzare, a leppa in manu, fit detzisu, mentres cuddos cuados si che fin in su cómmodu, iscorados! Però a s’accudida ‘e sa Giustìscia, mi’ a Tzitzeddu chi giambat umore! Si dat pro cottu e, lecca e istrìscia, nât a sa Fortza:-Emmo, unu fiore est Nadoriedda... e chena malìscia... e deo che a prima l’apo amore!E sa muzere ‘essende:-Brigaderi, e l’est finas compare su posteri!- 79 DÌCCIOS * Aeras rujas, annùntzian bentu Nuvole rosse, annunciano vento * Su fogu ‘e su ‘ighinu brujat sos de affacca Il fuoco del vicino brucia quelli del vicinato - chimentu: chiasso, baccano pittiracca: taglio delle sterpaglie che crescono lungo i viottoli di campagna posteri: postino, portalettere a tottu fit ladinu: era chiaro a tutti ch’at imboladu lettu e cantaranu: ha gettato via il letto e l’armadio istoccatzare: pugnalare, colpire con lo stocco leppa: coltello a serramanico molto affilato cómmodu: gabinetto, closet, sala da bagno iscorados: scoraggiati, persi d’animo Però a s’accudida ‘e sa Giustíscia: Però all’arrivo della Forza Pubblica Si dat pro cottu e, lecca e istrìscia: Si finge ubriaco e, adulando e strisciando 80 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Fizu solu: o tottu malu o tottu o tottu ‘onu Assiat raju! Che deris in tucca bidu mai l’aimis a Pitzente! In sumbreri, corbatta e pipa in bucca si non pariat unu ‘e...Continente! Dêt aer fiagadu mele ‘e... cucca! Sos bestires cumponen su molente... -nâchi an iscrittu- Ma si l’arrejonas arroncat che a sempre, in orobonas! De ‘inaris nde tenet in calàsciu, domos e benes at in bidda e fora, e calchi ‘olta ispendet a iscàsciu. Ma de pobidda non nd’at bidu ancora, prîte sa mama, sende solu e màsciu, bi la pretendet de zente segnora! Nât su dìcciu, non chie est bicchifine: sas ricchesas cumponen su macchine. Est custu est finas beru... ca si riccu non fit bistadu Pitzente Marrosu, a de comente est isimpre e pazosu, finas lassadu b’aiat su biccu e in prus chena lòmpere a s’afficu de connoscher femìna a gosu a gosu! Ca su ‘inari ‘e sos ómines loccos si ch’andat tottu in fustes e in roccos. Ammonestan sos Mannos: Fizu solu: o nd’ ‘essit tottu malu o tottu ‘onu! E Pitzente est goi: che su sonu de padedda filada... e s’a isconsolu si mattanat infattu a s’oriolu d’una pobidda ‘e déghile consonu, sa ura est chi la potat agattare. Ma chen’alas non si podet bolare! 81 DÌCCIOS * Sos bestires cumponen finas s’àinu (su molente) I vestiti rendono elegante anche l’asino * Sa ricchesa cumponet finas su macchine La ricchezza fa apparire meno grave perfino la demenza * Su ‘inari de sos loccos si ch’andat in fustes e in roccos I denari degli stolti finiscono tutti in bastoni e sterpi * Fizu solu: o tottu malu o tottu ‘onu Figlio unico: o tutto matto e tutto buono * Chen’alas non si podet bolare Senza le ali non si può volare - in tucca: vestito con eleganza corbatta: cravatta dêt aer fiagadu mele ‘e... cucca!: deve aver sentito odore di...donna! arroncat che sempre... in orobonas!: raglia come sempre... alla buonora! ispendet a iscàsciu: spende senza mezze misure bicchifine: prelibato, dai gusti raffinati isimpre e pazosu: mezzo scemo e borioso pobidda ‘e déghile consonu: moglie di pari rango sa ura: l’augurio 82 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Fémina chena busciacca, fémina mesu macca “Archibusada! A chie non piaghet s’aliusta, sa trìglia mustatzuda, su cugumeddu, sa gioga minuda? E chie in salia non s’isfaghet a fragu ‘e turtas? Sa ua corruda sutt’a ispìritu ite balla faghet? O forsis sa cariasa primadia appitzigat pigotta o porcandria? Massaja ‘ona est Tzitza Mudadu! A nd’intendides, coma’, d’arrejónu! Su maridu, s’iscuru, già est bonu... issa lu lassat culi-tappuladu! Eh, su cherveddu... cando est ghinduladu non lu torrat in càscia corfu ‘e tronu! Ca femìna chi non mirat busciacca -nât su dìcciu- est femìna mesu macca!” “Emmo, coma’... femìna chi non fedat un’àteru at iscrittu, ma s’isbàgliatmai ‘ene ordinzat e meledat! E s’aggiunghides poi chi non trabàgliat, ch’istat fattu a inzomos e craccàgliat, nâdemi ‘ois... e cando ammasedat? Su ‘e non aer fizos no est neghe. Nâmos ch’est... sa fortuna ‘e Pedrufeghe! Liccarda est liccarda, non lu nego! Ma muttide: dêt arribbare a chie? In cosas gai a che minter a mie però non bi torredas, bos nde prego! E deo prîte non mi nde la sego custa limba da’ una bona die? Ponet tacca, coma’, sa limba mala e chie non l’at in coddu l’at in pala!” 83 DÌCCIOS * Fémina chena busciacca, fémina mesu macca Donna che non cura il denaro, donna mezzo stolta * Fémina chi non fedat, mai bene meledat Donna che non ha figli, mai pensa bene * Sa fortuna ‘e Pedrufeghe La fortuna di Pietro Feccia (o dell’erba senecio, chiamata appunto “pedrufeghe”. Trattasi di fortuna di poco conto) * Limba mala ponet tacca, tales che-i s’ozu ermanu Le cattive lingue lasciano il segno (la macchia), come l’olio genuino * Chie non l’at in coddu l’at in pala Chi non ce l’ha sulle spalle ce l’ha sul dorso - aliusta, trìglia mustatzuda, cugumeddu, gioga minuda: aragosta, triglia con i baffi, funghi, lumachine - ua corruda: uva corniola - appìtzigat pigotta o porcandria: contagia il vaiolo o l’ipocondria - culi-tappuladu: con le toppe nei calzoni - ghinduladu: rovesciato - craccàgliat: gracchia, chiacchera malignamente - e cando ammasedat?: quand’è che diventa mansueta? 84 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su male ‘alanzadu mai andat bene “Mai andat bene su male ‘alanzadu... e che sempre est su dìcciu ‘erdaderu, e bene l’ischit Tzitzu chi lassadu b’at cabidale, ‘alanzu e cunsideru! Chi fit da-e sos dépidos ‘prettadu Pera Pintore, aiat leadu seru e lestru fit tuccadu a l’agattare c’aiat calchi idea ‘e presentare. “Tue s’ebba chi tenes curridora mi das -li nêsit- e deo t’isfranco da’ tottu sos incràstulos in s’ora! A sa paràula ‘ettada non manco, antzis, ca Murra est bona, aggiungo ancora duos cossos de ‘inu. E un’oju tanco s’est da’ tres meses chi non leat pannu. Si lu fatto, est ca t’ ‘ido in affannu!” “Ma Murra ‘alet tres boltas de piusu! Ténelu contu, s’est tale, s’amigu! Emmo... una balla sutta e una susu! Ma s’apprettu -narat su dìcciu antigufaghet currer su ‘etzu. Dami ‘e trigu galu tres somas e... amos conclusu! A cabidanni ingràssana sos maccos... Deo cun su sale bi perdo sos saccos!” A sa “Festa ‘e sa ‘innenna” in gala in Chilivani che fit già Tzitzeddu cun Murra infiocchittada e in cherveddu messeras de ‘ittòrias a donz’ala! Ma in leare una curva ad aneddu ch’ ‘essit s’acchetta e a s’imbruncada mala tèttera restat cue, che a iscaddu! Est beru: sorte curret e non caddu! 85 DÌCCIOS * Su male ‘alanzadu mai andat bene Il mal guadagnato non va mai a buon fine * S’amigu proadu ténelu contu Tieni in grande considerazione l’amico fidato * S’apprettu faghet a currer su ‘etzu Il bisogno fa correre perfino i vecchi * Sos maccos ingrassan a cabidanni Gli stolti ingrassano a settembre * Pèrdere saccu e sale Perdere sacco e sale * Sorte (fortuna) curret e no caddu E’ la buonasorte (fortuna) che corre e non il cavallo - ‘erdaderu: veritiero, sincero da-e sos dèpidos ‘prettadu: pressato dai debiti aiat leadu seru: aveva avuto sentore t’isfranco da-e tottu sos incràstulos: ti libero dai debiti duos cossos de ‘inu: due ettolitri di vino tres meses chi non leat pannu: tre mesi che non vince una gara de trigu galu tres somas: ancora tre rasieri di grano s’imbruncada mala: caduta rovinosa restat tèttera cue: resta lì stecchita, rigida 86 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Mezus imbidiadu che lastimadu “A ti càglias, Matte’, ch’est che frastima su de piangher cando si at sorte. Sa paràula già non battit morte, ma che saetta ch’ ‘essis rima-rima a donzi ‘olta chi ti nân ch’in corte, gràscias a Deu, at benes prus de prima! T’an forsi nadu o fattu a cumprender chi sun furados e chi los dês render? Su cuidadu -nân- faghet sa domo... e tue già lu ses “pro domo mea”; cantu fis prima a palacadrea ses faineri e ispìcciu como! A bonu tou! Ma non ti la lea si calicunu de su “mement’homo” t’avvertit che a mie... tantu peris e che tottu “in pulvèrem reverteris”!” “Emmo, babba’, però su caddu in binza mi ch’istrampan sas limbas fogaresas. Chi si la rattet, chie l’at, sa tinza! Vostè ‘e niune però sas pretesas diat dever leare, ca s’arrinza in tottue ch’ispramminat malesas. Chie at dolu ch’attittet...-ana naduImbidiadu... beh, non lastimadu! Cantu a mòrrere, infinis, morin tottu e non b’at chie non torret a piùere! Ma Vostè, ca lu podet, prima ‘e rùere, mi ponzat cun su Babbu bon’accottu; pustis mi nerzat, tantu pro conclùere, cant’est su contu, in cruu o in cottu. Deo, intantu, pro non campare ‘e pula, ue ponen s’oju bi ficco sa sula!” 87 DÌCCIOS * Paràula non battit morte La parola non porta la morte * Su cuidadu faghet sa domo La diligenza fa la casa * Chie at dolu chi attitet Chi sente il dolore pianga il morto * Mezus imbidiadu che lastimadu E’ meglio essere invidiati che compianti * Inue ponen s’oju tue ficchi sa sula Dove gli altri ficcano l’occhio tu conficca la lesina - ch’ ‘essis rima-rima: rispondi per le rime a palacadrea: a predelluccia; letteramente “vivere a spalle altrui” faineri e ispícciu como: faccendiere e spiccio adesso “mement’homo”: “ricordati, uomo” (che devi morire) “in pulverem reverteris”: ridiventerai polvere. Babbai, il prete, per essere più autorevole parla in latino limbas fogaresas: lingue che alimentano malignità s’arrinza in tottue ispramminat malesas: l’invidia sparge ovunque malvagità n cruu o in cottu: in crudo o in cotto pro non campare ‘e pula: per non vivere di sole loppe 88 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su puddu a mesanotte, zente morit! Fin duos meses chi Nofre ‘e Mamone a bidda non falait da’ cuile, chi drommiat in perra ‘e giannile, bruttu e tristu che gianna ‘e presone. In palas fittianu su fusile e sa leppa in chintu pendulone. Li mancaiat Moro, ca impiccadu l’aiat in d’un’ùlumu agattadu! A timer non timiat, ca de atza nd’aiat pro nde dare, ma in suddu fit pro su fizu... a boltas in catza non b’esserat bintradu finas cuddu! E a mesanotte, che corfu ‘e matza, finas intesu aiat su puddu cantende in su puddarzu e l’ischiat chi fit signale chi zente moriat! E accurtzu a sa Luna un’isteddu b’aiat puru... e sos dìccios antigos tantos teraccos, tantos inimigos avvertin finas. Inintro ‘e cherveddu unu nòmene... unu... su ‘e Taneddu, chi da’ sa coa de sos crabufigos podiat lòmpere a s’Ìscia ‘e sa férula approfettende de sa notte ‘e néula! S’appostesit in pinna a unu roccarzu e l’isettesit a fusile in manu. Poi ‘e calch’ora, acco’ su crabarzu botti-lébiu, in caratza. -O su fulanu, -nêsit Nofre- ses tue su dannarzu chi mi devet bocchire? Cras manzanu t’an a agattare in s’ùlumu de Moro, cun custa balla in prus intro su coro!- 89 DÌCCIOS * Tristu che gianna (porta) ‘e presone Triste come la porta di una galera * Su puddu a mesanotte: zente morit! Il gallo canta a mezzanotte, morirà qualcuno * Sa Luna est affacca a s’isteddu: ómine che ‘ócchini! La Luna è vicina ad una stella: un uomo sarà ucciso * Tantos teraccos, tantos inimigos Tanti servi, tanti nemici - cuile: ovile in perra de giannile: sull’uscio, dietro la porta ùlumu: olmo atza: audacia, coraggio in suddu fit pro su fizu: era in pensiero per il figlio da’ sa coa ‘e sos crabufigos: dalla striscia di terreno dei caprifichi podiat lòmpere a s’Ìscia ‘e sa férula: sarebbe potuto arrivare alla Palude della ferula in pinna a unu roccarzu: a ridosso di una roccia botti-lébiu: dal piede agile in caratza: mascherato, col passamontagna in testa fulanu: Tizio 90 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Betta sa pedra e cua sa manu Betta sa pedra e cua sa manu... e gai at nadu e fattu totta vida e che su lodde, a boltas, divertida ti ses finas cun risu beffulanu. Como ses prinza! Ma si ch’est Bustianu da’ un’annu in galera, l’at frundida chie sa pedra e si ch’est cuadu timinde de nd’ ‘essire iscobiadu? E como a su pobiddu bi lu nara chi est fruttu de... s’Ispìritu Santu! O sos pilos t’istratzas e-i sa cara che Madalena ti ràffias, in piantu, e li pedis perdonu? Ca intantu de s’amore est sempr’una sa fiara... e, si l’as fattu, fit pro su bisonzu d’aer in corte faltzu testimonzu! O t’istrumas... e li cuas su fattu? Tzertu ti dêt pesare sa... disgràscia! Ma da’ su truncu -o faddo?- bolat s’àscia e tenet sórighes su fizu ‘e s’ ‘attu! Sa coltza ‘e mama tua, Peppa Gràscia, fattu at sempre gai: a su barattu bendiat sas ch’aiat mercantzias... e l’an pudderigada sette ‘ias! Ma su vìsciu ‘inchet su giudìsciu! E galu custa est sentèntzia antigane b’at rejone, ammonestu o briga chi potat bàlfere! Si non b’at frìsciu -àteros naran- non b’at mancu chìsciu! A preigare est debadas fadiga... lassamos duncas e pedras e manos, ca sun cosas de mundu, ‘e cristianos! 91 DÌCCIOS * Bettare sa pedra e cuare sa manu Tirare il sasso e nascondere la mano * Da-e su truncu ‘olat s’àscia Dal tronco vola la scheggia * Fizu ‘e ‘attu sórighe tenet Il figlio del gatto acchiappa il sorcio * Su vìsciu ‘inchet su giudìsciu Il vizio vince il senno * Inue non b’at frìsciu non b’at chìsciu Dove non c’è serratura non c’è cerchio - lodde: uno dei tanti nomi della volpe cun risu beffulanu: col sorriso beffardo Como ses prinza!: Adesso sei incinta, pregna! iscobiadu: scoperto O t’istrumas...: O abortisci? e l’an pudderigada sette ‘ias!: e l’hanno resa incinta (col poledrino) per ben sette volte! - ammonestu: ammonimento - bàlfere: valere 92 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su sale est bonu cand’est pagu Lassa sos bantos... ca sos burtzighinos non ti los dês lustrare tue e tottu. Faghiat gai su coltzu ‘e Malutrottu su curridore de caddos runzinos chi ch’aimis in bidda e chi connottu fit finas in sos trighinzos bighinos non pro sos pannos chi si ‘alanzaiat, ma pro sas ancas fàlchinas ch’ aiat! Lea unu chìsciu tue e... l’immesa: onzi perra un’anca paris patta! Aggiunghibei chi fit chena matta, bratzicurtzu, sa conca che suspesa: unu bócciulu... o un’ou a catta! Però sa limba cheriat intesa: issu aiat bissu pannos e medàglias in chentu galas, in milli battàglias! Leat primu chie curret de piusu... e sa sentèntzia no est cosa noa! Isse curriat che su ‘entu ‘e Susu ma, s’arriviat, che fit sempre in coa! Una nd’aeret bìnchidu de proa... chi nos l’aimis balladu che fusu e finas postu in d’unu molimentu pro chi eternu durerat s’ammentu! Sos chi s’ ‘antan, però, male si sentin... puden a boltas e lassan fiagu, sun faularzos e lestros s’ismentin ca sun che casu fattu chena giagu, los iscòbias ma non si che penentin! Su sale -crê’- est bonu cand’est pagu, ma si l’aggiunghes a chie est istrambu non nd’ ‘essit su matessi da-e bambu! 93 DÌCCIOS * Chie curret de piusu leat primu Chi corre di più arriva per primo * Chie si ‘antat male si sentit Chi si vanta male si sente * Su sale est bonu cand’est pagu Il sale è buono quando è poco - burtzighinos: stivaletti abbastanza eleganti su coltzu ‘e Malutrottu: il defunto Malutrottu trighinzos bighinos: nei paesini vicini sos pannos: i trofei ancas fàlchinas: le gambe a falce Lea tue unu chìsciu e... l’immesa: Prendi tu un cerchio e dividilo per metà ogni perra un’anca paris patta!: ogni metà era simile ad una sua gamba bócciulu: cerchio con cui giocano i ragazzi un’ou a catta: un uovo schiacciato in chentu galas: in cento gare casu fattu chena giagu: formaggio fatto senza il quaglio los iscòbias ma non si che penentin: li scopri ma non si pentono 94 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Ferru non b’at chena ruinzu Lèande e làssande, o Nigo’, eh raju!... tantu su mundu non ti che lu tragas! Andas e benis cun murru e cun baju, inoghe assazas, cuddae fiagas, bendes, incunzas, còmporas e pagas, trattas, azustas cun mere e laccaju! Su dimóniu! Sa pedra roddulana l’ischimos chi non ponet mai lana. Tue dês àere unu coro ‘e attarzu s’est ch’a tales l’agguantas s’imbaddinzu! Sempre pienu lu cheres s’isgarzu, donz’affaru ti ponet manighinzu... e tràvigas e sestas che dannarzu! Ferru non b’at, però, chena ruinzu e càncheru est cussu, crê’ a mie, chi si lu màndigat die cun die! “Su lassadu est pérdidu!” -m’as nadu finas cumbintu ‘e tenner rejonee deo t’apo su dìcciu ammentadu chi nât:-Deus non s’ólvidat persone!e, pustis galu, unu pagu airadu: -Si Deus dat e leat, ingurdone, cale merìtos li presentas tue pro leare tottora e in tottue? Deras nessi s’avassu a su mischinu chi calchi ‘olta ti tzoccat sa gianna! Si non gighes chereu a cheja-manna ca times de frazare unu lominu! Tue, e cuddos che tue, chena tinu a unu deus cantades s’osanna, a su ‘inari, chi ammuntonades chen’importu e chi non bos gosades!- 95 DÌCCIOS * Sa pedra roddulana non ponet mai lana La pietra che rotola non avrà mai il muschio avvolto * Non b’at ferru chena ruinzu Non esiste ferro senza ruggine * Tottu su lassadu est pérdidu Tutto ciò che si lascia è perso * Deus non s’olvidat persone Dio non dimentica una sola persona * Deus dat e Deus leat Dio dà e Dio prende - non ti che lu tragas: non te lo ingoi laccaju: servo, servitore, lacchè imbaddinzu: capogiro, vertigini manighinzu: prurito, solletico e tràvigas e sestas che dannarzu: e traffichi e misuri come un dannato Deras nessi s’avassu: Dessi almeno ciò che ti avanza non gighes chereu a cheja-manna: non porti un cero in parrocchia times de frazare unu lominu: temi di consumare un fiammifero chena tinu: senza giudizio 96 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A su mindigu isfacciadu sa limòsina si negat! Tottu s’istiu, che sa chiguledda, est canta-canta Antoni Maria, ammajadu, infattu a un’anzonedda ch’at unu nomen dulche: POESIA! Sa Luna, ca l’est caru, da’ innedda l’ojittat totta amore e galania e sas tres sorres de sos Istentales basos li mandan sos prus coriales. De lugores si ‘estit su ‘Udrone e a cheddas sos isteddos coudos l’imbian a porfia sos saludos cun su Caminu ‘e sa Paza a cumone. A tenore sos grìglios, prus atzudos, l’intonan melodiosa una cantone ch’intendet e cumprendet a primore chie at coro ‘e poeta sonniadore. Ma sa frommija, b’at chie l’ammentat, chi cun suore si frunit sa tana e, passada ‘e s’istiu sa caldana, inintro suddisfatta s’ausentat e finas a beranu s’alimentat segura de su ch’at a gana a gana! E calicunu a beffes:-Canta, cuccu, -finas li narat- ca già pappas muccu! Bae e pédili calchi ranu ‘e trigu... bae... chi ti la torrat sa risposta: si negat sa limósina a mindìgu chi portat che a tie faccia tosta! E s’as cantadu tando a barra posta, bàllati como e creba che... ‘nimigu!Coltz’a mie, chi da’ cando m’agatto àteru ‘e mezus no isco e non fatto! 97 DÌCCIOS * A su mìndigu isfacciadu sa limósina si negat Al mendicante sfacciato si nega l’elemosina - chiguledda: cicalina ammajadu: ammaliato, incantato da’ innedda l’ojittat: gli fa l’occhiolino da lontano galania: avvenenza, bellezza sas tres sorres de sos Istentales: le tre stelle della costellazione di Orione coriales: cordiali, affettuosi su ‘Udrone: le stelle della costellazione del Toro (alla lettera “il grappolo” su budrone) a cheddas sos isteddos coudos: a centinaia (a greggi) le stelle comete Su Caminu de sa Paza: La Via Lattea (Il cammino della paglia) a cumone: insieme, all’unisono prus atzudos: più audaci ca già pappas muccu: tanto già mangerai moccio a barra posta: con le guance disposte solo al canto àteru ‘e mezus no isco e non fatto: di meglio non conosco e non so fare altro 98 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Annada ‘e ‘inu, annada ‘e pagu tinu “Tue no isettas a Santu Martine a minter sa ruffiana in carradellu, ca nd’as unu, ‘errinosu, de ‘addine chi ti mattanat che unu zuellu e ch’a oros ti gighet de macchine: siat ruju, biancu o muscadellu dês iscettare primm’ ‘e s’ora... appuntu... non si leeran a boltas s’ispuntu! E occannu già est annada ‘ona... gràscias a Deus, sas cubas sun prenas, ma che a sempre, s’est chi non ti frenas, paret galu annada ‘e pagu tinu! Si ch’attogheras nessi in camasinu addaghi a ojos foras ti ch’appenas fatt’a pompas, imbudos, impagliadas, fintz’ attittare ti dia in debadas! Cun sas làgrimas mias, pr’accunortu duos tres fiascos inintro sa càscia t’aia postu... a boltas, pro disgràscia, in su ‘iazu pro s’àteru portu t’ ‘enzerat sidis e t’ ‘ideras mortu un’àter’ ‘olta ancora, sorte bàscia, chena s’amigu tou fittianu! Ma finas cust’afficcu paret vanu!” “Lassa sas litanias... non m’issurdas chi non nde morit, crêami, ‘e burriccu daghi cheret su corvu... orijas surdas a paràulas maccas! Unu ticcu mi nde torro a buffare e... s’a s’impiccu las porteran tottu sas limbas burdas che’ sa tua, non mi diat dispiàgher su nodu in tuju debada’ ‘e lis fagher!” 99 DÌCCIOS * Annada ‘e ‘inu, annada ‘e pagu tinu Annata di vino, annata di poco senno * Àinu non morit cando cheret corvu (a boza ‘e corvu) L’asino non muore quando vuole il corvo * A paràulas maccas orijas surdas A parole sciocche orecchie sorde - Santu Martine: A San Martino (11 novembre) -dice un altro proverbio ogni mosto è vino (Da-e Santu Martinu onzi mustitzolu est binu) - a minter sa ruffiana in carradellu: ad introdurre la ruffiana (una canna spaccata in maniera da farvi risultare una sorta di piccolo bicchiere) nel caratello, per saggiarne anzitempo la qualità - ca nd’as unu, ‘errinosu, de ‘addine: perché hai un solo e martellante pensiero fisso - zuellu: bernoccolo, lividura, foruncolo - iscettare: aprire quella sorta di rubinetto di legno che si applica alle botti di una certa capienza - pr’accunortu: per conforto - inintro sa càscia: dentro la bara - chena s’amigu tou fittianu: senza il tuo amico costante - sas limbas burdas: le lingue bastarde, spurie 100 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sa giustìscia tenet su lèppere a carru “Prîte non bi lu nâs a Lelle Moro chi non fit cosa ‘e fagher su ch’at fattu? Gai comente si ch’at gittu s’ ‘attu pijare ti podiat... prata e oro? E tue partis cun isse su piattu... Sa limba narat su chi b’at in coro... ma, s’est muda, si faghet corcorija! Ma non b’intendes tue a cuss’orija! Bae e fídati de sett’ispijittos! A sa cara già paret pittuleri! A pones chi t’ilventat su trasseri ch’in domo bi teniat sorighittos? Ammustrabilu, proa, su paneri si non nde tenes àteros d’appittos! Ma custa est ciarra... totta limba pista! Deasi t’andat bene? E gai t’ista!” “Esserat s’ ‘attu su pidinu meu e totta cussa sa fura e s’isgarru! Su chi non tenzo est cussu pistaseu ch’a donzi traste m’agattat s’ismarru! Ma sa giustìscia su lèppere a carru nâchi tenet... gai in su giobu, oddeu, dês ruer su matzone cantu prestu e tando nd’ ‘attit s’ ‘attu e-i su restu! In su paneri, non fattas sa macca, chi b’at infustu, già l’ischis, su biccu e finas in sos giassos de affacca! Como cheret però chi pro s’alliccu sa fune ‘iusta agatte pro... s’impiccu! E niune chi penset chi so istracca! Ma cun s’iscuja ‘e s’ ‘attu, conca ‘e mulu, mancu tue mi leas pro su culu!” 101 DÌCCIOS * Sa limba narat su chi at in coro La lingua dice ciò che ha in cuore * Sa limba chi non faeddat a corcorija si faghet La lingua che non parla diventa zucca * Tottu est limba (ciarra) pista E’ tutto un parlare (chiaccherare) vano * Sa giustìscia tenet su lèppere a carru La giustizia acchiappa la lepre anche servendosi d’un carro - pijare si podiat: poteva rubarsi E tue partis cun isse su piattu: E tu dividi il piatto con lui sett’ispijittos: occhialuto, dalla vista molto precaria A sa cara già paret pittuleri: Dalle apparenze sembra un rivenditore ambulante di chincaglierie trasseri: macchinatore, intrigante paneri: sedere, ano si non nde tenes àteros d’appittos: se non hai altre aspettative ciarra pista: chiacchere trite e ritrite, vane pidinu: preoccupazione, assillo a donzi traste m’agattat s’ismarru: sa spuntarmi ogni arma in sos giassos de affacca: nei dintorni, nelle vicinanze 102 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Niune naschet imparadu Si times s’abba no andes a mare -nât su dìcciu- ... ma tue dias chèrrere cun d’unu brincu a Roma ‘e che fèrrere chena perìgulu ‘e t’iscaminare! Crês chi si potat un’arzola istèrrere chena las ponner sas mannas a pare? Atzender fogu chena unu luminu o chen’isterzu a remunire ‘inu? Perun’ómine naschet imparadu... imparare però podimos tottu! E s’at s’umanidade mezoradu est ca, como a passu, como a trottu, su caminu si l’at sempre agontzadu. A tottu custu li nâmos “connottu”, ch’in paragone est unu mare mannu chi non revudat abba in die d’annu! Da-e nudda -t’ammenta- naschet niente! E sos mezoros còstana suores, fadigas e istùdiu ‘e tanta zente, samben, a boltas, corruttos, errores! Ma sas conchistas, fruttu de sa mente e de su coro, mannas o minores, bonas che pane isfurradu restan pro chie at tinu e nos ammonestan. Non dudes, duncas, de intrare in giogu... da’ s’arzola che frundi sa mundaza! Ca solu chie tenet coa ‘e paza dês timire de s’accurtziare a fogu! E t’at a parrer finas disaogu sa vida chi non passas traza-traza che tantas chi si nd’ ‘iden cua e fue, ca donzunu est faber fortunae suae! 103 DÌCCIOS * Si times s’abba no andes a mare Se hai paura dell’acqua non andare al mare * Niune est nàschidu imparadu Nessuno è nato istruito * Su mare non revudat abba Il mare non rifiuta l’acqua * Da-e nudda naschet niente Dal nulla nasce il niente * Chie at sa coa ‘e paza non s’accurtziet a su fogu Chi ha la coda di paglia non si avvicini al fuoco - cun d’unu brincu a Roma ‘e che fèrrere: arrivare a Roma con un salto iscaminare: perdere la via, uscire di strada sas mannas: i covoni chen’isterzu remunire ‘inu: conservare il vino senza avere i recipienti mezoros: miglioramenti Non dudes, duncas: Non dubitare, ordunque mundaza: mondiglia faber fortunae suae (lat.): artefice del proprio destino 104 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sos anzones si contan a santu Giuanne A fagher contos lompet prestu o tardu chie est che tue... perdezoronadas, ca los perdes sos tres didos de lardu ch’in custos annos as postu debadas! Non t’avvìscies però, ca a su liccardu sas liccantzias li ‘enin negadas daghi s’abbizat unu chi su... mere cheret tottu: su lettu e sa muzere! Nâchi a Santu Giuanne sos anzones si còntana... ca est tempus d’incunza! A lu tenner arressu, e chen’assunza, si ruinzat su tzappu ‘e sos mandrones! E nâmi tando: it’est chi che pones intr’ ‘e calàsciu: ‘entu, paza o runza? Mira chi dêt s’ómine, a s’improntu, de sa bértula sua dare contu! Sa preìttia ‘occhit su preittiosu... -e sa mia no est préiga ‘e trona, ca lu narat su dìcciu introna-introna, ma tue ‘e dìccios non ses amantiosu!A chie non dêt piagher, mi perdona, a campare a s’arressa, in paghe e gosu? A tie no? Segnor Giuanne Serra frighet sa manu, la frighet in terra! Bastat como... ca già b’est su cumprou in custa vida chi nos ammasettat, ne deo so narzende nudda ‘e nou! Chie sèmene in terra non nde ‘ettat toddit nudda... e cun cussu s’aisettat! Donzunu pianghet cun s’oju sou, ma làgrimas, pro lomper a concluos, dia cherrer bider mai in ojos tuos! 105 DÌCCIOS * Cherrer tottu: lettu e muzere Volere tutto: letto e moglie * Sos anzones si contan a Santu Giuanne Gli agnelli si contano a San Giovanni * Tzappu ruinzadu, padrone mandrone Zappa arrugginita, padrone poltrone * Onzunu dat contu de sa bértula sua Ognuno risponde della propria bisaccia * Sa preíttia ‘occhit su preittiosu La pigrizia uccide il pigro * Segnor Giuanne Serra, frighet sa manu in terra Signor Giovanni Serra, strofini la mano per terra * Chie non bettat sèmene, non toddit Chi non semina, non raccoglie * Onzunu pianghet cun s’oju sou Ognuno piange con i propri occhi - perdezoronadas: perdigiorno, poltrone. E’ anche il nome dell’airone - assunza: sugna 106 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Si cheres ammasettare lea muzere Tue già brincas da-e tanca in tanca che su puddedru rude, gittu a bantu, ch’in Sorso aiat Pantaleo Branca! Nâchi curriat chi fit un’ispantu da-e Mùrtina a Bàia, a dresta e a manca, chi non lu poderait mancu santu! Lu ferraian tres bias su mese... ma, a su ch’intendo, a tie finas sese! Chida cun chida fin sos barrantzellos a nde l’ ‘attire s’acchettu a sa mandra cun travas, cariasa o cun bilandra. E Pantaleo, a prus de sos burdellos, sas macchìssias pro cussa... pilandra prontu a pagare... assiat zuellos! M’ a contos male fattos si bi torrat, prîte a bi perriccare unu s’iscorrat! E daghi s’abbizesit su padronu chi fit che a pistare abba in molinu, lu crastesit e... ajallu runzinu finas chie pariat caddu ‘onu! Como tue, Vitto’, risponda a tonu s’est chi cumpresu mi as a puntinu. S’acchettu l’an crastadu, est deosie! Ma tue e tottu ses crastende a tie! Lea muzere, lea, c’ammasettas! -lu nât su dìcciu, non l’imbento deo, chi puru in su cojàresi bi crêoSos mios sun cunsizos, non minettas... ma, pro sa cunfidèntzia chi mi leo, finas ti naro ch’est mezus chi crêttas a su dìcciu:-Onzi cosa a tempus soue tue ‘essende non ses da-e s’ou! 107 DÌCCIOS * A contos male fattos si bi torrat Ai conti sbagliati ci si ritorna * Pistare abba in su molinu (pistone) Pestare l’acqua nel mulino (mortaio) * Onzi caddu ‘onu torrat a runzinu Ogni buon cavallo finisce ronzino * Si cheres ammasettare lea muzere Se vuoi diventare mansueto prendi moglie * Onzi cosa a tempus sou Ogni cosa a suo tempo - chi non lu poderait mancu santu: non riusciva a controllarlo neanche un santo - barrantzellos: barracelli, guardie campestri - cariasa: mordacchia, così chiamata per la forma di ciliegia - sas macchìssias pro cussa... pilandra: le multe per quel... ladruncolo - prîte a bi perriccare unu s’iscorrat!: perché ad insistere uno si scorna! - chi puru in su cojàresi bi crêo: che pure credo nel matrimonio - e tue ‘essende non ses da-e s’ou: e tu non stai nascendo 108 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Iscuru a chie at mala lumenada “Non b’at d’istare a s’intzerta-intzerta pro narrer chi est fiza ‘e Tomas Piga! Duos lùttios d’abba! Sa mirada amiga, sos ojos sempr’abbistos, a sa lerta, chiza, petza e andanta! «Mater certa, pater nunquam!», su dìcciu ‘e Roma antiga préigat malisciosu, pr’ammentare chi de sos babbos podimos... dudare! Ma non pigat a trona custa ‘ia Roma sa manna, própriu gai, crê’ e, si mi faddo, ammitto, abberumia, chi finas deo so fizu ‘e su... Re! Fattu già nde l’at a caddu e a pê’ sa coltza ‘e sa muzere, già l’ischia, ma si ‘e Tomas cussa no est fiza est a sa fae a li narrer lentiza!” “E tucca a Roma a ti nde penentire, addaghi su cherveddu gighes leccu! In bucca, su ch’as nadu, dês ischire che ramagliette in coa de beccu ti deghet! E ses tzertu ‘e non faddire! Ma non ses fizu ‘e Re... giaghi su peccu non fis cussu ch’aiat mama tua, ma d’aer fedadu una conca... crua! Iscuru a chie at mala lumenada... e non fit santa ‘e nìcciu sa pobidda si, a nd’intender, l’at iscurrizada a narrer pagu su mesu ‘e sa ‘idda! Cun sos connados finas s’est furriada, bellos che sole, e calchi ischintidda che a tie in sa fiza l’ ‘iden tottu! E nos torrat su dìcciu a su... connottu!” 