Material Educativo para Educación General Básica

Transcripción

Material Educativo para Educación General Básica
Material Educativo para Educación General Básica
Gobierno de Chile, Ministerio de Obras Públicas, Dirección General de Aguas.
“Turu Turu” Agua en mi isla
Material Educativo para Educación General Básica.
Este material fue desarrollado por la Dirección General de aguas,
a través de la Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica, en colaboración
con la Comisión Nacional de Desarrollo Indígena.
Niñas y niños de Rapa Nui:
Para mi es motivo de particular orgullo entregarles este material educativo sobre el agua
en la isla, que constituye un invaluable legado para Uds., que el día de mañana serán quienes
tomen las decisiones acerca de su tierra y su futuro.
Dirección General de Aguas (DGA): ente estatal
Comité
encargado de promover la gestión y administración
Internacional (CONAPHI Chile): creado para asesorar
del recurso hídrico en un marco de sustentabilidad,
al gobierno en aquello relacionado con el desarrollo
interés público y asignación eficiente, además de
y materialización del PHI, proponer proyectos
proporcionar y difundir la información generada
nacionales y servir como enlace entre Chile y los
por su red hidrométrica, ambas con el objeto de
estados miembros de la ONU y algunos organismos
contribuir a la competitividad del país y mejorar la
técnicos internacionales. http://www.phi.cl
Nacional
del
Programa
Hidrológico
calidad de vida de las personas. http://www.dga.cl
Comisión Nacional de Desarrollo Indígena (CONADI):
Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH):
Institución encargada de promover, coordinar y ejecutar
entidad dependiente de la Dirección General de
Aguas (DGA) encargada de analizar y aportar
la acción del Estado a favor del desarrollo integral de
CONADI
las personas y comunidades indígenas, especialmente
soluciones para la promoción del uso eficiente del
en lo económico, social y cultural para así impulsar
agua. http://www.ineh.cl
su participación en la vida nacional, a través de la
coordinación intersectorial, el financiamiento de las
iniciativas de inversión y la prestación de servicios a
usuari@s. http://www.conadi.cl
Matías Desmadryl Lira
Director General de Aguas
Editora:
María Angélica Alegría Calvo
Ingeniera Civil Hidráulica
Jefa Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH)
Autora:
Andrea Fuentealba Matamala
Profesora de Educación Básica y Parvularia
Encargada del Área de Educación (INEH)
Diseño e Ilustración:
Susan Rojas Droguett
Indexa Comunicación
Traducción
María Eugenia Tuki Pakarati
Se agradece el valioso aporte de los y las docentes
de todos los establecimientos educacionales de la
comuna de Isla de Pascua; y al Director Regional
de DAP Isla de Pascua, Enrique Pakarati Ika
"MAURURU"
Hoy en día existe una amenaza real de escasez de agua y las consecuencias asociadas a
este hecho, son fundamentales para determinar el desarrollo de los países y los territorios. Por
ello la importancia de realizar Tutu Turu: Agua en mi Isla” relacionado con un recurso esencial
para la vida, con respeto por la diversidad y la idiosincrasia de los pueblos.
En el caso de Rapa Nui, las únicas fuentes de agua son las lluvias y las aguas subterráneas
que se acumulan en los acuíferos, de ahí que sea relevante entender y preservar un recurso
vital para el desarrollo con equidad de la isla y sus habitantes, ya que sin agua limpia no hay
vida ni progreso posible.
Tenemos la necesidad y el deber de respetar el recurso hídrico y convertirlo en un elemento
de paz, armonía y crecimiento, para lo cual Uds. pueden contribuir aprendiendo desde la
escuela el manejo del agua, que ya se torna insuficiente en la isla.
¡Les necesitamos! Requerimos de su ayuda para asegurar el porvenir de Rapa Nui, que en
su calidad de futur@s ciudadan@s y poseedor@s tengan una fuerte y enraizada “cultura del
agua”, un comportamiento social sustentable y en una nueva actitud, llena de solidaridad y
entendimiento, capaz de generar alianzas para resolver de manera pacífica los conflictos que se
generen entre quienes usan el agua. En definitiva, para lograr un equilibrio entre el desarrollo de
actividades productivas, proveer el bienestar social de las personas, la conservación de nuestro
medio ambiente y respeto por la diversidad cultural, ustedes jugarán un rol vital y trascendente.
Para la Dirección General de Aguas y en especial para la Iniciativa Nacional de Eficiencia
Hídrica, la educación para la sustentabilidad del recurso hídrico es una herramienta esencial
para la conservación y buen uso del agua. De esta forma, también se contribuye al cuidado
ambiental y de la vida, y en este caso particular, ello se vuelve especialmente importante y
necesario.
Les invitamos a ser personas concientes, capaces de promover en las próximas generaciones
el uso racional y eficiente de un recurso vital para la vida y el desarrollo. Serán ustedes,
nuestr@s niñ@s y jóvenes, guardianes y responsables de cómo se use el agua en el futuro
en este bello lugar, lleno de historias y leyendas, cada vez más poblado y con crecientes
necesidades de este recurso.
¡A Uds. que representan el futuro, les dedicamos Tutu Turu: Agua en mi Isla”!
Dirección General de Aguas
Iniciativa Nacional de Eficiencia Hidrica
Morandé 59, oficina 827, Santiago, Chile.
Tel: (56 2) 449 3851 - (56 2) 449 3833
www.dga.cl
www.ineh.cl
2
Esta publicación puede ser reproducida para propósitos educativos en su totalidad o en parte, y en cualquier
forma, sin autorización del poseedor de los derechos de autor, haciendo expreso reconocimiento de las
fuentes. La Dirección General de Aguas, agradecería recibir una copia de cualquiera de las publicaciones
que utilicen este material como fuente. Esta publicación no debería utilizarse para la reventa o cualquier
otro uso comercial, sea cual fuere, sin previo permiso por escrito de la DGA.
Nota: Algunas actividades de esta guía corresponden a actividades del proyecto WET www.projectwet.org
MATÍAS DESMADRYL LIRA
DIRECTOR GENERAL DE AGUAS
3
N
E
O
S
Mis habitantes me llaman Rapa Nui
Cabo Norte
o Isla Grande, Te Pito Te Henua u
Ombligo del Mundo, Mata ki te rangi
u Ojos que miran al cielo. Mi nombre
Isla de Pascua, se debe al navegante
Maunga
Terevaka
holandés Jacobo Roggeween que me
Parque Nacional
Rapa Nui
Playa
Ovahe
AHU
ATURE HUKI
descubrió en la celebración de Pascua
de Resurrección, el 5 de abril de 1722.
Playa
Anakena
Volcán
Rano Aroi
Me localizo en La Polinesia, en medio
CONAF
ANAKENA
AHU TE PITO
TE KURA
Cabo
OHiggins
del Océano Pacífico, a 3.600 kms al oeste de
la ciudad de Caldera y tengo una extensión de
AHU TEPEU
Maunga
Pukatikei
163,6 km², lo que me convierte en la mayor de
Parque Nacional
Rapa Nui
las islas del Chile insular. En mis tierras habitan
3.791 personas (censo 2002), concentradas
poblado existente.
AHU
AKIVI
ANA TE
PAHU
Motu
Tautara
principalmente en Hanga Roa, capital y único
Península Poike
Volcán
Rano Raraku
CONAF
RARAKU
Aquí en mi isla no existen cauces permanentes
de agua, sólo en algunas quebradas hay
AHU
TONGARIKI
AHU HANGA
TETENGA
escurrimientos esporádicos que dependen de la
abundancia e intensidad de las precipitaciones o
lluvias que caen sobre mi; mi terreno que es de
PUNA PAU
consistencia permeable, permite que la lluvia
se filtre rápidamente hasta las capas de roca
ESTACIONES DE MEDICIÓN
COMO RECURSO PEDAGÓGICO
Cabo
Roggeveen
Motu
Marotiri
Parque Nacional
Rapa Nui
Hanga Roa
Lugar de ceremonial
AHU AKAHANGA
volcánica.
Lugar de pesca
Aero
puert
o In
MATA ternacion
al
VERI
Luego, el agua se canaliza y forma napas
o acuíferos, alguno de los cuales afloran en la
Parque Nacional
Rapa Nui
orilla de la costa y otros bajo la superficie del
mar, donde se mezclan con el agua salada.
A su vez, al interior de los orificios de las
CONAF
ORONGO
entremedio de las capas de rocas volcánicas.
