2003ko urtekaria - Ondarroako Historia Zaleak
Transcripción
2003ko urtekaria - Ondarroako Historia Zaleak
SENDOTZE URTEA K JABEA: ONDARROAKO UDALA Txomin Agirre Udal Liburutegia 48700 ONDARROA Tf.: 94 683 33 43 LEGE GORDAILUA: BI-1-1.547-82 ERREDAKZIOA: ONDARROAKO HISTORIA ZALEAK IDAZKARITZA: Yolanda Urrosolo AZALA: Felix Beristain “Kanttoipe (Ondarroa)” Oleoa mihise gainean 65 x 54 zm. ARTIKULO EGILEAK: Fernando Agirre Koldo Alijostes Juan Arostegi “Kubala” F. Jabier Arrieta Gorka Aulestia Patxi Etxaburu Argia Garrido Felix Gerenabarrena Gotzon Iparragirre Anjel Ituarte J.Agustin Maiz Imanol Oruemazaga Augustin Zubikarai Ondarroako Historia Zaleak MAKETAZIOA: Nekane Akarregi ARGAZKIAK • IRUDIAK: Eskerrik asko borondatez euren argazki eta irudiak laga dizkigutenei. Mila esker denori eta segi zuen altxorra den hori gurera ekartzen, Udal Liburutegira, guk gustora kaleratuko ditugu urtekari honetan eta. KOLABORATZAILEAK: Augustin Zubikarai Senideak INPRIMATEGIA: Ona Tailerrak. Iruñea. TIRADA: 750 ale aixo, Ondarroako historia zale hori. Beharbada, uste baino lehenago gatoz aurten ONDARROA 2003 urtekariarekin, eskuhartean ditugun gauzen berri emateko desiratzen ere bagaude eta. Aurtengo ibilbidea laburbiltzekotan, "sustatze urtea" izan dugula esan dezakegu, iazko urtearekin konparatuz. Bai, irten dugu kalera, eta ziur aski ikusiko ginduzuen Antxoa Egunean, edota Liburu Azokan, geure argitalpenekin batera herriari buruz edo herriko autoreek ekoiztutako materialak saltzen, erakusten edo oparitzen. Eta udazkenean zehar "Ondarroa-ko Historia Marrazkietan" liburuaren diapositiba emanaldi-berbaldiak burutu nahi ditugu herriko ikastetxeetan. Baina talde barruan ere izan dugu lanik. Iaz, udaletxearekin hitzarmena sinatzeko zorian geundela esanez agurtzen ginen, eta Ondarroako Herri Artxiboa sortzea zela gure lehentasunetariko bat. Ba, jada gauzatu ditugu bi erronkok, udalarekin hiru urtetarako sinatu dugun hitzarmenaz gain, Herri Artxiboa ere estreinatu berria dugulako, lehen Harzubi taberna izandako goiko solairuan, Gazte Bulegoaren gainean. Lehen urratsa emana dago beraz, eta hor hasi gara gordetzen, gure eskuetara ailegatzen ari diren emakidak. Kontratu eredu bat ere finkatu dugu, zeinaren bidez emakida guzti horiek udalaren jabetza bihurtzen diren, eta gure ardura da horiek antolatzea, zaintzea eta momentua ailegatzen denean, herriari zabaltzea. Gure eskerrik zintzoenak ekarpenak egin dituzuen guztioi. Artxiboen arloan, aipatu beharrekoa ere Filmoteca Vascarekin harremanetan jarri garela. Ikerlanei dagokionez, Ondarroako pilota eta pilotariei buruzko liburu bat argitaratzeko asmoa dugu datorren urtean, eta hor gabiltza elkarrizketak egiten, bibliografia arakatzen eta artxiboak aztertzen, uste baino pelotari gehiago egon baita gure herrian: 130tik gora! Eta 675. urteurreneko Herri Batzordeak egitea eskatu zuen "Ondarroako sorkuntza agiriaren edizio kritikoa" gauzatzeko, lehen urratsak ere bideratu ditugu. Eta gaine-gainean ditugu Karlismoari buruzko jardunaldiak, orain dela 130 urte, Andres Badiola izeneko ondarrutar batek –eta herri guztiak, berarekin- buruturiko ausardia gogoratzeko. II. Karlistaldiaren garaia zen, eta txalupa misteriotsu hartan aurkitu eta Ondarroan lehorreratu ziren lau mila fusil eta miloi bat kartutxo erabakiorrak izan ziren karlistentzat Jurramendiko gatazkan. Atera kontuak, Carlos VII.ak berak "Muy Esforzada" titulua eman ziola gure herriari, eta monumento bat eraikitzea agindu, egun hura ospatzeko. Interesatzen zaizue? Ba honen inguruan izango duzue zer ikusi eta zer entzun, urriaren 9tik aurrera hasiko ditugun jardunaldietan. Eta agurtzeko, gonbidapen bat: OHZko taldekidea edo kolaboratzailea izan nahi baduzu, zabalik dituzuela ate guztiak. Ondarroa, 1965eko uztailaren 10a, San Kristobal eguna (txoferren patroia). Eliza azpiko bodegak Kanttoipen. Amaia Aulestia “Danbala” Jabier eta Anjel semeekin. Alboan kotxea lorez jantzita. TXOMIN ITUARTEREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTEK EMONDAKOA Aurkibidea EFEMERIDEAK 6 1903an jaiotakoak PATXI ETXABURU 10 Ondarroako lehen Batzokia (1903-08-14): Euskal Lagun-Artea Elkartea 14 Zubi Zaharra uxolak eraman zuenekoa (1953) OHZ OHZ 20 Aurrera Mendi Taldea: Bersortzearen 50. urteurrena (1953-2003) ANJEL ITUARTE ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA Ondarroako Historia Zaleak ONDARROAN, 2003KO IRAILA 30 Aristide Cavaillé-Coll, Ondarroako organuaren egilea 40 Darío de Regoyos eta Ondarroa FELIX GERENABARRENA ANJEL ITUARTE ONDARROA: HERRIA ETA HERRITARRAK PATXI ETXABURU 92 2002ko Baxurako eta Alturako Arranontziak PATXI ETXABURU 94 Los Salazoneros Italianos J. AGUSTIN MAIZ ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA 102 Ondarroa, Erri Euskalduna AUGUSTIN ZUBIKARAI 108 Gotzon Aulestia Txakartegi (1940-2003) GORKA AULESTIA 127 X: Ingurune Fonetikoak eragindako bustidurak Ondarroako Euskaran KOLDO ALIJOSTES 136 El Convento Medieval Franciscano de Santa Kutz EAE-ANVren sorrera eta lehenengo urratsak IMANOL ORUEMAZAGA OHZ 74 Euskal Herrietatik igaro zen trena F.JAVIER ARRIETA pixkanaka aurrera doan ekimena JUAN AROSTEGI 78 Ondarroa 2010 Plangintza Estratejikoa, 86 Ondarroako Arranontziak (1885-1903) ARTXIBOAK ARAKATZEN 52 Ezkerra Ondarroan II.Errepublika Garaian 65 Erretratuen Otzarea ONDARROA, ARRANTZA HERRIA para la Evangelización de las Canarias 144 Lagi-Zaharretik Konstituzionalismora: Mundu bi aurrez-aurre GOTZON IPARRAGIRRE 170 Difuntoak Ondarrutarron bihotzetan 176 Saturrarango Kartzela FERNANDO AGIRRE OHZ ARGIA GARRIDO Ondarroa, 1957ko abuztua (seguraski, Andramaxak). “Cafe Frontón” gaineko Iperkaleko etxeak (Gaur egun, “Gozo-Toki” edo “Arrain-Toki” gaineko balkoiak). Balkoikada jende, frontoiko pilota partiduari edo Plaza Musikako giroari begira. IRENE ARAMAIOK EMONDAKO ARGAZKIA EFEMERIDEAK 6 O n d a r r o a 2 0 0 3 AITAREN GURASOAK AMAREN GURASOAK Simeon Antonio-Mª Rufina Lezaola Jose-Genoveva Barquin(Riañokoak) Antonio Lorenzo-Mª Salome Zelaia Antonio Mª -Mª Trinidad Agirre Antonio Lorenzo-Mª Salome Zelaia Martin-Francisca Alegria(Lekeitiarrak) Domingo Ramon-Mª Antonia Iriondo Jose-Generosa Barquin(Riañokoak) Juan Andres-Josefa Antonia Osa Esteban-Juana Olabarria Gabriel(Mutriku)-Rita Eizagirre Francisco Antonio(Berriatu)-Sotera Txurruka(Mutriku) Cristobal(Bolibar)-Mª Francisca Astarloa(Mallabia) Jose Eugenio-Eugenia Barinagarrementeria(Xemein) Juan Andres-Josefa Antonia Osa Jose Ventura-Juliana Atxurra(Berriatu) Vicenta Mª -Buenaventura Micaela Badiola Simeon Antonio-Mª Rufina Lezaola Juan Cruz(Zenarruza)-Mª Tomasa Dolores Irastorza(Gerena) Eleuterio Mª -Gala Mª Azpiazu Pedro Mª -Josefa Ramona Arantzamendi Domingo Ignacio-Agustina Berridi Domigo Jose -Clara Larrinaga Juan Jose-Silvestra Egiguren Pedro-Venancia(Gautegiz Arteagakoak) Pio Andres-Ana Mª Egurrola(Berriatu) Agustin-Caietana Paula Aldape(Bergara) Jose Antonio-Margarita Pagoaga Jose Antonio-Margarita Pagoaga Domingo Jose-Mª Bautista Larreategi(Berriatu) Toribio-Manuela Venancia Otxoantezana Toribio-Manuela Venancia Otxoantezana Juan Jose-Mª Mercedes Egiguren Cator-Trinidad Arregi(Berriatukoak) Juan Jose(Berriatu)-Mª Carmen Basterretxea Miguel Ignacio(Markina)-Faustina Antonia Osa Alejandro-Nicolasa Bengoetxea Juan Domingo-Manuela Zabala(Berriatu) Pedro Jose-Romualda Iturriza Pedro Antonio-Francisca Jabiera Arantzamendi Miguel-Mª Andres Laka Felipe-Teresa Eleizgarai(Mutriku) Felipe-Teresa Eleizgarai(Mutriku) AMAREN GURASOAK Antonio-Mª Andresa Aranbarri(Berriatuarrak) Antonio-Josefa Elu Juan Martin-Mª Mercedes Aranbarri Antonio Cruz-Josefa Antonia Aranbarri Jose Mª -Mª Rita Alegria Bruno Ramon-Jacinta Lorenza Aldekoa(Abando) Antonio-Tomasa Urkiza(Berriatu) Simeon Antonio-Mª Rufina Lezaola Matias Ignacio-Evarista Mª Urristi Jose Manuel(Eibar)-Tomasa Arrizabalaga Fco Antonio-Josefa Antonia Zubizarreta(Berriatu) Jose Mª (Xemein)-Lorenza Arriola(Mendaro) Fernando-Remigia Teresa Arakistain Juan Jose-Mª Concepcion Ozerin Jose Antonio-Josefa Basurto(Itziartarrak) Jose Ventura-Mª Cristina Zarraga Domingo Roman-Dominga Arrizabalaga Pedro(Zaragoza)-Mª Santos Urristi Lucio-Saturnina Etxaburu Romualdo-Josefa Ignacia Irueta Santos(Toscana)-Josefa Unceta(Coruña) Pedro Ignacio-Mª Dominga Markuerkiaga Bartolome-Mª Antonia Zaldunbide Juan Jose-Mª Cruz Urrosolo Francisco-Mª Teresa PlazaBerriatu) Jose Inazio(Berriatu)-Mª Antonia Badiola Severiano Felix(Deustu)-Mª Juana Larrinaga Manuel-Josefa Irusta(Berriatuarrak) Lucas-ª Dominga Lezaola(Berriatu) Agustin(Mutriku)-Marta Ikaran Valentin Faustino-Narcisa Maximina Ariztondo Francisco-Daria Torrecilla(Mutriku) Pedro Jose-Maria Azpiri Cornelio-Simona Azkarate(Elantxobe) Eleuterio Mª -Gala Mª Azpiazu Andres(Ormaiztegi)-Saturnina Azumendi(Gabiria) Antonio Bautista-Francisca Antonia Iriondo(Mendaro) Pedro(Etxebarria)-Mª Josefa Aranbarri(Berriatu) Martin-Aquilina Azpiri Ruperto M.-Juliana Urresti Juan Garcia(Corsera-Valladolid)-Maria Saez(Briñas) Isidoro-Mª -Maza(Riva-Santanderkoak) Leon(Durango)-Antolina Vicenta Iramategi Jose Joaquin-Mª Teresa Arrasate Joaquin-Mª Carmen(Miera) Felipe-Francisca Vicenta Garramiola Jose Jabier-Mª Dominga Aristi Eduardo-Demetria Mª Gertrudis Urresti Juan-Mª Gertrudis Urristi Pedro-Francisca Jabiera Izagirre(Mutriku) Joaquin-Josefa Aja(Secadura-Santander) Bernardo-Tomasa Ansola(Berriatu) Rafael-Josefa Bernedo(Berriatu) Manuel(Xemein)-Josefa Ignacia Egurrola(Berriatu) Domingo(Berriatu)-Saturnina Antonia Urristi Jose Ventura-Sinforosa Larrinaga Jose Andres-Josefa Zenarruzabeitia(Bolibar) Pedro Mª -(Berriatu)-Mª Catalina San Martin(Mutriku) Jose Ignacio-Mª Dolores Ibarloza Fernando-Benigna Teresa Arakistain Francisco Mª -Mª Joaquina Ugarteburu(Markina) Juan Bautista(Elgoibar)-Ana M.Eizagirre Alejandro(Legorreta)-Josefa Antolina Guenaga Martin-Mª Magdalena Etxaburu Simeon-Isabel Urristi Miguel-Micaela Antonia Urristi Miguel(Berriatu)-Isabel Egaña(Mutriku) Francisco Ventura-Mamerta-Aldamizetxebarria(Kanala) Victor-Micaela Bustindui Jose Manuel(Eibar)-Tomasa Arrizabalaga Domingo Vicente-Josefa Ramona Plaza(Berriatu) Domingo Vicente-Josefa Ramona Plaza(Berriatu) Jose Miguel-Francisca Kerexeta(Urrestilla) Pedro Jose-Francisca Alegria Pedro Jose-Francisca Alegria Domigo-Josefa Ignacia Aulestiarte Pedro Mª (Xemein)-Mª Manuela Treku Jose Ramon-Guillerma Akarregi Ruperto Mª -Juliana Urristi Deogracias-Josefa Antonia Egurrola Dionisio-Elena Bedialauneta Alejandro-Nicolasa Juana Bengoetxea Gaspar Prudencio-Mª Teresa Txakartegi(Amoroto) Eustasio-Francisca Zaldunbide Jose Marin(Xemein)-Joaquina Erkiaga(Berriatu) Timoteo-Buenaventura Badiola AITAREN GURASOAK Lorenzo Norberto-Juana Paula Lekue Juan Ignacio-Mª Gertrudis Urristi Francisco Mª -Manuela Francisca Larruskain Francisco Sales-Josefa Paula Naberan Fernando-Ana Mª Etxaburu Ramon Casimiro(Pasaia)-Mª Jesus Agirretxea Bruno Ramon-Jacinta Lorenza Aldekoa(Abando) Domngo-Mª Ignacia Ituarte(Berriatuarrak) Juan Bta.(Berriatu)-Manuela Antonia Irigoien(Mutriku) Juan Bautista-Joaquina Urquiaga Martin-Pascasia Badiola Juan Mª Ariztondo-Josefa Astigarraga(Mutrikuarrak) Domingo Jose-Mª Isidra Arriola Pedro-Francisca Jabiera Eizagirre(Mutriku) Francisco Mª -Mª Venancia Laserna(Mutrikuarrak) Rafael-Mª Magdalena Urruzuno Dionisio-Cleta Bedialauneta Juan Bautista-Mª Joaquina Bedialauneta Jose Ignacio-Mª Francisca Aranbarri Antonio-Josefa Antonia Elu Agustin-Sotera Landabaso(Elantxobetarrak) Jose Rafael-Josefa Ignacia Sajarrista Jose-Eulalia Francisca Ibazeta Pedro-Candido Artetxe Juan Jose-Manuela Zabala(Berriatu) Domingo-Marina Alkorta Juan Bautista-M.Dolores Agirre J.Domingo(Aulesti)-Maria Laka(Mendexa) Agustin(Lekeitio)-M.Dominga Urkiza Julpiano-Mª Rosa Berridi Jose Rafael-Josefa Ignacia Sajarrista Rafael Estanislao-Josefa Bernedo(Berriatu) Andres-Remigia Solabarrieta Jose(Lezo)-Secondina Alsua(Pasaia) Tomas-Silvestra Eizagirre Gregorio Francisco-Mª Josefa Elu(Berriatu) Jose Antonio-Josefa Ansola(Mutriku) Felipe(Mañaria)-Leandra Zugaze(Durango) Sotero-Balbina Etxano Ignacio Mª -Mª Dominga Solabarrieta Isidoro(Pajares)-Celedonia Perez(S.Vicente Sonsierra) Miguel-Elvira Corral Juan Jose-Tomasa Isabel Bedarona(Bedarona) Domingo Mª -Cleta Marcelina Agustin(Miera-Santander)-Amalia(Riaño) Jose Salbador-Emeteria Joaquina Jose-Hilaria Jose Mª -Mª Antonia Juan Mª -Hilaria Tomasa(Lekeitio) Roman Macario-Dominga Baldomera Gaspar(Secadura-Stder)-Carmen Barquin(Riaño) Bartolome Santiago-Alejandra Saturnina Andres Manuel-Cecilia Luisa Andres-Angela Monica Jose Francisco-Mª Antonia(Berriatu) Mamerto German-Mª Andresa(Zenarruza) Domingo Segundo-Gabriela Leona Isidro M.(Mutriku)-Clotilde Mª Donato Felipe-Josefa Martina(Berriatu) Felix Tiburcio-Mª Dominga Toribio-Mª Francisca Esteban Juan Bautista-Francisca(Zenarruzakoak) Manuel-Mª Pilar Fernando Mª -Mª Jesus Nicolas Antonio-Isabel Agustina Domingo Mª -Agapita Juana Ezequiel Candido-Mª Dolores Jesus Mª Rufina(Gautegiz Arteaga) Paulino Pedro Mª -Mª Dominga Gil Pio-Mª Isidra Uribe Domingo Jose-Juana Crisostoma Domingo Jose-Juana Crisostoma Narciso Joaquin-Mª Andresa Zabala Ignacio Gaspar-Praxedes Antonia Ignacio Gaspar-Praxedes Antonia Angel-Pascuala Petra Victor Antonio-Mª Dominga (Berriatu) Rafael -Mª Angeles Dionisia Francisco(Donostia)-Simona Francisca Narciso Ramon-Mª Dolores Ignacio Demetrio-Mª Teresa Bruno Matias-Mª Jesus Doroteo Mª -Mª Rita Eustaquio Remigio -Mª Bernarda Juan Martin(Berriatu)-Ramona Ignacia Jose Benito-Juana Ventura GURASOAK Domingo Francisco Gertrudis(Berriatu) Juan Francisco-Angela Isidro Manuel(Mutriku)-Ceferina Jacinta Juan Bautista-Mª Visitacion Juan Bautista-Atanasia Escolastica Salbador Laureano-Juliana Mª Osa Jose Braulio-Mª Dominga Jose Maria(Berriatu)-Mª Guadalupe Pedro Manuel(Mutriku)-Eleuteria Camilo Francisco-Mª Cruz Saturnino Jose Mª -Sabina Luisa Esteban(Mutriku)-Martina(Xemein) Domingo Jose Calixto-Ana Teresa Domingo Mª -Juana Petra Jose Domingo(Mutriku)-Mª Eugenia (Itziar) Martin Agapito-Dominga Matea Eusebio Andres-Gregoria Toribia Jose Mª -Mª Angeles Deogracias Mª -Benita Cecilia Felix Gregorio-Catalina Manuela Florentino(Elantxobe)-Josefa(Ferrol) Simeon Gaspar-Luisa Miguela Domingo Melquiades-Angela Escolastica Pedro-Cecilia Maria Adrian Lucas-M.Concepcion Domingo-Clotilde Maria Jose Manuel-Angela Jose Mª -Dominga Joaquina Pedro(Lekeitio)-Felicitas Perpetua Alejandro Andres-Teodora Josefa Pio Francisco-Miguela Francisca Tomas Francisco-Baldomera Paula Juan Bautista-Petra(Berriatu) Miguel Martin(Pasaia)-Ecequiela(Elantxobe) Rafael Domingo-Mª Isabel Domingo Esteban-Josefa Ignacia Saturnina Victoriano Mª -Teresa Antonia(Azpilkueta) Fernando(San Esteban-Oviedo)-Antonia Ramon Antonio-Teodora Enrica Juan Tomas-M.Jesus Alejandro(Baños de Ebro)-Pilar(Briñas) Francisco-Dominga Gabiola(Riva-Santander) Juan Manuel Mª -Margarita Catalina GURASOAK Patxi Etxaburu Ajarrista URIARTE URRISTI TIBURCIO VARIN BARQUIN Mª CARMEN EGIGUREN IBAIBARRIAGA FELIPE SEGUNDO ITUARTE ARRIOLA DANIEL ARRIOLA IBAIBARRIAGA NORBERTA BIKANDI ETXEBARRIETA JOSE Mª BEITIA ARRATE AGUSTIN LAVIN BARQUIN BERNARDO SOLABARRIETA AMALLOBIETA MARGARITA ARKOTXA SOLABARRIETA SEGUNDO ELORDI LEZERTUA ISIDRO ATXURRA JUARIZTI PASCUAL LANDARIBAR EGUREN SINFOROSA BADIOLA IRIONDO VENANCIO ARANTZAMENDI AMALLOBIETA JUAN JOSE EGURROLA KALTZAKORTA PEDRO URRESTI ARREGI VICTORIA URRISTI URRISTI Mª CRUZ ETXABE URIONABARRENETXEA MARIA URKIZU SOLABARRIETA ALEJANDRO BADIOLA ARAMAIO JUAN ARANTZAMENDI MUGARTEGI RUFINO IBARLOZA AKARREGI JUSTO ARIZTONDO LARRINAGA JESUS ARANTZAMENDI OZAMIZ JESUSA URRISTI SAJARRISTA EMILIA LASARTE URIBE TOMASA JUARIZTI BERISTAIN Mª LUZ JUARIZTI BERISTAIN SEGUNDA ALKORTA ZABALA MARTIN LARRINAGA GAZAGAETXEBARRIA EMILIANA LARRINAGA GAZAGAETXEBARRIA MANUELA BADIOLA BURGOA IGNACIO URRIOLABEITIA ARANTZAMENDI ANTONIO ETXABURU ALEGRIA ENRIQUE BADIOLA LARRINAGA BASILIA TXAKARTEGI ETXABURU ANTONIO LAKA IDUETA FRANCISCA ETXABURU LANDARIBAR Mª DOLORES BADIOLA BEDIALAUNETA SILBERIO ZUBIKARAI AGIRRETXEA JUAN KALTZAKORTA IMAZ JUAN BAUTISTA LASARTE IMAZ TERESA IZENA IBAZETA EGURROLA FELIPE BIKANDI TXURRUKA ISIDORA OSA ETXANO JOSE Mª ITURRIZA IBAZETA ISIDORA ARRIZABALAGA ZULAIKA IGNACIO ALDARONDO OSA JOSE OSA ELUSTONDO JULIANA ARREGI URRISTI DOMINGO ARANBARRIA BENGOETXEA INES BEDIALAUNETA LASARTE ILDEFONSO ANSOLA IBAZETA ILDEFONSA ARIZTONDO ARRIOLA JOSEFA OTXOANTEZANA URRISTI VICTORIA BEITIA ETXABURU Mª CONCEPCION ARANBERRIA ARAKISTAIN IGNACIA ETXABURU BADIOLA FELICIANO LAKA MARURI Mª PURIFICACION ZELAIA SARAS DOMINGO BADIOLA ARRIOLA Mª PURIFICACION TXURRUKA ELU BLAS URKIAGA RIANE DOMINGO BEDIALAUNETA ZUBIKARAI EULALIA AGIRRETXEA AULESTIARTE JUAN BAUTISTA URRUTIA LARRINAGA CANDIDO AULESTIA IDUETA TERESA URKIAGA BURUNDARENA JUANA LARRINAGA ETXEBARRIA JUAN BAUTISTA MALAXETXEBARRIA GOIOGANA SALBADORA KORTAZAR ARAKISTAIN MATIAS GARRAMIOLA LEGARDA JOSE BEDIALAUNETA IBAZETA ALEJANDRO ARKOTXA GAZAGAETXEBARRIA CARLOS ALEGRIA MUGARTEGI ALEJANDRA GARBIZU LARRINAGA Mª PILAR EGIGUREN SOLABARRIETA CELEDONIO ARANBARRI CAMPOS ANDRES URKIOLA MUGERZA VICTORIA ITURRIBEITIA ZELAIA PAZ BAKERIZA SOLBARRIETA AQUILINA URROSOLO BADIOLA JOSE FERNANDEZ GARCIA M.ENCARNACION OCEJO PEREZ Mª ROSARIO BADIOLA OLANO LEONA IZENA 1903an JAIOTAKOAK IV-14 IV-23 IV-23 IV-25 IV-28 IV-30 V-05 V-10 V-10 V-13 V-16 V-17 V-17 V-18 V-18 V-19 V-22 V-23 V-23 V-24 V-27 V-27 V-28 V-29 V-30 V-31 V-31 VI-01 VI-01 VI-02 VI-08 VI-08 VI-09 VI-14 VI-14 VI-14 VI-15 VI-16 VI-17 VI-20 VI-24 VI-25 VI-27 JAIOTZA I-02 I-02 I-02 I-02 I-08 I-09 I-09 I-10 I-13 I-23 I-23 I-25 I-29 II-01 II-01 II-01 II-02 II-02 II-02 II-03 II-09 II-12 II-15 II-17 II-17 II-19 II-19 II-20 II-24 II-26 II-26 II-26 II-26 II-28 III-03 III-08 III-09 III-13 III-17 III-19 III-28 IV-11 IV-11 JAIOTZA EFEMERIDEAK E F E M E R I D E A K O n d a r r o a 2 0 0 3 7 8 O n d a r r o a 2 0 0 3 X-10 X-13 X-23 X-25 X-26 XI-01 XI-01 XI-03 XI-05 XI-05 XI-09 XI-10 XI-10 XI-14 XI-15 XI-16 XI-21 XI-22 XI-22 XI-22 XI-22 XI-23 XI-23 XI-28 XI-28 XII-02 XII-03 XII-04 XII-05 XII-05 XII-06 XII-06 XII-07 XII-09 XII-09 XII-10 XII-13 XII-16 XII-18 XII-18 XII-27 XII-29 XII-31 JAIOTZA VI-28 VII-03 VII-04 VII-05 VII-06 VII-10 VII-11 VII-17 VII-26 VII-27 VII-30 VIII-02 VIII-02 VIII-05 VIII-05 VIII-07 VIII-07 VIII-09 VIII-10 VIII-13 VIII-14 VIII-14 VIII-19 VIII-23 VIII-25 VIII-25 VIII-28 VIII-28 VIII-29 VIII-31 IX-02 IX-07 IX-08 IX-09 IX-11 IX-12 IX-20 IX-22 IX-25 IX-26 IX-27 IX-29 X-04 JAIOTZA EGURROLA ARRIZABALAGA DONATA ALGORTA ARANBARRI FELIPA BEITIA ARRIZABALAGA PEDRO PERES ALVAREZ BONIFACIA IRIONDO ARETXAGA JOSE Mª ZARRAGA ARANBARRI JOSE ZARRAGA ARANBARRI DOMINGO ANTXUSTEGI BADIOLA Mª TERESA ANDUEZA LERSUNDI CARLOS MARKUERKIAGA ABADEA ISABEL BURGOA OLANO TEODORO SESMA LARBURU Mª ANTONIA BURGOA IBAZETA IGNACIO MARURI BEDIALAUNETA SERAPIA EGAÑA ANSORREGI Mª DOLORES URROSOLO ZARRAGA PEDRO JOSE LANDARIBAR ARKOTXA Mª PRESENTACION LORENZO GOMEZ FAUSTINO CAMPOS LOPEZ DE LETONA FAUSTO BERRIDI ARIZTONDO ANGEL ARANBARRI URKIZA CECICLIA ARANBARRI PLAZA CECILIA BURGOA BADIOLA SEVERO ETXABURU BEDIALAUNETA JOSEFA BEDIALAUNETA BENGOETXEA Mª DOMINGA BENGOETXEA ARAMAIO Mª MERCEDES AULESTIARTE ANAKABE FRANCISCA BENGOETXEA GARRAMIOLA BARBARA OLARREAGA TXURRUKA JOSEFA JOSE BADIOLA OLARREAGA PEDRO LARRINAGA ARETXAGA NICOLAS ALKORTA LANDARIBAR NICOLAS ARAMAIO GAZAGAETXEBARRIA AMBROSIA AGIRRE ARAMAIO ANGEL URRESTI URKIZA JOSE ARKOTXA ARRIZABALAGA JACINTO ARANBERRIA LERSUNDI LUCIA IDIAKEZ GARRAMIOLA MARIA MEJIAS ITURRIZA RUFO ARRIZABALAGA URRISTI BONIFACIO AGIRRE IRIONDO MARIA BURGOA ETXABURU TOMAS GUENAGA BERISTAIN SIVESTRE IZENA GIMENO OSA ISIDRO LANDARIBAR ARRIOLA SANDALIO LANDARIBAR URRISTI CASIANA ARRASATE BURGOA TIMOTEO EGIGUREN AGIRRETXEA MIGUEL ARANTZAMENDI MARURI PEDRO USOBIAGA OTXOA M.MILAGROS IBAZETA ARAKISTAIN Mª CARMEN POLO ENCINAR ANGELES BENGOETXEA ARRIZABALAGA JOSE Mª MARTINEZ DE ALEGRIA ZELAIA IGNACIO ETXEBERRIA MARKUERKIAGA DOMINGO ETXABURU LARRINAGA PEDRO ETXEBERRIA DOMINGO URRISTI IBARLOZA PEDRO LEKUE BRIGIDO JOSEFA LARREA ARARLOZA PEDRO ARAUKO GARRAMIOLA JUSTA GOROSTEGI URROSOLO JOSEFA URBIETA SOLABARRIETA HIPOLITO LOPEZ QUINTANILLA EUSEBIO DIAZ ARAUKO ROSA MARTINEZ DE LUCO CAMPOS LUISA ARANBARRI URKIZA JOSE Mª GARIKAGOITIA URBIETA FERNANDA BURGOA AKARREGI RAFAEL ANAKABE URRUTIA ISIDORA LERSUNDI OSA AGUSTINA ARETXAGA LOPEZ DE LETONA Mª JULIA URRUZUNO BALENZIAGA RAMON ARANBARRI ETXANO JOSE Mª BEDIALAUNETA ARANTZAMENDI PASCUAL ETXABURU SOLABARRIETA MANUEL AZPILLAGA TXAKARTEGI MIGUEL ARROYO GARCIA SERAFIN ZUBIKARAI LANDARIBAR TOMAS ARRIZABALAGA MEAURIA M.DOLORES AZPIAZU ANAKABE Mª DOLORES ZUBIKARAI AGIRRETXEA DOMINGO AÑORGA IZURRATEGI MANUELA IRIONDO ARANTZAMENDI Mª DOMINGA GARRAMIOLA MAGUREGI GERONIMA ALVAREZ GAICHE Mª ROSARIO IZENA Jose Benito-Sotera Urriolabeitia Tomas Antonio(Mutriku)-Vicenta Olasolo(Xemein) Pedro-Francisca Jabiera Eizagirre(Mutriku) Pedro-Apolinar Nalda(Naldakoak) Francisco M.(Mutriku)-Josefa Antonia Olarreaga Marcos Antonio-Amalia Lorenza Badiola Marcos Antonio-Amalia Lorenza Badiola X - Josefa Ignacia Lorenza Antxustegi(Berriatu) Martin(Urbizu-Nafarroa)-Clara Alrgria(Otxandio) Leon Pedro-Justa Pagoaga Esteban-Agapita Etxaburu Antonio(Markina)-Mª Urristi(Mutriku) Jose Mª -Aquilina Eizagirre Jose Domingo(Bilbo)-Ana Valentina Aramaio Gorge-Mª Dolores Arregi Ignacio Mª -Mª Dominga Solabarrieta Pedro Jose-Romualda Iturriza Mamerto-Telesfora Marcos(Carpiotarrak) Andres(Ormaiztegi-Saturnina Azurmendi(Gabiria) Angel-Buenaventura Bedialauneta Jose Mª(Getaria)-Mª Presentacion Badiola Jose Mª -Mª Francisca Barruetabeña X - X Miguel Domingo-Juliana Eizagirre Juan Bautista-Dominga Egurrola(Ereño) Ignacio Mª -Mª Dominga Badiola X -Leonarda Mª Aulestiarte Pedro Pablo-Petra Aristi Victor Agustin-Luisa Lezaola Pedro Jose-Joaquina Azpiri Blas-Eulogia Iturrino Tomas Antonio(Mutriku)-Vicenta Olasolo(Xemein) Ignacio-Mª Paula Zubikarai Jose Antonio-Leona Alberdi(Azkoitia) Fermin Mª -Angela Idueta Pedro Mª -Emeteria Garramiola Juan(Berriatu)-Manuela Irigoien(Mutriku) Francisco Ignacio(Itziar)-Mª Concepcion Oñederra X -Valera Josefa Mejias Jose Joaquin-Juana de Dios Badiola Manuel Vicente(Mutriku)-Mª Magdalena Badiola Jose Vicente-Micaela Ibarloza Jose Narciso-Juana Josefa Irusta(Berriatu) Timoteo-Atanasia Nicolasa Alberdi Juan(Berriatu)-Manuela Irigoien(Mutriku) Fernando-Mª Ana Etxaburu Eusebio(Sotés-Logroño)-Gabilla Aguado(Ventosa) Florentino-Cristina Ortiz (Urrunaga-Araba) Jose Mª -Mª Francisca Barruetabeña Jose Mª -Mª Francisca Barruetabeña Gaspar-Mª Teresa Txakartegi(Amoroto) Nicasio Miguel-Aniceta Idueta Cosme-Josefa Patricia Xemein(Xemein) Leon(Durango)-Antolina Vicenta Iramategi Manuel Antonio(Usurbil)-Mª Josefa Landa Juan de Dios-Saturnina Idueta Osa Francisco Benito-Josefa Ignacia Bengoetxea Juan Bautista-Mª Juana Epelde(Mutrikuarrak) Marcos Antonio-Amalia Lorenza Badiola Pedro Mª -Emeteria Garramiola Juan(Brayos-Vallad.)-ToribiaMartin(Bobadilla-Vallad.) Florentino Jose(Ziriano-Araba)-Liburia Mª Teresa Uribe Angel Jose Mª-Remigia Egiguren Lorenzo-Ramona Ikaran Jose(Berriatu)-Mª Teresa Malaxetxebarria(Xemein) Bartolome-Timotea Badiola Eugenio-Polonia Santiso Matias Felipe-Josefa Mª Dolores Zendoia Pedro Mª -Josefa Ramona Arantzamendi Francisco Mª -Catalina Txakartegi(Zumaia) Jose Ulpiano-Mª Rosa Berridi Antonio-Josefa Antonia Elu Pedro Jose-Ramona Urristi Primo Feliciano-Agapita Argoitia Jose Ventura-Josefa Antonia Alegria Toribio Joaquin-Manuela Venancia Otxoantezana Ignacio-Florentina Uribe Jose Mª (Berriatu)-Mª Beitia(Elantxobe) Melchor Isaac-Mª Rosario Badiola Nicolas Ambrosio-Francisca Bernedo Mendexa Jose Martin(Aulestia)-Josefa Antonia Artozabal(Zenarruza) Pedro Jose-Mª Clara Urkidi Agustin Francisco-Mª Ascension Jose Gabino-Josefa Ignacia Egaña(Mutriku) Casimiro Ramon-Mª Vicenta Alkorta Manuel-Ecequiela Francisca Elordi AMAREN GURASOAK Jose Mª -Juana Iturriño(Mutriku) Lucio-Saturnina Etxaburu Jose Aniceto-Mª Magdalena Landa(Ereño) Bartolome-Timotea Badiola Miguel-Mª Andres Laka Jose Domingo(Bilbo)-Valentina Ana Aramaio Jose Leon(Gerrikaiz)-Francisca Xabiera Larrinaga Jose-Mª Clara Barinagarrementeria(Berriatuarrak) Romualdo(Blasco-Sancho)-Brigida Dominguez(Velayos) Jose Joaquin-Juana de Dios Badiola Manuel Mª -Josefa Bastida(Etxebarria) Domingo Manuel- Vicenta Solabarrieta Juan Jose-Mª Cruz Urrosolo Julian-Josefa Martina Azpiazu(Mutriku) Pedro-Eusebia Josefa Amallobieta Florentino-Juana Josefa Landaribar Jose-Sebastiana Ugarte(Elantxobe) Gonzalo Rafael-Manuela Azpiazu Blas-Mª Dominga Etxaburu Jose Antonio-Margarita Burgoa Alejo-Petra Arribas(Cuevas de San Clemente-Burgoskoak) Juan Tiburcio-Juana Etxebarria(Murelaga) Andres(Ormaiztegi)-Saturnina Azurmendi(Gabiria) Domingo-Mª Ignacia Arano(Berriatuarrak) Juan Mª -(Markina)-Josefa Garro(Zenarruza) Jose Rafael-Buenaventura Mendizabal Domingo Mª -Venancia Etxaburu Juan Bautista(Berriatu)-Eulalia Aranbarri Florentino Jose(Ziriano-Araba)-Mª Liboria Uribe Pedro(Berriatu)-Mª.Dominga Arrizabalaga Pedro Eusebio-Juana Josefa Bedialauneta Pedro Mª (Berriatu)-Mª Catalina San Martin(Mutriku) Eleuterio Mª -Gala M.Azpiazu Jose Ramon-Jacinta Dulanto Ruiz Juan-Petra Alegre(Corteskoak) Toribio-Claudia Zelaia X -Antonia Meaurial(Elantxobe) Juan Jose-Polonia Urristi Miguel-Mª Andres Laka Juan Jose-Mª Jesus Arrizabalaga Pedro Mª (Berriatu)-M.Catalina San Martin(Mutriku) Eusebio(Etxebarria)-Rufina Urizar(Lekeitio) Salbadora(Bartzelona)-Mª Isabel(Berberana-Burgos) Juan Jose-Mª Dolores Alberdi Angel-Juana Crisostoma Burgoa Jose Ventura-Josefa Antonia Alegria Lazaro-Telesfora Urkiola Faustino-Juana Bautista Arrizabalaga Simeon-Isabel Urristi Zacarias-Candida Tomasa Guenega Miguel-Manuela Urkiaga(Mendexa) Baldomero(Ocaña)-Rafaela Toleito(Madrid) Matias Ignacio-Evarista Mª Urristi Fidel Mtnez-Feliciana Lopez de Briñas y Beltran de Otalora Jose Mª (Deba)-Nicolasa Dominica Crespo(Riva-Stander) Gabriel Ramon-Monica Eizagirre X X Fernando-Remigia Teresa Arakistain Pedro Jose-Josefa Antonia Bengoetxea Pedro(Ziriano)-Petra Zaitegi(Nafarrate-Araba) Geronimo-Mª Victoria Larrinaga Pedro(Amezketa)-Josefa Antonia Anzuela(Aia) Antonio-Mª Josefa Esnaola(Itziartarrak) Angel-Juana Mendibe(Gumiel de Mercado-Burgoskoak) Jose-Ramona Lopez(Gaibor-Lugo) Saturnino(Retolaza-Araba)-Raimunda Idueta Francisco Esteban-Mª Cleope Francisco-Saturnina Garitaonaindia(Zaldua-Bizkaia) Bartolome-Timotea Badiola Jose-Geronima Badiola Pedro-Catalina Amutxastegi Antonio-Higinia Nafarrete(Urrunaga-Araba) Jose Lorenzo-Mª Francisca Egaña(Mutriku) Juan(Berriatu)-Manuela Irigoien(Mutriku) Pedro Cruz-Petra Uribe Victor Juan-Mª Josefa Amesti(Mendexa) Juan Tomas-Mª Ana Egaña Vitoriano(Arlanzon)-Mª Felipa Lopez(Zalduendo-Burgos) Francisco-Mª Carlos Garramiola Pedro-Catalina Etxaburu Pedro Jose-Mª Dolores Lekue Eleuterio Mª -Francisca Zaldunbide Juan Manuel(Usurbil)-Josefa Antonia Anzuola(Aia) Jose Ramon(Xemein)-Victoriana Lasarte Jose Martin(Aulesti)-Josefa Antonia Artozabal(Zenarruza) Pedro(Souto-Lugo)-Manuela Fernandez(Quinta-Lugo) AITAREN GURASOAK AMAREN GURASOAK AITAREN GURASOAK Domingo-Mª Pilar Rafael Antonio-Elena Mª Manuel Francisco-Melchora Ines Pablo-Apolinar(Ventosa-Logroño) Pedro Jacinto-Buenaventura Pedro Jose-Dionisia Natalia Pedro Jose-Dionisia Natalia Simon(Berriatu)-Zoa Dominga Nicolas Placido(Durango)-Demetria Toribia Jesus-Ignacia Juan Jose-Sebastiana Liberata Domingo Mª-Margarita(Urdaneta-Aia) Domingo Trinidad-Mª Dominga Gregorio Mª -Mª Candida Jose-Francisca Antonia Luisa(Mutriku) Fulgencio Jose-Lorenza Susana Isidro-Marcela Nicolasa Victor(Carpio-Vallad.)-Mª Hermenegilda(Bobadilla del Campo) Martin Ignacio(Ormaiztegi)-Josefa Mª Doloes Pedro Cirilo-Mª Isabel Marcelo Jesus(Getaria)-Buenaventura Mª Domingo Antonio-Aquilina X -Vicenta Pablo Alejandro Mª-Eusebia Pedro Alejandro-Mª Visitacion Pablo Jose-Margarita Mª Bernabe Mª -Juana Liberata Jose Ignacio-Mª Guadalupe Rafael Domingo-Mª Expectacion Miguel Antonio-Severiana Juan Bautista Mª Jesus Pedro Leon-Isabel Romualda Nicomedes Cruz-Margarita Carlota Jose Mª-Victoria Josefa Juan Bautista-Bonifacia(Donostia) Angel Fermin-Rosa Manuela Jose Mª (Mutriku)-Buenaventura Bonifacio Castor-Mª Josefa Carmen (Berriatu) Martin Miguel(Donostia)-Francisca Geronimo Remigio-Dominga Mª Concepcion Bernardino-Mª Francisca(Mutriku) Felipe Estanislao-Pantaleon Venancia Domingo Jose-Mª Ramos GURASOAK Segundo Juan Jose-Mª Manuela Prudencio Pedro-Andresa Avelina Andres-Juana Inocente Pedro Jose-Justa Saturnina Domingo Florentino-Genara Francisca Domingo Miguel-Ambrosia Catalina Domingo Bruno-Susana Fernando Teodoro-Josefa Antonia(Xemein) Pedro(Puentelarra)-Teresa(Velayos) Dionisio Luis-Epifania Mª Alejo Martinez(Ullibarri-Gamboa)-Isabel(Etxebarria) Isidro Cecilio(Deba)-Justa Rufina Marcos-Lucia X -Vicenta(Mutriku) Lucas Bonifacio-Manuela Josefa Elias Mª -Mª Guadalupe Hipolito(Ziriano-Araba)-Mª Teresa(Elantxobe) Pascual Antonio-Juana Mª Bautista Domingo Resurreccion-Dominga Guillerma Ventura(Itziar)-Alejandra Mª Solabarrieta Antonio(Gumiel-Burgos)-Cirilla(Cuevas S.Clemente-Burg.) Rosendo(Gaibor-Lugo)-Natalia Jose Atanasio-Liboria Cristina Campos Mateo Mª -Hermenegilda Mª (Berriatu) Fernando-Eugenia(Zenarruza) Salbador Vicente-Mª Natividad Pedro Francisco-Juana Antonia Domngo-Maria(Berriatu) Jose Eduardo-Josefa Fermina Jose Mª -Mª Josefa(Berriatu) Cipriano Meliton-Petra Carmen Domingo Santos-Josefa Alejandra(Mutriku) Laureano Ignacio-Enrica Carlota Juan Luis-Josefa Antonia Prudencio(Arlanzon)-Teresa(Cortes) Juan Francisco-Mª Dolores Victor Eusebio-Josefa(Elantxobe) Ildefonso Melchor-Mª Visitacion Florentino Angel-Isabel Justa Jose Manuel Demetrio(Mutriku)-Buenaventura Antonia Agustin-Mª Ignacia(Mutriku) Domingo Mª -Mª Juana(Berriatuarrak) Vicente(Quintana-Lugo)-Micaela(Somorrostro) GURASOAK E F E M E R I D E A K E F E M E R I D E A K O n d a r r o a 2 0 0 3 9 EFEMERIDEAK ONDARROAKO LEHEN BATZOKIA: EUSKAL LAGUN-ARTEA (1903 - 08 - 14) Ondarroako Historia Zaleak 2003ko efemerideeen artean ezinbestekoa egiten zaigu gogoratzea Ondarroako Batzokiaren sorrera. 1903ko abuztuaren 14an, Andra Mari egunaren bezperan, nazionalistek ireki zuten euren biltokia Ondarroan. "Euskal Lagun Artea" jarri zioten izena. O ndarroakoa izan zen, hain zuzen be, nazionalistek Bizkaian ireki zuten lehenetariko batzokia. Eredugarri ere gertatu zen beste herrientzat. "Tenemos espejo donde mirarnos. Ved ahí a Bermeo y Ondárroa: imitémosles", idazten zuen lekeitiar batek Ondarroako batzokia inauguratu baino hilabete lehenago(1). Lekeitiokoa eta Durangokoa, esateko, bi urte beranduago zabaldu zituzten. Berri hauek guztiak guganaino iritsi zaizkigu, garai hartan nazionalistek argitaratzen zuten "Patria" astekariari esker. Goiburuko honekin nazionalistek 130 zenbaki argitaratu zituzten Bilbon, 1903 abuztuaren 5etik 1906ko urtarrilaren 13ra bitartean, astero-astero, inolako etenik gabe. Sarritan agertzen dira bertan Ondarroako gertaerak. Baita aipatzen dira, gartsu aipatu ere, herriko karlisten eta nazionalisten arteko eztabaida sutsuak. “ ONDARROA Sr. Director de PATRIA. Bilbao Muy Señor mío y amigo en JEL: Con el permiso de V. voy a poner a los lectores del valiente semanario nacionalista que V. dirige en conocimiento de los actos realizados con motivo de la inauguración de la Sociedad católica-vascongada EUSKAL LAGUN ARTEA, verificada el dia 14 del corriente. A Ias ocho de la mañana se celebró una misa solemne en la ermita de Nuestra Señora de la Antigua, enclavada en un alto. La capilla de la parroquia interpretó solemnemente la misa de Zubiaurre a cuatro voces. Los solos de contralto cantó con sumo gusto y afinación el sacerdote D. Jose Maria Etxebarria, y los de tenor con voz potente y armoniosa, D. Marcos Usobiaga (ambos de Ondarroa). 1903ko abuztuaren 18an, Santi Meabek “Natis”ek idatzitako gutuna Patria astekarira. Abuztuaren 23an argitaratu zen (8.zenbakia) Euskal Lagun Artea batzokiari dagokionez, bere inaugurazioak Ondarroako eta Bizkaiko nazionalisten artean sortu zuen ilusioa nabarmentzen zaigu behin eta berriz. Prestaketak lehenik, 1903ko uztailaren 31n hasita (ikus "Patria", 5., 6. eta 7. zkiak.) eta inaugurazio egun gogoangarriaren kronika zehatza 8. zenbakian. Kronika hau osorik argitaratzen dugu hemen. "Patria" astekariak berak argitaratu zuen bezala, ezertxo aldatu gabe(2). 1. "Patria" astekaria, 2. zkia (1903-VII-12); 3. or. 2. "Patria" astekaria, 8. zkia (1903-VIII-23) 2-3. or 10 O n d a r r o a 2 0 0 3 Ondarroako Batzoki Barriko tresneria (1932-1936) O n d a r r o a 2 0 0 3 11 E F E M E R I D E A K El sermón estuvo a cargo del R.P. Jacinto, de la Orden Carmelitana, quien con sentida frase euzkera y en términos claros y elocuentes demostró Ias excelencias de nuestras perdidas libertades y la postrición y olvido de su Jaun-Goikua en que se encuentra parte de nuestro pueblo por intrusión de ideas disolutas y anticristianas. Recomendó a todos los que por defender ideas salvadoras de este pueblo católico sufren persecución y calumnia no desmayen en sus moralizadores propósitos. Antes bien, elevando su alma a Dios y postrándose a los pies de la Virgen de la Antigua que no les abandonaría, miren tan sólo la gloria de Dios, sin atender el clamoreo perturbador de los hombres, seducidos por una falaz existencia temporal. Fué muy celebrada la oración del ilustre apóstol euzkeldun. Al concluir se cantó la marcha de San Ignacio, cuyos profundos acordes y valientes frases musicales infundían y despertaban ansias de independencia. La marcha de San Ignacio parece una sacudida a nuestra esclavitud, sobrellevada con indiferencia indisculpable. La ermita estuvo de bote en bote, ocupada por buenos vascos, fornidos hombrachones, bellos ejemplares de nuestra raza, y arrojados y rudos marineros de caras curtidas por el sol del cantábrico. ¡Y pensar que sufrían el ominoso yugo uncido por un pueblo ambicloso y degradado! Hasta los sacerdotes que celebraban la misa eran de porte gigantesco, de anchas espaldas y faz patriarcal: todos daban un mentís a todos los que creen en la 12 O n d a r r o a 2 0 0 3 total degeneración de nuestra raza. La retirada fue muy bonita por lo pintoresco del lugar y por el aspecto que presentaban hombres, mujeres y niños al descender alegres, como palomas de alto palomar, por los caprichosos zis zas de la estrada. Se dispusieron varias traineras para salir al encuentro de las expediciones de Bilbao y Bermeo. La placidez del tiempo y lo llano del mar, convidaban a Ia estancia frente a las abruptas y agrestes costas ondarresas. A las diez y cuarto se dió vista al vaporcito "Yaf", que, rápidamente, lanzando cohetes y silbidos, se acercó a nosotros. El desembarque a las traineras fué muy divertido; los bilbaínos traían tambolinteros. Todas las traineras, en ordenada marcha, se dirigieron hacia el muelle. La de los tambolinteros iba a la zaga, tocando alegres marchas vascongadas. En el muelle y todas sus inmediaciones esperaban todos los nuestros con ademán satisfecho y conmovido. Brillaron por su ausencia la conocida cuerda elástica que forman Santi el foragido, Barrena-malo, Cegama-diablo, Telegrafistaembrollos, Maisu-calvo y demás... cionarios de Bilbao y Bermeo varios de Lekeitio, la Junta Directiva de la Sociedad en representación de la misma y varios morroscos marineros en representación de esta simpática y noble clase. Reinó mucho entusiasmo y se vertieron conceptos expresivos de los ánimos que se tienen para confundir a los enemigos de nuestra patria y religión y de la política de atracción que se trata de desenvolver. Se acordó enviar un telegrama al Sr. Arana-Goiri, concebido en estos términos: "Sociedad Euskal-LagunArtea y expedicionarios de distintos pueblos de Bizkaia reunidos fraternal banquete motivo inauguración sociedad, saludan cariñosamente al ilustre patriota bizkaino haciendo vitos completo restablecimiento su salud". Otro de salutación al protector entusiasta de Ondarroa D. Fausto Ibañez de Aldekoa; otro al ilustre diputado de este distrito D. José de Azilona y otros tres a las sociedades hermanas Centro Vasco, de Bilbao, Batzoki Bermiotarra de Bermeo, y Alkartasuna, de Barakaldo. El tamboril tocó, durante la comida, aires vascos y finalmente el Gernikako, que lo oímos todos en pie descubiertos en señal de respeto a nuestro significativo himno. Después los concurrentes fuimos a tomar café a la Sociedad, cuyos departamentos todos estaban profusamente repletos de nuestras huestes. Se dió café y copa gratis a todos los socios marineros pobres, lamentándonos de su miseria actual por el pésimo año que han tenido en la pesca de bonito, y a la vez llamándonos la atención la alegría y cristiana resignación que en medio de su pobreza mantenían y que debiera servir de eficaz ejemplo a esa turba de des- contentos sin más Dios ni ley que la suya, llamados socialistas, que tanto se quejan, en su mayoría de vicio y envidia al burgués que odian a muerte siendo su hermano. Los expedicionarios cambiaron impresiones doctrinarias con ellos, encontrándolos muy valientes. El tamboril tocó algunos zortzikos que fueron mny aplaudidos. Varios marineros bailaron con gran desenvoltura, agilidad y elegancia, jotas, purrusaldas y aurreskus. El cuadro que los Salones presentaban en este momento era conmovedor y digno de acertadas consideraciones. Aún cuando se temía alguna represión de los contrarios por mal reprimida envidia ó rencor, no se determinaron a nada, dando con ello una muestra de sensatez que aplaudimos, como vituperamos sus malos procederes como el siguiente: Creyendo, sin duda, causa de ofensa para nosotros, enarbolaron en la jaula de fieras ó “Euzkeldun Kafia”(?) donde se reúnen, cuatro banderas hispanas en sus cuatro rejas ó ventanas. ¡No nos asustan por esas demostraciones, señores Allendezales (o amigos de los de allende del Ebro); todo lo contrario. A las seis todos fuimos a la Salve que anualmente en este día se canta en la Antigua, en honor de la Virgen, abogada de los navegantes. La ermita estaba llena hasta los pórticos de devotos de Madre tan milagrosa. Cenamos y se tomó el café como al mediodía, concluyendo todo con el mayor orden y concierto, gracias a la prudencia recomendada por el presidente Sr. Ondarroako Batzoki Barriko tresneria (1932-1936) Ondarroa, XX. mende hasieran (1903a baino beranduago). Musika Plaza, frontoia eta beheko iturria. Eskuman, Euskal Lagun Artea Elkartea.. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA E F E M E R I D E A K La comitiva se dirigió a los salones de la Sociedad, que gustaron mucho por el aseo, arte y esmero que las adornaba. Se pensó en celebrar una Misa especial para los expedicionarios pero se vió la imposibilidad: todos los sacerdotes habían ya celebrado. A la una y media de la tarde se verificó el banquete, al que asistieron ademas de los expedi- O n d a r r o a 2 0 0 3 13 EFEMERIDEAK E F E M E R I D E A K ZUBI ZAHARRA UXOLAK ERAMAN ZUENEKOA Euskal Lagun Artea elkartea. Balkoi gainean izena irakurri ahal da. Ibaibarriaga y otro señor, activo fundador y encariñado con la Sociedad. Los expedicionarios se despidieron entre vivas y aclamaciones. De doce a doce y media partieron en el vaporcito "Yaf" y, según noticias no debieron andar muy bien por lo movido del mar y fuerte viento”. (1953- X -15) Ondarroako Historia Zaleak Irakurlegoaren informaziorako azaldu behar dugu “Euzkeldun Kafia?” aipatzen duen horretan “Café Español”-i buruz ari dela, elkartetik oso hurbil zegoena. Hobeto ulertzeko Batzokia Gizarte taberna gainean zegoen, eta Cafe Español, Marinan. Ondarrutar askorek ondo gogoan daukate 1953ko urriaren 15a. “Santa Teresa egune” diñoe batzuek. “Boni Txikito eta Maridolos ezkondu ziren egune” besteek, Boni Iturriza abeslariaren eta Maria Dolores Abadearen ezkontza gogoratuz. Edo “Birtudes Aramaio jaio zan egune”, esango du beste norbaitek. Bada norbait gogoratzen duena egun horretan hil zela Rikardo Bastida, Ondarroaz hain lotuta zegoen arkitekto entzutetsua... Baina, ondarrutarrek, uxolak "Zubi Zaharra" eraman zuen eguna daukate gogoan guztien gainetik. Izan ere, urriaren 14tik 15era bitarteko gaua luzea izan zen ondarrutarrentzat. Egia esan, azaldu dugun kronika honi zuzenketa zehatz bi egin zizkion hurrengo "Patria" astekariak, "Desde Ondarroa nos escribe Natis" izenburupean. Hauetatik bata garrantzitsuena, Santi Iralari zegokion. "Santi el foragido" esaldiaren ordez "Santi el fugitivo" esan behar zuela argitzen zuen.(3) Ondarroako Batzokiaren inaugurazioari eskaini diogun azalpen hau zilegi bekigu osotzea Ondarroako kronika berean egiten diren beste bi aipamenekin: Andra Mari jaietako pilota partiduak batetik; eta udatiarren presentzia, bestetik. Azken batean, duela 100 urte, udaran Ondarroan bizi zen giroaren lekukotasunak ditugu, nahiz eta guztiz partziala izan. Besteak beste aipatu ere ez da egiten "Santoña Ameriketan" ibilitako arrantzaleen herriratzea Andra Mari jaietarako. Beraz, hutsuna eta guzti be, bego horretan "Patria"ren kronika: (4) “Las fiestas llamadas de Andra Marijak han estado bien organizadas. Hubo cucaña, sartén húngara, guillotina a ciegas de gallos enterrados, carrera con una cuchara en la boca y un huevo en su pala, vistosos fuegos artificiales, tamboril, música, etc. No hubo pianillos y, por tanto, tampoco maketos. ¡Ni falta que hacían, tienen la fatalidad de estorbar siempre! Sobre todo el partido a mano, jugado el día 16 entre el Chiquito de Azkoitia y Tokolo, rojos, contra Patxi y Urzelay, azules, resultó superior y muy competido. Salieron por delante los rojos, haciendo 14 tantos mientras los azules apuntaban sólo 6, consiguiendo éstos igualar a l4 y haciendo un tanto más. Se suspendió el partido por hacerse de noche; quedaron en l7 rojos por 16 azules. En todo el partido se vió la superioridad de los rojos con pelota pequeña y la de los azules con más pesada. El del día anterior, a chistera, careció de interés. Contendieron, de una parte. Simón Urresti e 3. "Patria" astekaria, 9. zkia (1903-VIII-30), 3. or. 4. "Patria" astekaria, 8. zkia (1903-VIII-23), 3. or. 14 O n d a r r o a 2 0 0 3 A rtibai ibaian zetorren uxolak eta itsasgorak bat egin zutenean, Errenderiko auzoa ere urpean geratu zen, bi metrotaraino iritsi zirelarik urak. Abereak kortatik atera behar izan zituzten ahal zuten moduan, herritarren laguntzarekin. Isidoro Urrutia (a) Choo, rojos, contra Francisco Bikandi (los tres ondarreses) y Arnedillo de Markina, azules. Dominaron estos el partido con facilidad. Arnedillo estuvo como siempre, muy seguro y pegando fuerte. Bikandi regular. Isidoro que jugó de zaguero, piñon y sin colocarse bien a la pelota. Urresti seguro y sobre todo limpio, por lo que fue aplaudido. ------- El pueblo anda muy animado por la concurrencia de veraneantes. Y no teniendo otra novedad que comunicarle, sabe le distingue como amigo y correligionario su 18-VIII-1903" afectísimo S.S. NATIS Ondarroako Historia Zaleak Herri barruan ere, uxolaren eraginez, indartsu eta zaratatsu zetozen ibaiko urak Zubi Zaharraren azpitik. Honen inguruan euren txalupak lotuta zeuzkaten jabeek han ziharduten txikotak hara eta hona mugitzen: txalupak gogorrago amarratu ezinik batzuek, uxolaren erresakatik alboratu nahirik besteek. Errekako urak zekarren abiaduraz, kezkati eta beldurtuta, denek. Halako baten, goizaldeko ordu biak aldera, Zubi Zaharra bera mugitzen eta erortzen hasi zen. Erorketa hura zehatz-mehatz deskribatzen digu udal arkitektoak berak bere txostenean: "Desplome del Puente Romano en sus dos tramos, produciéndose el primer desplome a las dos horas de la madrugada en que cayó el arco de menor luz, afectando en su caida al machón central que dos horas más tarde experimentaba un giro lateral que producía el desplome del segundo arco de mayor luz, manteniendo no obstante el tercio de arranque que a las doce horas se desplomaba arrancando casi totalmente el estribo de la margen derecha de la susodicha ria" (1). Zubiaren azken zati honen erorketa, hain zuzen, ondo gogoan daukate garai hartako umeek; eskola barik, Artibai errekaren inguruan baitzebiltzan ikusmiran. Goizaldeko erorketa, ostera, mollan bizi ziren emakume askok ikusi zuten. "Ene bada, gure "Zubizarra"" entzuten zen balkoitik balkoira. Ondarrutarrek, belaunaldiz belaunaldi, harro begiratu ohi zuten "Erromatarren zubia"ren harriak han zeuden Artibai errekako ur asaldatuen artean. Zubi Zaharrarekin batera, bertan, hondoratu zen "Estrellita" M. Larrañagaren arrantzontzia; eta kalte handiak jasan izan zituen "Santisima Trinidad" motorrontziak, zubiko harriak gainera jausi zitzaizkion-eta (2). Zubi Zaharraren inguruan beste kalte batzuk ere gertatu ziren gau hartan. Besteak beste, Zubi Zaharretik Merkatu Plazara zihoan eskailera ere erortzeko arriskuan gelditu zen. Hain egoera txarrean ze berehala apuntalatu behar izan zuten Merkatu Plaza bera ere kaltetuta geratu zen. Honela deskribatzen digu udal arkitektoak: 1. Rikardo Beaskoa Jauregi, herriko arkitektoak Ondarroako Udalarentzat prestatu zuen txostena (1953-X-22). Ikus Ondarroako Udal Artxiboan, Kodea: 1-1-5. Sinatura: 1635-1. 2- Egun horretan Ondarroan, uxolaren ondorioz, "Felix Victoria" txalupa hondoratu zen, eta "San Jose" eta "Neptuno" potinak desagertu. Baita uxolak eraman zuen Bittor Urkiolaren "Maritxurena" potina ere, baina hau Getariako uretan agertu zen kalte handiak zituela. O n d a r r o a 2 0 0 3 15 E F E M E R I D E A K E F E M E R I D E A K 16 O n d a r r o a 2 0 0 3 SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOAK Ondarroa, 1953ko urriaren 22an. Udal arkitektoak egindako informea Ondarroa, 1953ko urriaren 15ean. Uxolak Zubi-Zaharra eraman eta gero Kanttoipetik ikusita. Ezkerraldean, hor agertzen zaigu zubiaren eskumaldeko hondakina Ondarroa, 1953ko urriaren 15ean. Uxolak Zubi-Zaharra eraman eta gero Zubi Barritik ikusita. Ezkerraldean, hor agertzen da zelan apuntulatu behar izan zuten Zubi Zaharretik Plaza Gainera doan eskailera, Berdura Plazako zapaia ez jausteko. O n d a r r o a 2 0 0 3 17 E F E M E R I D E A K "A consecuencia de la riada, el agua socavó los cimientos del muelle que compone la margen izquierda, sobre la que se apoya la extructura de la Plaza de Mercado, descalzando totalmente la cimentación de los tres primeros piés derechos que quedaron totalmente en el aire, no produciéndose el hundimiento por haberse formado con las losas que componían la acera de dicho muelle un dintel que trabajando como tal cortó el hundimiento del segundo poste que hubiese arrastrado en su caida con toda la extructura con toda seguridad. ................. Una vez apuntalada la extructura, se procedió al asilamiento de dicha zona del Mercado, ya de por sí insuficiente para las necesidades de la villa. En la plaza del Mercado, al producirse el descalce del segundo pie derecho, se hundió el pavimento en una extensión aproximada de veinticinco metros cuadrados" (3). Lehen esan dudanez, eguna egin eta gero, herritar asko hurbildu zen Kofradiaren ingurura, uxolak eginiko kalteak ikusguran. Hauen artean, bazebilen gizontxo bat Merkatu Plazan, hara eta ona, errekaren ertzari begira. Uxolak merkatu plazaren azpiko aldea jan eta merkatu plaza bera eramango ote zuen beldurrez, antza. Hainbeste hurbildu zen ibai ertzera ze uretara erori zen. Bi bidar pentsatu gabe, baporontzi batean zegoen 22 urteko mutil gazte batek, Gotzon Badiolak, "Txaketeneku" bikixetatik batek, dzanga egin zuen errekako ur loi eta zorabiatuetara. Ittota galtzeko zorian zegoen gizon hura onik atera zuen lehorrera. Bixente Agirre ingeniaria genuen berau. Eibartarra jaiotzez, baina Ondarroan, Beristaineko etxeetan, bizi zena bere familiarekin. Zubi Zaharraren hondamendia aipatzean, hile batzuk lehenago ibaia bera dragatzeko egin ziren lanekin lotzen dute ondarrutarrek. Beharbada zubiaren oinarrien ertzak gehiegi garbitu zituen karramarro harek. Kasua da, geroztik, Ondarroako ohiko irudiari betiko "Zubizarra" falta izan zitzaiola hainbat urtetan. Harik eta berreraiki arte 1962. urtean. Ondarroako Historia Zaleak 3. Ikus udal arkitektoaren txostena. 