109 DÌCCIOS * Andare a Roma a si nde penentire Andare a Roma per pentirsi * Dèghere che ramagliette in coa de beccu Cader bene come un fiocco nel deretano di un caprone * Iscuru a chie at mala lumenada Misero colui che ha una cattiva nomea - a s’intzerta-intzerta: indovina indovina chiza, petza e andanta: sguardo, statura e modo di camminare Mater certa, pater nunquam (prov. lat.): La madre è certa, il padre mai podimos... dudare: possiamo... dubitare chi finas deo so fizu ‘e su... Re!: che sono anch’io figlio del... Re (in forza dello Ius primae noctis, diritto della prima notte che avevano i re) est a sa fae a li narrer lentiza: è come chiamar fave le lenticchie leccu: brodoso ramagliette: mazzolino, fiocco su peccu... d’aer fedadu: il peccato... di aver partorito l’at iscurrizada a narrer pagu su mesu ‘e sa ‘idda: l’ha cavalcata (posseduta) a dir poco la metà del villaggio 110 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A su mortorzu cùrrene sos corvos Ancu ti curren che Giuanne Tolu ch’imboladu si ch’est da’ una rocca! Parias santa, ìnnida che fiocca e finas cori-modde che crabolu! Imbetzes nd’aias unu d’oriolu su de m’ ‘ider per terra tzocca-tzocca, su pe’ pro mi cattare in cannighile, ca de sas viles ses sa pius vile! Sos ojos ti nde ‘oghen a puntorzu, ne ti goses sos benes chi mi furas, ca l’as tue custu dulche... presorzu chérfidu e trassadu... e fin lucuras! Ma ses corvu... e che corvu a su mortorzu ti ‘ettas como, allimida, e curas soletantu su chi ti nât su coro ch’est de píbera e malu che su Moro! S’amparu tou fia, s’alapinna, “s’ómine” ch’as sonniadu notte e die... e sos annos ch’aia prus de a tie nâchi fin... versos d’amorosa pinna! E futtidu m’as cue! E pro a chie? Como a s’àrvure rutta a fagher linna curres cun sa ‘istrale e su pinnaccu e rie-rie forsis mi nâs maccu! In ódiu, a boltas, si ‘oltat s’amore... e como l’isco, ca già t’apo amada! In pedde anzena -nân- corria lada, ma no est cussu ebbia s’amargore. Est sa traittoria su dolore o, mezus, su ‘e t’aer iscobiada in trànsitos de morte. Ma t’ammenta: sa Rughe est cun a tie a manu tenta! 111 DÌCCIOS * A su mortorzu cùrrene sos corvos Alle carogne accorrono i corvi * In s’àrvure rutta cadaunu bi faghet linna All’albero caduto ognuna va a tagliar legna * In pedde anzena corria lada Col cuoio altrui corregge larghe - Ancu ti curren che Giuanne Tolu...: Possano inseguirti come il bandito Giovanni Tolu che, per non farsi catturare, si buttò da una roccia - ínnida che fiocca: immacolata come la fiocca - tzocca-tzocca: crepando - su pe’ pro mi cattare in cannighile: per schiacciarmi il piede in gola - puntorzu: pungolo - custu dulche... presorzu: questo dolce... legame d’amore - chérfidu e trassadu: voluto e architettato - lucuras: bagatelle, ciance - allimida: ingorda, famelica - S’amparu tou fia, s’alapinna: Ero la tua protezione, il tuo rifugio - e rie-rie forsis mi nâs maccu!: e sorridendo in faccia forse mi consideri finanche scemo - su ‘e t’àere iscobiada in trànsitos de morte: quello di averti scoperta nell’affanno della morte 112 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Non nerzas “ciù” a cane pilicanu Non nerzas “ciù” a cane pilicanu ch’est che in s’abba a fagher unu fossu e si, a boltas, ti paret malesanu, daghi ti ‘ettas, ti lêt isse a mossu! Isse t’annotat da’ mizas lontanu mere o teraccu, sa petta da’ s’ossu, e non b’at giassu de s’aidattone chi non connoscat o grodde o anzone! O, ca fit betzu, lu crêias maccu? Como, a s’iscaddu, ti nde ses cumbinta? Mai niune nàrrere dêt trinta prima ‘e ch’ ‘ettare s’incunza in su saccu! Forsi cherias chi t’essère linta... ma si lu buffas su ‘inu in su laccu as s’abbuccante... non est cosa fine! Bùffalu, imbetzes, a Santu Martine! Sos pilos no incanin tottu in d’una e ne contr’a su tempus balen rusas. Tue faghinde fis che sas malfusas chi naran sole pensende a sa luna! A boltas nde resessit calicuna, ma est che abba in maju! De iscusas -nât su dìcciu- non nde mancan mai a sas barveghes tusas! Própriu gai! Sàbios, dês ischire, si diventat cummassende farina e telau. A vìvere s’imparat, non s’ilventat, si no abbarras sempre cun s’abbau! Chie ‘e custas régulas s’ammentat ischit ch’in donzi gianna bi at giau! E cun sos pilicanos che a mie isculta, mira e càglia... faghe ‘asie! 113 DÌCCIOS * Non nerzas “ciù” a cane pilicanu Non dire “ciù” al cane anziano (dal pelo canuto) * Fàghere unu fossu (bucu) in s’abba Fare un fosso (buco) nell’acqua * Niune nerzat trinta fintzas ch’in saccu ch’intrat Nessuno dica trenta fintanto che (la preda) non è nel sacco * A s’ ‘arveghe tusa non li mancat iscusa Alla pecora tosata non mancano pretesti * In donzi gianna b’at giau In ogni porta ci son chiodi * Isculta, mira (abbàida) e càglia Ascolta, osserva (guarda) e taci - t’annotat da’ mizas lontanu: ti riconosce da molto lontano - non b’at giassu de s’aidattone...: non c’è luogo del distretto che egli non conosca o volpe o agnello - a iscaddu: allo scotto - s’abbuccante: il dolcetto - rusas: astuzie - malfusas: furbastre - cummassende farina e telau: impastando farina e crusca - abbarras sempre cun s’abbau: rimani sempre con la bava 114 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sa mela punta in s’àrvure non durat Sas crabas andan da-e punta in punta e-i sos cascos da-e ‘ucca in bucca! E pro ti fagher mungher, bella cucca, tuccas tue a inue? E pustis munta? Iseriada! Si non benis unta nâchi ticchìrrias che una carrucca e isciumas che brou ‘e petta rassa ca cheres pan’ ‘e póddine e pabassa! Sa mela punta in s’àrvure non durat e nesigada galu pares tue! Narrer ti dia cherrer:-Mezus fue, ca solu dannos cuss’arte procurat! E maladia est chi non si curat cun sùlfaru e cun ràmine! Una nue pìghida est cussa che-i su trumentu chi carrat a istròscias abba e bentu! E, pustis rutta, da’ sos ch’as attattu sas còscias isperriende a fortza o a gosu cando pagada e cando a su barattu, non as a bider mai carignosu un’oju de ternura o lastimosu nessi un’abbratzu! E tandu su ch’as fattu l’as a intender che ispidu in pettu... ma a cosa fatta non balet penettu! Pensabei, si tempus b’at ancora, ca nât ladinu su dícciu:-A su frìere (mai siat però!) amos a rìere!Chi non t’avrescat -nar’eo- cuss’ora e si serverat su ‘e ti l’iscrìere (Deus lu cherfat e Nostra Segnora!) custos versos t’intrego... cun sas uras ch’apas sorte pro cantu in mundu duras! 115 DÌCCIOS * Sas crabas andan da-e punta in punta, sos cascos da-e ‘ucca in bucca Le capre vanno da altura ad altura, gli sbadigli di bocca in bocca * Mela punta non durat in s’àrvure La mela bacata non dura molto sull’albero * A cosa fatta non balet penettu (impudu) A cose fatte non vale pentimento (vergogna) * A su frìere amus a rìere Al friggere rideremo - iseriada: svampita, sciocca - nâchi ticchìrrias che una carrucca: dicono che cigoli come una treggia, un ferro vecchio - e isciumas che brou ‘e petta rassa: e schiumi come il brodo di carne molto grassa - pane ‘e poddine e pabassa: pane bianco con uva passa - nesigada: malsana, malaticcia - pìghida che-i su trumentu: scura come il nerofumo - E pustis rutta...: E quando avrai toccato il fondo, da chi hai saziato, spalancando le gambe ora volentieri ora per forza, ora pagata e ora no, non riceverai mai uno sguardo di affettuosa tenerezza o un pietoso abbraccio di umana comprensione! 116 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sa die ‘ona s’ ‘idet da-e manzanu Sa die ‘ona s’ ‘idet da-e manzanu, ma oe podet piòere e niare. Pesadu ‘e mala mùtria s’est Bustianu ne b’at médiu ‘e lu fagher ismurzare: isse che-i su cane ‘e s’ortulanu ne màndigat ne lassat mandigare: su latte est frittu, su tùccaru est pagu e su gaffè at finas su fiagu! In sa cìccara agattat una busca, li ruet sa cucciara e, d’iscattu, cun sa manu, pro tenner una musca, a sa mama li ‘óltulat su piattu! Est cun sa sorre che cane cun battu e Toiedda in lu ‘ider nusca-nusca e cun su nare candeladu ‘e muccu li frigat su buttirru a cussu cuccu! A su ticchìrriu finas s’ ‘attulina si fuet, s’iscuredda, ispasimada. Ruet sa donnamanna in s’iscalina e si ch’agattat cun sa pala ‘ogada. Sa mesa paret como triulada che si b’aperet passadu un’avrina e per terra una suppa de musinzu, de zinziris, ismurzu e liscighinzu. Ma, che bonu preide, Bustianeddu cantu durat sa missa tenet cotta: a sa sorre li frundit una botta e la zembrat in punta de cherveddu! Intrat su babbu in s’ora... e cun s’atzotta bi l’irrujat che mai su... panereddu e a pane e abba, pro non ponner vìsciu, lu lassat totta die e sutt’a frìsciu. 117 DÌCCIOS * Sa die ‘ona s’ ‘idet da-e manzanu Il buon giorno si vede dal mattino * Su cane ‘e s’ortulanu ne màndigat ne lassat mandigare Il cane dell’ortolano non mangia né lascia mangiare * Èssere (istare) che-i su cane cun s’ ‘attu Essere (stare) come il cane col gatto - - Pesadu ‘e mala mùtria: Alzato dal letto di mal’umore ne b’at médiu ‘e lu fagher ismurzare: non c’è verso di fargli fare colazione busca: fruscolino, una cosetta da niente li ‘óltulat su piattu: le rovescia il piatto nusca-nusca e cun su nare candeladu ‘e muccu: odorando qua e là e con una candela di moccio al naso li frigat su buttirru: gli stropiccia addosso il burro ticchìrriu: urlo ispasimada: spaventata, atterrita una pala ‘ogada: e si ritrova con una spalla slogata avrina: un demone maligno, un folletto terribile una suppa de musinzu, de zìnziris, ismurzu e liscighinzu: e per terra una brodaglia di sporcizie, di cocci, di resti della colazione e di cose sdrucciolevoli li frundit una botta e la zembrat...: le scaglia una scarpa e la colpisce sulla punta della testa 118 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Zente cun zente, fae cun lardu “Martina, non t’incantet Luisicu, ca no est raga nostra! Tzappadore est babbu tou, onestu ma non riccu, e deo fiza ‘e teraccu pastore. A isse, imbetzes, li nân segnoricu e s’ómine, t’ammenta, est catziadore! Zente cun zente e fae cun lardu. Si faeddo est ca timo... s’azardu. A su babbu, dimóniu!, a istivinzu li naraian su Pìscia-’unneddas, ca fit visciosu, sempre a fiaghinzu mintende nare in chentu padeddas e cun tzou fissu ‘e bonas seddas! E sa muzere, cina, a imbaddinzu... Àstula ‘ettat su truncu! -nât su dícciuE su fizu... chi siat santu ‘e nìcciu? A ti contrariare s’amoronzu non so pensende, crêa, fiza mia! E, própriu ca so mama, cherrer dia pro a tie, m’est Deus testimonzu, un’amore chen’àteru... frionzu, sìncheru, onestu, totta biadia! Su samben no est abba... e su cumprou a cando as àere unu fizu tou!” “Decomente est su babbu sun sos fizos pensas tue, o ma’, in bonu e in malu, e s’at peccadu cuddu, peccat galu s’àteru -est deasie?-... e sos fastizos finas dên piangher ‘e su primu iscialu! Luisicu perunos assimizos at de su babbu e puru a sa mama, chi nd’est cuntenta, nada l’at sa brama.” 119 DÌCCIOS * Zente cun zente e fae cun lardu Gente con gente, fave con lardo * Truncu ‘ettat àstula Dal tronco schizza via la scheggia * Su sàmbene no est abba Il sangue non è acqua * Comente est su babbu sun sos fizos Com’è il padre sono i figli * Peccados de babbu e mama los piànghene sos fizos I peccati di padre e madre li scontano i figli - no est raga nostra: non è del nostro rango istivinzu: soprannome Pìscia-’unneddas: Piscia-gonnelle sempre a fiaghinzu: sempre odorando, subodorando e sa muzere, cina, a imbaddinzu: e la moglie, miserina, continuanente a mal di testa, impazzendo - un’amore chen’àteru... frionzu: un amore senza altri... grilli - sìncheru: sincero - nada l’at sa brama: le ha manifestato il suo desiderio 120 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Da-e sa pedra non bessit ozu Da-e sas pedras non nde ‘ogas d’ozu ne tue e ne niune, ca mattana est chena gosu, un’ispera vana, unu ‘ettare trigu e còglier lozu! Torra a sa terra... e si, a gana a gana, che prima la trabàglias, calchi appozu finas da’ Deus non t’at a mancare, ca santa est sa terra che’ s’altare! Pàstina ‘inza e màndigas fruttu... -ammonestat una sentèntzia antigaBetta laore e carignas ispiga... -nât un’àteru dìcciu sempre acutuE Deus beneighet sa fadiga de cantos su suore, a coro alluttu, ispràmminan per terra e los cumpensat cantu s’ómine a boltas mancu pensat. Chie at tanca, at banca in custa vida... e tue nd’as calcuna, non lu neghes! Ma s’aggradessis sa mesa frunida cheret ch’ares, ch’ispédrighes, chi seghes malesa e tuppas e chi t’assusseghes in su trabàgliu fintzas ch’est cumprida donzi faina e b’avreschet ranu bellu che sole in die de ‘eranu! Niune ‘ogat montes da-e fundu ma sa patata si non nde la ‘ogas non crêo chi nde seghes o nde cogas! E donzi vìsciu malu de su mundu cun su trabàgliu in mare ch’attogas e in su t’ ‘ider sos tuos in tundu cuntentos, as a narrer a iscancàgliu: -Chi siat beneittu su trabàgliu!- 121 DÌCCIOS * Da-e sa pedra non bessit ozu Dalla pietra non si estrae l’olio * Bettare trigu e còglier lozu Seminare grano e raccogliere loglio * Chie piantat binza, màndigat de su fruttu Chi pianta la vigna, mangia il suo frutto * Betta laore e carignas ispiga Semina e carezzerai la spiga * Chie at tanca at banca Chi possiede tanche ha la tavola (imbandita) * Bogare montes da-e fundu Cavare grosse pietre (monti) dalle profondità * Chie non bogat patata non nde segat Chi non cava patata non ne affetta * Su trabàgliu nde ‘ogat donzi vìsciu Il lavoro scaccia ogni vizio - appozu: sostegno, aiuto ispràmminan: spargono ch’ispédrighes: che tu spietri, che tolga le pietre malesa e tuppas: erbacce e arbusti inutili a iscancàgliu: ad alta voce 122 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Nde ‘occhit prus sa limba de s’ispada Mezus ti càglia, Paccicche’, e t’ammenta chi nd’ ‘occhit prus sa limba de s’ispada! E da’ manzanu chitto ‘en’arrodada paret sa tua... appìtziga e ilventa! Pustis mi naras e cal’est sa renta pro ti nd’istare che a zoronada pìttiga inoghe e berrina incue, fiaghende pertusos, mue-mue. “Frundat sa pedra -narat s’Iscritturachie est sena peccados!” E s’est gai sa columbedda non nde frundit mai, ca finas issa est pagu nîda e pura! E si mirerat sol’appenas, ahi!, a domo sua, ch’at sa cobertura de ‘idru si diat finas abbizare e pedras tando non diat bettare! Chi l’avverto est sa ‘e duas bias, ma issa sas campanas las repiccat e sighit, che benale chi non siccat, a bombitare milli... liccantzias! Ma a sa ‘e trese s’àinu s’impiccat... e s’iscetto sas cubareddas mias s’abbizat chi b’at binu in domo sua chi no est fattu tottu da’ sa ua! E tue, Paccicche’, chirchende arrumbu, addaghi non nd’aias d’istallone, in sa funtana de Bachis Murone calchi ‘olta buffadu b’as a bumbu? Maridu anzenu -nân- paret columbu... Bastat gai... o nde ‘ogo s’istuppone? Tantu ‘e carradellos e mesinas in camasinu nde tenzo a deghinas! 123 DÌCCIOS * Nde ‘occhit prus sa limba de s’ispada Ne uccide più la lingua della spada * Chie est chena peccadu frundat sa prima pedra Chi è senza peccato scagli la prima pietra * Chie at cobertura ‘e ‘idru non bettet pedra Chi ha il tetto di vetro non scagli pietre * A sa ‘e tres s’impiccat s’àinu Alla terza (volta) s’impicca l’asino * Maridu anzenu columbu paret Il marito d’altri sembra un colombo - appìtziga e ilventa: appiccica e inventa renta: rendita zoronada: giornata di lavoro e retribuzione della stessa fiaghende pertusos: odorando pertugi, ficcando il naso qua e là mue-mue: mormorando, parlottando malignamente ma issa sas campanas las repiccat: ma lei si ostina a suonare le sue campane, continua a pettegolare s’iscetto sas cubareddas mias: se sturo le mie botticelle arrumbu: appoggio, sostegno buffadu b’as a bumbu?: vi hai bevuto a bombo, a volontà? o nde ‘ogo s’istuppone?: o cavo lo stoppone, il grosso tappo? 124 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Cane e matzone màndigan a cumone Intregadu parias a su diàulu a tales deris sero, chi crêia chi t’esserat da-e s’iscuderia fuida calch’acchetta, caru Pàulu! Onzi faeddu fit unu miàulu, onzi mirada un’ojada d’istria! Ello pistadu a mazu t’an sos didos o mandigadu at sórighes salidos? Ti ‘errinait, nâmi, cale tzou? A iscóntriu, che mastighende ‘elenu, t’istaias chirchende pilu in s’ou e finas a irroccos, d’ódiu pienu! A faeddas? Sa busca in s’oju anzenu già la ‘ides, però ch’in s’oju tou b’as unu traitzellu non ti seras? Duncas un’ebba t’an furadu ‘e veras? Non mìnimat pro cussu su masone: una nde fuit e una nd’acchistas! Unu, che tue, balente agasone ite bi ponet a fagher conchistas? Bessit e messat... e ficchit isprone! Ma non nde ‘alias de munzas e pistas, ne ch’àtere, ch’at sa “vertude” tua, ti ponzas caddu in fàccia, mancu a cua! Bae chi ancora in cussas fainas as puntu innanti...ne si b’ ‘idet chie superare ti potat una die! Pro ammajare coro ‘e... calarinas mezus furone non b’at de a tie! Ma si calcuna de cuddas runzinas ti fuerat... supporta, ca a cumone màndigana su cane e su matzone. 125 DÌCCIOS * Chircare pilu in s’ou Cercare il pelo nell’uovo * Bìdere sa busca in s’oju anzenu e non su traitzellu in s’oju sou Vedere un fruscolo nell’occhio altrui e non il travicello nel proprio * Cane e matzone màndigan a cumone Il cane e la volpe mangiano assieme - intregadu parias a su diàulu: sembravi posseduto dal demonio miàulu: miagolio a iscóntriu... t’istaias: te ne stavi... scontroso ‘e veras: per davvero balente agasone: valido guardiano di cavalle non nde ‘alias munzas e pistas: non sopporti batoste e pestate ti ponzas caddu in fàccia: metta il cavallo innanzi al tuo, sia più bravo di te - in cussas fainas as puntu innanti: ancora in queste faccende sei il più bravo - pro ammajare coro ‘e... calarinas: per incantare il cuore... delle cavalline - mezus furone non b’at de a tie: non c’è miglior ladro di te 126 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Mezus maridu malu chi non nudda Mezus est caddu toppu chi non mortu... narat su dícciu a chie at patidu calchi disgràscia e finas pr’accunortu. E siat puru... ma su ch’at suffridu da’ cussu toppigone ‘e su maridu Giara ‘Ittòria... eh, balla... non est tortu ch’in s’arghentolu che falat degai! Deo ‘aliadu non l’aia mai! Appoi ‘e l’aer barriada ‘e fizos, chi no ischit -s’iscura- cantos sunu, como nde l’at carradu un’aterunu de istranzu, su cane ‘e malos chizos! E pro ch’in lumbos non l’avrescan pizos, non li pretendet galu chi a cust’unu l’atzettet intro ‘e domo e ch’a dovere lu servat che teracca cun sa mere! E cust’istranzu... cust’unu... est s’amiga! Isperrumadu in calchi roccarzu! A nd’intendes d’incunza... su listarzu! Non la leas sa leppa e sa zibbiga li sanas tott’in d’una a su dannarzu! Àtere l’ana fattu. Ello a briga cun isse fia istada? Mancu appena... Nudda! Mutza e frundida in mesupiena! Mezus maridu malu chi no nudda... No, no est gai! Toppu, mudu o tzegu finas s’atzettat... s’est de mala ‘udda est ch’a si cundennare a s’arrennegu! A isse s’aliusta, a mie chibudda! Beste non faghet padre... ma s’est legu e imbitzadu in prus a fragu ‘e monzas, segadas cantu prima sas... birgonzas! 127 DÌCCIOS * Mezus caddu toppu chi non caddu mortu Meglio un cavallo zoppo che un cavallo morto * Mezus maridu malu chi non nudda Meglio un cattivo marito che niente * Bestire non faghet padre L’abito non fa il monaco - toppigone: vistosamente zoppo arghentolu: gola, esofago Deo ‘aliadu non l’aia mai!: Io non l’avrei mai sopportato! barriada ‘e fizos: caricata di figli su cane ‘e malos chizos: il cane dal cipiglio crudele e pro ch’in lumbos non l’avrescan pizos: e perché non metta strati di grasso ai fianchi, perché non ingrassi isperrumadu: buttato giù da qualche roccia su listarzu: l’esattore, chi esige dei diritti non la leas sa leppa e sa zibbiga li sanas: non tiri fuori il coltello a serramanico e gli fai passare i pensieri bizzarri Mutza e frundida in mesupiena!: Tagliata e buttata nel canale di raccolta delle acque sistemato al centro delle strade! s’est de mala ‘udda: se è di gusti perversi arrennegu: disperazione, rabbia legu e imbitzadu: ignorante e avvezzo sas... birgonzas: le vergogne, i genitali 128 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sa matessi ‘etzesa est maladia Sa matessi ‘etzesa est maladia... lu sustenen poetas e iscrittores de onzi tempus, de cada nadia e calcunu, pensende a sos dolores de s’intrinu e timende sos ‘margores de s’ ‘ider allizende a passu ‘e pia, finas sa gràscia de no imbetzare at chérfidu a s’Eternu dimandare. E mancu male ch’ana puru iscrittu: -Deus nos bardet da-e litteradu... ca in su mundu un’ómine chittu s’esserat gai non che fit bistadu! Ma ch’est su caldu mezus de su frittu b’at chie -mi dimando- che accabadu diat poder sustènner persuasu? O ch’est s’avrescher peus de s’occasu? E s’istiu it’at prus de s’ijerru o s’atunzu in mancu ‘e su ‘eranu? Pro ‘enner pane, forsi a unu ranu bettadu in su sulcu, de cuerru bastat un’istajone? Malesanu est chie si cherferat in s’interru ca timet d’ ‘enner betzu e in suffratta! Medas lu naran, ma... a ficca fatta! E cale biadia est pius santa che-i s’arvure ‘e s’ ‘ider rebuddende e s’amorosa... cria tottacanta de pesare, mancari tribulende, finas a bènnere un’àtera pianta? E nettas e nebodes... ciulende no est gosu bastante pro affirmare ch’est bellu e santu finas s’imbetzare? 129 DÌCCIOS * Sa matessi ‘etzesa est maladia La stessa vecchiaia è una malattia * Deus nos bardet de oju ‘e litteradu Dio ci preservi dall’occhio del letterato - de cada nadia: di qualsiasi stirpe a sos dolores de s’intrinu: a dolori del tramonto ‘margores: amarezze, contrarietà de s’ ‘ider allizende a passu ‘e pia: di vedersi appassire lentamente (a passo di gallina) un’ómine chittu: un uomo soddisfatto che accabadu: come uomo assennato O ch’est s’avrescher peus de s’occasu?: O che l’alba è peggiore del tramonto? de cuerru bastat un’istajone?: basta forse (ad un chicco di grano) una sola stagione di protezione sottoterra? suffratta: disperazione, affanno, pena Medas lu naran, ma... a ficca fatta!: Molti lo dicono, ma... fanno le fiche, gli scongiuri! biadia: beatitudine rebuddende: tirando fuori i polloni pesare: allevare, crescere, far grandi ciulende: cinguettando 130 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A boza ‘e corvu non morit molente A boza ‘e corvu non morit molente... e custa ‘olta est ladinu su dìcciu che simmai... e l’ischit (e comente!) Badore ‘e Ruda, ch’altzende pinnìcciu fit in s’isettu ‘e morrer su parente betzu e bajanu, tales tiu Cìciu, ch’a intender sa zente de su logu aiat dinaris chi non brujat fogu! Sende istudiende in s’Universidade (ma ite fit s’istùdiu non l’ischiat!) primu nebode e fizu de frade, ritiradu su tiu si l’aiat a domo sua e l’ammonestaiat: -Si istùdias cun bona volontade e lompes, fizu me’, a sos concluos, non sun debadas sos suores tuos!Ma Badore faghiat che-i cuddu: da’ un’orija l’intrait s’appeddu e ch’ ‘essiat da’ s’àtera! Unu suddu però l’aiat... e in su cherveddu fit che mùida: su ‘etzu cadruddu ue lu costoiat su “muntoneddu”? E daghi cussu non cheriat crebare, pensa ite gosu a bi nde lu pijare! Nde lêsit tratta Cìciu ‘e su matzone (ca non fit contu ‘e ‘etza bene fattu!): nd’ ‘oghesit da-e sutta su mattone cantu b’aiat, lasséndebi isattu degh’iscudos e iscrittu:-Su battu cun chie at presse che un’ingurdone si nd’agabbat inoghe e... cuss’istrina bastat pro su... cannau in cannighina! 