En los cráteres de los volcanes Rano Aroi,
Rano Raraku y Rano Kao hay tres cuerpos
Lugar donde se encuentran moais
AHU VAIHU
Lugar donde se encuentran geoglifos
AHU VINAPU
ORONGO
Ubicación de Estación de Medición
Volcán
Rano Kau
rocas se puede encontrar agua dulce producto
del agua de lluvia que se desliza por gravedad
Maunga
Orito
Soy uno de los principales destinos turísticos
Motu
Kao Kao
Motu Iti
Motu Nui
de Chile gracias a mi belleza natural y mi
Cabo Sur
misteriosa cultura ancestral, cuyos únicos
vestigios corresponden a enormes estatuas
conocidas
como
moáis.
Para
preservar
lacustres que presentan buena disponibilidad de
dichas características, el Gobierno de Chile
aguas lluvias.
administra, a través de la Corporación
Nacional Forestal (CONAF) el Parque Nacional
Rapa Nui, que fue declarado Patrimonio de la
Humanidad por la UNESCO en 1995.
4
Una estación meteorológica es
una instalación destinada a medir y
registrar regularmente diversas variables
meteorológicas. Estos datos se utilizan
tanto para la elaboración de predicciones
meteorológicas a partir de modelos numéricos
como para estudios del tiempo y del clima.
Una estación de medición tiene
múltiples beneficios en los aprendizajes de
los estudiantes, entre los cuales se puede
destacar la posibilidad de experimentar
el método científico, hacer seguimiento
a diferentes componentes del medio
ambiente y, por ende, convertirse en
ciudadanos informados de primera fuente
respecto de cambios locales debido a la
intervención antrópicas.
5
La circulación y conservación del agua
en nuestro planeta se llama ciclo hidrológico
CONDENSACIÓN
o natural. Es decir, mar, lagos, ríos, nubes y
A medida que el agua se eleva en su estado
lluvia están en constante cambio ya que el
gaseoso, el aire humedecido se enfría y el vapor
agua de la superficie al cambiar de estado, se
se convierte en agua, formándose las nubes.
evapora, precipita, se filtra por la tierra o cae
en forma sólida o escurre. El agua total en el
planeta no varía, es la misma que pasa por los
distintos estados o etapas del ciclo.
EVAPORACIÓN
Proceso por el cual el agua de la superficie del
PRECIPITACIONES
mar y las acumuladas en los volcanes pasan
Una vez formadas las nubes las gotas de vapor
haber adquirido energía suficiente para vencer la
de agua se juntan y caen por su propio peso,
tensión superficial.
del estado líquido al estado gaseoso, esto tras
A
generando las lluvias.
ctividad
Intenta responder lo siguiente:
¿Dé dónde se obtiene el agua que
llega a tu casa? ¿Para qué se usa el agua?
¿Cómo participan los árboles y plantas en el ciclo
del agua? El ciclo hidrológico ayuda a limpiar el agua,
¿Conoces alguna otra manera de limpiar el agua usada
por las personas en tu isla?
Al evaporarse, el agua deja atrás todos los elementos
que la contaminan o la hacen no apta para beber
(sales minerales, químicos, desechos). Por eso, el
ciclo del agua nos entrega un elemento puro. Pero
ESCORRENTÍA
hay otro proceso que también purifica el agua y es
parte del ciclo: la transpiración de las plantas.
Se refiere a la parte del agua que escurre por la
tierra después de las lluvias hasta llegar a captadores
de aguas lluvias y al océano. Otra parte, y más
lentamente, se filtran a través del suelo poroso,
formando capas de agua subterránea o Acuíferos.
6
7
Tod@s mis habitantes necesitan y usan el
agua. Es decir, plantas, animales y personas
aprovechan el recurso hídrico acumulado
después de horas de lluvias. Las personas usan
y ensucian el agua a través de sus actividades
Los usos del agua pueden ser:
DIRECTOS: beber, comer, lavar, bañarse o
limpiar.
INDIRECTOS: a través de la confección de las
cosas que usamos: papel, ropa, alimentos.
diarias en la casa, colegio y el trabajo. El
CONSUNTIVO: Cuando se utiliza o consume
problema, es que suelen olvidarse que plantas
totalmente. Por ejemplo, la agricultura.
y animales silvestres también necesitan agua
NO CONSUNTIVO: el agua usada se regresa a
limpia para vivir.
la fuente de origen. Por ejemplo la producción
navegación o el surf
2. Solicítales que elijan ser un usuari@ del agua y
que se cuelguen un letrero que les identifique
como tal (agricultor(a), ganader@, dueñ@ de
casa, artesan@, pescador@, dueñ@ de hotel,
dueñ@ de restaurante, panader@, turista,
zancudo, gambusia, etcétera).
3. Coloca en el centro del mapa un recipiente
con agua (representa el agua subterránea).
de energía hidroeléctrica.
NO EXTRACTIVO: el agua se usa sin extraerla
de la fuente natural como por ejemplo la
La calidad del agua, después de ciertos
usos, ya no es la misma. A eso se le llama
contaminación y son responsables de producirla
en un gran porcentaje las personas, afectando
su propia salud y la de tod@s l@s seres vivos
que habitan la Isla y el planeta.
8
1. Reúne a tus amig@s de clase y dibujen en el suelo
el mapa de la Rapa Nui. Pídeles que se coloquen
en cada lugar donde se almacena lluvia (Rano
Kau, Rano Raraku, Rano Aroi, Acuífero).
4. Entrega a cada “usuari@” un vaso pequeño
de plástico transparente con agua, y pide
que cada un@ explique en qué consiste su
actividad y cómo usa el agua. Durante este
proceso agrega una gotita de colorante vegetal
o de tierra, de tal forma que el agua se vea
sucia como resultado de la correspondiente
actividad productiva, excepto cuando se trate
de la gambusia, el zancudo o alguno que
mantenga su agua limpia.
A
ctividad
5. Pregúntale a cada “usuari@”, después de
que su agua se haya contaminado, que
indique a dónde va esa agua usada o residual.
Seguramente te responderá que a las napas
subterráneas o acuífero. A l@s usuari@s que
no contaminan, preguntar las razones por las
cuales no lo hicieron.
6. Pregunta a tus compañer@s qué es lo que
aprendieron con esta actividad, y que
expliquen si hay alguna relación entre lo
que cada usuari@ hace y la calidad del agua.
Comentar sobre las consecuencias negativas
de las acciones que realizamos y de los
beneficios que se podrían obtener si quienes
usan el agua participan de la solución ante la
contaminación.
7. Si aún te queda tiempo de trabajar, puedes
preguntar a cada “usuari@” cómo usan los
productos de l@s demás, de manera de ver la
interrelación entre todos.
9
¿Qué significa ser un buen
Al igual que en el lugar donde viven, el agua que utilizamos
vecino o vecina? ¿Qué tal si tu
depende de que las personas sean buen@s vecin@s, ya que
pelota fuera a parar al jardín
todo lo que hacemos puede afectar a nuestro recurso hídrico,
contiguo y no te la quisieran
regresar?;
¿sería
un
ejemplo
de un buen vecin@?. Buena
de ahí la importancia de comunicarse y solidarizar.
¿Cómo puedes ejercer la buena vecindad del agua?. Puedes
usar herramientas para curarla, cuidarla y protegerla. Puedes
usar la técnica de RCP: Restauración, Conservación y Protección.
vecindad significa comunicarse
con las personas, seguir las
y trabajar con l@s demás para proteger y restaurar lugares
reglas, cooperar, mostrar respeto
de contaminación de las napas subterráneas. La búsqueda
por el resto y cuidar su entorno.
de soluciones a los problemas en los que participan muchas
Tú puedes conservar el agua, prevenir la contaminación
A
1 Junta a ocho amig@s o familiares y adopten cada un@ un papel de un
“usuari@ del agua”: biólog@, granjer@, agricultor@, hidrólog@, polític@,
turista, empresari@ y ciudadan@.
ctividad
2 Ata ocho cordones del mismo largo alrededor de una liga gruesa, bien
ajustada a una lata llena de agua hasta ¾ de su capacidad.
3 Pídale a cada “usuari@” que tomen con cuidado su cordón y, en equipo
traten de levantar la lata y moverla sin que se derrame. La cooperación y la
comunicación son esenciales para que esto funcione.
4 Los “usuari@s” trabajan juntos para protegerla. En equipo, traten de mover
la lata por encima de un obstáculo, como una cuerda estirada. Esto simula
una inundación. Pasar por debajo simula una sequía.
Tú eres un usuari@ del agua de nuestra isla y todo lo que hagas para protegerla vale.
¡Pequeñas acciones producen grandes cambios!
personas se denomina “manejo integrado”.
Encuentra a l@s buenos vecin@s de lugares en la siguiente
ilustración. Después realiza esta actividad con tus amig@s
y/o familiares a fin de aprender cómo trabajar juntos para
proteger el agua.