18 O n d a r r o a 2 0 0 3 EDURNE LASARTE IPARRAGIRREK EMONDAKOA HERRITAR BATEK EMONDAKOAK Ondarroa, 1962ko urriaren 4an. Zubi Zahar Barriaren bedeinkazioa eta inaugurazioa. Arakama bikarioa, Agirre alkatea eta Esteban Bilbao (bastoiagaz) ordungo Madrileko Corteetako Lehendaria. EFEMERIDEAK E F E M E R I D E A K AURRERA MENDI TALDEA BERSORTZEAren 50. urteurrena (1953 - 2003) Anjel Ituarte Aulestia Gaur egun denok ezagutzen dugu C.D. Aurrera Menditaldea eta mendizaletasuna suspertzeko herrian egiten ari den lana. Bere historia aztertzerakoan sorrerari buruz idatzitako dokumenturik aurkitu ez dudala aipatu behar dut. Artikulua idazterakoan erabili ditudan iturriak C.D. Aurrerako 75. urtebetetzean argitaratutako liburua eta Txomin Ituartek jasotako memoriak izan dira. 1953. urtean jasotakoan oinarrituko naiz, urte klabea izan baitzen mendi taldearen historian. O 1953. "Toma de posesión de Presidencia, 31 Enero - Bajo la presidencia de Don Jon Andoni Laucirica fuí convocado a las salas del C.D. Aurrera. Alameda Urquijo en el día de hoy a las 20 horas. Se hizo la salvedad de la nueva Sección de Montaña que empezaría activar en la campaña del presente año a los 10 nuevos socios que allí asistieron. Se acordó por unanimidad tomara la nueva presidencia a Domingo Ituarte Iriondo y éste formara la directiva para la organización de Sección de Montaña. Se estableció la cuota de 3 pts. mensuales a los no socios del CD Aurrera y 2 pts. a los socios. La cuota se pagaría trimestralmente. Quedó encargada de la "tesorería femenina" la Sta. Lide Arriola y de la tesorería de hombres Don Urbano Arambarri, con esto se levantó la sesión a las 22 horas. D. Ituarte”. 1. C.D Aurrera 75. urteurrena. Bilbao 1997,44.or. 20 O n d a r r o a 2 0 0 3 TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA 17 urte geldirik egon ondoren, 1953ko urtarrilaren 31n Txomin Ituartek berbiztu zuen gaur egun ezagutzen dugun Aurrera Mendi Taldea. Urte berean "Federación Vasco-Navarra de Alpinismo"n afiliatu zen. Txominek honela dio bere egunerokoan (alboan, orijinala): TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA ndarroan betidanik egon da mendizaletasun handia. C.D. Aurrerako 75. urteurreneko liburuan aipatzen den bezala, Errepublika garaian ere bazegoen talde bat mendira irteerak antolatzen zituena, eta hau egiaztatzeko 1925. urtean "Federación Vasco Navarra de Alpinismo" delakoak bazkideak lortzeko gazteei bidalitako gutuna daukagu. Gerra garaian mendi irteerarik ezin izan zen antolatu eta ondorengo urteetako daturik ere ez dago. Dena dela, badirudi mendian jende asko ibiltzen zela bere kabuz edo kuadriletan (1). 1953-02-11, Diario Vasco 1953ko mendi irteeren egutegia. (Aurrekaldea) O n d a r r o a 2 0 0 3 21 mena behar zen, eta poliziak oztopo asko jartzen zituen, mendian euskeraz abestu eta txistua jotzen zela aitzakia jarriz. Hala da guzti ere, mendira alaitsu eta kantari igotzen ziren. "CONGRESO REGIONAL DE ACAMPADA" POLIZIAREN BAIMENA 22 Orduko beste mendi topaketa garrantzitsuak "Congreso Regional de Acampada" delakoak izaten ziren. Lehendabizikoa Sukarrietan antolatu zen 1953. urteko ekainaren 25ean. Ekitaldi ezberdinez osatutako programa antolatzen zen, hoietako bat kanpin denden lehiaketa zen eta bertan partehartu zuten C.D. Aurrerako mendigoizaleek. Ondarrutarrek, mailegatutako bi kanping denda eraman zituzten. 42 partaidetik 6. zailkatu ziren, eta "concurso artistiko " delako lehiaketan 3. zaria irabazi zuten, hurrengo urteetan postu hobeagoak lortu zituztelarik. Oiz mendia, 1953ko maiatzaren 24an. Ondarroako Aurrera eta Markinako Artibai mendi taldekoak. 17 urte eta gero, 1. mendi irteera. ARGAZKILARIA: CLAUDIO HIJO (EL CORREOKOA). JUAN BALENTZIAGAK EMONDAKOA TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA Urte honetan irteera ugari antolatu ziren, bai bakarka, bai inguruko beste mendi taldeekin (Debako Burdin Kuruzt, Markinako Artibai, Elgoibarreko Morkaiko eta Mutrikuko Burumendi). Irtenaldi bakoitzean poliziaren bai- E F E M E R I D E A K 1953. Mendira joateko poliziaren baimena TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA 1953ko mendi irteeren egutegia. (Barrukaldea) Oiz mendia, 1953ko maiatzaren 24an. Ondarroako Aurrera eta Markinako Artibai mendi taldekoak. 17 urte eta gero, 1. mendi irteera. O n d a r r o a 2 0 0 3 Sukarrieta, 1953ko ekainaren 25ean. “Congreso Regional de Acampada”n, Ondarroako Aurrerakoak abesten Txomin Ituarteren zuzendaritzapean. O n d a r r o a 2 0 0 3 23 E F E M E R I D E A K 24 O n d a r r o a 2 0 0 3 1953ko mendizale batzuk. Ezkerretik eskumara: Jabier Mugerza, Maite Arriola, Julita Olabarria, Ikerne Mugerza, Kontxita Iriondo eta Txomin Ituarte. Makurtuta, Miren Garramiola, Maria Teresa Idiakez, Andoniñe Arriola eta Ikerne Artetxe. TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA El CORREO ESPAÑOL-EL PUEBLO VASCO, 1953- 06-28koa TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA E F E M E R I D E A K 1953ko Aurrera mendi taldeko kide batzuk. Ezkerretik eskumara: Antonio Argoitia, Ikerne Artetxe, Sorkunde Santa Kruz, Iñaki Arriola, Julita Olabarria, Juan Balenziaga eta Jabier Mugerza. Eserita, ???, Begoña Ituarte, ???, Nerea Ituarte, Miren Arriola, Lide Arriola eta Tere Izeta. O n d a r r o a 2 0 0 3 25 E F E M E R I D E A K E F E M E R I D E A K Hona hemen 1953ko C.D. Aurrera Mendi taldeko finalistak TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. Mendian buzoiak ipintzea ere bazen talde honen beste ekintzetako bat. Medigoizaleek beraien izen abizenak, data eta zein klubetakoak ziren txartel batean idatzi eta buzoira botatzen zuten. Honek, bakoitzak zenbat mendi igo zuen kontrolatzeko balio zuen. "Finalista egunean" denak batu eta txartel gehien zeuzkanak, saria irabazten zuen. TONTORRAMENDIKO BUZOIA “Tontorramendin buzoia jarri zen eguna: 1953ko uztailaren 12a. Aurreko bi buzoien desagerpen misteriotsuaren ondoren, gure ikurdun buzoia jartzea erabaki nuen. Ezaugarri hauek ditu: harri trinkoz egina da eta beronen aurrekaldean zulo errektangular bat txafla birakariarekin. Justo Iriondok egin du eta 65 pzta. ordaindu zaio lanagatik. 40 kilo pisatzen du. Buzoia astuna da mendi tontorrera garraiatzeko eta arazo hau gainditzeko, asto bat alokatu dut. Astoari "Moisés" jarri diogu izena. Egun bat arinago alkateari bolanderak eskatu nizkion egun hau ospatzeko eta Juan Manuel Agirre alkate eta mendigoizaleak inongo eragozpenik gabe eman zizkidan. Goizeko 7:00etan Zubi barritik irten ginen. Gorozikarantz gindoazela bolandera batzuk bota genituen eta zoritxarrez bidean zetorren baserritarrari zaldia uxatu eta ihes egin zion zaldiak zeraman zaman galerak sortuz: 4 arraultza apurtuta, esne botella bat, eta abar... Denagatik 20 pzta. ordaindu genion. Gailurrera heldu eta buzoia ipini genuen Jose Aranbarri, Juan Balenziaga, Antonio Argoitia, Jabier Mugerza eta neuk. Buzoia porlanarekin atxikitu genuen. Geroxeago mendi taldeetako lagunak eta Aurrerako bazkideak heldu ziren buzoia inau- guratzera. Bertan izan zan Pedro Egiguren lurraren jabea eta Conchita Iriondo izan zen amabitxi. Ondarroa 1953ko Uztailak 12 Txomin Ituarte” Hau da l953an gertatutakoa. Anjel Ituarte Aulestia TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOAK 1953. urtean Kalamua eta Tontorramendin jarri zituzten buzoiak. Hona hemen nola kontatzen duen Txomin Ituartek Tontorramendiko buzoia ipini zuteneko pasadizoa: Tontorramendi, 1953ko uztailaren 12an. Mendizaleen erdian buzoia eraman zuen Moisés astoa. Burumendi (Mutriku), 1954an. Txomin Ituarte, Sabiñe SantaKruz, Lide Arriola, Ikerne Artetxe, Maitane Arriola eta Zuriñe Mugerza. Argazkia, Ojangurenek egina, Txomin Ituarteren artxibokoa. 26 O n d a r r o a 2 0 0 3 27 Ondarroa, 1940 inguruan. TERE ITUARTEK EMONDAKO ARGAZKIA ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA Ondarroa, 1925-30ean. Zubi Zaharra Zubi Barri azpitik ikusita. Zubi Barrian sareak sikatzen ipintzen JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA ARISTIDE CAVAILLÉ-COLL Ondarroako organoaren egilea Felix Gerenabarrena Egurrola Sarritan entzun dogu Ondarroako organoak Kalidade berezia daukala, Cavaillé-Coll Marka edo Etxekoa dalako. Nor izan ete zan, ba, organogile ha?. Eta zeintzuk ete dira bere organoen ezaugarri bereziak? O rgano asko daukaguz gure inguruko lurraldeetan. Araban, 41. Bizkaian, 114. Gipuzkoan, 148. Guztira, 303. Gehienak, elaizetan dagozanak. Banakako jabedunak, 15. Tankera guztietako organoak. Antxinakoena, Ziortzako Monastegikoa, 1686an egindako organo preklasikoa. Hurrengo aldikoei, klasikoak edota barrokoak deritxegu. Era horretakoak ditugu Mañariakoa (1765-1768) eta Urdulizekoa (1853), adibidez. Ondarroan bertan be holakoa egon zan, barrokoa. Oraingoa, barriz, erromantikoa da, 1868an eraikitakoa. Eta azken aldi honetakoak, neoklasikoak, Derioko Seminariorako eratutakoa, berbarako, 1956. Urtekoa. Organo hau Areetako San Jose Langilearen eleizan aurkitzen da gaur egun. Benetan aberatsa dogu organoen mundu hau. Ikusgarria. Entzungarria. Liluragarria. Organo bakotxak bere berezitasunak daukaz. Organogileak jarritakoak. Ondarroakoak, jakina, Aristide Cavaillé-Coll "Maisu" gorenak ezarri eutsazan bereizgarri fin eta atseginak. O n d a r r o a XIX. mendearen bigarren erdialdean heldu jakuzan organo erromantikoak Euskal Herrira. Barrokoa ziran aurretikoak. Ondarroako organoa be, lehengoaren altzari barrokoan kokatu eben, estilo bitako osagaiez artelan bakana zein bikaina eratuz. Euskaldunon izakera be erromantikoa dan ezkero, poztasun eta ilusino haundiz onartu ebezan organo barri hareek. Hain ederrak ziran. Hunkigarritasunaren eragileak. Maitasun giroaren sortzaileak. Zoragarriak. Musikari zein organojoleek be, organo barrokoak konpondu beharrean, era barriko artelan hareenganako zaletasun bizia agertu eben. Lehenagokoak baztertu eta adierazpen aberatsagoak erosteko joera hartuz. Horixe gerta zan Ondarroan eta itsasalde honetako hainbat herritan be. Lekeition, Mutrikun, Getarian, Usurbilen, Donostian, Pasaian, Oiartzunen eta Irunen. Organo barriak, erromantikoak, Cavaillé-Collek egindako artelan bikainak erosi ebezan. Ondarroako organoa, 1868koa ONDARROA: La Natividad de Nuestra Señora EGILEA: A.Cavaille-Coll et Comp. URTEA: 1868 (Libro 9 Decretos Ayto. Ondarroa) SISTEMA: Mekanikoa TEKLATUAK: 2 eskuko 54 notakaz 30 ORGANO ERROMANTIKOAK. ANKAKOA, PEDALEROA, 30 notakaz SOINUAK: I. Eskukoa: Violón 26 Flautado 13 Flauta armónica 13 Octava (8va) II. Eskukoa: 2 0 0 3 Viola de gamba 8 Voz angélica 8 Lleno armónico Flauta octaviana (8va) Fagot-Oboe 13 Trompeta real 13 ANKAKOA, PEDALEROA: Violón 26 Contras 8 LOTURAK: I/P II/P ll/l Temblant Expresión II OHARRAK: -Altzairua, barroko erako lehenagoko organuarena da. Bertan D. Clemente Ugarteburu egon zan organujole (1863), nork, «con insistencia" organu barri bat eskatu eban. -Oraingoa 1868. urtean montatu zan, bere kostua «4.950 escudos, o sea, 49.500 reales, más los caños actuales del órgano viejo». • Oraintsu, Violón 26 eta Pedalerako Contra 13 bat erantsi izan jakoz. Ondarroako organoa O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A CAVAILLÉ-COLL SENITARTEA. Organogile ospetsuen familia frantsesa izan zan. Euren arteko ezagunenak, Jean Pierre, Dominique eta Aristide ditugu. Jean Pierre CAVAILLÉ (Caillac, 1740-Bartzelona, 1815), Bartzelonara joan zan 1760an Santa Katalinako organoa egitera. Eta hantxe ezagutu eban Maria Francisca COLL katalandarra eta berarekin ezkondu. Bien abizenak alkartu eta deitura bikoitz bat osotzea erabagi eben. Holan sortu zan geroago Aristidek hain ospetsu egingo eban organogintzaren munduko markarik aipagarriena. Paris, 1855. Organo erakusketa. Aristide Cavaillé-Coll-ek Ohorezko Domina Haundia irabazi eban. FELIX GERENABARRENAK EMONDAKO IRUDIAK CAVAILLÉ-COLL abizendun lehena DOMINIQUE izan zan, Jean Pierren semea (Toulouse, 1771-Paris, 1862). Bere aitaren antzera, Katalunian zehar aritu zan, organo zaharrak barriztatu eta barriak eraikitzeko lanetan, Nafarroaraino be iritsiz. Frantziara itzuli eta gero, Parisera erretiratu eta han hil zan. ARISTIDE CAVAILLÉ-COLL. Dominiqueren semea (Montpellier, 1811-Paris, 1889). Trebeena. Ospetsuena. Hoberena. Organo erromantikoen asmatzailea. Organogintzaren teknikea gehien irauli dabena. zehar. "MAISUEN MAISU" deitzen eutsen Europa osoan Aristide Cavaillé-Collen organoetan, FELIX GERENABARRENAK EMONDAKO IRUDIAK "biziki ezaugarriak dira beren flauteria eta zenbait erregistro bakarlari. Airearen presioa da Cavaillé-Coll organoen beste bereizgarria".(1) "Erregistro orotan nabari da Cavaillé-Coll etxeak beti erakutsi duen bereizkuntza...".(2) "Aristidek sartu eta garatu zituen berritzapenik nagusienak Flauta eta tronpeta Harmonikoak izan ziren eta Flauta Ttipia, eta aldi berean airearen presio mailakatua altu eta baxuentzat eta Barker makinaren erabilpena".(3) Frantzian bertan, Belgikan, Espainian, Holandan, Ingalaterran... ehundaka organoen eraiketak zuzendu ebazan Parisko bere lantegian. 1. Gipuzkoako Organoak, 31 or. 2. Baron de La Tombelle eta J.A. Santesteban organojole haundiak, Azkoitiako organoari, aditu legez, egin eutsen txostenean).G.O. 39 or. 3. (G.O. 31 or.) 32 O n d a r r o a 2 0 0 3 Paris, 1878. Aristide Cavaillé-Coll-ek Ohorezko Domina Haundia irabazi eban, Pariseko Notre-Dameko San Sulpizio organoa berreratzeagatik Parisen antolatu ziran erakusketa danetan jaso eben saria eta OHOREZKO DOMINA HAUNDIA 1855ean ospatutakoan. San Sulpizioko organo zoragarria erabat berreratzea izan zan Aristide Cavaillé-Collen lanik garrantzitsuena. Frantsesen ustez, haxe da munduko organorik onena. Aristideren ekintzei buruzko idazki batzuk be argitaratu ebezan. - Aristide berak, "Organoa eta bere arkitektura (1856)" eta "Erromako San Pedroren Basilikarako Organo Monumentalaren proiektua (1872)". - Beste batzuk: • Adriano de la Fage, "Cavaillé-Coll aita-semeak egindako San Deniseko errege elaizako organoa" (Paris, 1845). • Fetis, "1855eko Erakusketa Unibertsalaren epaimahiaren txostena". • Lamazon, "San Sulpizioko organo monumentalaren eta organo modernoaren egitureari buruzko azterlana" (Paris) eta "Cavaillé-Coll jaunak egindako Sheffield (Ingalaterra) hiriko kontzertu gela barriko Organo Haundia" (Paris, 1847). • Lefebvre, "1887-1888 urteetan A. Cavaillé-Collek eraikitako Havreko San Miguel eleizako organo haundia" (Havre, 1888). • C.M. Philbert, "Amsterdamgo Industria Jauregiko Organoa" (Amsterdam, 1870). Euskal Herrian lehenengo ipini eban organoa, Lekeitiokoa izan zan, 1856an. Aristide Cavaillé-Collek berak Parisko Nazioarteko Erakusketarako eginda eukana, hain zuzen be. Jose Jabier Uribarren lekeitiarrak erosi eban Parisera bertara joanda. Eta Juan Maria Altunak estreinatu, herri haretako organojole zalarik. Aristide Cavaillé-Collen beste bost organo be badaukaguz Bizkaian: Ondarroakoa (1868), Durangoko Klaratarrena (1878), Orduñako Antiguako Amaren eleizakoa (1880), Begoñako Basilikakoa (1883) eta Begoñako "El Karmelo" elaizakoa (1894). O n d a r r o a 2 0 0 3 33 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A Mutinen artelanak ditugu, Balmasedako Parrokiakoa, Bilboko San Antongoa, Bidaniakoa eta Usurbilgoa. Horrez gainera, Cavaillé-Coll Etxearen organo guztien katalogoa argitaratu eban Parisen, 1923an. Bereak be zerrenda haretan sartuta, jakina. 699 organo dira guztira. Hareetatik 60, Espainiarako eta 35 Euskal Herrirako. Azkoitiako organo haundiaren kontratua sinatzerakoan, adibidez, han egon ziran, Cavaillé-Collen izenean, Charles Mutin eta Charles Carloni ahalduna, Ondarroako organoaren erosketan be parte hartu ebana. AKILINO AMEZUA. (1847-1912). Azpeitiarra. "Cavaillé-Coll espainiarra" deitureagaz ezagutzen eben bere garaikideak. Organo asko eta onak egin ebazan. Aristide Cavaillé-Collen lehiakide lez izatera iritsi zan, biak be artelan erromantiko ederrak, aldi berean, eraiki ebezalako. Edozelan be, euskal organogilerik hoberena dogu Akilino. CHARLES MUTIN. FELIX GERENABARRENAK EMONDAKO IRUDIAK Organogile paristarra izan zan. Aristideren Lantegiko zuzendari teknikoa izatetik, bere kide izatera iritsi zan. Eta, 1890. Urtetik aurrera, "Cavaillé-Collen ondorengo" deiturarekin, hainbat organo egiten jarraitu eban, haren teknikak erabiliz. 34 1863an Parisera joan zan. Cavaillé-Collen eta Stoltzen organoak instalatzen ibili zan Frantzian, Alemanian, Ingalaterran eta Kuban. Lanean eta ikasten. Behatzaile zuhurra izanik, asko be asko ikasi eban organogile berezi hareengandik. 188an, Bartzelonako Nazioarteko Erakusketan, berak egindako itzelezko organo bat aurkeztu eban Akilinok, eskuko lau tekladu eta pedalierrarekin. O N D A R R O A K O O n d a r r o a 2 0 0 3 A R T I S T I K O A Harrituta laga ebazan danak. Espainiako organogile zein organojoleak ez ezik, atzerritarrak be hurretaru jakozan. César Franck, Guilmant, Widor, Sain-Saëns, Dubois, Gigout eta Aristide Cavaillé-Coll bera be ikaratuta gelditu ziran musika-tresna miresgarri ha ikusten. Arrakasta izugarria lortu ondoren, organorik ederrenetarikoak eraikitzeko aukera heldu jakon. Sevillako Katedralekoa, adibidez. Munduko onenen artekoa. 4627 tutu daukaz. Haundiena, 10 metroko luzeraduna ; txikiena, barriz, 8 milimetrokoa. Akilinoren 11 organo daukaguz Bizkaian. Markinako hirurak, berbarako. Xemeingoa, Karmengoa eta Mesedetako Amaren eleizakoa. Mutrikuko Parrokiako organoa be Akilino Amezuak egindako da. ARABA, BIZKAIA ETA GIPUZKOAKO CAVAILLÉ-COLL ORGANOEN EGUNGO ZERRENDA Urtea Herria 1856 1860 1861 1862 1865 1868 1868 1870 1870 1870 1870 1877 1878 1880 1881 1883 1884 1887 1892 1894 1894 1898 1901 1902 1907 1992 Lekeitio Getaria Oiartzun Donostia Urnieta Donostia Ondarroa Donostia Donostia Donostia Pasaia Irun Durango Orduña Alegia Bilbao Gasteiz Azpeitia Balmaseda Bilbao Mutriku Azkoitia Bilbao Bidania Usurbil Donostia Erregistroak Parrokia Parrokia Parrokia Koruko Santa Maria Parrokia San Bizente Parrokia San Martzial Sta. Teresa eta Sta Ana Monastegia Zorroaga Egoitza San Pedro Junkaleko Santa Maria Klaratarren Monastegia Antiguako Ama Parrokia Begoñako Andra Maria (*) Karmengo Eleizea Loiolako Santutegia Parrokia (Mutin) Begoñako A. Karmeldarren Elizea Santa Katalina Monastegia Parrokia San Antonio Abata (Mutin) Parrokia (Mutin) Parrokia (Mutin) Familia Santua (Adoratrizetatik eroanda) 24 8 17 44 11 35 12 6 6 6 6 18 13 5 10 15 19 36 21 21 8 40 17 28 22 11 (*) 1991n, Ferdinand Prince, Cavaillé-Collen teknikariak eranskin bat ezarri eutsan organo honi. Jesus Guridi "Maisu gorena" zan bertako organojolea. Azpeitia. Aquilino Amezua organo fabrika. O N D A R E ONDARROAKO ORGANOA. Erromantikoa da. Aristide Cavaillé-Collek egindako artelan bikaina. Aitatu ditugun organo danen artean, Alegiako San Juan Bateatzailearen Parrokian aurkitzen da Ondarroakoaren antzerakoena. Baina gurea baino txikitxoagoa da ha. Hankako tekladurako erregistrorik ez dauka. Halan da be, Jabier Bello-Portu tolosar musikari gorenak, Gipuzkoako organo Haundiak goraipatu ondoren, holan jarraitzen dau, "nahiz txikiagoak izan, ale bikainak ditugu Bidania, Irun, Alegia...".(4) Beraz, Alegiako organoa "ale bikaina"da. Eta Ondarroakoa, egile berberarena ta haunditxoagoa izanik, ba, are bikainagoa. Soinu berezikoa da Ondarroako organoa. Gozoa. Giro atsegina sortzen dabena. Anai arteko giroa. Otoitzerako gozotasuna. Eleiz abestiak dinon legez, "Zein gozo ta eder dan anaiok alkartu eta danok batera Jainkoa goratu...". ORGANOA ETA ORGANOJOLEA. Biak ezinbestekoak. Eta Ondarroako organoak izan ditu bere jagole eta bere adierazle edo interprete zintzo zein trebeak. -Eduardo Gorosarri. (1890-1947). Eskoriatzan jaioa.Organojole eta musikagilea 1917an etorri zan Ondarroara eta hurrengo urtean irabazi eban Begoñako organojole titularra izateko lehiaketa. Handik hamar urtera, Euskal Herriko Txistularien I Batzarreko lehendakari lez aukeratu eben.1930ean, Algortako Hirutasun Santuaren eleizako organoa inauguratu eban. Gogoan daukat Gasteizko Seminarioan abesten genduan bere "Magnificat" onena. 4. (G.O. 27 or.) O n d a r r o a 2 0 0 3 35 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A Eduardo Gorosarri, Ondarroako organujolea 1917an Ondarroa, 1994ko zemendiaren 26an. (Sta Zizili Kontzertua) Jose Markuerkiagari omenaldia Andra Mari Elizan. Argazkian omenduagaz Jose Mari Rementeria bikarioa - 1994an, Pellerin et Uys Organogile frantsesen hasierako konponketak - 1996an, Pellerin et Uys-ekin sinatu zan gure organoaren zaintzaren kontratua. FELIX GERENABARRENAK EMONDAKO IRUDIAK - 2002an, Ondarroako organoaren behin-behineko konponketei eta erabateko barriztatzen lanei buruzko Pellerin et Uys-engandik jasotako txostenak, aurrekontuak, kontratuak, fakturak eta proiektuak. 1990ean, "Equipo 7" deritxonak egin eban lana: organoaren zurezko altzaria garbitu, sitsaren kontrako tratamentua emon, apurtuta eukazan apaindurak osotu eta egurraren berezko kolorea berreskuratu.Organogile honen kontratua, Ondarroan bertan sinatu eben aitatu dogun Miguel Salaberriak eta Joaquín Loisek, parrokoaren onereitxiagaz, 1989ko Abenduaren 10ean. Arabako Oiongo organoa be, beronek egina da, 1995ean. Joaquín Loisek egin ebazan lanak: tutu eta aldagailu danak garbitu, haizearen motor barria sartu, eskuko tekladuen gaineko txapa berriak ipini eta Violón 26, behi Pedalero Contra 13 bat erantsi. -Anjel Urzelai. (1904-1992). Zarauztarra. Organojole eta Koruko zuzendaria. 1926an heldu zan Ondarroara. Lan bikaina egin eban. Sevillako Katedraleko Kapera Maisu eta Organojole titularra izatera iritsi zan. Lanok amaitzerakoan, Louis Robilliard, Lyongo Saint Françis de Salesko Cavaillé-Collaren organojole titularrak emondako kontzertua ospatu zan Ondarroako Parrokian. Hona hemen eskainitako egitaraua: -Klemente Ugarteburu. 1868ko martiaren 1ean, Ondarroako Udalari organo barri baten preminea azaldu eutsan bertako organojolea. Ondarroatik Begoñako organojoletzara aldatu zan geroago. Horrez gainera, aditu ona izan zala eta bere lana hainbat lekutan egin ebala ikusi geinke: - 1889an, Laudioko San Pedroren Parrokiarako organoaren proiektu bat egin eban. - 1894an, Mutrikuko Santa Katalina Monastegiko Cavailé-Coll barriaren bere oneritzia emoten azaltzen da. - 1903an, Portugaleteko organo barriaren froga saio- an. - 1909an, Markinako Mertsedeko organo barriaren azterlanean. GARAIAK ALDATUZ DOAZ. Eleizako arduradunak, abestaldeak, musika-erak. Jose Markuerkiaga, gure organojoleak, ostera, hor dirau, leial eta tinko, Eleizearen zerbitzuan. Eleizkizun ederrak Cavaillé-Coll organoaren soinu gozoz girotzen. Liturjiako ospakizunei egokitasun osoz eusten. Ondarroako Cavaillé-Coll organoak 135 urte daukaz. Bere egiturako artelan batek hainbeste denporan egoera onean irautea nahiko zaila da. Begiratu, bestela, zer dinoskun Bilboko Eleizbarrutiko Organuen Batzordeko ardura- 5. (Bizkaiko Organuak, 15 or.) 36 O n d a r r o a 2 0 0 3 "Bizkaiko organuen egoerea txarra dala esan daikegu. Hogeitamar organu ez dira erabiltzen, bazterreratuta balegoz lez. Hirurogei bat, egoera ertainean dagoz, pipia, sitsa eta hezetasunaren ondorioaz bai soinuetan eta bai notatan ere akatsak daukezala"(5). Hasteko, 1994ko martiaren 5ean, gure CavailléCollaren egoereari buruzko TXOSTEN TEKNIKOA aurkeztu eban: Aristide Cavaillé-Collek 1868an egindako organo hau, bere jatorrizko egituran aurkitzen da ia bere zatiki danetan. Halan de guzti be... - Organo honen fitxan agertzen danez, "Oraintsu, Violón 26 eta Pedalero Contra 13 bat erantsi izan jakoz"(6). Ba, PELLERIN et UYS Organogileen TXOSTENAREN arabera, eransketa ha ez eben egin, hurrik emon be ez, Cavaillé-Collen teknikea erabiliz. Egikera haretan, gainera, kontsolaren altzaria be maluskatuta laga eben, zuloz eta urgertuz doazen torlojuz betez. Izan be, osagai asko daukaz organo batek. Zurezko altzaria, alde batetik eta organoaren zatiki edo piezak, zein mekanika konplexua, bestetik. Hauspoak, sekretuak, tekladuak, tutuak, erregistroak eta abar. Arriskuak, barriz, erabilera desegokia, dardarea, hautsa, hezetasuna, gehiegizko lehortasuna, sitsa... - 1990ean, "Equipo 7, Restauración SA" lantalde bilbotarrak eta Joaquín Lois Cabello, Tordesillasko Organogileak gauzatu eben lehenengo ekinaldia. Izan be, Cavaillé-Collek egin eban Ondarroako organoa era egokian barriztatu ahal izateko, harek erabiltzen ebazan teknikak edota "piezen kopiak" ezarri beharko litzakez. Eta horixe da, hain zuzen be, Organo Etxe honek eskeintzen dabena. - Koruko erdigunetik Ebanjelio aldeko solairura, orain dagon lekura, aldatu eben noizbait. Lekuz aldatze haretan, barriz, lehenagoko 27 tekladun pedalierraren ordez, 30 teklako eta kalidade ez hain oneko beste behesubil bat ipini eutsen, eskuko tekladuekaz lokarrituz. Gainera zatiki ha, gaur egun, erabat hondarutik dago. Eta ondo konpontzeko beharko litzaken denporea kontutan hartu ezkero, ba, Cavaillé-Coll erako beste zatiki bat jartzea be ez da gehiago kostako. duna dan Miguel Salaberriak: Azken urteotan, azterlan, txosten eta barriztatze lan garrantzitsuak egin izan jakoz Ondarroako organoari. 1994.urtean, organoaren tekladuetako matxura larri bat agertu zala ta, Frantziako Landetako Dax hiriko PELLERIN et UYS Organogileengana jo eben esandako Organuen Batzordeak berak eta Ondarroako Parrokiak. Esan beharra dago, igazko gabonak ingurun inauguratu eben Bilboko Katedraleko Organo barria be eurok eraikitako dala. Ondarroako Organoaren barriztatze lanetan parte hartzen daben erakundeak ondorengo honexeek dira: Organogileen Enpresea, Bilboko Elizbarrutiko Organuen Batzordea eta Bizkaiko Foru Aldundia. TXOSTEN honi egokion aurrekontua onartu eta derrigorrezkoak gerta ziran lanak amaitu ondoren, PELLERIN et UYS Etxeak "erabiltzeko moduan" laga eban gure organoa. 1996an sinatu eben Pellerin et Uys Organo Etxeak eta Ondarroako Parrokiak gure Cavaillé-Coll organoaren 6. (Bizkaiko Organuak, 62.or.) O n d a r r o a 2 0 0 3 37 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A zaintzari dagokion kontratua. Eta halan, ordutik hasita, urtean birritan etortzen dira euren tekinkariak organo honen zaintza edo berrikusketa egitera. 2002ko Dagonilaren 13an, ordura arteko lanak egiterakoan, gure organoaren barrukaldean ikusi eben egoera larria kontutan harturik, musika-tresna honen erabateko barriztapena eskini eutsan Pellerin eta Uys Enpreseak Ondarroako Parrokoari. Oinarrizko hiru arazo azpimarratzen ditu Pellerin et Uys-en idazkiak: haize-ihesena, sitsarena eta tutuen egoerearena. 1. Haize-galtzeak. Organoaren barrukaldeko haizesisteman daukazan zulotxoetatik haize asko galtzen dau instrumentuak. Bere erabilera normala be eragozteko ainan. Hauspoetan, sekretuetan eta haize-bideetan daukazan zuloetatik. 2. Sitsaren arazo nabarmena. "Xylofafoak instrumentua desegiten ari dira". Holan dino Organogile honeen txostenak. Zatiki edo pieza batzuk oso kalteturik aurkitzen dira, edozein unetan apurtzeko eran. Ez da nahiko sitsaren kontrako botikea ezartzea. Beti gelditzen dira bertaraino iritsi ezineko zirrikituak edota sitsaren bizileku ezkutuak. Beraz, tratamentu honen erabateko eragina lortu ahal izateko, organoaren zatiki danak, bakotxa banan-banan, "garbitu" behar dira. O N D A R R O A K O Beraz, organo honen akats guztiak zehatz-mehatz konpondu ahal izateko, erabateko deseraiketa egin behar jako lehenego. Gero, barriz, zatiki danak Pellerin et Uys-en Lantegira eroan; banan-banan garbitu, tratatu edo egokitu eta Ondarroara ekarri. Azkenez, barriztatutako pieza horrekin, organo osoa berreraiki. g.g.b. O N D A R E A R T I S T I K O A “Cantantibus Organis”, Organogile, organojole eta musikazaleen zaindaria dogun Santa Ziziliren ereserkia Ekintza guzti honeen aurrekontua, 90.000 eurokoa, Pellerin et Uys-ek eskeinitako egitasmo konplexu hau azteru ondoren, Ondarroako Parrokiako Pastoral Batzordeak, bere onarpena emotea erabagi eban. Pellerin et Uys-ek, bere aldetik, lanpetuta ebilela, baina 2004.urtearen hasieran ekingo eutsala gure organoaren barriztatze sakon honi, agindu eban. Bitartean be, hor daukagu, Andra Mari eleizearen altara inguruan, eskuko tekladu bi eta pedalierra daukazan organo elektroniko barria. Antiguako eleizan daukagunarekin batera erositako musika-tresna egokia. Felix Gerenabarrena Egurrola 3. Tutuen egoerea. Organoaren aurrealdeko hodieria makurtzen edota okertzen hasita dago. Tutu batzuk, mailatuta. Nagusiak, itxuragabetuta. Afinazinorako roiluak urratuta. Zurezko hodi batuzk, ostera, zartatzen hasita. ARGIBIDE ITURRIAK AZKUE, J.M.; ELIZONDO, E. Eta ZAPIRAIN, J.M. Gipuzkoako Organoak/ Organos de Guipuzcoa. Kutxa Fundazioa. Donostia. 1999 DE LA IGLESIA UGARTE, J.S. Catálogo Histórico Documental de los Organos de Alava. Arabako Foru Aldundia. Kultrua eta Euskara Saila. Gasteiz, 1997 ENCICLOPEDIA GENERAL ILUSTRADA. EspasaCalpe, S.A. ONDARROAKO PARROKIA. Artxiboa SALABERRIA SALABERRIA, M. Bizkaiko organuak/ Organos de Bizkaia. Bizkaiko Foru Aldundia. Kultura Saila. Bilbao, 1991 38 O n d a r r o a 2 0 0 3 FELIX GERENABARRENAK EMONDAKOA ARANA MARTIJA, J.A. Enciclopedia General Ilustrada del Pais Vasco. Auñamendi. "Música" hitza. O n d a r r o a 2 0 0 3 39 ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA DARÍO DE REGOYOS eta ONDARROA Anjel Ituarte Aulestia U.B.I. ikasten nenbilela, Arteko testuliburuaren atzeko orrietan, Ondarroa agertzen zen margolan bat zegoela konturatu nintzen. Dario de Regoyos delako batek margotutakoa eta "Ondarroako portua" zuen izenburua. Irudi hark arro sentiarazi ninduen eta egilearekiko jakinmina piztu. Orduantxe konturatu nintzen, Regoyos XX. mende hasierako margolari ospetsua zela eta Ondarroa behin baino gehiagotan margotu zuela. O Dario de Regoyosek Losadari idatzitako gutuna, “Hotel de la Bahia”tik ndarroako herria gaitzat duten Dario de Regoyosen koadroek, artelan gisa duten aberastasunetik aparte, ordungo Ondarroako irudia eta bizimoduaren adierazleak dira: portua, txalupak, arkitektura, ohiturak...Margolan eder hauek, egileak herriarekiko zeukan maitasuna eta mirespena isladatzen dute. Artikulu honek, margolanak bildu eta Dario de Regoyosen bizitza herritarroi ezagutaraztea du helburu. Margolanekin batera garai bereko argazki batzuk gehitu dizkiot lanari, irakurleak bien arteko berdintasunak ikus ditzan. Regoyosen bizitza aztertzerakoan aipatu beharrekoak dira lagunei Manuel Losada, Zuloaga, Albeniz alegia idatzitako gutunak. Arte eta kulturako jende ezagun askoren laguna izan zen eta gutunen bidez beraiekin harremanak mantentzen zituen, beste batzuen artean Unamuno, Areilza, Maeztu, Pio Baroja, Picasso, Albeniz, Rusiñol, Werhaeren, Signac, Pissarro, Ignacio eta Daniel Zuloaga, Leopoldo eta Ricardo Gutierrez Abascal, eta abar. Gutunak, bere biografia dira, bertan bere izakera, pentsakera eta sentimenduak adierazten baititu. Nahiz eta gutun asko desagertuta egon 260 baino gehiago ezagutzen dira. Gaur egun Madrilgo Biblioteka Nazionalean eta Kataluniako Liburutegian daude gordeta. Artikulua, gutun hauetan oinarrituta dago, batez ere Ondarroan egon zenean idatzitakoetan. Darío de Regoyos y Valdés (1857 • 1913) Darío de Regoyos, 1880 inguruan DARIO DE REGOYOS Y VALDES 1857-1913 Ondarroa (Ilunabarra) 1906. (45. orrialdean koloretan) Dario de Regoyos 1857ko azaroaren 1ean jaio zen Ribadesellan (Asturiasen) dirudun familia batean. Bere aita arkitekto ospetsua zen eta lanagatik Madrilera joan ziren bizitzera 14 urte zituela. Gaztetatik, aitaren gogoz O n d a r r o a 2 0 0 3 41 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A Donostia, 1908. Dario de Regoyos koadro bat margotzen 1900.urtean Bilbon egin zen lehen Arte Moderno erakusketako sustatzaile izan zen eta Euskal Herrian ikusmolde artistikoa berritu nahi zuten artisten buru: Durrio, Zuloaga, Rusiñol, Uranga, Guiard, Utrillo, Zubiaurre, Salaverria, Arteta, Agüero, Tellaeche... ONDARROA REGOYOSEN GARAIAN Euskal Herriko paisaia eta argiarekin maitemindu egin zen. Regoyosen ustez bazeuden bakoitzaren sensibilitateari hobeto egokitzen zitzaizkion herrialde edo lurralde piktorikoak, eta berak gogokoena Euskal Herria zuen. Kanpora joaten zenean Eukal Herriko paisaia eta argia faltan botatzen zituen. Honela dio M. Losadari bidalitako gutun batean: " (...) Gipuzkoako edo Bizkaiako zelai zati batean pentsatu nuen, eta han baserrien artean, zeru grisaren azpian, utz ziezadatela behien antzera bazkatzen" (2). kontra, artearekiko sentitzen zuen zaletasunak bultzatuta, kitarra eta pintura ikasten hasi zen. Madrilen Carlos Haësen ikasle izan ondoren, 1879. urtean Bruselasen, Joseph Quinauxekin arte mota librea jorratu zuen, eta geroxeago, Belgikako Arte Ederren Erret Akademian, Van Sevendock maixu belgak, gizakiaren espresioa margolanetan atzitzen irakatsi zion. Bruselasen, L’Essor (1881) eta Circle des Vingt (1883) taldeetako partaide izan zen. Kultur mugimendu hauek garaiko artearen estetika berria bultzatu eta Klasizismoa baztertzen ahalegindu ziran. Bruselasen, Europear abanguardiako margolariekin erakusketak egin, eta Paris, Ingalaterra eta Espainian margotu ondoren, 1892an Euskal Herrira iritsi zen. Ordurako bere estiloa finkatua du. Regoyos inpresionista zen. "izan ere 83-93 bitartean jaio zen nire artea, Bruselasetik nentorrela Irunera heltzeko nuen gogo bizi hartatik, eta ez beste inondik" ( 1 ). Europako haize berriak Espainiara ekarri zituen bakarrenetarikoa izan zen eta Belgikan pintore bezala preziatua izan arren, Espainian bere estilo eta ideia berriengatik baztertua izan zen. Langile amorratua eta ideia berrien defendatzaile sutsua; Egunkarietan, akademismoa eta erakusketa ofizialen kontra artikulu ugari idatzi zituen. Bidaiari nekaezina izanik, ez zuen euki Euskal Herrian toki finko bat bizitzeko. Lehendabizi Gipuzkoan kokatu zen, Hondarrabia, Donostia eta Irunen, geroago Bizkaira etortzeko, Areeta, Durango eta Bilbora. Baina inoiz ez zen toki batera egokitzen eta maiz, hiruzpalau egunetarako, inguruetako herrietara joaten zen paisaia berriak margotzera. Honela iritsi zen Ondarroara. Henriette de Montguyon, bere emaztea, Durangoko Santa Ageda hospitalean gaixorik zegoen. Sendatu zenean, Regoyos, 1906ko apirilaren 8an, Aste Santuan, uda pasatzeko etxe merke baten bila etorri zen Ondarroara. Hostal Vega izenez ezagutzen dugun Hotel de la Bahian hartu zuen ostatu. Honela esaten dio Isaac Albeniz musikariari zuzendutako eskutitzean: "(...) y yo estoy de paso, en busca de alguna casa de verano pues es fácil que nos retiremos a un trou artístico, y si resulta, quedarnos tambien en invierno porque San Sebastian es muy caro para mi presupuesto y si me como mi capital y no se puede evitar, prefiero comerlo en pequeñas dosis aunque el resultado sea el mismo para más tarde" (3). Karta honetan diru arazoak nabarmenak dira: Etengabeko bidaiak, seme alaben mantenua (bost seme izan zituen: bat berehala hil zitzaion, eta azkena jaio eta handik gutxira bera hil zen), bere eta emaztearen osasun arazoak 1. Prado M., Dario de Regoyos (bere gutun argitaragabeak), Bilbao 1994, 187.or. Madrilgo Biblioteka Nazionalean 22431 mikrofilmeko 111. zenbakia. 2. Prado M., op. Cit. 187.or. Madrilgo Biblioteca Nazionalean, 22431, 111. zenbakia. 3. Prado M., op.cit. 210 or. Kataluniako Liburutegian dago. 42 O n d a r r o a 2 0 0 3 Ondarroako porturako sarrera, 1910 inguruan. eta erakusketetako gastuak, Regoyosen ekonomia urritu zuten. Ondarroako egonaldi horretakoak dira margolan gehienak: Ondarroa(4), Txalupen itsasoratzea(5), Sareak eta oihalak(6), Txalopen porturatzea(7), eta Ondarroa ilunabarrean(8). Teknikoki inpresionistak dira denak. (Margolan hauek 17tik 20ra orrialdeetan dituzue koloretan) Regoyosek bere teknika inpresionisten teoriara eta praktikara egokitu zuen: ikusmenaren sentzazioan bilatuko du inspirazioaren iturria. Horretarako lantokitik irten, kanpoan astoa finkatu eta naturaren argi iheskorra margotzen ahaleginduko da. Objetuak biltzen duen argia. Naturaren momentuko inpresioak margotuko ditu. Margotzerakoan, eguneko argi une egokiaren zain egongo da. Unerik gogokoenak eta Ondarroan gehien margotu zituenak ilunabarra eta egunsentia dira. Manuel Losadari zuzendutako gutun batean honela dio: "Gaur eguzkia jaisten hasten denean, gazteluaren inpresio piztua egingo dut (...) egunsentia eta ilunabarra dira pintoreen orduak " (9). Bi aldiz margotu zuen gai berbera urte ezberdinetan, Ondarroako Portua (alde zaharra), bata 1906an eta bestea 1907an. Ondarroako herria aitzakitzat hartu badu ere, ilunabarraren argitasunean datza koadro hoien muina. ONDARROA ARGAZKIAK/FOTOS, 1995 (AUGUSTIN ZUBIKARAI) LIBURUTIK HARTUA Motrollomendi eta Kalamendi atzetik irtetzen duten azken eguzki izpiak Artibai ibaian eta lehioetako kristaletan isladatzen dira. Oskorriak, koadro guztia giro goibel eta baketsu batean biltzen du. Giro hau atzemateko, pintzelada solteak eta laburrak erabiltzen ditu. Ukitu solte bakoitza besteetan isladatzean lortutako kolore gorrizkak dar-dar egiten digu begietan. Regoyosen ohial gehienak txikiak dira, kanpoan margotzera irtetzeko, eta toki batetik bestera beraiekin erraz bidaiatzeko ezin hobeak. Baita ere edozein burgesen etxetako hormetan zintzilikatzeko aproposak. Ramón Gómez de la Sernak zioen: "Ikaragarri hunkitu ninduen bere pintatzeko eta bidaiatzeko erak, eta ezin ahaztu propio egin arazi zuen maleta hura, zeinetan 60 x 60ko koadroak ere sartzen baitzituen pintore apopilo gisa denboraldi bat aukeratua zuen probintzietako hoteleraino"( 10 ). Badago beste ezaugarri bat Ondarroan pintatutako koadroetan. Badirudi, Durangoko mendiekin asperturik, uraren eta itsasoko gaien (kaia, hondarra, arkaitzak, txalupak) bila etorri zela. Itsasoa eta Artibai ibaia dira Regoyosek aukeratako gai nagusiak. Denetan agertzen da ura, eta urak paper garrantzitsua hartzen du margolanetan. 4. Fundación Kutxa Fundazioa, Regoyos en Bizkaia. Bilbao 2000. 87.or. 5. Rafael Santos Torroella, Maestros de la pintura moderna. Cariatide Ed. Madril 1954. 6. Fundación Kutxa Fundazioa, Dario Regoyos Donostia 1994. 7. Fundación Kutxa Fundazioa, Darioa Regoyos Donostia 1994. 8. Fundación Kutxa Fundazioa, Dario Regoyos Donostia 1994. 9. J. Ignacio Telletxea Idigoras, Dario de Regoyos. Fundación Kutxa Fundazioa. Donostia 1994, 306 or. Madrilgo Biblioteka Nazionalean 22431 mikrofilmeko 74. zenbakia. 10. Ramón Gomez de la Serna, Nuevos retratos contemporáneos, Editorial Sudamericana, Buenos Aires, 1945, 217.or. O n d a r r o a 2 0 0 3 43 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A TXALUPEN ITSASORATZEA. 1906. Dario de Regoyos.Oleoa / egurra. 95 x 61 zm. Gregorio de Ibarra. Desagertua. Ilunabarra eta egunsentiaren argia isladatzeko, uragaz baliatuko da. Txalupak, mendiak, etxeak, hodeiak, oihalak... denak ur gainean isladatuko dira. Txalupen itsasoratzea koadroa 1908ko martxoaren 31n Madrileko Vilches erakusketara eraman zuen. Erakusketa hau estrategia guztiarekin prestatu zuen, Madrilgo artista eta arte-kritikarien artean bere burua ezagutarazteko (11). Kritikak ez ziren hain zorrotzak izan eta oso harrera ona izan zuten erakutsitako 40ren bat koadrok. Hona hemen kritiko baten iritzia: " El cuadro más importante es una marina en la que aparece una serie de barcos de vela, de vela latina por cierto, y de un carácter clásico; son barcos que vuelven de pesca, sus siluetas rojizas destacan sobre el cielo y el agua". Goian agertzen zaigun Txalupen itsasoratzea koadroa originalaren zirriborroa da. Juan de la Encina Regoyosen lagunak zuena. Originala tamaina handiko oihala zen eta Regoyosek askotan erakutsi zuen bere bizitzan zehar. Bera hil eta gutxira, D.Gregorio Ibarra industria gizonak erosi zuen: bere esanetan Espainiako gerra zibilean desagertu zitzaion koadro hau eta ez du geroztik ezer jakin (12). "Más de cuarenta cuadros iluminan las paredes de casa Vilches y en todos aparece tan patente la personalidad del artista, que nada más dificil que hacer una selección entre ellos para señalar los más dignos de admiración o estudio.(...) La salida de las barcas de Ondarroa, enrojecidas por los primeros rayos del sol, obra maestra, de una intensidad de luz sencillamente portentosa"(13). Sareak eta oihalak koadroan, ura urdin ilun orban gogor asko erabiliz margotzen du, Txori Erreka gaineko zuhaiskak ordea, berdeen gamarekin. Bi kolore ilun hauen nahastearekin lortutako giro goibela, txalupen ohial zuriek apurtzen dute, margolanari bizitasuna emanez. Aipatzekoak dira eleizako korretatik zintzilik dauden sareen gardentasuna eta Kanttoipera begira dagoen mamuaren detaile zehatza. Regoyos osasun ahulekoa zen. 1906ko udabarrian, Ondarroan zegoela neurosis edo nerbioetako gaitz batek jota, gaixotu egin zen. Gaixotasun honek ez zion margotzen uzten eta ezer egin gabe aspertuta, Donostiara bueltatu zen. Hona hemen Losadari bidalitako gutunetan nola aipatzen duen bere egoera: Vilcheseko erakusketara ere eraman zuen Regoyosek margolan hau. Honela zioen kritiko batek: "Querido: Como ve V. estoy de vuelta en casa y mis proyectos han caído por tierra porque me he puesto en un estado de nervios que no podía traba- 11. Fundación Kutxa Fundazioa, Dario De Regoyos. Donostia 1994. 224 or. 12. Fundación Kutxa Fundazioa, Dario De Regoyos. Donostia 1994. 224 or. 13. J.M. Jorda. España Nueva aldizkaria, 1908ko Apirilean. 44 O n d a r r o a 2 0 0 3 ONDARROA (ILUNABARRA) 1906. Dario de Regoyos. Oleoa / Egurra. 37 x 27 zm. Bilduma partikularra. TXALUPEN PORTURATZEA. 1906. Dario de Regoyos. Oleoa / oihala. 24 x 34 zm. Fundación Kutxa Fundazioa. SAREAK ETA OIHALAK. 1906. Dario de Regoyos. Oleoa / oihala. 55 x 44 zm. Bilduma partikularra. ONDARROA. 1906-1907. Dario de Regoyos. Oleoa / oihala. 43 x 61 zm. Bilduma partikularra. O N D A R R O A , Ondarroa, XX. mendearen hasieran. Dario de Regoyosek horrela ezagutu zuen Ondarroa. E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A YOLANDA EIZAGIRRE URKIOLAK EMONDAKOA jar y no pintando me aburría en Ondarroa" (14). "Amigo Losada: Hoy recibo su carta. Ya estoy mejor de nervios desde que no trabajo. Ha sido una crisis como muchas que he tenido y naturalmente el trabajo no me convenía" (15). EGUNSENTIA EUSKAL KOSTALDEAN. 1907. Dario de Regoyos. Oleoa / egurra. 35 x 27. Bilduma partikularra. Harritzekoa da gaixorik egonda ere zenbat koadro margoztu zituen Ondarroan egon zenean: bost guztira; eta zenbat erakusketetan hartu zuen parte 1906ko urte honetan: - XXII. Artista Independienteen Elkarteko urteroko aretoan. Parisen. Ondarroa, XX. mendearen hasieran. Regoyosen garaiko Ondarroa. - Arte Ederretako erakusketa orokorrean. Madrilen. Ohorezko izendapena lortu zuen bigarrenez. zela, ze badago Ondarroa izeneko beste koadro bat (18). Bere Ondarroako azken egonaldia izango da, 1913ko urriaren 29an, 54 urte zituela, Bartzelonan hil baitzen mingaineko minbizi baten ondorioz. - Arteen Lagunen Elkarteko XLII. Erakusketan. Pauen. - Dario de Regoyos erakusketan Druet galerian. Parisen. - Arte Ederretako erakusketa herrikoia. Frameriesen. (Belgika). - Independienteen Arte Zirkuluko urteroko aretoan. Bruselasen. 1907an Durangon hartu zuen bizileku eta handik Ondarroara bueltatu zen itsasoa eta ibaia margotzeko prest: Egunsentia euskal kostaldean (16) eta Ondarroako portua (17) dira ezagutzen ditudan lanak. Ondarroan egindako azken koadro horretan (Kafeko Atzea) pintzelkada trinkoak bata bestearen gainetik nabarmentzen dira kafekoatzeko uretan. Gerizpean dauden txalupak marra eskematiko beltzekin daude margotua, pasiatzen ari diren bi andrak bezala. Eguzkitan dagoen txalupa ordea kolore biziekin dago pintatua. Arratsaldea da, eguzkiaren argia etxe artetik sartzerakoan bata bestearengatik bereizten ditu, etxeen gerizpeak uretan isladatzen direlarik. Goizaldeko argia da Egunsentia euskal kostaldean koadroaren muina; eguzkia Eskilantxarri atzetik irten aurreko momentua; bapateko une aldakorra nabarmentzen da. Egunsentiaren oskorripean txalupak arrantzara doaz. Hona hemen Ondarroa maitatu eta margotu zuen margolariaren bizitzaren laburpen bat. Nahiz eta ikusleriaren irrifarrea eta kritikoen isiltasuna jasan, bere ideei tinko eutsi zion artistarena, eta beti gertatzen den bezala, hilda gero ospea lortu zuenarena. Badirudi Regoyos geldiezina 1910 Ondarroara itzuli Anjel Ituarte Aulestia Margolan hau 1908an Pariseko Independienteen XXIV. Aretoan erakutsi zuen eta Regoyosen lagun handia zen Gustave Koekckert bibolinjole Suitzarrak erosi zuen. 14. J. Ignacio Telletxea Idigoras, op.Cit. 179 or. Madrilgo Biblioteka Nazionalean 22431 mikrofilmeko 135. zenbakia. ONDARROAKO PORTUA. 1907. Dario de Regoyos. Oleoa / oihala. 73 x 60 zm. Bilduma partikularra. 15. J. Ignacio Telletxea Idigoras, op. Cit. 258 or. Madrilgo Biblioteka Nazionalean 22431 mikrofilmeko 67. zenbakia. 16. Fundación Kutxa Fundazioa, Dario Regoyos Donostia 1994. ONDARROA (Kafeko atzea). 1910. Dario de Regoyos. 31 x 16 zm. Pilar de Regoyosen bilduma. 17. Dario de Regoyos. Caixa Pensión Fundazioak antolatutako erakusketaren katalogoa. Bartzelona 1985. 150.or. 18. Pintores y escultores vascos de ayer, hoy y mañana: Dario de Regoyos II . La gran enciclopedia vasca Ed. Bilbao 1974. 114.or. O n d a r r o a 2 0 0 3 49 Ondarroa, 1961eko otsaila. Alameda. Aurrez aurre, Isaac Lasarte. Atzean, neska gazte kuadrila. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABALEN ARGAZKIA. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA HERRIA ETA HERRITARRAK EZKERRA ONDARROAN II. ERREPUBLIKA GARAIAN O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K Imanol Oruemazaga Baseta Gauza jakina da Espainiako Errepublika Eibarren aldarrikatu zela beste inon baino lehen. Hau dela-eta, Errepublikak hiri titulua eman zion Eibarko herriari. Baina zenbatek ote dakite ondarrutarrak ere, eibartarrekin batera, Errepublika aldarrikatzeko zorian izan zirela? "Por cierto que el primer pueblo que proclamó la República fué Eibar, que de siempre ha sido un pueblo de signo izquierdista. Como anécdota contaré que ya el dia 13 de Abril, un grupo de eibarreses vino a Ondárroa... Se les contestó que todo llegaría a su tiempo y tuvieron que marcharse sin ver cumplidos sus deseos, que fueron expresados con mucha palabrería altisonante" (2). Ezagunak dira, izan ere, eibartarren eta ondarrutarren arteko adiskidetza-harremanak, garai batean batez ere. Baina, irakurle, ez deritzazu harrigarri eibartarrak, ezkertiarrak gainera, Errepublika aldarrikatzeko zeukaten asmoa ondarrutarrei jakinaraztera etorri izana? Goian aipatu ditudan hitzetan argi agertzen zaigu eibartarrek ondarrutarrengandik jaso zuten erantzuna. Baina ez dezagun ahaztu F. Egiguren bera EAJ-PNVko kide oso ezaguna eta entzutetsua izan zela garai hartan, eta bere hitzetan ere islatzen direla garai hartako Ondarroako EAJ-PNVren pentsaera eta jarrera. Hortaz, eibartar ezkertiar haiek ez ote zeukaten Ondarroan ezker giroko solaskiderik? Galdera honi erantzun nahirik egin dudan azterketaren emaitzak laburbiltzen saiatuko naiz hurrengo lerro hauetan. ERREPUBLIKAREN LEHEN URRATSAK ONDARROAN Goian aipatu ditudan F. Egigurenen hitzen arabera, badirudi Errepublikaren etorrerak ez zuela sortu horrelako oihartzun edo zoramen handiegirik Ondarroan. Ez herriko politikoengan. Ez eta herritar arrunten artean. Adierazgarriak honetaz, besteak beste, Joxemari Etxaburu "Belero" ondarrutar idazlearen gomutak (3). 22 urteko mutil gaztea zela, honela bizi izan zituen Errepublikaren lehen egun haiek Ondarroan. H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1930-35 inguruan. Futbol partidua Arrigorriko hondartzan. Tente ezkerretik eskumara: Jose Egurrola “Txaille”, Aranbarri, Pako Elu, Markos Gabikaetxebarria, Pedro Etxebarria (atezaina), Jose Campos, Francisco Martinez, Jose Solabarrieta eta Felipe Egiguren (arbitroa). (Hain zuzen be honengana, Felipe Egigurengana hurbildu zen (beste batzuen artean) eibartar talde bat 1931ko apirilaren 13an euren asmoen barri jakin araztea.) Makurtuta: Zezilio Badiola “Koikili”, Xabier Agirre “Itziar” eta Jose Mari Iriondo. Argazkilaria: Ortuoste (Eibar) "Errepublikea etorri zanean, balioko agerkunde edo manifestaziñorik ez zan izan Ondarroa'n. Abertzale jendea, errikorik geiena, poztu egin zan orregaz; baiña poz ori agertzen ezetan ez zan nabarmendu. Udaletxeko balkoian ikurrin andi bi esegi ziran: errepublikanua ta eusko abertzaletasunarena edo eusko ikurriña. Errepublikea etorri eta egun bira, udaletxean eusko ikurrina esegita egoala lagunak esan eusten; eta, beste egiteko barik, bera ikustera joan giñan Kale Kutz'ean gora. Orratio, egun areitan manifestaziño edo olako zertxobait izan zan. Errepublikea etorri ta astebete ingurura, iluntzean, beti lez Alameda'n ango eserlekuetan jarri eta kontu-kontari gengozala, zerbait ba-zala ta Loza'ra urreratu giñan, zer ete zan; eta, mutil gazte bi ikurrin bategaz buru zirala, iru-lau mutil txiki ta gazte batzuk, geienez be ogei lagun ez, zarataka igaro ziran. Ikurriña, eusko ikurrin eta errepublikanua, biak batera eukazana zan, (1) Felipe Egiguren Ibaibarriaga (Ondarroa, 1903-IV-22 / 1973-V-21) Ondarroan garai hartan bizi zen giro politikoan guztiz murgilduta zegoen. Protagonista ere izan zela esan dezakegu. 1930. urtean Primo de Riveraren diktadura erortzerakoan, hain zuzen, EAJren Ondarroako UBB barriztatu zutenean, idazkari izendatu zuten. Eta 1933. urteko udal hauteskundeen ondoren, alkate ordea izan zen Ondarroako udalean. Lekuko zuzena, beraz. (2) Felipe Egiguren: "Efemérides principales de mi vida entre 1918-1945". Argitaratu gabeko izkribua, 2. or. “REPUBLIKIA, 1931-2001” LIBURUTIK HARTUA 1 931ko apirilaren 13an, hain zuzen, eibartar talde bat hurbildu zen Ondarroara euren asmoen berri ematera. Bidenabar, ondarrutarren atxikimendua ere lortu nahirik, antza. Felipe Egiguren garaikideak (1) gertaera honen berri utzi digu bere oroit-idazkian: “C.D. AURRERAREN 75. URTEURRENA” LIBURUTIK HARTUA EAE-ANVren sorrera eta lehen urratsak O N D A R R O A , Eibar, 1931ko apirilaren 14an. Eibartarrak pozez gainezka Errebal kalean. (3) J. M. Etxaburu, "Belero" Ondarroan. "Kamiñazpi" izengoitiaz ezagutua euskal literaturan. Bere izaeraz ikus, besteak beste, "Ondarroa 2002", 102-126. or. 52 O n d a r r o a 2 0 0 3 O n d a r r o a 2 0 0 3 53 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , batez ere! Errepublika iritsi zen garaian, egia esan, bare eta baketsu agertzen zen Ondarroako herria. Bazen esamesik eta haserrerik herritarren artean abadeek zuzentzen zuten "Bide Onera" zinema-aretoan pelikulak mozten zituztelako. Baina, herritarrak, orokorrean, axolagabe ere agertzen ziren herriko gaietaz, garaikide batek salatzen zuenez: IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA "No creemos que haya un pueblo con 5.378 habitantes (38 hembras más que varones), segun el censo cerrado el 31 de diciembre del pasado año de 1930, que sea más indiferente y se encuentre menos animado para las próximas luchas electorales. Y el caso es que no habrá más remedio que elegir representantes corporativos, aunque al pueblo, aletargadado por la dictadura y por el mal recuerdo de pasadas y fratricidas luchas, no le importa, al parecer, nada, la administración municipal y provincial" (7). Gasteiz, 1931ko urriaren 1ean. Juan Ibarretxe “Eztabalerio” taxistaren autobusa, abadetzako ondarrutar ikasleak eroaten. Atzean, bere autobusa. eta Santos Garzia ta Agirre'tar Kelemente'k eroien, edo bietatik batek" (4). Honaino gure "Belero"ren lekukotasuna. Hala ere, bazen Ondarroan egun haiek barnean zekarten apurketa-mezua herriari helerazten saiatu zen herritarrik. Era bortitzean, gainera. Udaletxean zegoen Erregearen irudia balkoitik jaurti zuen Jon Mari Ituarte pilotari gazteak. Beste norbait, gaueko iluntasunean babesa aurkituz, hurbildu zen lau urte lehenago eraikita zegoen Plaiko Zubira, eta han jarrita zeuden "Pasarela de Alfonso XIII" "XIIIg'en Albontsa Zaldaña" plakak ere pintura gorriz estali zituen. Juan Ibarretxek ere, "Eztabalerio" desizenaz ezagutuak, -taxista bere ogibidea-, bere kotxeari lotu Berriatuko plazan jarrita zegoen Alfonso XIIIren plaka, eta tatarrez paseiatu zuen Ondarroako kaleetan zehar. Hauek guztiak gazte zoro batzuen ekintzatzat hartu zituzten herritar batzuek. Eskumatar petoak, ostera, biziki haserretu ziren. "Kale borroka"ko ekintzak deituko lituzkete gaurko kazetari batzuek. Baziren Ondarroan egun haietan, egia esan, Erregearen irudia kendu zuten herritar zuhur eta zentzudunak ere. Santa Klara kofradian bertan, halaber, apirilaren 17an bilera berezian bildu zen Zuzendaritza Batzordea, Bartolomé Badiola lehendakaria buru zela. Bazkide batzuen eskaria onartuz, Kofradiako areto nagusian zintzilikatuta ageri zen Erregearen irudia kentzea erabaki zuten aho batez. Baina bitxikeri aipagarri batekin: "según era su deseo, manifestado por Juan Bta. Beitia de recoger dicho cuadro y conservar bajo su custodia, la Junta accede y le entrega, con condición de que por cualquier circunstancia si un día reclamara la Cofradia, queda Juan Bta. Beitia obligado a reintegrar a su puesto dicho cuadro" (5). Ondarroako erregezaleek "buelta"ren zain ote zeuden jada? Edo urte gutxira sortuko zen anai-arreben arteko gerra usaintzen ote zuten? Hurrengo egunetan giroa zakartzen joan zen herrian. Apirilaren 19an, igandean, gaueko zinema emanaldia bertan behera utzi behar izan zuten "Bide Onera" zinema-aretoko arduradunek (6). Hain gogorrak izan ziren herritarren artean sortutako iskanbilak, politika eztabaidak zirela-eta (4) J. M. Etxaburu: "Ondarroa'ko Kontuak", Auspoa liburutegia, Sendoa, 226 zkia. 1995, 54. or. (5) Ondarroako Santa Klara Arrantzale Kofradia, Bilera agirien liburua (1927-1940), 133. or. (6) Garai bateko "Zelaia" zinema aretoa Ondarroako Santa Maria parrokiaren eskuetara iritsi zen 1930. urtean. Eta "Bide Onera" izen barria jarri zioten. 54 O n d a r r o a 2 0 0 3 Baina, Errepubklika iritsi eta egunak aurrera egin ahala, erabat asaldatu ziren ondarrutarrak. Non nahi ikusten ziren "Abajo los monárquicos", "Muera el Somaten", "Gora Euskadi azkatuta" eta antzeko esaldiak aldarrikatzen zituzten paparrekoak, nazionalista eta errege-espainiazaleen artean eztabaida eta liskarrak areagotuz. Ondarroan bertan, haatik, ez zegoen arrazoi gehiegirik herriko giroa irakiten edo pil-pilean jartzeko. Hasiera batetan behinik behin. Apirilaren 12an udal hauteskundeak egin ziren Espainia osoan, Erregea kanporatu eta Errepublika ekarriko zuten hauteskundeak, alegia. Inork uste ez zuen eragina izan zuten hauteskunde haiek, beraz. Ondarroan, ostera, ez zen hauteskunderik egin. Aurreko igandean, apirilaren 5ean, udal berria izendatu zen Ondarroan, Udal Legearen 29. artikuluaren arabera (8). Herritarren ezelako partaidetzarik gabe, beraz. Ezelako botaziorik gabe. Herriko gizonezkoak -emakumeak botoa emateko eskubiderik ez zeukaten oraindik-, ez zituzten deitu ere egin hautesontzietan euren botoa ematera. Egia esan, ondarrutar guztiak ez ziren lotan edo eskuak tolestuta gelditu 1931. urteko lehen hilabete haietan. Halaber, herritarrak lozorrotik atera nahirik-edo, herri kandidatura zabal bat proposatzera ausartu zen herritarrik izan zen Ondarroan. Itxaropentsu agertzen zen, gainera. "Neu Naz Neu" izengoitiaz sinatutako artikulu batean honela zioen: H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K "ya que en esa candidatura están dignamente representadas las fuerzas comerciales e industriales, el elemento pescador que es el más importante y decisivo, la juventud deportiva e inteligente y, en fin, todo lo que tiene fuerza viva e influencia en el pueblo" (9). Ohartzen zen gure gizona hauteskunde haietan jokatzen zen kartarik garrantzitsuena politikoa zela. Antonio Bikandi (independientea) zerrendaburu zela, beste 7 nazionalistaz eta 4 independientez osotutako zerrenda aurkeztu zion Ondarroako herriari 1931ko martxoaren 10ean (10). Argi baitzeukan ondarrutarren gehiengo nabarmena nazionalista zela garai hartan. Gainera, berak erregezaleak zokoratzea besterik ez omen zuen amesten. Baina "Neu Naz Neu"ren proposamenak ez zuen arrakastarik lortu. Herriko politikari eta jauntxo batzuek nahiago izan zuten, dirudienez, isilpeko lanean murgildu. Herriaren alde... baina herritarrei ahotsik eta botorik eman gabe! Izan ere, Ondarroako EAJ bera kezkati agertzen omen zen hauteskunde haiek herritarren artean sor litzatekeen liskar eta amorruek udal berriari lana eragotzi lekiokela-eta. Negoziazioen garaia omen zen. Horrela zioen behinzat "Goiznabar" herriko kronikariak 1931ko martxoaren 17an (11). EAJko arduradunek negoziatu zuten, bai negoziatu ere azken ordura arte. Halan da be ezin izan zuten behar adina hautagai aurkeztu apirilaren 5ean egin zen zinegotzien aldarrikapen ekimenerako. Honela aitortu zuen Euzkadi egunkariak berak: "En Ondarroa habrá mayoria nacionalista. No pretendía el Partido Nacionalista Vasco de esta anteiglesia monopolizar los cargos del Ayuntamiento. La gestión de los servidores de la Dictadura había sido tan nefasta que el buscar candidatos para la concejalía resultaba una labor penosa. Por fin se acordó ir por mayoria, reservando tres puestos a la Cofradía de Pescadores. Tampoco así se llegó a completar el número, por lo que, ante el acto de proclamación, hubo que buscar nuevos candidatos" (12). Santa Klara kofradiak hiru lagun izendatu zituen. Zuzendaritza Batzordeko kideak hirurak. Hauetatik bat, Donato Lejardi, kofradiako lehendakari-ordea bera. Eta hirurok izan ziren zinegotzi Ondarroako udal barrian. (7) "De elecciones", "La Voz" en Ondarroa kronika. “La Voz De Guipuzcoa”, 1931-III-10, 12. or. (8) 1909.04.26ko Udal Legearen 29. artikulua Bizkaian indarrean jarri zen 27 udalherrietariko bat Ondarroakoa izan zen. Aipaturiko artikulu horren arabera, hautatu beharrezko eta hautagaien kopurua berdina gertatzen zen barrutietan, kontzejaltzat aldarrikatu beharko ziren aurkeztutako hautagaiak, ezelako botaziorik egin gabe. Hauxe gertatu zen Ondarroan ere. (9) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1931-III-10, ibidem. (10) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), ibidem. (11) "Euzkadi", EAJ-PNVren egunkaria (Bilbo), 1931-III-19, 8. or. Ondarroako kronika. (12) "Euzkadi", EAJ-PNVren egunkaria (Bilbo), 1931-IV-07, 3. or. O n d a r r o a 2 0 0 3 55 H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Hauen izendatzeari buruz, egia esan, aztarranik ez dut aurkitu Kofradiako Zuzendaritza Batzordearen bilera agirietan. 1931ko martxoaren 17tik apirilaren 16 bitartean ez zen bildu ere egin. Eta apirilaren 16an egin zuen bileran bazeukan Zuzendaritza Batzordeak zertaz arduratu, jarraian ikusiko dugunez. Idazlan hau zerbait luzatu arren, zilegi bekit aipatzea apirilaren 16ko bileran hartutako erabaki jakingarria. Hain zuzen, antxoa kiloa 14 zentimotan saldu behar zen gutxienez. Horrela erabakia zeukan Kofradiak berak. Baina baziren arrantzaleak prezio horren behetik saltzen zutenak euren arrantzua. Eta hauei, arrantzaleei zein erosleei, zigorrak jartzea erabaki zuen Zuzendaritza Batzordeak: 250 pezetako isuna txalupa jabeari, eta urte beterako "bola" (arraina erosteko eskubidea) kendu erosleari (13). Kasua da, hortik edo hemendik, herriko udala osotuko zuten 13 zinegotziak izendatu zituela Ondarroako Hauteskunde-Zentsuak apirilaren 5ean, eta biharamunean bertan jakinarazi zizkiola udalari (14). Ez bat gehiago, ez eta bat gutxiago. Herritarrak botoa ematera deitu gabe Hauteskunde Legeak eskatzen zuena bete eta kitto! Denok dakigunez, apirilaren 12ko hauteskunde haien eraginez, udalak aldatu ez ezik, Espainikoa errejimen politikoa bera ere ainkaz gora joan zen. Erregetzaren ordez, Errepublika aldarrikatu zen. Beraz, beste kutsu eta dimentsio bat -askoz politikoagoa- hartu zuten udal berri haiek. Ondarroako udal berriari dagokionez, esan dezakegu EAJ-PNVk udalaren gehiengoa eta alkatetza lortu zituela, udaleko 13 aulkietatik 10 behintzat argi eta garbi berak eskuratu zituen-eta. Herriko erregezale-karlista-tradiziozaleek, ostera, hiru udal aulkirekin (gutxiagokin, agian) konforme gelditu behar izan zuten. Amaitu zitzaien Primo de Riveraren diktadura garaian izan zuten aginpide osoa eta baztertzailea. ONDARROAKO UDAL BERRIAREN LEHEN URRATSAK: Apirilaren 16n, goizeko 8retan(!) bildu ziren udaletxean zinegotzi berriak. Hamabi, denetara. Aho batez aldarrikatu zuten alkatetzat Jose Maria Solabarrieta Markuerkiaga jauna. Horrela eratu zen Ondarroan "el Ayuntamiento de la República, bajo las banderas republicanas y de Euzkadi" (15). "dirigir un telefonema al Presidente Sr. Alcalá Zamora como primer acuerdo tomado por este Ayuntamiento que a la letra dice así: "Saludar entusiásticamente por el advenimiento de la República, haciendo votos por que sea definitiva para bien de España y de nuestra Patria Euzkadi, pidiéndole abolición de ley de 25 Octubre de 1839, conculcadora de la Soberanía Vasca" (16). Eta, holakoetan ohi denez, haize leunak laztantzen duen txalupa baten antzera, gogo biziz eta aho batez erabaki zuten Bizkaiko armarria jartzea "en el lugar que ocupaba (ordurako, beraz, kenduta zeukan norbaitek) el retrato del abdicado Rey". Eta "que continúen colocadas e izadas las banderas republicanas y vascas durante nueve dias" (17). Herritarrak aurretik eginiko lanak onartuz, nabari denez. Udal bilera hartan agertutako apaindurak eta hartutako erabakiak argi eta garbi agertzen digute nolako giroan egin zen udal berriaren lehen bilera hura. Ez da harritzekoa, beraz, udal bilera honetan parte hartu zuten bi zinegotzi tradiziozale-karlista-erregezaleak eurak ere ez agertzea udaletxera biharamun goizean egin zen udal bilerara. Besperan eginiko behin behineko hautaketa, behin betirako bihurtu behar zen gaurko bileran. Baina norbaitek ohartarazi zituen gure hiru zinegotziak. Besperakoa gehiegi iruditu zitzaien Ondarroako tradiziozale-karlista-erregezaleen buruzagiei, antza. Errepublikaren etorreraz honaino agertu ditudan xehetasun hauek irakurriz, batek baino gehiagok pentsa lezake 1931ko apirilean ez zeudela Ondarroan bi alderdi politiko baino, "nazionalistak eta karlistak" herritarrek esan ohi zutenez. EAJ eta Erregezale-Karlista Alderdia, alegia. Biak eskumatarrak, hain zuzen. Baina, egiatan, Ondarroako errealitate politikoa askoz zabalagoa eta aberatsagoa zen, hurrengo kapituluan agertuko dudan lez. EUSKO ABERTZALE EKINTZA (EAE) ACCIÓN NACIONALISTA VASCA (ANV). 1930.11.30ean "Manifiesto de San Andres" delako agiria kaleratuz, ezagutarazi zuen bere burua EAE-ANV euskal alderdi berriak. (15) Ondarroako Udalaren bilera agiria, 1931.04.16. Bilera agirien liburua. (1916-II-16 / 1931-V-04), 384. or. 56 O n d a r r o a 2 0 0 3 E T A H E R R I T A R R A K Lehenak honela zioen hitzez hitz: (14) Ondarroako Udal Artxiboan aurki dezakezu izendatze bitxi honen txosten osoa. Gaur egun Ondarroako Udal Artxiboa, 1936ko gerra artekoa, Bilbon, Foru Aldundiaren ardurapean gordeta dago. (17) Ondarroako Udalaren bilera agiria, ibidem, 385. or. H E R R I A Baita aho batez hartu zuten beste zenbait erabaki aipagarri ere. (13) Ondarroako Santa Klara Arrantzale Kofradia, Bilera agirien liburua, 1927-1940, 132. or. (16) Ondarroako Udalaren bilera agiria, ibidem, 385. or. O N D A R R O A , IRUNE BERROIA LARRAÑAGAK EMONDAKOA O N D A R R O A , Ondarroako “Aquarium” taberna, 1950 inguruan. Bertan, Pako Larrañaga Gurpide kafetera alboan bezero bategaz berbetan. 1930. urte honetan, hain zuzen, "Aberri" eta "Comunion" delakoak elkartzeko giroa nagusitzen ari zen bitartean, abertzale mugimendua barriztatu beharra ere somatzen zen mugimendu horien baitan. Eta "Aberri" eta "Comunion" delakoak berriro EAJ-PNV osotuz bildu ziren garai berean (Bergara, 1930.11.16), Eusko Abertzale Ekintza (EAE) alderdi abertzale berria sortu zuten Bilbon mugimendu bi horietako zenbait kidek edo zaletuk. Haustura sakona abertzale mugimenduan. Urraketa mingarria. Nazionalista askori hain maitagarri zitzaien JEL (Jaungoikoa eta Lege Zarra) goiburua alboratuz, nortasun ezaugarri oso kontrajarriekin azaldu zen EAE-ANV alderdi abertzalea. EAJ-PNVk (zati batek behintzat) aldarrikatzen zuen independentziaren ordez, Euskal Herriaren autodeterminazioa zen EAE-ANVren azken jomuga, Autonomia Estatutua zuela lehen urratsa. Ezinbesteko Estatutua. Berau lortzeko, errepublikar eta sozialistekin elkar lanean iharduteko prest beti. EAJ-PNV katolikoaren aurrean, akonfesionala (inola ez Elizaren kontrarioa). Liberala. Demokrata eta errepublika zalea. Beraz, EAJ-PNV baino hurbilago ezkerreko alderdiekin. Horrela 1931.04.12ko udal hauteskundeetan ezkerreko eta errepublika-zale alderdiekin batera aurkeztuko zaigu, "Errepublika eta Autonomia" oinarritzat harturik. Bilboko burgesia txikiko eta liberal lanbidetako zenbait partaide izan baziren ere sortzaileak, erdi mailako gizarte-klase eta euskal langileen artean ere hedatu zen EAE-ANV alderdi berria (18). Ondarroari dagokionez, Felix Urkizu, eta Bilbon ikasten edo lanean ari ziren beste ondarrutar batzuen bidez iritsi zen alderdi honen berri. Baina guztien gainetik aipatzea merezi du, nire ustez, Santi Meabek. Politika munduan erabat murgilduta bere bizitza osoan. EAJ-PNV barruan, lehenik. Gero EAEANVren sortzaileetarikoa 1930. urtean. Eta motor indartsua ere Ondarroan EAE-ANV sortzeko eta bultzatzeko orduan (19) . 1931KO APIRILAREN 18KO BILERA. Larunbata. Gaueko 10etan ondarrutar talde bat bildu zen. Erabat kezkatuta, antza, Errepublika Espainia osoan aldarrikatu arren, Ondarroako udal barrian karlista-erregezaleen presentziaz, batetik, eta, bestetik, herritarren artean sortzen ari zen giro asaldatu eta oldartsuaz. Bilera horretara deitzeko inolako pregorik ez zen jo herrian. Bestelako propaganda askorik ez, antza. Halandabe, 23 herritar bildu ziren. "Pakoneko" kafetegian (geroago "Aquarium" izenaz ezagutuan), nire ustez. Ezkertiar, errepublikazale eta abertzaleak, denak. (18) EAE-ANVri dagokion zenbait datu J. L. Granjaren "Nacionalismo y II República en el Pais Vasco" liburutik jaso ditut. (Liburu hau Txomin Agirre udal liburutegian eskura dezakezu). (19) Santi Meabe bera ez zen ondarrutarra jaiotzez. Baina Ondarroan eman zituen bere bizitzako urte asko, Goitiatar batekin ezkondu baitzen. Goitiatar hauek ehun denda zeukaten elizaurreko plazan (Gaur egun Ondarroako parrokiak bulegoa daukan toki berean). "Joakinaneko dendi" deitzen zioten ondarrutarrek. II. Errepublikaren garaian, ez zegoen, ez, batere ondo ikusia nazionalisten artean. Hauek, destainez-edo, "Orbela" deitzen zioten. Urte askotan EAJko kide sutsua izan zen, lan asko eginaz. "Patria" eta "La Patria" astekarien zuzendaria ere izan zen, besteak beste. Baina, EAJren JEL izenburua batetik eta, orokorki, EAJ-k politikagintzan hartu zuen bidea zela-eta, EAJrekin eztabaida asko izan ondoren, alderdia utzi eta errepublikar-ezkertiarren munduan murgildu zen buru belarri. O n d a r r o a 2 0 0 3 57 Ondarroa, 1937. Plaiko Zubixe Artibai Zaldaña izeneko plakagaz Ondarroako EAE-ANVren kide edo zaletuak, alegia. EAE-ANVren ideia politikoak herrian zabaldu eta herritarren atxikimenduak lortu nahi zituzten. Asmo hauek burutzeko, EAE-ANVko Batzorde Nazionalak kaleratutako Agiria Bilbora eskatzea erabaki zuten. Maiatzean bertan bi mitin Ondarroan antolatzea ere aurreikusi zuten. Honetarako, 12 kidez osatutako Ondarroako EAE-ANVren behin-behineko batzordea izendatu zuten. Hona hemen hauen izenak eta bakoitzaren zereginak batzorde barruan: • Markos Gabika-Etxebarria (idazkaria); • Martin Garzia (diruzaina); • Santi Meabe (afiliazio berriak tramitatzeko arduraduna); • Jose Naberan, Alberto Etxebarria, Pedro Maiztegi, Jose Arruti, Angel Landaribar, Agustin Arbex, Pedro Beristain, Bixente Burgaña eta Juan Arriola. Herriko alkateari ere eskari zuzenak egitea erabaki zuten. Alde batetik, hondartzarako zubi birakariari inagurazio egunean jarri zitzaizkion "Pasarela de Alfonso XIII"-"Alfontso XIIIren Zaldaña" plakak kentzea eta hauen ordez "República Vasca", "Azkatasuna", "Alkartasuna", "Anaitasuna" zeritzon edo antzekoren bat ipintzea eskatuko zioten. Bestetik, herritarren artean egun haietan azaltzen ziren gehikeriak moztu eta herritarren arteko bizikidetza zaintzeko neurriak har zitzala. Batzar hartako giroa ezin hobeto islatzen digu batzordekide guztiek sinatu eta Bizkaiko Gobernari Zibilari igorri zioten telegrama honek: "Al constituirse Comité provisional Acción Nacionalista Vasca de Ondarroa, ruega a usted transmita al Gobierno de la Segunda República nuestra adhesión entusiasta y resolución ofrecer nuestra sangre, si es preciso, en defensa de los principios republicanos y contra posible sugerencia o intentos monárquicos, afirmando a la vez personalidad vasca y esperando que República española sabrá cumplir sus promesas libertadoras Pueblo Vasco" (20) . HURRENGO URRATSAK. JOSE MARI URRUTIA TOTOLOK EMONDAKOA (ZATIA) Ondarroako EAE-ANVren sorrerako batzar hartan hartutako erabakiak laster bideratu zituen Markos Gabika-Etxebarria idazkariak. Halaber, apirilaren 25ean udalak egin zuen osoko bileran jakinarazi zitzaien zinegotziei aipaturiko EAE-ANVko idazkariak zuzendutako eskaria. 58 O n Aho batez onartu zuten zubi birakariari jarritako plaka biak kentzea. Izen barria aukeratzerakoan, ostera, iritzi ezberdinak azaldu ziren. "Anaitasuna" izena proposatu zuen Jose Aremaiok. Baina azken batean "Artibai" izena onartu zen, Isidro Etxeberriak (20) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), "Desde Ondarroa", 1931-IV-22, 5. or. d a r r o a 2 0 0 3 H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K “LA VOZ DE GUIPUZCOA” EGUNKARITIK HARTUAK. O N D A R R O A , Santi Meabe bera mitinlari Gipuzkoako zenbait herritan (1931ko maiatza eta ekainean). “La Voz De Guipuzcoa”, 1931-V-02 eta 30. emaniko arrazoiarekin bat eginaz: "Toponimia-izenak erabiltea da euskaldunon ohitura" (21). 1931. urteko udabarri-udan, aldaketek ekarri ohi duten giro berezia bizi izan zen Euskal Herrian. Baikorra eta ametsez bor-bor, batetik. Oldarkorra eta sumindua, bestetik. Ondarroan ere, urak handi. Nola ez, bada, ondarrutarren izaera beroa ezagutuz! Ondarroako EAE-ANV ere giro horretan murgildu zen buru-belarri. Dzanga egitera ere behartuta aurkitu zela esango nuke nik; bere borondatearen kontra, zenbait kasutan. Besteak beste, ekainean egin ziren Hauteskunde Orokorrak aipatuko ditut hemen. EAE-ANVren pentsaera eta jarrera politikoak azaltzen baitizkigute nabarmenki, batetik; eta, bestetik, alderdi honek geroztik Ondarroan izan zuen ibilbidea markatuko zuten hein handi batean. 1931KO HAUTESKUNDE OROKORRAK: 1931-VI-28rako Hauteskunde Orokorrak deitu ziren Espainia osoan, Errepublikako lehen Legebiltzarra osotuko zuten diputatuak aukeratzeko. Laster mugitu ziran alderdi politikoak, batez ere Euskal Herrian. Talde batean bildu ziren EAJ-PNV eta "Comunión Tradicionalista" delako alderdia. Bestean, errepublikazale eta sozialistak. "Las elecciones del 28 de Junio de 1931 tuvieron un carácter prebiscitario en Euskadi sobre la política religiosa y autonómica; de ahí la dureza con que se desarroló la campaña, en la que hubo manifestaciones de violencia", honela laburbiltzen dizkigu haueskunde haiek J. L. de la Granja idazleak (22). Izan ere talde handi bi haien artean polarizatu zen hautes-borroka: "La derecha trataba de defender a la Iglesia católica de las medidas anticlericales de la República mediante la cláusula concordataria del Estatuto de Estella; la izquierda buscaba impedir la conversión del Pais Vasco en un reducto clerical antirepublicano y ofrecía la alternativa del Estatuto de la SEV (Sociedad de Estudios Vascos) reformado por las Comisiones Gestoras (Diputazioetako aginpidea zeukatenak garai hartan)" (23). EAE-ANVk berak, ostera, tokian tokiko jokaera hartu zuen: Errepublikazale eta sozialistekin batean Gipuzkoan, talde honetan Justo Garate bere hautagaia ere aurkeztu zuelarik; EAE-ANV bera bakarrik, Bizkaian (24). Nabari denez, ezberdina ez ezik, kontrajarria ere EAE-ANVk Bizkaian eta Gipuzkoan hartu zuen jarrera, Gipuzkoan elkarkideak zirenak lehiakideak bihurtzen ziren-eta Bizkaian. Honetaz, jakingarri deritzat jadanik ezaguna zaigun Santi Meabe bera EAE-ANVren ordezkari moduan jardun zuela Gipuzkoako hainbat herritan (25), errepublikazalesozialistekin batean Justo Garate EAE-ANVko hautagaiaren alde, eta EAE-ANVren propaganda zabaltzen, bidenabar. Hari honetatik ten eginaz, ulergarri egingo zaigu, agian, EAE-ANVk izan zuen bilakaera Ondarroan. Baina honetaz guztiaz geroago ihardungo naiz. (21) Ondarroako Udalaren bilera agiria, 1931-IV-25. Bilera agirien liburua (1916-II-16 / 1931-V-04), 390. or. (22) Jose Luis De la Granja, "Nacionalismo y II República en el Pais Vasco", CIS-Siglo XXI de España Editores, "Monografias" bilduma, 84. zkia, Madrid, 1986, 202. or. (23) Jose Luis De la Granja, ibidem. (24) Azterketa zehatza aurki dezakezu Jose Luis De la Granja, "Nacionalismo y II República en el Pais Vasco" liburuan, 180-229. or. (25) Badaukat aski datu ziurtatzeko Santi Meabek berak, besteak beste, Tolosan, Beasainen, Hondarribian, Getarian, Elgoibarren, Deban eta Arrasaten eginiko mitinetan parte hartu zuela. Eibarko Casa del Pueblo delakoan ere hitz egin omen zuen 1931ko maiatzaren 31an. O n d a r r o a 2 0 0 3 59 H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Bizkaia, 1931ko ekainaren 28ko hauteskundeetan EAE-ANVk %5a baino gehiago zeuzkan herriak. Hel iezaiogun berehala 31-VI-28ko igande egunari. Bai bitxia -esperpentikoa ere esango nuke nik- hauteskunde haietan Ondarroak eskaintzen zuen irudia! "Nazionalistak" eta "karlista-erregezaleak", elkarren artean urteetan izandako liskar eta haserreak alboratuz, zerrenda berarentzat botoa eskatzen eta ematen batzuek eta besteek!. Errepublikazale-sozialistak eta EAE-ANV, ostera, banatuta. Hauteskunde haien aurrean Ondarroan bizi zen giroa antzemateko, lagungarri izango zaizkigu aurreko egunetan batzuek eta besteek eginiko adierazpenak. "Nuestros arrantzales se encuentran en las costas asturianas y de la Montaña, pero todos nuestros hombres han de volver para votar integramente la candidatura del Estatuto aprobado por los Ayuntamientos vascos”. O el triunfo del Estatuto vasco redactado por la Sociedad de Estudios Vascos, único discutible y aceptable por un régimen republicano, o el de Estella, que no puede ser admitido por ningún espíritu liberal, generoso y progresivo" (27). Beraz, udalek (ez denek) onartutako Euskal Estatutua eta kristau fedea jokoan, batzuentzat; askatasuna, demokrazia eta Eusko Ikaskuntzak onartutako Estatutua, besteentzat. Botazioaren emaitzak Ondarroan: (28) BOTOAK KANDIDATURAK ESKUMATARRAK: 1030 Frantzizko Basterretxea (EAJ) 1033 Martzelino Oreja (Karlista) “¡Gertu Ondarrutarrak! Argi begijak Jaungoikorik nai ez dabenakaz!" - honela zioen "Artibai" herritarrak "Euzkadi" egunkarian, ekainaren 26an, hauteskundeak baino egun bi lehenago (26). Santi Meabek, Ondarroako EAE-ANVren bihotz eta arimak, ostera, hauteskunde egun berean: "¡A LA LUCHA! ¡Hoy se juega, hoy! Todas estas cosas se juegan hoy: O el triunfo de la libertad o el triunfo de la reacción. O el triunfo y consolidación de la República o el triunfo de los muxikistas, como con frase acertada adjetivó a la candidatura de las derechas el ciudadano ministro de Hacienda. ERREPUBLIKAZALE-SOZIALISTAK: Ramon Madariaga (Errepublik.) Julian Zugazagoitia (PSOE) 9 34 EAE-ANV: Luis Areitiourtena 34 Laukia ulertzeko zenbait ohar: a) Hauteskunde hauetan emakumeek ez zuten parterik hartu. Errepublikak berak aitortuko zien botoa emateko eskubidea handik aldi laburrera, 1931ko urrian, alegia. Gizonezkoek eurek ere 23 urtetik gorunzkoek soilik . b) Herritar bakoitzak bi hautagai aukeratzeko eskubidea zeukan. Horrela, EAE-ANVk berak hautagai bat aurkeztu arren, EAE-ANVko boto-emaileek euren botoa Luis Areitiourtenari, EAE-ANVko hautagaiari, eta Julian Zugazagoitia sozialistari eman zieten. (26) "Euzkadi", EAJ-PNVren egunkaria (Bilbo), 1931-VI-26, 4. or. Ondarroako kronika hau sinatzen zuen "Artibai", Jose Kruz Ituarte bera dugu. Garai hartan Ondarroako EAJ-PNVren UBBko lehendakaria. Jose "Zintzo" deitzen zitzaion Ondarroan. (27) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia). 1931-VI-28, 3. or. (28) Bizkaiko Boletin Ofiziala, 1931-VII-01, 598. or. 60 O n d a r r o a 2 0 0 3 “REPUBLIKIA, 1931-2001” LIBURUTIK HARTUA “NACIONALISMO Y II REPÚBLICA EN EL PAIS VASCO” TIK HARTUA O N D A R R O A , Eibar, 1932 irailaren 13an. Euskal Estatutoaren hauteskundeak. Euskal emakumeek 1931ko urrian lortu zuten botatzeko eskubidea. Aurreko lauki honek argi eta garbi adierazten digunez, eskumatarrek, "Katolikoen Batasuna"ren ikurra altxatuz, garaile ez ezik, jaun eta jabe atera ziren, herriko botoemaileen %96ak euron alde bozkatu baitzuen. "Goleadaz" irabazi zutela esango luke gaur norbaitek. Porrot ikaragarria, ostera, EAE-ANVk Errepublikazale-Sozialisten multzoak. zein EAE-ANVk berak, halaber, herriko boto-emaileen % 3`17a besterik ez zuen bereganatu. Bizkaian lortutako emaitzak baino kazkarragoak, hain zuzen, botoemaileen %4'1ra iritsi baitzen probintzian. Are gehiago, LeaArtibaiko beste herri batzuetako emaitzekin alderatuz gero, hurrengo mapak agertzen digunez: (29). lehen! Baina Ondarroa "errepublika berezia" orain eta Hauteskundeak egin beharra berriz ere? Hain giro sutsuan eginiko hauteskunde haien emaitzak bertan behera uzteko arriskuaren mamu beltzak bere hegoak zabaldu zituen ondarrutarren artean. Interesagarri deritzat hemen aipatzea garaikide batek utzitako gomutak: "Polita jazo zan auteskunde aretan! "La Esperanza" autobusen jaubeak ziran sendiko Beristain'dar Perikok'k, errepublikatarra bera, berak sartu nai izan eban bere autarkia; eta, bere naia ezin egin izan ebanean, ez dakit zelan jo urnea eta autsi egin eban. Jendea, batez be abertzalea, asarratu egin zan, ori jakin ebanean. Jazo zana jazo zalako, auteskunde areik Ondarroa'n ez baliotea be izan eitekeala esaten asi ziran, eta ortik kaltea etorkien arrantzaleai. Bagillaren 28'a zan, eta San Pedro-txiki eguna igaro zain egozan, beti lez Santander eta Asturias aldera atunetara joateko. Ta, auteskundeak barriro be egin bear ba'ziran, astebete luzatzeak iru edo lau egun atzeratzen eban arrantzaleen atunetarako urteera. Olan, jendea gero eta beroago, eguerdi inguruan bere billa joan ziran; eta, ganbaran eskutau zan arren, arkitu eben, eta lau foralen erdian kuartelera eroan. Eskuak lotuta eroan ebela uste dot. Naikoa estua izan zan kaleetan zear eroate hau. Jendeak artu nai eban; eta foralak, eskopetak eskuetan zituela, lau alderdietara begira ta gizona ezin zainduta, ez ziran bereala eldu kuartelera. Baiña azkenean be gauzea ondo amaitu zan. Balio izan eben auteskundeak; eta, jendeak lenengoan olakorik uste ez arren, bi edo iru egun barru, Periko auzo erri baten kalean ikusi eben" (30). Honaino Joxemari Etxaburu "Belero"ren adierazpen zehatza. (29) J. L. de la Granja, ibidem, 220. or. (30) J. M. Etxaburu, "Ondarroa'ko kontuak", 64. or. O n d a r r o a 2 0 0 3 61 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , Dudarik gabe, errioxarrek salatzen zuten jarrera hura ez zen ondarrutar guztiena. Baina ezin inola uka erabat sumindua eta erasokorra zela ondarrutar abertzale batzuek kanpotarrekiko zein kanpokoen eskubideak defendatzen zituzten EAE-ANVko kideekiko zeukaten jarrera. Guztia hura, zoritxarrez, EAJ-PNV eta EAE-ANV alderdien arteko eztabaida ideologiko sakona izan beharrean, alderdi biak elkarri mokoka iharduteko borroka bilakatu zen. Odolik isuri gabe, baina elkarri ezpata-ezpataka. Batzuen eta besteen izen ona eta ohorea oinpean (32). Giro honen lekuko zuzena dugu, besteak beste, 1931VII-9an agertu zen Ondarroako kronika bera. "Uno de la "heróica" sinatzen zuen kronikariak. Eta honi babesa eskaintzen "Varios de los 34 heróicos" (33). EAE-ANVko kideak, alegia, ekainaren 28ko hauteskundeetan lortutako botoak gogoratuz, EAJ-PNVren aldetik zetorkien zaparradatik euren buruak gorde nahian. 1931ko abuztuan, hala ere, ekaitza baretzen, edo zerbait mantsotzen lagun lezakeen ekimen hunkigarria gertatu zen Ondarroan. ANTIGUAKO AMAREN IRUDIAREN JEITSIERA: ra haien agiria idatzi eta udal bilera agirien liburuan idatzita utzi zuen gerokoen oroitzapenerako (34). Elizkizun haiek herriko giroa baretzeko lagungarri izango ote ziren? Inolako dudarik gabe, ondarrutarrak astintzen zituen ekaitz haren baitan bazen arazo erlijioso sakon bat. Lehenago ere agertu dut EAE-ANVk bere ideariotik kendu (32) Eztabaida hura egunkarietara ere hedatu zen uztaila osoan zehar. Ikus "El Dia" (Donostia) eta "Euzkadi" (Bilbo) egunkariak, abertzaleak biak; eta "La Voz de Guipuzcoa" errepublizalea (Donostia) eta "El Liberal" (Bilbo) sozialisten aldekoa. Egunkari hauetan erruz aurki ditzakezu Ondarroako EAJ eta EAEko kideek, eta buruzagiek eurek ere, idatzitakoak. (33) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1931-VII-09, ""La Voz" en Ondarroa", 12. or. (34) Udal agirian agertzen zaigu egun haietan Antiguako Amaren irudiaren omenez eginiko ekintzen berri zehatza; batez ere abuztuaren 14an, irudia bere baselizara itzultzeko egin zen prozesioarena. Hain zehatza ze, kaleetako arkuetan jarritako idazkun edo esaldiak eurak ere banan-banan jasota ageri dira agirian. Ikus Ondarroako Udalaren bilera agirien liburua, 1931-1933, 35-39. or. n d a r r o a 2 0 0 3 Une latzak EAJ-PNVrentzat, noski. Baita edozein abertzalentzat ere. Ondarroako EAE-ANV baitan elkartasun hotsak entzun ziren. Han azaldu zen berriz ere Santi Meabe bera: "A mis hermanos de JEL"... Soy el primero en lamentar lo que sucede con vuestros Batzokis alegres y optimistas... Estaís, hermanos, prestando argumentos a los unitarios..." (36). EAE-ANVk defendatzen zuen akonfesionaltasun hura ulertzea oso zaila egin zitzaien garai hartako abertzaleei; are ondarrutarrei. Eta Antiguako Amaren omenez eginiko ospakizun haiek erreflexioa ekarri beharrean, ondarrutar askoren odolak berotu egin zituen, antza, ondoren azalduko dudan gertaerak adierazten duenez. Nahiz EAE-ANV-k "JEL" goiburua bere ideario politikotik kendu, gure idazleak anaitzat hartzen zituen "JEL" helburua mantentzen zuten EAJ-PNVko kideak! Baserriko lanek sortutako nekearen ondoren atsedena hartu nahirik, Ondarroa aukeratu omen zuten euren atseden-lekutzat. Hortik aurrera, 1931. urteko hurrengo hilabeteetan, egia esan, ez dut lortu Ondarroako EAE-ANVri buruzko albiste gehiegirik. Bere ekintzen berririk esan nahi dut. Adierazgarri honetaz errioxar udatiar batzuei gertatua, "El Liberal" egunkariak agertzen zuenez. (31) "Artibai" kronikariak, Ondarroan eskumatarrek lortutako batasuna goralduz gain, batasun hori aurrerantzean ere zaintzera dei egiten zuen. Euskadi, 1931-VII-03, 10. or. "Información Postal" atalean. O Halaber, Bizkaiko Gobernari Zibilak EAJ-PNVren batzokiak eta egunkariak itxiarazi zituen 1931-IX-12an. Bilboko "Juventud Vasca" egoitza ere arakatu, eta lau buruzagi atxilotu (hauen artean Eli Gallastegi bera). zuela JEL goiburua. Bere ustez, alderdi abertzale aurrerakoi batek albo batera utzi behar zuen konfesionaltasuna. Are gehiago EAJ-PNVk Eliza katolikoarekin mantentzen zuen lotura; organikoa izan ez arren, bai lotura ideolojikoa. Ekaitz bortitzak astintzen zuen gure herria 1931ko uztailean. 62 Hala ere, Ondarroako EAE-ANVko kideek ez zuten galdu abertzale norabidea. “ONDARROA IKUSGARRI” LIBURUTIK HARTUAK Baina gertaera hura, nahiz "Euzkadi" egunkariak aipatu ere ez egin Ondarroako hauteskundeei eskainitako atalean (31), tamalez, alderdien arteko eztabaida sutsu eta garratzari sua eman zion txispa madarikatua bilakatu zen. J. M. Etxaburuk aipatu digun Pedro Beristain hura Ondarroako EAE-ANVko batzordekidea zen, hain zuzen. Hain pil-pilean ze, Ondarroako udalak berak gertae- H E R R I T A R R A K tes y tuvieron la frescura de decirnos que eran de mermelada, con unos modales que ¡ya, ya!" (35). Azkenean gauza ondo amaitu zela diosku berak. Eta egiatan hauteskundeak errepikatu beharrik ez zen gertatu. Eta arrantzaleek normaltasun osoz atera ziren atunetara San Pedro Txiki eguneko jaiaren biharamunean. 1931ko abuztuan, hain zuzen, Antiguako Amaren irudia Antiguako baselizatik parrokiara jeitsi eta kalerik kale erabili zuten lore eta arku artean. Herriko kale-kantoietan jarritako zenbait irudi plastikoz gain, 53 arku eraiki zituzten ondarrutarrek. Hura zoramena! Ondarrutarren sentipenak pil-pilean!. E T A Ondarroa, 1931ko abuztuan. Antiguako Amaren omenezko arkuetariko bat, artoburuz eginda. Ondarroa, 1931ko abuztuan. Antiguako Amaren prozesioa Ondarrutarrak, eliztar sutsuak beti. Ikutuezinak, beraz, erlijioa, elizkizunak, erlijioarekin lotutako ohitura eta sentimenduak... eta Antiguako Ama, guztien gainetik. H E R R I A "Es el caso, -kontatzen dute bi errioxatarrekque en nuestra excursión llegamos al citado pueblo vizcaino, donde se nos recibió con tal hostilidad en todas partes que tuvimos que marcharnos inmediatamente, sin poder desayunar, pues hubo establecimiento donde se nos dijo en plena cara: "Para maquetos no hay nada. Castellanos cortar cabesa hay que haser". En una tienda de comestibles vimos unas latas de conserva de bonito y sardinas en los estan- ONDARROAKO EAE-ANVKO "TXORI KANTARIAK" MUDAN? Egia esan, 1931-VI-28ko hauteskundeetan Bizkaian jasaniko porrotak bazterrak astindu zituen EAE-ANV barruan. Eztabaidak, krisiak, dimisioak... Ondarroako EAE-ANV bera ere harrapatu zuen olatu zakar hark. Are gehiago, Santi Meabe berak Gipuzkoako mitinetan esandakoak ere ez omen zetozen bat EAE-ANVk 1930XI-30an aldarrikatu zuen "San Andresko Agiria"rekin. Santi Meaberen kontrako salaketak ere iritsi zitzaizkien EAE-ANVko buruzagiei (37). (35) Errioxar bi haiek, euren izen eta abizenekin sinatutako gutuna igorri zioten Calahorratik "El Liberal" egunkariari, eta honek argitaratu 1. orrialdean. Ikus "El Liberal", 1931-VIII-26, 1. or. (36) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1931-IX-18, azken or. (37) J. I. Arana EAE-ANVko kideak N. Mendizabali igorritako gutunaren aipamena. Ikus J. L. de la Granja, ibidem, 67. or. O n d a r r o a 2 0 0 3 63 H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K IRUNE BERROIA LARRAÑAGAK EMONDAKOAK O N D A R R O A , Ondarroa, 1931n. Argazkilaria: L. Roisin. Ondarroa, 1935eko ekainean. Umeak SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOAK ERRETRATUEN OTZAREA Ondarroa, 1940ko abuztuan. Igerilaria “A la Karpa” saltoa egiten Kasua da, Santi Meabe bera, Ondarroako EAEANVren "alma mater" eta ahotsa, tribuna politikotik erabat desagertu zela 1931. urteko azken aldean. Errepublikako Konstituzioan emakumeei ere boto eskubidea aitortzeko 1931-X-13an idatzi zuen artikulua salbu, ez dut garai horretako beste idatzirik aurkitu, pilota eta pilotarietaz izan ezik. Agian, berak hainbeste maite zituen txori kantarien antzera, Santi Meaberi ere "muda" garaia iritsi zitzaion. Dena den, Ondarroako EAE-ANVren ordezkaritza ere aipatzen da 1931-X-04an EAE-ANVk Irunen egin zuen mitin nazionalean parte hartu zuten herrietako ordezkarien artean (38). EAE-ANVKO TXORI KANTARIEN "MUDA"REN AMAIERA?. Apirilaren 14an handikiro ospatu zuten Errepublikaren lehen urteurrena. Bolandera artean, 32 lagun bildu ziren afari batean "Hotel Comercio"ko jatetxean. Kementsu aldarrikatzen zuten: "Esto, como se ve, marcha...¡Quien lo hubiera dicho ayer! Los "34 heróicos" hemos pasado ya de cien. Los despectivamente llamados "cuatro" gatos" se van convirtiendo en más de cuatro tigres. Y lo que os rondaré, rubios, si se nos resuelve bien la cuestión del local apropiado a nuestro optimismo y categoría" (39). URON (Unión Republicana Ondarresa)ren garaia zen. Beste artikulu baterako gaia, alegia. Zenbait hilabeteko isilaldiaren ostean, 1932ko apirilean, udaberri jorian, txoriak kantari hasi ziren Ondarroako partean. (38) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1931-X-06, 6. or. Imanol Oruemazaga Baseta (39) Santi Meabe, "También nosotros", "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1932-IV-23, 13. or. 64 O n d a r r o a 2 0 0 3 MAKINA BAT ERRETRATU EDER EGONGO DIRA BA, HERRIKO GANBARETAN! ONDARROAKO HISTORIA ZALEOK ONDARRUTARREN ARGAZKI ZAHARRAK BILDU, KOPIATU ETA GORDE NAHI DITUGU. AITITA-AMAMAREN, HERRIAREN EDO BESTE ARGAZKI ZAHARRAK BADAUKAZUZ, UTZI YOLANDA URROSOLOREN ESKUETAN TXOMIN AGIRRE UDAL LIBURUTEGIAN. LASAI, FITXA EGIN, KOPIATU ETA GERO ZURI BUELTAN EMONGO DIZUGU ARGAZKIA ETA. ARGAZKI ARTXIBO BAT EGITEA DA GURE ASMOA, ETXEKO ARGAZKIAK GAL EZ DEZATEN. ONDARROA URTEKARI HONETAN AGERTUKO DIRA, URTERO, ARTXIBO HONEN FRUITUAK. ESKERRIK ASKO ZUEN LAGUNTZAGATIK. 65 66 O n d a r r o a 2 0 0 3 E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A Ondarroan, 1935ean. La Esperanzako geltokia eta korriue Alameda alboan. Neska gazte Kuadrila be Kafeko alboan. (“Café Cristina”) SANTOS ZABALA “ARTEONDO”K EMONDAKOA H E R R I A Ondarroa, 1943an. Artabide kale hasiera (Kafe Marina alboan). Ezkerretik eskumara, Zezilio Garmendia “Patxa”, Santos Zabala “Arteondo” eta Errapel Solabarrieta. (Honek amaren lutoa darama besoan) O N D A R R O A , E T A H E R R I T A R R A K O n d a r r o a 2 0 0 3 67 SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOAK SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA O N D A R R O A , Milloi-Ganen, Berriatuan, 1954ko urrian. Ferraz txirrindularia “Premio de Montaña” helmugatik pasatzen. Ondarroa, 1957ko urrian, Federico Martin Bahamontes “El Aguila de Toledo” aurrez-aurre, Guzur Etxe eta Gurea taberna aurrean, “Ondarroako Sari Nagusia” txirrindu lasterketa amaitu ostean. Lehena, antolatzaileek hementxe jartzen zuten helmuga edo “meta”. Atzean, Antiguako Ama kalean etxeak egiten JUAN MARI IRIONDOK EMONDAKOA SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA Ondarroa, 1957ko urrian, Guzur Etxe aurrean bizikleta karrera amaitu ostean. Pedro Mari Arrizabalaga “Lesmes”, Luis Amutxastegi “Errota Barri” soinujolea eta beste lagun bat, “Botella” txirrindulariarekin. Ondarroa, 1963ko abuztuaren 15ean. Juan Mari Iriondo “Paleton” eta Jose Antonio Perez “Euskadi”. Atzean, “Brontxe”, Bandako uniformeagaz. O n d a r r o a 2 0 0 3 69 70 O n d a r r o a 2 0 0 3 GARBIÑE ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKOA Ondarroa, 1949ko maiatzaren 10a, Begoñako Amaren etorrera. Musikoak eta dantzariak Artalekun (Kale Handian). Aurrez aurre, musikariak: Manolo Uranga danbolintxeroa eta Imanol San Antonio “Tanborrero” atabaleroa. Dantzarien artean hauek ezagutu ditugu: (tente) Juan Balentziaga, Juan Rementeria, Jesus Mari Urkiola “Brontxe”, Andoni Laka, (makurtuta) Iñaki Beristain, Joseba Arizti (arrantzalea), Jose Luis Rementeria (kaleko jantzita), Gaizka Urresti, Agustin Bengoetxea, Jose Antonio Urrosolo, (atzean) Blankita Lertxundi “Lasuneruneku”, Jose Mari Arriola (kaleko jantzita) eta . Silverio Beristain euskal dantza-maixuaren ikasleak ziren. JUAN BALENTZIAGAK EMONDAKOA Ondarroa, 1965eko otsailaren 4a, Sta Ageda bezpera, Veganeko sarreran. Tente, goitik behera eta ezkerretik eskumara, Sabin Lertxundi “Porru”, Pedro Mari Aranbarri “Galtzandi”, Andima Lertxundi “Porru”, Karmel Lertxundi “Porru”, Mikel Lertxundi “Porru”, Sabin Ibazeta “Txato”, Mauro Palacios, (behean) Anjel Etxanik “34ku”, Ander Arantzamendi, Jose Mari Urresti, Iñaki Errapel Alkorta eta Domingo Akarregi. Eserita, Migel Beitia “Miel Mutu” (eskuan santa eskeko izara betea erakusten pozik), Eusebio Iparragirre, Benito Zarraga??, Ion Azpillaga bertsolaria, Jose Mari Aranbarri “Egia pasteleru”, Anjel Bengoetxea “Unidá”, Jose Zabaleta “Riko”, Iñaki Ugartetxea “Iñaki Panadero” eta Jose Basterretxea Solabarrieta “Jose Panderitxo”. Tente eskuman soinuagaz, Josu Etxaburu “Latxanbre”. Santa eskean batutako 20.000 pezetak (ordungoak!) herriko preso politikoentzako izan ziren. O N D A R R O A , H E R R I T A R R A K Bartzelona, 1930ean. Gillermo Amutxastegi pilotaria bolante atzean. H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K EMONDAKOA E T A JON LERTXUNDIK H E R R I A JESUS MARI ARAMAIOK EMONDAKOA O N D A R R O A , 123 PILOTARI ONDARRUTAR MARIA ISABELEK, “MORROXKO”REN EMAZTEAK EMONDAKOA Bartzelona, 1980 inguruan. Ondarrutar zestalariak. Ezkerretik eskumara tente: Jon Lertxundi, Pedro Egurrola, eta Jose Antonio Rekalde. Makurtuta, Abel Zubikarai eta Imanol Aranbarri. Ondarroa, 1962ko apirilaren 6an. Ezkerretik eskumara, ???, Jabier Lekue “Txikuri”, Pedro Aldazabal Bilbao “Morroxko”, Luis Kauso, Sabin Etxaburu “Ingelesa” eta ???. Pilota partidua jokatu osteko bazkaria. 