131 DÌCCIOS * Àinu non morit cando cheret corvu L’asino non muore quando vuole il corvo * Intrat in d’un’orija e da-e s’àtera ch’ ‘essit Entra in un orecchio e gli esce dall’altro * Su contu de sa ‘etza est bene fattu Il conto della vecchia è sempre ben fatto - ladinu: chiaro, preciso altzende pinnícciu: issando il pennacchio, mostrando boria betzu e bajanu: vecchio scapolo e lompes... a concluos: e arrivi alle conclusioni, alla laurea appeddu: le parole dello zio, simili ad un “latrato” suddu: preoccupazione, assillo mùida: ronzio, rumore incessante ‘etzu cadruddu: vecchio cadente, bacucco su muntoneddu: il gruzzolo Nde lêsit tratta: Subdorò qualcosa Cicio Su battu: il patto, cioè l’eredità in cambio della laurea ingurdone: ingordo e cust’istrina bastat pro su... cannau in cannighina: e questa mancia (i dieci scudi) basta per acquistare... la corda per la gola 132 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sa bellesa non faghet domo Bella ses bella, raju!... e sa bellesa -lu naran tottu - est finas mesu doda, faeddas bene... chi cheres intesa, bestis che dama a s’ùltima moda! Ammajados da’ tanta dechidesa zòvanos meda ti faghen sa... roda e cun s’ispera in cara pintada chi lis intreghes nessi una mirada. Donzi ‘olta però chi ti fentomo un’ ‘uccone m’intendo in s’argoena e intro ‘e coro, sùttile, una pena ne su prîte cumprendo e ne l’inzomo. Dêt esser ca ti naras Madalena o proit’isco chi non faghet domo sa bellesa, pro cantu siat rara che-i sa tua, giovanedda cara! Addaghi t’ ‘ido però milindrosa tzocca e fue che su muscapia, nusca e sue che una mariposa, tando m’ammentas s’abe ‘e sa labia ch’at Pisurzi cantadu in poesia, chi pro esser liccarda e tirriosa, surda a consizos bonos, presumida, in sa saba lassadu ch’at sa vida! Deo che Cuddu non pigo a sa trona, ca chìriga non gitto e ne istola, deo ti lu naro a s’intona-intona che messaju chi connoschet s’arzola: no istes che sa pula bola-’ola, sias ranu... ch’est sa cosa prus bona, su meressidu fruttu ‘e su suore, su sale ‘iustu chi cundit s’amore. 133 DÌCCIOS * Bellesa est mesu doda La bellezza è mezza dote * Bellesa non faghet domo La bellezza (da sola) non fa la casa - Ammajados da’ tanta dechidesa: Ammaliati da tanta bellezza - zovanos meda ti faghen sa... roda: molti giovanotti ti fanno... la ruota, ti ronzano attorno - e cun s’ispera...: e con la speranza, dipinta sul volto, che tu possa degnarli almeno di uno sguardo - un’ ‘uccone m’intendo in s’argoena: ogni volta che parlo di te avverto come un nodo nella gola - sùttile: sottile, lieve - ne su prîte cumprendo e ne l’inzomo: non capisco il perché, né riesco ad inventarmelo - milindrosa: leziosa, schifiltosa - tzocca e fue che su muscapia: scoppietta e vola via come un petardo - nusca e sue che una mariposa: odora e suggi come una farfalla - labia: grosso calderone - Pisurzi: Pietro Pisurzi, poeta e sacerdote di Bantine, autore della poesia in ottave “S’abe”, alla quale ci si riferisce - Deo che Cuddu non pigo a sa trona: Io come Pisurzi non salgo sul pulpito, né ho la chierica o la stola - a s’intona-intona: in maniera attonata, sicura, quasi recitando un salmo 134 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A donzunu s’arte sua Nâchi Badore est de coro ‘onu, ch’a una musca non diat fagher male, ca pro a isse teraccu e padronu sun cabales... e mastru e maniale su pretzisu...e galu agu e didale! A cunfunder però lampu cun tronu est neghe ‘e tzegos, ch’a nudda s’attonat, ca s’unu ‘occhit, s’àteru attuntonat! E como ch’a s’incantu l’at sa Corte domos e benes postu e... finas s’ ‘attu, acco’ proite abboghinat forte: còmporat caru e bendet a barattu chie cumpanza non tenet sa sorte! E custu est beru... ma istat su fattu chi non podet niune andare a catza chena fusile e a sa macconatza! Nât su dìcciu:-A donzunu s’arte sua! e isse, ch’est trapperi non menguante, s’est fattu tott’in d’una commerciante de bottos de arringada e de atzua! Creiat isse ‘e los tenner a lua ca teniat un’ìscia, ue bundante curret su riu e b’at finas ambidda e galu a duos passos da’ sa ‘idda! Cantu a s’isterzu... beh, cussu l’ischiat chi de linna s’impittat o de canna ca in sa buttega ‘e Tomas l’aiat bidu unu die in s’oru ‘e sa gianna. Su sale... già non fit ispesa manna e da’ Casteddu -nâchi- nde ‘attiat nessi una tumbarella! Ma bastadu non l’est mancu pro a isse, disgrasciadu! 135 DÌCCIOS * Chie sa mala sorte giughet fattu còmporat caru e bendet a barattu Chi è perseguitato dalla sfortuna compra caro e vende sottocosto * A donzunu s’arte sua Ad ognuno il suo mestiere - cabales: uguali, precisi, la stessa cosa - maniale: manovale - neghe ‘e tzegos... ch’a nudda s’attonat: colpa grave, da ciechi, che non regge confronti - a sa macconatza: a casaccio - trapperi non menguante: sarto non scadente - bottos de arringada e de atzua: recipienti (di legno) di aringhe e di acciughe - tenner a lua: catturare con l’euforbia - ìscia: ansa di fiume - isterzu: recipienti - da’ Casteddu: dalle saline di Cagliari - tumbarella: carretta tirata dai cavalli con ruote molto grandi usata per il trasporto 136 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Duos tzegos che ruen in su fossu “Mai t’aera ‘idu e ne connottu, cara ‘e feghe, sa beffe ‘e s’ereu... galu istasero mi nde torras cottu che una pipa, e mancu rezes reu! Già mi lu naraiat babbu meu e mama e frades e parentes tottu chi carrende mi fia sos contones lêndemi a tie... mortu a perdigones! Ma mi piaghias tando e ti piaghia, ca tzegu de su tottu est s’amore! Como, imbetzes, t’ammajat su licore, cannonau, vernatza e malvasia... e deo, crê’, su coro ti nde dia, in t’ ‘ider gai chena prus ardore, istratzare tirriosa a mossu a mossu! Ma duos tzegos che ruen in su fossu!” “Ancu che ruas in d’una calanca e chi mancu sos canes ti sebesten, o, mezus, chi sa limba ti l’innesten a oju o a isticcu a mura bianca! Ma si bi tenes ch’in conca ti resten sos battor pilos canos, a sa banca t’accùrtzia e chena cun maridu tou! E non mi nerzas chi ch’at torra brou!” “Própriu gai! E paret finas leccu che-i su brou ‘e sos cherveddos tuos! Chena a su solu però, ca in duos non mi torras a bider, conca ‘e beccu! E si sighis ti ‘iuro in custu peccu e nde recuis cras a ojos cruos sa pìndula ‘e sos sórighes ti ch ‘ ‘etto intr’ ‘e sa tatza e de vìscios t’innetto!” 137 DÌCCIOS * Carràresi sos contones Procurarsi le pietre (i massi per costruire la propria casa) * Duos tzegos che ruen in su fossu Due ciechi finiscono nella buca - cara ‘e feghe, sa beffe ‘e s’ereu: faccia di feccia, vergogna del casato cottu che una pipa: cotto come una pipa, ubriaco fradicio e mancu rezes reu: non stai nemmeno dritto, non reggi in piedi mortu a perdigones: possano ucciderti sparandoti a pallettoni tirriosa: con puntiglio e soddisfazione Ancu che ruas in d’una calanca: possa sfracellarti in un dirupo ti sebesten: ti ritrovino, ti scorgano a oju o a isticcu: modi diversi di innesto: a gemma o a stecca leccu: brodo leggero conca ‘e beccu: testa di caprone peccu: peccato, difetto e ne recuis cras a ojos cruos: e rincasi domani con gli occhi crudi, da morto, perché ubriaco - pìndula ‘e sos sórighes: la pastiglia per i topi - de vìscios t’innetto: ti mondo di tutti i vizi 138 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie andat a furare, su chi li dana leat “A su malassortadu si li siccat s’erva sutt’a sos pedes... -fit Tatana nênde a Toedda in càntaru ‘e funtanaE-i s’àinu puru si l’impiccat da-e perisse! E tottu su chi biccat l’andat in oramala, a contragana! Su coltzu su maridu ‘e Giara Manca como finas truncadu s’at un’anca! Deris sero, posca ‘e cussa muddina, a fagher gioga lestru fit bessidu e saltiende in d’una muridina nâchi est ruttu e cue est ficchidu, malancinidu... fintz’a ponner grina solu e a ohis... nde l’an recuidu in d’unu lettu ‘e sida a domo sua sos barrantzellos... daghi si nât lua!” “Deo, Tata’, imbetzes ap’intesu chi no est própriu gai sa rejone! Gioga non fit chirchende su matzone, ma àteru in s’anzenu a biccu atzesu! Ma l’an tentu e, pro iscaddu, presu e pistu ‘ene a colpos de listrone! Nât su dìcciu:-Chie andat a furare su chi li dana si devet leare! E carradu si nd’at isse una munza! Chie leat s’anzenu, a su cumprou, pius d’una ‘olta bi ponet su sou! Chi si la rattet chie l’at sa runza. Alleva puddas si bramas calch’ou, giaghì sa cosa furada a s’incunza non b’arrivit… e si a boltas fiorit, no ingranit a bonu e si che morit.” 139 DÌCCIOS * A su malassortadu si li siccat s’erva sutt’a pedes A chi è sfortunato gli si secca l’erba sotto i piedi * A chie andat a furare, su chi li dana leat Chi va a rubare prende quello che gli danno * Chie leat s’anzenu bi ponet su sou Chi prende la roba d’altri ci rimette la propria * Chie at sa runza chi si la rattet Chi ha la rogna che se la gratti * Cosa furada si fiorit no ingranit Le cose rubate se fioriscono non maturano - in càntaru ‘e funtana: nella sorgente della fonte da-e perisse: da solo, di per sé a contragana: controvoglia truncadu s’at un’anca: si ha fratturato una gamba muddina: pioggerellina malancinidu: miserino, povero disgraziato fintz’a ponner grina: fino ai primi bagliori dell’alba presu e pistu a colpos de le listrone: legato e pestato a colpi di listrone, di bastone - munza: bastonata, bussa, percossa 140 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sos maccarones frittos sun pius saboridos Como fimis da’ meda chen’intender lereddas de campanas a succuttu in custu burgu ‘e viudas, de corruttu! A chie est toccadu custa ‘olta a render s’ànima a s’Eremigu? E a coro alluttu a chie a piànghere e a pretender àteru sàmbene, àtera vinditta? Bidda ‘e mortos, erèscia malaitta! Su fele est malu meda a mastigare... ma, inoghe, a cherrer ingullire un’isgrabbu est a si declarare chena meuddos, zente d’abburrire! Est neu e birgonza a perdonare... e un’altzada ‘e conca su ‘occhire no est mai in cust’inferru ‘e morte, ma s’eredu fittianu de sa Sorte! Sos maccarrones -nât calcunu a galasi sunu frittos sun prus saboridos! Sos pinzos de su mortu remunidos los tenimos finas a s’ora mala de lu tirare a su mortore a pala! E s’at custu parentes atzuridos chi sigan sa perricca a moda antiga, pro chi de rughes s’allonghet s’istiga! Ohi samben furriadu a su barattu! E ne si ch’ ‘idet de paghe intertantu un’avréschida! Su peccadu fattu non si ch’andat in bidda chena prantu! E sighimos... sighimos a ispantu a nos torrare paris su piattu! Succuttade, campanas, succuttade! E bois, mamas sardas, attittade! 141 DÌCCIOS * Su fele est malu a mastigare Il fiele è duro da masticare * A bocchire est un’altzada ‘e conca Per uccidere basta un attimo d’ira (un colpo di testa) * Sos maccarrones frittos sun pius saboridos I maccheroni, serviti freddi, sono più saporiti * Peccadu fattu non si ch’andat chena prantu Peccato commesso non se ne va senza pianto - lereddas de campanas a succuttu: chiacchere di campane a singhiozzo (cadenzate, come i rintocchi a morto) - burgu ‘e viudas, de corruttu: borgo di vedove, di lutti - Eremigu: il nemico, il demonio - erèscia malaitta: stirpe dannata - Est neu e birgonza a perdonare: il perdonare è una macchia disonorante, una vera e propria vergogna - eredu fittianu de sa Sorte: retaggio storico del destino - sos pinzos: gli indumenti dell’ucciso, che si conservavano appesi dietro la porta di casa fino al giorno della vendetta - mortore: assassino - chi sigan sa perricca...: che continuino nella faida - Succuttade... attittade: Singhiozzate... piangete i morti 142 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Maccos e maccos s’intenden a pare Appitzigadu, che musca a malandra, si nd’istat Per’Antoni a sa teracca die e notte, faghinde sa... chilandra, ca cunfidèntzia l’est dende sa macca! Si sighit gai, tacca poi tacca, isse e tottu si sestat sa bilandra! E inoghe est su dìcciu a faeddare: maccos e maccos s’intenden a pare! Sa lande, in gana, già paret castanza... e segnoricu est finas famidu s’est ch’a trint’annos non tenet cumpanza e de fémina pilu no at bidu! Imbetzes issa, ch’est totta maganza, mes’ispettorinada a su lambridu si li presentat e, in l’ ‘ider ruju, s’altzat s’ ‘unnedda finas a benuju! Si rattat su cambutzu e un’ojada bettat a Per’Antoni, chi in suores s’isfaghet tott’in s’ora, e ismalisciada li nât chi si l’intendet a dolores. “Ti lu frigo ‘eo! - muttit in buddores su donnichellu. Ma, a s’impressada, furriat a foras cudda, che timende, e isse infattu sempre saliende! Recattu non b’at malu a sonu ‘e matta e ue non penètrat sa femìna su diàulu non lompet paris patta! E finit ch’a manzanu o serentina, in binza, in s’istalla o in cantina s’an a accorrare e... a cosa fatta sa teracca at a benner segnorica, cherfat su mere o fattat sa ficca! 143 DÌCCIOS * Sa musca a sa malandra Le mosche (corrono) al guidalesco * Maccos e maccos s’intenden a pare I matti si intendono l’un l’altro * Lande, in gana, castanza paret Le ghiande, quando si ha fame, sembrano castagne * A sonu ‘e matta non b’at recattu malu Per la pancia che gorgoglia non v’è cibo cattivo * Inue non penetrat sa fémina, mancu su diàulu Dove penetra la donna, non arriva il diavolo - appitzigadu: appiccicato faghinde sa... chilandra: accovacciandosi come... un’allodola isse e tottu si sestat sa bilandra: si impastoia da solo ch’est totta maganza: che è una furbastra, piena di magagne mes’ispettorinada: scollacciata in maniera provocante lambridu: assetato, affamato (di sesso) cambutzu: collo del piede, polpaccio della gamba su donnichellu: il padrone di casa; il donnikellu era il figlio del Giudice (su donnu o zuighe) - saliende: emettendo continuamente saliva - accorrare: sospingere in un angolo 144 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie est merda inoghe, est merda in Frantza Como Toiedda si ch’at postu in conca d’illanzigare nessi ‘e deghe chilos, de si pintare sos ojos che tonca e de si tingher a ruju sos pilos, ca presentare si dêt sa bijonca a “Miss Osidda”! E... ordinzende filos est cun custu e cun cuddu in oriolu ca da-e ‘idda dêt leare... ‘olu! Sa conca ‘e sutta -li dên aer naducumandat sa ‘e subra... Adducas, bae! Inoghe t’istes o tucches addae tue ti portas fattu unu siddadu e, si b’at chie nd’est indiosadu, tue cuntratta su preju ‘e sa... giae! Petta niedda, brou saboridu. Do ut des... e battu concluidu! E gai est faghinde sa pisedda pro lòmpere a sa trona ‘e sa prus bella. S’at postu mesu prammu de ‘unnedda, una “T-shirt” ‘e seda e in girella si nd’istat die e notte, a s’isposedda de Tales e Fulanu, in gautella! “Miss” non b’est bessida, ma su pannu nâchi bi l’an a dare a... s’àter’annu. E su siddadu? Già est sempre incue... ma calches sas ch’est lênde sutt’a pantza! E deris, trisinada a pesa e rue, àpida si ch’est finas in casantza! Pigare, o Toie’, cheres a ue? Chie est merda inoghe, est merda in Frantza! T’ammenta de su dìcciu, conca ‘e lua: s’istet mezus donzunu in raga sua! 145 DÌCCIOS * Sa conca ‘e sutta cumandat sa ‘e subra La testa di giù comanda quella di su * Petta niedda, brou saboridu Carne scura, brodo saporito * Chie est merda inoghe, est merda in Frantza Chi è merda qui, è merda in Francia * Istaresinde in raga sua Starsene entro le proprie brache - illanzigare: dimagrire pintare sos ojos che tonca: truccarsi gli occhi come... un assiolo bijonca: cretina, sciocca indiosadu: invaghito Do ut des: Do affinché tu dia (prov. lat.) a sa trona ‘e sa prus bella: al titolo di “Miss Osidda” mesu prammu de ‘unnedda... una “T-shirt”: mezzo palmo di gonna (una minigonna)... una camicietta (termine inglese) - girella... a s’isposedda... in gautella: in giro... seduta sul sellino posteriore come le spose... in continuo divertimento - calches...: calci nel... sottoventre - casantza: prigione, galera 146 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Saccu bòidu non rezet reu Tragachelu cuss’ou, ddeddu meu, mi’ ch’abbarras a mannu ‘e petza nana! Su cordiale non t’intrat in gana, su pische abburris e finas, oddeu, sos dulches... e nde rùspias sa banana! Saccu bóidu, inte’, non rezet reu! Ite drìngula est custa? Una majarza ti dêt aer ojadu o puntu un’arza! Tue ‘e Mastru Giuanne ses su fizu... emmo ch’est gai! Che isse ses lanzu e s’in domo ti nd’istas che istranzu patente est che simmai s’assimizu! Pro donzi mossu... assiat marturizu, ne sas prommissas balen o calchi ‘anzu! Che s’ ‘ideras su fele ‘e su Messia sighis a tìrria sa perregottia! S’iscumpasseras chentu, milli mares, unu che a tie -naro- non l’agattas! Tue pappas bentu e d’ ‘entu ti tattas, un’iscarenu, Deus ‘ardet, pares! Su male -mira- intrat a cantares e a untzas ch’ ‘essit... adducas chi fattas cheret a fizu ‘onu e ch’ ‘ettas franca a su chi mama ti ponet in banca. Matta non nde pienan sas paràulas... già l’isco, ma su meu est suddu mannu. O sas chi ti so nênde sunu fàulas? D’isganadittos ch’an àpidu dannu s’ischeras cantos nde connosco in tàulas furriados de lettu e in affannu! Torra a sa tanca che Murru... e t’appretta, ca non sun rajos pische, casu e petta! 147 DÌCCIOS * Saccu bóidu non rezet reu Sacco vuoto non sta in piedi * Mastru Giuanne lanzu in domo si ch’intrat che istranzu La fame (Mastro Giovanni magro) entra in casa come un ospite * Su male intrat a cantares e ch’ ‘essit a untzas Il male entra a cantari (molte libbre) e va via ad once * Sas paràulas non pienan sa matta Le parole non riempiono la pancia * Torradu est Murru a sa tanca Murru (cavallo grigio) è tornato alla tanca - Tragachelu cuss’ou, ddeddu meu: Ingoia quell’uovo, piccolo mio - mi’ ch’abbarras...: guarda che rimarrai nano da grande - cordiale: sugo corroborante, ricavato dalla carne, che si dà ai bambini restii al cibo - dríngula: beffa, marachella - Una majarza ti dêt aer...: Deve averti stregato una fattucchiera o punto qualche tarantola - sighis a tìrria sa perregottia: perseveri nella cocciutaggine - un’iscarenu: uno scheletro - ch’ ‘ettas franca: che tu allunghi le mani - isganadittos: svogliati, senza appetito 148 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sos pensamentos pones pilos canos “Sos pensamentos ponen pilos canos... -fit nende Luisicu a sa muzeree non b’at chie, teraccu o mere, fuat a custa leze ‘e sos umanos! Ca sa ‘errina ‘e calchi dispiaghere, de calchi suddu o de tempos metzanos che l’allizat a cada siat zente finas a che l’ ‘istruer coro e mente! Capitadu t’est d’ ‘ider a babbai, su sìndigu ‘e ‘idda, a duttor Tanca? E ite no at issu, a dresta e a manca? Domos, poderes, cantu non nd’at mai àpidu niune! E galu sa Banca nâchi est sa sua! E como est gai... che un’istrigliafenu in assimizu, tott’a pijas, tzumbosu, ‘e malu chizu! Su prenettu ‘e sa fiza pius manna (sa chi ch’est in América istudiende) l’est, mischinu, sos mermos consumende ch’est approbe a ch’ ‘essire a pês a gianna da’ domo sua! Nâchi est... allevende, chen’ischire chie cartùccia in canna l’at postu e chi a bidda ‘e recuire mancu a morta nde cheret ischire!” “Mai andat sa petta chen’aggiunta, Luisi’! Non s’agattat parentadu ue non b’apat calcunu iscoadu! Incue bi nd’at una ‘e mela punta in mesu a su muntone seberadu! Cosas de mundu! Ne balet pregunta! Ma nâli a su duttore chi sa cura est in s’abbratzu ‘e cudda criadura!” 149 DÌCCIOS * Sos pensamentos ponen pilos canos I pensieri fanno diventar grigi i capelli * Sa petta no andat mai chena s’aggiunta La carne non va mai senza aggiunta (frattaglie, ossa o altro) * Non s’agattat perunu parentadu ue non b’apat calcunu iscoadu Non c’è parentado dove non ci sia qualche sconclusionato - ‘errina ‘e calchi dispiaghere: il tormento per qualche dispiacere, qualche preoccupazione o paura di tempi difficili - allizat a cada siat zente: appassisce qualunque persona - babbai: titolo di rispetto dato ai preti e alle autorità - che un’istrigliafenu in assimizu: magro, in paragone, come un fieno - tott’a pijas, tzumbosu, ‘e malu chizu: rugoso, con la gobba, di brutta cera - su prenettu ‘e sa fiza: la preoccupazione per la figlia - approbe a ch’ ‘essire a pês a gianna: star per morire, per essere portato via da casa con i piedi rivolti verso la porta - chen’ischire chie cartùccia in canna l’at postu: senza sapere chi l’ha resa incinta (chi ha messo la cartuccia nel fucile!) - Non balet pregunta!: A che serve interrogare ed interrogarsi? 150 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Biver che porcu in lande “Miràdelu, coma’, su facchiessu, s’ómine prus a beffe de sa ‘idda, su ch’at campadu totta vida arressu su bene isperdisciende ‘e sa pobidda! Trabagliare una e s’àtera massidda fit s’impreu, cue non s’est acchessu! Biver che porcu in lande... malaittu mannale chi non bàliat caldu e frittu! In sa mesa -nât isse- non s’imbetzat e s’est a matta franca mezus puru! Chie est redossu mai si bi setzat o sa conca l’attappet a su muru! Ma si b’est Deus... si b’est... ancu retzat su turmentu ‘e s’inferru pius duru: ch’a bucca a furru s’istat arrustende sa carre sua e... àteros pappende!” “Deus già b’este, cara ‘e iscurtone, e in su coro legget de sos fizos e sa cundenna o s’assoluscione crêo non diat segundu sos pizos de lardu de onzunu o s’est mandrone, ma chi prus cunsidèret sos forchizos de sas limbas de terpe che’ sa tua, e diat tando sa sentèntzia sua! Si calchi bene tenias -mi narases tue ch’as pensadu a l’aorrare? Fizos non nd’amos e mi das in cara de non m’esser bettadu a trabagliare! In su bonu ognunu ischit istare... ma tue mancu cussu, prenda rara, resessis a cumprèndere e... arroncas, ca ses sa prus bijonca ‘e sas bijoncas!” 151 DÌCCIOS * Èssere (bìvere) che porcu in lande Stare (vivere) come un maiale tra le ghiande * Porcu rassu (mannale) non bàliat ne caldu e ne frittu Il maiale grasso (porco mannerino) non sopporta né il caldo né il freddo * In mesa non s’imbetzat A tavola non s’invecchia * In su bonu onzunu ischit istare Nelle benessere ognuno ci sa stare - facchiessu: sfacciato, voltafaccia arressu: disoccupato; qui vale “senza mai lavorare” su bene isperdisciende...: sperperando i beni della moglie Trabagliare una e s’àtera massidda: La sua occupazione è stata quella di far lavorare entrambe le mascelle, senza stancarsi a matta franca: mangiando e bevendo a scrocco redossu...: cocciuto, ritroso, arrogante sos forchizos de sas limbas de terpe: le lingue biforcute di serpente come la tua aorrare: risparmiare e arroncas, ca ses sas prus bijonca...: e ragli, perché sei la più scema delle sceme 152 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie filat fune pro àtere, s’istrangùgliat isse e tottu Tue trassende de la trobeire fis s’anzonedda nîda ‘e su fiottu, ca ti pariat mele cun regottu e boza aias de ti divertire! Chie filat fune, però dês ischire, pro s’anzenu, finit chi isse e tottu s’istrangùgliat, ne balet posc’a prànghere, ca prus niune nde lu podet frànghere! S’arantzu agru faghet tzaccullittu... como bi pensa e pónebi zinzìgliu! T’accunorta, ti ninna su pupittu e ti l’affianza a pettus che sustìgliu, ca sas làgrimas de su coccodrìgliu caldu non torran su piattu frittu! S’ispiga si nde messat pro su ranu... e messadu as tue... chittulanu! Ello niune su contu t’at fattu de cuddu sórighe imbitzadu a casu, liccardu meda e galu mai attattu, ch’a finitia b’at postu su nasu? Non ses su primu, nd’ista persuasu, ch’innanti ‘e s’ora chirchende recattu in cussas tancas s’at chérfidu tèssere sa trobea, ne s’ùltimu as a èssere! Como però nd’agabba sa girella e che pastore ti nd’ista in cuile, ca b’at de fagher mannu su gerrile e a chie t’at dadu cussa prella de la campare in modu deghile! E chi, manna, bi lugat un’istella subra su nidu ‘ostru, carradora de salude e de paghe a cada ora! 153 DÌCCIOS * Chie filat fune pro àtere, s’istrangùgliat isse e tottu Chi fila funi per gli altri, si strangola da sé * S’arantzu agru faghet tzaccullittu L’arancia aspra genera il singhiozzo * S’ispiga si nde messat pro su ranu La spiga si miete per il chicco di grano * Sórighe imbitzadu a casu, prima o poi bi lassat su nasu Topo avvezzo al formaggio, prima o poi ci rimette il naso - Tue trassende...: Tu stavi macchinando come impastoiare la candida agnellina del gregge - ca prus niune nde lu podet frànghere: perché nessuno lo può più salvare - zinzìgliu: sigillo - sustìgliu: specie di corpetto a stecche rigide tipico dei costumi sardi - chittulanu: di buon mattino, mattiniero - chirchende recattu: cercando il cibo (cioè l’altro sesso) - nd’agabba sa girella: cessa di girovagare - ca b’at de fagher mannu su gerrile: perché c’è da far crescere l’agnellino nato in primavera (la prole) - deghile: degno, decente, decoroso 154 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Da-e su bisonzu murrunzu De fae postu nd’as cant’a unu punzu e crêias basterat tottu s’annu; e gai a pustis de su gesoccannu restadu in sa padedda b’at s’untunzu! Da’ su bisonzu nd’ ‘enit su murrunzu, ca s’iscassia ponet in affannu e a pedire ispinghet chie est accassu o a ficchire oju ue b’at... ammassu! Prîte unu moju deris ti nd’as gittu da-e s’órriu ‘e sa lolla ‘e sorre tua chena li narrer nudda e a s’accua? Isse a la ‘ender, l’ischis, est appittu pro si campare sa família sua e cue sun otto e de bon’appittitu! Faghe che su maridu: ‘etta laore chi as aer provvistas e onore! De sa padedda anzena non t’importat bastat chi sa tua istet in buddu! Ma s’órriu tou no est su ‘e cuddu e sa... fura una ‘olta si supportat da’ sos parentes... ma daghi si ‘ortat in fittiania chi petta e meuddu ti nde surzit, tando nâs cun rejone: -Paga est sa lana e meda est su cumone! Esseras mùcculu in manos e pêse dia cumprender sa netzessidade, ma si mandrone o iscroccone sese non merìtas peruna piedade. O ch’aggiuare sos parentes crêse ti dên sempre e de prus sorre cun frade? Si cheres chi s’amore si mantenzat, unu piattu ch’andet, unu ch’ ‘enzat. 155 DÌCCIOS * Da-e su bisonzu murrunzu Il bisogno genera malumori * Bastat chi ‘uddat sa padedda tua, de sa de s’àtere non t’importat Basta che bolla la tua pentola, di quella degli altri non t’importa niente * Meda cumone e pagu lana Gregge numeroso e poca lana * Si cheres chi s’amore si mantenzat, unu piattu ch’andat, unu ch’ ‘enzat Se vuoi che l’amore resista, un piatto che vada, un altro che venga - gesoccannu: esclamazione usata allorquando si assaggia una primizia untunzu: untume, untuosità iscassia: penuria, scarsezza accassu: bisognoso, povero, privo di qualcosa lolla: loggiato, atrio, portico interno ‘etta laore: semina grano o altro ma daghi si ‘ortat in fittiania...: ma quando (la ruberia) diventa continua e ti succhia carne e midollo - Esseras mùcculu: Avessi tu le mani molli ed i piedi flosci 156 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Deus serrat una gianna e abberit unu balcone Pesa... ca no est pasca donzi die e tue ‘e pascas connottu nd’as chentu, gràscias a Deus, attattu e cuntentu finas a oe... o no est deasie? Ca intro ‘e domo tenias a chie t’assistiat in cada pensamentu, ne aorradu s’at mai suores pro bos bogare a mannos cun onores! Como chi si ch’est mortu Luisicu toccat a tie, ca ses su prus mannu, a sa timona de ponner afficcu de domo tua. Non t’ ‘enzat s’affannu pro s’ingàrrigu nou! E sias riccu che babbu tou ‘e fide e...da’ occannu ti cunsidera che babbu e maridu de sa famìlia inue ses naschìdu! Non t’istes renta-renta... bae... faghe... su passu longu incùrtziat su caminu! Sias, comente ses, ómine ‘e tinu, ordinza, sesta e tribàglia in paghe! A frades tuos immanna in s’ambaghe, a mama ammustra chi da-e su sinu su latte chi l’as suttu s’est boltadu in d’unu mare ‘e amore e cuidadu. Iscas chi finas Deus una gianna serrat a boltas -e-i sa rejone nois piticos, ca est troppu manna, non cumprendimos- ma unu balcone ispampàrriat pro chie at devoscione! E gai in domo ‘e Luisicu Sanna est faghinde, comente in su connottu, ca Isse isparghet su sole pro tottu. 