10
11
La calidad del agua, puede ser buena, mala o
Descubrir y precisar la protección de la calidad
de un grado intermedio, y se ve afectada por una
del agua ha sido esencial para resguardar este
variedad de factores, tanto naturales como causados
preciado y escaso recurso, de ahí la importancia de
por las personas.
sorprendentes instrumentos creados por científicos
para determinar la calidad del agua a través del
El agua sana es aquella que sostiene y mantiene
la vida, la que posee alta calidad para satisfacer las
establecimento de parámetros de tipo:
necesidades de l@s usuari@s.
Físicos: temperatura, turbiedad y flujo
Los factores naturales que pueden influir en la
Químicos: pH, cloro y oxígeno disuelto.
calidad del agua son el tipo de suelo, los minerales
Biológicos: insectos acuáticos, bacterias y virus;
disueltos, las formaciones rocosas y la vegetación.
Entre los factores humanos se encuentran los
escurrimientos de líquidos de vertederos o
basurales, casas y granjas.
Existe una relación directa entre agua sana y
son sólo algunos.
En el caso del agua potable, las Norma de
Agua Potable establecen niveles aceptables de los
El agua
ayuda a mantener
el tono muscular
y la flexibilidad
de la piel.
El agua,
como fluido
esencial en las
coyunturas, ayuda
a los huesos a
deslizarse
suavemente.
Tu cerebro
es 75% agua
y esta se encarga
de mantenerlo
activo y alerta.
parámetros físicos, químicos y biológicos.
Para estar en forma, l@s médic@s recomiendan
gente sana, ya que las personas necesitan
beber al menos 8 vasos de agua al día. Si haces
grandes cantidades de agua buena para
mucho ejercicio o si te enfermas, es posible que
vivir bien. A su vez, la necesitamos
necesites beber más agua de lo usual. En ocasiones,
para los cultivos, el establecimiento
la razón de sentirnos cansad@s, se debe a la falta de
de pueblos y la fabricación de
agua en nuestro organismo, es decir, podemos estar
productos y servicios.
deshidratad@s.
El agua
es parte de
una dieta
saludable y ayuda
a digerir la comida
para producir
energía.
A
Busca en el
diccionario, todas las
palabras del texto que
no domines.
En
fluidos
corporales
como la sangre,
el agua es la
encargada de
transportar nutrientes
esenciales a todo el
organismo.
Cuando
exhalamos,
perdemos
dióxido de carbono
y agua, ambos
subproductos de
la respiración.
12
ctividad
En los
riñones y el
intestino delgado,
el agua ayuda a
remover materiales
de desecho.
El agua
ayuda a
controlar
la temperatura
corporal y elimina
desechos, a través
de la piel.
13
Las ballenas y los delfines son mamíferos al
igual que tú, que viven toda su
vida en el mar, pero este hogar no
puede apagar la sed de los
seres humanos, ustedes
necesitan agua dulce.
El agua contiene, de manera
natural, cierto tipo de
bacterias; la mayor parte de
ellas inocuas. El agua potable
es analizada y monitoreada
continuamente para asegurar
que esté libre de toda bacteria
que pueda dañar al ser humano.
Las partículas de los pesticidas y herbicidas
son mil veces más pequeñas que las
partículas de humo, contaminando más
raídamente las fuentes de agua.
14
Las personas pueden sobrevivir
un mes sin ingerir
alimentos, pero tan
sólo una semana sin
beber agua fresca.
En Chile, existe una institución llamada
Superintendencia de Servicios Sanitarios
(SISS) que tiene como función, fiscalizar la
calidad del agua que distribuyen las
empresas de agua potable, ya que
deben entregar un agua que no afecte
la salud de los usuarios. La empresa de
agua en la Isla se llama SASIPA.
Los esfuerzos por mantener el agua limpia,
saludable y potable datan del Imperio
Romano, en donde se dictaron leyes para
mantener los causes de agua libres de basura. De
esta forma, declararon ilegal el establecimiento
de hornos, curtiembres, rastros
(mercados callejeros al aire libre) o
cementerios a menos de 25 metros
de un pozo para no contaminarlos.
La gambusia es un pez que las personas introducen
en sus estanques, ya que se especializan en
rastrear la superficie del agua, buscando y
devorando larvas y pupas de diversos mosquitos.
De esta forma, se previenen enfermedades. Se
encuentran originalmente en los cráteres de los volcanes.
Los suelos de la isla son delgados
y su origen volcánico determina
que su principal característica sea
su porosidad, incidiendo de forma
determinante en la inexistencia de
escurrimientos de agua superficial.
Los ácidos del estómago desempeñan
un papel importante en la digestión
de los alimentos. Uno de ellos, el
ácido clorhídrico, tiene un pH inferior
a uno, y es casi tan fuerte como el
ácido que produce una bacteria.
15
HIRO
A
Pregunta a tus familiares y amig@s las leyendas que conocen acerca del
ctividad
agua y echa a volar tu imaginación. Escribe la leyenda que más te haya
gustado y cuéntasela a tus compañer@s.
Es el nombre del Dios de la Lluvia, era
invocado en períodos de sequía con
el fin de que prodigase lluvia por
medio de rogativas que estaban a
cargo del ARIKI PAKA, Gran Señor
de la Sequía.
TAHETA
Antiguamente, la gente de la isla
usaba las TAHETA, pequeñas
fuentes con cavidades hechas
MANAVAI
De antaño, también proviene
en rocas, para utilizarlas como
receptoras de agua de lluvia.
un sistema que se utiliza
actualmente, los “MANAVAI”,
jardines rodeados de pirca de
piedras de diferentes tamaños
y formas que se utilizan
para plantar especies frágiles. De esta manera, los cultivos
quedan resguardados del viento, salinidad y al mismo
tiempo, evita la evaporación y mantiene la humedad una
mayor cantidad de tiempo.
ORONGO
La tradición y cultura también la podemos encontrar en otra
parte de la isla, en la ciudad ceremonial de ORONGO. Ahí
existe una piedra cóncava que en su
costado tiene tallado un bebé, se la
llenaba con agua y era entibiada
con piedras calientes, por lo que
se supone que ahí las madres
daban a luz a sus bebés.
16
17
A
Al
conocer
acerca
del
agua,
reconocemos que es fuente de vida y
Usa detergentes
que es esencial para todos los seres
biodegradables
vivos. Además, es muy importante para
nuestro medio ambiente y que ésta se
ctividad
Dibuja en estos cuadros cómo te imaginas que sería la Isla si
todos cuidaran que no se contaminara el agua y el medio ambiente.
para lavar ropa
y loza.
La Isla Antes
La Isla Ahora
desarrolle en las mejores condiciones.
Aquí presentamos algunas ideas y
No desperdicies agua al
proyectos que ayudan a mejorarlo y a
lavar la loza, los dientes
que mi Rapa Nui siga siendo un bello
y en tus duchas.
lugar para vivir.
Ocupa tecnologías alternativas,
tales como riego por goteo,
bombas con energía solar,
etc.
La Isla en el Futuro
En tus compras,
utiliza canastas o
bolsas de género,
así evitas el
plástico.
• Recoge y separa los residuos para que con los orgánicos,
elabores compost (tierra fértil), lo que te ayudará a cuidar
mejor tus plantas y huerto. Así irá menos basura al vertedero
y no se contaminarán las aguas subterráneas.
• Realiza en tu colegio o casa una campaña de reciclaje con
Siembra árboles propios
con estos dos ítems: Inorgánico (gris), Orgánico (verde).
de la isla para evitar la
erosión además, mantienes
la humedad de la tierra.
18
19
Usar agua
en un vaso
al lavarte los
dientes en vez
de dejar el agua
corriendo.
vivido
aprendimos que nuestros antepasados hicieron cosas
durante miles de años en mí y han
para preservar el agua y hacer un buen uso de ella; pero
Muchas
personas
han
encontrado las formas para que un
poco de agua rinda mucho, a pesar
de sus condiciones de porosidad y sus pocos o
¿Qué hacemos hoy para conservar el agua?.
Aquí te damos algunas sugerencias que puedes
realizar tú o l@s mayores que viven contigo:
nulos escurrimientos superficiales.
Les voy a contar dos ejemplos de conservación
del agua. Mis habitantes captaban el agua de
lluvia y la usaban para regar sus jardines y huertos.
Además construían estructuras, los MANAVAI, para
evitar que el suelo perdiera la humedad, el viento
produjera erosión y la brisa marina salara la tierra.
Es decir, antiguamente eran capaces de realizar un
uso eficiente del agua.
Regar
de noche
y no de día,
ya que en el
día hay más
evaporación.
Lavar la
loza en un
recipiente
con lavaza y
luego enjuagar.
Realizar
duchas cortas
en vez de
baños de tina.