72 O n d a r r o a 2 0 0 3 DAKIZUEN LEZ, ONDARROAKO HISTORIA ZALEAK TALDEKOAK ONDARRUTAR PILOTARIEN HISTORIA EGITEN GABILTZA GERO LIBURU BAT PLAZARATZEKO. EUREI ETA EUREN SENIDE ETA LAGUNEI ESKER, DAGOENEKO 123 ONDARRUTAR PILOTARIEN BARRI JASO DUGU. BAKOITZAREN DATUEKIN BATERA, ARGAZKI UGARI ERE JASOTZEN ARI GARA LIBURUTEGIAN: BATZUK, LIBURURAKO GORDE DITUGU; BESTE BATZUK GITXIKA-GITXIKA “ONDARROA”N KALERATZEN JOANGO GARA. BENETAN MILA ESKER EMOTEN ARI ZARETEN LAGUNTZAGATIK, ETA SEGI HORRELA! O n d a r r o a 2 0 0 3 73 O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K EUSKAL HERRIETATIK IGARO ZEN TRENA F. Javier Arrieta Idiakez -I- -II- Lehenengo, Italiako herriek Risorgimentoaren bideari jarraitu zioten. Espiritu erromantikoa, kultura-mugimendua eta ekonomia uztartuz, Mazzinik ireki zuen bidea eta Garibaldi abenturazale sutsuak amaitu. Bada, Turinen eratutako parlamentuak Italiaren independentzia aldarrikatu zuen. Napoleonen zentralismo gogorrak Lapurdiren, Zuberoaren eta Nafarroa Beherearen subiranotasuna irentsi zuen eta Espainiak, karlistaldia amaitu ondoren, gauza bera egin zuen Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroarekin. Kontuan hartu behar da Espainiak Frantziaren zentralismoa hartu zuela eredu. Gero, herri germaniarren txanda heldu zen. Estreinako urratsak ekonomiaren esparruan eman zituzten. Hain zuzen, aduana-batasunari ekin zioten lehenengo. Zollverein-a izan zen emaitza. Bestela esanda, herri germaniarrek batasun ekonomikoa lortu zuten. Batasun ekonomikoa oinarri, batasun politikoa izan zen hurrengo helburua. Orduantxe agertu zen Bismarck kantzilerra: Austriako eta Frantziako gudarosteak garaitu eta herri germaniarren askatasuna erdietsi zuen. Alemania Estatu zen dagoeneko. Labur-zurrean esanda, Italiako herriek eta herri germaniarrek, batasunerako bidean, ezin hobeto justifikatu zuten berezko nortasuna zutela, hots, Europan, Estatu gisa, lekua zutela. Urratsez urrats, batasun ekonomikoari batasun politikoa gehitu zioten. Zuzenbidearen ikuspuntutik ere, Savigny lege-gizonak, Eskola Historikoaren sortzaileak, «herriaren espirituaz» hitz egin zuen, hots, herri bakoitzaren Zuzenbidea iraganean, historian, oinarritzen dela defendatu zuen. Eskola Historikoaren arabera, herri bakoitzaren beharrizanaren ondorioz sortzen da Zuzenbidea, herria antolatzeko espiritu gisa sortu ere. Denborak aurrera egin ahala, herri bakoitzak Zuzenbidea aztertu eta eguneratu behar du, baina ez bere nahierara, ezpada historian sustraituta duen espiritua aintzat hartuta. Beraz, bidezkoa zen oinarrian espiritu bera zuten herriak elkarrekin aritzea, Estatua sortu eta Zuzenbidea eguneratzeko. 74 O n d a r r o a 2 0 0 2 Euskal herriek ez zuten izan trena hartzeko aukerarik. Soil-soilik, urrunetik aditu zuten tren-hotsa. Egin-eginean ere, Italia eta Alemania Estatu egin ziren unean, euskal herrien egoera zeharo desberdina zen, lurralde-estatuen mende baitzeuden. Zehatzago esanda, Lapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherea Frantziaren mende zeuden eta Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroa Espainiaren mende. Alabaina, estatu-nazioen trenak ihes egin arren, euskal herrietako bazter guztietan adi zitekeen urrutiko trenhotsa. Karlistaldian, Bizkaiak, Gipuzkoak, Arabak eta Nafarroak erabat galdu zuten subiranotasuna. Une latzak ziren herri euskaldunentzat, baina, apurka-apurka, elkarri laguntzen hasi ziren. Horren adibiderik garbiena Gamazada izan zen. Gamazada izan zen Espainiako Gobernuak, Estatuko gastu orokorrei aurre egiteko, Nafarroari ezarri nahi zion kuota-igoeraren aurkako mugimendu foruzalea. Nafarrek gogor egin zioten Espainiako Gobernuari eta asko izan ziren osterantzeko lurralde euskaldunetatik nafarrek antolatutako protesta-ekitaldietara joan zirenak. Horietako bat Sabino Araba bizkaitarra izan zen. Sabino Arana harrituta geratu zen nafar guztiak batera ikustean. Herri-nortasuna ikusi zuen Nafarroan; pentsamendu desberdinetako pertsonak izan arren, Nafarroak batzen zituen. Une horretan aldatu zen Sabino Arana. Ordu arte bizkaitar hutsa izan zen, hau da, Bizkaiaren independentzia baino ez zuen defendatu. Aurrerantzean, ordea, euskal herrien batasunaren eta independentziaren alde lan egin zuen. Ondorenez, esan genezake Gamazada foruzaletasunaren eta abertzaletasunaren arteko kate-maila dela. 1936-37an. Hiru gudari. Ezkerretik eskumara, Donato Egurrola “Txaille”, Martin Gartzia “Gorri” eta Hilario Egiguren “Ezin aberastu” MARTIN GARTZIA “GORRI”K EMONDAKOA XIX. mendearen amaieran igaro zen Europatik estatu-nazioen azken trena. Aitzitik, gutxi batzuk izan ziren trena hartu zutenak. Batzuk berandu iritsi ziren geltokira eta, beste batzuek, besterik gabe, geltokira iristeko aukerarik ere ez zuten izan. Lehenengoek trenaren kea baino ez zuten ikusi. Bigarrenek gero eta urrunago zegoen tren-hotsa aditu zuten, ezer ere ez gehiago. O N D A R R O A , Ondarroa, 1945-50 aldera. H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA tza? Ez dezagun denbora gehiago galdu eta has gaitezen, apal-apal, gure nortasuna behar den moduan lantzen, sasoia da eta. -IV- Herri euskaldunei ez zaie argudiorik falta berezko nortasuna behar den moduan defendatzeko. Euskal herriak gai dira XXI. mendeko gizarte aurreratu, baketsu eta demokratikoen moduan jokatzeko eta ez lapiko-soinulari eta kanpai-tintilarien moduan. Horretarako, berriz, gure nortasuna landu behar dugu. Beste hitz batzuekin esanda, errealitatetik abiatzen den egitasmoa izan behar dugu. TXOMIN ITUARTEN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA Gainera, historiako makina bat pasadizok erakusten digute gure arbasoak gai izan zirela errealitatetik abiatu eta batasuna lortzeko. Edozenbat egitasmo ere baditugu historian, hala nola, Larramendik eta Garat anaiek prestatutakoak. Batasun horren adibiderik garbiena ekonomia-harremanak ditugu. Azter ditzagun, bada, zer-nolakoak izan ziren euskal herrien arteko ekonomia-harreman horietako batzuk. -V- -III- Egun, abertzaletasunaren bidean jarraitzen dugu, baina, beharbada, ez gara konturatu trena aspaldi galdu genuela eta helmugara iristeko guk geuk egin beharko dugula, lehenengo, trenbidea eta, gero, trena. Beharbada, ez gara konturatu trenbide horrek geltoki desberdinak izan behar dituela eta geltoki batetik besterako bidea ezari-ezarian egin behar dugula, trenbidea kalitatezkoa izan dadin. Edozelan ere, badugu sasoi batean galdu genuen trenaren eredua. Italiako herriak eta germaniar herriak ez ziren batu besterik gabe, inolako arrazoirik gabe: berezko nortasuna zuten. Hala eta guztiz ere, nortasun hori landu egin behar izan zuten. Inork ez du ukatuko euskal herrien berezko nortasuna. Hor daude, besteak beste, historia, hizkuntza eta kultura. Baina, landu ote dugu euskaldunok gure nortasuna? Nortasun horretaz baliatu eta harrokeria hutsean jausi garela iruditzen zait. Errealitateari bizkarra eman eta ametsetan, lotan, jarraitzea nahiago izan dugula iruditzen zait. Hala bada, noiz esnatu behar dugu? Hala ez bada, zertan gabil- Industriari eta merkataritzari dagokienez, aspaldikoa zen, batetik, Bizkaiak eta Gipuzkoak eta, bestetik, Lapurdik zuten elkarrekikotasuna. Gipuzkoak (1200ean) eta Bizkaiak (1379an) bat egin zuten Gaztelarekin, baina batasun horren oinarri elkar errespetatzea zen. Gaztelako erregea Bizkaiko eta Gipuzkoako jauna zen, baina nahitaez errespetatu behar zuen lurralde euskaldunen lege zaharra, subiranotasuna. Lapurdik, aldiz, Frantziarekin egin zuen bat (1450ean), baina Frantziako erregeak ere lurralde euskaldunaren subiranotasuna errespetatu behar zuen. Hain justu ere, Gaztelak (gero, Espainiak) eta Frantziak errespetatu beharreko subiranotasun horren ondorio izan ziren Bizkaiak eta Gipuzkoak Lapurdirekin sinatutako itunak edo konbertsak1. Gaztelako (gero, Espainiako) eta Frantziako erregeek nahitaez onartu behar izaten zituzten konbertsok. Batetik, Bizkaiak eta Gipuzkoak Frantziako zerealak, lekak eta hornidurak behar zituzten. Bestetik, Lapurdik gainerako lurralde euskaldunetako burdina, altzairua eta 1. Itun edo konbertsa horien inguruan ikus GOROSABEL P. Noticia de las cosas memorables de Guipúzcoa. In Cosas Memorables de Gipúzcoa. Bilbao: Editorial La Gran Enciclopedia Vasca, 1972, II. tomoa, II. liburua, IV. kapitulua, IV. sekzioa, 155. or. eta h. 76 O n d a r r o a 2 0 0 3 Ondarroa, 1959ko martxoan. Ondarroako Nuevo San Rafael txalupa eta bertako arrantzaleak Lesteko mollan. jeneroa behar zituen. Ekonomia-trafiko hori bideratzeko, herri euskaldunek aipatu konbertsak egin zituzten eta merkataritza-askatasuna ezarri zuten, nolabaiteko batasuna beraz. Berebat, lurralde euskaldunen subiranotasuna eta elkarren arteko lotura estua argi eta garbi ondoriozta ditzakegu ondoko hau kontuan hartzen badugu: Espainia eta Frantzia gerran izan arren, konbertsek aurrera egiten zuten. Bizkaiko eta Gipuzkoako arrantzaleek ere konbertsei esker abantaila garrantzitsuak lortu zituzten XVII. mendearen amaieran. Sasoi horretan Frantziaren mende zegoen Ternua, eta Espainiaren eta Frantziaren arteko gerra gorigorian. Hori dela-eta, hasieran, Bizkaiko eta Gipuzkoako arrantzaleak asko kezkatu ziren, arriskuan ikusi baitzuten bakailaotara edo baleetara joatea. Haatik, kezka guztiak albo batean utzi zituzten, konbertsen bidez Ternuara abiatzeko askatasuna lortu zutenean2. Espainiak eta Frantziak konbertsak bertan behera utzi zituzten euskal herriak errespetatzeari utzi ziotenean. Edozelan ere, Bizkaiko eta Gipuzkoako arrantzaleek eutsi egin zieten Lapurdiko arrantzaleekin zituzten harreman onei. Horretarako, komenentziazko banderez baliatu ziren, hau da, bizkaitarrek eta gipuzkoarrek bandera frantseseko ontziak erabiltzen zituzten, esate baterako, urrutiko kaletan arrantzan jarraitzeko eta turkiarren erasoak saihesteko. -VI- Gainetik, azaletik, begiratu diogu gure historiari, eta lurralde euskaldunen arteko batasun ekonomikoa aurkitu dugu. Errealitatetik abiatu eta merkataritza-askatasuna lortu zuten gure arbasoek. Egun, Europar Batasunak aintzatetsi du merkataritza-askatasuna. Gure arbasoek ez zuten batasun politikorik lortu; estatu-nazioen trena galdu zuten eta lurralde-estatuen mende geratu ziren. Egun, euskal herriek lurralde-estatuen esanetara jarraitzen dute; izan ere, lurralde-estatuen egiturak hertsiak eta mugatuak dira eta herrien errealitatea, izatea, ezkutatzen dute. Egia ezkutatzen dute. XXI. mendeko trenbide eta tren berriek eraman behar gaituzte egiturok gainditzera, zilegi delako egiturok malgutzea eta herriek elkar errespetatzea. F. Javier Arrieta Idiakez 2. Ternuarako bidaien eta konbertsen arteko loturari dagokionez, ikus FERNÁNDEZ DURO, C. Disquisiciones Náuticas. Madril: Imprenta Esterotipia y Galvanoplastia de Aribau y Compañía, 1876, 6. liburua, Arca de Noé, 274. or. eta h. O n d a r r o a 2 0 0 3 77 O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K O N D A R R O A , ONDARROA 2010: PLANGINTZA ESTRATEGIKOA Eta helburu zehatzak honako hauek dira: •Pertsonen banako prestakuntza-beharrizanen diagnostikoa egitea; inguruko enpresek, kontratatuko lituzketenen prestakuntza-eskakizunei dagokienez, dituzten beharrizanak identifikatzea; prestakuntza egitarauak taxutu eta abian jartzea, eta enpresekin bitartekari jardutea, langabeen lan praktikak zehazteko. •Langabeak euren enpresa-ideiak garatzeko behar dituzten baliabideez zuzkitzea. Pixkanaka aurrera doan ekimena •Ekintzaileen enpresa-proiektuak bereganatzea. Juan Arostegi “Kubala” 1997-98 urteetan zehar idatziz jarri zen Ondarroa 2010 Plangintza Estrategikoak aurrerapausoak ematen ari ditu azken urteetan. Azpiegituren mailan egin diren ekimenetaz aparte, Ondarroako Garapenerako Tresnak ipini dira martxan ere: Behargintza Zentroa eta Ondarroa Lantzen Udal Elkartea. BEHARGINTZA ZENTROA: GARAPENERAKO TRESNA O ndarroako etorkizunari begira, garapenerako tresna garrantzitsua sortu da Ondarroan. Behargintza ARTIBAI zentroak, EUDEL, bbk eta Foru Aldundiarekin egin zen akordioaren arabera, Ondarroan du egoitza. [email protected]). Behargintzak Ondarroako langabetuak aukeran dauden lanpostuetara egokitu daitezen lagundu eta enpresa-ekimen berriak abiaraz daitezen sustatzeko xedez, Zentroak prestakuntza, besteren konturako lan sarbidea eta kultura ekimentsuaren sustapena ditu oinarrizko helburu, bai eta enpresa-proiektuen sorrera bultzatzea ere. Zentroaren funtsezko helburuetako bat ekintzaileen prestakuntza eta bultzada dira, bai eta enpresa-proiektu bideragarri bihur daitezkeen ekimen berriak garatzea ere. Beraz, hiru ardatz Behargintzaren bitartez: BEHARGINTZA zentro hauek Udalerri eta eskualdeetan Enplegua, autoenplegua eta enpresen sorrera bultzatzeko asmoa dute. Dagoeneko 23 Behargintza zentroak ireki dira Bizkaian. Ondarroako ARTIBAI Behargintza Bizkaiko sare horretan sartuko da, eta Ondarroako 2010 Plan Estrategikoan agertzen diren enplegu, autoenplegu eta enpresa berrien sorrerarekin zerikusia duten gaien ardura hartuko du. BBKk (%30a) eta Foru Aldundiak (%30a) Behargintzaren funtzionamenduaren % 60a finantziatzen dute, beste %40-a Ondarroako udalak finantziatuko du. 2001 urtearen amaieran, abenduan, Behargintzaren Eraketa Batzarra izan zen Foru Aldundian eta abenduan bertan zabaldu zen. BEHARGINTZA ARTIBAI zentroaren egoitza ONDARROAko KANTTOIPE KALEAn izango da (tel. 946.833.495, faxa: 946.833328 e-posta: behargin- 78 O n d a r r o a 2 0 0 3 nagusi landuko •Enpresa-ideia eta ekimenak garatzeko informazioa, orientazioa, prestakuntza, aholkularitza espezializatua eta tutoretza eskaintzea. •Enpresa-proiektuak abiarazteko behar diren laguntzen ekarpena bideratzea. •Beste Behargintza Udalen Enplegu zentroekin Sarea osatu: Ermuko Behargintza, Bermeokoa, Barakaldokoa, Galdakaokoa, Lekeitiokoa, Lea Ibarrakoa, Bilbokoa,... Behargintza.net edo B.NET sarean parte hartuz. Helburu hauek lortzeko, besteak beste, inguruko heziketa zentroekin, Institutoa, Arrantza Eskola, Lea – Artibai eta Azaro Fundazioarekin, akordioak ditu. Izan ere, langileen eta langabetuentzat ikastaroak antolatzen ari dira: teknologia berrien inguruan zein ohizko ogibideen inguruan. ONDARROA LANTZEN: AZPIEGITURAK BULTZATZEKO ELKARTEA dira H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K ONDARROAKO PLANGINTZA ESTRATEGIKOA AURRERA DOA. Azken urteetan Ondarroa 2010 Plangintza estrategikoan agertzen ziren helburuak pixkanaka betetzen doaz. Beste askoren artean, Plangintza estrategikoaren batzordetik aipagarrienetariko bezala ikusten ditugun batzuek jorratuko ditugu hemen: Ondarroako Saihesbidea Komunikabideak eta azpiegituta hobetzea Plangintza Estrategikoan agertzen ziren lehentasunean dago. Urte asko itxaron ondoren, Berriatuatik Ondarroako zubi berriraino doan Ondarroako Sahiesbidea ireki zen. Artibai ibaiaren inguruan doan Durango-Ondarroa ibilgunearen zati honek ia 2,7 km ditu eta guztira 12 miloi euroko kostua izan zuen.. Hasieran pentsatutakoa baino lan gehiago eman zituzten sahiesbidearen lanak, eta hasierako proiektuan aurreikusita ez zeuden oztopoak agertu ziren. Batez ere egitura geotekniko ezberdina agertu delako atzeratu ziren lanak, baina azkenik 2002.ko abuztuan bukatu eta ireki zen. Hala ere, oraindik Plan Estrategikoan diseinatutako beste azpiegiturak beharrezkoak dira, besteak beste, Durangora doan errepidearen berrizketa osoa. Turismo eta irudiaren sustapena Arlo honetan, ekitaldi ezberdinak bultzatzen ari dira eta Ondarroako irudia hobetzeko hainbat ekintza egin eta promozionatu dira: • Ondarroako bideoa • Ondarroako foiletoak • Ondarroako postalak • Ondarroako posterrak eta egutegiak • Ondarroako “Hondar- Ahoa” brontzezko figurak (Pedro Lasarte Iparragirre “Toxuk” egindakoa). 1. Besteen kontura egiten den lanerako aukerak hobetu, 2. Autoenplegua hobetu 3. Enpresa eta langabetuak harremanetan jarri 2001eko maiatzaren 10ean egindako Udalbatza Osoan, Ondarroako udalak hirigintzako kudeaketari buruzko ekintza ekonomikoak aurrera eramateko eratutako Elkarte Anonimoa da Ondarroa Lantzen, S.A. Elkartearen kapital sozial osoa Ondarroako Udalaren eskuetan dago. Besteak beste, Ondarroa Lantzen elkartearen bitartez Astilleruko aparkalekuak, etxe bizitza sozialak edota Izartu eraberritze programa garrantzitsua kudeatzen dira. O n d a r r o a 2 0 0 3 79 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , Kofradia zaharreko Museoa Kofradia zaharrean eraiki nahi den Ondarroako Museoa, erreketa bezalako ezbeharrak sufritu ondoren, martxan ipintzeko pausoak eman dira. Museoaren azpiegitura lanak bukatutzat eman daiteke eta ondorengo pausoa museoa hornitzea izango da. Museoa, azpiegitura dinamikoa izateko bokazioa duenez, Turismo bulegoa bertan jarri da eta Ondarroara bisitariak erakartzeko plangintza osatzen ari da. NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI Eliza, zubiak eta irudiaren aldeko bestelako ekintzak Ondarroa, 2003ko iraila. Astilleru eta Kafeko Atzea. Astillerun, Arraun Elkartearen ezker-eskuma, aparkaleku barriak (urtarrilean zabaldua) eta Gaztetxe barria (maiatzaren 16an inauguratua) goiko lokal barriekin. Ondarroako irudiaren alde, herriaren erakartasuna bultzatzeko eta baita ere Ondarrutarren bizitza kalitatea hobetzeko asmoz hainbat lan egin dira azken urteotan. Elizako korretaren argiak, zubietako argiak, kale argiak, eta abar, Lanak jarraitu egingo dute datozten urteetan, orokorrean irudi hobekuntzaren alde. Aparkalekuak: Astilleru eta Zaldupe Zaharra da aparkalekuen arazoa Ondarroan eta seguruenik, herritarrek kotxea erabiltzeko joera aldatzen ez dugun bitartean, areagotu egingo da datorren urteetan. Horregatik, gure herriaren espazio urritasunak uzten duen neurrian, aparkalekuak eraikitzea premia handia da. Astilleruko aparkalekua arlo honetan herrian dugun hutsune hori beteko du eta etorkizunari begira, ahal den neurrian behintzat, horrelako ekimen gehiago egin beharko dira. Bestalde, berrantolaketarekin batera, Zaldupeko egoaldean aparkaleku estaliak joango dira ere. Honekin, batera portuko espazioa libre dagoen bitartean aprobetxatzen ari dira eta seinalizazio lanak egin dira ere. Ekipamendu berriak: Frontoia eta Monjetako aretoa Herriko ekipamendu azpiegitura hobetzeko pare bat ekimen gauzatu dira. Alde batetik, Zaldupeko frontoirako proiektua egina dago eta enkante berria egin ondoren lanak hasiko dira. Esan bezala frontoi berriarekin batera aparkalekuak egingo dira Zaldupen. Bestalde, Monjetako ikastetxe zaharraren lekuan eraikitzen ari diren etxebizitzen behetan, Udal Areto berri bat egingo da, batez ere ekitaldi publikoetara begira. Etxebizitzak Kamiñalde-Iturribarrin Hirigintzako Foru Sailak Kamiñalde-Iturribarri eremuari buruzko arau Subsidiarioen Aldaketa onartu da. Ondarroa, 2003ko iraila. Alameda barria (ekainaren 13an inauguratua) 80 O n d a r r o a 2 0 0 3 Hurrengo egunetan ebazpen hau, onetsitako hiri araudiarekin batera, Bizkaiko Aldizkari Ofizialean argitaratuko da. H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Aldaketa honi esker, Kamiñalde-Iturribarri eremuan 164 etxebizitza egiteko aukera izango da, besteak beste. Horretarako, Udalak laster jarriko du lurren birbanaketa hasteko espedientea martxan. Aurreikusita dagoenez, etxebizitzen erdia inguru babes ofizialekoa izango da. Ospital Zaharreko Ostatua Azken urteetan Ondarroako herrian etorkinen presentzia nabarmenki areagotu egin da. Hauetariko askok Ondarroako sustrai ekonomikoa den arrantza sektorean lan egiten dute eta Ondarroako arrantza enpresetan, naiz beste sektore batzuetan lan egiten dute. Proiektua Ondarroako zaharren egoitza zaharra, Ospitalea bezala ezagutua dena, eraberritu eta etorkinen ostatua bihurtzea litzateke. Horrela, ostatuan dagokion azpiegitura eta zerbitzuak era egokian jarriz, besteak beste, gaur egun txalupetan eta bodegetan lo egiten duten etorkinak toki eroso eta egokia izan dezaten, behar dituzten zerbitzu guztiekin eta prezio egoki batean Depuradora Udala eta Foru Aldundia proposamen ezberdinak aztertu ondoren, depuradora kokatzeko adostasun batera ailegatu da. Beraz, aurrera pausua emanda dago, eta urte gutxi barru, pare bat edo, errealitatea izango da. Portua Ondarroko bizitzari estu lotuta dagoen Portuaren berrantolaketaren inguruan instituzio eta sektoreen artean adostasuna lortzeko lanak egin dira eta lonja proiektua diseinatzeko Garapen Batzordea sortuko da. Lonja bateratua izango da, baina zati bi edukiko ditu: bata, alturako arrainarentzat, eta, bestea, baxurakoarentzat. Ezaugarri zehatzak Garapen Batzordean eztabaidatuko dituzte. Bertan, Lakuako Gobernuko, Udaleko eta portuko sektoreetako ordezkariak batuko dira Lur saila industriala, gasa eta zuntz optikoa Etorkizunari begira, Ondarroako garapenerako oso garrantzitsuak diren beste azpiegitura batzuek martxan ipintzea nahi da. Hauen artean Lur saila industriala, gasa eta zuntz optikoa azpimarratu nahi dugu. Garapenerako beharrezkoak diren aktibitate eta enpresa berriek behar beharrezkoa dute ganoraz kokatzeko azpiegiturak. Beraz, Poligono industriala eta gasa eta komunikazioa azpiegiturei, jakina herritarrentzat bizitza kalitatea hobetzeko ezinbestekoak, garrantzi handikoak ere, lehentasuna ematea komeni zaie. O n d a r r o a 2 0 0 3 81 H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ingurugiroa eta Tokiko 21 Agenda Eskualde osoan eramaten ari den ekimenean parte hartzen du Ondarroak ere. Tokiko 21 Agenda garapen jasangarrirako programa orokorra da. Ingurumen, ekonomia eta gizartea politikak integratzen datza, beti ere jasangarritasunaren irizpideak kontuan izanik- 21 Agendaren ezarpenean eskualdeko eta Ondarroako hainbat lagunek parte hartu behar dute, erabakiak adostuz, besteak beste, ordezkari politikoek, udal teknikariek, eragile ekonomikoek, gizarte eragileek eta herritarrek, herriko garapen jasangarria ziurtatzeko. O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Bestalde, Ondarroako Udalak Ondarroa.net (http://www.ondarroa.net) webgune berria ireki da. Bertan, era dinamikoan,informazioa, deialdiak, berriak albisteak, ... eskaintzen dira. FERNANDO AGIRRE ARAMAIO O N D A R R O A , Ondarrutarron prestakuntza eta berziklaia Teknologia Berriak: Ondarroa, 2003ko iraila. Santa Kutzetik ikusita. ONDARROAKO PLANGINTZA ESTRATEGIKOAREN XEDE NAGUSIAK Ondarroa 2010 Plangintza Estrategikoko lema eta helburu orokorra "Ondarroa 2010: arrantza tradizioaren eraberritze inobatzailea" zen. Aukera orokor hori lortzeko ondorengo xede eta helburuak lortu behar zirela aurreikusi zen: 1. Xedea: Ondarroan ohikoak ez diren sektoreak garatu •Turismoari lotutako jarduerak bultzatu. •Garapen ekonomikorako azpiegitura eta zerbitzuak kontsolidatu •Zerbitzuak garatzeko aktibitateak bultzatu. 2. Xedea: Herriaren Dinamika Soziokultural Errepresentatiboa •Hezkuntza eskaintza hobetu eta aniztu Konekta Zaitez Gunea eta Ondarroa.net Herritarrei Teknologia berriak hurbildu nahian, Ondarroako Udalak Jaurlaritzarekin batera, Ondarroako Institutoaren ondoan Ondarroako Kzgunea ireki du. Bertan, herritarrak honako hau aurkitzen dute: •Internet zer den eta zertarako balio duen ikasteko zerbitzuen katalogo oso bat. • Sarean nabigatzeko ordenagailuen azpiegitura bikaina. • Erabiltzaile bakoitzari laguntzeko tutoreak. 82 O n d a r r o a 2 0 0 3 •Ondarroako aniztasunaren islara den garapen soziokulturala. •Lea Artibai eskualde barnean Ondarroaren identitate eta garapen propioa mantendu. 3. Xedea: Ondarroako Portuaren Lidergoa Bultzatu •Arrantzari eta nekazaritzari loturik ez dauden sektoreen sustapena tzatu •Ondarroako arrantza sektoreen arteko elkarlana bul- •Mugakideak diren eskualdeenak bezalako laguntza europearrak lortu ditu •Itsasoko espezien gehiegizko ustiaketa eki- •Ondarroako ontzidiaren ustiapen ahalmena baimendutako maila altuenean mantendu 4. Xedea Errekurtso disponibleak eta komunikazio eta zerbitzu azpiegiturak optimizatu •Errepide komunikazioak hobetu •Poligonoen garapena •Azpiegitura eta ekipamenduen garapena •Inguruneko hobekuntzak •Instituzioen arteko erlazioak eta baliabideak hobetu Baina, bukatzeko Plan estrategikoaren prozesuan behin eta berriro esandakoa gogorazi nahi dugu: Ondarroako etorkizuna ez dago inon idatzia, neurri handienean Ondarrutarren esku dago, eta egunez egun, ondarrutar guztion ahaleginarekin, eraikitzen joango gara. Beraz, berriro ere guztion lana dela esan behar dugu! Juan Arostegi “Kubala” 2003KO IRAILA NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI Esan bezala, ekimen ugari bultzatzen ari dira Behargintza bulegotik, Arrantza Eskola, Institutoa eta LeaArtibai Lanbide Heziketa zentroarekin koordinatuz. Foru Aldundia eta Eusko Jaurlaritzaren sustapenarekin. Informatika, soldadura, enpresa kudeaketa, ... izan dira, besteak beste, landu diren arlo batzuk. Ondarroa, 2003ko iraila. Harbide pasialekua eta rrigorri hondartza O n d a r r o a 2 0 0 3 83 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA Ondarroa, 1945-50 aldera. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABALEN ARGAZKIA. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA 86 O n d a r r o a 2 0 0 3 Ondarroa, 1950 aldera. TXOMIN ITUARTEN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTEK EMONDAKOA 200 LANGUSTATA 185 LANTZOITA 185 LANTZOITA 825 KANPOKOA 200 AINGIRATA 180 HIRUMAILA 250 HIRUMAILA 180 BARRUKOA 200 BARRUKOA 1.600 KANPOKOA SARITA 275 825 KANPOKOA 200 BARRUKOA SARITA 225 1.550 KANPOKOA MAZIRA 225 1.000 KANPOKOA 1.225 KANPOKOA 1.300 KANPOKOA 1.000 KANPOKOA 200 AINGIRATA 180 AINGIRATA 180 AINGIRATA 160 AINGIRATA MAZIRA 195 MAZIRA 200 160 KANPOKOA TREÑEAN 700 1.625 KANPOKOA SARITA 575 240 AINGIRATA 200 BARRUKOA 200 BERDELETA 200 BARRUKOA 1.000 KANPOKOA 200 BARRUKOA 200 BERDELETA 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 1901 H.P. 3 3 3 9-16 4 4 4 2 3 9-16 6 9-14 2-3 5-6 9-16 4-5 9-15 9-16 9-16 9-16 3-4 3-4 3-4 3-4 4-5 4-5 5 9-14 14-19 7-8 4-5 2-3 2-3 2-3 9-16 2-3 2-3 URTEA 0·-6 0·-55 0·-56 0·-82 0·-6 0·-62 0·-65 0-6 0-6 1·-12 0-84 0·-72 0·-6 0·-77 1·-28 0·-6 0·-72 1·-15 1·-15 0·-99 0-6 0·-52 0·-62 0·-62 0-6 0-6 0-6 0-7 1·-28 0·-72 0·-6 0-6 0·-58 0·-58 1·-16 0-6 0·-57 ARRANTZA 1,4 1,4 1,25 1,75 1,2 1,45 1,74 1,4 1,46 3,21 1,8 1,8 1,4 1,62 3,1 1,52 2,12 3,21 3,21 2,37 1,47 1,45 1,45 1,45 1,4 1,4 1,46 1,8 3,3 1,75 1,5 1,47 1,45 1,45 2,55 1,46 1,32 PUNTALA ZABALERA LUZERA 1,14 5 1 5 1 5,85 3,1 12 1,1 6 1,22 5,55 2,07 6,4 1,2 5 1,14 5 16,22 14,2 2,52 7 3,8 12 1,14 5 1,1 6,95 15,4 12 1,62 6,68 6,16 11,7 14,9 14,2 14,92 14,2 7,13 11,78 1,22 5,3 1,22 5,55 1,22 5,55 1,22 5,55 1,24 5,88 1,28 5,88 1,35 5,85 3,9 10,82 19,65 14,5 2,3 6,9 1,86 6,1 1,2 5,15 1,1 5,25 1,1 5,25 8,14 12,1 1,14 5 1 5,55 H E R R I A GAIA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA DOMINGO J. AKARREGI BI-1-745 INDALEKI BENGOETXEA BI-1-774 DOMINGO BADIOLA BI-1-768 DANIEL ARAMAIO BI-1-765 JOSE GOIKOETXEA BI-1-767 DOMINGO ARANTZAMENDI BI-1-5 MARTIN BILBAO BI-1-769 TIBURTZIO OTXOA BI-1-38 JOSE BERNEDO BI-1-748 CANDIDO ARRIOLA BI-1-785 ISIDORO ELU BI-1-757 D.MILLAN TXAKARTEGI BI-1-52 NICASIO SOLABARRIETA BI-1-746 ERRAMON IRIODO BI-1-770 BITOR URRESTI BI-1-784 JOSE MARTIN AKARREGI BI-1-773 FRANCISCO UGARTETXEA BI-1-64 PAULIN URRESTI BI-1-569 J. ANTONIO AGIRRETXEA BI-1-777 SALBADOR AGIRRE BI-1-68 LIBURIO BENGOETXEA BI-1-796 LUIS ARANTZAMENDI BI-1-4 PEDRO JOSE AZPIAZU BI-1-6 PEDRO JOSE AZPIAZU BI-1-16 CASIMIRO BURGOA BI-1-40 ANIX GOIOGANA BI-1-441 JUAN BAUTIS. IRAMATEGI BI-1-743 TURIBIO BURGOA +BESTE BI-1-25 TIADORA AZPILLAGA BI-1-733 SIMION ARANTZAMENDI BI-1-58 ATANASIO ARANTZAMENDI BI-1-766 ELIAS LEKUE BI-1-791 DOMINGO BEDIALAUNETA BI-1-26 CANDIDO ARRIOLA BI-1-27 JUAN ALEGRIA BI-1-56 FRANCISCO URIBE BI-1-748 ERRUPERTO ETXEBARRIA BI-1-797 A R R A N T Z A ASTILLERUA Agustin Legarda Agustin Legarda Genar Osa Cadido Arriola Jose Legarda Bitor Urresti Genar Agirre Jose Mª Zumeta Jose Tomas Ikaran Candido Arriola Bitor Urresti Pedro Arriola Pedro Arriola Genar Osa Pedro Arriola Jose Tomas Ikaran Agustin Legarda Anton Arriola Bitor Urresti Manuel Telleria Doming. Aranbarri Manuel Telleria Jose Maria Agirre J. Antonio Arriola Jose Maria Irueta Jose Maria Garli Candido Arriola Pedro Arriola Pedro Arriola Genar Osa Bitor Urresti Jose Maria Agirre Agustin Egurrola Genar Agirre Agustin Egurrola Anton Arriola Domingo Aranbarri Jose Maria Zumeta Jose Maria Garli Jose Legarda Domingo Aranbarri Jose Legarda Manuel Telleria Genar Osa Domingo Aranbarri Agustin Egurrola Jose Legarda GAIA Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean ASTILLERUA BERDELETA 1885 3 160 3 200 LANGUSTATA 1898 TREÑEAN 1899 9-14 800 AINGIRATA 1900 3 200 TREÑEAN 1900 9-14 800 KANPOKOA 1900 9-14 800 1900 9-17 1.550 KANPOKOA AINGIRATA 1900 3 200 KANPOKOA 1900 15-16 840 BERDELETA 1900 3 130 1900 9-15 1.525 KANPOKOA KANPOKOA 1900 15 880 SARITA 1900 4-5 200 MAZIRA 1900 4 210 KANPOKOA 1900 9-15 840 AINGIRATA 1900 4 225 BARRUKOA 1900 3 190 KANPOKOA 1900 9-15 800 PALANKATA 1900 2 215 KANPOKOA 1900 9-15 850 SARITA 1900 6 200 KANPOKOA 1900 9-14 710 HIRUMAILA 1901 4 185 1901 12-16 1.000 KANPOKOA KANPOKOA 1901 9-14 825 KANPOKOA 1901 9-16 160 1901 9-17 1.600 KANPOKOA MAZIRA 1901 5 190 1901 9-18 1.750 KANPOKOA BARRUKOA 1901 3 200 KANPOKOA 1901 9-14 825 MAZIRA 1901 5 215 AINGIRATA 1901 4 200 4 180 MAILABAKARRA 1901 KANPOKOA 1901 15 825 AINGIRATA 1901 4 200 HIRUMAILA 1901 3 215 AINGIRATA 1901 4 200 SARITA 1901 4 300 SARITA 1901 9 500 MAZIRA 1901 6 325 KANPOKOA 1901 9-14 825 KANPOKOA 1901 10-14 800 BERDELETA 1901 2 200 BARRUKOA 1901 3 200 AINGIRATA 1901 3 200 PALANKATA 1901 2 200 H.P. URTEA 0,6 0,7 0,75 0,56 0,75 0,75 1,25 0,6 0,9 0,58 1,2 0,8 0,6 0,62 0,9 0,7 0,6 0,6 0,57 0,98 0,65 0,75 0,6 0·-98 0·-82 1·-14 1·-12 0·-55 1·-1 0·-6 0·-75 0·-57 0·-55 0·-64 0·-75 0·-56 0·-57 0·-6 0·-8 0·-68 0·-72 0·-75 0·-73 0·-6 0·-55 0·-58 0·-57 ARRANTZA 1,25 1,85 1,78 1,47 1,78 1,78 3,4 1,5 2,15 1,35 3,12 1,8 1,5 1,65 2,2 1,65 1,4 2,1 1,4 2,1 1,53 1,78 1,5 2,37 1,76 3,2 3,21 1,25 3,2 1,5 1,75 1,4 1,37 1,42 1,75 1,47 1,4 1,45 1,87 1,75 1,6 1,75 1,82 1,4 1,1 1,45 1,45 BALIOA 1,8 5 1,8 6,12 1,8 12 1,22 5,25 3,9 12 3,97 12 16,78 14,5 1,22 5,6 5,46 11,6 0,9 5,2 14,83 14,35 3,52 12,1 1,7 6,7 2,18 6,15 8 11,5 1,7 6,3 1,16 5,1 5,76 11,55 1,16 5,45 4,43 11,7 1,48 6,02 3,87 12 1,15 5,6 7,13 11,78 3,1 12 15,87 13,96 16,22 14,2 1,04 5,85 16,1 14,5 1,15 5,6 3,8 12 1,16 5,45 0,95 5,72 1,25 5,55 3,75 12 1,22 5,25 1,16 5,45 1,35 5,85 2,8 7,38 3,12 9,7 2,17 7,8 3,75 12 4,4 11,93 1,14 5 0,74 5,6 1,1 5,25 1,1 5,25 ONTZILARIAK BI-1-173 BI-1-639 BI-1-682 BI-1-688 BI-1-678 BI-1-226 BI-1-679 BI-1-735 BI-1-681 BI-1-676 BI-1-699 BI-1-693 BI-1-733 BI-1-717 BI-1-182 BI-1-710 BI-1-737 BI-1-14 BI-1-738 BI-1-729 BI-1-693 BI-1-135 BI-1-216 BI-1-54 BI-1-772 BI-1-64 BI-1-787 BI-1-50 BI-1-87 BI-1-90 BI-1-753 BI-1-738 BI-1-78 BI-1-790 BI-1-756 BI-1-788 BI-1-441 BI-1-742 BI-1-65 BI-1-32 BI-1-789 BI-1-758 BI-1-29 BI-1-747 BI-1-790 BI-1-28 BI-1-24 PUNTALA CASTOR GARALDE JUAKIN AKARREGI JUAN JOSE EGIGUREN SEBASTIAN LARRAÑAGA FAUSTO ZUBIKARAI MIGUEL ARRIZABALAGA JUAN J.EGIGUREN+ ANAIAK ANGEL LANDARIBAR JOSE Mª BURGOA TOMAS ARKOTXA DOMINGO ARRIZABALAGA MILLANTON ZARRAGA PEDRO URIBE ANTONIO BADIALAUNETA JOSE OSA ILLAPONTSO BILBAO FERNANDO ARAKISRAIN LIBURIO BEDIALAUNETA FULGENCIO J. URROSOLO DEOGRACIAS BADIOLA DOMINGO GUENAGA TEODORA AZPILLAGA IÑAZIO TXAPARTEGI D.BELTXIOR ZABALETA SALBADOR AGIRRE JUAKIN BADIOLA JOSE ANTONIO AGIRRE B.BURGOA ETA F.ARAUKO JUAN JOSE ETXABURU JUAN JOSE ETXABURU JUAN JOSE ETXABURU FULGENCIO J. URROSOLO DOMINGO SARAS JUAN FERNANDEZ PAULIN ETA JUAN J.PAGATE ERRAMON OSA FULGENCIO J. URROSOLO MARTIN BADIOLA MELITXON EGIA LORENZO LESUNDI DANIEL ARAMAIO EZEKIEL ARIZTONDO NICASIO LERSUNDI JOSE AGIRRETXEA JUAN TOMAS BERRIDI NIKOMES ARAMAIO JOSE Mª BADIOLA ZABALERA CASTOR AMBROSIA INMACULADA AKORDA JOSITO JOSPA ANTONI ROSARIO SAN MARTIN SANTA CECILIA SANTA CLARA SANTA CLARA SANTA FLORA SANTA ISABEL SANTA RITA SANTA ROSA SANTA TERESA SANTA TERESA SAN ANTON CRISTO DE LEZO SIGLO TRINIDAD VICTORIA VIRGEN DE ARRITOKIETA ANGEL DE LA GUARDA ANGELITA ANGELITO BEGOÑA CATALINA CECILIA CONCEPCION CONCEPCION CONCEPCION DAMASO DEJALE EN PAZ DOLORES DOS HERMANOS FELIPA FELIPE FELISA FRANCISCA GOIZEKO IZARRA JOSE JOSE Y MARIA JOVEN JOSE LAGAIZU HONI LUISA MARGARITA MARIA LUZERA JABEGOA TONA IZENA FOLIOA Patxi Etxaburu Ajarrista TONA (1885-1903) MARIA MARIA Mª JESUS Mª RESURRECCION NORBERTO NTRA.SRA DE LA ANTIGUA NTRA.SRA DE LA ANTIGUA OTXOA PELAYO PURIFICACION ROSA ROSARIO SAN AGUSTIN SAN AGUSTIN SAN AGUSTIN SAN ANTON SAN ANTONIO SAN ANTONIO SAN ANTONIO SAN JERONIMO SAN IGNACIO SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JUAN SAN JUAN SAN JUAN BAUTISTA SAN JUAN BAUTISTA SAN LEON SAN LUIS SAN LUIS SAN PAULO SAN PEDRO SAN PEDRO JABEGOA FOLIOA IZENA BALIOA ONDARROAKO ARRANONTZIAK ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONTZILARIAK O N D A R R O A , Agustin Legarda Jose Maria Garli Anton Arriola Jose Mª Zumeta Jose Mª Agirre Urresti-Arriola Bitor Urresti Pedro Arriola Genar Osa Candido Arriola Manuel Telleria Jose Maria Irureta Jose Maria Zumeta J. Antonio Arriola Bitor Urresti Genar Agirre Bitor Urresti Bitor Urresti Bitor Urresti Anton Arriola Jose Tomas Ikaran Candido Arriola Genar Osa Genar Osa Jose Maria Agirre Jose Mª Aranbarri Candido Arriola Candido Arriola Urresti Bitor Urresti Jose Mª Aranbarri Jose Mª Garli Candido Arriola Candido Arriola Jose Mª Agirre Pedro Arriola Urresti Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean O n d a r r o a 2 0 0 ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA 3 87 88 O n d a r r o a 2 0 0 3 3,33 1,37 1,42 1,3 1,3 1,42 3,44 3,35 1,45 3,23 1,5 1,6 3,33 1,37 1,3 1,5 1,65 3,3 1,4 2,22 1,5 3,34 1,6 1,45 1,5 1,5 1,42 1,62 1,55 1,82 2,23 1,77 1,76 3,34 1,46 1,54 1,82 1,36 1,6 1,65 2,23 1,8 - 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1902 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 1903 GAIA BARRUKOA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA BARRUKOA KANPOKOA SARITA MAZIRA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA AINGIRATA SARITA SARITA AINGIRATA BARRUKOA SARITA SARITA MAZIRA MAZIRA KANPOKOA KANPOKOA LANTZOITA BARRUKOA MAZIRA MAZIRA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA MAZIRA MAZIRA MAZIRA MAZIRA BARRUKOA MAZIRA SARITA SARITA KANPOKOA SARITA MAZIRA MAZIRA SARITA SARITA KANPOKOA LANTZOITA MAZIRA KANPOKOA SARITA MAZIRA KANPOKOA KORDA MAZIRA LANGUSTATA MAZIRA KANPOKOA KORDA KORDA MAZIRA MAZIA ASTILLERUA 240 1.750 1.750 1.750 200 1.200 285 280 1.750 1.850 1.700 225 300 250 220 200 240 250 260 270 2.750 2.800 220 250 250 255 880 2.750 5.500 5.200 300 300 290 300 225 230 280 250 2.750 270 260 250 300 300 475 190 250 5.700 680 260 820 600 575 550 500 6.700 780 680 240 260 H E R R I A H.P. -3 9-17 9-16 9-16 2-3 9-17 6-7 3-4 9-16 9-15 9-16 3-4 5-6 4-5 3-4 2-3 4-5 4-5 4-5 4-5 9-19 9-18 3-4 2-3 3-4 3-4 8-9 9-17 10 10 9-18 6 6 6 4 3-4 4-5 6 5 9-18 7 4-5 4-5 5-6 5-6 8 3-4 4-5 10 8-9 4-5 15 8 6 4 7 10 8 7 4 5 A R R A N T Z A URTEA 0,7 1,22 1,3 1,3 0,56 1,35 0,7 0,7 1,2 1,1 1,2 0,6 0·-75 0·-62 0,8 0,54 0,62 0,62 0,6 0,67 1,35 1,4 0,6 0,6 0,7 0,7 0,92 1,35 1·-5 1·-5 0,7 0,66 0,75 0,6 0,6 0,6 0,7 0,7 1·-4 0·-65 0,7 0,7 0,68 0,74 0,78 0,64 0,68 1,6 0,77 0,42 0,73 0,72 0,72 0,7 0,7 0,62 0,82 0,8 0,7 0,7 ARRANTZA 1,5 3,34 3,42 3,42 1,75 5,4 1,5 1,7 3,3 2,8 3,5 1,45 1,82 1,55 1,5 1,54 1,6 1,55 1,4 1,6 3,53 3,5 1,5 1,44 1,56 1,62 2,07 3,53 3,16 2,7 1,68 1,6 1,54 1,5 1,28 1,6 1,6 1,5 3,4 1,5 1,62 1,62 1,7 1,65 1,95 1,26 1,66 3,05 1,68 1,63 1,72 1,7 1,7 1,6 1,57 3,1 2,03 1,96 1,5 1,65 BALIOA 5,6 14,6 12,55 12,55 5,45 14,6 6,7 6 14,7 14,4 14,5 5,85 7 6,15 6 4,8 6,15 6,15 6,7 6,56 14,8 15 6,1 5,6 6,21 6,45 9,7 14,8 12,2 12,7 7,1 6,83 7,55 6 6 6,15 7 6,1 14,85 6,97 6,7 6,45 7,1 7 9 5,85 6,37 12,6 10,05 6,9 11,92 10,1 7,1 7 6,9 12,2 8,93 7,95 6,1 6,7 ONTZILARIAK 1,21 17,13 14,66 14,66 1,28 17 1,45 1,54 13,1 12,5 15,36 1,34 2,44 1,6 1,5 1,1 1,48 1,6 1,45 1,86 19,35 18,73 1,54 1,18 1,67 1,72 4,44 19,35 13,5 8,7 2,54 2,9 2,02 2,3 1,1 1,63 2,32 1,32 18,06 1,8 1,84 1,72 2,13 2,06 7,05 1,05 2,85 12,96 0,33 3,03 4 2,96 2,16 2,02 1,76 12,5-7,08 2,84 3,4 1,47 2,22 PUNTALA JUAN E.ALDAZABAL BI-1-338 SIMEON ARANTZAMENDI BI-1-162 MARTIN SOLABARRIETA BI-1-123 MARTIN SOLABARRIETA BI-1-153 ANTONIO BRIGIDO BI-1-116 MIGUEL ARRIZABALAGA BI-1-205 SOTERO BAKERIZA BI-1-401 BIZENTE BAKERIZA BI-1-407 MANUEL BEITIA BI-1-123 ADRIAN OTXOANTESNA BI-1-232 PEDRO ARRIOLA BI-1-53 MRGTA.+ SIMION BADIOLA BI-1-426 DEOGRACIAS BURGOA BI-1-103 JUAN RAMON IRAMATEGI BI-1-279 BENINO GALLASTEGI BI-1-294 JOSEFA RIANI BI-1-225 JOSE RAMON ETXABURU BI-1-381 JOSE PEDRO BENGOETXEA BI-1-277 DOMINGO GUENAGA BI-1-156 ANDRES BADIOLA BI-1-848 SEGUNDO ZUBIKARAI BI-1-817 LORENZO TXAKARTEGI BI-1-820 DOMINGO SESMA BI-1-837 PAULIN URRESTI BI-1-608 CRESCENSIO ITXASO BI-1-313 BELTXIOR ZABALETA BI-1-819 DOMIN. MANU. ZABALETA BI-1-874 SEGUNDO IBAIBARRIAGA BI-1-816 JOSE CRUCEÑO BI-3-391 ANTONIO BERISTAIN BI-1-1089 JOSE PLAZA BI-1-420 ERRUPERTO IBAZETA BI-1-843 DOMINGO BURGOA BI-1-863 DOMINGO GUENAGA BI-1-860 JOSE M. SAGASTIZABAL BI-1-832 SALBADOR ALDARONDO BI-1-827 TELESFORO EGIGUREN BI-1-546 PEDRO BEDIALAUNETA BI-1-839 BITOR ARRIZABALAGA BI-1-270 PAULIN PAGATE BI-1-814 BITORIANO URKIOLA BI-1-834 PAULI URRESTI BI-1-873 MANUEL BADIOLA BI-1-809 DOMINGO ALKORTA BI-1-876 GUILLERMO IRAMATEGI BI-1-856 PEDRO OTXOANTESANA BI-3-799 D.RESUREC. ARANBARRI BI-1-844 LUCIANO GALLASTEGI BI-1-845 JOSE CRUCEÑO BI-3-399 DANIEL ARAMAIO BI-1-857 ZIZILIO ERUPERTO BI-1-871 PATXI ARRASATE BI-1-341 SEBASTIAN LARRAÑAGA BI-1-831 FERNANDO BADIOLA BI-1-851 DOMINGO J. AKARREGI BI-1-830 JESUS Mª ARANBARRI BI-1-854 D.MANUEL MARKUERKIAG. BI-3-859 DOMIN. MARKUERKIAGA BI-1-870 FAUSTO EGIGUREN BI-1-833 RUFO GARRAMIOLA BI-1-846 DOMINGO ARANTZAMENDI BI-1-842 ZABALERA SAN JUAN SAN JUAN BAUTISTA SAN MARCOS SAN MARCOS SAN PEDRO SAN PEDRO SAN PEDRO SANTA BALBINA SANTA BARBARA SANTA CLARA SANTA MARGARITA SANTA MARGARITA SANTA MARIA SANA MELCHORA SANTA REGINA SANTA SOTERA TXAPAZTA VICENTA VICTORIA ALLENDE AMA ANTIGUAKOA AMA ANTIGUAKOA AMPARO ANA MARIA ANGELITA ANGELITA ANGELITA ANKERA ARTIBAI ARTIBAI ARRIZABALAGA BEHIN EDO BEHIN BENIGNA VICTOR BLANCA CASIMIRA CECILIA DEMETRIA DOMINICA DOS HERMANOS EGINADA EMILIA FAMILIA SAGRADA FRANCISCO GUADALUPE GURUGU HAU NEURI JESUS JOSE Mª JOSEFA JOVEN RAMON KORTA LARRAÑAGA MAGDALENA MARIA MARITXU MARKUE-ERKIAGA MARKUE-ERKIAGA MATER DOLOROSA NTRA.SRA DE COVADONGA NTRA.SRA DE LA ANTIGUA JABEGOA LUZERA IZENA TONA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA FOLIOA Agustin Legarda Domingo Aranbarri Candido Arriola Pedro Arriola Jose Maria Agirre Candido Arriola Jose Maria Garli Jose Maria Garli Jose Maria Irureta DomIngO Alkorta Agustin Legarda Bitor Urresti Bitor Urresti Domingo Aranbarri Jose Mª Aranbarri Domingo Aranbarri Domingo Aranbarri Candido Arriola Jose Mª Zumeta Pedro Arriola Domingo Aranbarri Mendieta (Lekeitio) Candido Arriola Candido Arriola Agustin Egurrola Anton Arriola Manuel Telleria Genar Osa Anton Arriola J. Antonio Arriola Jose Mª Irueta Agustin Legarda Genar Agirre Jose Mª Zumeta Pedro Arriola Jose Mª Irureta Agustin Legarda Jose Mª Irureta Jose Mª Irureta Bitor Urresti Jose Mª Garli Jose Mª Irureta Manuel Telleria Domingo Aranbarri Genar Osa Jose Mª Aranbarri Manuel Telleria Bitor Urresti Pedro Arriola Jose Legarda Agustin Legarda Jose Maria Garli Agustin Legarda Anton Arriola Pedro Arriola Domingo Aranbarri Jose Maria Garli Agustin Legarda Zumalabe (Mutriku) Jose Mª Agirre GAIA Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean Arraunean ASTILLERUA AINGIRATA 1901 3-4 205 BARRUKOA 1901 2-3 200 9-18 1.600 KANPOKOA 1901 9-15 1.000 KANPOKOA 1901 2-3 200 MAILABAKARRA 1901 KANPOKOA 1901 9-14 800 BARRUKOA 1901 1-2 200 9-18 1.980 KANPOKOA 1901 MAZIRA 1901 4-5 225 SARITA 1901 6-7 300 1901 SARITA 1901 6-8 400 10-18 1.750 KANPOKOA 1902 AINGIRATA 1902 3-4 275 BARRUKOA 1902 1-2 200 KANPOKOA 1902 9-18 9-16 1.800 KANPOKOA 1902 HIRUMAILA 1902 2-3 200 MAZIRA 1902 4-5 250 BARRUKOA 1902 1-2 200 BARRUKOA 1902 1-2 180 BARRUKOA 1902 1-2 200 9-18 2.000 KANPOKOA 1902 9-18 2.500 KANPOKOA 1902 KANPOKOA 1902 9-18 BARRUKOA 1902 2-3 200 9-16 1.800 KANPOKOA 1902 AINGIRATA 1902 3-4 240 BARRUKOA 1902 3-4 225 9-10 1.800 KANPOKOA 1902 KANPOKOA 1902 9-17 PALANKATA 1902 2-3 200 AINGIRATA 1902 3-4 205 AINGIRATA 1902 3-4 240 3-4 240 LANGUSTATA 1902 9-16 1.750 KANPOKOA 1902 AINGIRATA 1902 3-4 200 SARITA 1902 7-8 925 MAZIRA 1902 4-5 300 9-17 1.750 KANPOKOA 1902 SARITA 1902 4-5 280 SARITA 1902 4-5 220 KANPOKOA 1902 9-18 MAZIRA 1902 3-4 250 BARRUKOA 1902 2-3 240 HIRUMAILA 1902 2-3 200 MAZIRA 1902 4-5 265 AINGIRATA 1902 3-4 250 SARITA 1902 7-8 330 SARITA 1902 8-9 300 SARITA 1902 8-9 500 SARITA 1902 8-9 490 9-18 1.750 KANPOKOA 1902 BARRUKOA 1902 1-2 200 MAZIRA 1902 4-5 250 MAZIRA 1902 6-7 300 AINGIRATA 1902 3-4 200 MAZIRA 1902 4-5 260 BARRUKOA 1902 3-4 200 KANPOKOA 1902 8-9 900 SARITA 1902 7-8 320 H.P. URTEA 0-6 0-6 1·-12 !