157 DÌCCIOS * Onzi die no est Pasca Non è Pasqua tutti i giorni * Su passu longu incùrtziat su caminu Il passo lungo accorcia la strada (da percorrere) * Deus serrat una gianna e abberit unu balcone Dio chiude una porta ed apre un balcone * Deus isparghet su sole pro tottu Dio fa sorgere il sole per tutti - ne aorradu s’at mai suores...: né ha mai risparmiato fatiche (sudori) per farvi crescere dignitosamente - a sa timona de ponner afficcu...: di prendere il timone - Non t’istes renta-renta: Non startene indeciso, titubante - ómine ‘e tinu: uomo assennato, di giudizio - A frades tuos immanna in s’ambaghe: Proteggi la crescita dei tuoi fratelli, falli crescere nella bambagia - suttu: succhiato - cuidadu: premura, diligenza - nois piticos: noi piccini, noi miseri mortali 158 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sa fémina est che sa mela: fora bella e intro punta Bae chi già nde rues da’ sa trona e falas da-e píscamu a furraju! Non t’olvides però: chie est laccaju tales abbarrat puru in sorte ‘ona! Da-e cando est viuda sa padrona nâchi ses tue su puddedru ‘aju chi l’accunortat in su... mancamentu e chi l’assistit donzi pensamentu. Bonu proe ti fattat! Ma su biccu mira ch’in cuss’azardu non bi ponzas! Ca, a cant’isco, in su matessi afficcu b’at unu mere chi... a fragu ‘e monzas ischit resare che preide ‘e ticcu; non timet brigas, trassas o birgonzas ne d’impittare leppa o archibusu cun chie l’istrobberat su.. pertusu! E pùlighe no est un’istoccada... mascamente s’arrivit a s’accua! Tue già l’ischis: sa petta furada est pius saborida de sa tua! Como ses paba... ma cuss’acconcada, giagh’àrminat donzunu lana sua, chi non ti costet timo dannu o morte ca chertas contr’a chie est pius forte! Sa fémina -t’ammenta- est che’ sa mela, cantu est bella foras intro est punta! E cuss’ ‘attia no est bianca... vela, ch’at milli mares (si non crês, pregunta!) attraessadu cun d’una bandela! Su brou, inte’, cun sa trudda pertunta non si podet servire... a baju e a murru! Duncas, furraju, dês giambare... furru! 159 DÌCCIOS * Falare da-e píscamu a furraju Scendere (in dignità) da vescovo a fornaio * S’istoccada no est pùlighe La stoccata non è un morso di pulce * Sa petta furada est pius saborida La carne rubata è più saporita * Onzunu àrminat sa lana sua Ognuno carmina la propria lana * Sa fémina est che-i sa mela: foras bella e intro punta La donna è come una mela: bella fuori e tarlata dentro - laccaju: lacchè, servitore - viuda.. battia: vedova - chi l’accunortat in su... mancamentu: che la conforta in ciò che... le manca - a fragu ‘e monza ischit resare che preide ‘e ticcu: se sente odore di... suora, sa pregare come un prete che riconosce il buon vino - pertusu: buco, in questo caso “sedere” - mascamente...: soprattutto se è data di nascosto (la stoccata) - acconcada: alzata di testa - trudda pertunta: mestolo bucato 160 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie non faghet male, male non pensat Non bi prettedas mai, fizos mios, cun chie bos fatterat calchi tortu, ca su “chertu” est che s’abba ‘e chentu rios chi lompet a sa foghe chen’importu! Sos avvocados ispozan sos bios e su preìderu ispozat su mortu... -narat su dìcciu- Ed est própriu gai: in chistionos non s’ alanzat mai! S’arma de impittare est su perdonu e pius balet s’est grae su dannu! Chie perdonat tenet coro mannu e selena est sa mente ‘e chie est bonu. Pensade a Gesus: fit mere e padronu e fattu s’est teraccu... e in s’affannu de sa Rughe a su Babbu at dimandadu perdonu pro chie l’at ingiaittadu! Mai bos intret boza de vinditta, massim’a tottu cando paret giusta! Berrina non bi nd’at peus de custa chi t’ ‘ óltulat sa conca, malaitta, o ti si cravet in corpus che rusta! Su sàbiu faghet cosa beneitta cando, finas potende, ‘e seberare pensat de non si cherrer vindicare! Chie male non faghet, non nde pensat... e, si nde retzit, s’istringhet in palas mirat a Deu e sas bideas malas, si nde l’ ‘enzeran, luego las sensat! E Su ‘e Susu a’ custos los cumpensat déndelis, che a sas aes, fortes alas pro si pesare a bolu ‘ittoriosos subr’a sos frades pius tirriosos. 161 DÌCCIOS * Sos avvocados ispozan sos bios e su preìderu ispozat sos mortos Gli avvocati spogliano i vivi ed il prete spoglia i morti * Chie perdonat tenet coro mannu Chi perdona ha il cuore grande * De sàbiu est, potende, a non si vindicare Il saggio, anche potendo, non si vendica mai * Chie non faghet male, non pensat male Chi non fa il male, non pensa male - Non bi prettedas mai: Non litigate mai chertu: lite, contesa chen’importu: senza importanza, senza che sia stata utilizzata chistionu: questione, disputa, controversia ingiaittadu: inchiodato Berrina: trivella, verrina; pensiero assillante rusta: cimice; peste luego las sensat: subito le smette, le lascia cadere tirriosos: perfidi, puntigliosi 162 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Filare in rucca anzena est malu itzu Chie ‘e su mele d’àtere est liccardu iscat chi non li durat cuss’abbitzu, e chi dêt imparare prestu o tardu a fagher da-e perisse! Nât su ditzu: filare in rucca anzena est malu itzu! A s’annu chi dêt pioer fa’ cun lardu mezus però chi niune s’aisettet ma chi comintzet cantu prima e... fettet! Fettet... chen’esser mai presumidu cun oju lìmpiu e coro sempre sanu, prontu a su frade a porrer sa manu addaghi che l’ischerat accassidu. E s’in caminu s’ ‘iderat transidu o cunfusu, a chie est pilicanu pedat cunsizos, ca s’isperièntzia balet cantu o pius de cad’iscièntzia. Sos dìccios non sun fae... l’amos nadu e galu ‘e cussos apat cunsideru, ca sun siddadu mannu de abberu! Chie caminat cun passu appuntadu non ruet mai... e finas verdaderu est su chi narat, sempr’attenoradu: a’ cuddu chi su pagu non mesurat finamentras su meda pagu durat! Non cubit pane chie at facultade... e su tribàgliu est sale e cundimentu de sa vida, seguru fundamentu de rispettu, de paghe e d’onestade. E si aeret unu su talentu de sighire vertude e veridade, nàrrere diat poder:- Laudadu siat Chie sa vida nos at dadu!- 163 DÌCCIOS * Filare in rucca anzena est malu itzu Filare con la canocchia d’altri è un brutto vizio * S’annu chi dêt piòere fae cun lardu L’anno in cui pioveranno fave con lardo * Sos dìccios non sun fae I proverbi non sono fave * Chie andat cun passu appuntadu non ruet mai Chi va con passo misurato non cade mai * A chie su pagu non mesurat, su meda pagu durat A chi non misura il poco, il molto dura poco * Chie at facultade non cubit su pane Chi ha un mestiere non desidera il pane (d’altri) - abbitzu: abitudine, assuefazione ditzu: proverbio, detto (come dícciu) presumidu: presuntuoso accassidu: bisognoso transidu: stupefatto, meravigliato attenoradu: attonato, convinto finamentras: persino, anche 164 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A betzesa cappa ‘irde “Si non parides una dama ‘e corte, comar’Anto’, agontza e pilifatta! Besside chi bos tocco forte-forte a boltas non bos benzat pena ‘e matta! Si toccherat a mie sa bonasorte de bos dare su bratzu, sa piatta si diat tott’intrea ghindulare abbauccada in nos bider passare! Cappa ‘irde a betzesa! Ite so nende... bois de annos trinta nde tenides o forsi in mancu! Ello non parides una melagranada sunriende... e-i su Sole nd’est finas crebende da-e s’imbìdia! Ehi, a mi crêides si bos nde naro, che ammajadu, una? Sezis linna segada in bona Luna!” “Non de onzi linna sun fattos sos Santos... e sa ‘ostra est de tàula sa conca, s’est ch’abbarrades galu arronca-arronca fatt’a femìnas, betténdelis bantos! Compare Pe’, lassade sos ispantos prît’a cunfunder canàriu cun tonca est a leare, comente azis fattu in cojuàscia, muzere pro... ‘attu! Lómpidos che los apo sos chimbanta... m’a sos àinos si contan sos annos! e, si bos dera su bratzu, a s’ispanta diamos bider zòvanos e mannos e sa ‘idda ‘oltulada tottacanta gridende a su meràculu... in affannos: -Fuidos duos Làzaros cadruddos sun da-e campusantu... a ora ‘e puddos!-” 165 DÌCCIOS * A betzesa cappa ‘irde Alla vecchiaia cappa verde * Linna segada in bona Luna Legna tagliata in buona Luna * Non de onzi linna si fàghene sos Santos Non da ogni legna si fanno i Santi * Sos annos si còntana a sos àinos Gli anni si contano ai somari - agontza e pilifatta: ben vestita e con i capelli a posto pena ‘e matta: mal di pancia ghindulare abbauccada: la piazza si animerebbe meravigliata sunriende: sorridendo ammajadu: ammaliato, incantato, affascinato arronca-arronca: ragliando betténdelis bantos: facendo loro dei complimenti a cunfunder canàriu cun tonca...: confondere il canarino con l’assiolo e come confondere, sposandosi, la moglie col gatto! - a s’ispanta: meravigliati - Fuidos duos Lazaros cadruddos...: Due Lazzari decrepiti sono scappati dal cimitero... a mezzanotte! 166 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE S’amore noa che catzat sa ‘etza Che su pertunghefustes a sa gianna fit tzoccheddende ‘e su duttore ‘e ‘idda Giagu su toppu da’ un’iscutta manna, cun d’unu coinzolu de ambidda de porrer in regalu a sa pobidda, e, sende pustis a brujore ‘e... canna per bia ‘e sas murenas unfiadas pro l’ordinare duas, tres pumadas! Finas aiat de li dimandare calchi mistura pro una... puddetza chi da-e sos pertusos de sa retza li fit fuida sèndeche a piscare! S’amore noa che catzat sa ‘etza... l’aiat iscrittu primma ‘e s’avviare cudda cun d’un’agontzalabiolos! Ma non fin cussos, no, sos oriolos! Già nde fit recuida a su puddarzu penentida che sempre, amore-amore, a li narrer chi sa neghe ‘e s’arrore fit sa fattura de calchi majarzu! De piscare in rieddu su nassarzu como nde fit istraccu e-i s’onore, pro cantu amiga esserat non muzere, no est abba chi mudas a piaghere. Sas calches non si ‘àlian volenteri... e Giagu aiat troppu agguantadu. Nât su dìcciu:-Chie bramat piscadu cheret chi si l’infundat su paneri! Ma su vìsciu, dagh’est raighinadu, no est petta chi segas in tazeri ma durat fintz’a morrer, corriattu, móssiga e ràffia che cane cun battu! 167 DÌCCIOS * S’amore noa che catzat sa ‘etza Un nuovo amore scaccia il vecchio * Piscare in rieddu Pescare in un rigagnolo * A mala ‘oza si ‘àlian sas calches Di mala voglia si sopportano i calci * Chie cheret piscadu su culu s’infundet Chi vuol pescare si bagna il sedere - pertunghefustes: picchio coinzolu de ambidda: bugnola di anguille murenas unfiadas: emorroidi gonfie puddetza: pollastra pertusos de sa retza: pertugi delle rete agontzalabiolos: stagnaro, acconcia caldari neghe ‘e s’arrore: colpa dell’errore fattura de calchi majarzu: malia di qualche stregone agguantadu: resistito, sopportato tazeri: tagliere corriattu: coriaceo, resistente móssiga e ràffia...: mordi e graffia come tra cane e gatto 168 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie est ómine a su bisonzu si paret Chie est ómine -nât su dìcciu giarua su bisonzu si paret... est gai! Isse non b’istat a ohi e ahi e a lu ‘ider iscoradu est raru; s’ ‘oltat contr’a su fadu chen’imbaru, meledat e ordinzat che simmai, ca chie cheret sorte ‘e la chircare devet cun donzi médiu procurare. Si t’aggiuas, t’aggiuo -narat Deue chie chircat prima o poi agattat. Si est famidu benit chi s’attattat e s’est sididu buffat a recreu. Chie est arressu at aer impreu e da-e s’iscassia si riscattat. Solu chi est mandrone o tuvonattu abbarrat pibiosu e chena... piattu! Ca chie in su trabàgliu est fittianu e in sas fortzas suas tenet fide subr’a sos montes bi pàstinat bide e da’ sas pedras bogat s’ozu ermanu. Intro ‘e domo non li faltat ranu o casu o petta. Non crebat preide in cheja manna -an finas iscrittue isse be-i tuccat in... corittu! Sa fasca, est beru, la ponet sa mama Deus imbetzes nos ponet sa fada. Ma chie at atza in sa mala parada, a prus chi si nde ‘àrdiat, bona fama si ‘alanzat poninde puntu e trama. In custa vida nostra tribulada non b’at chie buffadu intro su conzu non b’apat una ‘olta ‘e su bisonzu. 169 DÌCCIOS * Chie est ómine a su bisonzu si paret Chi è uomo si vede al bisogno * Chie cheret sorte la devet chircare Chi vuole la fortuna la deve cercare * Aggiùati chi t’apo a aggiuare -narat Deus Aiutati e t’aiuterò dice il Signore * In cheja manna non crebat preìderu Nella chiesa grande non crepa il prete * Sa fasca la ponet sa mama e sa fada la ponet Deus La fascia la mette la madre, il destino lo decide Dio - iscoradu: scoraggiato, sfiduciato meledat e ordinzat: si dà da fare e organizza cun donzi médiu: con ogni mezzo a recreu: con piacere, con soddisfazione Chie est arressu...: Chi è disoccupato avrà il lavoro da-e s’iscassia: dalla miseria mandrone o tuvonattu: poltrone o vuoto dentro pàstinat bide: pianta la vite e da-e sas pedras bogat s’ozu ermanu: e dalle pietre cava l’olio non li faltat ranu...: non gli mancano grano, formaggio, carne corittu: corpetto, farsetto in sa mala parada: nelle avversità su conzu... ‘e su bisonzu: nel boccale... del bisogno 170 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su maridu contareddu faghet sa muzere ladra Da’ cando giubilladu s’est Toeddu a Massiana non lassat in pasu: in donzi istampa che mintet su nasu, die e notte l’inghiriat che catteddu, li contat pane, ‘inu, ozu e casu, chen’ischire chi daghi est contareddu su maridu, est ladra sa pobidda... e cust’’alet in Bultzi e in cada ‘idda! E mancu male ch’est fémina ‘e giudu Massiana e bona fainera, si no si che fit àpidu corrudu e affustigadu a finis de carriera su marisciallu nostru tostorrudu e forsis finas chena... Cabigliera! Siat comente, su ‘addine nou li fit faghinde su cherveddu a brou! E pro cantu esserat pasciesciosa e-i sa limba l’ischerat trattènnere, sos murrunzos de cuddu non fin cosa de ch’ingullire e nde faghian bènnere sos minuzos a bucca! A si rentènnere fit impresa sempre ‘e pius pesosa e gai calch’impropériu a Massiana che li ‘essiat fintz’a malagana. Unu die, che foras de rejone, “Cagassiccu” li nêsit a su... mere e cuddu, in iras, crêre o non crêre, s’ ‘estesit sa divisa e a presone che la cheriat gigher, de persone, pr’offesa a... s’Arma! Brigas de muzere cun maridu sun de custa tenea: duran da-e su lettu a sa cadrea. 171 DÌCCIOS * Su maridu contareddu faghet sa muzere ladra Il marito controllore fa (diventare) ladra la moglie * Corrudu e affustigadu Cornuto e bastonato * Brigas de maridu e muzere da-e lettu a cadrea Liti di marito e moglie durano dal letto alla sedia - giubilladu: congedato dal lavoro l’inghìriat che catteddu: gli sta attorno come un cagnolino fémina ‘e giudu: donna giudiziosa bona fainera: faccendona, buona padrona di casa tostorrudu: duro di cervello, testardo chena... Cabigliera: senza... zazzera; in questo caso senza la moglie, il cui cognome è Cabigliera pasciesciosa: paziente murrunzos: mugugni minuzos: interiora rentènnere: trattenersi dal reagire impropériu: improperio, ingiuria cagassiccu: avaraccio, tirchio de custa tenea: di questo tenore 172 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie parat orija in gianna anzena sos males suos intendet Chie parat orija in gianna anzena sos males suos intendet sovente e cantu ‘alfat su dìcciu e comente como già l’ischit comare Millena chi, sighende sas trassas a Pitzente, s’amoradu ‘e sa fiza, a ora ‘e chena assegus s’est cuada ‘e sa ventana de sa sorre de cuddu che fulana. Ischire si fit fàula cheriat su ciarameddu ch’aian bogadu subr’a su ‘énnaru e chi naraiat chi fit... fiaga-’unneddas patentadu e ch’a su bicca-bicca s’istaiat cun sa pobidda de un’avvocadu chi pro mezus cuare sa conchista si l’aiat leadu pro autista! E intesu nd’at una d’acceretta chi postu l’at su coro in mal’accossu; ca si est beru chi non gighet ossu sa limba segat cussu e-i sa petta: Filumena non fit fémina... netta e pro Pitzente non fit bonu mossu! A cheja già b’andait donzi die ma già l’ischiat issa pro a chie! Ne boe in binza -narain sos Mannosne padre in domo! Bi cheriat cussu! Mezus a los prevenner sos ingannos prîte s’ ‘uccone, daghi est troppu russu, campare non ti lassat medas annos! E posca a cudda li piaghet su... lussu e un’isciafferreddu che s’insoro non la podiat servire in prattos d’oro! 173 DÌCCIOS * Chie parat orija in gianna anzena sos males suos intendet Chi origlia alla porta d’altri ascolta i propri difetti * Sa limba non gighet ossu, ma segat ossu e petta La lingua non ha osso, ma taglia osso e polpa * Ne boe in binza, ne padre in domo Né buoi in vigna, né frate in casa - ‘alfat: valga trassas: astuzie, intrighi ventana: finestra che fulana: come una persona qualsiasi ciarameddu: pettegolezzo fiaga-’unneddas: donnaiolo (alla lettera: odora-gonne) a su bicca-bicca s’istaiat...: se ne stava, becca qua e becca là, con la moglie di un avvocato cuare: nascondere acceretta: scenata, denuncia malevola, scandalo accossu: pena, sofferenza ‘uccone: boccone isciafferreddu: autista di poco valore, meccanico 174 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Ricchesa male guvernada durat pagu A si cherrer campare che signore chena lu pòdere est pretesa vana, cantu a si cojuare chen’amore e a pretender domo allegra e sana! Como chi l’ischit, compare Battore est die e notte cun comare ‘Igliana a chistionos, a matta a candela, a beffe e risu ‘e totta sa carrela! Leada si l’aiat su matzone solu pensende a sos oliàrios e a sas binzas de Pala ‘e Truncone e ca tenian fama ‘e... milionàrios! E già fit gai. Ma chie est mandrone derruet cussu e chentu dominàrios e-i sos benes de Don Nofre Foi si ch’isperdìsciat finas, primma o poi! Ca sa ricchesa male guvernada durat pagu -su dìcciu nât cabalee-i su mandigare a s’isbentrada segat, piagat o no, su cabidale. E daghi una persona abituada si ch’est a biver bene, a istare male non s’assuggettat! Ma ue b’at maccos non rien sàbios, meres o teraccos! Como foras da’ domo, a tribagliare su chi lis est restadu, est sa muzere a che l’ ‘ogare, nd’apat piaghere o non nd’apat, prîte de immannare b’at fizigheddos! Ma ammasettare non nde cheret Battore e a su dovere che redortu non mujat manc’appena e mìminan intantu... bustu e chena! 175 DÌCCIOS * Sos benes de Don Nofre Foi I beni di Don Onofrio Foi(s) * Ricchesa male guvernada durat pagu Le ricchezze male amministrate durano poco * Su tantu mandigare segat su cabidale Il troppo cibo rompe il cuscino (lo stomaco) * Inue bi at maccos non rien sàbios Dove ci sono i pazzi non ridono i savi - a matta a candela: litigando ad alta voce e continuamente - dominàrios: possedimenti - don Nofre Foi(s): Onofrio Fois, del Marghine, conosciuto come il Creso Sardo - isperdísciat: manda in rovina, dilapida - su dìcciu nât cabale: il proverbio dice ugualmente - mandigare a s’isbentrada: mangiare a crepapelle - immannare: far grandi, tirar sù la prole - ammasettare: ammansire, rendere docile - redortu: testardo, arrogante, cocciuto - mìminan: diminuiscono 176 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sos res non pagan pius buffones Appitt’a tatzas Istene e a trudda s’istat che cane in tratta notte e die, ne s’accunortat s’est brou ‘e chibudda su chi l’offerin, no importat chie! «O primulatte -bos nât isse- o nudda! -coglionèndeche a tottu e rie-rieDeo su mezus sèbero e, per Deus, in custa domo ch’incontro su peus! Su cùmbidu lu prètzio de s’amigu, però chi non mi nd’ ‘oghet simuleddu o pirizolu, ca, raju!, una azigu mi nd’at ruttu ‘e dentes e cherveddu no est su meu cruu o pintuleddu! E s’est beru chi s’unu at boza ‘e figu de crabufigu si tattat a bortas, cussas pro mene sun allegas... mortas! Ca ue intrat Istene, ue lu pones, nde carrat bonumore e simpatia; issu ‘oltat in paghes sas chistiones, sas làgrimas de dolu in allegria! Ma oe non b’at Re, abberumia, chi pagat che a prima sos buffones! A narrer chi su dìcciu nât pretzisu: coltza sa domo ue bi faltat risu! Rie, adducas, rie... e t’ausenta cun s’amigu chi tenes a costazu! Fàgheli cara ‘ona, lu cuntenta, gosa cun isse e non nde timas frazu! A mie bastan saltitza e pulenta, una corda ‘e crabittu e un’assazu de casu giampagadu, una seada, nepente e s’abbardente... ch’as cuada!» 177 DÌCCIOS * Seberende su mezus incontras su peus Scegliendo il meglio trovi il peggio * In boza ‘e figu si màndigat su crabufigu Con la voglia di fico si mangia il caprifico * Su Re non pagat pius buffones Il Re non paga più i buffoni * Coltza sa domo inue non b’at risu Misera la casa dove non c’è sorriso - cane in tratta: cane che segue le tracce ne s’accunortat s’est brou ‘e chibudda: né si contenta del brodo di cipolla primulatte: ghiandola del timo coglionèndeche a tottu e rie-rie: prendendo tutti in giro col sorriso sulle labbra cùmbidu: invito simuleddu... pirizolu...: semolino... vino annacquato pintuleddu: àzzimo si tattat: si sazia corda ‘e crabittu... casu giampagadu... nepente: treccia di capretto... formaggio coi vermi... vino robusto 178 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su ‘inu est bonu a bìere, ma nde faghet a rìere Pro no ischire legger ne iscrier Zirómine s’est fattu cantadore... e tràggiu su chi tenet a primore massim’a tottu si b’at ite ‘ier! Servit pro cussu su ‘inu, ma a rier faghet sovente chie est buffadore! E, si b’at neghe, la damos a...Baccu chi su cherveddu sanu ‘oltat in maccu! E oe, mischineddu, a ora ‘e chena, chirchende tamba-tamba ‘e recuire liscighinat e in sa mesupiena si ch’agattat corcadu, chen’ischire si fit in lettu sou o in domo anzena! In s’intender infustu, de nd’ ‘essire proat da’ sa lazina, ma debadas ca si li sun sas ancas cancaradas! «Sola non benit mai una disgràscia! -nât tando a boghe istesa, attenoraduNon faltat pena a chie est disdicciadu... e deo so ‘e cussos, sorte bàscia! Basos già ti nde do, ma in sa càscia bider lu dias cherrer s’amoradu! Coro ‘e cane, limba ‘e terpe e fea, m’aggiua e da’ inoghe mi nde lea! A l’ischis prîte t’amo? Ca ses macca e ca m’ammentas una cuba ‘e deghe! Sas tittas già ti penden che un’ ‘acca, ma non ti lassas mulgher, cara ‘e feghe! Si ti mi corcas istanotte affacca bae chi prinza ti pesas che ‘arveghe! E a su fedu, si tenzeras tinu, mi lu giamas “Vernatza” o “Vermentinu”!» 179 DÌCCIOS * Su ‘inu est bonu a bìere, ma nde faghet a rìere Il vino è buono da bere, ma induce anche al riso * Una disgràscia non benit mai sola Le disgrazie non vengono mai sole * Non faltat pena a chie est disdicciadu Non mancano affanni a chi è sfortunato - tràggiu: intonazione della voce buffadore: bevitore tamba-tamba: barcollando liscighinat e in sa mesupiena si ch’agattat: scivola e si ritrova steso al centro della via, nella canaletta di raccolta delle acque lazina: acqua fangosa attenoradu: con voce stentorea faltat: manca limba ‘e terpe: lingua di serpente una cuba ‘e deghe: una botte da dieci ettolitri prinza: pregna, gravida fedu: feto, prole si tenzeras tinu: se tu avessi giudizio 180 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Cosa chi non s’ ‘idet non s’ispatzat “Redui, Filumena, sa munnedda ch’est peccadu a mustrare sas “birgonzas”, ca faghet brou latzu sa padedda de dogni die... e padres chirca-monzas che nd’at in bidda chentu e una chedda! In mustra su “siddadu” non lu ponzas e t’ammenta chi sa cosa cuada est finamentras sa prus disizada! S’amparu de su sàbiu est sa ricchesa, ma b’at chie est surdu a sos cunsizos! Ti catzas, emmo, tres battor disizos, ma su ch’incunzas non balet s’ispesa! Cun su ch’as tue, ti siat intesa, nd’ ‘essis ebbia gàrriga de fizos, ch’an aer una mama, cuss’est beru, ma de su babbu non nde lean seru!” “Sas ganas cun a mie si las catzat solu chie mi giughet a s’altare! Deo non so a prou... chie l’intatzat sa sìndria, fatta o no, si dêt portare! Però nde so istracca d’isettare... ca sun trint’annos! Nâchi non s’ispatzat sa cosa chi non s’ ‘idet! Duncas s’oju lu mintan puru... s’àteru a su coju! Cant’a sos fizos, già mi dian piàghere, ma d’unu babbu e d’una mama ebbia! Dare una masonada nde li dia a su pobiddu pro lu cumpiàghere! Ca sa “fràbbica” est bona, o cudda tia! In s’intertantu ite devo fàghere? Non nât forsis su dìcciu:-Chie non proat o a manu in manos s’istat, non incoat!” 181 DÌCCIOS * Sa padedda ‘e onzi die faghet brou latzu La pentola di ogni giorno rende insipido il brodo * Sas ricchesas sun s’amparu de sos sàbios Le ricchezze sono la protezione dei savi * Cosa chi non s’ ‘idet non s’ispatzat La merce che non si mostra non si vende * Chie non proat non incoat Chi non prova non mette in coda (non raccoglie) - Redui, Filumena, sa munnedda: Ritira, Filomena, la gonna sas “birgonzas”: le “vergogne”, le pudicizie chentu e una chedda: uno stuolo, una gran quantità ma de su babbu non nde lean seru: ma non avranno mai sentore di chi possa essere il padre chie l’intatzat sa sìndria...: chi per primo taglierà l’anguria, matura o no, dovrà portarla a casa Duncas s’oju lu mintan puru... s’àteru a su coju!: Dunque si dilettino pure a guardare... l’altro, però, al giorno delle nozze masonada: figliata, un gran numero di figli o a manu in manos s’istat: o se ne sta con le mani in mano 182 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su traittore no abbaidat mai in cara Àrtzia sa cara e mìrami in ojos, s’est chi ‘alet ancora sa mirada! Ue che fis nottesta? In sos trobojos ses rutta galu ‘e chie, o iscabada? S’ischeras cantu ti apo chircada peri pèlcias, calancas, calafojos! Intesu m’an sa Luna e sas istrias urulende sas duras penas mias! Perdet sa coa nâchi su matzone, ma non su vìsciu... ed est beru gai! Deo l’ischia chi non fis anzone dulche e maseda... ma, mai e poi mai, podia pensare chi tenzeras, ahi, arte e malesas de un’iscurtone! Accò prîte, in sa vida e in s’amore, mai àrtziat fàccia chie est traittore! Fit beranu, t’ammenta... e a unu ballu t’abbojei che abe in chirca ‘e mele: subra palas gighias un’isciallu ruju, ‘e seda, e d’oro unu... nighele appuntadu in pettorra. E, como, ajallu s’accisu ‘e tando tramudadu in fele! Ne caddu in maju, ne fémina in festa! -narait mama cuntresta-cuntrestaEja...e chie si leat de amore -an iscrittu- d’arràbbiu si lassat! Narat “ohi” chie tenet dolore... e s’est dólima ‘e cuddas chi non passat finit chi perdet sonnu e onore! Faghìmubi una rughe. Chie trassat contr’a sos suos, s’est ch’at malu vìsciu non lu perdet manzanu! Ohi giudìsciu! 183 DÌCCIOS * Su matzone perdet sa coa ma non su vìsciu La volpe perde la coda ma non il vizio * Su traittore no abbàidat mai in cara (in fàccia) Il traditore non guarda mai in viso (in faccia) * Ne caddu in maju, ne fémina in festa Né cavallo in maggio, né donna in festa * Chie de amore si leat, de arràbbiu si lassat Chi si prende per amore, si lascia con rabbia * Chie at dolore (dólima) narat “ohi” Chi sente dolore dice “ohi” * Chie at vìsciu malu non lu perdet manzanu Chi ha un brutto vizio non lo perderà domani - nottesta: stanotte trobojos: tresche iscabada: insensata, sciocca pèlcias, calancas, calafojos: anfratti, dirupi, catrafossi iscurtone: mostro favoloso della Sardegna, una sorta di serpente velenoso accisu: incanto, malia cuntresta-cuntresta: discorrendo alla buona 184 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Màndiga a pagu e comparatinde Màndiga a pagu e comparatinde... ca a t’ ‘ider gai a su friga e busca de sos mandrones s’istiga sighinde sa cara como allegra e pustis fusca b’at de ti narrer:- E birgonzatinde! A su leone la faghet sa musca -pensas tue- e cun cussu ti campas! Ma gosat pagu chie vivit de trampas! Tue crês chi su mundu est fattu ‘e legos (e già che nd’at colpados, cun s’impannu!) e gai die cun die, gesoccannu, trassas e piscas, futtinde sos...tzegos! Su trabàgliu? Assiat arrennegos! Bàrriu minore remiarzu mannu... chi s’istet chie est maccu in domo sua e peus pro a chie est conca ‘e lua! Ma no est sempre Pasca, crê’ a mie, e donz’allega lompet a concluos e tue e tottu as a bider su die chi cuddos ch’istimais conchicruos t’imparan a torrare in sensos tuos! Ca in sa vida bi at sempre chie ti n’ ‘ogat su macchine prima o poi, ‘ordinzes gai o meledes goi! T’as a abbizare tando da-e per te chi unu est musca, àteru est leone, chi su pingu no est melalidone, ch’esser teraccu no est ch’esser re! E, s’a boltas, inghènias de matzone dan calchi fruttu, no est cosa, crê’, chi durat che Matusa o dat profettu, ma ‘e pagu tinu, che giambare lettu! 