Al lavar
el auto usando
el agua de un
balde en vez
de la manguera.
Ya sabemos que el agua es un bien escaso y vital
para nuestra vida y la de las plantas y animales. También
Llenar el
lavamanos
al afeitarse en
vez de dejar
la llave abierta.
A
Usar la
lavadora
con carga
completa.
ctividad
Fotocopia los anexos de los “Opuestos”. Recórtalos,
píntalos y luego pégalos en una cartulina. Para que
te duren los puedes plastificar con cinta de embalaje
transparente.
Ahora ponlos todos boca abajo y comienza a destaparlo
en pares, si consigues los pares te los llevas y sigues
jugando, de lo contrario le toca a otr@ jugador@…
gana el que tenga más naipes en su poder.
Conversa con tus amig@s de las acciones positivas y
negativas en el cuidado y conservación del agua.
20
21
Un mural es una pintura hecha directamente
en la pared y que proviene del latín “murus”, que
significa pared o muro. En este tipo de expresiones,
se muestran las preocupaciones, esperanzas,
valores y las memorias de la comunidad y los
pueblos donde los murales son pintados.
Las pinturas murales, desde las correspondientes
al arte rupestre hasta los murales actuales, han
sido expresión de la creación humana a lo largo
de la historia, desde sus más remotos orígenes,
convirtiéndose en excelentes herramientas para
conocer el pasado.
Te invitamos a organizar un mural
con tus amig@s que exprese la
necesidad de proteger y conservar
el agua de la Isla de Pascua,
pide ayuda a personas mayores
para la organización de este
proyecto. Una vez listo el mural,
invita a tod@s para hacer una
celebración de
lo que has
creado.
22
23
Los desafíos que deben enfrentar los países y sus territorios para obtener
el desarrollo económico y social están estrechamente ligados al agua. Las
sequías, la contaminación del agua y los impactos de las inundaciones son
algunos de los problemas que requieren de atención.
El modo en que se han manejado los recursos naturales no ha sido
sustentable por lo que se requiere de un profundo cambio de actitud y un
enfoque sistémico acerca de como se deben gestionar.
Por ello la importancia de desarrollar actividades educacionales y de
difusión para niños y niñas, la futura ciudadanía que manejará y tomará
decisiones acerca de los recursos hídricos con miras al desarrollo sustentable.
Las personas se involucrarán en procesos participativos cuando tengan
un profundo compromiso con el medioambiente y el agua, sólo así se
asegurará el desarrollo cultural, social y económico, sin comprometer la
sustentabilidad de ecosistemas vitales. Las actividades que a continuación se
proponen, están orientadas en esa dirección, crear conciencia, sensibilizar y
cambiar mentalidades y actitudes en las nuevas generaciones.
Los anexos fotocopiables que a continuación se entregan, ponen énfasis
en contenidos relativos al recurso hídrico en Isla de Pascua y su uso eficiente,
a fin de proporcionar los conocimientos necesarios para adquirir conciencia
de los problemas relacionados con el agua y el medio ambiente, a través de
un aprendizaje significativo como es la actividad lúdica.
Imprime los necesarios, que los y las estudiantes los pinten, los peguen
sobre una cartulina o cartón, y a jugar!
Es importante recordar que el o la docente tiene vía libre para adaptar o
ajustar los anexos según sus propios recursos.
¡Sólo necesita para eso, recurrir a su creatividad!
24
Gobierno de Chile, Ministerio de Obras Públicas, Dirección General de Aguas.
“Turu Turu” Agua en mi isla
Material Educativo para Educación General Básica.
Este material fue desarrollado por la Dirección General de aguas,
a través de la Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica, en colaboración
con la Comisión Nacional de Desarrollo Indígena.
Dirección General de Aguas (DGA): ente estatal
Comité
encargado de promover la gestión y administración
Internacional (CONAPHI Chile): creado para asesorar
del recurso hídrico en un marco de sustentabilidad,
al gobierno en aquello relacionado con el desarrollo
interés público y asignación eficiente, además de
y materialización del PHI, proponer proyectos
proporcionar y difundir la información generada
nacionales y servir como enlace entre Chile y los
por su red hidrométrica, ambas con el objeto de
estados miembros de la ONU y algunos organismos
contribuir a la competitividad del país y mejorar la
técnicos internacionales. http://www.phi.cl
Nacional
del
Programa
Hidrológico
calidad de vida de las personas. http://www.dga.cl
Comisión Nacional de Desarrollo Indígena (CONADI):
Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH):
Institución encargada de promover, coordinar y ejecutar
entidad dependiente de la Dirección General de
Aguas (DGA) encargada de analizar y aportar
la acción del Estado a favor del desarrollo integral de
CONADI
las personas y comunidades indígenas, especialmente
soluciones para la promoción del uso eficiente del
en lo económico, social y cultural para así impulsar
agua. http://www.ineh.cl
su participación en la vida nacional, a través de la
coordinación intersectorial, el financiamiento de las
iniciativas de inversión y la prestación de servicios a
usuari@s. http://www.conadi.cl
Matías Desmadryl Lira
Director General de Aguas
Editora:
María Angélica Alegría Calvo
Ingeniera Civil Hidráulica
Jefa Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH)
Dirección General de Aguas
Iniciativa Nacional de Eficiencia Hidrica
Morandé 59, oficina 827, Santiago, Chile.
Tel: (56 2) 449 3851 - (56 2) 449 3833
www.dga.cl
www.ineh.cl
26
Autora:
Andrea Fuentealba Matamala
Profesora de Educación Básica y Parvularia
Encargada del Área de Educación (INEH)
Diseño e Ilustración:
Susan Rojas Droguett
Indexa Comunicación
Traducción
María Eugenia Tuki Pakarati
Se agradece el valioso aporte de los y las docentes
de todos los establecimientos educacionales de la
comuna de Isla de Pascua; y al Director Regional
de DAP Isla de Pascua, Enrique Pakarati Ika
"MAURURU"
Esta publicación puede ser reproducida para propósitos educativos en su totalidad o en parte, y en cualquier
forma, sin autorización del poseedor de los derechos de autor, haciendo expreso reconocimiento de las
fuentes. La Dirección General de Aguas, agradecería recibir una copia de cualquiera de las publicaciones
que utilicen este material como fuente. Esta publicación no debería utilizarse para la reventa o cualquier
otro uso comercial, sea cual fuere, sin previo permiso por escrito de la DGA.
Nota: Algunas actividades de esta guía corresponden a actividades del proyecto WET www.projectwet.org
27
Haere mai ki Rapa Nui
E kî mai ena ki a au e tô’oku taßata,
ko Rapa Nui, ko Te Pito o te Henua,
Mata ki te Raßi. Te ‘îßoa nei ô’oku
ko Isla de Pasua, o te taßata ‘orandê
e tahi te ‘îßoa ko Jacobo Roggeween i nape mai, he take’a i a au
‘i te mahana o te Pakate, ‘i te pae
mahana o vai tu’u nui o te matahiti
ho’e ta’utini hitu hânere piti ‘ahuru
mâ piti.
Parque Nacional
Rapa Nui
Volcán
Rano Aroi
Playa
Anakena
CONAF
ANAKENA
AHU TE PITO
TE KURA
Cabo
OHiggins
Península Poike
Volcán
Rano Raraku
CONAF
RARAKU
AHU
TONGARIKI
AHU HANGA
TETENGA
PUNA PAU
AHU AKAHANGA
CONAF
ORONGO
Cabo
Roggeveen
Motu
Marotiri
Lugar de pesca
Maunga
Orito
Lugar donde se encuentran moais
AHU VAIHU
Lugar donde se encuentran geoglifos
AHU VINAPU
ORONGO
Ubicación de Estación de Medición
Volcán
Rano Kau
‘ua nini oho a te vaha-vaha o te mâ’ea.
‘I roto o te rano era ko Rano ‘Âroi, ko
Rano Raraku ‘e ko Rano Kau e ai rô ‘ana e
toru kona toka e te vai, kona mai ira ana
rova’a mai te vai mâßaro.
Mâuru-uru ki tô’oku nehe-nehe, ki tô’oku haka
Motu
Kao Kao
Motu Iti
Motu Nui
Cabo Sur
tere ißa tupuna ta’e ‘ite e te nu’u, ‘e ki te me’e
hope’a o te hauha’a haka rê mai e te tupuna he
môai, e ai nei au he kona hope’a o te hônui o
Tire o te roa ena o te tûrita. E mo hâpa’o i te
ßâ me’e nei, ko haka rê ‘ana e te hau Tire mo
te Conaf e haka tere. ‘E ‘i te matahiti 1995 i kî
ai e te UNESCO i te motu nei he Patrimonio de
la Humanidad.