·-00 0-6 0·-73 0·-58 1·-3 0·-65 0·-6 0·-75 1·-22 0·-65 0·-54 1·-3 0·-55 0·_55 0-6 0-6 0·-56 1·-32 1·-26 0·-58 1·-22 0-7 0·-6 1·-3 0,55 0,6 0,7 0,7 1,2 0,7 0,95 0,7 1,22 0,62 0,56 0,8 0,7 0,56 0,68 0,7 0,75 0,95 0,76 0,73 1,22 0,6 0,62 0,7 0,55 0,65 0,58 0,92 0,78 ARRANTZA 1,46 1,47 3,21 2,4 1,47 1,82 1,45 3,5 1,9 1,47 1,85 3,34 1,65 1,45 BALIOA 5,85 5,3 14,2 11,7 5,3 11,93 5,25 14,55 6,15 6,7 7,8 14,6 6,45 5,1 14,5 5,6 6,7 5,3 5,3 5,3 14,5 14,5 5,5 14,1 5,8 5,85 14,5 5,6 6 6,1 6,1 14,7 6,1 9,3 6,4 14,6 6,15 5,85 6 5,7 5,3 6,35 6,35 8,1 9,3 9,5 9,45 14,6 5,64 5,85 7 5,6 6,15 5,58 9,2 7 O N D A R R O A , ONTZILARIAK 1,14 1,22 16,22 6,97 1,22 4,4 1,1 17,3 2,04 1,48 2,76 17,13 1,55 1,1 3,9 15,03 1,18 1,5 0,92 0,92 1,18 18,11 17,45 1,3 15,58 1,4 1,55 15,03 1,18 1,07 1,6 1,7 13,1 1,25 5,1 1,4 17,13 1,66 1,27 1,5 1,24 1,2 2,08 1,56 2,83 5,08 3 2,92 17,13 1,2 1,38 1,56 1,05 1,77 1,31 5 2,38 PUNTALA JOSE BERNEDO BI-1-749 BIZENTE BAKERIZA BI-1-798 JOSE ANTONO AGIRRE BI-1-787 MIGUEL ANTON ZARRAGA BI-1-74 ADRIAN OTXOANTESANA BI-1-795 DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-36 SALBADOR OSA BI-1-30 DOMINGO ALKORTA BI-1-781 CASIMIRO GUENAGA BI-1-771 RAFAEL ALKORTA BI-1-77 BI-1- JOSE Mª BERNEDO BI-1-3 EUSTASIO ZUBIKARAI BI-1-167 ANGEL BERRIDI BI-1-315 CRESCENCIO ITXASO BI-1-390 JOSE PLAZA BI-1-420 JOSE ARETXAGA BI-1-120 DOMINGO BURGOA BI-1-287 BITORIANO ZELAIA BI-1-300 CRISTOBAL BURGOA BI-1-366 JOSE M. SOLABARRIETA BI-3-419 MIHUEL GALLASTEGI BI-1-266 NICOLAS LERSUNDI BI-1-23 JOSE ANTONIO AGIRREOA BI-1-212 JOSE ANTONIO AGIRREOA BI-1- DOMINGO OSA ETA BESTE BI-1-387 ROMAN MARURI BI-1-216 DOMINGO SESMA BI-1-348 JUAN JOSE ANAKABE BI-1-444 JUAN JOSE BURGOA BI-1-118 LUCAS ARAKISTAIN BI-1- PEDRO LANDARIBAR BI-1-288 DOMINGO BADIOLA BI-1-289 JOSE AÑORGA BI-1-353 JUAKIN AKARREGI BI-1-372 ESTANISLAO ETXABURU BI-1-121 ESTANISLAO ETXABURU BI-1-438 JUAN JOSE EGURROLA BI-1-464 JOSE P.CRUCEÑO BI-1-422 FAUSTINO ZUBIKAAI BI-1-163 DOMINGO BEDIALAUNETA BI-1-318 CASTOR GARALDE BI-1-386 PAULINO PAGATE BI-1-407 IÑAZIO ARANTZAMENDI BI-1-291 DIEGO BADIOLA BI-1-336 LUIS AZPIAZU BI-1-269 SALBADOR BADIOLA BI-1-452 ERRAMON BAKERIZA BI-1-463 ERRUPERTO BADIOLA BI-1-110 JUAN JOSE EGURROLA BI-1-454 PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-128 PASKAS ARRZABALAGA BI-1-395 DOMINGO ARRIZABALAGA BI-1-176 INDALEKI BENGOETXEA BI-1-371 JUAN Mª LEZERTUA BI-1-93 ATANASIO ARANTZAMEN. BI-1-104 PASKUAL ARAUKO BI-1-280 ENRIQUE BEDIALAUNETA BI-1-312 IÑAZIO LAKA BI-1-314 DEOGRACIAS BURGOA BI-1-328 JOSE Mª LEZERTUA BI-1-332 ZABALERA SAN PELAYO SANTA BALBINA SANTA CATALINA SANTA FLORA SANTA ISABEL STA.M.PERPETUO SOCORRO SANTA TERESA SANTO DOMINGO SIMEONA USO-ZURIA VIRGEN DEL CARMEN VIRGEN DEL MAR ANGEL DE LA GUARDA ANGEL DE LA GUARDA ANGELA ARRIZABALAGA BAT BENIGNA BIZKAIA CARMEN CARMEN DELFIN DOMINICO DONATA DORITA DOS CUÑADOS EUSKALDUNA GENERAL SANDOBAL JOSE Y MARIA JULIAN LUCAS LUISITA Mª JESUS Mª JESUS Mª JESUS Mª LUISA Mª LUISA Mª SALBADORA MARITXU NAZARENO NTRA.SRA DE LA ANTIGUA PATRICIO PAULINO PEDRO MARIA PELAYO PILAR ROSARIO RUFINO RUPERTO SALBADORA SAN ANTONIO SAN ANTONIO SAN IGNACIO SAN IGNACIO SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE LUZERA JABEGOA H E R R I A TONA IZENA A R R A N T Z A FOLIOA O N D A R R O A , Jose Mª Irueta Arraunean Candido Arriola Arraunean Anton Arriola Arraunean Jose Mª Irureta Arraunean Jose Mª Agirre Arraunean Jose Mª Irureta Arraunean Genar Agirre Arraunean Agustin Egurrola Arraunean J. AntonIO Arriola Arraunean Jose Mª Garli Arraunean Candido Arriola Arraunean Genar Osa Arraunean Jose Tomas Ikaran Arraunean Domingo Aranbarri Arraunean Jose Mª Aranbarri Arraunean Bitor Urresti Arraunean Agustin Legarda Arraunean Jose Legarda Arraunean Pedro Arriola Arraunean Bitor Urresti Arraunean Anton Arriola Arraunean Candido Arriola Arraunean Manuel Telleria Arraunean Bitor Urresti Arraunean Manuel Telleria Arraunean Manuel Telleria Arraunean Domingo Aranbarri Arraunean Pedro Arriola Arraunean 12 - Aranguren (Lurrinkia) Nerbioi (Bilbon) 8- Aranguren (Lurrinkia) Iparrat (Donibane L.) Jose Maria Irureta Arraunean Bitor Urresti Arraunean Domingo Aranbarri Arraunean Urresti Arraunean Pedro Arriola Arraunean Jose Legarda Arraunean Bitor Urresti Arraunean Pedro Arriola Arraunean Pedro Arriola Arraunean Pedro Arriola Arraunean Jose Legarda Arraunean Bitor Urresti Arraunean Manuel Telleria Arraunean Jose Legarda Arraunean Manuel Telleria Arraunean Irureta-Esnal(Zumaia) Arraunean Agustin Legarda Arraunean Jose Legarda Arraunean 8 - Aranguren (Lurrinkia) Nerbioi (Bilbo) Jose Mª Aranbarri Arraunean Pedro Arriola Arraunean Pedro Arriola Arraunean Jose Mª Garli Arraunean Jose Mª Irureta Arraunean Jose Mª Agirre Arraunean Jose Mª Aranbarri Arraunean Nerbioi (Bilbo) 8-Aranguren (Lurrinkia) Jose Legarda Arraunean Pedro Arriola Arraunean Candido Arriola Arraunean Jose Legarda Arraunean O n d a r r o a 2 0 0 3 ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA 89 90 O n d a r r o a 2 0 0 3 1904 Arraunean 300 MAZIRA 1904 Arraunean 280 MAZIRA 1904 Arraunean 260 SARITA 1904 Arraunean 300 MAZIRA 1904 Arraunean 278 SARITA 1904 Arraunean 275 MAZIRA 1904 Arraunean 275 MAZIRA 1904 Arraunean 300 SARITA 1904 Arraunean 280 SARITA Arraunean 2.750 KANPOKOA 1904 1904 Arraunean 295 MAZIRA 1904 Arraunean 275 MAZIRA 1904 Arraunean 300 SARITA Arraunean 2.750 KANPOKOA 1904 1904 Arraunean 275 MAZIRA Arraunean 2.750 KANPOKOA 1904 Arraunean 2.750 KANPOKOA 1904 1904 Arraunean 275 MAZIRA Arraunean 200 BARRUKOA 1904 Arraunean 300 LANGUSTATA 1904 1904 Arraunean 275 MAZIRA 1904 Arraunean 280 MAZIRA 1904 Arraunean 325 SARITA 1904 Arraunean 275 SARITA 1904 Arraunean 300 SARITA 1904 Arraunean 278 SARITA 1905 Arraunean 325 SARITA 5.000 KANPOKOA 1905 8 - Balentziaga (Lurrinkia) 1905 Arraunean 325 SARITA 1905 Arraunean 280 MAZIRA 1905 Arraunean 265 MAZIRA 1905 Arraunean 310 SARITA 1905 Arraunean 275 MAZIRA 1905 Arraunean 300 SARITA 1905 Arraunean 300 MAZIRA 1905 Arraunean 300 SARITA 1905 Arraunean 300 SARITA Arraunean 3.000 KANPOKOA 1905 Arraunean 485 KANPOKOA 1905 1905 Arraunean 385 SARITA 1905 Arraunean 350 SARITA Arraunean 2.950 KANPOKOA 1905 Arraunean 270 MAILABAKARRA 1905 1905 Arraunean 300 MAZIRA Arraunean KANPOKOA 1905 Arraunean 2.800 KANPOKOA 1905 1905 Arraunean 316 MAZIRA 1905 Arraunean 300 SARITA 5.000 KANPOKOA 1905 8 - Aranguren (Lurrinkia) 1905 Arraunean 470 KORDA Arraunean 2.750 KANPOKOA 1905 Arraunean 2,75 KANPOKOA 1905 1905 Arraunean 575 KORDA 1905 Arraunean 450 KORDA Arraunean 250 LANGUSTATA 1905 Arraunean 250 MAILABAKARRA 1905 Arraunean KANPOKOA 1905 1905 Arraunean 300 MAZIRA Arraunean 250 AINGIRATA 1905 1905 Arraunean 300 MAZIRA 6.800 KANPOKOA 1905 8 - Andonegi (Lurrinkia) O n d a r r Urresti-Arriola Agustin Legarda Manuel Telleria Jose Tomas Ikaran Domingo Legarza Jose Maria Ikaran Pedro Arriola Manuel Telleria Jose Mª Irureta Candido Arriola Bitor Urresti Jose Mª Irureta Candido Arriola Pedro Arriola Pedro Arriola Pedro Arriola Jose Legarda Pedro Arriola Candido Arriola Jose Mª Aranbarri Domingo Aranbarri Jose Lagarda Pedro Arriola Jose Mª Irureta Pedro Arriola Pero Arriola Jose Legarda Bitor Arriola Jose Legarda Candido Arriola Bitor Urresti Candido Arriola Bitor Urrsti Agustin Legarda Candido Arriola Jose MªIrureta Domingo Aranbarri Agustin Legarda Jose LEgarda Agustin Legarda Jose Mª Irureta Candido Arriola Anton Arriola Jose Mª Aranbarri Jose Legarda Anton Arriola Jose Mª Garli Jose Legarda Bitor Urresti Jose Legarda Candido Arriola Anton Arriola Bitor Urresti Jose Mª Irureta Bitor Urresti Agustin Legarda Jose Mª Garli Jose Mª Irureta Genar Osa Domingo Aranbarri Genar Osa o a 2 0 0 3 GAIA ASTILLERUA H E R R I A H.P. 6 7 8 5 6 6 5 6 6 9-18 7 7 6 9-17 6 9-16 9-17 6 2 5 6 7 7 6 7 6 7 10 7 6 5 6 7 6 7 6 6 9·-19 10 7 7 9·-19 3 6 9·-19 7 6 10 8 9·-18 9·-17 6 7 3 3 6 4 7 10 A R R A N T Z A URTEA 0,7 0,64 0,6 0,68 0,7 0,8 0,7 0,22 0,7 1,3 0,7 0,64 0,7 1,3 0,68 1,1 1,47 0,66 0,5 0,7 0,4 0,62 0,77 0,72 0,75 0,68 0,7 1,2 0,7 0,62 0,6 0,7 0,65 0,56 0,7 0,6 0,7 1,4 0,76 0,75 o,8 1,4 0,65 0,62 1,31 0,8 0,65 0,72 0,95 1,4 1,3 0,8 0,7 0,62 0,62 0,6 0,65 0,67 1,52 ARRANTZA 1,7 1,76 1,4 1,7 1,64 1,6 1,75 1,66 1,4 3,38 1,9 1,55 1,7 3,38 1,6 3,3 3,62 1,66 1,75 1,62 1,4 1,7 1,7 1,7 1,62 1,6 1,64 2,7 1,6 1,63 1,5 1,7 1,6 1,6 1,6 1,55 1,67 3,5 1,85 1,5 1,7 3,5 1,42 1,64 3,5 1,7 1,6 3,21 2 3,5 3,5 1,8 1,7 1,42 1,42 1,45 1,45 1,53 3,54 BALIOA 7,05 6,95 8,55 7,1 6,84 6,98 7 6,8 6,9 14,4 6,7 6,83 6,9 14,4 6,95 14,74 15,07 6,7 5,5 6,97 6,8 7,1 7,57 7,1 6,95 6,7 7,25 12,5 7,25 6,95 6,55 7 7,1 7,4 7,26 6,38 6,45 15 8,15 6,7 7,8 14,9 5,55 7,25 14,43 7,2 7,03 12,35 8,4 13,4 14,9 6,8 7,8 5,75 5,75 6,7 6,005 6,95 14,3 ONTZILARIAK 2,14 1,94 2,05 2,13 2 2,12 2,06 2,08 1,58 17,82 2,55 1,72 2,05 17,82 1,88 14,52 18,36 1,96 1,21 2 1,72 2,1 2,5 2,14 2,02 1,81 2,18 9,06-7,1 2,17 1,96 1,8 2,13 1,97 2,1 2,17 1,73 1,72 19,07 2,02 2,9 2,17 20,55 1,31 1,82 18,73 2,02 2,04 5,68-4,17 3,82 19,07 12,92 1,98 2,3 1,21 1,21 1,68 1,7 1,88 9,4-5,37 PUNTALA MILLAN TXAKARTEGI BI-1-956 SEBASTIAN LEKUE BI-1-931 DOMINGO BADIOLA BI-1-947 DOMINGO ALKORTA BI-1-876 SIMON ETXEBARRIA BI-1-896 JOSE Mª BURGOA BI-1-881 ISIDORO AZPILLAGA BI-1-905 ILDEFONSO BILBAO BI-1-912 JOSE AÑORGA BI-1-917 BELTXIOR ARRIZABALAGA BI-1-933 CASIMIRO BURGOA BI-1-942 TIBURTZIO OTXOA BI-1-957 MARTIN BADIOLA BI-1-892 FRANCISCO ARRASATE BI-1-934 PABLO BADIOLA BI-1-901 ROQUE ZALDUNBIDE BI-1-906 PEDRO GIMON BI-1-968 ANTERO FERNAN. URKIZU BI-1-915 PEDRO URIBE BI-1-945 JOSE Mª AKARREGI BI-1-891 ANDRES LANDARIBAR BI-1-910 ZIPRI ARANBARRI BI-1-922 JOSE AKARREGI BI-1-929 EZEKIEL ARISTONDO BI-1-884 JUAN BURGOA BI-1-920 PANTALEON IBARLOZA BI-1-921 IÑAZIO TXAPARTEGI BI-1-1020 DOMINGO ARRIZABALAGA BI-1-970 IÑAZIO TXAPARTEGI BI-1-1020 PEDRO ETXABURU BI-1-974 SALBADOR ALDARONDO BI-1-1042 BITOR ARRIZABALAGA BI-1-987 PAULIN URRESTI BI-1-964 JOSE MARURI BI-1-993 LORENZO LERSUNDI BI-1-1018 PEDRO BURGOA BI-1-994 MARIANO OLABARRIA BI-1-883 MANUEL BADIOLA BI-1-1000 ROSA ARRIZABALAGA BI-1-972 DOMINGO IRALA BI-1-885 NICOLAS GOIOGANA BI-1-973 JUAN BADIOLA BI-1-1063 PEDRO URIBE BI-1-1030 DOMINGO IBARLOZA BI-1-1024 LIÑO AROSTEGI BI-1- NIKOMES ARAMAIO BI-1-1007 ESTANISLAO ETXABURU BI-1-1089 DOMINGO AREXAGA BI-1-980 D. MANUEL MARKUERKIAGA BI-1-1033 DINO AROSTEGI BI-1-1021 FELIPE BURGOA BI-1-999 DGO., JUAN BTA.AGIRRETX. BI-1-982 SOTERO LAKA BI-1-988 ADRIAN OTXOA BI-1-1023 JOSEFA RIANE BI-1-1003 JOSEFA RIANE BI-1-1013 RAMON JULIAN BI-1- SILBERIO PEDRO AGIRRE BI-1-1027 FLORENTINO URKIAGA BI-1-1015 DOMINGO GARRAMIOLA BI-1-971 JOSE ANTONIO AGIRREOA BI-1-1013 ZABALERA ROSARIO SAN ANDRES SAN ANDRES SAN FRANCISCO SAN FRANCISCO SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JUAN DE DIOS SAN LUIS SAN PABLO SAN ROQUE SAN TEODORO SANTA AGUEDA SANTA ISABEL SANTA JULIANA SANTA MARIA SANTA MONICA SANTIAGO SANTO TOMAS TEODORO VIRGEB DEL PILAR AINGERU GUARDAKOA ALBA ANGEL DE LA GUARDA BIZKAITARRA CASIMIRA DOMINICA EMILIA ESPAÑA GANDIN GERTRUDIS IGNACIO JESUS MARIA JOSE JOSE MARIA JOVEN FRANCISCO JOVEN SAN ANTONIO JUANITA LAGUN ARTEA LIÑO MARGARITA Mª LUISA Mª MAGDALENA MARKUE MATIAS NTRA.SRA D MONTSERRAT NTRA.SRA LAS MERCEDES NUEVO RODAS PEDRIN PEPITA PEPITA RAMON JULIAN SALBADORA SAN AGUSTIN SAN ANTONIO SAN ANTONIO LUZERA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA JABEGOA TONA Genar Osa Nerbioi (Bilbo) Jose Mª Aranbarri Agustin Legarda Genar Osa Jose Tomas Ikaran Jose Mª Aranbarri Jose Legarda Agustin Egurrola Jose Mª Garli Doming.Aranbarri Jose Mª Irureta Urresti Genar Agirre Manuel Telleria Jose Mª Zumeta Domingo Aranbarri Jose Legarda Agustin Legarda Agustin Legarda Jose Mª garli Genar Osa Genar Osa Candido Arriola Jose Mª Agirre Bitor Urresti Jose Maria Zumeta Anton Arriola Pedro Arriola Manuel Telleria Genar Agirre Bitor Urresti Domingo Aranbarri Pedro Arriola Candido Arriola Anton Arriola Irureta Genar Osa Nerbioi (Bilbo) Jose M. Aranbarri Urresti-Arriola Pedro Arriola Bitor Urresti Jose Legarda Pedro Arriola Manuel Telleria DominG. Aranbarri Candido Arriola Jose Legarda Candido Arriola Pedro Arriola Domingo Aranbarri Urresti Jose Legarda Jose Maria garli Jose Legarda Jose Maria Irureta Candido Arriola Genar Osa Pedro Arriola IZENA FOLIOA Arraunean 1903 1903 25 - Nerbioi (Lurrinkia) Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 Arraunean 1903 1903 8 - Aranguren (Lurrinkia) Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 Arraunean 1904 GAIA 275 MAZIRA 15.000 KANPOKOA 720 KANPOKOA 700 KANPOKOA 2.750 KANPOKOA 275 KANPOKOA KANPOKOA 208 MAZIRA 250 KORDA 2.700 KANPOKOA 300 SARITA KANPOKOA 250 MAILABAKARRA 820 KANPOKOA 300 SARITA 300 MAZIRA 275 MAZIRA 1.100 KANPOKOA 900 KORDA 270 MAZIRA 260 MAZIRA 260 MAZIRA 275 LANGUSTATA 220 LANGUSTATA 2.700 KANPOKOA 260 MAZIRA 2.750 KANPOKOA 275 MAZIRA 275 MAZIRA 350 SARITA 290 MAZIRA 200 BARRUKOA 825 KANPOKOA 2.750 KANPOKOA 340 SARITA 2.700 KANPOKOA 300 SARITA 825 KORDA 780 SARITA 6.300 KANPOKOA 280 MAZIRA 390 MAZIRA 275 SARITA 275 SARITA 300 SARITA 325 SARITA 285 SARITA 280 MAZIRA 750 KORDA 275 SARITA 2.750 KANPOKOA 320 MAZIRA 220 BARRUKOA 270 MAZIRA 275 SARITA 275 SARITA 275 SARITA 200 SARITA 2.750 KANPOKOA 275 SARITA 275 MAZIRA ASTILLERUA 5 10 9-12 8 9-18 4 9-17 5 4-5 19-19 4-5 9-19 3 9-14 7 5 5 10 8 5 5 4 4 3 9-19 4-5 9-19 5 4 7 5 2 15 9-19 7 9-17 6-7 15 7 10 5 5 6 6 6 6 6 5 9-14 6 9-20 6 2 5 6 6 6 7 9-16 6 6 H.P. 0,7 1,5 0,75 0,72 1,4 0,77 0,62 0,7 1,4 0,7 0,6 0,73 0,7 0,6 0,72 0,92 0,7 0,6 0,7 0,8 0,66 0,62 1,22 0,7 1,4 0,7 0,85 0,7 0,7 0,6 0,72 1,35 0,7 1,22 0,75 0,8 0,82 0,62 0,7 0,64 0,7 0,72 0,72 0,7 0,72 0,75 0,8 0,72 14 0,65 0,6 0,7 0,72 0,7 0,64 0,55 1,2 0,7 0,7 URTEA 1,7 3,16 1,95 1,75 3,7 1,62 1,5 1,6 3,5 1,65 1,47 1,72 1,55 1,6 1,7 2,25 2,5 1,7 1,6 1,7 1,6 1,7 3,34 1,64 3,4 1,5 1,5 1,6 1,64 1,45 1,75 3,5 1,6 3,34 1,54 1,74 2,03 3,1 1,74 1,8 1,4 1,72 1,6 1,75 1,72 1,7 1,05 1,4 3,5 1,6 1,4 1,9 1,72 1,55 1,5 1,35 3,3 1,65 1,5 ARRANTZA 7 12,2 9.2 10,35 15 6,55 6,55 6,45 15 6,7 5,06 11,92 6,82 6,83 6,7 9,33 9,7 6,7 6,7 6,4 6,83 6,36 14,5 6,7 14,85 7 6,35 8,3 6,7 5,3 12,05 14,8 8,3 14,5 7,55 12,05 8,93 12,2 7 7,05 6,9 7 6,8 7,5 7 6,55 10,3 6,8 14,9 7,55 5,6 6,7 7,05 7,1 7,7 8,57 12,4 6,7 7,7 BALIOA 2,22 13,5-8,67 3,66 3,06 19,48 1,82 1,65 1,71 19,07 1,9 1,26 4 1,8 2,8 2,06 4,4 4,47 1,86 2,22 1,61 2,76 1,71 17,4 1,8 18,06 2,04 1,86 2,2 1,83 1,18 3,45 19,35 1,85 17,4 2,02 3,7 2,84 12,5 2,22 2,14 1,58 2,25 2,08 2,34 2,26 1,9 2,92 1,72 20,55 1,9 1,17 2,13 2,26 1,7 1,93 1,02 12,5 2 1,68 O N D A R R O A , ONTZILARIAK BI-1-877 BI-3-372 BI-1-869 BI-1-835 BI-1-818 BI-1-806 BI-1-421 BI-1-805 BI-1-821 BI-1-1001 BI-1-850 BI-1- BI-1-333 BI-1-801 BI-1-855 BI-1-862 BI-1-865 BI-1-866 BI-1-872 BI-1-875 BI-1-841 BI-1-822 BI-1-864 BI-1-303 BI-1-378 BI-1-878 BI-1-813 BI-1-880 BI-1-305 BI-1-852 BI-1-223 BI-1-282 BI-1-858 BI-1-815 BI-1-853 BI-1-378 BI-1-860 BI-1-604 BI-1-870 BI-3-859 BI-1-907 BI-1-955 BI-1-918 BI-1-919 BI-1-913 BI-1-944 BI-1-923 BI-1-890 BI-1-936 BI-1-911 BI-1-967 BI-1-948 BI-1-940 BI-1-941 BI-1-924 BI-1-925 BI-1-928 BI-1-943 BI-1-958 BI-1-895 BI-1-926 PUNTALA JUAN JOSE ETXABURU JOSE JUAKIN EIZAGIRRE ANGEL ARISTONDO EUSTAKIO ARIZTONDO SOTERO LAKA JUAN JOSE EGURROLA JOSE UGARTETXEA MANUELA A.,A.GUENAGA RAFAEL AKARREGI PASCAS ARRIZABALAGA IÑAZIO F.ARANTZAMENDI INAZIO ETXABURU EDUBIGIS ZARRAGA ROMAN MARURI JOSE IRIONDO PEDRO URKIOLA BENITO BURGOA CRESCENSIO ETXANO MTS.BENGOETXEA ,BESTE JORGE B.AZPILLAGA JUAN ALEGRIA LUIS ARANTZAMENDI JUAN AKARREGI DOMINGO AKARREGI JOSE ANTONIO AGIRREOA DIONISIO BENGOETXEA ZIZILIO BADIOLA DOMINGO BADIOLA ADRIAN OTXOANTESANA PEDRO URIBE PEDRO IBAROZA SALBAGOR ZUBIKARAI JOSE Mª BURGOA PEDRO AZPIRI PEDRO ARAMAIO JOSE ANTONIO AGIRREOA VICTOR GUENAGA EUSTASIO ZUBIKARAI DOMINGO MARKUERKIAGA DGO.MANU. MARKUERKIA. SANDALIO ARRASATE BERNABE AULESTIARTE DOMINGO BADIOLA S.ALDARONDO+JOSE OSA BLAS GARRAMIOLA MARTIN BILBAO JOSE BASTERRETXEA BELANTZI ARANTZAMENDI JOSE JUAN ETXABURU FAUSTO LARRAÑAGA MIGUEL ARRIZABALAGA DONATO GUENAGA FROILLAN LERSUNDI DOMINGO EGIGUREN JUAN JOSE ANAKABE AGUSTIN ITIONDO FELIPE BENGOETXEA PEDRO ETXABURU SIMON ANTXUSTEGI JULIAN BASTERRETXEA JOSE BERNEDO ZABALERA NUEVA CONCEPCION ONDARROA 1 PIEDAD PILAR RODAS SALBADORA SAN AGUSTIN SAN ANDRRES SAN ANTONIO SAN ANTONIO SAN BONIFACIO SAN IGNACIO SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JOSE SAN JUAN SAN JUAN SAN LORENZO SAN PABLO SAN PEDRO SAN PEDRO SAN RAFAEL S.VICENTE D LA BARQUERA SANTA ANA SANTA EUGENIA SANTA EUGENIA SANTA ISABEL SANTA ISABEL SANTA PERFECTA SANTA TERESA SANTA TERESA SANTO CRISTO DE LEZO SOTERITA VICENTE BARQUERA VICTOR VIRGEN DEL CARMEN MARKUE ERKIAGA MARKUE ERKIAGA ABERTZALE BERNARDITA BITARTEKO AMA CASIMIRA 2. FELISA GOIZEKO IZARRA JESUS Mª JOSE JOSE JOSE MARIA JOVEN MARIA JOVEN SAN ANTONIO CANTABRIA LERSUNDI MARIA Mª DOLORES Mª IGNACIA Mª MILAGROS MAURICIA NTRA.SRA DE LA ANTIGUA NTRA. SRA. DE LA PAZ PELAYO LUZERA JABEGOA H E R R I A TONA IZENA A R R A N T Z A FOLIOA O N D A R R O A , ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA 91 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA O N D A R R O A , ARRANONTZIAK 2.002an Patxi Etxaburu Ajarrista BAXURAKO Patxi Etxaburu Ajarrista Arranontzia Jabegoa Folioa Tona H.P. ARLANPI Arlanpi S.A. BI-4-1-99 65,07 365 BETI SAN JUAN Ondarkide,S.A.L. SS-2-1706 105,93 800 NUEVO MONTE BIZKARGI Bonifacio Laka Iturriza BI-4-59 Arlanpi,S.A. NUEVO LAU ANAIAK OITZ TONIÑO SEGUNDO Ondarroa, 1978 aldera. Udal Artxiboa 92 O n d a r r o a 2 0 0 3 VI-5-9866 BI-2-2761 74,73 49,96 515 275 Miren Etxaburu eta besteak BI-4-23 90,11 300 Jose Beitia eta besteak 31,44 280 Jose Luis Ouviña y otro BI-4-193 CO-7-3571 116,94 43,68 400 360 H E R R I A IZENA JABEGOA ARRANTZA IKURRIÑA Abiko Aconit Agora Aketxe Akillamendi Alba Do Mar Allegro Andre Kala Berria Apar Aralarko Mikel Deuna Arbide Arretxinagako Mikel Deuna Arretxu Berria Baccara Begirari Beti Asmor Bits Casalmar Concerto Dagmara Elsinor Erlaxi Ezkardi Galerna Uno Galerna Dos Galerna Tres Gaztelugatxe Goizalde Argia Gure Reinare Hodeiertza Horizonte Claro Idurre Intxortamendi Ipar Aizea Itxas Itxas Ondo Jerusalen Argitasuna Keroulan Kirrixki Koaxi Lanfon Lasti Le Stiff Legorpe Mareton Mariñela Michel Mikel Mountain Peak Muztu Nuatica Patrice Therese Peña Verde Plati Talaimendi Toki Alai Berria Treñeru Txori Erreka Zapi Mendipesca S.A. Itxas Zabal S.A. Lagun Talde S.A. Aketxe S.A. Akillamendi S.A. Eusko Galaica S.A. Aurrerutz S.L. Andrekala S.A. Chemaypa S.L. Pª Gaztiak S.A. Larrasmendi S.A. Astiola Arretxu S.A. Gaaldonamendi S.L. Zabaleta Cortazar Larrauri Hnos. Chemaypa S.L. Mendipesca S.A. Galdonamendi S.L. Lagun Talde S.A. Pª Iturraspe S.A. Larrasmendi S.A. Badigara S.A. Urondo A.E. Urondo A.E. Aketxe S.A. Aketxe S.A. Chemaypa S.L. Pª Zarrak S.A. Pª Zozuak S.A. Marbasa S.A Idurre S.A. Pª Intxorta S.A. Pª Pio Baroja S.A. Intxorta L.T.D. Marbasa S.A. Badigara S.A. Armament Keroulan Lagun Talde S.A. Pª Antxiñe S.A. Pª Lanfon S.A. Lagun Talde S.A. Laubi S.A. S. Agirregomezkorta y CIA M. Ituarte E Hijos S.A. Boga Boga S.A. Suitegift L.T.D. Marbasa S.A. S. Agirregomezkorta y CIA Chemaypa S.L. Astiola Pª Irrintzi S.L. Ondarrutarra S.A. Chemaypa S.L. Intxorta L.T.D. Larrauri Hnos. Chemaypa S.L. Pª Intxorta S.A. Chemaypa S.L. Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Frantsesa Frantsesa ARRANONTZIAK 2.002an BARRENETXEA Oztarki,S.A. OPPAO ALBACORA DIECISIETE A R R A N T Z A O n d a Frantsesa Frantsesa Frantsesa Frantsesa Ingelesa Frantsesa Frantsesa Frantsesa Ingelesa Ingelesa Frantsesa r r o a 2 0 0 3 93 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA LOS SALAZONEROS ITALIANOS J.Agustin Maiz En estas páginas se pretende recordar una página singular de la historia de nuestro pueblo: la llegada e instalación de los salazoneros italianos a nuestras costas. Su presencia es más fuerte en nuestra memoria colectiva que en las publicaciones históricas. Sin embargo, pocos hechos han contribuido tan notoriamente a la configuración de la economía pesquera como su llegada a comienzos del siglo XX. Esta origina una serie de movimientos encadenados que trascienden la esfera del sector transformador y llegan hasta el sector extractivo. L a industria salazonera ejerce una acción de arrastre sobre los diversos sectores y ramas que configuran la economía pesquera. En primer lugar, repercute en la propia evolución del sector transformador. Así, frente al modelo habitual de desarrollo basado en la producción conservera, Vizcaya y Guipúzcoa presentan un desarrollo basado en el fortalecimiento de la producción de salazón. En segundo lugar, la industria salazonera acarrea profundas transformaciones en el sector extractivo. Su influencia se percibe en tres frentes: - La demanda salazonera orienta las capturas: la anchoa, que era un recurso muy secundario en la pesquería del siglo XIX, se convierte en el principal recurso del siglo XX. - La demanda de la anchoa produce un espectacular incremento del volumen de las capturas. - La misma demanda estimula la modernización de la flota pesquera: primero mediante el empleo de pequeñas embarcaciones de vapor que sustituyen a las boniteras y traineras del siglo XIX y después con la permuta de unidades de vapor por las de motor diesel. Este artículo consta de tres partes: una presentación de la configuración del sector pesquero en el siglo XIX, la llegada de los salazoneros a las costas vizcaínas y las consecuencias de la misma. Trataremos, en la medida de lo posible, de centrarnos en Ondarroa. Sin embargo muchas veces nos veremos obligados a ir más allá y hacer mención a la evolución general de toda Vizcaya. Así mismo, también deseamos hacer constar que los datos aquí ofrecidos tienen un carácter muy general. El fenómeno de los italianos en nuestras costas requeriría un estudio más detallado en el 94 O n d a r r o a 2 0 0 3 que no debe faltar su vertiente etnográfica. En este sentido sería muy interesante recopilar la memoria histórica de las personas relacionadas con los hechos que aquí se describen: bien sean salazoneros italianos o descendientes de ellos, trabajadoras de aquel sector, empresarios salazoneros vascos y pescadores, entre otros. 1. EL SECTOR PESQUERO ONDARRES EN EL SIGLO XIX Durante el siglo XIX coexisten dos tipos de pesca: la de altura o mayor y la pesca costera o menor. La pesca mayor se realiza desde las lanchas mayores o boniteras y se orienta a la pesca del besugo y merluza en invierno y atún en verano. La pesca menor emplea las traineras, lanchas sardineras, botes y bateles y se ordena hacia la anchoa, sardina, verdel y chicharro como especies principales. En Ondarroa, como en Bermeo y Lekeitio, encontramos ambos tipos de pesca. A continuación tocamos brevemente los tres aspectos principales (puerto, flota y capturas) del sector pesquero en Ondarroa durante el diecinueve. Hasta mediados del siglo XIX el puerto de Ondarroa estaba situado a los pies del Puente Viejo. Por esas fechas un primer auge de las actividades pesqueras origina una serie de proyectos encaminados a la canalización del cauce de la ría. Estas se inician con la construcción de un muelle en su tramo occidental. Entre 1850 y 1866 se construye el muelle de la ribera en dos tramos. El primero se dirige desde el puente hasta el dique de la iglesia, prolongándose O N D A R R O A , AÑO LANCHAS MAYORES LANCHAS MENORES TRAINERAS 1804 15 8 1817 15 6 1828 16 7 1856 22 18 8 1864 22 28 1877 1883 BATELES A R R A N T Z A BOTES H E R R I A TOTAL 23 21 40 48 50 62 190 17 CUADRO 1. Evolución de las embarcaciones pesqueras en Ondarroa. FUENTE: Archivo General del Señorío de Vizcaya (A.G.S.V.), Pesca y Marina, varios registros. en una segunda etapa hacia el norte1. Una vez elevado el muelle se pretende mejorar la entrada al puerto. En 1878, tras varios intentos, fue aprobada la construcción de un largo espigón de 212 m., que partiendo desde la bocana oriental de la ría se dirige hacia el noreste con una concavidad este2. A finales del siglo XIX la construcción de un gran dique de encauzamiento y canalización en la orilla occidental del río sirve de complemento al muelle construido en 1878. De esa forma queda esbozada el área sobre el que se va localizar el nuevo puerto. dro 1. La evolución de la flota queda expresada en el cua- En Ondarroa las consecuencias de la Guerra de la Convención fueron particularmente desastrosas: "a resultas del incendio de 30 de agosto de 1794 fueron hechos prisioneros bastantes por las tropas francesas, desde donde han buelto muy pocos, y otros han pasado a otros pueblos a vivir" 3. Aún con todo, entre 1804 y 1828 el número de embarcaciones aumentó en 24 unidades. Esta tendencia se quiebra con la Guerra Carlista. Su incidencia fue tal que 30 años más tarde no se había recuperado de las pérdidas de la mayoría de las embarcaciones. Hacía finales de siglo se produce un fuerte incremento constatado por Azcárraga. Para este autor en Ondarroa "al contrario de lo que sucede en Mundaca y algún puerto, la pesca va en aumento debido a que la juventud se dedica a ella, en vez de emigrar a otros puntos o dedicarse al pilotaje" 4 . Esa coyuntura favorable originó en 1855 la primera propuesta de creación de una sociedad pesquera de vapores5. Dicha propuesta fracasó. Revisando ahora la producción pesquera puede decirse que el fuerte incremento de los desembarcos durante el siglo XIX (un 702 por cien de 1803 a 1898 para la totalidad de Vizcaya, pero aplicable a Ondarroa) tuvo un ritmo fluctuante. Durante la primera mitad del siglo las cuatro guerras (Convención, contra Inglaterra, Independencia y Primera Carlista) distorsionan el normal desarrollo de la economía pesquera. Se habrá de esperar a la superación de las consecuencias negativas de los acontecimientos bélicos para encontrarnos con un crecimiento del sector. Junto a esa concentración temporal, la distribución de desembarcos sufre una variación conforme avanza el siglo. En Ondarroa la primacía de especies procedentes de la "pesca mayor" es reemplazada en las últimas décadas del siglo por los recursos procedentes de la pesca menor. En la mayoría de los años comprendidos entre 1794 y 1856 las capturas de besugo, merluza y atún suman más de un 75 por cien del total6. Sin embargo, entre 1889 y 1899 los desembarcos de anchoa, sardina, verdel, chicharro y lanzón suponen el 50,51 por cien de los desembarcos totales7. La variación tanto cuantitativa como cualitativa durante las últimas décadas tiene su razón de ser en los cambios morfológicos que sufre la industria transformadora. Esta se fortalece a mediados de siglo gracias a las medidas liberalizadoras que repercuten en la industria conservera8. Así, a finales del siglo XIX el sector pesquero ondarrés se encuentra preparado para hacer frente a la revolución que conlleva la instalación de los salazoneros italianos. 1. M. CIRIQUIAIN-GAIZTARRO, La pesca en el País Vasco, Telleres gráficos Ugina, Madrid 1952, 184. 2. Ibid. 185. 3. A.G.S.V., Marina, Reg. 94. 4. J.R. ITURRIZA, Historia de Vizcaya con ampliación de Manuel Azcárraga, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao 1981, Vol III, 866. 5. Ibidem. Su impulsor el señor Nafarrete se amparaba en la Real Orden de 1866 que determinaba la entera libertad en el empleo de los buques de pesca a excepción de que utilizasen artes de arrastre. 6. Datos procedentes del A.G.S.V., Pesca y Marina, varios registros. 7. Datos procedentes del Archivo de la Cofradía de Ondarroa, Libros de venta de pescado. 8. A la desaparición del régimen exclusivista de la Cofradía a finales del siglo XVIII se suma la exención en 1857 de todos los impuestos que recaían sobre el aceite, sal y vinagre. O n d a r r o a 2 0 0 3 95 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A 2. LOS SALAZONEROS ITALIANOS, 1908-1939 El perfil de la industria transformadora vizcaína a comienzos del siglo XX tiene poco que ver con el período precedente. La ruptura con el siglo XIX se produce simultáneamente a dos niveles: a) En relación al incremento de las cantidades globales de la producción. Ello define una etapa de crecimiento sostenido. b) En relación al movimiento adquirido por las distintas ramas de la producción. Ello define un modelo propio de crecimiento. La variación de la producción global puede explicarse relacionando las tasas de producción vizcaína anual. Esta asciende de las 1.022 Tns. del período 1803-1892 a las 2.937 Tns. del período 1892-1914, lo que viene a significar un incremento de un 187,14 por cien. Con las lógicas oscilaciones de una producción plegada a la irregularidad de las capturas, el crecimiento se mantiene a lo largo del período que discurre entre 1892 y 1939. Las variaciones experimentadas en la distribución de la producción dan pie a definir un tipo concreto de desarrollo industrial. Frente al modelo de desarrollo basado en la expansión hegemónica de la actividad conservera9, Vizcaya presenta un modelo de crecimiento que se sostiene en el fortalecimiento de la rama salazonera. En los países europeos, donde la industria transformadora adquiere mayor expansión, la innovación de Josef Colin abrió las vías para que la nueva industria conservera se presente como la evolución natural de la industria tradicional y más concretamente de la salazonera10. En Vizcaya, la presencia de los salazoneros italianos marcará el destino definitivo de la industria transformadora y extractiva. Sobre todo a ésta última, influyendo en la orientación de sus capturas. Para los que han estudiado la industria pesquera la aportación de los salazoneros italianos a la industria transformadora vizcaína ha sido poco menos que decisiva. Así, para José María Roldán, la industria existente en 1920, fue instalada a comienzos de siglo por los italianos11. O N D A R R O A , Recientemente, una publicación de la Cámara de Comercio de Bilbao, matizando esa postura maximalista, sigue manteniendo que, "la llegada de los salazoneros sicilianos en el primer cuarto de siglo ha tenido una especial importancia en este sector, habiendo marcado en cierta medida el buen hacer de nuestras industrias, así como el destino de sus exportaciones"12. La llegada de los italianos a la costa cantábrica, como la de los conserveros franceses del siglo XIX, debió estar motivada por una cierta crisis cíclica de la pesquería italiana de la anchoa13. La disminución de sus capturas impulsó a los salazoneros italianos, principalmente sicilianos, a la búsqueda de nuevos mercados de abastecimiento. En ese marco, la costa cantábrica ofrecía innumerables condiciones que favorecían su instalación. En primer lugar, sus asentamientos estuvieron garantizados por las circunstancias óptimas en las que se encontraba la pesquería de la anchoa en Vizcaya. En segundo lugar, la situación del mercado, favorecía el abastecimiento de anchoa a un precio muy ventajoso. Pese a la riqueza de los stocks, su pesquería se mantenía en un grado mínimo de explotación debido a los límites impuestos por la demanda. De esta forma, a la llegada de los italianos el mercado de anchoa presentaba grandes síntomas de desequilibrio, siendo las cantidades desembarcadas mucho mayores que las que en principio podían consumirse. Esa situación daba lugar a la consolidación de unos precios muy por debajo del valor real de la especie. Finalmente, los salazoneros encontraron una mano de obra abundante y experimentada en las tareas de manipulación de la pescado. Sus primeras fábricas o talleres debieron inaugurarse muy a comienzos del presente siglo. Ya para 1904 todos los establecimientos salazoneros del distrito de Lekeitio eran propiedad de comerciantes italianos. El cuadro 2 recoge el estado del conjunto de la industria en Ondarroa para ese mismo año y nos permite descubrir la configuración del sector a su llegada. ESCABECHE " " " " SALAZÓN " " " " " OPERARIOSTRUCHA (?) BESUGO VDA. CELAYA Y CIA 15 3580 7491 JOSE ARECHAGA 15 4375 8350 VDA. ORTIZ 15 4340 5220 ANDRES CAMPOS 20 8000 20000 JOSE A. AGUIRREOA 14 7000 3350 BERNARDO SCOLA 20 FELIX MIRACARTE 20 VICENZO GRIBALDI 20 ANGELO PARADI 25 B. PELAZZA 25 EUGENIO CARDINI 20 11. J.M. ROLDAN, "La pesca marítima en España en 1920. Costas Vascas", Boletín de Pescas 64 (1921) 379-406, 391. 12. CÁMARA OFICIAL DE COMERCIO, INDUSTRIA Y NAVEGACIÓN DE BILBAO, El sector de conservas de pescado en el País Vasco. Perspectivas, Bilbao 1990, 56. 13. La incidencia del descenso de temperaturas del mar desde finales del siglo XIX, debió incidir de forma neta en el stock de anchoa del Mediterráneo. 96 O n d a r r o a 2 0 0 3 SARDINA 15000 14000 8600 7000 10000 H E R R I A ANCHOA 3656 7630 4900 4000 10000 8000 11200 24000 50000 19000 TOTAL 47727 54455 33160 47000 40350 10000 8000 11200 24000 50000 19000 CUADRO 2.- Distribución de la industria transformadora en Ondarroa en 1904. FUENTE: Dirección General de Navegación y Pesca, Anuario estadístico de la pesca marítima en España. Datos en Kg. Los datos del cuadro 2 permiten realizar algunas afirmaciones. 1. Resulta un tanto extraño que en Ondarroa no aparezca ninguna fábrica de conserva cuando ésta representa el 63,90 de toda la industria transformadora del distrito. Quizá algunas de las casas que aparecen localizadas en Lekeitio (Brieu y cía en concreto) operasen en Ondarroa. Sea como fuere y tomando en cuenta los datos totales para todo el distrito podemos decir que, como ocurre en todo el País Vasco, el sector conservero de principio de siglo se encuentra dirigido por un sólido núcleo de empresarios, que poco tiene que ver con aquellos que iniciaron el sector. El rendimiento para todo el distrito (4.014 Kg/hombre), cifrado en producción (36900 Kg) por operario (180), nos indica que nos hallamos lejos de aquella otra producción artesanal de mediados del siglo XIX. 2. El auge de la conserva, sitúa los niveles de producción de escabeche muy por debajo de las cifras que mostraban durante el siglo XIX. Ninguna de las principales fabricas que venían funcionando hacia 1884 en Lekeitio continua abierta en 1904. Sin embargo, en Ondarroa entre las dos mismas fechas se han abierto un mínimo de dos establecimientos. Así y todo sus índices de producción son siempre inferiores a las fábricas de conservas (61 Tns. de conserva por fábrica frente a las 40 de escabeche). 3. Una de las características más sorprendentes de la estructura del sector antes de llegada de los italianos es la diversificación de los productos elaborados. A comienzos de siglo nos encontramos con especies totalmente nuevas (trucha (?), calamar y angula) a las trabajadas durante el siglo XIX. 9. El desarrollo de la industria transformadora de Francia, Italia, Portugal o incluso del estado español está basado en la sustitución de las actividades tradicionales por las técnicas de conservación. 10. En 1824 Joseph Colin aplica la técnica de esterilización de alimentos descubierta en 1820 por Nicolas Appert a la fabricación de sardinas en aceite. El nuevo método permite la sustitución de las actividades tradicionales del salazón y escabeches por las cosechas de pescado. Cf. C.L. CUTTING, A History of Processing from Ancient to Modern Times, Leonard Hill Limited, London 1955. ATÚN 18000 20100 10100 8000 20000 A R R A N T Z A 4. En 1904, la producción de salazón representa únicamente un 17,82 por cien de la producción total del distrito pesquero. Esta cifra aumenta hasta un 60,57 entre 1908 y 1914, mostrando que la aceleración del sector salazonero se produjo en un mínimo espacio de tiempo. La creciente afluencia de italianos, a los que se unieron muy pronto holandeses y franceses, y la inmediata aparición de imitadores vizcaínos consolidan las perspectivas abiertas en 1904. La evolución del sector salazonero en el distrito de Lekeitio nos da pautas como para que podamos evaluar la distribución de propietarios. Pese al aumento de la producción de los fabricantes extranjeros, muy pronto más del 50 por ciento de la producción se encontraba en manos de fabricantes vizcaínos. Ahora bien, la mayoría de ellos, producían directamente para las compañías italianas, las cuales venían a suministrarles la producción de la que no podían hacerse cargo. Más que su incidencia directa sobre la producción, la influencia de los italianos se hizo sentir en el ámbito del mercado. Ofreciendo la garantía de un mercado seguro, llegaron a dominar la producción mediante el comercio14. Los productores vizcaínos no tenían más que salar y enlatar, ya que las casas comerciales italianas aseguraban su adquisición, posterior transformación y venta15. La escasa inversión que requiere la elaboración del salazón (un local, sal, barriles y piedras) hace que el número total de establecimientos fuera muy eventual. En años en los que las capturas de anchoa eran abundantes y su precio económico, surgían infinidad de pequeños fabricantes que dejaban de trabajar cuando cesaban las circunstancias favorables para ellos16. El crecimiento de los desembarcos de anchoa en más 14. Este modelo de desarrollo coincide en buena medida con la clásica teoría de comercio de Adam Smith, el "vent-for-suplus". Aplicada a la economía agraria, la demanda exterior hizo posible que la capacidad productiva desaprovechada en las zonas rurales encontrara una nueva salida. Recogido de VV.AA. Industrialización antes de la industrialización, Crítica, Barcelona 1986, 41. 15. La subordinación a los mercados italianos es una de las constantes del desarrollo de la industria transformadora vasca. El informe de la Cámara Oficial de Comercio, Industria y Navegación de Bilbao afirma que "el comercio exterior del País Vasco (comercio de conservas de pescado, referido a 1987 y 1988) se fundamenta en la exportación a Italia de anchoa en salazón, que año tras año mandan nuestros industriales a los consumidores de pizzas", op. cit., 71. 16. J. M. ROLDÁN, art. cit., 400. O n d a r r o a 2 0 0 3 97 A R R A N T Z A H E R R I A de un 89 por cien entre 1914 y 1938, es el dato más indicador para demostrar la evolución ascendente del sector salazonero vizcaíno17. Hacía 1920, la propiedad jurídica de las empresas salazoneras había variado consideradamente con respecto a la del período anterior. El cambio más significativo vino producido por la sustitución de los productores italianos por comerciantes de la misma nacionalidad. De esta forma, pese a que la totalidad de la industria transforma-dora vizcaína se encontraba en manos de capitales españoles, su comercialización dependía enteramente de los comerciantes italianos. Los italianos, después de envasar y etiquetar el producto con las marcas de las fábricas que representan, lo exportan a Génova, donde su Depósito Franco se había convertido en el mayor centro mundial de contratación de pescado. Independiente del capital que gobernara directamente la producción, el sector salazonero estaba sujeto a los ritmos que imponían los comerciantes italianos. En este sentido, los años que transcurren entre 1919 y 1935 vendrán marcados por las continuas iniciativas que tratan de liberar a la industria vizcaína de las cargas a la que la sometía el monopolio italiano de exportación. Una prueba de las cargas a las que se veía sometida la exportación de productos españoles es la imposición que realiza el gobierno italiano en 1919. Con el objeto de evitar la salida de capital de su país, el gobierno concede permisos de exportación únicamente a aquellos fabricantes que realicen sus operaciones por mediación de una casa consignataria domiciliada en Italia. Además, los productores quedaban obligados, a cobrar el pago del producto en títulos de renta italiana al 5 por cien, que debían ser depositados en cualquier banco de aquel país, dejándolos inmóviles y no venderlos hasta que el gobierno italiano permita la exportación de dichos productos. Cuatro años más tarde, se constituye la Federación de Fabricantes de Conservas y Salazones del Norte de España. Entre sus objetivos inmediatos se proponen deshacerse de las ataduras que liga la producción vizcaína al mercado italiano. En carta dirigida al Presidente del Consejo de Ministros solicitan la habilitación de un centro de contratación de conservas y salazones en el puerto franco de Bilbao capaz de atraer a todos los compradores del producto. Asimismo, esa petición será presentada en 1925, por M. Saralegui ante la Asamblea de Pesca Marítima Vasca y que quedará incluida 5 dentro de sus proposiciones acordadas18. Los "años treinta" se caracterizaron por la progresiva degradación del comercio mundial, que se vio acelerada por las políticas restrictivas que sucesivamente fueron adoptando la mayoría de los países19. Como el resto de los bienes, el comercio de los productos pesqueros sufrió una profunda caída. Los países europeos restringen la importación de pescado mediante la adopción de medidas que van desde la elevación de los derechos de importación a la tajante prohibición de importación de productos pesqueros. El comercio de anchoa en salazón no escapó de la tendencia general. A partir de 1933, las importaciones de anchoa española serán grabadas en un 10 por cien de su valor original. Pese a las buenas intenciones de los salazoneros vizcaínos, lo cierto es que su producción permaneció subordinada al mercado y comerciantes italianos. Quizá su conformidad con las garantías ofrecidas por el mercado italiano cerraron las puertas a la creación de un gran sector conservero, tal cual lo hicieron los salazoneros gallegos. 3. CONSECUENCIAS PARA EL SECTOR PESQUERO El impulso salazonero provoca, en pocos años, una profunda transformación del sector pesquero. Sus efectos de arrastre pueden ser clasificados en varios grupos: aumento de las capturas, variación en la distribución por especies, delimitación de la tipología de las embarcaciones y cambio en los tipos de artes empleados en la pesquería. En primer lugar, la industria del salazón es la responsable directa del espectacular incremento del volumen de las capturas durante la primera mitad del siglo XX. Estos crecen un 382 por cien en Vizcaya entre los períodos 18551898 y 1908-1914. En segundo lugar, el salazón indujo a una profunda reorientación de las capturas. La anchoa, soporte único del sector salazonero, pasa de ser un recurso secundario de la pesquería del siglo XIX a ser la especie más importante de la pesquería vizcaína. Los índices de la cofradía de Ondarroa justifican esa afirmación: 13,78 por cien entre 1889-1899; 18,55 por cien entre 1900-1907; y 46,24 por cien entre 1908-1914. En tercer lugar, acelera la modernización de la flota mediante el empleo de las embarcaciones de vapor que sustituyen a las boniteras y traineras del siglo XIX. Ahora bien, 17. En 1920, el 80 por cien de la anchoa se elaboraba en salazón. El conjunto de salazón y conservas absorbía el 90 por cien de los desembarcos de esta especie (Ibidem) en 1935, el 85 por cien de los desembarcos de anchoa eran vendidos a propietarios de plantas transformadoras (J. M. GANDÁSEGUI LARRAURI, La industria pesquera vizcaína., Madrid 1936, 45). 18. La carta se encuentra en el Archivo Administrativo de la Diputación de Vizcaya, Industrias pesqueras, Caja 552, Carpeta 12. M. T. SARALEGUI, "El Depósito Franco de Bilbao y la industria pesquera, especialmente la de salazón", en Eusko Ikaskuntza-Sociedad de Estudios Vascos, 223-235. 19. R. TAMAMES, La República. La era de Franco, Alianza, Madrid 1975, 96. 98 O n d a r r o a 2 0 0 3 SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA O N D A R R O A , Ondarroa, 1947ko otsaila. Ondarroako Sagrada txalupa jeleran eta bertako arrantzaleak. Arrantzaleen artean Antonio, Bernabe eta Josu Solabarrieta anaiak eta Imanol Urkiza koinatua. Atzean, Pontoia (ikatza gordeteko itsasontzia) pese a lo que pudiera pensarse, la adopción del vapor por parte del pescador tradicional fue un proceso lento que tuvo que superar muchos recelos y obstáculos. De hecho, entre 1904 y 1912 la evolución de la flota mantiene ritmos decrecientes. El crecimiento de las embarcaciones de vapor (27,9 por cien y 21,0 por cien en número y arqueo respectivamente) no compensa el descenso de las unidades de vela y remo (37,65 por cien y 28,57 por cien en número y arqueo respectivamente). La aceleración de la flota de vapor vendrá dada por un acontecimiento trágico: a consecuencia de la galerna de 1912 perecieron 116 pescadores bermeanos, 16 lekeitianos, 8 de Elanchobe y 3 de Ondarroa. Las fuentes mencionan que todos ellos tripulaban chalupas de vela y remo. J. Urkidi y J. Apraiz hacen notar que los tripulantes de los vapores salieron ilesos20. Los primeros modelos tenía 12,30 m. de eslora, 2,70 de manga y 1,20 de puntal con un arqueo de 9,06 T.R.B. y estaban dotadas de un motor de expansión de 12 HP. Las primeras unidades adquiridas en Ondarroa debían proceder de Galicia y Francia. Sin embargo, las adquiridas en 1906 eran construidas en los astilleros de la provincia, aún cuando sus máquinas y calderas debían ser importadas de Francia. rada por los salazoneros italianos origina la paulatina sustitución de las artes de deriva y el bolitxe por la traiña. Ambas fueron utilizadas por última vez en vísperas de la Guerra Civil. La misma traiña sufrió varias modificaciones para incrementar su capacidad pesquera. Así a comienzos del siglo se les incorporó el copo, un paño de red más tupido y fuerte que tenía como fin concentrar la pesca en su seno. En esos años el copo se encontraba situado en el centro de red mientras que años más tarde se desplazará hasta uno de los extremos. En conclusión, puede afirmarse que el establecimiento de los salazoneros italianos en la costa vizcaína a comienzos del siglo XX origina un movimiento que lleva a la transformación total del sector extractivo tradicional. La fuerte demanda de anchoa provoca la desaparición de la pesca de altura del siglo XIX y su sustitución por un nuevo tipo de pesca, la bajura. Esta combina elementos de la pesca mayor (la pesca de túnidos) y menor (la anchoa, sardina, chicharro, verdel, etc.) del siglo anterior. Jose Agustin Maiz En cuarto lugar, la amplia demanda de anchoa gene- 20. J. URKIDI Y J. APRAIZ, "La construcción naval en Bermeo", Bermeo 1 (1981), 153-201. O n d a r r o a 2 0 0 3 99 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA Ondarroa, 1945-50 aldera. PATXI ETXABURUK EMONDAKO ARGAZKIA ONDARROA, ERRI EUSKALDUNA O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A ROSARIO ARETXAGAK EMONDAKOA O N D A R R O A , Arrantzale eta itxastar. Itxas-merkatari eta itxas-lapur Augustin Zubikarai Bedialauneta Batzutan arrantzale. Bestetan merkatari, baina bere bizia beti itxas gainean irriskatzen. Antxiña, gaur baiño Ondarru gitxiago aitatzen zanean, Ondarroako portuak esan eta irakurten zan, Ondarruko kaiak. Zelako portuak, mollarik ez egoan aldi aretan? Nire urteak baino hogei gehiago ez dira bear jakin eta konturatzeko, itxasoa ezelako eragozpen barik, horma barik, aurrekaldean egozan aitz muturren tartetatik, zabal zabal sartzen zala errian, gure parroki andiaren oiñak busti arte. Eta urak be bideak eukiten dauzanez ondar arteko tartetan, edo itxas ondoko aitzetan, bai eta mendi beko eta ur egaletako iatzetan, edo Artibai ibaian gora jota Errenderi aldeko abaunetan, Ondarroako portuak, tarte txiki eta estu orreitan izaten ziran. Portuaren edo itxas sarrerako arriskuen goraberan, odoleko oroitza daukat. Nire antxiñako aurretikoak, ez ziran ondarrutarrak . Itziar eta Mendaro bitarteko Lastur ingurukoak ziran. 1.819 urtean jaio zan lenengo Zubikarai Ondarroan. Aldi aretan txalopagintza, itxas-ontzigintza ugaria zan eta gure odolekoa basoetako egurretan ezaupidea eukanez, orretara ekarri eben Ondarrura orretako astilleru bateko lagun. Garai aretan eta geroago be, askoren oitura izaten zan domeka eta jai goizetan kale-mariñelak, edo mariñel kaletarretan (ogibidez arrantzale ez ziranei deitzen eutsen horrela) txaloparen baten itxas ertzeko arrantzara urtetea. Eta Ondarroara etorri zan lenengo Zubikarairen semea be, 1.839 urteko Andra Mari Martiko egunez, beste iru lagunekaz batera arrantzara joan eta eguerdirako errira sartzen etozala, emengo sarrera arriskutsuan apurtzen ziran olatuetako batek txalopeari tirabira eragin eta laurak itto ziran. Domingo Ozerin, Jose Ozerin, Juan Zelaia eta Jose Zubikarai itto ziranak. Eta esandako kaietan gordeten zituen ondarrutarrak euren ogibidean bear zituen txalupak. Ala neguan. Eta udaran, noiznai Frantzi goi aldeko Bretaña arte joan al izateko, edota Kantabria eta Galizi arte ibilteko, beste erabideko 102 O n d a r r o a 2 0 0 3 txalopak eukezan, batzutan merkataritzan txalopa jaube berberen mesedean, bestetan korsario edo itxas-lapur zeregiñetan. Ondarroa, 1922an. Iperkalea eta Iperkalekoak Badirudi Ondarroak ez ekiala leorretik ibilten. Itxas zabala aurrean eta zelako giro, ala jokatu bear. Geienetan emendik meazkia, minerala eroaten eben erbestera. Eta urruneko portuetatik janari eta edariak ekarri edo eunkiak (telak), eta ez jakin kontrabandoko traturik erabilten ez ete eben be. Beintzat Inkisisiño denboretan salakuntzak egon ziran protestanteen zabalkundeko paperak itxasoz sartzen zirala, eta jakiña da emengo txalopak itxas aurrean agertuaz batera, begiraleak euren zai egoten zirala ekarren guztia arakatzeko. Zelako bizitza erabilen garbi oartzen da lengo garaietako Arrantzale Kofradien arauetan eta ezagutzen diran idatzi bakanetan. Ez ziran soil-soil Arrantzalien Kofradiak deitzen. Batzutan bereiztu egiten zituen sardiñatako arrantzaleak, baleetakuak eta merkatariak be. Ori bai, Kofradiak beti itxaosko ardura. Sarri irakurten da, aldi aretako itxas gizonak, esateko Mediterraneoan ibilten ziran merkatari andien artean, Ondarroako Romo deitzen zan bat eta abar zirala. Ain zuzen be Romo abizena, apellidua irakurtean, iñoiz kezkatu izan nintzan nundik agertu ete zan Ondarru lako erri euskaldun baten orrelako abizena. Eta orretan nebillela, bein Isaak Lopez Mendizabal ospetsuaren "Catalogo de Apellidos Vascos" irakurtzean, ara nun billatzen dodan Romo abizena, euskal abizena zala. "Romo, diño berak, en Lekeitio y Bilbao". Au da orko euskaldunen tartean artu zitula berak lenengo barriak edo ezaupideak. Eta euskeraz ze esangura daukan azalduteko diño: "Pastizal" (de oma-pasto, con R protética. Variante de Roma). Eta Roma abizena begiratzean, au irakurri lei: Roma, en Oñate, en 1.461. Variante de Oma = pastizal. Bai eta variante de Irama = helechal, de ira, aro = helecho y el sufijo ama. Itxura edo ikuspegi baten, XV. gizaldian Genoba zan itxasontzirik geienak joan bearreko portua. Martin Santxez bilbotarrak eraso bat euki eban Saboiako dukearen aldetik, Cerdeña’tik Napoles’eko erreiñua igarotean, eta emen Juan Likona ondarrutarra agertzen da Jakobo Spatafora´k erabillan txalopa bat inguratzen. Simancas’eko artxiboan aurkitzen da ori. Simancas berbertan dago baita ondarrutar baten aurkako auzia. 1.487 urtekoa da. An salatzen ebena Pedro Urresti ondarrutarra zan, moroekaz ondo konpontzen zanaren aitzakiz, ta berak erabillan txalopea be kendu eutsen eta saldu. Baiña andik lau urtetera bere burua garbitu al izan eban, auzia irabaziaz. 1.477 urtean gipuzkoar eta bizkaitar txalupa batzuk eskoziar txalopa bateri erabillan guztia kendu eutsen. Ondarrutarrak an lapurtutako asko errira ekarri eben , nai ta bertaraño jarraitu eskoziarrak. Gertaera onetan Diego Aresmendi ondarrutarra agertzen da txalopako buru lez. Abizenetatik laster igarten da ondarrutar abizen jatorrak zirala eurenak. ETXEAK Gizonen alboan ikusi daiguzan etxeak. zan. Eta aldi aretan etxe asko egurrezkoak ba ziran be, eta arrain gantz eta koipez beteta egozalako, sualdi larrietan bertan bera galtzeko arriskuetan ezagutu ziran. Ba egozan tartetan torre batzuk eta arrizko etxeak. Euretan bizi ziran Ondarroari itxura eta entzutea emoten eutsenak. Ala, euretarikoak: Aboitiz. Ikurdi edo eskudoa eukan, esaera onegaz "Ad vitam aut culpam" Agar. "Hon haec sine nomine" ikurdian. Etxe onen eta abizen onen aztarrenik ez dago gaur Ondarroan. Auñamendiren "Enciclopedia General Ilustrada del Pais Vasco"n irakurten danez, abizen onetakoak Ondarroan euki eben euren jatorrizko etxea. Jaime Kerexeta’k diño etxe au Frantziako Venaissem kondadutzatik etorria zala. Lopez Mendizabal’en esanetan euskal itxura emon nairik, Agar ori Akar’en aldakuntza izan lei. Beste etxeak: Ondarroa, 1500 aurretik, iru kaledun erri txiki bat Iru kaleak gaur be ezagutzen diran eran: Goiko kalea, nai eta gaur izen ofizialez Txomin Agirre kalea deitu, baiña beti be erriarentzat Goiko kalea. Kale Nagusia edo Kale Andia, bietara ezagutu izan da, eta Ipar Kalea. Eta ortik bera Erribera edo Ibarra kalea. Orreik kenduta, beste lurralderik geienak, Artibai egaleko ortu eta iatzak izan ziran, edo ta itxas alderdiko ondartzak. Agirrekoa. Gaur be etxe au ezaguna da Goki kalean. tua. Ateguren. Agirrekoa berbera da, gizaldietan alda- Aranzibia. Guk Antxubixa. Eta onetan aitortu bear da Berriatuako lurretan, Ondarru ta Berriatu bitartean ikusten dogun torre etxea ezaguna ba da be, Ondarroako kaleetan, Ipar kalean euki ebela Aranzibiatarrak beste etxe bat. O n d a r r o a 2 0 0 3 103 K U L T U R A R E N O N D A R R O A , K A B I A Ondarroa, 1940-45 ialdera Arostegi.