185 DÌCCIOS * Màndiga a pagu e comparatinde Mangia con moderazione e còmpratene * Sa musca la faghet a su leone La mosca vince il leone * Su tramposu at pagu gosu Il truffatore gode poco * Bàrriu minore remiarzu mannu Carico piccolo, mucchio grande (di legna) * Chie est maccu s’istet in domo sua Chi è scemo se ne stia in casa propria - a su friga e busca: imbrogliando e procurando sa cara como allegra e pustis fusca: col viso ora allegro ora rabbuiato legos: ignoranti, sciocchi colpados, cun s’impannu: scemi, con la vista appannata gesoccannu: esclamazione che si pronuncia quando si gusta una primizia; come a dire “Grazie Gesù, anche per quest’anno!” - conca ‘e lua: la lua è l’euforbia, usata per stordire le anguille; pertanto “testa mezzo stordita” - conchi-cruos: sciocchi, melensi; alla lettera “teste crude” - su pingu no est melalidone: la sporcizia non è il corbezzolo 186 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie narat su chi cheret, su chi non cheret intendet Chie narat su chi cheret -própriu gaisu chi non cheret intender intendet! Si si nât sàbiu li nân chi bi pendet, s’est chi trabàgliat chena s’arrêr mai iscòbiat ch’est mandrone o chi non rendet! Si campat che mischinu in arguai in iscassia ‘e benes e d’affettos finas l’aggiunghen ch’at milli difettos! S’est che anzone chéssinu e masedu dulche lu pintan o maccu che loa. Si lompet primu s’agattat in coa, s’at binu forte, in cuba b’at aghedu. S’est pobiddu chen’àteru meledu ch’at un’amiga l’appitzigan... noa! E s’at muzere chena tacca o neu li nân beccu, chena timire a Deu! Nât su dìcciu:-A chie faeddat male (ma no est sempre ‘eru, malaittos!) sa limba si li segat in casciale! S’esserat gai, a cussos appittos appicconiadu cal’ómine, cale, aimis bidu? A mezus impittos si fit boltadu, ca accoglit malannos chie sèmenat males chin ingannos. E su connottu un’àteru ammonestu galu nos porrit:-Non pagat in lardu su Mere ‘e susu, ma pagat a tardu!E iscat puru chie a malu sestu ispràmminat malesas e guvardu mai si mustrat: at a bider prestu ch’a prangher e a rier, est deasie, toccat a bolta-’olta, a die a die! 187 DÌCCIOS * Chie narat su chi cheret, su chi non cheret intendet Chi dice ciò che vuole, sente ciò che non vorrebbe sentire * Maccu che loa Pazzo da catena * A chie faeddat male sa limba si li segat in casciale A chi parla malignamente gli si taglia la lingua tra i denti * Chie sèmenat dannos accoglit malannos Chi semina rovine raccoglie malanni * Deus non pagat in lardu, ma pagat a tardu Dio non paga in lardo, ma paga tardi * A piangher e a rìere toccat a die a die A piangere e a ridere spetta un giorno per uno - li nân chi bi pendet: gli dicono che è scemo iscóbiat: scopre in arguai: in difficoltà, in miseria che anzone chéssinu e masedu: mite e mansueto come un agnello chen’àteru meledu: senza grilli per la testa un’amiga l’appitzigan... noa!: gli attribuiscono una nuova... amante! li nân beccu: gli dicono caprone (cornuto) a cussos appittos appicconiadu: aggrappato a quelle aspettative ammonestu: ammonimento 188 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE De pedde mala non nde morit Pàulu caru, sos de Terramanna che sos bisajos insoro antigòrios sos imbeleccos sighinde notòrios t’intran in domo chen’abberrer gianna e muitzos, cun trassas e illòrios, ti lassan nudu e póberu in canna! E non ti ‘oltes, che cane a furone, ca sun tziviles... e nâchi an rejone! Ca Roma est... Roma, a primma che oe, “caput mundi”, mere soberana, Olimpu de sas Musas, tottas noe! Issa tesset, che bona filonzana, sa sorte tua, mia... a bonu proe! Tue de nudda ti lees mattana ca già b’at chie ti ballat in coa! Peccadu ‘etzu, penetèscia noa! De pedde mala non nde morit, raju! e su vìsciu non perdet mariane! Passat su tempus... e tue nd’as aju d’isettare mezoros da’ chie est cane! Como ‘e sa limba, che mossu ‘e pane, ca cheres esser sardu e non laccaju, ti negat su dirittu a marrania! Ma non s’agabbat cue sa porfia! A mòrrere che piogu in cosidura tue non t’assuggettas e ne deo e ne sos Sardos, ch’a sa malaura sun avvesos da’ sempre! E ca bi crêo ch’est galu custa un’ateruna fura de sa ‘ídriga ‘e Roma, non m’arreo d’abboghinare cun tegus a tottu: -Torremus a sa limba ‘e su connottu!- 189 DÌCCIOS * Peccadu ‘etzu, penetèscia noa Peccato nuovo, nuova penitenza * De pedde mala non nde morit Di malvagi non ne muoiono * Mòrrere che piogu in cosidura Morire come un pidocchio in cucitura - sos de Terramanna: gli Italiani bisajos insoro antigòrios: i loro antichi antenati (Romani) sos imbeleccos...: seguendo i noti inganni e muitzos, cun trassas e illòrios: e alla chetichella, tra frodi e arzigogoli E non ti ‘oltes...: E non ribellarti, come fa il cane col ladro ti ballat in coa: ti balla sulle gambe (come si fa coi neonati) mariane: volpe ca cheres esser sardu e non laccaju: perché vuoi essere sardo e non un lacchè Ma non s’agabbat cue sa porfia!: Ma non termina qui la sfida! a sa malaura sun avvesos: sono avvezzi alla malasorte de sa ‘ídriga ‘e Roma: della matrigna di Roma 190 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Cun su tempus s’imentigat su dolu A prangher custa ‘olta Madalena già l’at prantu su cortzu ‘e su maridu, ca fit pobiddu raru e, gratia plena, non che su primu legu e arrajolidu! E fit -sa sua- boghe ‘e filumena ch’a pibios a s’inghìriu ‘e su nidu chircat sos fizos chi, sorte dannarza!, l’at mortu sa colora puzonarza! “Tue sí chi fit lizu, Tzitzu meu, sàbiu che ranu ‘e trigu, aorradore, tottu domo e trabàgliu, unu chereu, forte che trau, ómine d’onore. Su sole ch’est caladu, oddeu, oddeu... como cun chie lu chirco s’amore? Narrer poto chi una bona prenda balet meda ‘e pius d’una sienda! Disdicciada! E cal’àteru ‘anzu ordivinzende m’est galu sa sorte? Accomi torra ‘attia, chen’affianzu, e finas deo in trànsitos de morte! Non podet esser chi mi nd’accunorte, ca fit maridu, amigu e cumpanzu Tzitzu ‘e Melas, s’ùnicu consolu! Nân: cun su tempus s’olvidat su dolu! Mezus morta che a perder s’affettu... mezus morta, Tzitze’, intr’ ‘e su mese!” Li tunciesit sa fiza ‘e primu lettu: -Faghe sas ficcas, ma’, s’est chi bi crêse! E l’agatta unu neu, unu difettu! Appoi ‘e duos benit su ‘e trese... e chie at bon’alenu che a tie l’ischit chi pigat sole cada die!- 191 DÌCCIOS * Sàbiu che ranu ‘e trigu (che su pane) Saggio come un chicco di grano (come il pane) * Pius balet una bona prenda chi no una (mala) sienda Vale più un buon pegno (o moglie) che una (cattiva) ricchezza * Cun su tempus s’isméntigat (s’olvidat) su dolu Col tempo si dimentica il dolore - legu e arrajolidu: ignorante e rabbioso, irascibile a pibios a s’inghìriu ‘e su nidu: a lamenti intorno al nido colora puzonarza: serpe mangia uccelli aorradore: buon risparmiatore chereu: cero, dritto come un cero ‘anzu: percossa, batosta ordivinzende: tramando, preparando ‘attia, chen’affianzu: vedova, senza sostegno alcuno in trànsitos de morte: sul punto di morire chi mi nd’accunorte: che possa trovare sollievo al dolore intr’ ‘e su mese: entro il mese, prima del trigesimo Li tunciesit: Le sussurrò Faghe sas ficcas: Fai gli scongiuri 192 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sa rejone a chie l’at Sa rejone a chie l’at...-narat Babbaima su primmu est isse a la pretender in cada arréjonu e lestru a s’offender si ti nât “goi” e tue li nâs “gai”! Isse est che Gesu, chi non faddit mai, ischit tottu e resessit a cumprender de custa vida nostra donz’arcanu, ca est preide, santu e antzianu. «Nerzat, Babba’: a chie at fattu innante su Mere Mannu, a sa pudda o a s’ou?» -Sa ticca, conca ‘e càule, ignorante, c’a parte ‘e Susu lis piaghet su brou!«Onzi male faghet su cursu sou o est pro su meràculu bastante calchi Glòria o Ave?» -Tostorrudu, a Deu e a duttores pedi aggiudu!«E perdonare la diat Vostè si l’abbojerat calchi Madalena?» -Mai!... antzis emmo... e pro un’acchè: s’est zente tua cussa conchilena!«E si lu lêren a falas de pe’ o a istutturradas, cale pena a sos malattrividos diat dare? O che frades los diat abbratzare?» -Nât s’Evanzéliu chi s’àtera barra dêt porrer su cristianu rie-rie. E deo ap’a fagher deasie ...appoi ‘e l’aer dadu sa cabarra!«Nerzat infinis s’est beru o s’est ciarra chi su... corvu arroghidu carrat nie.» -Signalat abba... emmo... conca ‘e mulu, pro chi t’innètties cara, limba e... culu!- 193 DÌCCIOS * Sa rejone a chie l’at La ragione (si dà) a chi ce l’ha * Onzi male faghet su cursu sou Ogni male fa il suo corso * Su corvu arroghidu signalat abba Il corvo rauco annuncia la pioggia - Babbai: in questo caso, il prete, il parroco in cad’arréjonu: in qualsiasi argomento si ti nât “goi” e tue li nâs “gai”: se ti dice “così” e tu rispondi “cosà” Sa ticca, conca ‘e càule: La gallina, testa di cavolo Tostorrudu: Testone, testardo, tonto si l’abbojerat...: se dovesse incontrare qualche Maddalena e pro un’acchè: e per un motivo cussa conchilena: quella testolina (peccatrice) a falas de pe’ o a istutturradas: a calci o a schiaffi s’àtera barra: l’altra guancia sa cabarra: la caparra, una quantità di busse o s’est ciarra: se è una diceria pro chi t’innètties: perché possa pulirti 194 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Lughet sempre s’oro (A un’ànghelu... poeta) Fértula-fértula andas... che a chie no at domo, ne zente ‘e conzuntura, ne siddados o benes de natura, pê-iscultza e sempre rie-rie! Fettat caldana, abba, frittu o nie sa bòveda ‘e su chelu a cobertura tenes, e sas istellas e sa Luna cumpanzas de sa tua... disfortuna! Ae nîda ses tue, dulche ‘ena, no as padronu, che su Soberanu... rosa isparta in un’eternu ‘eranu pane pesadu, emmo, e càscia piena! Cantas... e ries... dulche cantilena est sa tua, che de riu andantanu chi tra sas ervas e pedras laddias umpit su coro ‘e raras melodias! Ma chie ses? E a chie faeddas de sighidu e cun cara cuntenta? A sos grìglios -mi nara- a sas pabeddas ite lis contas, addaghi a s’appenta los chircas in sos padros? T’ausenta accurtz’a mie... e sas manareddas mi porri, ànghelu sàbiu, ‘alu una ‘ia pro ch’impare dae te sa poesia! Gìghemi, a manu tenta, fintz’a ue iscumbattin sas alas de su coro. Biada a tie! Lughet sempre s’oro... Fàghemi cumprender chie ses tue! Sa lughe ch’as in ojos est tresoro chi chirco da-e sempre e in tottue. E mi naran “poeta”! Ahi consolu! Ma “poeta” ses tue... tue solu! 195 DÌCCIOS * Deus no at padronu Dio non ha padrone * Pane pesadu, càscia piena Pane ben lievitato, cassapanca piena * S’oro lughet sempre L’oro brilla sempre - Fértula-fértula andas: Vai qua e là senza meta zente ‘e conzuntura: parenti, congiunti siddados: tesori nascosti caldana: tempo caldo, afoso sa bòveda ‘e su chelu a cobertura tenes: come tetto hai la volta del cielo Ae nîda... dulche ‘ena: Uccello immacolato... dolce sorgente su Soberanu: il Sommo, Dio riu andantanu: fiume che scorre placidamente pedras laddias: pietre levigate dall’acqua pabeddas: farfalle ànghelu sàbiu: angelo sapiente (nella sua innocenza) ‘alu una ‘ia: ancora una volta Gìghemi, a manu tenta...: Conducimi, mano nella mano, fin dove arrivano le ali del cuore 196 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Pro amore ‘e sos promores si perdonat Pro amore ‘e sos promores si perdonat... -narat su dìcciu- e deo isto in s’istiga; ma su chi tue as fattu non cunsonat cun s’amistade nostra, ch’est antiga inter chie rispettat sa fadiga de su suore onestu, sa chi donat sa paghe a cantos ch’ ‘ettan in sa terra brios e coro, in eterna gherra! Faghe ch’a babbu tou unu fulanu ch’at istranzadu in sa pinnetta sua e ch’at connottu cantu est dura e crua sa vida ‘e su pastore, unu manzanu, dispidéndesi, in pórrerli sa manu, si che porterat un’anzone accua, e nâmi si non pensas, a cunsonu, mai sias cun nemos troppu ‘onu! T’arvùrias tando, irroccas e minettas, ti ‘enit boza de... ma no est gai! Emmo, o amigu, cheret chi mi crêttas: Su bonu fagher, no, non morit mai! In su puttu ‘e s’isméntigu che l’ ‘ettas mezus s’ ‘uccone malu ‘e s’arguai! A chie at isbagliadu bi lu nara, ma lu perdona, miréndelu in cara! E deo in ojos pro’ a ti fissare e ladinu ti naro:-Non crêia chi mi poteras da’ ‘ucca leare su chi pro un’annu tribuladu aia! Ma l’as fattu! E mi pesat s’iscassia! Bae, ses perdonadu. Ma gosare chie no ischit it’est patimentu non podet, mira! Ténelu in ammentu! 197 DÌCCIOS * Pro amore ‘e sos promores si perdonat Per amore dei maggiori si perdona * Non sias mai troppu ‘onu Non essere mai troppo buono * Su bonu fàghere non morit mai Il buon agire non muore mai * Chie non patit non podet gosare Chi non soffre non può godere - promores: maggiori, persone anziane, progenitori resto in s’istiga: non mi discosto dalle orme (della sapienza dei proverbi) unu fulanu: un tizio, un tale ch’at istranzadu: che è stato ospite dispidéndesi, in pórrerli sa manu: congedandosi, mentre gli stringe la mano a cunsonu: come conseguenza logica T’arvùrias tando, irroccas e minettas: Allora ti adiri, maledici e minacci s’ ‘uccone malu ‘e s’arguai: l’indigesto boccone della pena iscassia: mancanza, penuria 198 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Non si mesurat a palmos s’ómine A Sadurru l’an fattu cavaglieri chena posseder caddu, sedda e isprones... e in bidda sun tottu a chistiones: -Dêt esser ca est bistadu su ‘arveri de Badógliu! -nât unu- “A lu pones -un’aterunu azunghet matrofferich’an iscobertu, mancari in ritardu, chi l’aian lantadu a balla... ‘e lardu?” “Tando est toppu pro cussu? Est un’eroe!-abboghinat Marighe ‘Endabarattu“Balla chi nono! Cussu bi l’at fattu trint’annos como a calches unu ‘oe! -rispondet Forichedda Murru d’ ‘attuSu chi siat, li fattat bonu proe! Non si mesurat a palmos, crêide, s’ómine... mai! Bos nde cumbinchide!” “Cussu emmo, coma’! A sa pobidda brivada già non l’at mai de nudda! -allegat Tzitzu- Sa coa ‘e s’ambidda l’at dadu a tenner e... brou ‘e chibudda! E isse pienzéndesi sa ‘udda in sos tzilleris... chentu e un’istinchidda chi lu brùjene! In tempos de gherra faulas a cantares fintz’a terra!” “Ma ne in terra istat ne in chelu su chi ses nênde cun su fele in laras! -li muttit arvuriadu Peppe TarasNe dimóniu est Sadurru e ne anghélu, ma da’ ómine malu ‘ardiandelu! Intantu est cavaglieri... e s’est ch’imparas a ti rentenner sa limba in s’isgarzu fintz’a tie an a fagher... ainarzu!” 199 DÌCCIOS * S’ómine non si mesurat a palmos L’uomo non si misura a palmi * Dare a tènnere sa coa de s’ambidda Far afferrare la coda dell’anguilla * In tempus de gherra fàulas fintz’a terra In tempo di guerra bugie fino a terra * No istare ne in chelu ne in terra Non stare né in cielo né in terra - lantadu a balla... ‘e lardu: ferito con una pallottola... di lardo matrofferi: burlone Marighe ‘Endabarattu: Maurizio Vendiabuonprezzo (soprannome) Murru d’ ‘attu: Muso di gatto (soprannome) allegat: risponde, dice ‘udda: ventre, pancia tzilleris: bettole a cantares: in gran quantità li muttit arvuriadu: gli risponde pieno d’ira da’ ómine malu ‘ardiandelu: salvalo dalla nomea di uomo cattivo a ti rentenner sa limba in s’isgarzu: a trattenerti la lingua nell’esofago, cioè “a non sparlare di Sadurru o deriderlo” - ainarzu: asinaio 200 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Boe solu non tirat carru Pro Gósamu non b’at fulanu in mundu chi contet che a isse... e nd’at rejone! Ite li mancat? Tenet bonu... fundu, benes e domos, paret un’Adone, furriet a dresta, a manca, in largu, in tundu b’at sempr’unu a li lingher su... garrone! Sas féminas, a fragu de... nighele, nâchi li curren che musca a su mele! Finas si ‘antat d’aer ferramenta chi non timet ruinzu ne ismarru e chi mai l’at a fagher s’isgarru de si cojare, nemmancu a... s’appenta! Isse non nd’aggradessit partimenta! Boe solu però non tirat carru... e nât su dìcciu de non narrer gai: deo ‘e cuss’abba non nde buffo mai! Ma sa Sorte, addaghi intrat in gala, s’accùrtziat che grodde a su puddarzu, ca issa at duas caras, che frearzu, bona sa prima, sa ‘e duas mala! Como est che puddu infattu a Peppa Pala a crista altzada e paret ch’in s’isgarzu li currat a trainos sa salia, ca cudda bi la negat sa... mundia! S’àtera notte nâchi su zudeu in domo si ch’est fertu ‘e sa teracca, chi pro no esser ne sàbia ne macca, li diat aer dadu su... recreu! Gosa, Gósamu, gosa, gosu meu, mira però chi non bi lasses tacca! Gai dêt esser... si b’at chie in bidda sa teracca la’idet già pobidda! 201 DÌCCIOS * Sa musca curret a su mele La mosca corre al miele * Boe solu non tirat carru Un bue da solo non tira il carro * Non nerzas mai: de cust’abba non nd’apo a bìere Non dire mai: non berrò quest’acqua * Frearzu at duas caras: una ‘ona e una mala Febbraio ha due volti: uno buono e uno cattivo - bonu... fundu: buone... fondamenta, soldi... ben conservati - paret un’Adone: è bello, da sembrare un Adone (giovinetto molto bello amato da Venere) - furriet a dresta...: ovunque vada c’è sempre uno disposto a leccargli il... tallone! - a fragu de nighele: subdorando una qualche cosa, i quattrini - ferramenta: ferrame che non teme ruggine o di perdere il taglio - Isse non nd’aggradessit partimenta!: A lui non piace dividere niente con nessuno, neanche con una eventuale moglie! - s’accùrtziat che grodde: si avvicina al pollaio come una volpe - bi la negat sa... mundia: gli nega i... favori; mundia è il pidocchino di cui sono ghiotte le galline - si ch’est fertu: si è introdotto in casa della serva 202 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Mezus dare che pedire Da-e cando in casantza su maridu che l’an postu, Giuanna Pili-ruja si ch’ ‘essit donzi notte cun s’iscuja chi tenet unu fizu e ch’est famidu! Gai si dat a su primmu... accudidu pro su bisonzu... e paren salamuja sas làgrimas chi ‘ettat a s’incunza a tales sun salidas pro sa... munza! Mezus a dare che a dever pedire! Issa l’ischit... pro cussu est cori ‘ona e bos nât:-Mezus gai che a servire a die e notte padronu e padrona! No est mistieri custu? O est mandrona o visciosa chie ‘essit a chittire sa zoronada? O forsi fatto isbàgliu nênde ch’est finas custu unu trabàgliu? In s’antigóriu a sas de cust’idea usaian rispettu e cunsideru. Nâdemi, adducas, est fàula o beru chi de cust’arte fit Venus sa dea? Ma su mundu no est bonu e sintzeru e pesamos cun diversa istadea! Mascamente chie est a matta piena chi non crêt daghi est bóida s’anzena! Biadu a chie in perra de gianna tenet un’oju pro bonu custou e coltz’a cuddu chi un’affannu nou s’agattat cada die o pena manna! A su bàntziga-bàntziga sa canna si franghet a su ‘entu! A fagher prou non bos prego. Ma tappulende pannu gai e tottu che bàrigo s’annu! - 203 DÌCCIOS * Mezus dare che pedire Meglio dare che elemosinare * Sa matta (pantza) piena non crêt a sa bóida La pancia piena non crede a quella vuota * Biadu a chie at un’oju in perra de gianna Beato chi ha un occhio (vigile) sull’uscio di casa * Tappulende su pannu si che bàrigat s’annu Rattoppando il panno, se ne va l’anno - in casantza: in galera Giuanna Pili-ruja: Giovanna (dai) Capelli rossi Gai si dat a su primu... accudidu: Così si concede al primo... arrivato salamuja... incunza... munza: salamoia... incasso... bussa a chittire sa zoronada: a guadagnarsi la giornata Venus: Venere, dea della bellezza e dei piaceri istadea: stadera, bilancia a bracci Mascamente: Soprattutto custou: custodia, vigilanza, protezione A su bàntziga-bàntziga...: Ondeggiando continuamente sotto le raffiche del vento la canna si spezza - che bàrigo s’annu: riesco a trascorre l’anno 204 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Basamattones e cagadiàulos Tue che Santu Tomas si non toccas non crês mai a nudda o a niunu ed est cussa sa neghe ‘e cantos sunu malos a mover e tostos che roccas! Si ti narzeran “Fulanu est deunu!”, bae ch’a l’aggiuare non t’irroccas e addaghi li porris s’accunortu su mal’avventuradu ch’est già mortu! Tue in Cristos bi crês, ca non ses tontu; nâmi prîte però si non l’as bidu! A toccu ‘e campanas tuccas prontu che s’esseras da’ canes persighidu! Ti sinnas, ti cunfessas e abbramidu s’òstia ch’ingullis... ma non faghes contu de chie isettat, a manu parada, un’appiccóniu, a missa agabbada! Forsi lassadu assegu ‘e sos retàulos b’at francos meda e calchi untza ‘e oro o a preides l’as dadu a... miàulos pro ch’in sas missas t’ammenten insoro. Pro chie pedit non nde mustras coro, ca ses basamattones-cagadiàulos! Ma non lu futtis su matessi a Chie est prus cumpanzu meu de a tie! Onzunu -nât su dìcciu- at una rughe e donzunu si bàjulat sa sua! Sa mia est manna, e s’ ‘idet... ma sa tua no est cudda chi portat a sa Lughe! Ti nd’abbiza e no istes fughe-fughe da’ chie est disdicciadu o in sa lua de su bisonzu arriscat d’attogare. Ses galu in tempus, pensa, a ti salvare! 205 DÌCCIOS * Esser che Santu Tomas: si non toccat non crêt Essere come San Tommaso: se non tocca non crede * Basamattones e cagadiàulos Baciamattoni (bigotto) e cacadiavoli (ipocrita) * Onzunu bàjulat sa rughe sua Ognuno sopporta la sua croce - neghe: colpa - Fulanu est deunu!: Il Tizio è digiuno! - Bae ch’a l’aggiuare non t’irroccas: Sta’ sicuro che non ti sfracellerai per soccorrerlo - s’accunortu: il conforto, un po’ di cibo - tuccas prontu...: accorri pronto come se fossi inseguito dai cani - Ti sinnas: Fai il segno di croce - a manu parada, un’appiccóniu, a missa agabbada: con la mano tesa, una speranzuola (una elemosina), a messa ultimata - retàulos: retablo, tavola dipinta - o a preides l’at dadu a... miàulos: o hai dato le tue offerte ai preti... miagolando (con voce di lamentazione) - no istes fughe-fughe: non scappare - in sa lua...: nel dolore della necessità rischia di soffocare 206 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su riccu no est mai cuntentu Su riccu pius nd’at prus nde disizat a tales ingurdone est che’ su mare! Lestru che nemos in si lamentare, chentu e una fàulas s’appizat cuntentu de si fagher pibiare. Non drommit a de die, a notte ‘izat, ca su prenettu est unu, che berrina, ammuntonare sesina a sesina! Su deus sou at lumen “Dinari”, a isse ebbia coro e mente intregat! Su gosare ‘e sa vida non l’intzegat, ca s’isparghet in conca fari-fari! Buffat abba, su ‘inu si lu negat; manc’a a Pasca sa tatza lari-lari si cuntzedit, ca pensat che redortu: ómine chena ‘inari, ómine mortu! Cun tale tzou intr’ ‘e concales fissu, chie at già nâdu a sa vida adiu non s’abbizat, mischinu, ch’est propr’issu! E mezus mortu chi non male biu... ca cuddos ch’a sa bùccia li nân chiu e finas si cumbinchen d’aer bissu in custa vida nostra no isco ite, si non sunu pudende, nâde prîte?! Ca su riccu no est mai cuntentu, mezus póberos forsis bos nar’ ‘eo? Non siat mai... giaghi ancora crêo fuliadu ‘e non ch’àere a su ‘entu sinnu e annos! Sa pretesa leo de sustenner però cust’argumentu: chie est cuntentu est riccu simmai e foras de pinniccu, própriu gai! 207 DÌCCIOS * Su riccu pius nd’at pius nde disizat Il ricco più ne ha più ne desidera * Omine chena ‘inaris, ómine mortu Uomo senza soldi, uomo morto * Mezus mortu chi non male biu Meglio morto che malsano * Su riccu no est mai cuntentu Il ricco non è mai contento * Chie est cuntentu est riccu e foras de pinniccu Chi è contento è ricco e senza pensieri - ingurdone: avido, ingordo s’appizat: si inventa pibiare: compiangere, commiserare ‘izat: veglia su prenettu est unu, che berrina: una è la preoccupazione, acuta come una trivella fari-fari: cenere sa tatza lari-lari: il bicchiere pieno sino al colmo redortu: cocciuto, arrogante Cun tale tzou...: Con quel chiodo fisso nel cervello a sa bùccia li nân chiu: chiamano buccia il nócciolo d’aer bissu: di aver vinto pudende: puzzando, in putrefazione 208 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su trabàgliu annùntziat chie l’at fattu Appoi ‘e chentu “contos” tottu in rima e battorchentos dìccios, nde la sesso Pàulu caru, e s’est chi bi resesso mi che torro a iscola che a prima. Si mi los aggradessis, l’aggradesso... e prus ancora si leas sa lima e ue b’agatteras musa ruza l’allijas cun sa sólita manuza! Su trabàgliu annùntziat chie l’at fattu... in bene che in male so sempr’ ‘eo, s’amigu tou, Antoninu Rubattu! Su ch’apo iscrittu, assumancus crêo, siat cando bùglio e nde rio attattu o cando allego sériu o finas leo camineras chi portan meda addae, est pro narrer:-Sos dìccios non sun…fae!E tue, da-e Nùgoro a Casteddu, l’as nâdu e imprentadu innanti meu! Dìcciu antigu no errat! E prîteu? Ca sos dìccios sun suma de cherveddu, isperièntzia, coro e giustu impreu! Sun póddine e non chivarzu nieddu! De su trabàgliu fattu, ca est gai, non ti penentas -nât su ditzu- mai! Deo in làccana abbarro ‘e su connottu che sempre e, pro s’aggiudu, a Deus prego ca si non cheret Isse, non lu nego, podimos cant’e nudda nois tottu! Paris cun custu lìbaru t’intrego como un’abbratzu mannu e unu... fiottu de uras de saludu e ben’istare cun sos chi amas, a chent’annos pare! (Mese de Nadale 1994) 209 DÌCCIOS * Su trabàgliu annùntziat chie l’at fattu Il lavoro annuncia chi lo ha eseguito * Dìcciu antigu no errat Proverbio antico non sbaglia * Sos dìccios non sun… fae I proverbi non sono… fave * De su trabàgliu fattu non ti penentas mai Non pentirti mai del lavoro fatto * Chena s’aggiudu ‘e Deus non podimos niente (nudda) Senza l’aiuto di Dio non possiamo (far) niente - “contos”: pur non essendo dei veri e propri “racconti”, chiamo così queste mie cento “tessere”, ognuna delle quali, ideata in quattro ottave, “racconta” e cerca di spiegare qualcosa - mi che torro a iscola: ritorno ad insegnare, giacchè questo libro è stato ideato durante le vacanze estive del 1994 - e ue b’agatteras...: e laddove dovessi trovare versi zoppi, usa pura la... lima, come tu sai ben fare - imprentadu: stampato (si allude al suo libro NARAT SU DICIU) - Sun póddine...: Sono farina bianca, non crusca! - Deo abbarro...: Io resto fedele nel solco del “conosciuto” Irroccos “Frastimo ma no isco frastimare ...” Gavinu Còntene 212 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Deo in irroccos non crêo... Deo in irroccos non crêo...e connottu mai da’ chie irroccat apo dannu: ancu t’impicches duncas intr’ ‘e s’annu cun sos minuzos tuos, tue e tottu! Sa conca attappes a unu crastu mannu e ti b’agattes inintro regottu! Sos ojos ti nde ‘oghes cun sa sula e un’ ‘uccone t’acciappes in bula! Sa limba ti nde mutzes cun sas dentes e sas orijas cun su addagone! Su nare, in lu ‘ider che trumbone, ti lu punghes cun s’ispuligadentes! Ti si crebet, sulende, unu pumone in s’àteru costóibi serpentes! T’irrenes tribulende pro anzenos, pìscies samben a orinales prenos! Sa manu destra t’ ‘ides e sa manca cun sos bratzos segadas da’ sa pala. De ambas duas ti restet un’anca ma chi ti ‘enzat in granghena mala. Sas dentes, foras una, fala-fala, cun cuss’una ti rótzighes sa banca. Su coro ti lu pìcculen sas aes, in matèria su corpus, tott’a piaes. Su fídigu che casu giampagadu, unfiada s’ispiene che trainu, su samben ti lu buffes che’ su ‘inu, su chi t’avanzat che saba giagadu. E daghi t’as a bider collocadu intr’e una càscia tarulada ‘e pinu, mancu agattes logu in campusantu e morzat in su mentre chie t’at piantu! 