28
COMO RECURSO PEDAGOGICO
Lugar de ceremonial
Aero
Parque Nacional
Rapa Nui
ESTACIONES DE MEDICION
Parque Nacional
Rapa Nui
Hanga Roa
puert
o In
MATA ternacion
al
VERI
Ka tâpa’o hai hetu’u a
rußa i te mapa o Rapa Nui
te kona toka o te vai ‘ua.
Maunga
Pukatikei
Parque Nacional
Rapa Nui
AHU
AKIVI
ANA TE
PAHU
Motu
Tautara
e’e mo aßa
m
e
Playa
Ovahe
AHU TEPEU
atu a raro o te vaikava ‘e he ‘âno’i ki te vai
tako’a nô mai te vai mâßaro. Te vai nei, vai
S
AHU
ATURE HUKI
Ki oti, he taka-taka tahi ‘e he ai te me’e
he napa ‘o he pû vai. Têtahi o te pû vai nei
e manana ena a te taha-taha tai, ‘e te têtahi
Tako’a ‘i roto i te pû-pû mâ’ea e rova’a
O
H
Maunga
Terevaka
‘I nei ‘i te motu nei ô’oku ‘ina he kona
raßa o te vai a rußa pau rô te mahana. ‘I te
têtahi nô ava e ‘apa tehe ena e ai pê nei ê: e
rahi rô ‘â ‘oe pûai rô ‘ana te hoa ißa mai o
te ‘ua a rußa i a au. Te ‘ô’one ô’oku e pû-pû
rahi rô ‘ana; pê ira ‘ina he roa e miti tahi rô
ena te vai ki raro atu era o te papa.
E
Cabo Norte
E noho nei au ‘i te porinetia, ‘i vâeßa o
te Vai Nui ‘a Kiva. Te roa ô’oku mai Caldera,
e toru ta’utini ono hânere kirometro a te
pâ’eßa ßaro o te ra’â. ‘E tô’oku nui-nui e
163,6 km2, pê ira e ai nei au he motu hope’a
o te nui-nui o te ‘aro nei o Tire. ‘I rußa i
tô’oku ‘ô’one e noho nei e 3.791 taßata (ki
te ta-tuku o te matahiti 2002) ‘e te rahi ra’a
e noho ena ‘i Haßa roa, he kona ‘i ira e noho
ena te taßata.
maßeo.
N
Una estación meteorológica es
una instalación destinada a medir y
registrar regularmente diversas variables
meteorológicas. Estos datos se utilizan
tanto para la elaboración de predicciones
meteorológicas a partir de modelos numéricos
como para estudios del tiempo y del clima.
Una estación de medición tiene
múltiples beneficios en los aprendizajes de
los estudiantes, entre los cuales se puede
destacar la posibilidad de experimentar
el método científico, hacer seguimiento
a diferentes componentes del medio
ambiente y, por ende, convertirse en
ciudadanos informados de primera fuente
respecto de cambios locales debido a la
intervención antrópicas.
29
Te ara o te vai ‘e te hâpa’o ißa ‘i te ao nei e kî ena
he teka ißa o te vai ‘o he teka ißa o te nâtura (‘i te tire
He huri ißa mai te ma’ahu ki te vai
ciclo hidrologico o natural). Te aura’a, te vaikava, te
lago, te rio, te raßi ‘e te ‘ua te aßa nô he huri mai te roa
E iri e oho ena te vai hai huru ma’ahu ô’ona, he
e tahi ki te rua. Te vai he riro he ma’ahu, he hoa mai
hehe-hehe te tokerau ‘e he take’o. He riro ia tû
mai te raßi pa he ‘ua ‘o pa he matâ-matâika ‘e he miti
ma’ahu era he vai. Pê ira e ai ena te raßi.
ki roto i te ‘ô’one. Te vai ta’ato’a ena o te ao ko tû rahi
‘â ‘i te matahiti ta’ato’a, ko te vai ena ‘â e huri e oho
ena mai te me’e e tahi ki te rua ‘e ‘ai ka teka nô.
He tehe ißa mai o te vai mai te raßi
He ma’ahu o te vai
Ki ai ia te raßi, he ha’amata he piri-piri te mata o te
He huri ißa o te vai ena o rußa o te vaikava ‘e o
ma’ahu ‘e he vî-viri mai mai te raßi i tô’ona paßaha’a
te vai ena o raro i te rano ki te ma’ahu. E topa
mau ‘â. Pê ira e hoa ena te ‘ua.
ena te me’e nei i ha’aputu ‘i ra’e i te pûai mo rê
ki te me’e he tención superficial.
H
em
e’e mo aßa
Ka u’i ka pâhono te ßâ ‘ui ena:
¿Mai hê e to’o mai ena te vai tu’u atu
ki te kôrua hare? ¿Mo te aha te vai?
¿Pê hê te tumu e o’o ena ki roto i te teka ißa
o te vai? ¿Te teka ißa o te vai e hâ’û’û rô ‘ana mo
haka ma’itaki i te vai? ¿E ‘ite rô ‘ana koe e tahi
huru haka ‘ou o te haka ma’itaki ißa o te vai aßa
e te taßata o te motu nei?
Hora ena o te vai e ma’ahu ena, te me’e ta’ato’a rake-rake ‘o
ta’e tano o roto, pa he ‘ô’one, pa he minerare, ‘e pa he kimiko,
he topa tahi ‘i raro. Pê ira te teka ißa o te vai e va’ai mai ena i
tâ’ana vai ma’itaki, vai riva-riva mo unu. E ai tako’a rô ‘ana te
He vai a’a
rua râve’a pê hê ana haka ma’itaki i te vai a roto i te roa ena
‘â o te teka ißa o te vai: e pa’ahia te tumu.
Ko te vai ena e tehe ena a rußa ‘âtâ ka tu’u rô
ki te kona ‘i ira e toka ena ‘o ‘âtâ ka tu’u rô ki
roto i te vaikava. Te ‘apa o te vai nei e miti
koro’iti rô ‘ana a raro o te ‘ô’one ‘e he toka ‘i
raro i te henua.
30
31
k
o
e
e
h
a
n
e
a
P
me′e i te vai?
¿
Te me’e ta’ato’a o te motu nei e necesita rô
‘ana ki te vai ‘e e usa tako’a rô ‘ana, te aura’a,
te tumu, te ‘animare ‘e te taßata. Ta’ato’a e unu
rô ‘ana i te vai toka ‘i te hora hoa o te ‘ua. Te
taßata e usa rô ‘ana ‘e e haka ‘ô’one rô ‘ana i
te vai paurô te mahana hai me’e aßa e râua ‘i
te râua hare, ‘i te hare hâpî, ‘e ‘i te râua kona
aßa. Te ‘ati nô e rehu rô ‘ana pê nei ê: te tumu
‘e te ‘animare e necesita tako’a rô ‘ana ki te vai
ma’itaki mo te râua ora ra’a.
TE USA IËA O TE VAI:
DIRECTOS: e unu ena, e kai ena, e tata ena,
e hopu ena ‘e e haka ma’itaki ena i te me’e.
INDIRECTOS: e aßa ena i te me’e mo tâtou,
pa he parau, kahu ‘e kai.
CONSUNTIVO: e ‘opo ena i te vai, te aura’a
e te ha’a’apu.
NO CONSUNTIVO: e usa ena i te vai ‘e ki
oti he hoki ki te kona mai ira i to’o mai ai, te
aura’a, hora ena e aßa ena mo te môrî.
NO EXTRACTIVO: e usa ena i te va’i ‘ina
he to’o mai mai tô’ona kona, te aura’a mo te
pahî ‘o mo haka nini.
Te vai e usa ena ‘ina he ai haka ‘ou pa he
hora ra’e era te ma’itaki. Ki te me’e nei e kî
ena he rake-rake ißa o te vai (‘i te vânaßa tire
contaminación.) Te hau mau o te aßa i te me’e
nei he taßata, ‘e he ‘ati te me’e ta’ato’a ora o
te motu nei ‘e o te henua mau ‘â.
32
He
1.Ka haka taka-taka te ßâ poki hâpî ô’ou ‘e ai
ka tâtû rô ‘i rußa i te ‘ô’one i te mapa o Rapa
Nui, ‘ai ka kî rô mo mâro-maroa ‘i te kona e
putu-putu rô ‘â te vai pê Rano Kau, pê Rano
Raraku, ‘e pê Rano ‘Âroi.
me’e mo aßa
mo ta’e hoa hai colorante vegetal ‘o hai ‘ô’one
he gambusia, he nao-nao ‘e he têtahi atu me’e
ta’e haka rake-rake i te vai.