- Barroeta. Anton Trueba’ren esanetan, Ondarroan euki eban jatorrizko etxea. Ezaguna da Markiña’n be abizen onetako dorrea. Etxeandia. Gaur Erribera kalean ikusten dira, urte askotan eskutatuta egon izan diran etxe onetako leio eta agerbide zarrak. Goitiniz. Torrea izan zan. Ba dirudi gaur Musika Eskola dagoan lurraldian egon zala. Izen bardiñeko baserri bat badago, baña agiriak or dagoz torrea be egon zala esaten dabenak. Illorokua. Lopez Mendizabal’en esanetan berak Elorrio eta Barinaga’n billatu eban lenengoz abizen au. Ondarroan, Parrokiko illobi edo sepulturak banatu ziranean, Illorokua etxeak Ebanjelio aldeko erreskadan, 53garrena eukan. Jauregikoa. Kaleandian, eleizarako bide egalean. Arrizko etxe galanta. Goiko-kale eta Kale-andira emoten dabe bere ormak. Likona. Gaur be ezaguna da torre au, nai eta Likona abizena zearo galdu errian, lenengo abizentzat behintzat. Liburu askotan Torre-barria da. Itxuraz, aurrerago beste izen bereko torrea egon zan, eta ez jakin lengoaren gaiñean eraikitako etxea dan gaur ezagutzen dana. Munitibar. Trueba’ren esanetan, abizen onek Ondarroan euki eban bere oiñetxe edo jatorrizkoa zana. Olabarria.- 104 O n d a r r o a 2 0 0 3 Antxikoa. Markiña’ko Antxia torrekoekin zerikusia eukenak, odolez beintzat. Orrez gain, antxiñako papaer zar ugari ez ba dago be, ba dago 1.541 urteko etxe erroltzea, eta an ikusten dira garbi etxe jaube eta biztanle askoren abizenak. Eta euretan, Aierdi, Apallua (oneik be euki eben torretxoa), Aranzibia, Arriola, Aulikiz, Artolazaga, Asterrika, Aransolo, Aranaga, Belendiz, Elantxo, Gillestegi, Goitia, Inprubide, Iramategi, Irarrazabal, Kareaga, Laka, Lekoiz, Olabe, Orobio, Pertika, Portu, Sagarraga, Sustaeta, Tellaetxeri, Unda, Urkiola eta abar agertzen dira, eta gauza bakana da orren artean be erdal kutsuko abizenik ez aurkitzea. PARROKIAN BATEATUAK Ondarroan, beste parroki askotan lez, 1.550 inguruan asi ziran bateotakoen izenak edo kontua artzen. Trentoko Eleiz Batzar Nagusiaren ondoren etorri zan ori. Eta 1.550 urtean kontatzen asi eta 1.900 urte arte, danetara, 13.925 lagun jaio ziran gure errian. Zeaztuta: 1.550 urtetik 1.600 urtera, 859 lagun 1.601 urtetik 1.700 urtera, 1.611 lagun 1.701 urtetik 1.800 urtera, 2.371 lagun 1.800 urtetik 1.900 urtera, 9.084 lagun K U L T U R A R E N K A B I A Ondarroa, 1902-1905 aldera. Ikerketa etnografiko liburu batetik ateratakoa, “2. taldea: Eredu Euzkotarrak” diño. Gizon hauetako bat “Romano” pilotariaren osaba da . Orreitan, XVIgarren gizaldiko 859 lagunetatik, abizen ezbardiñekoak, 188 izan ziran Patrokua.- E U S K A L ARGAZKIA: G. DE ZORRAQUIN. ROSARIO ARETXAGAK EMONDAKOA E U S K A L TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA O N D A R R O A , XVIIgarren gizaldiko 1.611 jaiotzetatik, 240 izan ziran abizen ezbardiñekoak. XVIIIgarrenean jaiotakoetatik 297 ziran abizen ezbardiñekoak. XIXgarrenean 9.084 jaiotzetatik, 445 abizen ezbardiñekoak. Eta euretatik abadeak esan arren batzun jaiotzetan "Dios sabe de que padres", edo "por mucho que averigüé no dí con sus padres" edo ta "pobres vagantes" eta antzerakoak, orreik ez eben abizenik lagaten. Ez ziran erian kokatzen. Ziurtzat esan geinke, erdal abizenetan 1.627 urtean agertzen dala Oliveros-Sargueras bat. Eta beste berrogei urte ingurutan beste iñor ez. 1.677 urtean Fernandez Velasco bat jaioten da, baiña oneik be ez eben odol barririk sartu errian, erriz-erri ibilten ziran eskaleak ziralako. Eta 1.696 urtean sartzen daerrian Gonzalez Santisso abizena. Galizitik etorria zan. Eta urte berean Gonzalez Nuñez bat, eta au portugaldarra zan. XVIIIgarren gizaldian, 1.705 urtean Fuelles abizenduna jaio zan, Madrid’tik etorria zan, baiña beste geiagorik ez zan bertan jaio. 1.710 urtean Valle bat jaio zan. Araba´ko Henares’tik etorria, baiña au be bakarra izan zan. Ibiltarien batzuena. 1.746 urtean Trujillo.Gurasoak eskaleak ziran eta emendik joan ziran. 1.768 urtean lenengo Ruiz de Dulanto jaio zan. Au errioxarra zan. Geroago batzutan Ruiz de Dulanto eta bestetan Dulanto Ruiz agertzen da; abizen au bertan sartuta geratu zan. 1.750 urtean Trizio abizena agertu zan. Cenicero’tik etorria. Emen bateatuarren bakarra izan zan. 1.784 urtean Martinez de Llano, Burgos´ko Villafriatik etorria. Iru jaio ziran abizen orretakoak Ondarroan, baiña Burgos aldera biurtu ziran. 1.799 urtean, Perez, palentziarra. Pereztarrak bertan ugaritu ziran. XIXgarren gizaldian, lenengo berrogeitamar urtetan, aureragoko urtetako neurria emon giñei. Beste sei famili etorri ziran lenengo 50 urteetan. Jimeno. Briviesca´tik etorri ziran eta emendik deituta etorri be. Organu jotzaillea zan lenengoa. Organu jotzaille, musikalari, sakristau eta al eban guztia egiteko gertu etorri zan lenengoa. Gizaldiaren barruan 35 Jimeno jaio ziran gure errian. 1.807 urtean Mejias abizena etorri zan. Ez jakin nundik. Amasei Mejias jaio ziran gizaldiaren barruan. Talon abizenekoa be jaio zan, baina bakarra, salamankarra zan. rriak. Ramos abizeneko bi jaio ziran, Valdepeñas’tik eto- Baiña gizaldiaren erditik aurrera ugariago datoz erdal O n d a r r o a 2 0 0 3 105 E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A Ondarroa, 2003ko otsaila. Kalipot-arrantzaleak Ondarroa, 1947-50 aldera. Fabrikako andrak abizenak, alaz eta ez euken bertan geratzeko gogo andirik euki. Geratzeko asmotan edo merkatu ona ikusita bertan geratzen asi ziranak, Santander’tik etorritako "pasiegoak" ziran: Abascal, Lavin eta abar. "FUEROAK" GALTZEA... Orduntxe igarten da erbesteko kutsua. Karabiñero eta abar asi ziran etorten eta bertan geratzen. Baiña karabiñeruak erri egokitzat artzen eben au, eta atsegiñez bertan bizi. Eta euren seme-alabak euskeraz euskeraz ikasten asi ziran. Orrela, Ondarroan, 1900 urte arte, zazpireun eta larogei abizen ezbardin ezagutzen ziran, jakiña lenengo abizena eukenen artean, eta euretatik eun eta hamaika kanpotik etorritakoak. Orrela euneko amabi inguru izatera eldu ziran abizen erdaldunak, baiña orrek ez dau esan nai erdaldun jarraitu ebenik. Euretatik erdiak baiño gehiagok euskera ikasi eben, ez eskoletan eta ez etxeetan be, kalean baiño, erri bizitzan baiño. Sartu gaitezen gure gizaldira (XX.era) Txirrist eta laprastadan. Gizaldiaren lenengo laurdenean, Ondarru, euskera kontuak Eleizak eta familiko bizitzak erabilten eban. Beste aldetik, bost milla bizilagun eukiarren, mutillentzat eskola bi , neskeentzat beste bi, danak lenengo maillakoak. 106 O N D A R R O A , JOSE MURUETAGOIENA SCOLA ANTIGUA “SAGUK” EMONDAKOA O N D A R R O A , O n d a r r o a 2 0 0 3 1.906 urte inguruan Gurutzeko Alabak, monjak etorri ziran. Oneik, txikitxoentzat, euskera egiten eben. Guri, anditxuagoei erdera erakutsi eta azalpenak euskeraz emon. Estaduko eskolak, ez eben euskerarik erakusten. Baiña ez eben indar andirik be erderara biurtzeko. Kontu egin maisu bakoitzak irurogei umetik gora, adin guztietakoak eukiten ezabala. Ezin asko irakatsi. Errian, arrain usaiñekoak kenduta, industririk ez. Bajurako arrantzaleak, eta geien be andrazkoentzat kontserba eta filetetako lana. Kanpoko biargiñik ez. Arrantzaleak danak euskaldunak. Karabiñero batzuk kenduta ez egoan erdal erakunderik. Beraz euskera errez zaintzeko eran ezagutu gendun Ondarroan. Egia da ikasi be ez genduala egiten, etxeetako berezkotasunetik kanpora. Egia da baita euskal izenik be ez gendula oraindik gure denboretan. Jakiña da eleizako goi agintariak ez ebela orretan eskurik emoten, arerio agertu zirala. Gogoratu 1910ko gotzaiñaren agindu bat. Egia da izenak ez dabela gizonik egiten, baiña zerbait erakutsi bai, txapela nundik darabillan ezagutu eragin bai. 1.910 urtean, oztopoak oztopo, 4 ume bateatu ziran euskal izenakaz. 1.911 urtean, bederatzi. 1.912 urtean, amar 1.913 urtean, hemeretzi 1.914 urtean, ni be tartean nintzala, amalau. 1.917’n hogei ta bost. 1.919’an berrogei ta bi. Or be ikusten da euskal maitasun apur bat. Aurrera joanda, 1.931 urtean, Antiguako Ama errira ekarri zanean, kaleetan jaso ziran ia eun arkoetatik iru bakarrik ziran erderazkoak. Bardin gertatu zan, 1.949 urtean, Begoñako Ama errira ekarri zanean. Agintarien aginduak aurkako izanarren, errian ez eben indarrik artzen. Latiñez esaten dana: ex abundantia cordis os loquitur. Ondarruk biotz euskaldunez agertu eban bere maitasuna. GERO, GEROKOAK... Arrasteko arrantza Ondarroan indarra artzen asi zanean, gauzak aldatzen joan dira, arrantzale preminaren eraginez. Arrasteko arrantza era gerra aurretxoan sartu zan emen, naiz eta urteak aurrez ezagutu Pasaian eta Erandion. Lenengotan lau txalupa bakarrik. Eta danak ondarrutarrak. Eta gerra amaitu ondoren, nai eta Ondarrun bertan egin zan Kantauri guztiko batzar baten, Kantauriko portuak arrastaren aurka agertu, arrantzako erabide ori indar artzen asi zan. Eta bertako mariñeltzat, txalopetako gizontzat, gizonak kanpotik ekarten asi ziran. Lenengotan galiziarrak, eta orreik Ondarru euskaldunean sartzean, euren artean galegoz egiten baeben be, ume eta andrak laster asi ziran euskera ikasten, emengo kale giroan. Galiziar batzuk euren portuetan gauzak obetzen asi ziranean, euren lurraldera joaten asi ziran. Eta utsunea beteteko, andaluziarrak ekarten asi ziran. Ia astero etorten zan Almeriatik edo Ayamontetik autobusen bat. Orrela bost-sei milla laguneko Ondarru, bederatzi milara laster eldu zan. Ainbeste jende batera etorteak bere eragiña euki eban. Berbetan bikoiztu. Orduan ezagutu genduzan errian ainbat extremeño, andaluziar, moro eta portugues, ez ziran danak errian geratzen joan. Bizimodu garratza itxasokua eta batzuk laster aldatu ziran inguruko errietako beste leorreko zeregiñetara. Gero, arrantzako goraberak garraztean, baretu egin zan orreen etorrera. Gaur, afrikar baltzak ikusten doguz kaleetan, ogibide bila gurera etorrita. Edozetara be, askok laster ikasten eben eta dabe kalean euskera. Erbesteko askok eurenean jarraituarren be, badakie irabazpidea billatu daben erriari begiramena eukiten. Beste alde batetik, bertokoak eta bertaratu askok, euskaldun jarraituarren, irakaskintza, telebista eta gaurko komunikabide eta ibilbideen indarrez, gaztelera ondo ikasi dogu. Orrek konplexu guztia kendu dau alkarrekiko. Alaz eta oraindik Ondarru euskaldun dala, guk baiño errezago igarten dabe ortan begirale diranak. Zutarra (Augustin Zubikarai) O n d a r r o a 2 0 0 3 107 O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A GOTZON AULESTIA ONDARRUTAR MUSIKARIA (1940-2003) Gorka Aulestia Txakartegi Heriotza guztiak mingarriak dira eta ez da bat ere samurra beraiek deskribatzea, batik bat hildakoa senidea denean. Hain zuzen, horixe da Gotzon Aulestiaren kasua eta, bertoko egunkari batek zioen bezala, "sortzeko unerik onenean hil zaigu" (J.A. Zubikarai, 2003-III-16ko Deia: 66.orr.). 2003ko martxoaren 14an hil zenez, bere heriotza dataren hurbiltasuna eta, orobat, senidetasuna ez dira aholkularirik egokienak holako egoeretan objektibitatez idazteko, zeren hildakoaren aldeko apologia subjektiboegian eror baikaitezke. Dena den, Ondarroa aldizkariak egin didan gonbiteari ezin diot entzungor egin. G. Aulestiaren pertsona eta obra aurkezteko eskaria egin didate bere jaioterrian egindako lan musikala nabarmen dezadan, halaber, bere produkzio orokorra bazterrean utzi gabe. Beraz, laburki bilduko ditut haren bizitza eta lan oparoa. G ONDARROA, 1997AN. GORKA AULESTIAK EMONDAKO ARGAZKIA otzon Aulestia Txakartegi Ondarroan jaio zen 1940ko maiatzaren 27an arrantzale familia xume batean eta sei anai-arrebetan gazteena izan zen (hiru arreba eta hiru anaia). Bere haurtzaroa edozein umerena bezalakoa izan zen eta, herriko haur gehienen modukoa, Astilleru auzoko mutiko alai eta bihurria izan genuen. Bederatzi urte zituela, Silverio Beristainek zuzendutako dantzari taldean sartu zen bere arreba Amaia eta Itziarrekin batera, eta han Luis Mª Etxaburu "Latxanbre", geroago Euskal Herriko txapeldun handia izango zena, izan zuen bikotekide dantzari txikienetan. Garai hartan inork ere ezin zezakeen susma haur arrunt harengan hain musikazaletasun sakona sortuko zela. Ondarroa, 1962 inguruan. Nasa kalea (molla zaharra), Gotzon jaio zen kalea. Ondarroa, 1940an. Gotzon, sei hilabetekoa. (Argazki egilea: Furor) O n d a r r o a 2 0 0 GORKA AULESTIAK EMONDAKOAK Gotzon Aulestia Txakartegi (Ondarroa, 1940 • Donostia, 2003) HAURTZAROA. ONDARROA (1940-1951) 3 109 E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOAK O N D A R R O A , Monachil, Granada, 1962ko otsailean. Fraile ordenaten. Monachil, 1963an. Gotzon Mikel Elugaz. AITA AGUSTINDAR ERREKOLETOAK. MARTUTENE, DONOSTIA ETA MONACHIL (1951-1958) Ondarroa, 1949-05-10. Itziar, Gotzon eta Amaia dantzariak. Ondarroa, 1950-51. Bloeneko fabrika aurrean, bertako beharginak. Makurtutako umeen artean, eskumatik lehenengokoa da Gotzon. 1951n Martuteneko (Gipuzkoa) Aita Agustindarren ikastetxean sartu zen eta han Humanitate urteak hasi zituen (1951-1953). Geroago Donostiako Santa Rita Ikastetxera igaro zen eta ikastaro horiek eta Filosofia ikasketak burutu zituen (1953-1958). Euskal Herrira itzulita, Donostian Santa Rita Ikastetxean irakasle aritu zen eta latina, grekoa eta filosofia irakatsi zituen, horrez gain abesbatzaren zuzendaria eta organojolea ere izan zen. Aldi berean, Donostiako Goi Mailako Kontserbatorioan F. Escuderorekin Armonia, Kontrapuntu, Fuga eta Konposizio ikasketak eta A. Cabanasekin piano ikasketak egin zituen. Gainera, karrera Hamaika urte zituela musikarako ezohiko joera erakutsi zuen, hori zela-eta tiplea izan zen eta baita bere inguruko pianoak tekleatzeko zalea ere. Hamabost urte baino ez zituela, bere lehenengo bi gabon kanta konposatu zituen, eta hemezortzirekin bere komentuko ekitaldi liturgikoetan kantatzen ziren zenbait motete eta gabon kanta; zoritxarrez, hasiera musikal haien froga dokumentalik ez dago. Hala ere, hauen ondoren egin zituen bi abestiren partiturak badaude: Campanitas (1962) eta Bateletan (1962; azken hau bere arreba Amaiari eskainia dago). Ondarroan Andramaxetan. Aulestia Txakartegi sei anai-arrebak. Ezkerretik eskumara: Amaia, Gorka, Lorea, Kepa, Itziar eta Gotzon. 110 O n d a r r o a 2 0 0 3 G.Aulestia neurri handi batean autodidakta izan zen, dena den horrek ez zion galarazi azterketetan oso nota bikainak ateratzea eta Granadako "Victoria Eugenia" Kontserbatorioan solfeo ikasketak, hiru piano ikasturte eta bi armonia ikasturte egin zituen, gainera batzuetan bere nagusien baimenik gabe. Granadan botoak egin eta Ordena txikiak eta nagusiak (diakonotzaordea eta diakonotza) jaso zituen. 1963ko abenduaren 21ean Donostiako Seminarioan apaiztu zen eta egun batzuk geroago Ondarroan, abenduaren 29an, bere lehenengo meza eman zuen. GORKA AULESTIAK EMONDAKOA GORKA AULESTIAK EMONDAKO ARGAZKIAK 1958an nobiziatua eta teologia ikasketak egiteko asmoz (1959-1963) Monachilera (Granada) aldatu zen. Urte horietan gai erlijiosoak sakonki landu zituen, baina bere bigarren bokazioa, hots, musika, ez zuen baztertuta utzi. Ondarroa, 1963. Meza berria. Gotzon gurasoekin: Angel eta Josepantoni. O n d a r r o a 2 0 0 3 111 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A (1965, piano eta haize instrumentuetarako kalejira. Bi ahotsetarako abesbatza); obra hau bere anai-arreba Amaia eta Txomin Ituarteri eskainia dago. Solistentzat eta ganbara orkestrarentzat egindako Mundu Baltzean (1966), ArreOrru (1967), Bost kanpai (1966) eta Nik ez dakit (1966) abestiek, baita hirugarren euskal jaialdiko abesti irabazleak ere, Augustin Zubikarai ondarrutar idazlearen letrak daramatzate. Coliseo Albia Antzokia, Bilbo, 1967ko martxoaren 12an. M.C. Ibarra, F.J. García, G. Aulestia, B. Lertxundi, M. Lurdes Iriondo. bukaerako bi lehenengo sari lortu zituen: Armonia (1964) eta Fuga (1966) sariak. Urte horietako produkzio musikalean Amets egin dot (1966) orkestraz lagundutako ahots bakarreko kanta nabarmentzen da, Bilboko Coliseo Albian III. Euskal Abestien Jaialdian lehenengo saria lortu baitzuen (1967-III-12). El Correo-ko J.A. Larrauri orduko kritikari musikalak lehiaketari buruz honela idatzi zuen: "[...] deseamos elogiar la canción ganadora "Amets egin dot" con música de Angel Aulestia y letra de Agustín Zubikarai. Canción incomparablemente la mejor, con estilo moderno, sí, pero con una unidad mantenida y un carácter vasco muy presente en todo momento". Beste obra batzuk ere aipagarriak ditugu: Artzai Ona (bere adiskide Andres Herrerarekin batera 1965ean konposatutako meza eta Donostiako elizbarrutiko lehiaketan Donostia (F. Escudero), Bilbo (Victor Zubizarreta), Iruñea (Fernando Remacha) eta Sevillako (Norberto Almandoz) kontserbatorioetako zuzendariek osatutako epaimahaiak onartutakoa. Meza hau herri eta abesbatzarentzat dago konposatua, organoak lagunduta); Eskari samurra (1967, Saustan izenaz ezagunagoa), abesbatzarentzako abestia, 4 ahots mistoetarako eta solistentzat pianoak eta orkestrak lagunduta; María, Madre de la Iglesia Meza (1967, 4 a.m.etarako eta herriarentzat organoak lagunduta); Ardu, Ardu 112 O n d a r r o a 2 0 0 3 Bere maisu F. Escuderorekin konposizio karrera amaituta, ikasketak hobetzeko eta garai hartan askoren ustez munduko konpositorerik onena zen O. Messiaenek zuzendutako kontserbatorioan sartzeko asmoz, 1967an Gotzon Aulestia Parisera joan zen. Hogei eta zazpi urteko euskal konpositore gaztearengan maisu frantsesak utzitako marka handia izan zen, batez ere Turangalîlaren egile mirestuaren kalitate humano, artistiko eta erlijiosoagatik. Onarpen proba gogorrak egin ondoren, urrian ikasturtea hasi ahal izan zuen. Konposizio ikastaroak erraztasunez eramateko bere frantses maila nahikoa ez zenez, "Alliance Française"-n ere matrikulatu zen. Ikastaro horretan (ikastaro berezi eta ikuspuntu akademikotik gorabeheratsu suertatu zitzaion "68ko Maiatzaren Udaberria" izan zela-eta) berak egindako piezarik nabarmenena Événement à Gernika (1967, Gernikan gertatu zen) dugu, hiru aldiz interpretatua izan dena: Errenteriako Musikastean (1984ko maiatzaren 18a), Zumaiako Nazioarteko Jaialdian (1990VIII-5) eta Donostiako 48. Musika Hamabostaldian (1987ko abuztuaren 21a). Pianoarako egindako obra da eta, egilearen arabaera, "Gernikako bonbardaketaren gertaera historikoari buruzko zertzelada adierazten du". Zarautz, 1968. Francisco Escudero konpositoreari omenaldia. Argazkian, Francisco Escudero bera, Txomin Ituarte, Jabier R. Solabarrieta Urrutxe, Mari Paz Ituarte eta Amaia eta Gotzon Aulestia. MADRIL (1968-1970) 1968ko udan Madrileko Santa Mónica Parrokian organojole jarri zuten eta, bere maisuaren oroimenez, "Olivier Messiaen" abesbatza sortu eta zuzendu zuen. Horrez gain, 1968ko uztailean Clemente Terni irakasleak Santiago de Compostelan zuzendutako konposizio ikastaroetan parte hartu zuen. Han bertan Egia bat esateagatik (1968) konposatu zuen, Gabriel Arestiren Harri eta Herri poematik ateratako letrarekin. Soprano eta errezitatzailearentzat eginda dago, lau eskutarako piano, harpa, txelorako eta perkusio taldearentzat. 1984ko maiatzaren 18an Errenteriako Musikastean estreinaldia egin eta 1986ko abuztuaren 22an Donostiako 48. Musika Hamabostaldian interpretatu zuten. 1969an Madrileko kontserbatorioan matrikulatu zen eta Gerardo Gombau maisuarekin musika dodekafonikoaren teknikak ikasi zituen. Ezina (1970; xirula, oboe eta bi gitarrarako azterketa dodekafonikoa) konposatu zuen. 1984ko maiatzaren 18an Errenteriako Musikastean lehen aldiz eman zuten. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOAK GORKA AULESTIAK EMONDAKOA OLIVIER MESSIAEN. PARIS (1967-68) Aireportuan, 1975. Gotzon abade lagunekin. O n d a r r o a 2 0 0 3 113 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A MISIOLARIA BRASILEN (1970-1975) Egi Bidean, 1970. “Kresala” taldearen diskoa. Urte horretan bertan Cantar es amar (1970) hamalau kantak osatutako diskoa, 4 a.m.-etarako, grabatu zuen, "Olivier Messiaen" abesbatza berriak interpretatua; hauetako lau abestiekin (beren letrak A. Zubikaraik euskaratu zituen) Egi Bidean (1970) diskoa grabatu zuen Ondarroako "Kresala" koruak lagunduta. Madrilen egindako bi urteko egonaldian ondorengo obra hauek ere nabarmendu egin behar dira: Eucaristía (1970, eszena dramatikoa orkestra handi eta abesbatzarentzat egina); Preludio (1970), orkestra sinfonikoarentzat, eta Beethovenen 26. op. sonataren Orquestación (1970): Andante Bariazioduna. Manaos, Brasil, 1975. Gotzon Aulestia Koruen zuzendari. 114 O n d a r r o a 2 0 0 3 Geroago, 1975eko uztailaren 16tik 20ra egindako biltzar eukaristiko handi baterako arduradun musikal izendatu zuten horretarako Missa do IX Congresso Eucarístico Nacional de Manaus obraren letra eta musika egin zituen. Lan hau aukeratu, saritu (partitura ugari aurkeztu ziren lehiaketa batean) eta grabatu egin zuten. Horrez gain, 300 bat ahotsetako abesbatza baten ardura hartu zuen eta, idazki batean agertzen den bezala: "Frei Gotzon ensaiou o coral do Congresso com 300 vozes mistas [...] e que se tornou um dos pontos altos do Congresso, durante as Celbraçoes". Manaoseko Metropoli Artzapezpiku D. Joao de Souza Limak agiri batean musikari ondarrutarraren lana aintzat hartu zuen eta esker ona adierazi zion: “em reconhecimento pela colaboraçao prestada ao Congresso, indispensável ao seu êxito otorgam a Gotzon Aulestia o presente diploma de COLABORADOR BENEMÉRITO. Manaus, 20 de Julho de 1975”. “al hacer esta obra me he limitado exclusivamente a darle el sentido a la letra, y que ésta, en todo momento, fuese informando a la música [...]. El relato tiene un contenido real muy profundo en cualquiera de nuestras localidades costeras”. BERRIZ EUSKAL HERRIAN: MARTUTENE ETA ONDARROA (1975-1978) Bost urteko kontratua bukatu eta gero, Euskal Herrira itzuli zen, Martutenera, eta han musika irakatsi eta ikastetxeko abesbatza zuzendu zuen. Hiru urteko egonaldi hori euskal kultura musikalari egindako ekarpenari estuestu lotua dago, baita bere jaioterriko “Kresala” talde musikalari emandako laguntzari ere. Talde hau Imanol Oruemazagak zuzendua zegoen eta asko ziren beren laguntza ematen zioten ondarrutarrak eta Ondarroan finkatutako pertsonak, hala nola, A. Zubikarai, J.A. Arkotxa, “Atxukale”, Jose Markuerkiaga, Amaia Aulestia, Txomin Ituarte, Jabier Urrutxe; horiekin batera G. Aulestiak Euskal Herriko hogei bat herritan jarraian aipatuko dugun bere obra erakutsi zuen. 1977an X. Leteren letra duen Atako Bandan (1975-1976) grabatu zuten (solistentzako, abesbatza eta Ganbara orkestrarentzako poema sinfonikoa); erritmoz eta indarrez beteriko musika abangoardista da. Disko honetarako ere beste lau abesti konposatu zituen abesbatzarentzat eta 4 a.m.-etarako: Zuzentza (1976), Amaren kezka (1976), Euskal Herri Berria (1977), eta Bertsolaria (1976) (azken hau Joxe Martin Apalategiren letrarekin eta Fernando Aire Xalbadorri, Urepeleko bardo hil berriari, eskainia). Egileak berak birpasatu zituen obra honen letra eta musika 2000ko uztailaren 28an. GORKA AULESTIAK EMONDAKOA GORKA AULESTIAK EMONDAKOA Bere bizitzako une zoriontsu batean (lagun onak, lana, lorpen musikalak e.a.) G. Aulestiak dena bertan behera utzi eta erlijio bokazioari lehentasuna eman zion bokazio musikalaren aurretik. Horren ondorioz, bere borondatez Brasileko Amazonia aldera, hain zuzen Amazonas ibaiaren Purus ibaiadarraren ondoko Canutamara, misiolari joan zen. Lana gogorra zen eta ugari ziren Amazoniako oihaneko gaixotasunak. G. Aulestiak gaixotasun larria hartu eta Manaosera eraman zuten. Han poliki-poliki osatuz joan zen eta, bitartean, arlo musikalean ere lan egin zuen. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA Manaos, Brasil, 1975. Gainera, 1976an Nor da Pekatari konposatu zuen, 4 a.m.-etarako eta solistentzat “Masas Corales de Tolosa”-k argitaratua eta urte horretan bertan “Premio Vizcaya”-n Itxaso Lapurra obraz abesbatzentzako bigarren saria lortu zuen, hau 6 a.m.-etarako eta solistarentzako abestia dugu euskal instrumentuek lagunduta. Egilea konposizio honetaz honela mintzatu zen: Bizkaiko Aurrezki Kutxak 1976ko abenduaren 5ean argitaratutako programa irakurriz gero, badirudi 47 orrialdeko obra hau interpretatzea ez dela bat ere erraza. Hona hemen: “la obra Itxaso Lapurra del compositor guipuzcoano (?) Gotzon Aulestia, ha sido también premiada en el Concurso en razón de sus méritos con un 2º premio. No ha sido posible, sin embargo, su estreno en este concierto por la gran duración de la misma y por las dificultades de orden técnico que han encontrado los coros para su rápida preparación”. 1977an Herri zahar hau diskoa ere grabatu zuten, hamar kantak osatutakoa eta ganbara orkestrarentzat eta solistentzat G. Aulestiak egina. Horietako batek, Itsas Kateak abestiak, Ondarroan “Canción Marinera de Euskadi” lehiaketan bigarren saria lortu zuen. Ekintza artistiko hauek guztiek eta irteera ugariek arazo bat baino gehiago sortu zioten bere agustindar nagusiekin. Egoera horrek Setien apezpikuaren bitartekotza behar izan zuen. Beronek alde guztien arteko bilera batean Aita Agustindarrak Elizaren “aggiornamento” batera animatu zituen unean uneko gizartera hurbiltzeko, Elizaren asmoa den bezala. Hasieran dena konponduta zegoela zirudien arren, ondorioak ez ziren berak espero zituenak eta musikari ondarrutarra alde egitera behartu zuten. 1978ko martxoaren 19tik urte horretako uztailaren erdialderarte Granadako hiriburuko parrokia batean egon zen. “Kresala” Jolas eta Kultura Elkartea, hurrengo lerroek frogatzen dutenez, kasuari konponbidea ematen saiatu zen: “[...] esta Sociedad Recretativo-Cultural “Kresala” de Ondárroa, vinculado estrechamente a su pueblo desde hace muchos años, ha acordado en la reunión celebrada al efecto el día 20-IX-1977, dirigirse oficialmente a Ud. a fin de manifestarle O n d a r r o a 2 0 0 3 115 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N nuestra inquietud con dicho destino y sus consecuencias para esta Sociedad y el pueblo, en general, ya que Gotzon ha estado fuertemente unido con nosotros y su colaboración ha sido enormemente positiva”. “La inculturización en el apostolado del País Vasco” izenburua zuen 14 orrialdeko agiri batean jarritako eta bere nagusiei zuzendutako hausnarketa serio baten ondoren, Ordena Agustindarra utzi eta Euskal Herriko klero sekularrera igarotzea erabaki zuen. Bi urte pasatu eta gero, gauza bitxi bat gertatu zen, G. Aulestiari ordena agustindarreko goi mailako agintari batek begirunez eta maitasunez beteriko gutun bat bidali zion, non komentura itzultzeko gonbitea egin zion: “hago votos para que tengas un verdadero éxito apostólico. Pero ¡cómo me gustaría que retornases con nosotros! Sentiría una gran alegría. Los años no hacen desaparecer tantos ideales vividos en común, tantas luchas y tantos esfuerzos. Pido a Dios que se haga el milagro”. Baina ordurako bera oso zoriontsu eta pozik bizi zen eta “miraria” ez zen egin, eta gonbitea eskertu zuen arren Urnietan apaiz jarraitzea nahiago izan zuen. Bitartean, 1978ko udaren zati bat eta bere erlijio egoera konpontzeko itxaron beharreko hurrengo hilak atseden hartzeko ondo etorri zitzaizkion, gainera musikari erabat emana egon zen eta bi disko armonizatu eta orkestratu zituen: Luzaideko Iantzak (I eta II). Beste alde batetik, denbora aurrera joan ahala, bere erlijio egoera konpondu nahi zuen: klero erregularra edo fraide izatetik klero sekular edo parrokiako apaiza izatera igaro. Nahiz eta Gipuzkoan urte asko bizitzen zeraman, G. Aulestia beti bizkaitar sentitu zen (eta, jakina, Bilboko Athleticen jarraitzaile) eta horregatik Bilboko elizbarrutian sartzeko ahaleginak egin zituen. Hala ere, bere lurraldeko eliz aginteriekin ez zuen akordiorik lortu eta berriz ere Donostiako apezpikuarengana jo zuen. Setien jaunak borondate onez hartu zuen (gure ondarrutarrak sekula ahaztu ez zuena) eta proba moduan apaiz lagunkide bezala bidali zuen Urnietako parrokiara. URNIETA (1978-1980) G. Aulestiarentzat herri honetan emandako ia bi urte horiek oso osasungarriak izan ziren. Alde batetik, Zegamako (Gipuzkoa) Joxe Goiaren guraso euskaldunengandik maitasun handia jaso zuen, zeren beraiek apaiz taldea zaintzen baitzuten. Gotzonek beti biziki maite izan zituen. Bestetik, apaiz lagunen ondoan eta herriko jendearekin harremanetan bere euskara nabarmen hobetu zuen, gainera “euskara batuan” alfabetatu egin 116 O n d a r r o a 2 0 0 3 O N D A R R O A , K A B I A zen, A.E.B.-etako senideekiko konrrespondentziak frogratzen duenez. Honez gain, M. Lurdes Iriondo eta X. Leterekin izandako harremanen bidez euskal kultura hobeto ezagutzeko aukera izan zuen. Arlo musikalari dagokionez, berarengan ohikoa zenez, ez zen geldirik egon: parrokiako korua sortu zuen, berarentzat Eliz-Abestiak I (1979; 4 a.m.-etarako organoak lagunduta) hogei eta hamar kantuko bilduma konposatu zuen; Santa Ageda korua prestatu zuen; Maite Idirinen Ahizpatasuna (1979) diskoaren bederatzi abestietako zortzi armonizatu eta orkestratu zituen, baita Donostiako Ihauteriak (1979; Carnaval Donostiarra) ere, non Zubi Zahar ereserkia sartu baitzuen, Ondarroako izen bereko ikastolaren inaugurazioarako konposatua eta Pasaiako “Tirri-Tarra” fanfarreak interpretatua. Urnietan zegoen bitartean, Sevillako Katedral Metropolitarreko Kapera Maisu postua eskaini zioten, baina gonbite horri uko egin zion oso baldintza onak proposatzen zizkioten arren; eta, bere apezpikuari kontsulta egin ondoren, Euskal Herrian geratzea erabaki zuen. G. Aulestiak beti pentsatu zuen euskal musika konposatzeko ingururik egokiena eta sustraiak ezartzeko lurrik onena euskal lurra zela. Gainera, artista izateko bere bokazioa oso handia zen: “llega hasta tal punto la necesidad de tener que expresarse que resulta casi fisiológica”. AIETEKO PARROKIA (1980-1982) 1980an Donostiako Aieteko parrokiara apaiz lagunkide bezala bidali zuten eta han “Gurutziaga Abesbatza” sortu eta zuzendu zuen. Lehen emanaldia 1980ko abenduaren 8an egin zuten. Nahiz eta parrokia honetan artista lanak egiteko egoerarik hoberena ez aurkitu, bere produkzio musikala handia izan zen. 1980an Euskal Kondaira konposatu zuen, Euskal Herriko historiako pasarterik garrantzitsuenak jasotzen dituena, X. Lete eta X. Amurizaren letrekin. Bere jatorrizko bertsioan obra hau oso aurreratuta dago, baina bukaera eman gabe geratu zen, zeren, egilearen arabera, Haur eremutik irten gabe Jolastuko gara obra (1980; umeentzako hamar bilduma, abestiko ganbara orkestrak lagunduta eta L. Iriondoren letra) aipatu beharra dago. Erlijio kantuen alorrean Aietetik Kantari (1982) diskoa oso garrantzitsua da letren eta musika koralaren kalitateagatik. Hamalau abestiz osatutako bilduma da 4 ahots mistoetarako organoak lagunduta. Disko hau, baldintza kaskarretan grabatuta dagoen arren, euskarazko urte liturgikoaren kantu bildumarako meritu handiko ekarpen onuragarria da. Bukatzeko aipagarria da 23 kantuz osaturiko Eliz Abestiak II (1982) izeneko bilduma herriarentzat eta organorako. E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A Batzordeko kide izendatu zuten. Karguotan hogei urtez, hil arte, iraun zuen. Azkenik, Ama Salestarren komentuan bere obra handiak konposatzeko toki eta isiltasun ezin hobeak aurkitu zituen. Azterketetarako ariketa moduan aurkeztu zituen obren artean honako hauek nabarmentzen dira: Esperpento (1983; 46 orrialdekoa; Ramón Mª del Valle Inclánen testuari buruzko eszena, abesbatzarentzat 4 a.m.-etarako eta solistentzat orkestra sinfonikoarekin); Fuga Vocal (1983; 4 a.m.-etarako); Scherzo (1983; hari laukotearentzat); Fuga Instrumental (1983; 22 orrialdekoa; laukote instrumentalarentzat); Magnificat (1983; 38 orrialdekoa; abesbatzarentzat, solistentzat eta Orkestra sinfonikoarentzat); Escena dramática (1984; 35 orrialdekoa; Hamleten testuari buruzkoa Orkestra sinfoniko eta solistarentzat). DONOSTIAKO KONTSERBATORIOA. KATEDRALEKO ORGANOJOLEA. AMA SALESTARREN KAPERAUA (1983-2003) 1982an, Setien apezpikuak, G. Aulestiaren prestakuntza musikalaz jabetuta, Donostiako Goi Mailako Kontserbatorioko oposizioetan aurkezteko animatu zuen. Aieteko Oloriz-Gorostiaga adiskideen etxean kontzentratuta, prestatu zituen eta 1983an armoniako laguntzaile plaza lortu zuen. Urte horretan bertan Artzai Onaren Katedraleko organojole, Ategorrietako Ama Salestarren kaperau eta Euskal Herriko Musika Sakroaren Elizbarruti arteko “una posterior audición del Rey David de Honnengger me suscitó nuevas ideas y espero hacer una revisión del material porque la letra merece la pena”. G. Aulestiari ere Erein argitaletxeak deitu zion material didaktikoa argitaratzeko: ikastoletan euskara ikasteko metodo bat. Horrela Txalo Pin Txalo II (24 abestiz osatutako bilduma, ganbara orkestrak lagunduta, A. Lertxundiren letrak eta X. Lete, L. Iriondo eta A. Valverdek interpretatuak), eta Txalo Pin Txalo III (1981; antzeko egitura baina oraingoa Errenteriako “Orereta” Ikastolako umeek interpretatuta). Donostia, 1985. Donostiako Kontserbatorioko irakasle. O n d a r r o a 2 0 0 3 117 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A Técnicas compositivas del siglo XX liburua. TÉCNICAS COMPOSITIVAS DEL SIGLO XX (I. TOMOA). Liburu honek atal berezi bat merezi du, zeren bere bitartez G. Aulestiak erakutsi baitu sortzaile musikalaz gain, musika garaikidearen teoriko handia izan dela. XX. mendeko bigarren zatiko konpositorerik nagusienen obrarik garrantzitsuenak aztertu ditu, haustura tonaletik hasita gaurko estetiketaraino. 1990ean, E. Elizondorekin batera, laborategi elektroakustikoa diseinatu eta abian jarri, eta hil arte bere zuzendaritza eraman zuen. Donostiako prentsak laborategi horri honelaxe iritzi zion: “de los más avanzados del país [...] sólo el Reina Sofía es más complejo”. Lan hau iganderoko Katedraleko organojole betebeharrarekin bat eraman zuen, gainera Ategorrietako moja salestarren kaperaua zenez, eguneroko meza ere ematen zuen. Baina G. Aulestiak, bere obra zabalak erakusten duenez, sorkuntza musikalaren arloan ordu ugari eman zuen. Berak beti pentsatu zuen bere musikazaletasuna Jainkoaren dohaina zela, garatu beharreko gaitasuna. Gotzonek azaldu Ategorrietako Salestarren Komentuko Kaperau (1983-2003) 118 O n d a r r o a 2 0 0 3 zuenez, erlijio eremuan 400 bat obra egin zituen. 1984an Hitzmitz konposatu zuen, orkestrarentzako preludioa. Izenburuak (berriketa) ez du adierazten nolako trinkotasuna duen hain atsegintasun handiz entzuten den obra txiki honek. 1985ean Ixil-ixilik diskoko hamabi abesti herrikoietatik sei armonizatu eta orkestratu zituen Bilboko Orkestra Sinfonikoarekin E. García Asensioren zuzendaritzapean. Beren izenburuak honako hauek dira: Ixil-ixilik, Galtzaundi, Edurra teilatuan, Salamankara, Pello Josepe eta Bateltxoa kulunkaz. 1985. urteak bere ibilbidean inflexio puntua markatu zuen. Granadan Luigi Nono, Armando Gentilucci eta Giacomo Manzoni maisuekin musika garaikideari buruzko ikastaro batzuk egin eta gero (1985eko uztaila), bere sorkuntza artistikoari erabateko aldaketa eman zion eta arlo sinfonikoan musika mota hau lantzen hasi zen, ordurarte garatutako generoak guztiz alboratu gabe. GORKA AULESTIAK EMONDAKO ARGAZKIAK Profesionala zen aldetik, buru-belarri ekin zion kontserbatorioko lanari. 1982an armonia klaseak ematen hasi zen, baina 1983an hutsik zegoen Konposizio Katedraren ardura ere hartu zuen (1. eta 2. mailak) eta 1989az geroztik 3. eta 4. mailak ere bere gain hartu zituen. “[...] tengo que felicitarte porque has hecho un monumental trabajo y además muy minucioso. Creo que el libro es un buen ejemplo de análisis y una selección muy amplia de las técnicas compositivas contemporáneas. Seguramente será muy útil para los compositores jóvenes ya que siempre he constatado con preocupación que desconocen esas obras, no tienen partituras y no se han molestado en oirlas.” Bigarren tomoa 350 bat orrialdekoa izango da eta I. Xenakis, G. Ligeti, L. Berio (2003an hil zaigu hau ere, Aulestia baino hilabete batzuk beranduago) eta K. Penderecki konpositoreak sartuko dira eta 2004an argitaratua izango da. 60etako hamarkadatik gaur arteko obrak barnean hartuko ditu eta honako gaiak aztertuko ditu: espazioa, denbora eta musika espazial, elektroniko, informatiko eta ordenagailuak lagundua e.a. Bi liburuok hurrengo pertsona hauek dute helburu: goi mailako kontserbatorioetako konposizio eta azterketa ikasleak, eta XX. mendeko eta gaurko estetiketan interesatuta dauden profesionalak. GORKA AULESTIAK EMONDAKOA Donostia, 1990. Kontserbatorioko laborategiko zuzendari. 687 orrialdeko liburu honek harridura sortarazten du bere zehaztasun akademiko eta egileak erabilitako bibliografiagatik. 50 urteetan konposatutako obrei eta mendeko hasierarekiko (Debussy, Ravel e.a.) bere konexioari buruzko teorizazio eta ikerketa lana da, halaber Messiaen, Boulez, Maderna e.a. bezalako egileen lanaren azterketan eta atonalitate, politonalitate, serialismo, polirritmia, estrukuralismo sistemen eta dodekafonia gaietan sakonduz. Ondarrutar konpositoreari Tomás Marco kritikari musikalak bidalitako gutun batean ziotson: Koldo Mitxelena kulturgunea, Donostia,1997an. Técnicas compositivas del siglo XX liburu honen aurkezpena: Gotzon eta Karmelo Bernaola. O n d a r r o a 2 0 0 3 119 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N O N D A R R O A , K A B I A E U S K A L GOTZON AULESTIAREN OBRAK K U L T U R A R E N K A B I A GORKA AULESTIAK EMONDAKOAK KARMEL ALDIZKARITIK HARTUTAKO ZERRENDA (242 ZK., 2003-2 APIRILA-EKAINA), GORKA AULESTIAREN KOMENTARIOEKIN OSOTUA. Azken arnasa eman zuen komentuko lagunekin. AMAIERA G. Aulestiak bukatu gabe utzi dituen obren artean, oso aurreratuta dauden arren, CONCIERTO PARA PIANO Y ORQUESTA obra dago. Berau Donostiako Goi Mailako Kontserbatorioan armonia, kontrapuntu, konposizio eta orkestra zuzendaritzan saritutako Jabier Ituarte Aulestia bere antzinako ikasle eta lobak osatuko du. G. Aulestiaren bizitza eta obrari buruzko zirriborro hau ez nuke amaitu nahi hogei urtez egin zuen pedagogo eta hizlari lana aipatu gabe. Konpositore gazte belaunaldi batzuk prestatzeaz gain (v.g. “Músicos Vascos de Vanguardia”-n parte hartu zuten Errenteriako Musikaste 1994ko musikariak bere ikasleak izan ziren); musika garaikideko ikastaro espezializatuak; hitzaldi ugariak, beraien artean hauek ditugu aipatzekoak: Oviedoko Unibertsitateko Azterketa Musikalaren Nazioarteko I. Sinposiumean “Perfil Analítico” buruzko txostena (1991eko maiatzaren 22-25a), Pabeko Unibertsitateko Konposizio Koral Ikastaroa (1991), eta Euskal Herriko Unibertsitateko Munduko Filosofia Biltzarrerako “Tiempo, Espacio y Continuidad” buruz egindako txostena (1993ko apirileko 19-22a). 120 O n d a r r o a 2 0 0 3 A.- KONPOSIZIOA INSTRUMENTU BAKARRERAKO ETA ORKESTRARAKO - PIANO ETA ORKESTRA KONTZERTUA (2001) (Concierto para piano y orquesta) Bukatzeko bakarrik esan nahiko nuke G. Aulestiak ondo jakin zuela batera eramaten apaiz zerbitzuko lanak (lagunkidea, misiolaria, kaperaua) eta sakon sentitu eta bizi izandako bokazio artistikoa. Familia, adiskidetasuna, Euskal Herria, lan profesionala eta apaiz zerbitzua bere bizitzako jomugak izan ziren, eta Jainkoa eta Kristo Berpiztuarenganako fedea bere kristautzaren oinarria, Biblian eta S. Agustinen doktrinan inspiratua. Gazte joan zitzaigun, baina bere ekarpen musikala nahikoa dugu adierazi ahal izateko XX. mendeko bigarren zatiko euskal konpositorerik nabarmenetako bat izan zela. Goian bego. Gorka Aulestia Txakartegi GASTEIZ, 2003-IX-1 B.- KONPOSIZIOA ORKESTRA EDO BANDARAKO - Beethoven-en 26. Sonataren ORQUESTACIÓN (1970), andante bariazioak ditu orkestratarako egokitua. - PRELUDIOA (1970): Orkestra sinfonikorako. - ZUBI ZAHAR (1979). Banda eta danborradarako ereserkia. izen bereko Ondarroako ikastolaren hasiera-egintzarako egina. - HITZMITZ (1984): Orkestrarako preludioa. - URGAZAK (1985): Orkestrarako poema sinfonikoa. Poema sinfoniko honek 1986an, Euskal Jaien mendeurrena zela-eta, 1. saria lortu zuen Durangoko lore jokoetan, obra sinfonikoen konposizio arloan. Haurtzarotik egileari hain erakargarri suertatu zitzaion itsasoari egindako kantu handia da. Etenik gabe jotzen den hiru mugimenduko poema sinfonikoa dugu: "Kitolisen itsasmin"; "Olarruen kardala"; eta "Arokaitzari Brankaz". Obra honen lehen emanaldia 1987ko urriaren 30ean Bilboko Arriaga Antzokian eman zuten, E. García Asensioren zuzendaritzapean. - ERAZ, BERAZ, ERRAZ: Orkestra sinfoniko eta tresna autoktonoentzako musika gunea. - ORKESTRARAKO KONTZERTUA (1998): Orkestra sinfonikoarentzako kontzertua, hiru mugimendutan. 42 minutuko iraupena. 306 orrialde. Estreinatu gabeko lana. G. Aulestia 2003ko martxoaren 14an Ategorrietako (Donostia) Ama Salestarren komentuko mintzategian infartu baten ondorioz hil zen eta hurrengo egunean bere jaioterriko kanposantuan ehortzia izan zen. Hileta elizkizunak Ondarroako Andra Mari parrokian egin zizkioten. Meza Donostiako Elizbarrutiko Bikarioak (Juan Mª Uriarte apezpikuaren izenean) eta berrogei bat apaiz lagun talde batek eman zuen. Ospakizun erlijiosoaren ondoren, hilkutxa G. Aulestiaren konposizioetako baten akordeez (Hitza haragi egin zen, “Verbum caro factum est”, Aietetik Kantariko abesti bat) agurtu zuten, Kantaize Orfeoiak kantatua. Jarraian, hil ondoko omenezko aurresku baten ostean, txistulari bandak Agur Jaunak jo eta aldi berean bertan zeudenek kantatu zioten. Oso ugaria izan da Gotzon Aulestiak burutu izan duen lana. Hainbat obra ditu argitaratuta. Jabetza intelektualean erregistratutakoen artean 86 partitura aurkitu ditugu. Zerrendan falta ziren batzuk ere tartekatu ditugu lana ahalik eta osoen biltzeko asmotan. Dena dela, zerrenda honetan ez daude Aulestiak egindako guztiak. Esan bezala, era askotakoak eta hainbat musika-motatakoak dira. Hurrengo lerroetan dituzu, irakurle, motaren arabera sailkatuta. Estreinatu gabeko kontzertu bati buruz ezer gutxi esan daiteke. Aurreratu ahal dugu hiru mugimendukoa dela eta G. Aulestiaren konposiziorik luzeena. Badira urte batzuk orkestra handirako sinfonia hau Euskadiko Orkestra Sinfonikoaren arduradunen eskuetan dagoela eta 2004ko udazkenean entzun ahalko dela espero dugu, egilearen in absentia izan arren. Gotzon eta Gorka anaia. - PASODOBLE "LUIS OLORIZ" (2000): Obra honen bi bertsio daude: bandarentzat orkestratutakoa eta bi pianorako prestatutakoa. Andaluzian bizi izandako urteetan zezenketa girora ohitu egin zen. Bestetik, Gotzon Aulestiak beti kontatzen zuen Carmelo Bernaola adiskideari entzundakoa: "no se consideraba compositor hasta que no escribió un pasodoble". Obraren lehen emanaldia Arrasateko Monterron Jauregian 2000ko ekainaren 24n izan zen, eta E. Arzamendik zuzendu zuen. Geroago Iruñan (2000ko azaroaren 12an), Irunen eta Errenterian ere interpretatu dute. - ORKESTRARAKO FANTASIA (2001): Orkestra sinfonikoarentzako fantasia. 15 minutuko iraupena du. Bere izenburuak adierazten duenez, irudimen eta fantasiari egindako sinfonia da. Obrak hiru zati ditu: sarrera, abestia eta dantza. G. Aulestiaren arabera, bere egitura: "obedece a una idea muy sencilla: el desarrollo de una idea en su declive genera nuevos elementos que a su vez se desarrollan y mueren". BOSek (Bilboko Orkestra Sinfonikoa) Bilboko Euskalduna Antzokian 2001eko urriaren 24 eta 25ean lehen emanaldia egin zuen, baita arrakasta handia lortu ere. C.- KORUA EDO AHOTSA, ORKESTRAREN LAGUNTZA DUELA - EUCARISTIA: Eszena dramatikoa orkestra handi eta korurako. - ESPERPENTO (1983): Valle-inclan idazlearen testuan oinarritutako eszena dramatikoa 4 ahots misto eta bakarlarientzat, orkestra sinfonikoaren akonpainamendua duela. 46 orrialde. - ESZENA DRAMATIKOA (1984): Shakespeare idazlearen Hamlet testuan oinarrituta, orkestra sinfonikorako, koruentzat eta bakarlariarentzat. 35 orrialde. - MAGNIFICAT (1983): Koru, bakarlari eta orkestra sinfonikoarentzako oratorioa. 38 orrialde. - IXIL-IXILIK (1985): 6 euskal kantu herritarri (Ixil-ixilik, Galtzaundi, Edurra teilatuan, Salamankara, Pello Josepe eta Bateltxoa kulunkaz) orkestazioa eta harmonizazioa jartzea. - BIDEZ-BIDE (1996): Donostiako Artzain Ona elizaren mendeurreneko ereserkia 4 ahots mistoko koruarentzat eta organorako. Egokitze hirukoitza orkestra sinfoniko txikirako eta handirako, organoa lagun duela. Artzain Onaren Mendeurreneko Batzordearen eskariz eginiko obra. Letra Pello Esnal euskal idazlearena da. O n d a r r o a 2 0 0 3 121 E U S K A L K U L T U R A R E N Obra 1997ko uztailaren 30ean Euskadiko Orkestra Sinfonikoak eta Donostiako Orfeoiak interpretatu zuten. Egileak kalitate musikal garaikidearen eta izaera herrikoiaren arteko oreka bilatu zuen, halaber obra otoitz eta hausnarketa leku bihurtzeko asmoz. Organorako, koru eta orkestrarentzat egindako konposizio honetan G. Aulestiak hiru elementu islatu nahi izan zituen: xalotasuna, samurtasuna eta konpromisoa. 1984ko maiatzaren 18an Errenteriako Musikastean estreinaldia egin eta 1986ko abuztuaren 22an Donostiako 48. Musika Hamabostaldian interpretatu zuten. - EUSKAL KONDAIRA (1980): Euskal Herriko historiaren estanpak. Ahots eta kamera-orkestrarako musika-guneak. Xabier Leteren eta X. Amurizaren letra du. E.- KONPOSIZIOA AHOTS ETA KAMERA-ORKESTRARAKO - ARDU, ARDU (1965): Piano eta haize-instrumentuetako kalejira. Korua bi ahotsetan. Obra hau bere anai-arreba Amaia eta Txomin Ituarteri eskainia dago. - AMETS EGIN DOT (1966): Ahots bakarrerako abestia, kamera orkestraren akonpainamendua duela. Lehen saria Euskal Abestiaren III. Jaialdian (Coliseo Albia Antzokia, Bilbo 1967-03-12). - MUNDU BALTZEAN; ARRE ORRU; BOST KANPAI; NIK EZ DAKIT (1966): Ahots eta kamera-orkestrarako abestiak. Augustin Zubikaraik egindako letrak. - ESKARI SAMURRA "SAUSTAN" (1967): 4 ahots misto eta bakarlariarentzako abestia, piano eta kamera-orkestraren akonpainamendua duela. - CANTAR ES AMAR (1970): 4 ahots misto eta bakarlarientzako 14 abestiko sorta, kamera orkestraren akonpainamendua duela. Sorta honetako lau abestiekin Kristau Urak, Gezurra, Mundu Garratza eta Goratzea (letrak A. Zubikaraik euskaratuak) EGI BIDEAN (1970) diskoa grabatu zuen Ondarroako "Kresala" koruak lagunduta. - ITXASO LAPURRA (1976): 6 ahots misto eta bakarlariarentzako abestia, tresna autoktonoen akonpainamendua duela. 