213 IRROCCOS - irroccos: bestemmie, maledizioni - minuzos: interiora, intestini - Sa conca attappes...: Possa tu sbattere la testa ad un grosso macigno - sula: lesina - addagone: grossa daga, coltellaccio - nare: naso - ispuligadentes: stecchino, stuzzicadenti - T’irrenes...: Possa direnarti lavorando per gli altri - orinales: vasi da notte, pitali - segadas da’ sa pala: mozzate dalle spalle - in granghena mala: in cancrena senza speranza - fala-fala: penzoloni, cadenti - cun cuss’una ti rótzighes sa banca: con quell’unico (dente) possa tu rosicchiare il tavolo - Su coro ti pícculen sas aes...: Gli uccelli rapaci ti becchino il cuore - matèria: pus - casu giampagadu: formaggio verminoso - unfiada s’ispiene...: gonfia la milza come un ruscello - che saba giagadu: denso come la sapa - una càscia tarulada ‘e pinu: una cassa da morto di pino, tarlata - e morzat in su mentre...: e muoia all’istante chi ha versato per te qualche lacrima 214 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE A chie m’at furadu su catteddu... A chie m’at furadu su catteddu, si lu torrerat, mancu ladru naro. Però l’avverto: a intender s’appeddu finas a mesanotte già l’imbaro. Chi fattat isse...a s’una li preparo d’irroccos malos unu moitteddu ch’a los vittire non bastan sas ficcas, ferros e corros, pungas o isticcas! A sas duas, si esserat massaju, su ràndine l’ ‘istruat su laore, chi non li campet pegus s’est pastore e si est mere chi ‘enzat laccaju. Morzat sididu si est tzilleraju, coddisegadu si est pudadore e s’esserat, imbetzes, mastru ‘e àscia chi pro sas trese s’approntet sa càscia. S’est frailarzu s’imbuffet che fodde, s’est mastru ‘e muru restet saccarradu da’ sa domo chi rea nd’at pesadu, s’est piscadore ch’attoghet a modde. A sas battor in sa ‘ula ‘e su grodde che finat s’est duttore o avvocadu, Su toccu de sas chimbe s’est notarju, no intendat, preide o butecarju. S’est pitzinnu chi non lompat a mannu, chi pudat si est bezzu che sordidu, no agatet s’est fémina maridu, s’est ómine chi crebet intr’ ‘e s’annu. E a sas sese, si s’est penentidu, mutzas sas manos s’ ‘idat pro su dannu. Non lompat, siat comente, a s’impuddile si non nde torrat catteddu a cuile. 215 IRROCCOS - catteddu: cagnolino - appeddu: latrato, abbàio - finas a mesanotte già l’imbaro: io posso attendere (un suo messaggio) fino alla mezzanotte - moiteddu: piccolo vaso di sughero - a los vittire non bastan sas ficcas...: per evitare (le mie maledizioni) non basteranno fiche, ferri, corna, amuleti o stecche appuntite - massaju: agricoltore - pegus: bestia - si est mere chi ‘enzat laccaju: se è padrone diventi servo - tzilleraju: bettolaio, taverniere - coddisegadu si est pudadore: col collo reciso se è un potatore - mastru ‘e àscia: falegname - s’approntet sa càscia: si prepari la bara - s’imbuffet che fodde: si gonfi come un mantice - ... da’ sa domo chi rea ndhat pesadu: resti sepolto dalla casa che ha eretto - ch’attoghet a modde: che soffochi tra le onde - grodde: volpe - toccu ‘e sas chimbe...: non senta il rintocco delle cinque - butecarju: farmacista - chi pudat si est betzu che sordidu: puzzi, se è un vecchio, come cosa verminosa - a s’impuddile: all’alba - si non nde torrat catteddu a cuile: se il cagnolino non tornerà dal padrone (lett.: all’ovile) 216 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE S’essera... su chi non so! Si sos nuraghes esseran presones e deo mere de cussas galeras, de ch’inserrare faghia a maneras a unas duas treghentas persones, ma cun s’impignu ‘e la render libèras addaghi aian postu a roddulones sas pedras chi bi sun ammuntonadas leendelas a mossu o...a istumbadas! S’essera su preide ‘e cuddos puttos sagrados, e de natura divina, a bartza los faghia de carchina e b’aia postu, presas che presuttos, tottu sas limbas de mala genina, a conca a giosso, pro cantare muttos... cun sa promissa ‘e las torrare reas addaghi aian chérfidu sas... Deas! Si s’Orcu essera o sa Jana mazore de sas tumbas chi ch’amos iscavadas in roccas e granitos, cambiadas in furros las aia e-i s’onore de si che ‘ider intro collocadas a cuddas mentes de nudda valore aia dadu chi, in manera indigna, si ch’ana isbagassadu sa Sardigna. Si unu essera ‘e sos piccapedreris chi at sas perdas fittas isculpidu l’aia onzuna ‘oltada in ispidu e, poi alluttu in chentu brajeris, intr’ ‘e su coro a fortza felchidu cun ambas manos a cuddos bragheris concas de napa chi crên chi sos Sardos sian tott’ arestes, legos e bastardos! 217 IRROCCOS - de ch’inserrare...: farei in modo di chiudervi dentro due o trecento persone - a roddulones: a rotolare - a istumbadas: a testate - puttos sagrados: pozzi sacri - bartza de carchina: vascone di calce - presas che presuttos: legate come prosciutti - de mala genina: di pessima qualità (genina: mondiglia,vagliatura) - Orcu... Jana: Orco... Fata o Strega. Sas domos de janas (o de s’Orcu) sono le tipiche grotticelle scavate dai prenuragici nelle rocce e nei graniti di Sardegna per deporvi i loro morti - isbagassadu: dilapidato a vil prezzo - piccapedreris: sgrossatori di pietre - perdas fittas: pietre conficcate nel terreno (simboli fallici e propiziatori) - bragheris concas de napa: millantatori teste di rapa - arestes, legos e bastardos: selvatici, ignoranti e bastardi 218 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Àteru non nd’aia d’appiccóniu! “O Lare’, ancu t’ ‘idan garrottadu da’ su boja malu ‘e Torquemada e da’ sa chea s’oju isforrojadu e cue e tottu fattu a impanada! Ello fagher devias s’acconcada de mi pijare su chi m’as pijadu! Corvu cun corvu non si nd’ ‘ogan s’oju... ma ch’attoghes però intr’unu poju! Àteru non nd’aia d’appiccóniu... un’annu intreu a matta a candela pro nd’ ‘ardiare cussu fundu ‘e mela da-e sas francas de calchi dimóniu! Arrivis tue e... buddimundela ti naras... e adiu a creschimóniu! Ti s’esseran sas manos cancaradas a donzi istérrida e posca ‘ermigadas! Fintzas leadu ti nd’as sa ‘e terra... gai semos in duos a deunzu, deo e segnor Burriccu! Perra-perra conca e limba... e nde fettan abbaunzu sos canes ch’as, tra issos gherra-gherra! Sos buttones chi t’agattes de brunzu maduros e pesudos -naro deoche sa zimbóina ‘e San Pantaleo! Sa mela -dês ischire- primm’ ‘e a tie nâchi at tentadu a tales Adamu! Como, a cundenna, chi tocchet a mie in s’argoena a ti felchire un’amu o frueddas in conca o trava o camu cun sa pobidda ch’as, a notte e die! Tue faghe che deo: t’accunorta e bàlia... già non est sa prima ‘orta!” 219 IRROCCOS - garrottadu da’ su boja malu ‘e Torquemada: strangolato da quel tremendo boia che fu Torquemada - da’ sa chea s’oju isforrojadu...: e dalle orbite cavati gli occhi e subito fatti a cotolette (impanada: pasticcio fatto con carne o anguille, olive, capperi, spezie, ecc., contenuto tra due sfoglie di pasta e cucinato al forno) - acconcada: alzata di testa, ardimento - de mi pijare...: di rubarmi ciò che mi hai rubato - ch’attoghes però...: possa tu soffocare in un fossato d’acqua - appiccóniu: speranza, brama - a matta a candela: in continua agitazione - fundu ‘e mela: albero di mela - buddimundela, ti naras...: cogliàmola, dice a te stesso... e addio benessere! - Ti s’esseran...: Ti si fossero rattrappite le mani ad ogni tentativo di coglierle e finanche piene di vermi! - a deunzu: a digiuno - segnor Burriccu: signor Somaro - Perra-perra conca e limba: Spaccate in due parti la testa e la lingua - e nde fettan abbaunzu...: e ne facciano scempio, in lotta tra di loro, i cani che possiedi - Sos buttones...: Possa ritrovarti i testicoli di bronzo, grossi e pesanti come la cupola di San Pantaleo (di Sorso) - argoena: gola, esofago - o frueddas in conca: o rami biforcuti sulla testa (corna) - pobidda: moglie - t’accunorta e bàlia: consolati e sopporta 220 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE ...e s’afficcu fit cussa cariasa! Chi ti fattat non crêo bonu proe su chi furadu in d’una notte m’asa, ca de ‘uccas in domo bi nd’hat noe e s’afficcu fit cussa cariasa! Narat su dìcciu:-Si non pagat oe su Babbu Nostru mannu pagat crasa! Ma isettende chi ti paghet Issu, bider ti dia cherrer... crutzifissu! Approfettende d’una fitta ‘e Luna ti nde l’as totta paris ispilida! Como, a puddiles, t’agattes felchida in conca una bullitta pro donzuna! E, si assazada nd’aeras calcuna, s’ ‘oltet in ritzu e poi d’una chida nde la fettas per bia de murenas unfiadas che fodde, ‘e martza prenas! Chi t’attoghet s’osseddu sa muzere, sos fizos, sos nebodes e sas nettas, tue sa fine de su grodde fettas impiccadu a cuss’àrvure a piaghere. Chi ’enzas, tasta-tasta, ‘e bonas pettas, pustis su male de su miserere, a tales t’attroppògliet sos minuzos chi per terra los bidas a chercuzos! Onzi tenaghe da’ ‘irde corrale si ‘oltet in ispidu ruju-atzesu e a unu a unu cravados in mesu che gioghende a limba e a concale! Chi grides “Ajutóriu!, ma intesu mancu sias dae te, surdu pedrale, finas a cando a s’àrvure torrada non ch’as sa cariasa e appiccada! 221 IRROCCOS - e s’afficcu fit cussa cariasa: e quelle ciliegie erano tutta la mia speranza ti nde l’as totta paris ispilida: hai raccolto dall’albero tutte le ciliegie a puddiles: all’alba bullitta: bolletta, chiodetto rigato s’ ‘oltet in ritzu: si trasformi in riccio di mare per bia de murenas...: attraverso le emorroidi, gonfie come un mantice, piene di pus Chi t’attoghet s’osseddu sa muzere: Che il nócciolo delle ciliegie ti soffochi la moglie grodde: uno dei tanti nomi della volpe Chi ‘enzas, tasta-tasta, ‘e bonas pettas: Possa tu, a furia di assaggiarle, diventar bello grasso su male de su miserere: volvolo, occlusione intestinale t’attroppògliet sos minuzos: ti attorcigli gli intestini a chercuzos: diventati sterpi, fruscoli secchi Onzi tenaghe da’ ‘irde corrale...: Ogni picciuolo da verde intenso si trasformi in uno spiedo rosso-infuocato concale: testa Ajutóriu!: Aiuto! surdu pedrale: sordo come una pietra finas a cando...: fin quando non avrai rimesso e appeso sull’albero tutte le ciliegie 222 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Solu tando ti falet unu raju! Cando sa Pasca at a ruer in Maju o nàschere su Gésus in Austu, a petta crua torrare s’arrustu o a pitzinnu ‘enner su bisaju, solu tando ti falet unu raju e cunfundas sa chena cun su ‘ustu, sa cattedda chi b’as cun sa muzere, cadrea cun brajeri pro ti sêre! Daghi su trigu at a tuddire ranos maduros che arantzos e de ferru, cando as a bider duos tres cristianos poi mortos torrados da’ s’inferru, cantos semus in Terra tottu sanos, su mundu chena làccana e abberru, tando ebbia sa runza e sa pigotta sa persone ti l’iscarenen totta! Dagh’’ideras sos pisches da’ perissos da-e mare brinchende in sa sartàina, a mizas sas frommigas in andàina pighèndeche a sa Luna tres ôs frissos o sas benas catzende latte d’àina... tando chi ‘enzas cun tres giaos fissos a una rughe appiccadu d’attarzu ch’at caentadu unu frailarzu! Cand’annotas ‘oltadas in coccois pasculende sas monzas in cumbentu o in su coghepetta a fogu lentu sos prìdes ‘oltuléndesi e a ohis, tando su corpus tou pro appentu ti bicchen aes, terpes e babbois e in dogni pertusu pro maganza fattat su bugnu sa ‘espe terranza. 223 IRROCCOS - bisaju: bisnonno ti falet unu raju: possa colpirti un fulmine, un accidente catedda: cagnolina tuddire ranos: germogliare chicchi su mundu chena làccana e abberru: il mondo senza confini e sbarre tando ebbia sa runza e sa pigotta...: solo allora la rogna e il vaiolo ti scarnifichino tutto il corpo da’ perissos brinchende in sa sartàina: saltare loro stessi nella padella a mizas sas frommigas in andàina...: a migliaia le formiche tutte in fila portare tre uova fritte alla Luna o sas benas catzende latte d’àina: o dalle sorgenti scaturire latte di asina ch’at caentadu unu frailarzu: che ha arroventato un fabbro Cand’annotas ‘oltadas in coccois...: Quando vedrai mutate in lumaconi che pascolano le suore del convento coghepetta: girarrosto sos prides ‘oltuléndesi e a ohis: i preti contorcendosi dal dolore pro appentu ti bicchen aes, terpes e babbois: ti becchino per divertimento gli uccelli rapaci, i serpenti e ogni genere di insetti e in dogni pertusu pro maganza...: e in ogni pertugio, come un’insidia, facciano il loro alveare le vespe terragne 224 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chi bos gioghen che puddu a carrasciale! Deris sero, coma’, in sa ‘e Ddedda nâchi ijuccada bos l’azis a gosu cussa limba ‘e... verzine anzonedda, nênde a fulanu ch’est beccu e tinzosu, a sa tale ch’est brùscia e pintuledda, chi Babbai at s’amiga e ch’est zelosu e ch’azis bidu, a manos in paneri, ballende a mie cun su brigaderi! Deus cherfat... già so a pane asciuttu da-e cando fuidu m’est Toieddu! Ma no est gai! Ancu su faeddu bos manchet tott’in d’una, appenas ruttu ch’est su sole, e bos bidedas suttu che ou da’ sas terpes su cherveddu! E in ojos, cant’azis bidu a mie, duos sarrones, prim’ ‘e avrescher die! Males apedas cantos ôs abbastan pro segare de brunzu una campana o cantos mossos de pane s’attastan donzi die in su mundu a gana a gana. Pro cantas untzas de farina impastan un’arza, imbetzes, viuda o bajana, bos pungat cada mermu ‘e sa persone, ne balfan alga o ballu o cantone! Canes de Fonne bos boghen sa matta e su corvu bos fattat mesaluna; de sas fizas non bos nde campet una, maccos sos fizos, e tottu in suffratta nettas e nebodes. E paris patta cun custas... uras, ancu un’ateruna bos nde ruat, pro non bos cherrer male: chi bos gioghen che puddu a carrasciale! 225 IRROCCOS - ijuccada bos l’azis a gosu: ve la siete sciacquata a sazietà - nênde a fulanu ch’est beccu e tinzosu: dicendo al Tale che è cornuto e tignoso - brùscia e pintuledda: donnaccia e svampita - chi Babbai at s’amiga: che il Parroco ha l’amante - paneri: sedere, deretano - so a pane asciuttu: sono a dieta (senza amore) - bos bidedas suttu che ou da’ sas terpes su cherveddu: possiate vedervi il cervello succhiato come un uovo dalle serpi - sarrones: vermi o insetti che rodono - prim’ ‘e avrescher die: prima dell’alba - s’attastan: si assaggiano, si assaporano - arza: falangio (insetto velenoso, detto anche “solìfuga”) - viuda o bajana: vedova o nubile - ne balfan alga o ballu o cantone: ne servano (per lenire i dolori provocati dalla puntura dell’arza) la mondezza (la persona veniva infatti sepolta tra i rifiuti) i balli e i canti (che si facevano attorno, per distrarre il malcapitato) - bos boghen sa matta: vi strappino le interiora - bos fattat mesaluna: vi faccia attorno mezzo giro (così come si fa durante la visita di cordoglio attorno ad un morto) - in suffratta: in agonia, in grandi sofferenze - uras: auguri - chi bos gioghen che puddu a carrasciale: possano giocare con voi, come a carnevale si gioca col gallo (lo si usa, infatti, come bersaglio) 226 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Narrer m’as fattu su chi non cheria! Lêndemi a limba, a su trassa-trassa, narrer m’as fattu su chi non cheria... gai so deo como sa bagassa e tue nîda e netta che Maria, deo sa ladra, sa mala, sa frassa, tue in nìcciu che santa bona e pia! Males ch’apas, Toie’, e a puntinu pro cantas untzas pesat su terrinu! Malaitta già ses che pe’ de beccu, però non ti si paret da’ sa chiza. Ma si b’at d’ilventare calchi attreccu sa limba ‘e terpe chi as a forchiza non s’impudat d’istare appiza-appiza finas a b’agattare calchi peccu! Ancu, tando, ti falat unu raju o chi t’allizes che àpara in maju! Addaghi ses che sùrvile ‘e inferru, d’inghènias e fattuzos su ‘enale, pro no ischire ne chie e ne cale ancu sos ojos t’ ‘oghen da’ s’inserru e los impitten che pedras de sale! Sos canes t’accumpanzen a s’interru ischirriolendetila sa persone a tìrria pro si gigher un’ ‘uccone! E cantas coglionadu as che a mie nênde sole a sa luna, abba a su fogu, un’attittu ti canten rie-rie che s’esseran faghìndelu pro giogu e in sa losa b’iscrian:-Su logu, o tue chi legges, est custu ‘e chie vìvidu at che dimònia e tale est morta! Rùspiabi susu... e prus d’una ‘orta!- 227 IRROCCOS - Lêndemi a limba, a su trassa-trassa: Confondendomi nel parlare, con l’inganno - nîda e netta che Maria: immacolata e pura come la Madonna - frassa: falsa - nícciu: nicchia - pe’ de beccu: zampa di caprone - non ti si paret da’ sa chiza: non parrebbe dall’aspetto - attreccu: pretesto, scusa, diceria - limba... a forchiza: lingua biforcuta - non s’impudat d’istare appiza-appiza: non prova scrupolo nell’inventarsi cose maligne - peccu: peccato, difetto fisico o morale - o chi t’allizes che àpara in maju: o che possa rinsecchirti come l’aglietto selvatico in maggio - sùrvile: strega maligna - d’inghènias e fattuzos su ‘enale: la sorgente di ogni astuzia perversa e di ogni fattura - sos ojos t’ ‘oghen da’ s’inserru: ti cavino gli occhi dalle orbite - ischirriolendetila sa persone...: sbrandellandoti il corpo con caparbio accanimento per procurarsi un boccone - coglionadu: ingannato - attittu: lamento funebre - losa: sepolcro, pietra tombale - o tue chi legges: o lettore - Rùspiabi susu... e prus d’una ‘orta!: Sputaci su... e spesso! 228 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE S’esseran che a tie sas teraccas S’esseran che a tie sas teraccas piliesses, raspitzas, pistasolas, sas domos nde dian ruer a sas solas e sos palattos benner a barraccas! Tue non bettas, non messas, ne arzolas, ti tattas de s’anzenu e, si t’istraccas un’untza ‘e prusu samunende piattos, miàulas cantu, a narrer, milli gattos! Che unu remu irroccas de galera, non rispettas ne mere e ne padrona, sos santos los istrampas da’ sa trona, fintz’a sos tuos faghes a bisera! Non miras frazu, aorru... ‘e cosa ‘ona sempre gàrriga cheres s’istadera. “Tantu da-e costazos -pensas tuegià non bessit a mie!” Cara ‘e sue! Un’atterra ti ‘essat tirriosa e a semos t’agattes sa persone de samben e matèria putzinosa! Chi ti bi frighen posca su limone e pro ti los cunzare mezus cosa non b’apat che, alluttu, unu tittone! E, si t’ ‘esserat tùnciu de lamentu, felchidos in sa limba craos chentu! Pro su chi gittu ti ch’as a s’accua da-e sas lùscias, sas cubas, sas càscias, ti ruan susu tottas sas disgràscias ch’as tue e tottu cun sa limba tua auradu a sa zente! E gai iscàscias in s’ischire chi ne médiu e ne fua b’at pro ti l’isfrancare cussa sorte a tales chi t’invoches a sa Morte! 229 IRROCCOS - piliesses, raspitzas, pistasolas: arroganti, acide, fannullone - Tue non bettas, non messas, ne arzolas: Tu non semini, non mieti, non triboli nell’aia - ti tattas de s’anzenu: ti sazi della roba altrui - miàulas cantu, a narrer, milli gattos: miagoli (ti lamenti), si fa per dire, come mille gatti tutti assieme - Che unu remu irroccas de galera: Bestemmi come un avanzo di galera - sos santos los istrampas da’ sa trona: butti giù i santi dai loro troni - faghes a bisera: sparli finanche dei tuoi, li maltratti - Non miras frazu, aorru: Non badi ai consumi, al risparmio - istadera: stadera - Un’atterra ti ‘essat tirriosa: Ti colpisca un erpes (scabbia) insistente - semos: piaghe, ferite - de samben e matèria putzinosa: fetida di sangue e pus - cunzare: rimarginare, cicatrizzare - che, alluttu, unu tittone: di un tizzone infuocato - tùnciu de lamentu: un flebile sospiro di lamento - felchidos in sa limba craos chentu: conficcati nella lingua cento chiodi - lùscias, cubas, càscias: silos (granai), botti, cassapanche - auradu a sa zente: augurato alla gente - E gai iscàscias in s’ischire...: E così impazzirai dalla gioia nel sapere che non c’è rimedio né fuga per evitare tale sorte 230 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Tue ses Canu... Tue ses Canu e che cane ‘e loru ti nd’istas tenta-tenta e fiaga-fiaga, mustras sas dentes a chie in sa giaga ti s’appresentat o s’istat in s’oru. Ma si b’apporrin una tatza ‘e soru giambas umore: atzettas sa... paga, ti càglias mudu che catteddu ‘onu e mai s’ ‘idat su primu padronu! Giogan sos che a tie a s’angalitta: unu pede inoghe e unu incue! Ma a chie est cane d’isterzu che tue li ponen, primm’o poi, sa gangullitta o a crastos l’ischitzan sa cabitta e che la frundin, Deus ischit ue! Pro chi non timas perunu nappile, bae chi nde lu perdes su facchile! Ma ses gai... e non giamban natura sos ch’an de Giudas sas malesas pari, ancu ti ‘endan pro mesu ‘inari, ca a narrer trinta est fora mesura! Ti nde tiren sa limba a istratzadura, sos ojos cun sa sula, ‘e fari-fari t’imbuttan, fintz’a lomper a crebare, sa ‘ucca e-i sas pinnas de su nare! Chi t’impalonen pustis da’ persegus e ti porten per bidda in pultescione e unu batzinu da’ onzi balcone ti ‘ettan susu ‘e pìsciu de pegus... e siat custa s’ùltima orassione: -Tue fis Canu e canes cun tegus nde creben chentu ‘e cussa manera, sian de loru, ‘e giaga o perdighera!- 231 IRROCCOS - - cane ‘e loru: mastino tenta-tenta e fiaga-fiaga: sorvegliando continuamente e odorando qua e là Ma si b’apporrin una tatza ‘e soru: Ma se ti offrono un bicchiere di siero che catteddu ‘onu: docile come un cagnolino Giogan sos che a tie a s’angalitta: Quelli che come te giocano a piede zoppo cane d’isterzu: cane leccone li ponen, primm’o poi, sa gangullitta: lo afferrano, prima o poi, per la gola o a crastos l’ischitzan sa cabitta: o gli schiacciano la testa con le pietre Deus ischit ue: Dio solo sa dove nappile: vergogna, scorno facchile: visiera che si mette all’asino sos ch’an de Giudas...: quelli che sono cattivi come Giuda sula: lesina ‘e fari-fari t’imbuttan...: ti imbottiscano la bocca e le narici con della cenere viva, fino a schiantarti Chi t’impalonen...: Possano infilzarti ad un palo da dietro il sedere per bidda in pultescione: in processione per le vie del paese unu batzinu: un vaso da notte pìsciu de pegus: orine di bestie sian de loru, ‘e giaga o perdighera: siano mastini, segugi o bracchi da punta Dìccios... a muttos (torremus a comintzu) 235 DÌCCIOS... A MUTTOS 1 Sos dìccios non sun fae, ma sun sabidoria. Sos díccios non sun fae... De custa vida mia acco’ ti do sa ‘iae. Ma sun sabidoria... acco’ ti do sa ‘iae de custa vida mia. [I proverbi non sono fave/ sono indice di saggezza./…/ Di questa mia vita/ eccoti la chiave.] 2 Mai lasses su ‘etzu pro su caminu nou. Torremus a comintzu. Mai lasses su ‘etzu... Si ses a imbaddinzu pro calchi ‘addine tou ti ratta su tubetzu Pro su caminu nou... ti ratta su tubetzu si ses a imbaddinzu pro calchi ‘addine tou. Torremus a cominzu... pro calch’ ‘addine tou ti ratta su tubetzu si ses a imbaddinzu. [Non lasciare mai il cammino/ vecchio per il nuovo./ Torniamo alle origini/…/ Se sei stordito/ per un qualche assillo/ grattati la testa.] 3 S’est su molinu arressu malu est su molinarzu. 236 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE S’est su molinu arressu... Mezus pan’ ‘e chivarzu che de fàmine acchessu. [Se il mulino è fermo/ è cattivo il mugnaio./…/ Meglio un pane di cruschello/ che pressato dalla fame.] 4 Maridu iscosidu, muzere istruddada. Sa domo già nd’est rutta. Maridu iscosidu... Tue che balla allutta cun d’una sola ojada su coro m’as feridu. . [Marito trascurato,/ moglie grossolana./ La casa è già crollata./…/ Come una pallottola ardente/ con uno solo sguardo/ tu mi hai lacerato il cuore.] 5 Morte sorvet cumone. Amore creschet vida. Morte sorvet cumone... Ca ses de coro nîda ses pandera ‘e pinnone. Amore creschet vida... ses pandera ‘e pinnone ca ses de coro nîda. [La morte scioglie ogni gruppo./ L’amore rigenera la vita./.../ Hai un cuore immacolato/ sei un vessillo da esporre.] 6 Bessidu da-e domo, bessidu da-e coro. S’amore no est gai. Bessidu da-e domo... Ma non s’avverat mai 237 DÌCCIOS... A MUTTOS de aer sa ch’adoro, sa ch’in sonnu fentomo? Bessidu da-e coro... sa ch’in sonnu fentomo ma non s’avverat mai de aer sa ch’adoro? S’amore no est gai... de aer sa ch’adoro sa ch’in sonnu fentomo ma non s’avverat mai? [Lontano da casa,/ lontano dal cuore./ Ma l’amore non è così./…/ Ma non si avvera mai/ di poter possedere l’amata,/ colei che invoco nel sonno?] 7 S’ ‘attu subra sa trae non pigat in debadas. S’ ‘attu subra sa trae... O bócchimi a istoccadas o su coro mi dae. Non pigat in debadas... o su coro mi dae o bócchimi a istoccadas. [Il gatto sulla trave/ non sale senza un motivo./…/ O uccidimi a pugnalate/ o dammi il tuo cuore.] 8 Chie non tenet domo mancu tenet bighinu. Iscuru a chie est solu. Chie non tenet domo... Si b’at unu consolu est de narrer ladinu chi m’ames da-e como. . [Chi non possiede casa/ non ha un vicino di casa./ Misero chi vive da solo./…/ Se c’è una consolazione/ è quella di dirmi chiaramente/ che mi ami fin 238 da adesso.] SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE 239 DÌCCIOS... A MUTTOS 9 Su sole calat claru: annùntziat bona die. Su sole calat claru... Tue ses frore raru, ma non ses pro a mie. Annùntziat bona die... ma non ses pro a mie, tue ses frore raru. [Il sole è chiaro al tramonto:/ annuncio di bella giornata./…/ Tu sei il fiore più raro,/ ma non sei a me destinato.] 10 Su màndigu salidu mezus dalu a su porcu chi l’aggradessit gai. Su màndigu salidu... Si l’ischerat Mammai ch’abbojas a Babborcu ti punghet a ispidu! Mezus dalu a su porcu... ti punghet a ispidu si l’ischerat Mammai ch’abbojas a Babborcu. Chi l’aggradessit gai... ch’abbojas a Babborcu ti punghet a ispidu si l’ischerat Mammai! [Il cibo salato/ dallo meglio ai porci/ ché e gradito così./…/ Se sapesse Mammai/ che incontri Babborcu/ t’infilzerebbe con uno spiedo!] 11 Nâchi est sa mandronia cajone ‘e milli males. 240 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Nâchi est sa mandronia... Abberi sos portales, accomi, rosa mia! [La poltronite -dicono-/ è causa di mille mali./…/ Spalanca i portoni/ eccomi, rosa mia!] 12 Mastru chena misura mastru de cadragula. Menzus a lu vittire. Mastru chena misura... Prima de ch’ingullire s’ ‘uccone ch’apo in bula dami unu ‘asu a fura. Mastru de cadragula... dami unu ‘asu a fura prima de ch’ingullire s’ ‘uccone ch’apo in bula. Menzus a lu vittire... s’ ‘uccone ch’apo in bula dami unu ‘asu a fura prima de ch’ingullire. [Maestro senza misura,/ maestro di poco valore./ Meglio evitarlo./…/ Prima di ingoiare/ il boccone che ho nella gola/ dammi furtivamente un bacio.] 13 Lardu meda in masellu pagu profettu a canes. Lardu meda in masellu... Ses s’ùnicu gravellu, prus bona ‘e milli panes! [Molto lardo in macelleria/ poco profitto per i cani./…/ Sei l’unico garofano,/ più saporita di mille pani!] 241 DÌCCIOS... A MUTTOS 14 Sos montes e sos campos non benin mai pare, ma sos cristianos eja! Sos montes e sos campos... Sa limba chentu lampos ti potan settesciare tantu già est pudeja! Non benin mai a pare... ti potan settesciare tantu già est pudeja sa limba chentu lampos! Ma sos cristianos eja... tantu già est pudeja sa limba chentu lampos ti potan settesciare! [I monti ed i campi/ non s’incontrano mai/ i cristiani sì!/…/ Cento fulmini possano/ schiantare la tua lingua,/ che sparge già tanto fetore!] 15 Sa ‘ucca ch’est basada non perdet sa fortuna. Sa ‘ucca ch’est basada... Issa che-i sa Luna torrat a s’accherada. Non perdet sa fortuna... torrat a s’accherada issa che-i sa Luna. [Bocca baciata/ non perde la fortuna./…/ Essa, come la Luna,/ si affaccia di nuovo.] 16 Su sonnu ‘e su pastore l’istrobbat su matzone s’est ch’istat pesa-pesa. 242 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Su sonnu ‘e su pastore... Su de t’ischire offesa mi brujat che tittone, ma non brujet s’amore! [Il sonno del pastore/ è disturbato dalla volpe/ visto che si alza ogni tanto./…/ Il saperti offesa/ mi brucia come un tizzone,/ mai bruci però l’amore!] 17 In su nascher e morrer tottu semus che pare, ca Deus cheret gai. In su nascher e morrer... Si cherferas simmai su coro a ti mustrare già curro a ti lu porrer. Tottu semus che pare... già curro a ti lu porrer si cherferas simmai su coro a ti mustrare. Ca Deus cheret gai... su coro a ti mustrare già curro a ti lu porrer si cherferas simmai. [Nel nascere e nel morire/ siamo tutti uguali,/ perché Dio così vuole./…/ Se volessi, a volte,/ che ti mostri il mio cuore,/ eccomi, corro a porgertelo.] 