2. Ka kî ki te ßâ poki hâpî ô’ou mo haka riro e 5.Ka ‘ui ki te ßâ usuario ena: “E ‘ô’one ena te râua
vai, ¿ki hê te me’e rake-rake era o roto e oho
tahi e tahi o râua he usuario o te vai, (he kope
ena?” Ko ‘ite ‘ana au pê nei ka pâhono atu ena: “e
‘oka kai, hâpa’o pua’a, hoa hare, kope tarai,
oho ena ki raro o te henua ki te kona ‘i ira e toka
tere vaikava, hoa ‘ôtere, hoa hare aßa kai, aßa
ena te vai.” E ki te usuario ena ‘ina he haka ‘ô’one
haraoa, tûrita, he nao-nao, he gambusia, ‘e he
i te vai, ka ‘ui he aha e ta’e ‘ô’one ena i a râua.
têtahi haka ‘ou atu). Ka haka pâpa’i ‘i rußa i te
parau mo ‘ite ko usuario hê ka tahi o râua ‘e ‘ai
6.Ka ‘ui ki tu’u ßâ poki hâpî, he aha te râua me’e
ka kî rô mo tau ki te ßao.
i ‘ite ‘i te aßa ena. Ki oti ‘ai ka ha’aaura’a rô ana
ai te aßa era o râua pa he usuario e ‘ati rô ‘ana te
3.Ka haka rê ‘i vâeßa o te mapa e tahi pokovai o ‘e ta’e ‘ati rô ‘ana. Ka vâna-vanaßa o rußa i
poko vai (mo ha’aaura’a mai i te vai o raro i
te me’e tano ‘e ta’e tano topa ki te vai ‘i te ßâ me’e
te henua).
nei o tâtou e aßa nei ‘e o rußa i te me’e riva­riva
mo rova’a e te nu’u usa i te vai hai hâ’û’û o râua
4.Ka va’ai e tahi e tahi hapaina ‘iti-’iti pârâtiko
mo kore o te me’e he haka rake-rake ißa i te vai.
o te vai. E ai he hapaina e ‘ata mai te roto.
‘E ‘ai ka kî rô mo ha’aaura’a i tâ’ana aßa ‘e
pê hê e usa ena i te vai. E kî-kî e oho ena i te 7. Mo ai e topa nô ‘â te hora, e riva nô koe mo kî ki
te ßâ usuario ena pê hê te usuario e tahi e usa ena
râua me’e aßa, ka hoa ‘iti-’iti hai colorante
i te me’e o te rua mo u’i pê hê te aßa o te usuario
vegetal ‘o hai ‘ô’one ki take’a ai te ‘ô’one o
e tahi e here ena ki te aßa o te rua usuario.
te vai ‘i te huru o te râua me’e aßa. Te me’e
33
¿He aha te ha’aaura’a o
te me’e he ai ô’ou he vêsino
riva-riva? ¿E tano rô ‘ana ki
a koe, mo ta’e haka hoki atu
e tu’u vêsino i ta’a piroto ana
viri tâ’ue ki te râua pâ’eßa?
¿He ha’aaura’a nei o te me’e
he vêsino riva-riva? Te ai
ô’ou he vêsino riva-riva ko
te me’e ena: he vânaßa ô’ou
ki te taßata, he haka tika ki
te haka tere ißa o râ kona,
he hâ’û’û, he mo’a i te têtahi
taßata ‘e he hâpa’o i te me’e
ta’ato’a o tu’u kona noho.
34
He vesino riva-riva
Pa he me’e tako’a o te kôrua kona noho, ana riva-riva
ana oho nô te vai, e ai kôrua he vêsino riva-riva. Te me’e
ta’ato’a ena, pa’i, o tâtou e aßa ena e haka rake-rake rô
‘ana i te tâtou vai. ‘O ira te hauha’a o te me’e he vânavanaßa ‘e he hâ’û’û.
¿Pê hê koe ana ai he vêsino riva-riva hâpa’o i te vai?
E riva nô koe mo râ’au i te vai hai râve’a ena e ai ena, mo
u’i ‘o pau rahi ‘e mo hâpa’o ‘o tôtôâ. Hai ßâ ti’ara’a nei
“RTPTT” e haka mana’u atu pê hê te hâpa’o ißa o te vai:
e Râ’au, e Ta’e Pau, e Ta’e Tôtôâ.
E riva nô koe mo hâpa’o i te vai ananake ko te têtahi
nu’u ‘o pau rahi, ‘e ‘o tôtôâ, ‘e tako’a mo râ’au ‘e mo haka
ma’itaki i te vai o te ßâ kona ena o raro i te henua ko rakerake ‘â. Tû ßâ râve’a ena mo hâpa’o ‘e mo haka riva-riva o
te vai e te me’e rahi nô atu nu’u e kî ena manejo integrado.
Ka u’i te tâtû ena ko ai te vêsino riva-riva o nâ ßâ kona.
Ki oti ka aßa kôrua ko tu’u repahoa ‘e ko tu’u hua’ai i te aßa
m
He
e’e mo aßa
1 Ka haka taka-taka e va’u repahoa ‘o hua’ai ‘e ‘ai ka haka tu’u rô pa he
usuario o te vai: pa he biólogo, pa he kope hâpa’o ‘animare, ‘oka ha’a’apu,
u’i vai, pôrîtika, tûrita, empresario ‘e pê he kope nô atu e tahi.
2 Ka here e va’u hau o tû roa-roa tahi ‘ana a rußa i te ua-ua peßo-peßo e here
‘eta-’eta rô ‘ana a rußa i te pahu e ‘î rô ana e te vai ‘âtâ ki te ¾ o tô’ona rahi.
3 ‘Ai ka kî rô ki a râua mo to’o e tahi e tahi o râ hau koia ko u’i pê hê a râua
ana haka makenu i râ pahu ta’e e parißi te vai o roto. Mo rova’a mo aßa i
te me’e nei, e ha’a’au ‘i ra’e pê hê ana me’e ‘e ta’ato’a nô ana aßa.
4 Ta’ato’a o te usuario nei ana aßa mo hâpa’o ‘o parißi te vai. E haka
‘ûmaßa, ana ma’u i te pahu a rußa o te me’e e tahi pa he taura e haro ro
‘ana. Hai ma’u a rußa i te taura nei e ha’aaura’a ena ko raßa ‘â te henua e
te vai. ‘E mo ma’u a raro o te taura ko paka-paka ‘â te henua ‘i te vai kore.
A koe he usuario e tahi o te vai ‘i te motu nei, ‘e me’e ta’ato’a nô ena ‘â’au
mo aßa mo hâpa’o i te vai e hauha’a rô ‘â. ¡Ka ‘iti-’iti atu, he peti e tahi!
ena mo ‘ite o kôrua mo haka ‘ûmaßa ‘i te aßa he hâpa’o vai.
35
He ai te vai riva-riva ’o maui-ui te nu‘u
Te riva-riva, te rake-rake, ‘e te ai ena ‘â te vai ‘i te
rauhuru nô atu me’e topa ki a ia. E tano rô ana ‘i te
me’e aßa e te taßata ‘o he me’e mau ‘â o te nâtura.
Te me’e he vai riva-riva, he vai ena ‘â’ana te haka
ora i te me’e ta’ato’a, he vai hope’a ena o te rivariva mo te ta’ato’a nô me’e.
Te me’e o te nâtura haka huru kê i te vai: he huru
o te ‘ô’one, he minerare ‘âno’i o roto, he kona
mâ’e-ma’ea ‘e he tumu-tumu. Te huru kê ißa ‘i
te taßata: he me’e rake-rake tehe ‘i te kona hoa
ißo-ißo, ‘i te hare, ‘e ‘i te kona hâpa’o ‘animare.
Te ai o te vai riva-riva ‘e te ta’e mâui-ui o te
taßata ta’e he me’e tahaßa. Te ora ra’a,
pâ’i, o te taßata e ai rahi te vai rivariva. E ai tako’a te vai riva-riva mo te
ha’a’apu, mo te kona hare ta’ato’a,
mo te me’e mo aßa, ‘e mo hâ’û’û ki
te taßata.
Mo hâpa’o riva-riva i te vai e ai te râve’a mo hâito
ana ai he vai riva-riva, he vai ena ‘â ‘o he vai rakerake. ‘O ira te hauha’a o te mâkini aßa e te nu’u
cient’fico mo ‘ui i te huru
o te vai a roto i te ara o te:
• Físico: Te mahana ‘o te take’o, te mâ’eha ‘e te
ta’e mâ’eha ‘e te makenu ißa.
• Químico: Te pH, te kororo, ‘e te oxigeno o roto.
• Biológicos: Te manu ta’ato’a o roto, ka take’a ka
ta’e take’a mai.