47 orrialdeko obra. 2. saria Abesbatzentzako Bizkaia lehiaketan, Bilbon, 1976an. - ZUZENTZA (1976); AMAREN KEZKA (1976); BERTSOLARIA (Joxe Martin Apalategiren letrarekin eta Fernando Aire Xalbador bertsolariari eskainia) (1976); O n d a r r o a 2 0 0 3 E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A - HERRI ZAHAR HAU (1977): 10 abesti biltzen dituen sorta, kamera orkestrarako eta bakarlarientzat. EDIGSA-k Donostian argitaratuko diskoa. D.- ANTZERKI MUSIKALA - ATAKO BANDAN (1975-76): Poema sinfonikoa bakarlarientzat, 4 ahots mistoko korurako eta kamera orkestrarako. Xabier Leteren letrak. 1977an diskan grabatua. O N D A R R O A , EUSKAL-HERRI BERRIA (1977): 4 ahots misto eta bakarlarientzako abestiak kamera-orkestraren akonpainamendua duela. EDIGSA-k Donostian argitaratutako ATAKO BANDAN diskoan. - AHIZPATASUNA (1979): Maite Idirin (sopranoa) abeslariaren diskorako harmonizazioa eta kamera-orkestrarako prestaketa. ELKAR-ek Baionan argitaratua. - EGIA BAT ESATEAGATIK (1968): Sopranoarentzat eta errezitatzailearentzat eginda dago, lau eskutarako piano, harpa, txelorako eta perkusio taldearentzat Gabriel Arestiren Harri eta Herri poematik ateratako letra. 122 K A B I A - JOLASTUKO GARA (1980): Haurrentzako 10 abesti biltzen dituen sorta, kamera orkestraren akonpainamendua dutela. Lurdes Iriondoren letra du. EDIGSA-k Donostian grabatuta. - TXALO PIN TXALO II (1980): Euskara ikasteko metodoa. Ahotserako 24 kantu, kamera orkestraren akonpainamendua dutela. Andu Lertxundiren testua du. EREIN-ek argitaratua eta Donostiako IZ-en grabatua. - TXALO PIN TXALO III (1981): Euskara ikasteko metodoa. Ahotserako 24 kantu, kamera orkestraren akonpainamendua dutela. Andu Lertxundiren testua du. EREIN-ek argitaratua eta Donostiako IZ-en grabatua. - ERESI: Biolontxelo, piano eta korurako elegiazko kantua. - TEMA CON VARIACIONES (2000): Kamera orkestra, piano eta organoaren laguntzarekin. F.- KORUA ETA/EDO AHOTSA, GEHI ORGANOA (TEKLATUA) - "ARTZAI ONA" MEZA (1965): Herri eta koruarentzat, organoaren akonpainamendua duela. Donostiako Elizbarrutiko Lehiaketan onartua. Bere adiskide Andres Herrerarekin batera konposatutako meza - MARÍA, MADRE DE LA IGLESIA MEZA (1967): 4 ahots mistoetarako eta herriarentzat organoak lagunduta. - MISA DE LA ASAMBLEA CRISTIANA: Bakarlari eta herriarentzat, organoaren akonpainamendua duela. - SALVE: Herriarentzat eta organorako. - JOSEPH: Herriarentzat eta organorako. - DE PIE A TU DERECHA: Antifona herriarentzat eta organorako. - MISSA DO IX CONGRESSSO EUCARISTICO NACIONAL DO BRASIL (1975): Koru eta herriarentzat, organoaren akonpainamendua duela. (Lehiaketan aukeratutako letra eta musika - Manaus 1975). - HIMNO A LA VIRGEN DE LA LUZ: Herriarentzat eta organorako. José Mª Pemán-en letra du. GORKA AULESTIAK EMONDAKOAK O N D A R R O A , Ondarroa, 1999ko abuztuaren 6a. “Agur Maria”ren estreinaldia Bide Onera Zineman (XIII. Pedro Mª Unanue Musikaldia). Argazkian goian: Gotzon Aulestia eta Txomin Ituarte. Behean: Pablo Pascual baritonoa, Ainhoa Garmendia sopranoa, Itziar Barredo pianojolea eta Miguel Olano tenorra. - HIMNO A SANTO TOMAS: Herriarentzat eta organorako. José Miguel Fernández-en letra du. - ELIZ-ABESTIAK I (1979): 30 kantu biltzen dituen sorta. 4 ahots mistoentzat, organoaren akonpainamendua duela. - ELIZ-ABESTIAK II (1982): 23 kantu dituen sorta herriarentzat eta organorako. - AIETETIK KANTARI (1982): 14 kantu, lau/bost ahots mistoko koruarentzat, organoaren akonpainamendua duela. IZ-k Donostian argitaratutako diskoa. - ALLELUIA: 4 ahots mistoko koruarentzat eta organorako. - PENTEKONTA: Abestia ahots-laukotearentzat eta organorako. - MEREZI DUZUN AITORRA (1997): Kantua herriarentzat eta organorako. José Mª Setién jaunaren apezpikuezteiak: (1972 - 1997). - AGUR Mª (1998): Kantua sopranoarentzat, piano eta harizko orkestrarako. Bi bertsio dauzka: DO nagusian eta RE b nagusian. 1999ko abuztuaren 6an Ondarroako Bide Onera zineman Ainhoa Garmendia soprano ordiziarrak estreinatuta (XIII. P.M. Unanue Musikaldia). - NIRE POZTASUNA: Kantua 4 ahots mistoko koru eta herriarentzat, organoaren akonpainamendua duela. Lisieuxeko Teresa santari, Santaren mendeurreneko batzordeak eskatuta. - GURE AITA (2000): Kantua tenorearentzat (baritonoa) eta pianorako. Bi bertsio daude: RE nagusian eta SI nagusian. - ZERUKO ERREGINA: Bach-en "In memorian", 4 ahots mistoko koruarentzat eta organorako. - ZERUKO ERREGINA: kantua herriarentzat eta organorako. - JAUNAREN AINGERUAK: "Angelus" kantua herriarentzat eta organorako. - HONA HEMEN: 4 ahots mistoko koruarentzat eta herriarentzat, organoren laguntza duela. José Mª Zunzunegi jaunaren letra du. - MAITA EZAZUE: Kantua 4 ahots mistoko koruarentzat eta herriarentzat, organoaren laguntza duela. Xabier Basurkoren letra du. - ELIZKIZUN LITURGIKOAK I (Oficios Litúrgicos) (2001): Juana Francisca F. de Chantal santaren jairako, kantu eta organorako. Salestar Ikustaldi-Ordenak eskatuta Ama Salestarren orduen liturgiarako. 82 orrialde. - ELIZKIZUN LITURGIKOAK II (Oficios Litúrgicos) (2001): Andra Mariaren ikustaldi jairako; kantu eta organorako. Salestar Ikustaldi-Ordenak eskatuta. 68 orrialde. - SYLVIARENTZAT (2002): Ahotsaren eta pianoaren laguntzarekin. Egilearen beraren euskarazko eta gaztelaniazko letrarekin. O n d a r r o a 2 0 0 3 123 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N G.- BAKARLARIA DUEN EDO EZ DUEN "A CAPELLA" KORUARENTZAT - CAMPANITAS (1962): Kantua lau ahots baxurentzat eta tenorearentzako soloa. - BATELETAN (1962): Kantua 6 ahots mistorentzat eta soprano eta tenorearentzako soloak. Bere arreba Amaia Aulestiari eskainita dago. berdinetan. TXIO-TXIOKA sortan Gipuzkoako abesbatzen federazioa. O N D A R R O A , argitaratua - - UHINAK KULUNKARI (1988): Haur-koruarentzako kantua hiru ahots berdinetan. L.M. Mujikaren letra du. TXIO-TXIOKA sortan argitaratua - Gipuzkoako abesbatzen federazioa. - NOR DA PEKATARI (1976): kantua 4 ahots mistorentzat eta bakarlariarentzat (Tolosako abesbatzek argitaratua). - NADIN NADILLA (1989): Kantua 4 ahots mistoko koruarentzat eta sopranoarentzako soloa. J.M. Lekuonaren letra du. - EGUN BATEAN (1985): Kantua 4 ahots mistorentzat eta errezitatzailearentzat. 1986an, Tolosako konposizio lehiaketaren 1.saria. - NHI (1990): Hiru gune eta ahots-taldeentzako musika. Donostiako LI. Musika Hamabostaldiak eskatuta eginiko obra ahots musika garaikideko sailerako. 20 minutukoa. - FUGA VOCAL (1983) : 4 ahots mistorentzat. - HAUNDIESTEN DU (1986): Kantata lau abesbatza eta ahots-laukote bakarlariarentzat. Konpositore honen sorkuntza artistikoaren ibilbidea, eskola abertzalearen zertzelada garbiak dituen estetika baten eragina duena, geroago eboluzionatuz joan zen obra honetan eta NHI-n lengoaia pertsonalago bateranzko behin betiko haustura lortu arte. Autoreak baieztatzen duenez, obra hau "pertenece al comienzo de una etapa compositiva que supuso mi ruptura estética con el pasado". Estatuko eta atzerriko konpositore eta kritikarien balorazio batzuek kantata honen garrantzia ulertarazi ahal digute: "Composición importante, cimera, del repertorio de carácter religioso en euskera, rica en recursos expresivos...". L. Ondarra (euskal konpositorea) "Haundiesten du is a complex and imaginative work" (lan oso zaila eta irudimenezkoa da). John Poole (BBC Singers-en zuzendaria). "[...] creo tratarse de una obra importante, hermosa, grande, profunda y de gran valía técnica, elaborada con la mejor síntesis de los sistemas de composición actuales". Juan Cordero (euskal konpositorea). "Es una fascinante partitura". Wermer Pfaff. "[...] me parece muy interesante, merece la pena todo tipo de esfuerzos para darla a conocer, dado que obras a capella de estas dimensiones en una estética y grafía actual carecemos casi por completa de ellas". Miguel Groba (Madrileko Erkidegoko Orkestra eta Ganbarako koru Zuzendaria) - ASPALDIAN (1987): Gabon kanta 4 ahots mistorentzat eta bakarlarientzat. ONDARROA 1988 aldizkarian argitaratua. - BAT BAKARRA (1988): Haurrentzako kantua lau ahots 124 K A B I A O n d a r r o a 2 0 0 3 - CORAL: Juan Sebastian Bach-en "in memoriam". Konpositoreak bere 50. urtebetetzea obra handi hau sortzean ospatu zuen. Luzea da, a capella kantatua, eta interpretatzeko oso zaila, baina ez entzuna izateko. Lehen emanaldia 1990ko abuztuaren 21ean Donostiako Udaletxean eman zuten, "Cluster Abesbatzak" interpretatua Juanjo Menaren zuzendaritzapean. Konpositore ondarrutarraren etorria J.M. Lekuonaren poesia izan zen, hain zuzen Muga Beroak (1973) liburuko "Hondarrean idatzia" olerki luzea. Poema horretan oinarrizko lau elemento (lurra, sua, ura eta haizea) dituen unitate kosmiko bat agertzen da Pierre Teilhard de Chardin (1891-1955) paletontologo frantses ospetsuaren teoriekin bat etorriz. G. Aulestiaren iritziz, gizaki kosmikoak (NI) bere dimentsioa lortzen du alteritatea aurkitzean. "Niak" "Hia" aurkitu eta berarekin bat eginik transzendentziara doan NHIa sortzen da. H.- KAMERA-ERAKETARAKO KONPOSIZIOA - GERNIKAN GERTATU ZEN (Événement à Gernika) (1967): Pianorako obra. Hiru aldiz interpretatua izan da: Errenteriako Musikastean (1984-V-18), Zumaiako Nazioarteko Jaialdian (1990-VIII-5) eta Donostiako 48. Musika Hamabostaldian (1987-VIII-21). Egilearen arabera, "Gernikako bonbardaketaren gertaera historikoari buruzko zertzelada adierazten du". - EZINA (1970): Flauta, oboe eta bi gitarrentzako ikerlan dodekafonikoa. 1984ko maiatzaren 18an Errenteriako Musikastean estreinatua. - LUZAIDEKO IANTZAK (I ETA II) (1978): Luzaideko dantzen gaineko bi diskoren harmonizazioa eta orkestazioa. Donostiako EDIGSA-k argitaratua. - DONOSTIAKO IHAUTERIAK (Carnaval donostiarra) E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A (1979): 18 euskal gai herritarri fanfarriarako konponketak, harmonizazioa eta orkestazioa. Tirri-Tarrak interpretatu eta Donostiako EDIGSA-k argitaratua. - SCHERZO (1983): Hari-laukotearentzat. - FUGA INSTRUMENTAL 1 (1983): haizezko laukotearentzat. 22 orrialde. - ROMANZAS: Pianorako bi pieza. - FUGA INSTRUMENTAL 2: Haizezko septetoarentzat. - JOSTARI: harizko laukotearentzat - MINUETO: pianorako. - HAIZEA (1989): Flauta eta pianorako fantasia. Ondarroako Bide Onera zineman 2003ko uztailaren 26an estreinatua (Ondarroako XVII. P.M. Unanue Musikaldia). - ANTZALDATZEN (1990): Organorako eta bi tronparentzat. Obra hau enkargua da, Santanderreko Nazioarteko 39. Jaialdiarako. Lehen emanaldia 1990eko abuztuaren 4an Comillasen eman zuten E. Elizondok eta J.A. Ballesterosek (biak Donostiako Goi Mailako Kontserbatorioko katedradunak) eta Hanz Pikak (Municheko Orkestra Sinfonikoko tronpa solista). Konposizio hau musika garaikidearen estetikaren barruan sartzen da eta bertoko prentsaren arabera oso txalotua izan zen. - HARIZKO LAUKOTEA (1992): harizko laukotearentzat. Francisco Escudero jaunari eginiko omenaldia. Donostiako LIII. Musika Hamabostaldiaren eskariz eginiko obra. Etenik gabeko hiru denborako lana da. Egileak zioenez: "está llena de trinos, trémolos, glissandos, pizzacatos, notas repetidas y percutidas". Gainera interpretatzaileei konposizio zaila dela adierazten die: "obliga a moverse sobre el registro de la virtuosidad". Bi urte geroago (1994ko abuztuaren 25ean) "Moskuko Laukoteko" kideek ("Birtuosoak") Donostiako San Telmo Museoan interpretatu ahal izan zuten. Lan honi buruz G. Aulestiak agertu zuen: "representa el acabamiento más difícil y más exigente del oficio de compositor". Horregatik obra honek poztasun handia eman zion eta esan zuenez: "ha supuesto para mí uno de mis mayores retos y goces espirituales". - ARANTZA ARTEAN (2001): Arantzazuko ereserkiari buruzko bariazioak dituen gaia. 500. urtea antolatzeko eratutako Arantzazuko Aita Frantziskotarren batzordearen eskariz. I.- ELEKTROAKUSTIKA - RACCONTO (1997): obra elektroakustikoa eta txistua. Ordenagailu sintetizadoreko hotsez beteriko musika elektroakustikoak ondarrutar konpositorea ere erakarri zuen. Berak Bartzelonan Gabriel Brncic-en zuzentzaritzapean Phonos Laborategian 1987 eta 1988an egindako musika elektroakustiko ikastaroetan parte hartu zuen. Interes honen erakusgarri, 1997an txistu edo silboterako obra esperimental hau konposatu zuen Txistulari aldizkariaren enkarguz, non argitaratua izan zen (1997-3, 191.zk:58405863). Konposizio honek J.M Lekuonaren Mimodramak eta Ikonoak (1990) liburuko "Racconto 2" olerkia du etorria. Gure konpositorea musika garaikidea eta txistuaren soinu tradizionala batzen saiatu zen eta obran txistua bera da narratzailea. G. Aulestia inoiz ez zen musikaren iraganarekin konformatu eta pentsatzen zuen irakaskuntza tradizionalak Parisen ikasitakoari galga jarri ziola (kontserbatorioa =kontserbatu). Behin baino gehiagotan adierazi zuen: "hace falta airear las aulas, que la vanguardia entre en los conservatorios". du: Erabilitako baliabideei dagokienez, egileak aitortzen "la partitura tiene una escritura inicialmente tradicional. Seguidamente se vuelca a un secuenciador y desde un sintetizador se van aplicando los límites deseados. Con el soporte de una Sample Cell se introducen también los efectos pertinentes hasta conseguir la elaboración definitiva". O n d a r r o a 2 0 0 3 125 E U S K A L K U L T U R A R E N O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A K A B I A Ondarroa, 2001eko ekainean. IV. Zapato Azule. BOLO-BOLO O N D A R R O A , Arantzazu. Gotzonek amaitu zuen azken lana. H.- ORGANORAKO KONPOSIZIOA - ARANTZAZU: HARKAITZ, ELORRI, LORE (2003): organorako konposizioa. Obra hau Donostiako 64. Musika Hamabostaldiaren enkargua da, frantziskotarrek Arantzazun 500 urte bete dituztela ospatzeko. Hiru zatitan sailkatuta dago: AMETS TOKI, OTOITZ LEKU eta PIZKUNDEA. Nabarmendu beharreko gertaera hunkigarria dugu egilea obra hau entregatu eta egun batzuk geroago hil egin zela, hortaz, bere hil ondoko obra dugu. "Disfruto con la obra de Aulestia [...] es una obra difícil, que no se aprende en cuatro días [...]. En conjunto, sin ser muy de vanguardia, sí resulta muy moderna, con acordes muy extraños y estridentes y con mucha sonoridad y espectacularidad final" (GARA, 2003-VIII-2). "es una composición muy elaborada y compleja dotada de una inmensa fuerza" (EL DIARIO VASCO 2003-VIII-1). PatxiUribarren Leturiaga Gotzon Aulestia Txakartegi Baita ere hau dio: Antxon Zubikarai kritikari musikala honela agertzen zaigu La Quincena aldizkarian (9.zk. 2003ko abuztua): "Arantzazu está estructurada en tres partes, Amets Toki, Otoitz Leku y Pizkunde, que corresponden a otros tantos poemas de Iñaki Beristain. La primera se inicia de una forma lenta, en mezzoforte y en crescendo, como buscando sonoridades plenas. Una secuencia descendente da paso a un episodio de mayor complejidad y viveza rítmicas. O "Otoiz leku" es la página central, la más recogida de las tres, con un sesgo melódico de gran intensidad, con un encaje armónico de poética expresividad. No falta tampoco la parte contrastante, enérgica, ni las progresiones escalísticas que dan cierto aire concertístico a un pasaje de la página. La tercera pieza, "Pizkunde egunsentia", que se inicia con una imitación escritural "alla tocatta", presenta una configuración de aire más inquieto e incisivo, con un pasaje casi dancístico, muy ritmado, prácticamente cruzado sobre una fluencia continua de semicorcheas. El pedal interviene en este juego en el que, aunque no responde a una transposición exacta de danza cantada vasca, sí que nos remite al comportamiento de los componentes melódico-rítmicos de esta variante folklórica euskaldun. El final de la obra está revestido de una espectacularidad del mejor toque". Estreinaldia Donostiako Andra Mari Basilikan 2003ko abuztuaren 5ean egin zuten eta Jose Manuel Azkue euskal organojole ospetsuak interpretatu zuen. Oiartzuar artista honen esanetan: 126 Vuelve el aire sosegado inicial en un pasaje lento, que empalma con la última gran fase de este primer número. n d a r r o a 2 0 0 3 KARMEL ALDIZKARITIK HARTUTAKO ZERRENDA (242 ZK., 2003-2 APIRILA-EKAINA), Gorka Aulestia Txakartegi -REN KOMENTARIOEKIN OSOTUA. X INGURUNE FONETIKOAK ERAGINDAKO BUSTIDURAK ONDARROAKO EUSKARAN Koldo Alijostes Bordagarai O n d a r r o a 2 0 0 3 127 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A X Behar honen helburu nagusia, Ondarroan gaur egun, eguneroko bizitzan, egiten den berba moduaren ataltxo bat ikertzea izan da. Aztertzen den gaia, izenburuak dioen lez, Fonologiaren esparruan kokatzen da. Ondarroako euskara jasotzeko saiakera garrantzitsuena Karmele Rotaetxek 1979an burutu zuen, lan zabala berau. Baina Rotaetxek bustiduren gaia ez dau gehiegi jorratzen eta horregatik heldu netzan gai honi. Hizkuntza azterketa hau aurrera eramateko ezinbesteko izan diren lekukoak aipa nahi nituzke, herriko euskararen berba islatu dabenak hain zuzen ere. Eskerrak eman nahi nizkieke Nati Etxaburu Larrinaga, Rita Bedialauneta Etxaburu, Jon Iñaki Aristi Azpiazu, Nerea Ramos Elordi, Mª Illarramendi Bedialauneta eta Aitor Etxanori, izan genituen berbaldietan izan zuten jarrera lagungarriagatik. L AZTERGAIA AZALDUZ ETA MUGATUZ ARGAZKIAK: LORE BENGOETXEA IBAZETA • NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI (Ondarroan, 2000-2003) ehenik esan behar dugu hizkuntzaren atal garrantzizkoa den Fonologiaz arituko garela, bilakabide fonologiko zehatza batzuetaz. Hizkera arruntean, buruan dugun ahots ideia gauzatzean beste hots batez ordezkatzen dugu maiz. Ordezkatze hori fonetikoki azal badaiteke, bilakabide fonologiko bat gertatu dela esaten dugu. Adibide bat aurreratze arren, il hitza: buruan duguna il da, baina berbaldian illdde ahoskatzen dugu. Guk aztertuko ditugun bilakabideak, asimilazioz gertatzen diren bustidurak izango dira, ingurune fonetikoak eragiten dituzten bilakabideak beraz. 128 Jarraitzeko, bustidurak edo soinu sabaikariak (palatalak) zer diren jakitea komeni zaigu. Ahoskatzerakoan mihiak aho sabaia ukitzean edo hurbiltzean sortzen diren hotsei sabaikariak deitzen diegu. Badakigu euskarak oro har kontsonante hots busti edo palatal ugari duela, inguruko hizkuntzekin konparazioan behintzat. Eta Ondarroako hizkerari erreparatzen badiogu, aurreikuspen batean behinik behin, fenomeno hau nabaria da. n eta l hots ozenak, eta d, t, s, z, tz eta ts trabariak, bustitze edo sabaikaritze deritzon bilakabide fonologiko batez ñ, ll, tt, dd, x eta tx bihurtzen dira (t > tt, tx; n > ñ; l > ll; d > dd; s, z > x; ts, tz > tx). Sabaikaritze adierazkorra izango da, hiztunak nahita hitzaren esanahia aldatzeko egiten duenean, hitzei zentzu afektibo edo txikigarri bat emateko (’ttantta, pottolo’). Beste sabaikaritze batzuk automatikoak dira, hiztunak ez du nahita egiten, alboan dituen hotsen eraginez gauzatzen da bustidura. Euskaran, inguruak eraginda gertatzen den palatalizazioa, Ondarroako hizkeran gertatzen dena ere beraz, honela azaltzen digu M.L. Oñaederrak: "Euskarazko palatalizazioa asimilazio aurrekaria edo iraunkorra (progresiva edo persistente) dugu. Esaldi bakarrean adieraztekotan, bokal(erdi) palatal goiko edo itxienak ondorengo kontsonanteari bere ahoskune edo artikulazio puntua "kutsatzen" diola esan daiteke: bokalaren artikulatzaileek O n d a r r o a 2 0 0 3 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A (mihi-gaina eta ahosabaia) iraun egiten dute hurrengo kontsonantea ahoskatzean, kontsonantearen ahoskunea aldatuz." Ondarroako euskaran, bustitze hau, t, n, l, d, s, z, tz, ts hotsen aurretik [i] bokala edo [j] bokal erdia (i fonema, bokal baten atzetik [j] bihurtzen da, i eta y hotsen tartekoa) aurkitzen direnean gerta daiteke. Adibidez, iturria > itxurrixe, bizi > bixi, ginan > giñan, bezalako hitzetan. Kasu hauek aztertuko ditugu hain zuzen ere. AZTERKETAREN PRINTZIPIOAK ETA JARDUNBIDEA Azterketa sinkroniko bat izan nahi du, Ondarroako gaur egungo berbaldiaren azterketa. Baina zein berbaldi? Erregistro jasoa ala arduragabekoa. Helburua eguneroko kaleko berbaldi arduragabearen azterketa egitea da. Corpusa jasotzeko grabaketak 2002ko gabonetan egin zirenez, hausnarketa sinkronikoa izango da. Aztertuko diren asimilazio bustidurak azaltzerakoan erregela adierazpidea, Generatibisten eredua jarraituz, erabiliko da laburpen modura: A Æ B / D __ E (A Bn bilakatzen da, D eta Eren artean dagoenean). V bokalak adierazteko erabiliko da eta C kontsonanteentzat. # ikurrak hitz amaiera azalduko du. Hotsen transkribaketa ikur ortografikoekin bidez izango da adibideetan, eta azalpenetan [j] irristariaren kasuan IPAn (International Pholologi Alphabet) oinarrituko naiz, j letraz ez nahasteko. CORPUSAREN AZTERKETA Jasotako corpusa sailkatu eta aztertu ondoren, asimilaziozko bustidura gerta dakiokeen kontsonante bakoitzari jazotakoa azaltzen joango gara. l > ll (i __ V) ingurunean bustidura gertatzen da erregularki, hala nola, aguazilla, illune, pasillu, eskillara, andrakilleta hitzetan. Baina kilo, milagru eta kilometro beti busti gabe agertzen dira. Maileguak direlako izan daiteke bustidura ez gertatzearen arrazoia, baina mailegu zaharrak ditugu hauek. ibili ere bere horretan agertzen zaigu gehienetan (lekuko bakarra izan da busti duena). (Vi __ V) ingurunean bustidura gertatzen da beti eta batzutan [j] irristariaren desagertzea ere. Hona hemen adibideak: motxaille, ollu. (i ___ #) ingurunean lekuko batzuk bustitzen dute eta beste batzuk ez. mutill eta dabill diote nagusiek, baina mutil eta dabil gazte gehienek. Nagusi batek bakarrik esan zuen ill, beste guztiek il ahoskatu zuten, beraz esan daiteke hitz honetan gaur egun ez bustitzeko joera dagoela. Aldiz, ill en bi na eta ill eiñ dde kasuetan solas azkarrean l albokariak bokal artean egongo balitz bezala jokatzen du eta asimilazioa gertatzen da. (i __ C), kontsonante aurretik illddaku, billddurre, illtxeko, ixildu eta ilko ditugu, eta berba katean ill dde, ill ddiz (kasu batean il diz), il zan. Hemen oro har esan dezakegu ld eta ltz taldeetan sabaikaritzea O n d a r r o a 2 0 0 3 129 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A X gertatzen dela eta beste kontsonanteekin ez. ixildu berban bilakabidea jasango balitz ixillddu emango luke, bilkura oso sabaikoa, beraz ez bustitzearen arrazoia disimilazio moduko bat izan daiteke. Jatorriz sabaikaria duten maileguek bere horretan jarraitzen dute; hala nola botelli, bombilli. n>ñ (i __ V) eta (Vi __ V) egoeratan asimilazioa ia beti gertatzen da: biñe, iñope, ipiñi, sorgiñe, erreiñu, oñak. Dena den, inaguraziñoi bezalako maileguetan hiztunak ez du bustidura gauzatzen. (i ___ #), hitz amaieran jakin, kalin, ezin (bi nagusik eziñ), fermiñ, bardiñ eta miñ ditugu. Azken hau aipatu behar da miñ andixe esaldian agertzen dela, horregatik bokal artekotzat ere har daiteke. Beraz, sudurkari hau hitz amaieran gehienetan ez da bustitzen, baina batzutan bai. (i __ C) eta (Vi __ C) ingurunetan honelakoak agertzen zaizkigu: inguru, eingo, ainke, inkata, intxaurrak, in bir, zaiñddu, iñddarrak, iñddarra, iñ ddabe indixuk, piñtxura, erremiñtxa. Garbi ikusten da [j] bokalerdiaren ondoren eta atzetik kontsonante busti gai bat doanean ( nt nahiz nd ) sabaikaritzen dela baina beste kontsonanteekin ez. nt taldea sortzen denean bi kontsonanteak asimilatzen dira eta indar handiko bustidura ematen du. nd taldean oro har asimilazioa gertatzen da bi kontsonanteetan, indixu delarik salbuespena. Hitz honek bilakabidea jasango balu iñddixu emango luke, bilkura oso sabaikoa. Sudurkariaren ondoren doan kontsonantea belarea denean ez dago bustidurarik, aurretik bokala nahiz irristaria joan (inguru, eingo, ainke, inkata). t > tx Ondarrutarrez, mendebaldeko beste leku batzutan bezala, oro har ez da ematen t > tt ordezkatzea, baizik eta t > tx. (i __ V) naiz (Vi __ V) ingurunetan ia beti gertatzen da ordezkatze hau. Adibidez ermitxa, erditxik, itxurriko, lekeitxarra (batzutan leketxarra), bitxe ‘bi eta’, atxe, atxitxe, kotxaue. Baina itargixe berban ez da bustitzen, hitz markatu bat dela esan dezakegu. Lekuko nagusi batek atte, kottaue, eukitte diosku, eta beste lekuko batek, bere amak horrela ahoskatzen zuela esan zidan. Diakronian ez nuen sartu nahi, baina sortzen zaigun galdera garbia da, t > tt ordezkatzea ote zegoen gaur egungo t > tx honen aurretuk? (i ___ #), hitz amaieran, baraitx ahoskatu dute hiru lekuko nagusiek, beraz asimilazioa hitz barnean bezala ematen da. Baina hitz bera, gazteek barai esan dute. Hau da hots sabaikariaren desagertze bat egon da. Berriro ere diakroniak muturra sartu du hemen. Bi mailegu agertzen zaizkigu busti gabe: gitarra, jitanu. d > dd (i __ V) naiz (Vi __ V) egoeretan ez dut bustidurarik aurkitu. Adibidez: idar, bidar, zidar eta aide (‘aide hemendik!’ adierazpenean). 130 O n d a r r o a 2 0 0 3 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A Ordezkatze hau ondarrutarrez ez da gertatzen, ñ edo ll hotsen ostean ez badoa. s>x (i __ V) ingurunean ixildu, bisigu, isabel eta bisitxatu ditugu eta hemen ere oro har bilakabidea gertatzen ez bada ere, ixildu salbuespena dugu. Eta salbuespenak duen ingurune fonikoan ez dago ezer berezirik bilakabidea gertatzea bultzatuko ez duena. Gogoan izan hitz hau n > ñ bilakabidean aipatu dugula, eta bertan ere joera orokorraren aurka zihoan. Joera nagusiak jarraituz isillddu ahoskatzea litzateke logikoena. Badirudi hitz intsumisoa dugula hau. (Vi __ V) egoeran aldiz, maixu dugu eta bai bustitzen da. (i ___ #), hitz amaieran ere joera berdina dugu, ez dago ordezkatzerik, honako maileguetan: gris, mis. z>x (i __ V) kasuan joera ezberdinak nabari dira. Alde batetik ixurde, gixona, ixan, bixi, eixun eta elixan ditugu asimilazioa gertatuta, eta bestetik zer dabizu, eizu, izari, izerdixe, bizarra eta izarra bustidurarik gabe. Bitxia da eizu eta eixun berbena. Bata galderetan erabiltzen da, eizu hori? ‘egin duzu hori?’ bezalakoetan, eta bestea honelako aginduetan: eixun hori txo! ‘egin ezazu hori txo!’. Ikusten da bilakabide hau gertatzeak edo ez, funtzio gramatikal bat betetzen duela (i __ C) eta (Vi __ C) ingurunetan aizti, aixkora eta bixkorra ditugu. Lehenaren kasuan ez da bustidurarik gertatu. Gainontzekoetan bai, atzetik k belare ahoskabea dutelako izan daiteke. (i ___ #) eta (Vi ___ #) egoeretan ere ez dugu bateratasunik, nox, gorriz eta marroiz ditugu. Badirudi asimilazio hau ere ez dela nahitaezkoa. Hitz katean etorri zin dugu eta ez dago asimilaziorik. tz > tx (i __ V) naiz (Vi __ V) ingurunetan bustidura gertatzen da honako hitzetan: atxetan, atxekixe, bixitxi. Baina aritze dioskute zuhaitz mota izendatzeko. Bustidura ez gertatzeko ez dago azalpen fonetiko garbirik, baina bestelako bi arrazoi egon daitezke, bata atxe (harkaitza), atxe (aita), atxe (hizkia)rekin bereizketa bat egiteko beharra, eta bestea kostako herria izanik ez dela oso erabilia, kasu berezietan bakarrik esaten dutela. Aztertzekoa izango litzateke Ondarroako baserri bakanetan nola esaten den. Bestalde bitze eta lapitze ere baditugu bustidurarik gabe. ts > tx (i __ V) egoeran ez dago bustidurarik, itsoso eta itsu naiz itzu agertzen zaizkigu eta. O n d a r r o a 2 0 0 3 131 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A ONDORIOAK X Ikerketatxo honen sarreran aipatzen nuen, aurreikuspen batean, azaletik behatuz Ondarroako hizkeran soinu sabaikari ugari agertzen zela, eta azterketa honek irudipen hori baieztatzen du. Bustidura hauen nondik norakoak azaltzeko beraz, korpusaren hausnarketatik ateratzen ditudan ondorioak laburbilduko ditut. l, n, t, z eta tz kontsonanteek asimilazioa jasaten dute, i bokalaren ostean eta bokal aurretik doazenean. Baina bilakabide hau gehienetan gertatzen bada ere salbuespenak agertzen dira. Beraz, esan daiteke ingurune honetan eta aipatutako kontsonanteekin bustidura bilakabidea gertatzen dela, baina ez dela nahitaezkoa. [j] bokal erdiaren ostean eta bokal baten aurretik, l, n, t, s, z eta tz beti bustitzen dira. Hemen nabari da irristari honek sabaikaritze asimilazioa eragiteko duen indarra. Kontsonante aurretik bustidura prozesu hau gutxiago gauzatzen da. ld, ltz, nd, eta nt taldeak sortzean bi kotsonanteak bustitzen dira, eta zk taldea berriz xk bilakatzen da. Gainontzeko kasuetan ez da sabaikaritze asimilazioa gertatzen. Hitz amaieran ere bustidura prozesuak gutxiago ematen dira, eta zalantza edo joera desberdinak agertzen zaizkigu. l kontsonante albokariaren kasuan sabaikaritzea ez gertatzeko joera nabari da. Belaunaldi desberdinen arteko ahoskatze diferenteak daude, nagusiek bustiduraz ahoskatzen dute eta gazteek ez. n eta z ahoskatzean, hitz amaieran, hitz batzutan sabaikaritzen dira eta beste batzutan ez. Ez dut joera garbirik ikusten. Hau ikusita, ondarrutar hiztun arruntak bere berbaldian burutzen dituen asimilaziozko bustidurak, erregela adierazpide laburdura erabiliz, hauek izango lirateke: 1. l > ll, n > ñ, t > tx, z > x, tz > tx (i __ V) 2. l > ll, n > ñ, t > tx, s > x, z > x, tz > tx (Vi __ V) 3. ld > lldd, ltz > lltx, nd > ñdd, nt > ñtx, zk > xk (i __ C) Bestalde, gogoan izatekoa da ere, asimilazio bustidurak ez ezik, ondarrutarrez hots sabaikari ugari agertzen direla. Bustidura adierazkorrak alde batetik (potxolu) eta bestetik kontsonante palatal epentetikoak sartzeko joera (ogixe, sarixe, manifestaziñoi, indiziñoi) dagoelako. Guztiari gain begirada bat botaz, lau gauza aipatuko nituzke: -Oro har bustidurak egiteko joera. -Bilakabide hauek ez direla nahitaezkoak. -tx hots bustiaren nagusitasuna aipatuko nuke, t naiz tz-ren saibakaritzeak berau sortzen bai dute. -Hitz amaieran bustidura ez gauzatzeko joera. Amaitzeko, eta hausnarketa honetan zeharka agertu direnez, diakroniaz ohartxo batzuk azaldu gura nituzke. Lehenik, t > tx bilakabideaz aipatu gura nuke lekuko nagusi 132 O n d a r r o a 2 0 0 3 O N D A R R O A , batzuk adierazitakoagatik, eta K. Rotaetxeren lanean (1978) agertzen den korpusa kontuan izanik, urte asko ez dela Ondarroako hizkeran t > tt bilakabidea bizirik zegoela. attitte eta atte erabiltzen zen lehen, atxitxe eta atxe aldiz gaur egun. Bigarrenez, nagusiek hitz amaieran l > ll bilakabidea darabiltela agertu zaigu eta gazteek ez. Despalatalizazio prozesu baten aurrean egon gaitezke hemen: mutill > mutil, dabill > dabil . Eta azkenik, bustitze/ez-bustitze gertaerekin zer ikusirik ez badu ere, aipatzekoa da nagusiek baraitx diotela eta gazteek barai. Beraz, hitz amaierako bustiduraren desagertze joera dagoela ematen du. Aipatu beharrean nago lantxo honek hutsune bat duela, Ondarroako auzoa den Gorozika kontutan ez duela hartu, eta oso interesgarria litzateke Ondarroako kale-gunea eta Gorozikaren arteko berba moduen konparazioa egitea. Hurrengo baterako lagako dugu. Azken hitz modura, esan gura nuke euskara munduko hizkuntzen artean bitxia badugu, ondarrutarra euskalkien artean bitxia dugula, bitxitasun bikoitza beraz; horregatik, ondarrutar sustraiak hobetuen gordetzen dituen hizkera eder hau, aztertzea, biltzea eta, batez ere, berba egitea eta beraz bizitzeak, pena merezi duela. NAGUSIXAN ISTOIXAK Hizkuntz azterketa egiterakoan, lekukoen berbaldiak, Ondarroako euskararen isla ez ezik, ondarrutarren historia hurbila ere eskaini didate. Aipagarria da, gure nagusiek beraien bizipen ugariei esker, bere baitan duten ondare historiko miresgarria, eta hauek kontatzeko patxada eta berbaldi gozo bezain adierazkorra. Hemen dituzue istoixa batzuk: NATI ETXABURU LARRINAGA: "Berrota zortzi orduko konbati, iru illabete ixan zan etxeti kanpo. Alde in genun Lekeitxion zier, eta Atxazpirarte bonbardeata euan, jausitxe. Lekeitxorarte ezin jun kamioetan. Telebistan oaiñ ikusten dan morun gure pardeltxuaz, mantotxuaz ... Ixiko pardel andi bateaz burun, alda-zapixaz, zorkeixaz ... ja, ja. Goxeko ordubixak jota urten genun, gaba andixe zan. Nik oxe dakat burun, itxasun otsa entzuten nebala, olatuk. Farolipe ezin zan piztu, bestela espia ziñan, ja, ja. Jende asko jun giñan alaxe Atxazpirarte. Usteot nekez jenti juntzan, arri asko euan. An artu genuzen milizianok kamioin. Lekeitxoko batzokire erungenuzen. Beti goatzen na ondarrutar bateaz, gixon bat. Alla giñanin, palanganatxo baten ankak sartuztazena, ori dakat ... ikusi itteot oaindik. Ontxerala urte batzuk amentxe etortzen zan onaxe, axe gixona. Eta berak esaztan: ba ni E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A akordate na Lekeitxoko bartzokixan sartu zinin, neska txiki bati ankak garbitxu netzala. Ori neu na, esan netzan. Geatu zan... arritxute. Eta euan zenuzen lau almendra, ta gaur be ikusitxeitxuas arek lau almendra. Oain gauon bueltan ero, ikusten baitxuas almendra andixak beti jatetxuas." JON IÑAKI ARISTI AZPIAZU: "Jesus Mari Urkiola, Alfonso Bengoetxea eta ni, jun giñan, oktubre baten euri asko asko iban, ta errixun bera asko etortzen zin sagarrak ta intxaurrak, errixun bera ... Atsaldin eskola alla giñan berandu. Ta eskola sartu giñanin irurok, maixuk: los tres al enzerau! Etorri zan maixu katxondo katxondo ... eta esaban: donde abesis estau asta ora? Eta Alfonsok esatzan: en la playa. Ta gero neuri: Juan Inazio, a que abeis estau en la playa? Eta nik: a por nuezes. Como? A por nuezes en la playa? Si señor maestro. Urak erundako zikiñak itxe zin plaire jun... Ori zan egi santu! Geo klase guztiai esatzan: chicos oir lo que dizen. Juan Inazio donde abeis estau? En la playa a por nuezes. Eta eskola guztie ja, ja, ja ... Y donde estan las nuezes? En la bodega de Jesus Mari. Eta gero esazkun: ir y traer! Jesus Mari ta ni jun giñan ta kriston zaku berantzako dana. Maixu txarrixe ... " RITA BEDIALAUNETA ETXABURU: "Gure atxitxe famau izantzan. Bruno Baltza. Zan patroia, ta oso azkarra, usaintzeuan arrañe. Ordun Melillako gerra dala ta, amengo jende asko euan, bost urte eiñdde ta ... euskaldun asko. Ta zegon an Josemari La Chambre, pentsatzen dot iparraldeko jeneral bat, oso famau. An Arrigorrin batze omen zin ondarrutar maiñelak eta ... Jute zin itxaso txarraeuanin, araxe ikustea, nox amañaten zan itxasu. Alako batin, zeiñ dator arraiñaz? ta Bruno Baltza. Eta Melillako banderi zenek irabazi rau? eta La Chambrek. Ta ori La Chambre baño famauara ta ... olantxenik ipinitxaku re. Ta oiñ segitzerou danok Latxanbre ixaten". Koldo Alijostes Bordagarai O n d a r r o a 2 0 0 3 133 Ondarroa, 1943ko uztaila. Kortaminasak Arlanpan. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABALen argazkia. Jose MuruetaGoiena Scolak emondakoa. ARTXIBOAK ARAKATZEN EL CONVENTO MEDIEVAL FRANCISCANO DE SANTA KUTZ A R T X I B OA K A R A K AT Z E N PARA LA EVANGELIZACIÓN DE LAS CANARIAS Fernando Agirre Aramaio Existen dos bulas papales (1) de la Edad Media (1.484 y 1.485) extendidas por los Papas Sixto IV y Inocencio VIII, que se refieren a un convento de religiosos franciscanos situado entre Ondárroa y Mutriku, llamado de "SANTA CRUZ", cuya misión era la formación de religiosos o frailes con destino a la evangelización o cristianización de las Islas Canarias. Dichas bulas van dirigidas al franciscano ondarrés Juan de Goitiniz, como profesor y responsable de dicho convento. Me parece importante en sí, el hecho de que en plena Edad Media, exista un convento franciscano en Ondárroa, anterior a Aranzazu y Sasiola, y que nadie se haya referido hasta hace 40 años que algunos Padres Franciscanos(2) iniciaron su publicación. Y que ni por tradición oral habíamos oido los ondarreses. C onocemos evidentemente la ermita de "Santa Kutz", pero no la existencia, junto a la ermita, de un convento de hace más de 500 años. Algunos frailes franciscanos que han publicado artículos sobre el mismo, no lo hacen muy convencidos de su existencia por cuanto que, pensaban, no existían rastro alguno físico del convento ni ningún ondarrés sabía de su existencia. Quizá los únicos que podían tener conocimiento eran o son, los moradores del Caserío "Burgo", ya que como diremos más adelante se adjudicaron en subasta la propiedad de la misma hace 125 años. La cuestión es que ha habido tal ignorancia del tema, que algunos han llegado a negar su existencia diciendo que en lugar de Ondárroa, podía ser Orduña.Pero ya nadie puede dudar de la existencia de dicho convento por cuanto además del documento oficial de la bula publicada en el registro Vaticano, existe el original remitido en el Archivo Franciscano de Valladolid. El Padre Saturnino Ruiz de Loizaga en su libro "Documentación medieval de la Diócesis de Bilbao, en el Archivo Vaticano (siglos XIV y XV)", así lo relata literalmente. (3). Este artículo sobre el convento de "Santa Kutz" de Ondárroa es un resumen de otro mucho más extenso y amplio que pienso publicar en unos meses. 1.- Las Bulas, dentro de los documentos pontificios (cartas encíclicas, epístola encíclica,Constitución Apostólica, Exhortación Apostólica, Carta Apostólica) son las de inferior rango. La bula es una contestación papal a una rogatoria o súplica de un fiel cristiano, religioso o prelado. Una bula da respuesta a la petición de un seglar, sacerdote, religioso u Obispo. Llevaban el sello de plomo o de cera y utiliza el título de "Servus Servorum Dei" o "El Siervo de los Siervos de Dios". 2.- El Padre franciscano José M. Pou y Martí, O.F.M., Modesto Sarasola en "Vizcaya y los Reyes Católicos", Fr. Lorenzo de Aspurz en "Manual de la Historia Franciscana", Fr. Fidel de Lejarza en "Archivos españoles y Misionología", Fr.Angel Uribe en "La Provincia Franciscana de Cantabria desde su origen hasta 1.551", Fr. Iñazio Omaetxebarria en "Franciscanos Vascos en la conversión de las Canarias. Un antiguo Colegio misionero en la costa vascongada", así como artículo "Un colegio de Misioneros en Ondárroa en el último cuarto de siglo XV", "Anales de Waddingo y Bullarium Franciscanum". En todos estos esos escritos se refieren al convento-colegio de Santa Kutz de Ondárroa. 3.- El Padre Loizaga ha publicado al menos 3 libros, referidos a las 3 diócesis de Bilbao, San Sebastián y Vitoria sobre documentos papales medievales. En concreto, aparecen 6 escritos papales sobre Ondárroa, desde 1.415 por el Papa Benedicto XII hasta 1.485 por Inocencio VIII. A los dos últimos nos vamos a referir. 136 O n d a r r o a 2 0 0 3 A R T X I B O A K Reproducimos los textos de las dos bulas en latín, así como mi traducción casi literal de los mismos. La primera se refiere a la bula expedida en Roma el 23 de Junio de 1.484 por el Papa Sixto IV (4), y que se halla en el Registro Vaticano 677, fols.480 v-s, así como en "Bullarium Franciscanum", Nova Series, tomo III, pp.931-932. Y dice así: “DILECTO FILIO JOHANNI DE GOITINIZ, ORDINIS MINORUM PROFESSORI. Ex iniuncto nobis desuper apostolice servitutis officio ad ea libenter intendimus per que personarum quarumlibet, presertim sub suavi religionis iugo Altísimo famulantium paci et quieti ac animarum saluti valeant provideri, et ut illam optatum sortiantur effectum cum a nobis petitur favorem apostolicam libenter impartimus. Sane, pro parte tua nobis nuper exhibita petitio continebat quod tu alias, de licentia dilecti filii Alfonsi de Zamora, ordinis fratum Minorum de theologia professoris,nuntii postmodum apostolici ad insulam Canarie pro conversione incolarum dicte insule ad fidem catholicam destinati, habentis ad hoc, ut asserebat, ab eadem sede specialem per eius litteras facultatem, quamdam domum de Santa Cruz nuncupatam, inter villas de Hondaroa et Motico,(Motrico) Calagurritane diócesis, pro usu et habitatione fratrum dicti ordinis, tam ex bonis tuis, tibi dum in seculo esses a Deo collatis, quam piis aliarum fidelium elemosynis, construxisti et edificasti, tuque et nonnulli alii profesores Ordinis eiusdem domum ipsam hactenus laudabiliter et cum odore bone fame inhabitatis. Et deinde, cum tu, certis de causis, ad id animum tuum moventibus, pro tue et aliorum pro tempore dictam domum inhabitantium animarum salute et concientiarum pace et quiete, desiderares domum predictam et fratres illam pro tempore inhabitantes ab obedientia dicti Alfonsi ac aliorum prelatorum dicti ordinis, in insula predicta degentium, liberari et eximi, ac sub obedientia, cura et visitatione ministri generalis dicti ordinis pro tempore existentis perpetuo subiici, ab eodem Alfonso licentiam obtinuisti, ut tu et pro tempore domum predictam inhabitantes, sub obedientia et iurisdictione dicti generalis ministri perpetuo remanere possitis. Quare, pro parte tua nobis fuit humiliter supplicatum, ut tibi ac aliorum fratrum dictam domum pro tempore inhabitantium, statui in premissis oportune providere de benignitate apostolica dignaremur. A R A K A T Z E N Nos igitur, qui pacem et quietem personarum quarumlibet, presertim sacre religioni deditarum, intensis desideramus affectibus, huiusmodi supplicationibus inclinati, te ac domum ipsam, necnon fratres in illa tempore degentes, ab obedientia et subiectione dicti nuntii ac aliorum prelatorum dicti ordinis in ipsa insula degentium, auctoritate apostolica, tenore presentium, penitus eximimus et totaliter liberamus, teque ac illos et domum ipsam sub obedientia, cura, visitatione et correctione dicti Ministri Generalis, ita tamen quod in observantia regulari dicti Ordinis, prout hactenus fecistis, vivatis, perpetuo subiicimus. Ac tibi ut octo, decem vel plures dicti Ordinis professores, sub quacumque obedientia existentes, in dicta domo recipere et admittere, quodque tu et ipsi omnibus et singulis privilegiis, exemptionibus, immunitatibus ac indulgentiis dicto Ordini ac illorum fratribus et domibus per Sedem predictam, vel alias in genere concessis, uti et gaudere libere et licite possitis et debeatis, auctoritate prefata, earumdem tenore presertium, de specialis dono gratie, indulgemus. Non obstantibus constitutionibus et ordenationibus apostolicis, ac statutis et consuetudinibus dicti ordinis, iuramento, confirmatione apostolica, vel quavis alia firmitate roboratis, privilegiis quoque et indultis per Sedem predictam forsan eidem Ordini, sub quibusvis verborum formis forsan in contrarium concessis, quibus omnibus etiam si de illis eorumque totis tenoribus pro illorum sufficienti derogatione specialis et expressa mentio habenda foret illis alias in suo robore permansuris quoad hoc specialiter et expresse, hac vice dumtaxat, derogamus, ceterisque contrariis quibuscumque. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre exemptionis, liberationis,subiectionis concessionis et derogationis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli, apostolorum eius, se noverit incursurum. Datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno ....1.484, nono kalendas iulii, anno XIII ". “A nuestro querido hijo JUAN DE GOITINIZ, profesor de la Orden de Menores. En nuestro quehacer pastoral entendemos que hemos de servir a cualquier persona que esté bajo el suave yugo del Altísimo, así como que debemos contribuir a la paz y reposo de las almas, y hacer cuanto podamos para solucionar sus problemas. 4.- Sixto IV. Este Papa nació en la Provincia de Sabona (Italia) el 21-07-1.414. Fue religioso franciscano, y estudió Filosofía y Teología en Pavia y Bolonia. Elegido Ministro General (Superior) de los Franciscanos, y más tarde Cardenal. Como Papa fue elegido el 09-08-1.471. Murió el 12-08-1.484, y 50 días después de la publicación de la Bula dirigida al ondarrés Fr.Juan de Goitiniz. O n d a r r o a 2 0 0 3 137 A R A K A T Z E N A R T X I B O A K En la solicitud por ti presentada a Nos, consta que entre las villas de Hondarroa y Motico (Motrico), de la diócesis de Calahorra, hiciste edificar un convento bajo la advocación de la Santa Cruz, con licencia de nuestro dilecto hijo Fray Alonso de Zamora, de la Orden de los Frailes Menores, profesor de Teología y más tarde Nuncio Apostólico, destinado a las Islas Canarias, para la conversión de aquellas gentes a la Fe Católica: el cual, según afirmaba, tenía en esto especiales facultades de la Santa Sede, confirmadas por letras apostólicas, y el convento, edificado con los bienes que de Dios recibiste cuando estuviste en el siglo y con las piadosas limosnas de otros fieles, lo destinaste a uso y morada de los Frailes de dicha Orden; en el cual, tú, con otros profesores de la misma Orden, habeis vivido hasta ahora y vivís laudablemente con olor de buena fama. Pero, deseando tú ahora, por ciertas razones que mueven tu ánimo, y por la paz y tranquilidad de tu conciencia y de los demás frailes que en él viven contigo actualmente, ser declarados exentos y libres de la obediencia del citado fray Alonso y de los demás prelados de la Orden que en dicha Isla habitan, para someteros perpetuamente a la directa obediencia, jurisdicción y visita del Ministro General de dicha Orden, declaras que has tenido para ello licencia del mismo fray Alonso. Por lo cual nos fué rogado por tu parte que nos dignáramos proveer oportunamente con nuestra Apostólica benignidad a la situación ya expuesta, que te afecta tanto a ti como a los demás frailes que actualmente moran en dicha casa. Por lo cual Nos, que con encendido celo deseamos la paz y tranquilidad de todos, y en particular de las personas religiosas, tomando en consideración tus súplicas, con autoridad Apostólica y por tenor de las presentes, os EXIMIMOS radicalmente y todo en todo os declaramos libres a ti , al convento y a los frailes que en él habitan, de la obediencia y sujeción del citado Nuncio y de los demás prela- 138 O n A R A K A T Z E N FERNANDO AGIRRE ARAMAIO FERNANDO AGIRRE ARAMAIO A R T X I B O A K d a r r o a 2 0 0 3 dos en la Islas Canarias; y a ti, y al convento y a los citados frailes os ponemos para siempre bajo la obediencia, cuidado, visita y corrección del dicho Ministro General, pero de tal modo que vivais, como hasta ahora, en la Regular Observancia de dicha Orden. Y te concedemos, como gracia especial, por tenor de las presentes, en virtud de nuestra autoridad ,que puedas recibir y admitir en dicho convento ocho, diez o más profesores de dicha Orden, pertenecientes a cualquiera de las obediencias; y que tú y ellos podais y debais gozar libre y lícitamente de todos y cada uno de los privilegios, exenciones, inmunidades e indulgencias otorgadas por la Santa Sede a dicha Orden y a sus frailes y sus conventos. Sin que obste ningún género de constituciones u ordenaciones Apostólicas, ni estatutos o costumbres de la Orden, aún garantizados con juramento o confirmación Apostólica o cualquier otro género de garantía, ni privilegios o indultos de cualquier modo otorgados, los cuales ,especial y expresamente derogamos por los que a este punto se refiere, aunque por lo demás se exigiera para su derogación una mención expresa y especial del tenor de los términos, advirtiendo, no obstante, que en los demás casos continúan conservando todo su vigor. A nadie absolutamente sea permitido infringir estas nuestras letras de exención, libertad, sujeción, concesión y derogación o con osadía oponerse a ellas. Mas, si alguno llegare a intentar tal cosa, sepa que incurrirá en la indignación de Dios omnipotente y de sus bienaventurados Apóstoles San Pedro y San Pablo. Dado en Roma, junto a San Pedro, año de Encarnación del Señor de 1.484, á 23 de Junio, décimo tercero de nuestro Pontificado." Antes de añadir o comentar dicha bula de ratificación de la anterior, creo necesario y conveniente transcribir otra Bula, (fallecido el Papa Sixto IV), y que 15 meses más tarde fué publicada por Inocencio VIII, en Roma de fecha 5 de Septiembre de 1.485 , y que se halla en el Registro Lateranense (Letrán), 839, fols.332v-334r. El original del pergamino se conserva en el Archivo franciscano de Valladolid ,y publicado en "Bullarium Franciscanum", Nova series, tomo IV-1, pág.171. También publicado por el Padre Angel Uribe en "Provincia Franciscana de Cantabria", I, pág. 487-489. "Innocentius Episcopus, servus servorum Dei.Ad perpetuam rei memoriam. Provisionis nostre debet provenire subsidio ut ius suum cuilibet conservetur. Hinc est quod Nos tenorem quarundam letterarum felicis recordationis Sixti pape IV, predecessoris nostri, in registro ipsius predecesoris repertum, pro eo quod, sicut exhibita nobis nuper pro parte dilecti filii Iohannis de Totiniz, ordinis Fratrum Minorum professoris, petitio continebat, ipse huiusmodi tenorem ex certis causis noscitur indigere, de registro ipso de verbo ad verbum transcribi, et (ad) ipsius Iohannis supplicantis instantiam, presentibus annotari fecimus.Qui talis ......."Sixtus piscopus.............” (repite la anterior bula de Sixto IV dirigido a Fray Juan de Goitinez ya reproducida y traducida). Y sigue: "Ceterum, ut earumdem litterarum tenor predictus, sic insertus, omnimodam rei seu facti certitudinem faciat, apostolica auctoritate decernimus ut illud idem robur, eamque vim, eumdemque vigorem dictus tenor per omnia habeat, quem haberent originales littere supradicte, et eadem prorsus iedem tenori fides adhibeatur quandocumque et ubicumque, sive in iudicio sive alibi ubi fuerit exhibitus vel ostensus et eidem tenori firmiter stetur in omnibus, sicut eisdem originalibus litteris staretur, si forent exhibite vel ostense. Per hoc autem nullum ius cuique de novo acquiri volumus, sed antiquum tantummodo conservari. Nulli ergo hominum liceat hanc paginam nostre constitutionis et voluntatis infringe- re, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli, apostolorum eius, se noverit incursurum. Datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno incarnationis dominice millesimo quadragentesimo octugesimo quinto, nonis septembris, pontificatus nostri anno primo"". "Inocencio obispo, el Siervo de los Siervos de Dios. A la perpetua memoria. Es nuestro deber vigilar para que a cada uno se le respeten sus derechos. Aquí debemos hacer alusión al contenido de las cartas o bulas de nuestro predecesor, el Papa Sixto IV, de feliz memoria, y en concreto, a la carta que nuestro querido hijo Juan de Gotiniz, profesor de la Orden de Menores, se halla en su registro correspondiente, y por las causas que se exponen en su traducción literal, Nos, a la solicitud del referido Fray Juan, lo hacemos transcribir por medio de la presente. Y dice así: Sixto, Obispo ........................” ....