18 In sa ‘ucca serrada non b’intrat mai musca. In sa ‘ucca serrada... Mi ses in coro intrada che in s’oju una busca. [Nella bocca chiusa/ non entrano mai le mosche./…/ Tu sei entrata nel mio cuore/ come un bruscolo nell’occhio.] 243 DÌCCIOS... A MUTTOS 19 S’est bella sa muzere su maridu est corrudu, ma no est sempre ‘eru. S’est bella sa muzere... Si mi cheres sintzeru mezus de su refudu l’atzetto cun piaghere! [Moglie bella/ marito cornuto,/ ma non è sempre vero./…/ Se vuoi una risposta sincera/ piuttosto che il tuo rifiuto/ accetto le corna con piacere!] 20 Nâchi donz’ortulanu bantat chibudda sua. Nâchi donz’ortulanu... Non m’ames a s’accua, non so eremitanu! [Ogni ortolano/ vanta le proprie cipolle./…/ Non amarmi di nascosto,/ non sono un eremita!] 21 Sa cresura de ‘inza faghet sa ruffiana: binzatteri avvisadu! Sa cresura de ‘inza... Su t’aer abbojadu cun isse in sa funtana postu mi at s’arrinza. Faghet sa ruffiana... postu mi at s’arrinza su t’aer abbojadu cun isse a sa funtana. Binzatteri avvisadu... cun isse a sa funtana postu mi at s’arrinza su t’aer abbojadu. 244 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE [La siepe della vigna/ è una gran ruffiana:/ vignaiuolo, sei avvisato!/…/ L’averti incontrata/ con lui alla fonte/ mi ha cuasato molta rabbia.] 22 Onzi die ‘e piusu est unu passu in mancu. Onzi die ‘e piusu... Si non faeddas francu mi nd’ ‘essis da’... pertusu! [Ogni giorno che passa,/ un passo in meno./…/ Se non parli francamente/ èscimene dal... pertugio!] 23 Cun maccos e cun santos non si devet brullare: s’ómine est avvertidu! Cun maccos e cun santos... Ite coro dechidu, prus mannu de su mare, ispantu ‘e sos ispantos! Non si devet brullare... ispantu ‘e sos ispantos ite coro dechidu prus mannu de su mare. S’ómine est avvertidu... prus mannu de su mare ispantu ‘e sos ispantos ite coro dechidu. [Con gli stolti ed i santi/ non conviene scherzare:/ l’uomo è avvertito!/…/ Che cuore meraviglioso,/ grande più del mare,/ meraviglia delle meraviglie!] 24 Est mezus cari-ruju chi no cari-nieddu. . 245 DÌCCIOS... A MUTTOS Est mezus cari-ruju... Ligadu che boeddu sa fune m’as a tuju. Chi no cari-nieddu... sa fune m’as a tuju ligadu che boeddu. [Meglio arrossire/ che scuro in volto./…/ M’hai legato, come un vitello,/ con una fune al collo.] 25 Addaghi est imbitzada sa fémina a sa sola andat a domo anzena. Addaghi est imbitzada... Galana ses sirena su trigu de s’arzola rosa ben’auppada. Sa fémina a sa sola... rosa ben’auppada galana ses sirena su trigu de s’arzola. Andat a domo anzena... su trigu de s’arzola rosa ben’auppada galana ses sirena. [Quando è viziata/ la donna va da sola/ a casa d’altri./…/ Sei leggiadra come una sirena,/ come il grano dell’aia/ come una rosa ben sbocciata.] 26 Tzappende in terra tosta sa zoronada est mala. Tzappende in terra tosta... Non istas piga e fala, damila sa risposta. [Zappare quando la terra è/ dura è giornata faticosa./…/ Non stare sali e scendi,/ dammi la risposta.] 246 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE 27 A chie ‘ajanu morit est usu che isposu a li ‘ettare trigu. A chie ‘ajanu morit... Si innanti fis amigu istìmami, diosu, s’amore acco’ fiorit! [A chi muore celibe è/ tradizione come per lo sposo/ gettare addosso del grano./…/ Se prima mi eri amico/ stimami, o divino,/ l’amore sta per fiorire!] 28 Sos chi si furan s’ou de pudda non nde lassan. Sos chi si furan s’ou... Sas istajones passan chena s’amore tou. De puddas non nde lassan... chena s’amore tou sas istajones passan. [Chi ruba l’uovo/ non risparmia le galline./…/ Passano le stagioni/ senza il tuo amore.] 29 Si prettas cun su riccu pro làccana o pejone d’ ‘incher no as ispera. Si prettas cun su riccu... S’amore cunsidera est che una presone, ma su prus dulch’allicu. Pro làccana o pejone... ma su prus dulch’allicu s’amore cunsidera est che una presone. 247 DÌCCIOS... A MUTTOS D’ ‘incher no as ispera... est che una presone ma su prus dulch’allicu s’amore cunsidera. [Se sei in lite col ricco/ per confini o affitto/ non sperare di vincere./…/ Considera che l’amore/ è come una prigione,/ ma il più dolce degli assaggi.] 30 Sos faeddos de cara non perden amistade. Sos faeddos de cara... Sa prella mi torrade ch’apo perdìdu insara. [Le parole dette in faccia/ non fanno perdere l’amicizia./…/ Restituitemi la perla/ che ho smarrito poco fa.] 31 Una mama alimentat pius de chentu fizos: est bena chi non siccat! Una mama alimentat... Unturzu est chi biccat su coro a marturizos s’amore chi turmentat. [Una mamma nutre/ più di cento figli:/ è sorgente che non si secca!/…/ E’ un avvoltoio crudele/ che strazia il cuore/ l’amore che tormenta.] 32 Inue non b’at caddos curren sos aineddos. Inue non b’at caddos... Su pingu ‘e sos cherveddos t’innèttia e sos araddos! 248 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE [Dove non ci sono cavalli/ corrono i somarelli./…/ Nettati della sporcizia/ del cervello e del sudiciume!] 33 Si duos sun gherrende non ti ponzas in mesu: su fuste est pro a tie! Si duos sun gherrende... Addaghi avreschet die accomi a coro atzesu che sole, dilliriende! Non ti ponzas in mesu... che sole dilliriende addaghi avreschet die accomi a coro atzesu. Su fuste est pro a tie... accomi a coro atzesu che sole dilliriende addaghi avreschet die. [Se due stan litigando/ non metterti in mezzo:/ il bastone è per te!/…/ Appena spunta l’alba/ eccomi col cuore in fiamme/ come il sole, delirando!] 34 Si sèmenas ispinas non tucches mai iscultzu. Si sèmenas ispinas... So cun s’alenu-curtzu, su prîte a l’indovinas? Non tucches mai iscultzu... su prîte a l’indovinas so cun s’alenu-curtzu? [Se semini spine/ non circolare scalzo./…/ Mi manca il respiro,/ l’indovini il motivo?] 249 DÌCCIOS... A MUTTOS 35 Cando mancu si pensat falat s’ira divina: a Deus l’as a palas! Cando mancu si pensat... S’as sensasciones malas pensa a s’amore ‘e nina e su dolu ti sensat. . [Quando meno ci si pensa/ scende dal cielo l’ira divina:/ Dio è sempre alle tue spalle!/…/ Se hai delle brutte sensazioni/ pensa all’amore della tua bella/ e il dolore passerà] 36 Dannos in bighinadu non faghet su matzone. Dannos in bighinadu... Nàrami sa cajone de prîte m’as lassadu. Non faghet su matzone... de prîte m’as lassadu nàrami sa cajone. [Non fa danni la volpe/ nel vicinato./…/ Dimmi tu il motivo/ per cui mi hai lassato.] 37 Sa coghina minore faghet sa domo manna: gai siat su coro! Sa coghina minore... Ancu ‘enzat su moro a ti tzoccare gianna si non mi as amore! Faghet sa domo manna... si non mi as amore ancu ‘enzat su moro a ti tzoccare gianna. 250 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Gai siat su coro... a ti tzoccare gianna si non mi as amore ancu ‘enzat su moro. [La cucina piccola/ fa grande la casa:/ sia così ogni cuore!/…/ Possa venire un pirata/ a bussare alla tua porta/ se non dovessi amarmi!] 38 Tàppulu male postu si torrat a cosire. Tàppulu male postu... S’as brama d’arrivire coitta a cust’accostu. [Il rattoppo mal messo/ si ricucisce certamente./…/ Se hai voglia di arrivare/ avvicinati a questo porto.] 39 Cuddos ch’an iscaddadu tocchende s’abba ‘uddida finas timen sa fritta. Cuddos ch’an iscaddadu... S’as brios, los impitta pro chi siat sa vida pro me gosu sobradu. [Chi si è scottato/ con l’acqua bollente/ teme perfino quella fredda./…/ Se hai forze, impiegale/ per fare della mia vita/ un eterno godimento.] 40 Menzus fizu de sorte chi no fizu de Re. Menzus fizu de sorte... Lontanu da-e te so accurtz’a sa morte. 251 DÌCCIOS... A MUTTOS Chi no fizu de Re... so accurtz’a sa morte lontanu da-e te. [Meglio figlio della fortuna/ che figlio di Re./…/ Lontano da te/ son vicino alla morte.] 41 A zurare mi pones? Sa craba be-i lassas! Sa limba mezus sicca. A zurare mi pones... Si t’istas bicca-bicca che pudda inue passas fuen sos tilingiones. [Mi obblighi al giuramento?/ Ci rimetti la capra!/ La lingua meglio secca./.../ Se ti attardi a beccare/ come una gallina dove passi/ i lombrichi scappano.] 42 In su mese de maju donzi runzinu est caddu. In su mese de maju... Assiat dulche iscaddu pro ‘more ‘e cudd’ammaju! Donzi runzinu est caddu... pro ‘more ‘e cudd’ammaju assiat dulche iscaddu. [Nel mese di maggio/ ogni ronzino diventa cavallo./.../ Che dolce scotto/ grazie a quell’incantamento!] 43 De oro lu creias unu ghìndalu e tottu, imbetzes fit su truncu de càule limosu. 252 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE De oro lu creias... L’aia un’isposu ma postu l’apo s’uncu. Como t’apo connottu, ses in sas bramas mias. [Credevi fosse d’oro/ quel guindolo,/ invece era il torsolo/ di un cavolo limaccioso./…/ Avevo uno sposo,/ mi è venuto in uggia./ Ora che ho conosciuto te/ sei tu il mio desiderio.] 44 Su faeddare pagu sabidoria meda. Su faeddare pagu... Como già ses maseda appoi ‘e tantu tragu! [Il parlar poco/ è indice di molta saggezza./…/ Ora sì che sei mansueta/ dopo tante amarezze!] 45 Preide e avvocadu sun peus tzertamente de s’ambesue caddina. Preide e avvocadu... Ses che-i sa genina, lu narat troppa zente: su trigu andat mundadu! Sun peus tzertamente... su trigu andat mundadu: ses che-i sa genina, lu narat troppa zente! De s’ambesue caddina... lu narat troppa zente, su trigu andat mundadu: ses che-i sa genina! [Prete ed avvocato/ sono certamente peggiori/ della sanguisuga cavallina./…/ Sei come la mondiglia,/ lo dice troppa gente:/ il grano va mondato!] 253 DÌCCIOS... A MUTTOS 46 Chie atzettat regalu perdet sa libertade. Chie atzettat regalu... In sa disamistade binchet sempre su malu. [Chi accetta regalie/ perde la libertà./.../ Nelle faide/ trionfa sempre il cattivo.] 47 Nâchi a si cojuare bi cheret su recattu e no melalidone. Nâchi a si cojuare... Ite bella cantone! Su coro s’est attattu che mai in l’iscultare. Bi cheret su recattu... che mai in l’iscultare, ite bella cantone, su coro s’est attattu! E no melalidone... su coro s’est attattu che mai in l’iscultare. Ite bella cantone! . [Per sposarsi -si dice-/ occorrono provviste/ e non corbezzoli./…/ Che splendida canzone!/ Il cuore si è estasiato/ come non mai nell’ascoltarla.] 48 S’ómine si connoschet fintzas da-e su risu. S’ómine si connoschet... Ma s’est de mal’accisu su samben si l’attoschet! [L’uomo si riconosce/ finanche dal sorriso./…/ Ma se è di fascino maligno/ 254 gli si avveleni il sangue!] SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE 255 DÌCCIOS... A MUTTOS 49 Su fiascu, s’est filadu, non si segat in presse: però buffatichelu! Su fiascu, s’est filadu... Ti creia un’anghélu, ses malu e piliesse, su peus ch’apo amadu! Non si segat in presse... su peus ch’apo amadu ti creia un’anghélu ses malu e piliesse! Però buffatichelu... ses malu e piliesse su peus ch’apo amadu ti creia un’anghélu! [Il fiasco, se è incrinato,/ non si rompe tanto in fretta:/ però bevilo subito!/…/ Ti credevo un angelo,/ sei cattivo e arrogante,/ il mio peggiore amante!] 50 Medas sun sos amigos, ma sa posada est una! Medas sun sos amigos... Majarza est sa Luna subra de custos trigos! [Gli amici sono molti,/ ma l’alloggio è uno!/…/ Ammaliatrice è la Luna/ su questi campi di grano!] 51 Cun paràulas bonas si lusingat sa zente; ma b’at limbas de mele chi sun puntas d’ispidu! Cun paràulas bonas... Su de t’aer feridu fattu tragare fele 256 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE mi pesat e comente. Amore, mi perdona! [E’ con le buone parole/ che si lusinga la gente;/ ma ci sono lingue di miele/ che sono punte di spiedo!/…/ L’averti ferita e fatto/ ingoiare del fiele/ mi pesa e come!/ Amore, perdonami!] 52 Sa vida che fiore benit e passat lestra. Sa vida che fiore... Crabola, a s’abbalestra t’accùrtzia de s’amore! Benit e passat lestra... t’accùrtzia de s’amore, crabola, a s’abbalestra! [La vita, come un fiore,/ viene e passa velocemente./…/ Capriola, avvicinati/ alla postazione dell’amore!] 53 A su caddu s’isprone, a s’àinu s’accamu, su fuste a chie est maccu! A su caddu s’isprone... Sa conca intr’unu saccu, si non t’andat cust’amu, remùneti, o matzone! A s’àinu s’accamu... remùneti, o matzone, sa conca intr’unu saccu si non t’andat cust’amu! Su fuste a chie est maccu... si non t’andat cust’amu remùneti, o matzone, sa conca intr’unu saccu! [Al cavallo lo sprone,/ all’asino il camo,/ il bastone allo scemo!/…/ La testa dentro un sacco,/ se non gradisci quest’amo,/ nasconditi, volpone!] 257 DÌCCIOS... A MUTTOS 54 Non chirches raighina si t’aggradat fiore. Non chirches raighina... Ses rosa chen’olore approbe a pudidina! [Non cercare la radice/ se più ti piace il fiore./…/ Sei una rosa senza profumo/ ormai vicina al fetore!] 55 Binza ‘ona a pastore non li giuat a nudda: non l’ischit guvernare. Binza ‘ona a pastore... Curre a mi ‘asare, si no curro da’ cudda chi bramat de m’amare. [Al pastore una buona vigna/ non serve proprio a niente:/ non la sa amministrare!/…/ Corri a baciarmi,/ altrimenti corro io da quella/ che smania per amarmi.] 56 Su ‘inari est licchittu a póberu e a riccu. Su ‘inari est licchittu... Su puddu at un’afficcu: d’aer pudda in cannittu. [I soldi fanno gola/ a poveri e a ricchi./…/ Un desiderio ha il gallo:/ avere una gallina nel pollaio.] 57 Sos cascos sun signale de fàmine o de sonnu, d’istraccu o de mandrone. 258 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Sos cascos sun signale... Ses s’ùnica rejone, cumàndami che donnu ch’obbedo puntuale. De fàmine o de sonnu... ch’obbedo puntuale ses s’ùnica rejone, cumàndami che donnu. D’istraccu o de mandrone... cumàndami che donnu ch’obbedo puntuale, ses s’ùnica rejone. [Gli sbadigli sono segnali/ di fame o di sonno,/ di stanchezza o di pigrizia./…/ Sei l’unica mia ragione,/ comandami come un signore/ e obbedirò puntualmente.] 58 Menzus fertu de balla chi no fertu ‘e macchine. Menzus fertu de balla... Sa rosa bicchifine, accolla, milla, ajalla! Chi no fertu ‘e macchine... accolla, milla, ajalla, sa rosa bicchifine! [Meglio colpito da pallottola/ che colpito da follia./…/ La rosa dai gusti raffinati/ eccola, eccola, eccola!] 59 A contos male fattos si bi torrat de nou: ma non sempre s’agontzan! A contos male fattos... Sos amores s’iscontzan addaghi a su cumprou resultan nudda adattos. 259 DÌCCIOS... A MUTTOS [Ai conti mal fatti/ ci si torna nuovamente:/ ma non sempre si aggiustano!/…/ Gli amori si dissolvono/ quando, messi alla prova,/ risultano incompatibili.] 60 S’ómine ‘e paga impitta abbàidalu a caddu. S’ómine ‘e paga impitta... In amore s’iscaddu aunzat sa vinditta. . Abbàidalu a caddu... aunzat sa vinditta in amore s’iscaddu. [L’uomo di poco valore/ guardalo a cavallo./…/ Lo scotto in amore/ aizza la vendetta.] 61 Onzunu diat chèrrere sa cuba sempre piena e sa muzere imbreaga. Onzunu diat chèrrere... Tirriosa che surzaga daghi m’intras in bena est solu pro mi fèrrere! Sa cuba sempre piena... est solu pro mi fèrrere tirriosa che surzaga daghi m’intras in bena! E sa muzere imbreaga... daghi m’intras in bena est solu pro mi fèrrere tirriosa che surzaga! [Ognuno vorrebbe/ la botte sempre piena/ e la moglie ubriaca./…/ Ostinata come lo spaccasassi/ quando mi penetri nelle vene/ è solo per ferirmi!] 260 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE 62 A banca e a muzere accostadilis bene! A banca e a muzere... Amméntati de mene ch’est dulche piaghere. Accostadilis bene... ch’est dulche piaghere amméntati de mene. [Alla tavola e alla moglie/ avvicinatevi bene./…/ Ricordati di me/ che è una dolce sensazione.] 63 Si li das unu didu su cùidu ti toccat e depustis su bratzu! Si li das unu didu... Ses conca de... niatzu e finas si fioccat non torras biancu nîdu. [Se gli concedi un dito/ ti tocca il gomito/ e poi il braccio!/…/ Sei testa di... neve sporca/ e quand’anche fioccasse/ mai diventeresti bianchissimo. ] 64 Su calderone narat niedda a sa padedda. Su calderone narat... Su màsciu de sa chedda s’ ‘arveghe sua amparat. [Il calderone dice/ nera alla pentola./…/ Il maschio del gregge/ protegge la sua pecora.] 261 DÌCCIOS... A MUTTOS 65 Sègala in luna sua si cheres chi sa linna non benzat tarulada. Sègala in luna sua... Non fettas s’iscabada, si bramas alapinna la chirca in domo tua! Si cheres chi sa linna... la chirca in domo tua, non fettas s’iscabada, si bramas alapinna! Non benzat tarulada... si bramas alapinna la chirca in domo tua, non fettas s’iscabada! [Taglia in luna giusta/ se vuoi che la legna/ non si tarli./…/ Non essere sconsiderata,/ se desideri riparo/ cercalo in casa tua!] 66 Non ruspies a su chelu ca ti ruet in bucca. Non ruspies a su chelu... Mi nd’ando... ti che tucca, perdìdu amos s’ammelu! Ca ti ruet in bucca... perdìdu amos s’ammelu mi nd’ando... ti che tucca! [Non sputare verso il cielo:/ lo sputo ti cade in bocca!/…/ Me ne vado... vattene anche tu,/ l’incantesimo è finito!] 67 Chie tenet dinaris finas in sa codina si pàstinat sa ‘inza. 262 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie tenet dinaris... S’istas imminza-imminza trobojas sa faina e mancu nd’ ‘essis paris. [Chi ha denari/ anche nella roccia/ pianta un nuovo vigneto./…/ Se provochi in continuazione/ ingarbugli la vicenda/ e neanche pareggi la partita.] 68 Cando non cheret Deus sos Santos poden nudda. Cando non cheret Deus... Pertunta ses che trudda. . De conca finas peus! Sos Santos poden nudda... De conca finas peus! Pertunta ses che trudda. [Se Dio non vuole/ niente possono i Santi./…/ Sei bucata come un mestolo./ Di testa ancora peggio!] 69 Appenas su paone s’abbàidat a pêse su coro si l’attristat. Appenas su paone... Sa fémina conchistat! Sol’issa, si mi crêse, at trassas de matzone. S’abbàidat a pêse... at trassas de matzone, sa fémina conchistat, sol’issa, si mi crêse! Su coro si l’attristat... sol’issa, si mi crêse, at trassas de matzone. Sa fémina conchistat! 263 DÌCCIOS... A MUTTOS [Quando il pavone/ guarda ai suoi piedi/ gli si rattrista il cuore./…/ La donna conquista!/ Lei soltanto, se vuoi credermi,/ ha le astuzie della volpe.] 70 Sa paràula ‘ettada non torrat prus insegus. Sa paràula ‘ettada... B’at chie naschet pegus, chie ànima sobrada. [Una volta detta una parola/ non torna più indietro./…/ C’è chi nasce bestia,/ chi anima eccelsa.] 71 Sa pianta adderettada cheret da-e minore: remédiu non b’at poi. Sa pianta adderettada... Sa baa che coccoi ti falat a primore addaghi ‘ides s’amada. Cheret da-e minore... addaghi ‘ides s’amada sa baa che coccoi ti falat a primore. Remédiu non b’at poi... ti falat a primore addaghi ‘ides s’amada sa baa che coccoi. [La pianta va raddrizzata/ quando è ancora piccola:/ poi non c’è più rimedio./…/ La bava, come ad un lumacone,/ ti cola giù abbondante/ quando vedi la donna amata.] 72 Oju bogadu in furru non pagat macchissìa. 264 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Oju bogadu in furru... Fit sa puddedra mia, fuida s’est cun murru! Non pagat macchissìa... fuida ses cun murru, fit sa puddedra mia! [Occhio cavato nel forno/ non paga la pena del caso./…/ Era la mia poledra,/ è scappata col cavallo grigio!] 73 Sa pira cherva a boltas innanti de sa fatta da’ s’arvure nde ruet. Sa pira cherva a boltas... Su samben si mi fuet addaghi t’ ‘ido in piatta e a s’àteru ti ‘oltas. Innanti de sa fatta... e a s’àteru ti ‘oltas su samben si mi fuet addaghi t’ ‘ido in piatta. [La pera acerba, a volte,/ prima di quella matura/ cade dall’albero./…/ Il sangue mi bolle/ quando in piazza ti vedo/ guardare l’altro.] 74 S’ ‘attu e sa femìna giughen sette fiados. S’ ‘attu e sa femìna... Nos semus cojuados: ite dulche faina! Giughen sette fiados... ite dulche faina, nos semus cojuados! [Il gatto e la donna/ hanno sette vite./…/ Ci siamo fidanzati:/ che dolce faccenda!] 265 DÌCCIOS... A MUTTOS 75 A su melone s’abba binu a sos maccarrones a finis abbardente. A su melone s’abba... Pro concluer niente, mezus non perriccones: s’atzola nde l’agabba! : [L’acqua al melone/ il vino ai maccheroni/ alla fine l’acquavite./…/ Per concludere un bel niente/ è meglio che tu non insista tanto:/ taglia corto con la vicenda!] 76 Dinaris e talentu non cues in bisonzu. Dinaris e talentu... Porriminde unu conzu de s’abba ‘e su cuntentu. Non cues in bisonzu... de s’abba ‘e su cuntentu porriminde unu conzu. [Denari e talento/ non nasconderli alla bisogna./…/ Porgimene un boccale/ dell’acqua della felicità.] 77 Nos líberet su Deus da’ su fàmine innante, da-e s’unda ‘e su riu e da’ femìna mala! Nos lìberet su Deus... M’intendo sempre peus, benzende so mancante! Da’ cando so ‘attiu sa Morte est piga e fala! 266 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE [Dio ci liberi/ anzitutto dalla fame,/ dalla piena del fiume/ e dalla donna cattiva!/…/ Mi sento sempre peggio,/ sto per impazzire!/ Da quando son rimasto vedovo/ sento la Morte che va su e giù!] 78 A palas de su Re si li faghen sas ficcas. A palas de su Re... Barveghes titti-siccas, fuìdebos da-e me! Si li faghen sas ficcas... fuìdebos da-e me, barveghes titti-siccas! [Alle spalle del Re/ si fanno le fiche./.../ Pecore senza latte,/ fuggite da me!] 79 Mìseros babbu e mama chi fidan a teracca sos fizos e sas fizas. Mìseros babbu e mama... A chie l’assimizas cuss’anzonedda macca fuida da-e s’ ‘ama? [Miseri quei genitori/ che affidano alla serva/ i figli e le figlie./…/ A chi rassomigli/ quella agnellina stupida/ fuggita dal gregge?] 80 Tres sunu in custu mundu sas cosas a reversu: s’ ‘arveghe, su molente, e sa fémina puru! Tres sunu in custu mundu... Su portu prus seguru da’ levante a ponente est custu dulche versu chi ti chinghet in tundu. 267 DÌCCIOS... A MUTTOS Sas cosas a reversu... da levante a ponente su portu prus seguru chi ti chinghet in tundu est custu dulche versu. S’ ‘arveghe, su molente... est custu dulche versu chi ti chinghet in tundu su portu prus seguru da’ levante a ponente. E sa fémina puru... chi ti chinghet in tundu est custu dulche versu da’ levante a ponente su portu prus seguru. [Tre sono in questo mondo/ le cose che vanno al rovescio:/ la pecora, l’asino/ e, perché no, la donna!/…/ Il porto più sicuro/ da levante a ponente/ è questo dolce verso/ che ti cinge tutta.] 81 Sa ua cando ‘enit sa figu cando passat. Sa ua cando ‘enit... S’ómine lêt e lassat sempre su chi cumbenit. Sa figu cando passat... sempre su chi cumbenit s’ómine lêt e lassat. [L’uva quando matura,/ i fichi quando sono passati./…/ L’uomo prende e lascia sempre/ ciò che più gli conviene.] 82 Maridu iscontzat domo fizu iscancat coro. Maridu iscontzat domo... Tottora ti fentomo in tottue t’onoro. 268 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Fizu iscancat coro... in tottue t’onoro tottora ti fentomo. [Il marito distrugge la casa/ il figlio schianta il cuore./…/ Ti nomino continuamente/ ti onoro in ogni luogo.] 83 Chie nd’at unu ‘e fizu nâchi lu creschet maccu; chie nd’at unu ‘e porcu nâchi lu faghet rassu. Chie nd’at unu ‘e fizu... De conca ses iscassu, crês finas in Babborcu: a s’arantzu nâs cacu a su ‘ardu nâs lizu! [Chi ha un solo figlio/ si dice lo faccia scemo;/ chi ha un solo maiale/ si dice lo faccia grasso./…/ Sei scarsino di testa,/ credi finanche nell’Orco,/ chiami caco l’arancia/ al cardo dici giglio!] 84 Su d’ischire limbazos nâchi est sabidoria. Su d’ischire limbazos... Sas limbas chena ghia làssana malos sazos. Nâchi est sabidoria... làssana malos sazos sas limbas chena ghia. [Conoscere le lingue/ dicono sia saviezza./…/ Le lingue sconsiderate/ lasciano brutti lividi.] 85 Non ti fides de nemos prim’ ‘e bi consumare 269 DÌCCIOS... A MUTTOS cun isse, a notte e die, unu moju de sale. Non ti fides de nemos... Si de me pensas male, si prus non creo a tie, primm’ ‘e nos cojuare cheret chi bi pensemos. [Non fidarti di alcuno/ prima di aver consumato/ con lui, notte e giorno,/ un moggio di sale./…/ Se pensi male di me,/ se non ho più fiducia in te,/ prima di unire le nostre vite/ pensiamoci per benino.] 86 Addaghi cun su cane ti corcas a fiancu ti pesas puligosu. Addaghi cun su cane... S’ómine imboligosu a su nieddu nât biancu a su ‘inu nât pane. Ti corcas a fiancu... a su ‘inu nât pane s’ómine imboligosu a su nieddu nât biancu. Ti pesas puligosu... a su nieddu nât biancu a su ‘inu nât pane s’ómine imboligosu. [Quando ti corichi/ vicino ad un cane/ ti alzi con le pulci./…/ L’uomo imbroglione/ dice bianco al nero/ pane al vino.] 87 Chie no at cantadu nessi un’anninnia non podet isperare un’attìttidu a mortu. 270 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Chie no at cantadu... Ses s’ùnicu cunfortu, ses terra, chelu e mare, ses lughe ‘e sole ‘ia, ses cras e barigadu! Nessi un’anninnia... ses terra, chelu e mare, ses s’ùnicu cunfortu, ses cras e barigadu, ses lughe ‘e sole ‘ia! Non podet isperare... ses cras e barigadu, ses lughe ‘e sole ‘ia, ses s’ùnicu cunfortu, ses chelu, terra e mare! Un’attìttidu a mortu... ses lughe ‘e sole ‘ia, ses cras e barigadu ses terra, chelu e mare, ses s’ùnicu cunfortu. [Chi non ha cantato/ almeno una ninna nanna/ non può sperare/ nel compianto da morto./…/ Sei l’unico conforto,/ sei terra, cielo e mare,/ sei luce di sole abbagliante,/ sei il domani e l’indomani.] 88 Cuddos chi tenen frittu si tiren su lentolu; sos chi s’ístana male si ‘olten de fiancu. Cuddos chi tenen frittu... Si tenes coro francu, s’in conca gighes sale, s’est chi bramas consolu, ìstami sempr’appittu! [Quelli che hanno freddo/ si rimbocchino il lenzuolo;/ quelli che stanno male/ si girino su un fianco./…/ Se il tuo cuore è sincero,/ se hai sale in zucca,/ se desideri essere consolata/ stammi sempre vicino!] 271 DÌCCIOS... A MUTTOS 89 Domo de panattera domo de baraunda. Domo de panattera... Ancu la portet s’unda sa fémina anfanera! Domo de baraunda... sa fémina anfanera ancu la portet s’unda. [Casa di panettiera/ casa di baraonda./…/ Possa portarsela via il fiume/ la donna seduttrice.] 90 Andat s’ànima a Deu su corpus a sa terra sos benes a chie restat. Andat s’ànima a Deu... Su coro si m’affestat, cumprida ch’est sa gherra chena lassare neu. Su corpus a sa terra... chena lassare neu su coro si m’affestat cumprida ch’est sa gherra. Sos benes a chie restat... cumprida ch’est sa gherra chena lassare neu su coro si m’affestat. [Torna l’anima a Dio/ il corpo alla terra/ i beni a chi resta./…/ Gioisce il mio cuore,/ la burrasca è passata/ senza lasciare un neo.] 91 Caddu de mesu a pare: ne fune ne crabistu. 272 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Caddu de mesu a pare... Su murru a mazu pistu tantu pro iscaddare. [Cavallo in comproprietà:/ né fune né capestro./…/ Ti pestino il muso col maglio/ tanto per provarne lo scotto.] 92 Sa muzere ‘e su ladru ponet padedda in fogu chene ‘attire petta. Sa muzere ‘e su ladru... Beni, Nina, t’appretta, ch’est dulche cuddu giogu in s’erva ‘e custu padru! Ponet padedda in fogu... in s’erva ‘e custu padru beni, Nina, t’appretta, ch’est dulche cuddu giogu! Chene ‘attire petta... ch’est dulche cuddu giogu in s’erva ‘e custu padru beni, Nina, t’appretta! [La moglie del ladro/ mette la pentola sul fuoco/ senza aver ancora la c a r n e . /.../ Vieni, Nina, affrettati,/ ché è dolce quel gioco/ sull’erba di questo prato!] 93 Prus balet unu gustu chi no milli malannos. Prus balet unu gustu... T’accuntenta ‘e su giustu chi campas chen’affannu. [Più vale un gusto/ di cento malanni./…/ Accontentati del giusto/ e vivrai DÌCCIOS... A MUTTOS senz’affanni.] 