E ai rô te parau te ‘îßoa Norma de Agua Potable ‘i
rußa e hâ’aki ena ‘i te roa ha’ati’a mo te vai tano mo
unu a roto i te ara o te físico, químico, ‘e biológico.
Mo riva-riva o te hakari, te kî o te taote e unu e
va’u hapaina vai ‘i te mahana. ‘E mo rahi o te haka
makenu ißa i te hakari ‘e mo mâui-ui, e ‘ata haka
rahi te vai ana unu. E tano rô ‘ana te mahana e rohirohi nei tâtou he kore o te vai o roto i te hakari, te
aura’a ko paka-paka ‘ana te hakari.
Hora
ena e
hoa ena i
te tokerau a
roto i te ihu, he
e’a te dióxido de
carbono ‘e te vai;
te ßâ me’e nei e
topa ena mai te
haßu-haßu.
O te
vai te haka
mahana ‘e te
haka take’o i
te hakari ‘e te
hoa tako’a i te
me’e rake-rake a
roto i te kiri.
‘I te
ßâ me’e
vai-vai ena
o te hakari,
o te vai o roto i
te toto te ma’u i
te nutriente ki
roto i te hakari
ta’ato’a.
O te
vai te
haka hio-hio
i mâmari ‘e
te ta’e haka
kiki-kiki i te
kiri o te
hakari.
m
He
He me’e mo aßa Ka
kimi a rußa i tediccionario
te vânaßa ta’e aßi-aßi e koe.
Te vai
pa he me’e
haka vai-vai
o te haka
piri-piri ißa
o te ivi, ‘â’ana te
hâ’û’û mo
‘ororeko koro’iti
o te ivi.
Te vai
he me’e
riva-riva mo
te hakari ‘e ‘â’ana
te hâ’û’û i te kai
mo riro he
energía.
‘I roto i
te mâpê
‘e i te kokoma,
o te vai te
hâ’û’û te to’o i
te me’e rake-rake.
36
e’e mo aßa
Te 75%
o te roro
he vai ‘e o
te vai te haka
makenu ‘e te
haka veveri.
37
o
u
r
t
e
u
v
h
ai…
e
H
Te vai e ai rô ‘ana tô’ona
bacteria ‘e te rahi ra’a o nei
bacteria ta’e ‘ati mo te taßata.
Te vai tano mo unu e hâpa’o
rô ‘ana ‘o ai te bacteria rakerake ‘o mâui-ui te taßata.
Te ácido ena o roto i te manava e ai
ro ‘ana tá’ana arja he digestión o te
kai. E tahi o rá me’e, te ácido clorhicrico, e ai ro ‘ana te pH - ki a táua,
ena ‘apa ‘iti-’iti no toe he ai te püai
pa he ácido ena ‘a o te bacteria.
38
Te taßata e ora nô
mo ta’e kai e tahi
‘âva’e, ‘e mo ta’e
unu i te vai, e tahi
nô tâpati, he mate
‘I Tire e ai rô ‘ana te nûna’a kî
he Superintendencia de Servicios
Sanitarios (SISS) Te râua aßa he
fiscaliza i te empresa vai ‘o mâuiui te taßata i te râua vai ta’e tano
mo unu. Te ‘îßoa o te empresa vai
o te motu nei he Sâsipa.
Mai te noho ißa era ‘â o te rômano te
taßata e aßa e oho ena mo ai o te vai
riva­riva, ma’itaki, ‘e tano mo unu. ‘I râ noho
ißa i aßa rô ai i te rei ‘o haka ‘ô’one i te kona
tehe o te vai. Hai me’e nei i ta’e ha’ati’a
haka ‘ou ai mo aßa o te kona ai
o te rôna, tâmiti kiri, o te kona
ho’o ‘i te ara, ‘e o te menemâ
‘i roto i te piti ‘ahuru mâ pae
mêtera mai te kona vai, ‘o ‘ô’one.
Te gambusia he ika ena e ha-ha’o ena
e te taßata ki roto i te puna. Te râua
me’e haka kê mo aßa, he kimi a rußa
i te vai i te o’i-o’i ‘e i te mâmari o te
me’e rahi nô atu huru o te nao-nao mo
kai. Pê ira e ko ai te mâui-ui. Te kona
mau o te gambusia ‘i te rano.
Te ta’oraha ‘e te delfine he mâmifero
pê koe ‘â. Te râua noho ißa
‘i roto i te vaikava. Te vaikava
e ko haka kore i te pohe
vai o te taßata. Hai vai
mâßaro e haka kore ena.
Te ‘ô’one o te motu nei, rai-rai ‘e hai
huru poreko ô’ona mai te ßa’aha o
te rano e ‘ite ena e pû-pû rô ana. Pê
ira e ta’e ai ena te kona tehe o te vai
a rußa ‘â o te henua.
Te partícula ena o te veneno e pamu ena, ‘ata
hau rô atu i te ‘iti-’iti ki te part’cula ena o te ‘au
‘e ‘ina e ko roa he kontamina i te vai.
39
a
i
t
u
e
p
r
u
e
n
a
k
t
a
h
a
e
H
m
He
e’e mo aßa
Ka ‘ui ki tu’u hua’ai, ‘e ki tu’u manupiri (repahoa) ana ai te râua ‘a’amu ‘ite
o rußa i te vai, ‘e ai koe ka haka topa rô i tu’u mana’u o rußa. E pâpa’i te
‘a’amu i ‘ata reka atu ki a koe, ‘ai ka ‘a’amu rô ki te ßâ poki o roto i tu’u piha hâpî.
HIRO
A Hiro he ‘îßoa o te ‘atua o te ‘ua. ‘I
mu’a ‘â e kore era te ‘ua he ani ki a
ia mo hoa mai o te ‘ua. Te ani o te
‘ariki paka, he hônui o te vai kore.
TAHETA
‘I mu’a ‘â te taßata o te motu nei
e ha’aputu era i te râua vai hai
MANAVAI
tâheta, te me’e nei he poko-poko
aßa hai mâ’ea mo te vai.
Mai mu’a ‘â ‘âtâ ki aßarînâ e
aßa ena te manavai. Te me’e
nei he kona ‘oka kai titi hai
mâ’ea. Te me’e ‘oka ‘i te kona
nei ko te ßâ me’e ena e ko roa
he tißa’i e te tokerau. Pê ira e
ko rova’a e te tokerau, ‘e e te hußa vaikava, ‘e tako’a ‘o
miti hôrou te vai ki raro i te ‘ô’one.
ORONGO
Te hauha’a tupuna nâ ‘i te têtahi kona o te motu nei. ‘Ai
‘Ôroßo e ai rô ‘ana e tahi mâ’ea poko-poko ‘i rußa i tarai
ai te poki ‘iti-’iti e tahi. Te mâ’ea nei e
ha’a’î rô ‘ana hai vai. E haka mahana
era i te vai nei hai mâ’ea vera. Te
kî ‘i roto i te mâ’ea nei te ßâ vi’e o
te matamu’a e haka poreko era i te
râua ßâ poki.
40
41
a
p
R
a
o
N
k
i
u
e
i
?
n
u
tatou mot
Hai ‘ite o rußa i te vai e ‘ite
nei tâtou hai vai e ora ena te me’e
ta’atou.’E tako’a he me’e hope’a o te
Ka tâtû Ði roto i te ßâ Ðâvahata poto roa tuÐu manaÐu pe hê
Te me’e ena ‘â’au mo ho’o
te huru o Rapa Nui Ðahani te nuÐu taÐatoÐa e hapaÐo ro Ðâ
mai mo tata o ta’u kahu, ‘o
Ði te Motu nei mo taÐe ÐoÐone o te vai Ðe o te henua.
ka tano era, he kore, te
ki riva-riva ai.
aura’a, hai me’e ‘ina e ko
Te motu nei i te hora kai hapa o a...
‘ati mo te henua.
‘Î he haka ‘ite atu i te râve’a pê
‘Ina ko haka pau tahaßa
hê ana ai ana oho nô tô’oku motu
te vai ‘i te hora ô’ou e
nei ko Rapa Nui, he kona nehe-nehe
hopu ‘ana, e tata ‘â i te
e tahi mo te taßata mo noho.
e’e mo aß
a
o ta’a mareti e ai hai me’e
hauha’a mo te tâtou medio ambiente
m
He
E usa koe i te râve’a ‘âpî ena o te hora
nei pa he: pîpi i ta’a ha’a’apu hai râve’a
I te hora nei
mareti, ‘e e tata ‘â i te
niho.
ena o te haka turu-turu, hai mâkini
‘opo
vai haka hû hai pûai o te
ra’â, ‘e hai têtahi haka ‘ou
e pe mu a ka oho ena...
atu me’e.
Hora ena ô’ou he oho
he ho’o mai, e ma’u ta’a
kânato ‘o ta’a pûtê kahu
mo ha’aî mai o te me’e
‘o ha’a’î mai koe ‘i roto i
te paratiko.
• E ha’ata’a-ta’a te ißo-ißo mo aßa ô’ou i ta’a compost (he
‘ô’one riva-riva mo ‘oka) mo haka taiko o ta’a tiare ‘e o ta’a
ha’a’apu. Pê ira e ko rahi te ißo-ißo ‘e e ko rake-rake te vai ena
o raro o te henua.
• Ka ha’ata’a-ta’a te ißo-ißo o te kôrua hare hâpî ‘e o
E ‘oka hai tumu o te motu mau
nei ‘ana ‘o kai te henua e te ‘ua
‘e ‘o paka-paka te henua.
te kôrua hare. Te me’e e ko piro (‘i roto i te pêpehu
kihi-kihi). Te me’e e piro rô (‘i roto i te pêpehu
ritomata)
Te me’e
e ko piro
42
Te me’e
e piro rô
43
Ka ta’utini atu te rahi o te mata-
Ko ‘ite ‘ana a tâtou ‘i te hora nei te vai me’e riva-
hiti o te noho o te taßata ‘i rußa
riva ‘e hai ia te ora ra’a o tâtou, o te miro, ‘e o te
i a au. ‘E a râua, ka ai atu tô’oku
‘animare; te ‘ati nô, ‘i te motu nei, me’e ta’e rahi.
huru nei e miti rô ‘ana i te vai, ‘e
Ko ‘ite tako’a ‘ana a tâtou, te tâtou tupuna i aßa rô i
tako’a ‘ina he vai tehe a rußa i a au,
te me’e mo hâpa’o i te vai ‘o oße e râua. Tâ’aku ‘ui:
ko ‘ite ‘ana te taßata o te motu nei mo aßa e ko
¿He aha te tâtou me’e aßa ‘i te hora nei mo hâpa’o
pau te me’e hai ‘apa ‘iti-’iti vai nô.
o te vai?
He râve’a nâ
‘Î au he ‘a’amu atu e rua râve’a pe hê a râua e
mo aßa e koe
hâpa’o era i te vai. Te taßata ô’oku e ha’aputu rô
‘e e te nu’u
‘ana i te vai ‘ua ‘e hai râ vai e pîpî era i te râua
pa’ari o tu’u
tiare ‘e i te râua ha’a’apu. ‘E tako’a e aßa rô ‘ana i
hare
mo
te râua manavai. E aßa era i te me’e nei mo hupe
hâpa’o i
mo oho nô o te ‘ô’one, ‘e tako’a ‘o miti ‘i te hußa
te vai:
v
e
a
t
i
i
i
h
ra
Mo
tata i te
‘auto i hau
i te tano e
ha’a’î te vai ki
roto i te pâkete
ki te haka tehe
mai roto i te
manguera.
Ana
varu i te
vere e ha’a’î
te vai ki roto
i te ravatorio;
‘ina ko haka tehe
tahaßa te vai.
Ana
tata,
e haka
tano te vai
ki te rahi nô
era o te kahu.
E ha’
a’î te vai
ki roto i te
hapaina ana
tata tu’u niho.
Ta’e ‘ô e haka
tehe e oho i te vai.
Ana
hopu
i hau i te
tano mo ta’e
ai ‘i roto o te
tina, te tano
mau hai ducha
‘e e haka poto nô.
vaikava, ‘e ‘o puhia te ‘ô’one ‘i te tokerau. Te ‘aura’a
o te me’e nei, te taßata o te hora tuai era ko ‘ite ‘ana
i te hâpa’o i te vai.
E pî-pî
‘i te pô;
‘i te ‘ôtea,
pa’i, ‘ata hau
te ma’ahu.
Ana
tata te
mareti, e
tata ‘i roto i
te poko-poko
koia ko tope
‘e ki oti ‘ai ka
haka hihi iho.
m
He
e’e mo aßa
Ka haka rahi ‘i roto i te mâkini te ßâ tâtû ena te
‘îßoa he Opuestos ‘i te tu’a o te puka. Ka ko-koti, ka
paru, ki oti ka haka pi-piri ki rußa i te karaturina.
‘E ‘o rake-rake e riva nô koe mo plastifica hai me’e
viri pakete ena. Ki oti ka hârui tahi a raro te ‘aro ‘e
‘ai ka ha’amata ka huri-huri rô mai e rua e rua. Mo
rôva’a e koe e rua pê tû huru ‘â, he to’o koe mâ’au ‘e
he kori haka ‘ou koe. ‘E mo ta’e rova’a mai, he haka
rê mo kori o te rua kope. Te kope rê i te kori nei, ko
te kope ena e rahi rô ‘â tâ’ana pere i rova’a.
E vânaßa kôrua ko tu’u repahoa o rußa i te me’e
riva-riva ‘e rake-rake e aßa ena ki te vai.
44
45
!
u
p
a
u
r
u
u
n
o
m
t
a
e
H
¡
Te mural ko te me’e ena he paru i te tâtû ‘i rußa
i te pârê mau ‘â. Te vânaßa he mural o te râtina he
“murus” te aura’a he pared ‘o he muro ‘i te vânaßa
tire. Hai râve’a nei e haka ‘ite ena e te taßata o
râua te mural i paru i te râua me’e mâna’u-na’u
rahi, te me’e ‘i rußa e ßatu ena te râua haßu, ‘e te
mana’u hôhonu o râua. Te mural mai te hora tuai
era ‘â, ‘âtâ ki te mural ena o ‘aßarînâ, ta’ato’a he
me’e i mana’u ‘e i aßa e te taßata ‘i te matahiti
ta’ato’a oho mai ena. Ko riro ‘ana ‘i te hora nei he
me’e a rußa tâua ana hâpî mo ‘ite mai i te haka tere
ißa o te nu’u tuai era.
Ka aßa kôrua ko tu’u ßâ poki hâpî
e tahi mural. Te me’e mo paru o
rußa he râve’a mo haka ‘ite ki te
taßata pê hê râua ana hâpa’o i te
vai o te motu nei ko Rapa Nui.
E no-no’i ki te nu’u pa’ari mo
hâ’û’û atu. Ki oti ka hâ’aki ki te
taßata ta’ato’a mo pae atu mo
aßa o kôrua i te ßoßoro ‘o rußa
i te me’e ena o
kôrua
ka
aßa ena.
46
47
me e ena o tu u o te puka
Te me’e ena he hâpî o rußa i te ambiente i a Tire, nâ e tâpura rô ‘ana ‘i
rußa i te Rei Nui­nui mau ena ‘â o te Medio Ambiente o te matahiti 1994.
Hai râve’a nei ana huri te noho ißa o te taßata hai aßi-aßi e râua pê hê ana
aßa mo hâpa’o i te vai ‘e i te kona noho o râua, ‘e hai ‘ite mo haka topa i
te mana’u pê nei ê: Hai me’e aßa e tâtou paurô te mahana, he riva-riva ‘o
he rake-rake te kona noho o tâtou, kona pe mu’a ka oho ena ‘i ira te tâtou
hakaara ka noho ena. Te me’e haßa he haka ‘ara i te mata o te taßata mo
hâ’û’û o râua, mo te riva-riva o te ta’ato’a, i te aßa nei he hâpa’o i te vai ‘e
i te kona noho hai huru o te me’e aßa e râua paurô te mahana.
Te rahi nei o te mana’u mo hâpa’o i te henua, ‘e te ‘ite he aha te me’e
rake-rake mo topa ki a tâtou ki te taßata mo tôtôâ i te nâtura, ko riro ‘ana
pa he râve’a e tahi mo hâpî ki te ßâ poki o ‘aßarînâ o rußa i te medio ambiente.
Te ßâ me’e ena o tu’a o te puka mo haka rahi ka haka take’a atu ena
e mâtou, he me’e mo haka pûai i te hâpî o rußa i te hâpa’o ißa riva-riva
o te vai ‘e o te kona noho hai râve’a e reka ki te ßâ poki ‘e e haka aßi-aßi
riva-riva.
Ka haka rahi tano ki te rahi haßa e kôrua, ‘ai ka haka koti-koti rô ki te
ßâ poki, ka haka paru rô ‘e ka haka pi-piri rô ‘i rußa i te karaturina ‘o ‘i
rußa i te karetone. Ki oti tahi, ka noho ka kori.
‘Ina ko rehu, i te mâ’ori hâpî te parau mo haka tano i te ßâ me’e ena o
tu’a i te puka ki tâ’ana roa nô era i mana’u mo aßa.
48
¡Te me’e haßa nô, ka haka makenu ‘iti-’iti te roro!
49
50
51
52
53
54
55

Documentos relacionados