273 Indicos 94 Ses che un’ambisue: finas chi non s’attattat non sessat de sutzare. Ses che un’ambisue... Ses chelu chena nue, risu chi sole appattat e milli isteddos pare! [Sei come una sanguisuga:/ finché non si sazia/ non smette di succhiare./…/ Sei un cielo senza nuvole,/ un sorriso che eguaglia il sole/ e mille stelle assieme!] 95 In domo de truddarzu ne cogarzu e ne trudda. In domo de truddarzu... Unu puddu e una pudda faghen unu puddarzu. Ne cogarzu e ne trudda... faghen unu puddarzu unu puddu e una pudda. [In casa di chi fa i mestoli/ né cucchiaio né mestolo./…/ Un gallo e una gallina/ bastano per far pollaio.] 96 Chie est cuntentu est riccu, ma forsis in su mundu cuntentu b’at niunu. Chie est cuntentu est riccu... De ‘asos daminde unu, non bi gires in tundu, * A: Dìccios. B: Dìccios…a muttos. 278 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE ch’est su prus dulche afficcu. [Chi è contento è ricco,/ ma forse al mondo/ nessuno è contento./…/ Dammi un bacio,/ non girarci attorno,/ è la più dolce speranza.] 279 INDICOS 97 Prus balet unu soddu intro de domo mia, chi no in domo anzena chentu e pius iscudos. Prus balet unu soddu... Non crêttas a limbudos -sa Terra nd’est pienachi amo a tie ebbia no est un’atzoroddu! [Vale più un soldo/ a casa mia,/ che in casa d’altri/ cento e più scudi./…/ Non credere ai linguacciuti/ -ne è pieno il mondo-/ che amo solo te/ non è un’invenzione!] 98 Cun padres ne cun monzas no isperes balanzu. Cun padres ne cun monzas... Si ses che corru lanzu cheret chi ti cumponzas. No isperes balanzu... cheret chi ti cumponzas si ses che corru lanzu. [Con i frati e con le suore/ non sperare in guadagni./…/ Se sei magro come un corno/ sarà bene che ti rimetta.] 99 In corpus d’unu monte si bi podet intrare, in su cristianu no! In corpus d’unu monte... Istasero in landò ti gitto a passizare a cudd’ala ‘e su ponte. 280 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE Si bi podet intrare... a cudd’ala ‘e su ponte istasero in landò ti gitto a passizare. In su cristianu no... ti gitto a passizare a cudd’ala ‘e su ponte istasero in landò. [Nelle viscere di una montagna/ ci si può entrare,/ dentro un uomo no!/…/ Stasera in carrozza/ ti porterò a passeggiare/ oltre il ponte.] 100 Chie mezus non tenet corcat cun sa muzere. Chie mezus non tenet... Chie servit su mere su caddu li mantenet. . [Chi non ha di meglio/ si corica con la moglie./…/ Chi serve il padrone/ gli tiene il cavallo.] 281 INDICOS Indicu alfabeticu Diccios - Proverbi* - A banca e a muzere accostadili ‘ene (B/62) - Abba-abba, binu-’inu (A) - Abba a su melone e binu a sos maccarrones (B/75) - Abba cun bentu, trigu a muntone (A) - Abba e fogu non si negan a niunu (A) - Abba passada (minore) non traet (girat) molinu (A) - A betzesa cappa ‘irde (A) - A bocchire est un’altzada ‘e conca (A) - A boltas un’istrobbu ‘attit fortuna (A) - A caddu curridore brìglia curtza (A) - A caddu ‘onu non li mancat sedda (A) - A chie ‘ajanu morit, est usu, che a s’isposu, a li ‘ettare trigu susu (B/27) - A chie andat a furare, su chi li dana leat (A) - A chie faeddat male sa limba si li segat in casciale (A) - A chie at conca non mancat berritta (A) - A chie su pagu non mesurat, su meda pagu durat (A) - A contos male fattos si bi torrat (A) de nou (B/59) - A cosa fatta non balet penettu (impudu) (A) (A) - Addaghi cun su cane ti che corcas, a s’ora puligosu ti nde pesas (B/86) - Addaghi est imbitzada, sa fémina si ch’andat sola-sola a domo anzena (B/25) - A donzunu s’arte sua (A) - Aeras rujas annùntzian bentu (A) - Aggiùati chi t’apo a aggiuare -narat Deus- (A) - Àinu non morit cando cheret corvu (A) (A) - A mala ‘oza si ‘àlian sas calches (A) - Amore e signoria non cheren cumpagnia (A) - Amore e tùsciu non si poden cuare (A) - A mossu ‘e cane pilu ‘e cane (A) - Andare a Roma a si nde penentire (A) - Andare a mare e no agattare abba (A) pag. 258 67 263 49 25 49 165 141 17 49 49 245 139 187 67 163 107, 256 11, 115 267 244 135 79 169 99, 131 167 39 29 15 109 33 282 - Annada ‘e ‘inu, annada ‘e pagu tinu (A) - A pagare a s’austu (A) - A palas de su Re si li faghen sas ficcas (B/78) - A paràulas maccas, orijas surdas (A) - A paza sola ammasettat su caddu (A) - A piànghere e a rìere toccat a die a die (A) - A s’abe chi punghet nde li falat sa matta (A) - A sa ‘e tres s’impiccat s’àinu (A) - A s’ ‘arveghe tusa non li mancat iscusa (A) - A si cojuare bi cheret recattu e non melalidone (B/47) - A soddu a soddu si faghet s’iscudu (A) - A sonu ‘e matta non b’at recattu malu (A) - A su bisonzu connosches s’amigu (A) - A su caddu s’isprone, a s’àinu s’accamu, a chie est maccu su fuste (bastone) (B/53) - A su frìere amus a rìere (A) - A su ladru l’abbàida sempre in manos (A) - A su malassortadu si li siccat s’erva sutt’a pedes (A) - A su mele curret sa musca (A) - A su mìndigu isfacciadu sa limósina si negat (A) - A su mortorzu cùrrene sos corvos (A) - A su tontu su fuste (A) - A su toppu s’ispina (A) - A tempus ismentigadu si cójuan sas battias (A) - Avaru ses? Mìndigu moris (A) - A zurare mi pones? Sa craba bi perdes (lassas) (B/41) - Balet piusu unu soddu in domo mia, chi non chentu iscudos in domo anzena (B/97) - Bàrriu minore remiarzu mannu (A) - Basamattones e cagadiàulos (A) - Bastat chi ‘uddat sa padedda tua, de sa de s’àtera non t’importat (A) - Bellesa est mesu doda (A) - Bellesa non faghet domo (A) - Bessidu da-e domo, bessidu da-e coro (B/6) - Bestire non faghet padre (A) - Betta laore e carignas ispiga (A) - Bettare sa pedra e cuare sa manu (A) - Bettare trigu e còglier lozu (A) SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE 99 23 264 99 25 187 69 123 113 252 77 143 25 254 115 59 139 201 97 111 67 33 41 77 250 272 185 205 155 133 133 236 127 121 91 121 INDICOS 283 - Biadu chie at un’oju in perra de gianna (A) 203 - Bider sa busca in s’oju anzenu e non su traitzellu in s’oju sou (A) 125 - Binu ‘onu fintz’a feghe (A) 55 - Binza ‘ona a pastore non li giuat (B/55) 255 - Boe solu non tirat carru (A) 201 - Bogare montes da-e fundu (A) 121 - Brigas de maridu e muzere da-e lettu a cadrea (A) 171 - Bucca basada non perdet fortuna (B/15) 240 - Caddu de mesu a pare, ne fune ne crabistu (B/91) 269 - Cando Deus non cheret, sos santos poden pagu (nudda) (B/68) 260 - Cando duos sun gherrende mai ti ponzas in mesu (B/33) 247 - Cando mancu si pensat s’ira divina falat (B/35) 248 - Cando si tenet su ‘entu est pretzisu ‘entulare (A) 9 - Cane e matzone màndigan a cumone (A) 125 - Cane imbitzadu a craba fin’a sa morte nd’ada (A) 69 - Carràresi sos contones (A) 137 - Chena ‘inari non si cantat missa (A) 31 - Chen’alas non si podet bolare (A) 81 - Chena s’aggiudu ‘e Deus non podimos niente (nudda) (A) 209 - Chentu concas, chentu berrittas (A) 21 - Cherrer tottu: lettu e muzere (A) 105 - Chèrrere sa cuba sempre piena e sa muzere imbreaga (B/61) 257 - Chie aisettat su piattu anzenu lu màndigat frittu (A) 15 - Chie andat cun passu appuntadu non ruet mai (A) 163 - Chie andat cun su sàbiu benit sapiente (A) 67 - Chie arribbat cand’ada, màndigat cando cheret (A) 77 - Chie atzettat regalu perdet sa libertade (B/46) 252 - Chie cheret arantzu andet a Milis (A) 17 - Chie cheret piscadu su culu s’infundet (A) 167 - Chie cheret sorte la devet chircare (A) (A) 37, 169 - Chie curret de piusu leat primu (A) 93 - Chie de amore si leat, de arràbbiu si lassat (A) 183 - Chie drommit meda póberu resessit (A) 43 - Chie drommit non piscat (A) 45 - Chie est attattu disprèssiat su famidu (A) 15 - Chie est chena peccadu frundat sa prima pedra (A) 123 - Chie est cuntentu est riccu (B/96) e foras de pinniccu (A) 271, 207 - Chie est maccu s’istet in domo sua (A) 185 284 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE - Chie est merda inoghe, est merda in Frantza (A) - Chie est ómine a su bisonzu si paret (A) - Chie filat fune pro àtere, s’istrangùgliat isse e tottu (A) - Chie furat ou, furat pudda (B/28) - Chie at cobertura ‘e ‘idru non bettet pedra (A) - Chie at dinari pàstinat binza in sa codina (B/67) - Chie at dolore (dólima) narat “ohi” (A) - Chie at dolu chi ‘attittet (A) - Chie at facultade non cubit pane (A) - Chie at pane no at dentes, chie at dentes no at pane (A) - Chie at sa coa ‘e paza non s’accurtziet a su fogu (A) - Chie at sa runza chi si la rattet (A) - Chie at tanca at banca (A) - Chie at unu fizu lu faghet maccu, chie at unu porcu lu faghet rassu (B/83) - Chie at vìsciu malu non lu perdet manzanu (A) - Chie iscaddat in conca sua resessit pius sàbiu (A) - Chie leat s’anzenu bi ponet su sou (A) - Chie manizat mele sos póddighes si linghet (A) - Chie mudat padru mudat fadu (A) - Chie narat su chi cheret, su chi non cheret intendet (A) - Chie non bàjulat brullas no intret in giogu (A) - Chie non bettat sèmene non toddit (A) - Chie non bogat patata non nde segat (A) - Chie non faghet male, non pensat male (A) - Chie no at bidu cheja a su furru s’adorat (A) - Chie no at cantadu un’anninnia no isperet attíttidu (B/87) - Chie no at domo no at bighinu (B/8) - Chie no l’at in coddu l’at in palas (A) (A) - Chie non patit non podet gosare (A) - Chie non proat no incoat (A) - Chie non si cheret sonadu non si fettat campana (A) - Chie non tenet mezus, cun sa muzere si corcat (B/100) - Chie non timet no est ómine (A) - Chie parat orijas in gianna anzena sos males suos intendet (A) - Chie perdonat tenet coro mannu (A) - Chie piantat binza, màndigat de su fruttu (A) - Chie ruspiat in chelu, in bucca (fàccia) li torrat (B/66) - Chie sa mala sorte giughet fattu còmporat caru 145 169 153 245 123 259 183 187 163 25 103 139 121 266 183 65 139 29 37 187 35 105 121 161 47 267 237 33, 83 197 181 53 273 75 173 161 121 259 INDICOS e bendet a barattu (A) - Chie sàmunat sa conca a s’àinu perdet tempus e sabone (A) - Chie sèmenat ispinas no andet iscultzu (B/34) - Chie sèmenat dannos accoglit malannos (A) - Chie si ‘antat male si sentit (A) - Chie sighit duos lèpperes non nde tenet manc’unu (A) - Chie tantas nde faghet una nd’at a piànghere (A) - Chie tenet santos in corte non morit de mala morte (A) - Chircare pilu in s’ou (A) - Coltza sa domo inue non b’at risu (A) - Coltza s’arzola chi timet fromija (A) - Comente est su babbu sun sos fizos (A) - Comente mesuras t’an a mesurare (A) - Corrudu e affustigadu (A) - Corvu cun corvu non si nd’ ‘ogan s’oju (A) - Cosa chi non s’ ‘idet non s’ispatzat (A) - Cosa furada si fiorit no ingranit (A) - Crabittu rassu brincat in mandra (A) - Crêttende chi fit ghíndalu ‘e oro, e fit truncu ‘e càule limosu (B/43) - Cun maccos e cun santos non si devet brullare (B/23) - Cun paràulas bonas si lusingat sa zente (B/51) - Cun sa morte s’agabbat tottu (A) - Cun sos maccos comente cun su fogu: ne tantu accurtzu ne tantu a lontanu (A) - Cun su tempus sa chera ‘enit a fogu (A) - Cun su tempus s’isméntigat (s’olvidat) su dolu (A) - Da-e chercu non bessit ozastru (A) - Da-e nudda naschet niente (A) - Da-e Santu Martine onzi mustizolu est binu (A) - Da-e sa pedra non bessit ozu (A) - Da-e su bisonzu murrunzu (A) - Da-e su risu si connoschet s’ómine (B/48) - Da-e su truncu ‘olat s’àscia (A) - Dare a tenner sa coa de s’ambidda (A) - Dèghere che ramagliette in coa de beccu (A) - De paràulas tuas, de chentu nde ‘alen duas (A) - De pedde mala non nde morit (A) - De sàbiu est, pottende, a non si vindicare (A) - De su chi as oe arribbatinde a cras (A) 285 135 29 247 187 93 71 29 51 125 177 51 119 63 171 49 181 139 21 250 243 253 61 35 75 91 21 103 99 121 155 252 91 199 109 47 189 161 77 286 - De su trabàgliu fattu non ti penentas mai (A) - Deus dat e Deus leat (A) - Deus isparghet su sole pro tottu (A) - Deus non filat reste, Isse mirat da’ u’este (A) - Deus no at padronu (A) - Deus non pagat in lardu, ma pagat a tardu (A) - Deus non pagat su sàpadu ebbia (A) - Deus non s’olvidat persone (A) - Deus nos bardet de oju ‘e litteradu (A) - Deus nos líberet de fàmine, flùmene e fémina (B/77) - Deus serrat una gianna e abberit unu balcone (A) - Dìcciu antigu no errat (A) - Dinari e talentu non los cues a su bisonzu (B/76) - Dolore ispinghet boghe (A) - Domo de panettera, domo de baraunda (B/89) - Duos tzegos che ruen in su fossu (A) - Essere (bìvere) che porcu in lande (A) - Essere che Santu Thomas: si non toccat non crêt (A) - Èssere che unu santu chene festa (A) - Èssere (istare) che-i su cane cun s’ ‘attu (A) - Faeddare pagu, sabidoria meda (B/44) - Faghe su bene e non mires a chie (A) - Fàghere unu fossu (bucu) in s’abba (A) - Falare da-e piscamu a furraju (A) - Fémina chena busciacca, fémina mesu macca (A) - Fémina chi non fedat, mai bene meledat (A) - Filare in rucca anzena est malu itzu (A) - Fizu ‘e ‘attu sórighe tenet (A) - Fizu solu: o tottu malu o tottu ‘onu (A) - Fortuna (sorte) curret e non caddu (A) (A) - Frearzu at duas caras: una ‘ona e una mala (A) - Giàganu sempre e preìderu mai (A) - Giuramentos (paràulas) de ladru non nde crêttas (A) - In boza ‘e figu si màndigat su crabufigu (A) - In bucca serrada mai b’intrat musca (B/18) - In cheja manna non crebat preìderu (A) - In corpus d’unu monte si podet intrare, in corpus d’unu cristianu no (B/99) - In domo de truddarzu ne trudda e ne cogarzu (B/95) SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE 209 95 157 41 195 187 51 95 129 263 157 209 263 23 269 137 151 205 51 117 251 41 113 159 83 83 163 191 81 33, 85 201 21 59 177 241 169 172 271 INDICOS - In donzi gianna b’at giau (A) - In donzi trigu b’at mundaza (A) - In mesa non s’imbetzat (A) - Innantis sun sas dentes e pustis sos parentes (A) - In pedde anzena corria lada (A) - In s’àrvure rutta cadaunu bi faghet linna (A) - In su bonu onzunu ischit istare (A) - In su mese de maju onzi runzinu est caddu (B/42) - In su nascher e morrer tottu semus che pare (B/17) - In su poju sa Luna paret un’ateruna (A) - In tempus de gherra fàulas fintz’a terra (A) - Intrat in d’un’orija e da-e s’àtera ch’ ‘essit (A) - Inue bi at maccos non rien sàbios (A) - Inue non b’at caddos, curren sos aineddos (B/32) - Inue non b’at frìsciu non b’at chìsciu (A) - Inue non penetrat sa fémina, mancu su diàulu (A) - Inue ponen s’oju tue ficchi sa sula (A) - Ischire limbazos est sabidoria (B/84) - Isculta, mira (abbàida) e càglia (A) - Iscuru a chie at mala lumenada (A) - Iscuru a chie naschet in mal’astru (A) / in mala Luna (A) - Istaresinde in raga sua (A) - Lande, in gana, castanza paret (A) - Lardu meda in masellu, pagu profettu a canes (B/13) - Lettu caldu, domo fritta (A) - Limba mala a su fogu! (A) - Limba mala ponet tacca, tales che-i s’ozu ermanu (A) - Linna segada in bona Luna (A) - Maccos e maccos s’intenden a pare (A) - Maccu che loa (A) - Màndiga a pagu e comparatinde (A) - Mandigare (assazare) pane de sette furros (A) - Màndigu salidu dalu a su porcu (B/10) - Maridu anzenu columbu paret (A) - Maridu iscontzat domo, fizu iscancat coro (B/82) - Maridu iscosidu, muzere istruddada (B/4) - Mastru chena misura, mastru de cadragula (B/12) - Mastru Giuanne lanzu in domo si ch’intrat che istranzu (A) - Meda cumone e paga lana (A) 287 113 33 151 25 111 111 151 250 241 37 199 131 175 246 91 143 87 266 133 109 37, 51 145 143 239 43 47 83 165 143 187 185 67 238 123 265 236 239 147 155 288 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE - Medas sun sos amigos, ma sa posada est una (B/50) - Mela punta non durat in s’àrvure (A) - Mezus caddu toppu chi non caddu mortu (A) - Mezus cari-ruju che cori-nieddu (B/24) - Mezus dare che pedire (A) - Mezus fertu de balla chi non fertu de macchine (B/58) - Mezus fizu de sorte che fizu de Re (B/40) - Mezus imbidiadu che lastimadu (A) - Mezus maridu malu chi non nudda (A) - Mezus mortu che male biu (A) - Mezus (pius balet) unu gustu chi non milli malannos (B/93) - Mezus tardu che mai (A) - Mezus unu chivarzu in domo tua chi non pane biancu in domo anzena (A) - Míseros babbu e mama chi fidan fizos a teracca (B/79) - Molinu arressu, malu molinarzu (B/3) - Montes e campos non torran a pare, ma sos cristianos eja (B/14) - Montes e montes non torran a pare, ma ómines e ómines emmo (A) - Mòrrere che piogu in cosidura (A) - Morte iscontzat cumone (B/5) - Mortu chena piangher non si ch’andat (A) - Mortu murru benit baju (A) - Mossu partidu, bene ‘odidu (A) - Muzere bella, maridu corrudu (B/19) - Muzere e giuos lèalos in bidda (o in logos tuos) (A) - Muzere manna cuerrat maridu (A) - Nàschere in bona dìccia est a nascher cun sas dentes (A) - Nde ‘occhit pius sa limba de s’ispada (A) - Ne boe in binza, ne padre in domo (A) - Ne caddu in maju, ne fémina in festa (A) - Ne cun monzas ne cun padres no isperes de ‘alanzare (B/98) - Niune est nàschidu imparadu (A) - Niune nerzat trinta fintzas ch’in saccu ch’intrat (A) - No esser farina ‘e fagher òstias (A) - No est bellu su ch’est bellu, ma su chi piaghet (A) - No istare ne in chelu e ne in terra (A) - Non b’at ferru chena ruinzu (A) - Non chirches raighina si t’aggradat su frore (B/54) 253 115 127 243 203 256 249 87 127 207 270 57 37 264 235 240 69 189 236 41 41 19 242 17 47 43 123 173 183 272 103 113 65 47 199 95 255 INDICOS 289 - Non de onzi linna si faghen sos santos (A) 165 - Non faltat pena a chie est disdicciadu (A) (A) 33, 179 - Non lasses su caminu ‘etzu pro su nou (B/2) 235 - Non lasses su masedu pro s’areste (A) 53 - Non nerzas ciù a cane pilicanu (A) 113 - Non nerzas mai: de cust’abba non nd’apo a bìere (A) 201 - Non s’agattat dinari pro pagare s’onore (A) 39 - Non s’agattat perunu parentadu ue non b’apat calcunu iscoadu (A) 149 - Non sias mai troppu ‘onu (A) 197 - Oju bogadu in furru non pagat macchìssia (B/72) 261 - Omine chena ‘inaris, ómine mortu (A) 207 - Omine chi de fémina si fidat, daghi drommit traittu si nd’ischidat (A) 239 - Onzi àinu at sa vertude sua (A) 67 - Onzi atzumbada a su póddighe malu (A) 53 - Onzi bonu poeta torrat a sa pesada (A) 27 - Onzi caddu ‘onu torrat a runzinu (A) 107 - Onzi cosa a tempus sou (A) 107 - Onzi cosa lompet (benit) a remattu (a finis) (A) 41 - Onzi die de piusu est unu passu in mancu (B/22) 243 - Onzi die no est Pasca (A) 157 - Onzi erva at sa vertude sua (A) 49 - Onzi fizu nde leat unu pizu (A) 39 - Onzi ispiga at sa parte ‘e sa gianina (A) 33 - Onzi linna at su tàrulu sou (A) 39 - Onzi male faghet su cursu sou (A) 193 - Onzi matzone benit a perder sa coa (A) 35 - Onzi ortulanu ‘antat sa chibudda (tziodda) sua (B/20) 242 - Onzunu àrminat sa lana sua (A) 159 - Onzunu bàjulat sa rughe sua (A) 205 - Onzunu coghet in sa bagna sua (A) 71 - Onzunu dat contu de sa bértula sua (A) 105 - Onzunu est paba in domo sua (A) 37 - Onzunu pianghet cun s’oju sou (A) 105 - Orriu ‘e àinu (de molente) non pigat a chelu (A) 29 - Pane pesadu, càscia piena (A) 195 - Paràula non battit morte (A) 87 - Peccados de babbu e mama los piànghene sos fizos (A) 119 - Peccadu cuadu, mesu perdonadu (A) 29 290 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE - Peccadu ‘etzu, penetèscia noa (A) 189 - Peccadu fattu non si ch’andat chena prantu (A) 141 - Pedde mala non nde morit (A) 69 - Pèrdere saccu e sale (A) 85 - Petta niedda, brou saboridu (A) 145 - Piscare in rieddu (A) 167 - Pistare abba in su molinu (pistone) (A) 107 - Pius balet una bona prenda chi non una (mala) sienda (A) 191 - Pius tirat de fémina unu pilu chi non treghentos giuos tott’a filu (A) 13 - Porcu rassu (mannale) non bàliat ne caldu e ne frittu (A) 151 - Preide e avvocadu sun peus de s’ambisue caddina (B/45) 251 - Pro amore ‘e sos promores si perdonat (A) 197 - Re nou, leze noa (A) 41 - Ricchesa male guvernada durat pagu (A) 175 - S’abba curret a mare (A) 73 - Sàbiu che ranu ‘e trigu (A) 191 - Sa bona fama est una bona doda (A) 67 - Saccu bóidu non rezet reu (A) 147 - Sa coghina minore faghet sa domo manna (B/37) 248 - Sa conca ‘e sutta cumandat sa ‘e subra (A) 145 - Sa cresura de ‘inza faghet sa ruffiana (B/21) 242 - Sa die ‘ona s’ ‘idet da-e su manzanu (A) 117 - Sa fasca la ponet sa mama e sa fada la ponet Deus (A) 169 - Sa fémina est che-i sa mela: foras bella e intro punta (A) 159 - Sa fortuna ‘e Pedrufeghe (A) 83 - Sa galera est fatta pro sa zente (A) 49 - Sa gherra la perdet fintzas chie la ‘inchet (A) (A) 49, 67 - Sa giustíscia tenet su lèppere a carru (A) 101 - S’àinu famidu non timet fuste (A) 71 - Sa limba chi non faeddat a corcorija si faghet (A) 101 - Sa limba narat su chi at in coro (A) 101 - Sa limba non tenet ossu, ma segat ossu e petta (A) 173 - Sa linna, si cheres chi non si tàrulet, sègala in sa Luna sua (B/65) 259 - Sa Luna de cabidanni lughet pius de tottu (A) 61 - La Luna est affacca a s’isteddu: ómine che ‘ócchini o cosa mala sutzedit (A) 89 - Sa mandronia est cajone ‘e milli males (B/11) 238 - S’ambisue, finas chi non s’attattat, non lassat de sutzare (B/94) 271 - Sa matessi ‘etzesa est maladia (A) 129 - Sa matta (pantza) piena non crêt a sa bóida (A) - S’amigu proadu ténelu contu (A) - S’amore noa che catzat sa ‘etza (A) - Sa musca a sa malandra (A) - Sa musca la faghet a su leone (A) - Sa muzere ‘e su ladru ponet padedda in fogu chena battire petta (B/92) - S’ànima a Deus, su corpus a sa terra, sos benes a chie restat (B/90) - S’annu chi dêt pioer fae cun lardu (A) - Sa padedda ‘e dogni die faghet brou latzu (A) - Sa padedda tinniada si connoschet a su sonu (A) - Sa paràula, cando est bettada, non torrat insegus (B/70) - Sa pedra roddulana non ponet mai lana (A) - Sa petta cotta non torrat crua (A) - Sa petta furada est pius saborida (A) - Sa petta no andat mai chena s’aggiunta (A) - Sa pianta adderèttala da-e minore (B/71) - Sa pira cherva, a boltas, nde ruet prima de sa fatta (B/73) - S’apprettu faghet a currer su ‘etzu (A) - Sa preíttia ‘occhit su preittiosu (A) - S’arantzu agru faghet tzaccullittu (A) - Sa rejone a chie l’at (A) - Sa ricchesa cumponet finas su macchine (A) - Sas crabas andan da-e punta in punta, sos cascos da-e ‘ucca in bucca (A) - Sas paràulas non pienan sa matta (A) - Sas ricchesas sun s’amparu de sos sàbios (A) - Sa ua cando ‘enit, sa figu cando passat (B/52) - Sa vida est unu fiore, benit e passat (B/52) - Seberende su mezus incontras su peus (A) - Segnor Giuanne Serra, frighet sa manu in terra (A) - Segundu su pastore sas barveghes (A) - S’est pagu ‘alet su ‘inu una chibudda, ca issu cheret gai: o meda o nudda (A) - Si cantat sa tonca faghet bonu (A) - Si cheres ammasettare lea muzere (A) - Si cheres chi s’amore si mantenzat, unu piattu ch’andet e unu ch’ ‘enzat (A) - Si cheres viver sanu pesa chitto a manzanu (A) 203 85 167 143 185 270 269 163 181 35 261 95 57 159 149 261 262 85 105 153 193 81 115 147 181 254 254 177 105 57 55 45 107 155 45 292 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE - Si faddit limba non faddit coro (A) 27 - Si faghes mossu mannu e chi attogas, cantu su punzu sos ojos nde ‘ogas (A) 71 - Si intras in prettu cun riccu pro làccana o pro pejone, mancari tenzas rejone de ‘incher no as afficcu (B/29) 245 - Si li das unu didu ti toccat su cuídu (B/63) 258 - Si sas montagnas fin de maccarrones/ e-i sos rios de ‘inu mudadu/ e ite vida sa ‘e sos mandrones/ cun cuddos ch’ana pagu cuidadu (A) 45 - S’ispiga si nde messat pro su ranu (A) 153 - S’istoccada no est pùlighe (A) 159 - Si t’aggradat su sonnu non ti catzas su fàmine (A) 45 - Si times s’abba no andes a mare (A) 103 - S’ómine de paga impitta abbàidalu a caddu (B/60) 257 - S’ómine non si mesurat a palmos (A) 199 - Sórighe imbitzadu a casu, prima o poi bi lassat su nasu (A) 153 - S’oro est pius caru prît’est raru (A) 73 - S’oro lughet sempre (A) 195 - Sos annos si còntana a sos àinos (A) 165 - Sos anzones si còntana a Santu Giuanne (A) 105 - Sos avvocados ispozan sos bios e su preìderu ispozat su mortu (A) 161 - Sos benes de Nofre Fois (A) 175 - Sos bestires cumponen finas a s’àinu (su molente) (A) 81 - Sos cascos signalan o fàmine o sonnu o istracchidudine o mandronia (B/57) 255 - Sos ch’ana frittu lentolu si tìrene, sos ch’istan male fiancu si gìrene (B/88) 268 - Sos chi a s’abba fritta iscaddadu ana, timen finas sa fritta a mala gana (B/39) 249 - Sos díìccios non sun fae (A) (A) (A) (B/1) 45, 163, 209, 235 - Sos faeddos de cara non perden amistade (B/30) 246 - Sos maccarrones frittos sunu pius saboridos (A) 141 - Sos maccos ingrassan a su cabidanni (A) 85 - Sos pensamentos ponen pilos canos (A) 149 - Su ‘attu e sa fémina giughen sette fiados (B/74) 262 - Su bonu fagher non morit mai (A) 197 - Su calderone narat niedda a sa padedda (B/64) 258 - Su cane ‘e s’ortulanu ne mandigat ne lassat mandigare (A) 117 - Su chi sutzedit est ca cheret Deus (A) 63 - Su contu de sa ‘etza est bene fattu (A) 131 INDICOS - Su corvu arroghidu signalat abba (A) - Su cuidadu faghet sa domo (A) - Su dimóniu faghet sas padeddas ma non sos cobertores (A) - Su fàmine est su mezus cundimentu (A) - Su fàmine no at leze (no at ojos) (A) - Su fele est malu a mastigare (A) - Su fiascu filadu (malu) non si segat in presse (B/49) - Su fogu ‘e su ‘ighinu brujat sos de affacca (A) - Su ‘inari de sos loccos si ch’andat in fustes e in roccos (A) - Su ‘inari est licchittu a póberu e a riccu (B/56) - Su ‘inu est bonu a bìere, ma nde faghet a rìere (A) - Su male ‘alanzadu mai andat bene (A) - Su male ‘e sa padedda non l’ischit si no sa trudda (A) - Su male intrat a cantares e ch’ ‘essit a untzas (A) - Su mare non revudat abba (A) - Su maridu contareddu faghet sa muzere ladra (A) - Su matzone non faghet dannos in bighinadu (B/36) - Su matzone perdet sa coa ma non su vìsciu (A) - Su ‘oe narat corrudu a s’àinu (A) - Su pane non si negat a niune (A) - Su paone, cando s’abbàidat a pês, s’attristat (B/69) - Su passu longu incùrtziat su caminu (A) - Su primu amore non s’olvidat mai (A) - Su puddu a mesanotte: zente morit! (A) - Su Re non pagat pius buffones (A) - Su riccu no est mai cuntentu (A) - Su riccu pius nd’at e pius nde disizat (A) - Su sale est bonu cand’est pagu (A) - Su sàmbene no est abba (A) - Su sole calat claru, bona die annùntziat (B/9) - Su sonnu ‘e su pastore l’istrobbat su matzone (B/16) - Su tantu mandigare segat su cabidale (A) - Su trabàgliu annùntziat chie l’at fattu (A) - Su trabàgliu nde ‘ogat donzi vìsciu (A) - Su traittore no abbàidat mai in cara (fàccia) (A) - Su tramposu at pagu gosu (A) (A) - Su vìsciu dagh’est postu fin’a morte durat (A) - Su vìsciu ‘inchet su giudìsciu (A) - Subra sa trae s’ ‘attu non pigat in debadas (B/7) 293 193 87 69 49 69 141 253 79 81 255 179 85 49 147 103 171 248 183 59 49 260 157 23 89 177 207 207 93 119 238 240 175 209 121 183 35, 185 35 91 237 294 SOS DÌCCIOS NON SUN... FAE - Tale sa pudda, a tales sa puddetza (A) - Tantos pagos faghen unu meda (A) - Tantos teraccos, tantos inimigos (A) - Tappulende su pannu si che bàrigat s’annu (A) - Tàppulu male postu si torrat a cosire (B/38) - Tenner santos in corte (A) - Torradu est murru a sa tanca (A) - Torrare a su connottu (A) - Tottu est limba pista (A) - Tottu su lassadu est pérdidu (A) - Tres cosas sun revessas in su mundu: s’ ‘arveghe, s’àinu e sa fémina (B/80) - Tristu che gianna (porta) ‘e presone (A) - Truncu ‘ettat àstula (A) - Tzappende in terra tosta sa zoronada est mala (B/26) - Tzappu ruinzadu, padronu mandrone (A) - Una cosa est a nàrrere una fàula, un’ateruna est a si cagliare (A) - Una disgràscia non benit mai sola (A) - Una est pira, s’àteru est pirastru (A) - Una mama alimentat chentu fizos, chentu fizos non càmpana una mama (B/31) - Un’iscramentu ‘alet pro chentu (A) - Unu contu faghet s’àinu, un’àteru s’ainarzu (A) - Zente cun zente e fae cun lardu (A) - Zente mandrona no imbetzat mai (A) 39 77 89 203 249 69 147 19 101 95 264 89 119 244 105 19 179 37 246 69 41 119 43 Finito di stampare nel mese di febbraio 2004 Stampa e legatura: GRAFICHE GHIANI SRL S.S. 131 Km 17,450 - Z.I. Monastir (CA) 16,00