( transcripción total de la bula o carta anterior). Finalmente sigue diciendo, "Por ello, y a tenor del contenido de las carta anterior aquí transcrita y adjunta, la hago mía, y por la autoridad apostólica a mi conferida, ordeno que se le dé el mismo valor que tiene el original, y dándole validez a todo lo que en ella se dice, y que tenga poder todo y en cualquier otro lugar donde se exhibiere, y haya que atenerse en todas las cosas a este tenor como sería obligatorio atenerse a los originales, caso de ser exhibido o presentado. Por ello, no queremos que tenga un nuevo valor dicha carta, sino que mantenga su valor lo dado anteriormente. Así pues, a nadie le esté permitido quebrantar o desobedecer esta carta, por Nos dis- O n d a r r o a 2 0 0 3 139 A R A K A T Z E N puesto y querido, porque esa es nuestra voluntad, o actuar temerariamente en sentido contrario. Y si alguno se atreviera a quebrantarlo, estaría incurriendo en la indignación del Dios Todopoderoso, y de los Apóstoles San Pedro y San Pablo. Dado en Roma, junto a San Pedro, el día 5 de Septiembre del año 1.485 de la Encarnación del Señor, y primer año de nuestro pontificado". Estos son los textos papales de las dos bulas referidas al convento de " Santa Kutz". ALGUNAS CONSIDERACIONES SOBRE LAS 2 BULAS PAPALES Se dirige al Papa al fraile Juan de Goitinez (o Goitiniz), como profesor y perteneciente a la orden de Franciscanos Menores (5). Era profesor y responsable del convento de Santa Kutz, y da a entender que Juan de Goitiniz le había dirigido al Papa, un escrito para que se eximiera de la jurisdicción u obediencia de los Obispos de Canarias y del Nuncio, y que quería someterse a los Superiores de la Orden franciscana. Ese es el fondo sustancial de la bula. Y debía de ser un problema de gran tensión por cuanto que, muerto el Papa Sixto IV, su sucesor Inocencio VIII ratifica en todos sus términos y con incluso con amenazas de excomunión a los que no respetaren tal decisión papal. Entiendo que, no es éste el momento ni oportunidad para profundizar en el asunto. En otro artículo más extenso, publicaremos y analizaremos las tensiones existentes entre los Prelados de Canarias, la Orden franciscana y el convento de Santa Kutz. Siendo ése el problema de fondo y objeto del escrito papal y que quizá al día de hoy parezca intrascendente, no es menos cierto que a través de la bula nos da a conocer una serie de datos importantes, aunque sean A R T X I B O A K colaterales que son dignas de señalar, como son : 1º.- El convento fue construido para la formación filosófica y teológica de futuros misioneros con destino a la evangelización o cristianización de las Islas Canarias, simultáneo a la conquista militar de Canarias por el Reino de España, todavía en esas fechas no acabada.(6). 2º.- El convento fue construido con los bienes propios personales de Juan de Goitiniz y limosnas de los feligreses. Llama la atención que en esa época del siglo XV, Juan de Goitiniz tenía posesiones. Y dada la estructura social de la Edad Media, es de suponer que debía de pertenecía a la nobleza o hidalguía local. Su padre Juan Sánchez de Goitiniz aparece en los Archivos de Simancas, como hijosdalgo. Y tanto él como su padre, relatando las luchas internas o banderizas entre gamboinos y oñacinos por el historiador Lope García de Salazar, en el libro XXIII ( "Las bienandanzas e fortunas"), aparecen sus nombres y que coinciden por las fechas(7). 3º.- No se habla para nada de la ermita. Y es lógico por cuanto que , a esa fecha no era relevante la ermita que servía como Iglesia para uso de los frailes, sino el eremitorio o convento o colegio destinado a la formación de los futuros misioneros que iban a ser destinados a Canarias. Se puede deducir que ambas( eremitorio y ermita, o casa convento y ermita) fueron construidas simultáneamente. Y no es nada nuevo ya que han existido eremitorios franciscanos en que la ermita estaba separada de las habitaciones o moradores y del convento, como por ejemplo el de San Lúcar de Barrameda y en las Islas Madeira. (P.Angel Uribe en "Casas –procuras o conventos de reclutamiento". 4º.- El apellido GOITINIZ, (fundador y profesor del convento) aunque a estas fechas es inusual en Ondárroa, no ha sido así en la Edad Media y fechas posteriores. Además de la cita realizada por Lope de Salarzar antes referido, el historiador Trueba hablando de Ondárroa relata y confirma la cita de Lope de Salazar. 5.- Aunque sea brevemente y de forma superficial, podemos distinguir entre Franciscanos Conventuales ( sus conventos eran iglesias). Tras la muerte de San Francisco en donde la mayoría eran legos, se transformó en una Orden docta y clerical que servían a la Iglesia en múltiples actividades. Hubo numerosas tensiones entre los "conventuales" y "observantes" (en eremitorios) a lo largo de la Edad Media. En siglas, uno es OFM conv. Y la otra orden OFM a secas. Y los capuchinos son una escisión de los franciscanos. 6.- Difícil sintetizar aquí, la conquista de Canarias. Pero sirva como dato unos hechos.Los Reyes Católicos enviaron a Alonso Fernández de Lugo en 1.494 a la conquista de Tenerife. Ya antes, había luchado para unir a la corona de España junto a Pedro de Vera en la conquista de Gran Canaria en 1.476-1.483. Y el otro hecho es que en Agosto de 1.487 los Reyes Católicos mandaron secuestrar todas las embarcaciones de "30 toneles arriba, y en especial las de Guipúzcoa y Vizcaya, por ser necesarias para formar la armada, que había de ir por la mar"( SRGS.SIMANCAS REGISTRO GENERAL DEL SELLO VIII.1.487.345) . Recordar que nos hallamos en plena vigencia de la Inquisición Española y que el mismo Papa Sixto IV expidió una bula en Noviembre de 1.478 que autoriza a los Reyes de España a nombrar inquisidores. 7.- Texto íntegro de Lope de Salazar ,"DE CÓMO MATO MALAMENTE MARTIN ROYS DE ARANCIBIA A JUAN GONZALEZ DE ARTEAGA, E MORIO EL POR ELLO. En este año mesmo (1.460), mató malamente Martín Roys de Arancibia, fijo de Pedro Ortis de Arancibia, a Juan Gonzales de Arteaga, fijo legitimo de Fortud Garcia de Arteaga, fuendose anbos de compañía, cauo(camino ) Motrico, seyendo del dicho solar de Artega, e la causa desta muerte fue esta, que este Martín Roys tomo por sus amores a la muger de Juan de Gautinis, fijo de Juan Sanches, que era hermana de Martín Roys de Gamboa, e muertos su marido, e su suegro, aposentose en Ondarroa con ella, e ocupauales los bienes, que eran muchos, e la madre de aquel Juan de Gautinis, seyendo vieja, casose con este Juan Gonzales, que era mancebo e ome para toda cosa, por que le defendiese sus bienes, e morauan el e ella en Motrico, e por que gelos defendia, lo mató e fuendo acotado por ello, lo mataron con yeruas sus parientes en Laborte". 140 O n d a r r o a 2 0 0 3 A R A K A T Z E N FERNANDO AGIRRE ARAMAIO A R T X I B O A K Santa Kutz ermita, 2003. En el "Libro de cuentas de 1.541" del Archivo del Ayuntamiento de Ondárroa, aparece como "poseedor de una casa con huerta y una torre" (Agustín Zubikarai en ONDARROA, págs. 79-81-84-85). Así mismo, en el "Padrón para hazer el repartimiento y derrama concejil segund huso y costumbre della 1.541", aparecen 106 apellidos, y entre ellos GOITINIZ (pág.154 de "ONDARROA" por A.Z.). La Torre referida de Goitiniz en Erribera, a punto de derrumbarse, lo compró el Ayuntamiento para instalar la Alhóndiga en el siglo XVIII, que es la actual Escuela Municipal de Música P.M Unanue. En 1.577, aparece una tal Catalina de Aragón "moradora de la Casería de Goitiniz", así como en el Libro de Finados del Archivo Eclesiástico de Bizkaia, tal apellido entre 1500 y 1.600 es común. El caserío actual yendo de Zaldupe a la izquierda de la carretera hacia Rentería, bien claro está en la puerta principal el nombre de Goitiniz.(8) Y finalmente, en el casamiento del Capitán Iñigo Lertxundi y María Ibáñez de Apallua de fecha 14 de Junio de 1.598, ante el escribano Martín Otxoa de Ajorabide, se relata que dejarían en herencia a sus hijos y hermanos, en el lugar de Bizkaia, cerca del lugar conocido como Goitiniz, o monte Goitiniz. Se podía concluir que este franciscano Goitinez era de Ondárroa,que pertenecía a la hidalguía local y tenía posesiones tanto en el núcleo urbano de Ondárroa como caseríos y montes. ¿ QUE FUE DEL CONVENTO? A todos los que en los últimos últimos 50 años, fundamentalmente padres franciscanos que se han detenido a estudiar sobre el eremitorio-convento-colegio de Santa Kutz, les llama la atención de la no existencia de un rastro físico del mismo, ni que nadie haya relatado su derrumbe, quema o destrozo. Pues bien, no es así, por cuanto en breves trazos podemos detallar qué pasó con el mismo y su posible proceso histórico. 1.- Existe cierta aureola de misticismo, sobre el convento, sobre todo por parte de los moradores de los caseríos que dan a Mutriku y Ondárroa ("Doistu y Burgo"). Aunque no sea dato histórico, cabe reseñar lo que J.M. Barandiarán publicó en Eusko Folklore sobre "establecimientos humanos y zonas pastoriles" en 1.928, referido a este lugar. Dice, "Aita Kutzekua, Santa Kutzen agertu zala, esaten dabe, ta gero paraje larragaitik Paguetan ein gera ebela. Baiña, egunez aste ebana, gabaz atzera kurutzera jaten zala. Zela iñ eitzela, Doistuko batek gabian da zeuzer ete ebilen ikusi ebala, eta oiñua entzun ebala: Aida txuri eta belio, zelatian daguenari, begiak estango al dio! Da laugarren gizaldian segidu ebala tuertuak Doixtuko familian. Da gero elixia Santa Kurutzeri eiñ eben”. El intento de construir en un lugar más llano ,("Pagueta" cerca de Doixtu) que en el monte de Santa Kutz, no es nada ilógico dada la orografía del lugar. Lo que construían de día, se trasladaba a Santa Kutz de noche. Uno de Doixtu accedió de noche y vió que algo se movía y oyó esta voz: "Aida blanco y amarillo, a quien está acechando, ojalá le salga el ojo". Y dicen que hasta la cuarta generación hubo tuertos en Doixtu. Y luego hicieron la Iglesia de Santa Kutz. 8.- El actual Caserío Goitiniz está situado en Berriatua, tiene un piso bajo y camarote, con su heredad "Basoalzu y Minachu" aparece como titular inicial (1.856)a favor de los hermanos Antonio y Tomás de Lecuona y Echaniz.Por fallecimiento de Tomás, jesuita y con destino en Cuba, deja a su hermano Antonio la total propiedad del caserío. O n d a r r o a 2 0 0 3 141 A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N FERNANDO AGIRRE ARAMAIO FERNANDO AGIRRE ARAMAIO A R T X I B O A K Burgo baserria, 2003. Mijoa eta San Jeronimo, Santa Kutzetik ikusita, 2003. Akilla mendiko Gipuzkoako aldea. 2.- Como dato histórico-documental, Lope Martinez de Isasti en "Cosas memorables o Historia General de Guipúzcoa" en el año 1.625, hablando en el capítulo XXIV sobre la noble Villa de Motrico, de "su nombre, sitio, antigüedad, iglesia, hermitas y cosas memorables de ella y de los mayorazgos", dice, "hay muchas hermitas devotas que son San Miguel, San Pedro, San Juan Bautista, San Blas, Santa Elena, en que se dicen misas y se sirven de beatas o Seroras: y otra llamada el Monte Calvario de Maya con casería y jurisdicción, en que se dice misa y se sirve de hermitaño. Hay otra en el montaña, jurisdicción de Motrico, cumulative con la anteiglesia de Berriatua en Vizcaya, que se llama Santa Cruz: y dos hospitales de la Magdalena y Santa Cruz con renta y casa de hospitalidad con síndico para los Frailes de San Francisco que allá llegan. Tiene dos humilladeros a las puertas de mediodía y poniente: uno se llama de la Piedad y el otro de Betlen, y se dice misa en ellos". Hasta aquí la cita de Lope de Isasti. De modo que, tras la conquista de Canarias, y obsoleta la función del eremitorio-convento-colegio , no es ilógico deducir que sirviera de hospital "para peregrinos y posibles viandantes con caserías y viñas para su sustento" siguiendo los padres franciscanos en otra función apostólica totalmente diferente a la fundacional. 3.- Existe documento oficial que relata el Padre Manuel de Garai en el año 1.745, que en el inventario del archivo provincial de Burgos ( se halla en Aranzazu), hay un título que dice, "Contiene un testimonio de la entrega que se 142 O n d a r r o a 2 0 0 3 hizo de el convento de Santa Cruz de Hondarroa ,al Vicario de la Observancia de la Provincia de Castilla" ( L.B. Faxo 9,n 6, fol 15v). Se dice del convento, no de la ermita. 4.- En el período de la desamortización, cuyos inicio aunque fueron en 1.766, son famosos los de Mendizábal y Madoz. Ya en la cuarta fase de la Desamortización, de Madoz, en el Boletín Oficial de Ventas de Bienes Nacionales Nº 1, ( en virtud de las leyes del 01-05-1855 y 11-07-1856) publicado en Bilbao, sábado 4 de Mayo de 1.867, aparece como inventario 580 del clero, "la casita titulada Santa Cruz Mendikua con su heredad, piso alto, procedente de la fábrica de la Iglesia de Ondárroa y radicante con jurisdicción de Berriatúa, en arriendo a Fermín de Amuchástegui" (Archivo Histórico de Bizkaia). De modo que el convento, propiedad de la Iglesia de Ondárroa, en virtud de la leyes de desamortización y como bien inventariado presentado con la Santa Sede el 4-071.866, pertenecientes al clero , es adjudicado por la Junta de Bienes Nacionales el 24-07-1.867. Recordar que estamos hablando de la casita, antes convento, de Santa Kutz. No de la ermita. 5.- En el Registro de la Propiedad de Markina, aparece la finca 213 de Berriatua, como rústica que dice así: "la casería titulada Santa Cruz Mendikua, con su heredad radicante en jurisdicción dela AnteIglesia de Berriatúa, cuya sin número es de un piso y ocupa de planta solar diez estados cuadrados o sean seiscientos metros. Confina por Norte, Oeste y Este con terreno propio y por el Sur con Casería de Deustu. La heredad contigua titulada Echeaspia confina por Norte con pertenecido de Doña Faustina de Nafarrete, por Este con los de la casería de Deustu, por Sur con la caseta y hermita de Santa Cruz y por Oeste con egido común de Berriatúa". Así pues, había un casería de una sola planta de unos 600 m2 de planta ( buen caserío y/o convento para vivienda y colegio para 10 ó 12 frailes como dice la bula de Sixto IV). Me ha costado el situarme su ubicación, tras varios paseos por Santa Kutz. Pero, está claro, el antiguo convento estaba detrás de la ermita y justo en la muga de Mutriku por el Sur. Lógicamente este convento estaba rodeado con su propia heredad. Pero ésta por el Sur con la ermita. Existen todavía algunos restos de piedra, que mediante una pequeña investigación científica (Carbono 14, p.e.), se podía saber exactamente su ubicación. La inscripción 1ª de la casería dice que fue adjudicada a Don Martín de Irala, y Arrizaga, vecino de Mendaro por la cantidad de 800 escudos. (Markina, 5 de Enero de 1.884). Fallecido dicho Sr., sus herederos Felipa de Madariaga y Nafarrete, vecina de Ondárroa, y sus 4 hijos (Saturnina, Pedro María, María Cristina y Domingo Santiago, lo inscriben a su nombre el 2-03-1.900. Y éstos venden a los antiguos moradores y propietarios del Caserío "Burgo", Salvador Barruetabeña y Legarda, y éste a su vez, dona a su hijo Francisco Barruetabeña y Iriarte, casado con Dña Josefa Plaza y Pagoaga. Pero, en la inscripción 7ª al citar la donación de Francisco a favor de su hijo Salvador Barruetabeña Plaza, dice al comienzo que la "casa según el título presentado ha sido derribada y la heredad contigua nombrada Echeaspia. La descripción que consta en la inscripción primera, conforme a la del título ahora presentado, con la única diferencia de que la casa ha sido DERRIBADA". De modo que el convento-eremitorio-colegio construida hacia el año 1.480 fue derribada entre los años 1.906 que aparece la inscripción 6º de donación a Francisco Barruetabeña y posterior donación inscrita en 1.930. Desconozco la fecha exacta del derribo, pero por datos orales consultados, fue entre 1906 y 1.912. Así terminó la historia del antiguo convento franciscano de Santa Kutz de Ondárroa. Como hemos repetido, pienso realizar una publicación más extensa en breves fechas. Fernando Agirre Aramaio ONDÁRROA, SEPTIEMBRE DEL 2.003. O n d a r r o a 2 0 0 3 143 LAGI-ZAHARRETIK KONSTITUZIONALISMORA A R T X I B OA K A R A K AT Z E N MUNDU BI AURREZ-AURRE Gotzon Iparragirre Burgoa Orain dela 130 urte, II. Karlistaldia hasi eta urtebete eskasera, ondarrutarrek armaz eta munizioz beteriko txalupa bat aurkitu zuten lehorretik hamar bat milatara, eta Ondarroara ekarri. 1873ko urriaren 20ko egunsentia zen, eta inolako tripulaziorik gabe "Ville de Bayonne" deituriko ontzi hartan gordetzen ziren 4.000 fusil eta miloi bat kartutxoren aurkikuntza, miraritzat jo zutelako karlistek, batez ere, Abarzuza eta Jurramendiko lubakietan, Moriones jeneral liberalaren eraso erraldoiaren zain zeuden soldaduek. Karlos VII.ak berak, ondarrutarren ausardia eta kemena saritzeko, "Muy Esforzada" titulua gehitu zion, herriko armarrian zitzelkatutako "Muy Noble y Muy Leal" esaldiari, eta gertakizun hura oroitzeko monumentu bat eraikitzea agindu; baina, ezerezean geldituko zen ekimena, gerran galtzaile suertatu zen eta. Ondarroako Historia Zaleok ez dugu nahi izan 130. urteurren hau oharkabean igarotzerik, eta bai ordea, II. Karlistaldian ondarrutarrok protagonizatu genuen pasarte bitxi hau ezagutzera emateaz gain, karlismoaren inguruko ihardunaldi batzuk antolatzea, garrantzitsua bezain ezezaguna dugun mugimendu sozial eta politiko honengana hurbiltzeko. K arlismoa, iraganari lotutako mugimendu bat bezala sortzen da, Europa osoan zehar hedatzen ari ziren iraultza liberalek aurkezturiko programa berriztatzaileen aurrean. Liberalismoak laizismorantz joko bazuen, karlismoa erlijio katolikoaren alde agertu zen; espainiar liberalak Kadizeko Konstituzioaren alde bazeuden, euskal karlistek nahiago zituzten foruak; liberalak merkatu nazionalaren alde borrokatu bazuten, karlistek Ebron nahi zituzten aduanak; eta derrigorrezko soldaduzkaren ordez ordez, autodefentsan oinarrituriko sistema militarra... Orokorrean, tradizioaren alde zeudenak, zera da, arlo ekonomiko zein politiko-ideologikoan sortzen ari ziren berrikuntzen aurka azaldu zirenak, don Carlosen inguruan bildu ziren, karlismoa gorpuztuz; liberalak, berriz, mundua goitik behera aldatu behar zuen iraultzaren militante bihurtu ziren, eta ideia zahar eta berrien arteko borroka honetan, bizitza, askatasuna eta ondasunak galtzeko prest agertu ziren, bi aldetako kideak ere. Aldaketa orotan gertatzen den bezala, eredu berrian bazegoen zer irabazi, eta zer galdu. Zentzu honetan, komeni da lehenengotik ohartaraztea, gaur egun kontserbatzaile edota tradizionalista bezalako hitzak konnotazio negatiboez jantzita badaude ere, testu honetan terminu horiek erabiltzerakoan ikuspegi neutro edo aseptiko bat eskaini nahiko nukeela, iraganeko baloreak ez dau- katelako zertan izan etorkizunekoak baino okerragoak (1). Zeregin horretarako, bi atal nagusitan banatu dut artikulu hau. Lehenengo zatian, Antzinako Errejimena (edo Lagi Zaharra) eta Errejimen Berria (Konstituzioa) alderatuko ditut, bi sistema hauen artean zeuden antzekotasun eta ezberdintasun nagusien berri emateko. Bigarrenean, Iraultza Frantsesean hasi (1789) eta II. Karlistaldira arteko (1876) ibilbide historiko bat proposatzen dizuet, mundua ulertzeko ikuspegi antagoniko hauen arteko borrokaren urrats nagusiak ezagutzeko. Tradizionalista eta iraultzaileen arteko lehiaren hastapena Konbentzio Guduan badago ere (1793-1795), Espainiako Independentzia Gerratearen (1808-1813) testuinguruan sorturiko Konstituzio espainiarrak (1812), liberal eta tradizionalisten arteko mugak zehaztu zituen, Hirurteko Liberalean zehar (1820-1823) elkarren aurka joko zuten alderdiak, alegia. Fernando VII.aren heriotzak (1833) aitzakia paregabea eskaini zien batzuei zein besteei, ekonomiko-politikoa zen borroka hau, dinastikoa bihurtzeko. Ordundik aurrera tradizionalistak hildako erregearen anaiaren jarraitzaile bihurtu ziren –don Carlos-, karlistak beraz, eta liberalak bere alabaren –gerora Isabel II.a izango zena- alde, isabeldar edo "isabelino" deitura hartuz. 1. Koxka ez dago berriztatzailea edo kontserbatzailea izatean, zer kontserbatu edo zer berriztatu nahi denaren artean baino. Izan ere, nire ustez aurrerakoiagoa izan daiteke baso bat gorde (edo kontserbatu) nahi duena, baso hori suntsitu eta azken teknologiaz hornitutako fabrika berria eraikitzeko prest dagoena baino. Horren kontzientzia bazuten garaiko tradizionalistek: "El ideal de la nueva España, un "España futura" sobre la base de un sistema provincial semejante al foral que lanzase a España por la vía de la modernización, hacía ver que progreso y tradición no se oponen: "En Europa el despotismo es nuevo y la libertad antigua y a ella vuelve Europa", escribe Orense, citando a Mme. Stäel", SANCHEZ PRIETO, Juan María: "Fuerismo e historiografía. La memoria política vasca anterior al nacionalismo", Los liberales (1808-1876), 306-307. orr. 144 O n d a r r o a 2 0 0 3 A R T X I B O A K Ohartxo batekin bukatuko nuke sarrera hau: konturatuko zareten moduan, gehien bat Gipuzkoari dagozkion iturriak eta bibliografia erabili ditut artikulu hau egiteko orduan, izan ere hori delako gehien ezagutzen dudan errealitatea. Baina era berean, eztabaida sutsuenak eta liskarrik gogorrenak ere herrialde honetan eman zirenez, bere prozesua ezagutzea gainontzekoena ulertzeko argigarria izan daitekelakoan nago. LAGI ZAHARRA ETA KONSTITUZIOA Lehen atal honen aurkezpena, lau arlotan zatitu dut: eredu ideologikoak, eredu politikoak, eredu ekonomikoak eta eredu militarrak. Eredu ideologikoak Arlo honetan, lehenik eta behin azpimarratu behar dugun faktorea da, eliza katolikoak gizartean zuen eragina. Herrialde guztietako foruetan aurkitzen dugu Jainkoaren aipamena. Errealitate honen adierazpiderik esanguratsuenetakoa dugu Bizkaiko Jaurerriaren armarrian Gernikako arbolaren atzean (edo barruan, esan beharko genuke?) nabaritzen den gurutze kristaua. Izan ere, eliza katolikoak ondo baino hobeto jakin izan zuen uztartzen bere ideologia, euskal lurraldetan aurkitu zituen gobernu motekin, udalerri zein herrialde mailan. Homogenizazio erlijioso prozesu hau, borondatez emango zen kasu batzuetan (bertoko jai, errito eta jainko/jainkosa paganoak egutegi katolikoan asimilatuz), eta borondate ona ez zenean nahikoa, indarkeriz, batez ere Trento Kontzilioaren ondoren, bertoko sineskera ez katolikoen aurkako jazarpen sistematikoa aplikatzen hasi zenean (pagano, hereie eta protestanteen aurka). Dana dalagaitik, egia dena da, XVIII. mendearen bukaera aldera erlijio katolikoak nagusitasun osoa zuela euskal lurraldetan, eta neurri handi batean, euskal gizartea bera kohesionatzen zuela. Ez dira oharkabean pasatzekoak Foruetan agertzen diren hainbat pasarte, judu, agote, konbertso edota mairuei herrialdean sartzea debekatzen ziena, eta "kristau zaharra"rena ezinbesteko labela genuen edozein kargu betetzeko orduan. Kadizeko Konstituzioa liberalak (1812) ez zuen ikuspegi baztertzaile hau gainditu, bere 12. artikuluan erlijio katolikoa inposatzen zuelako estatuko bakartzat, beste guztiak debekatuz(2). Ikusiko dugun moduan urteekin politika liberalak laizismorantz jo zuen, A R A K A T Z E N eta estatu eta elizaren arteko banaketarantz, sektore tradizionalisten haserrerako. Liberal eta tradizionalisten arteko lehian, hala ere, bazegoen ikuspegi espiritual hutsa gainditzen zuen eztabaidarik. Horren adibiderik argiena, hamarrena edo "diezmo"arena dugu. Hamarrena, eliza katolikoak biztanleengandik zuzenean jasotzen zuen zerga bat genuen, izenak berak dioen bezala, elizak eskuratzen baitzuen uzta bakoitzean ekoiztutakoaren hamargarren zatia. Zerga hau espezietan kobratzen zen (garitan, artotan, oilotan...) eta aldakorra zen, uztak onak zirenean gehiago zegokiolako eta txarrak zirenean gutxiago. Liberalek agintea hartu zutenetan, hamarrena kendu bai, baina Kultu eta Klergoaren Zerga ezarri zuten bere ordez, eredu iraultzaileei jarraiki, elizgizonak estatuaren funtzionari bihurtu nahi izan zituen, eliza eta komentuen autonomia ekonomikoari mugak ezarri nahian. Eredu horren arabera, estatuak erabakitzen zuen eliz-barruti bakoitzean zenbat apaiz egon behar ziren, eta zenbat kobratu behar zuten beren lanarengatik(3). Botere politikoaren eskuhartze honek klergoaren erresistentziarekin egin zuen topo, eta borroka honetan biztanlegoaren elkartasuna lortu zuen; izan ere, Kultu eta Klergoaren Zerga, metalikoan ordaintzen zen, kopuru finko bat, uztak onak ala txarrak izan. Enfrentamendurik bortitzenak Gipuzkoan burutu ziren, hainbat udalerritako agintariek zerga berri hau kobratzeari uko egin ziotenean, eta diputazioak ezarritako isunei aurre egin ezinean, kartzelaratuak izan zirenean(4). Zer esanik ez, atxilotuta eraman zituzten 52 udalgizon hauek, heroiak bihurtu zituztela propagandista karlistek. Hamarrenaren inguruko eztabaida honekin lotuta agertzen da desamortizazioarena, hau da, eliza edota komentuen eskuetan zeuden jabetzen estatalizazioa. Bi desamortizazio nagusi burutu zituzten espainiar liberalek: bata Mendizabalena, komentuen eta orde erlijiosoen ondasunei ukitu ziena; bestea Madozena, 1855ean, udalen eta elizaren jabetzena. Klergoaren kasuan, txiro, gaixo eta ezinduen alde lan egiten zuten hainbat orde erlijioso desagertarazi edota beren baliabide ekonomikoak murriztean, giza esparru ahulenak laguntzarik gabe uzten zituen eredu desamortizatzaileak, horren truke inolako alternatibarik eskaini gabe; elizaren ondasunei zegokionez, maizterren eskuetan utzita zituen lur eta baserriak estatuaren eskuetara pasatzean, maiztergoaren bizi-baldintzak zeharo kaxkartu ziren, alokairuen monetarizazioaren ondorioz. Ikusten dugunez, 2. "Art. 12. La religion de la Nacion española es y será perpetuamente la católica, apostólica, romana, única y verdadera. La Nacion la protege por leyes sabias y justas, y prohibe el exercicio de qualquiera otra", RICO LINAGE, Raquel: Constituciones Históricas. Ediciones Oficiales, 21. or. 3. "Al suprimir por decreto-ley (...) el diezmo y la primicia en frutos, los junteros de Fuenterrabia establecían la forma de cubrir los gastos de culto y clero por medio de una contribución local establecida por la Diputación, conforme a la práctica de municipios tan significados por su liberalismo como Irún, San Sebastián y otros. Asimismo, una vez aprobados los presupuestos, todos los vecinos deberían pagar sin excusa sus respectivas cuotas en la depositaria del Ayuntamiento", RODRIGUEZ DE CORO, Francisco: Política eclesiástica de los gobiernos liberales en Euskadi, 136. or. 4. GARMENDIA, Vicente: La ideología carlista (1868-1876). En los orígenes del nacionalismo vasco, 50 or. O n d a r r o a 2 0 0 3 145 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Orduñako aduana-etxea kontrajarritako bi eredu hauen artean, lehia ideologikoaz gain, bazegoen interes sozio-ekonomikoetan oinarritutako borroka bat. Eredu politikoak Arlo politikoan, XIX. mendea foru-erregimenen eta espainiar konstituzioaren arteko borrokarengatik bereizi zen Hegoaldeko lau herrialdeetan. Zentzu honetan komeni da lehenengotik ezberdintzea XII. mendetik aurrera sortuko diren "villa" edo hiribilduen foruak, euskal herrialdeetako foruengandik(5). Zenbait autorek, ez dute hau behar bezala azaldu, eta udalerrietako foruak erregeak edo jaunak emanak zirenez, herrialdeetako foruak ere haien emakida edo dohainak izan zirela ondorioztatu dute. Baina berez, foruerregimena itunean edo paktoan oinarritutako sistema bat genuen, eta Gaztelako erregeak herrialdeko foruak errespetatzea sinatzen zuen neurri berean, herrialde bakoitzak berarenganako zintzotasuna eta leialtasuna sinatzen zuelarik. Sistema honen arabera, Erregeak ezin zion inolako aldaketarik inposatu herrialdeari (foru-baimena edo "pase foral"ak bermatzen zuen eskubide hori), eta alderantziz, herrialdeak ezin zuen ezer aldatu erregearen oneritzirik gabe. Beraz, komeni da ohartaraztea, Gaztelan monarkaren aginteko ahalmena erabatekoa zela (errege absolutoa), baina foru-lurraldeetan bere aginpidea mugatuta zegoela, are gehiago sasoi hartan botere zentrutik urruti zeuden guneak kontrolatzeko aukerak ez zirelako gaur egungoak. Euskal lurraldeek gozatzen zuten status juridiko hau ezagututa, autore batzuk absolutismoaren garaian euskal lurraldeetan sasi-demokrazia bat ezagutzen zela baieztatu zuten(6). Udal karguak izendatzerakoan sufrajio murriztuan oinarritutako sistema bat erabiltzen zen. Boto eskubidea edukitzeko, gizona izateaz gain, derrigorrezkoa zen lurjabetza gutxiengo bat edukitzea, hau da milarduna izatea; eta gainera kaparetasuna ("hidalguia") frogatuta edukitzea. XVI. mendetik aurrera bizkaitarren kaparetasun unibertsala onartua zegoenez, bertoko biztanleen kasuan gurasoak bertan jaiotakoak zirela frogatzea nahiko izaten zen. Eta forulurraldeetatik kanpo zetozenek kapareak zirela frogatu behar zuten –ahal bazuten-, prozesu luze eta garesti baten bidez. Beste aldetik, lur-jabetza gutxiengo baten jabe izatearen baldintzak, udal boterea jauntxoen eskuetan uzten zuen(7), eta udal ordezkaritzarik gabe giza-esparru ahulenak. 1766ko matxinadaren ondoren, Carlos IV.ak herri diputatuak eta herri sindikoaren udal kargu berriak sortu zituen, auzokide-hautagaiak ez zirenei udalean ordezkaritza edukitzeko aukera emanez, baina hauen gaitasuna elikagaien prezioak eta zerga berriak inposatzeari buruzko eztabaidetan parte hartu eta bozkatzera mugatzen zen. Hala ere, kargu berri hauen agertzeak auzokide hautagaien monopolioa apurtzen lagundu zuen, Rubio Perezek Ondarroarako baieztatzen duen bezalaxe(8). Liberalek ezarri nahi zuten eredu konstituzionalaren arabera, kaparetasunaren baldintza kendu egiten zen hauteskundeetan parte hartzeko orduan, eta erabaki honek, praktikan, foru-lurraldeetako udalak kanpotik etorritako hautagaiei zabaltzea suposatu zuen. Eta lurjabe izatearen baldintza ezabatzea erabaki bazuten ere, errenta gutxiengo bat ordaintzearena ezarri zuten, lurjabe ez izateagatik ordura arte sistema politikotik kanpo egon zitezkeen zenbait merkatari, artisau edota arrantzaleei udaletxeko ateak zabalduz. Arlo honetan, foruzaleak eta liberal moderatuak nahiko ados zeuden, giza-esparru ezinduenak udal gobernutik at uztearen alde, biak ere. Beraz, liberalen eskutik etorritako konstituzionalismoak ez zuen sufrajio orokorroraren aldeko aposturik egin, eta zentzu horretan, bere ikuspegi iraultzailea nahiko zalantzagarria bihurtu zen(9). Foruarena gainera, sistema federalista bat genuen. Herrialde bakoitzak bere foruak zituen, eta foru hauen oinarrian funts berdina aurkitu arren, bakoitzak bere berezitasu- 5. "De otro lado es preciso distinguir entre los Fueros Vascongados, propiamente dichos, que se refieren al derecho territorial privativo de toda o la mayor parte de las provincias, de los Fueros Municipales, que otorgados por el Señor o Monarca, tuvieron vigor exclusivamente en las villas de la Region vasca (...) Los fueros generales vascongados, que son los que a nosotros nos interesan, tuvieron reconocimiento, que no origen real", SOLOZABAL, Juan José: El primer nacionalismo vasco, 214-215 orr. 6. "Figura por ejemplo en 1787 dentro del panorama constitucional comparado que ofreciera, como Defence of the Constitution of Government of the Unites States of America, quien fuera luego presidente de los mismos, John Adams. Vizcaya comparecía como república democrática junto a San Marino, algún cantón suizo y las Provincias Unidas de los Países Bajos por delante de la misma Inglaterra, al ser ésta república monárquica, pasándose por repúblicas aristocráticas de cantones helvéticos", CLAVERO, Bartolomé: "Alava ante Cádiz. Euskadi ante España", Cuadernos de Alzate, 23. zkia., 31. or. 7. "El hecho de que para ocupar ciertos cargo fuera necesario gozar, como mínimo, del título de hidalgo, les daba una cierta ventaja inicial. Hidalguía hacia afuera, millares hacia dentro, les garantizaba un espacio bastante acotado dentro del gobierno", FERNANDEZ de PINEDO, E.: "So pretexto que Garibay pasa por Valladolid...", Cuadernos de Alzate, 23. zkia., 13. or. 8. "Desde la fecha de la promulgación de dicho ordenamiento hasta la invasión francesa de finales de siglo algo parece haber cambiado en el ayuntamiento, sobre todo en cuanto a la política comercial. Destaca en primer lugar la consecución por parte de los mareantes del permiso de entrada de aguardiente en la villa mediante una comercialización controlada y a pesar de las protestas de la oligarquía viticultora. A su vez, por vez primera se consigue frenar las decisiones de esta oligarquía de propietarios, toda vez que pretendían una liberalización de los precios de su vino a la vez que se mantenía la prohibición de importar los claretes y blancos foráneos", RUBIO PEREZ, L.M.: Ondarroa. Apuntes históricos de una villa marinera durante la Edad Moderna, 31. or. 9. "De manera que si en algun punto de la Monarquía es cuestionable el carácter revolucionario del proceso liberal, lo es más que en ningún otro caso en el País Vasco", RUBIO POBES, Coro: "Del antiguo al nuevo régimen foral", Cuadernos de Alzate, 23. zkia., 143. or. 146 O n d a r r o a 2 0 0 3 nak zituen: Gipuzkoan, adibidez, ez zegoen lur lau eta hiribilduen arteko bereizketarik; Bizkaian, bai. Bizkaian hiribildu bakoitzak boto bat zuen Batza Nagusietan; Gipuzkoan, biztanlegoaren araberako boto kopurua zuen. Gerrarik suertatzen bazen, biztanleak bakoitza bere herrialdea defendatzera behartuta zeuden, baina ez ingurukoena. Bizkaian Batza Nagusiak beti Gernikan egiten ziren; Gipuzkoan, txandaka, 20 herri desberdinetan... Eta foruherrialdeen arteko batasuna, botere erdirakoiek eginiko presioaren arabera jorratzen zen, errege absolutoak gerrarako soldaduak eskatzen zituenean, adibidez, edota liberalek aduanak Ebrotik mugitu zituztenean. Beraz, ikuspegi autonomo/federalista bat nagusitu da euskal foruetan(10), borboiek leunago, eta bortitzago liberalek, Madrilgo gobernuaren inguruan bateratutako sistema bat inposatu zuten arte. Eredu ekonomikoa Arlo honetan hiru puntu erabiliko ditut foru erregimenak zituen berezitasunak azaltzeko: aduanen kokapena, sistema fiskala eta ekoizpen/salmenta ereduak. Aduanen kokapena Aduanen kokapenari dagokionez, jakina da, Ebro hibaiaren lerroan kokatzen zirela, 1841eko urriaren 20ko dekretuaren 9. artikuluaren bidez Esparterok gaur egun dauden lekuan ezarri zituen arte. Aurretik, foru herrialdeek librekanbio gune bat bezala funtzionatu zuten, eta atzerritik ailegatzen ziren gaiek ez zuten inolako zergarik ordaindu behar. Aranzel gabezi honen ondorioz, garia, ehunak, tabakoa eta hainbat produktu askoz merkeagoak ziren lurralde hauetan, atzerriko gaiak Ebro hibai zeharkatzerakoan zamatzen zituztelako, hain botizki gainera, ezen tabakoa hamar aldiz merkeagoa zela lurralde hauetan Gaztelan baino. Zergen gehiegikeriak berak areagotzen zuen, nolabait, kontrabando jarduera hau, eta izan ere aduanen lekuz aldatzearen aldekoek estraperloaren kontua izan zuten arrazoirik edo aitzakiarik erabilienetariko bat. Horrez gain, aduanak Ebron egotea kontsumitzaileentzat onuragarria bazen ere, industri jarduerarentzat kaltegarria omen zen, foru lurraldeetan ekoizturiko produktuak atzerritar lez tratatzen zirelako Ebrotik hegoaldera(11). Ameriketako gaiei dagokionez, ez zegoen merkataritza askatasunik, Kadizeko portutik bideratu behar zirelako hartueman guztiak, eta erregearen baimenarekin, zenbait konpainiak jarduera hau monopolizatzen zutelako. Gipuzkoan, Karakaseko Konpainia Gipuzkoarrak betetzen zuen paper hau. Baina egoera hau errotik aldatuko zen 1778ko dekretuekin, zeintzuen bidez, espainiar monarkiako portu gehienak amerikar merkataritzara zabaltzen ziren. Bilbo eta Donostiako merkatariek ere, biziki gutiziatzen zuten zabalduberria zen merkatu horretan parte hartzea, batez ere luzaroan hain emankorra izandako Karakaseko Konpainiaren etekinak zeharo murriztuta zeudenean, eta krisialdian(12). 10. Batzutan entzuten da, euskaldunok, guztiok barnehartuko gintuzkeen egitura politiko bakar bat eratu ez izanak, sekulan ez garela independienteak izan frogatzen duela; alderantziz esango nuke nik, hain izan gara independienteak, hain jeloskorra herrialde (eta udalerri) bakoitza bere askatasunak zaintzeko orduan, ez dugula herrialde ezberdinen artean osatutako egitura politiko baten azpian biltzeko premiarik sentitu. Erdirakoien oldarra herrialde bakoitzaren askatasuna murrizten joan den neurrian, sendotu dira foru-herrialdeen artean loturak eta egitasmo politikoak. 11. "Ya se comprende que, desde el punto de vista del consumidor, la franquicia –que alcanzó casi siempre al tabaco, al café y a los artículos coloniales- era una ganga. Pero, en cambio, desde el punto de vista productor era desastrosa. Nos se podían establecer nuevas industrias porque la competencia extranjera, con fronteras abiertas, las mataba en flor. Las industrias ya existentes, como las famosas ferrerías del país, morían. En primer lugar, porque ya no exportaban apenas. No exportaban porque en los otros países se estaba ya produciendo más barato, y porque la sublevación de las colonias americanas les había privado de su principal mercado. Tampoco podían vender en el resto de España porque casi siempre, al salir los productos de Guipúzcoa e introducirse en otras regiones, les cobraban los derechos de aduana en éstas, lo cual les hacía no poder competir con las ferrerías del interior", MUGICA, José: Carlistas, moderados y progresistas, 74. or. 12. "Para el comercio de San Sebastián, por otra parte, los años cincuenta marcaron una serie de cambios estructurales que evidenciaron, por un lado la imposibilidad total de recuperar la posición de gran puerto lanero que antaño había ocupado San Sebastián, y, por otro, estos años señalaron sobre todo el fin del planteamiento mercantilista-proteccionista en el que se había vendio desenvolviendo la Compañía de Caracas, y colocaron a ésta en una estrecha dependencia en relación a los intereses del Estado (...) De ahí también que antes las dificultades que presentaba momentaneamente el mercado europeo, los comerciantes tuviesen un vivo interés en participar en el recién concedido decreto", FERNANDEZ ALBADALEJO, Pablo: "Algunos textos sobre la polémica entre libre comercio y Fueros hacia 1780", Boletin de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del Pais (BRSBAP), 32. urtea, 231 or., 1976. O n d a r r o a 2 0 0 3 147 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Donostia, XVIII. mendean. Baina merkataritza askearen jokoan sartzea ez zen hain erraza. Izan ere, konpainien monopolioa hautsita, erregeak aduana ajenteen bidez kontrolatu nahi zituen baimendutako portuen merkatal mugimenduak. Baina Gipuzkoa eta Bizkaiako Batza Nagusiak kontrolatzen zuen merkatal oligarkiak ez zuen begi onez ikusten erregearen funtzionari hauen sarrera, beraien presentziak, foru-erregimenak bermatzen zituen eskuduntzen aurkako mehatxu bat suposatzen zuelako. Bestalde, aduanak kostara eta mugetara iragatzea foruen kontrako erasotzat jotzen zen, bere atalik garrantzitsuenetariko batek kanpotik ekarritako gaiak inolako zergarik ordaindu gabe ekartzea baimentzen baitzuen. Kontrajarritako interesen lehia hau, leuntzen barik, zabaltzen eta beste faktore batzuekin nahasten joan zen, hikamika horien bidez ikuspegi bakoitzaren ortodoxia finkatuz joan zelarik(13). Alde batetik Gipuzkoa-Bizkaia/nekazal /foruzalea/tradizionalista agertuko zaigu, eta bestetik Donostia-Bilbo/merkatal/forukontrakoa/liberala, Mugicak argi utzi duen bezalaxe talde bakoitzaren barnean hainbat ñabardura eta paradoxa aurkitu ahal baditugu ere(14). 183211-14ko Erret Dekretuarekin, Donostiak, herrialdearen baimenik ez izan arren, aduanak ezarrita kanpotik gaiak ekartzen hasi zen. Herrialdeak protestatu egin zuen, eta baita Maria Cristinak emandako agindua indargabetzea lortu ere (1833-3-21). Zer esanik ez tirabira hauek Gipuzkoa eta Donostiaren arteko harremana zeharo kaxkartu zutela, eta donostiarrak Nafarroara batzekotan ere ibili ziren, urte batzuk beranduago, batez ere 1834tik aurrera, Gipuzkoako Batza Nagusietan parte hartzeari uko egin ziotenetik aurrera. Laburbiltzeko, merkataritza askean sartzearen truke, aduanak ezartzea ezinbesteko baldintzatzat aurkeztean, 1778ko dekretuek diskordia elementu bat sartu zuten foru herrialdeetan, lehia horretan Bilbo eta Donostiak –merkatal guneak izateagatik- ziri lana betetzen zutelarik. Eta momentuan bertan, nekazal jauntxeriak osatzen zuen enborrak donostiar merkatarien asmoak errotik moztu bazituen ere, epe luzera oso eraginkorra suertatuko zen gatazkakortasun faktore berri bat sortarazten zuten foru herrialdeetan(15). Eta aipatzekoa da, protekzionismo eta merkataritza askearen artean aukeratzea, erabakiorra izan zela gaur egungo Europa osatzen duten estatu-nazioen egituratze politiko-ekonomikoan. Zentzu horretan, ez genuke ahaztu behar Zollwerein edo Aduanen Batasunak zernolako papera jokatu zuen alemaniar estatuaren sorkuntzan. Eta hainbat autorek diotenez, aduanen lekuz aldatzea foru herrialdeen industrializazio prozesuan ezinbesteko baldintza bazen ere (merkatu espainiarra bermatzen zion bertoko gaiei, atzerritik zetozenak zamatuz), gehiegizko protekzionismoaren kalteak ere ezagunak dira (produktibitatearen jeitsiera(16), industri sarearen zaharkitzea...) eta gainera, neurri hauekin guztiekin ere, espainiar estatuak ez zuen lortu bere ekoizpen egitura babestea, handik urte gutxitara esparru esanguratsuenak (trenbideak, meategiak, zerbitzu publikoak...) kapital atzerritarren menpe gelditu baitziren(17). Aduanen inguruan sortu zen eztabaida honek, ematen digu oraindik ere hausnarketa gehiagorako biderik. Kasu honetan, azpimarragarria da ez gaudela tradizionalista edota liberalen arteko lehia baten aurrean, edo hobeto esanda, lehia hori foru lurraldeetako tradizionalista eta liberalen artean burutu zela, eta ez Madrilekoen artean, hauek, dibergentzia ideologiko-politikoen gainetik, guztiz bat baitzetozen aduanen "affaire" honetan. Azken urratsa Espartero liberalak eman bazuen ere, aduanak aldatzeko saiakerak hasiak ziren absolutismoaren garaian(18). 1778ko dekretuekin, aldaketa inposatu beharrean, aukeratzera ematen zen: aduanarik gabe ez zegoen merkataritza askerik(19). Beste aukeraren bat ere bazegoen, agian: espainiar koroari lotzen zuen ituna apurtzea, eta foru erregimenak agintzen zuen moduan jarraitzea: kanpotik gaiak ekartzeko gaitasu- 13. "No obstante el decreto hizo que el centro de las discusiones se localizase en torno al aspecto aduanero, que no era sino una sola de las caras del problema. Con ello, lo que podía haber sido una polémica sobre el "modelo de crecimiento" a seguir, se convirtió en una disputa esencialmente foral, a cuya ortodoxia hubieron de supeditarse la mayor parte de las propuestas emitidas", FERNANDEZ ALBADALEJO, P.: Ibidem, 235. or. 14. MUGICA, J.: Op. cit., VI. or. 15. "Los enfrentamientos surgidos entre el Ayuntamiento de San Sebastián y la Hermandad en sus Juntas Generales, particulares y Diputación foral, no resultarán fáciles de restañar. Los vaivenes de la política derrocarán y restaurarán los fueros, pero las diferencias de mentalidad y de intereses enfrentarán de nuevo a los dos contrincantes en una constante y reiterada sucesión de incidentes, que se prolongarán durante años", MUTILOA POZA, J.M.: Guerra, desamortización, fueros, 343. or. 16. 1866an, euskal lurraldetako bi industri siderurgiko nagusiek zera salatzen zuten: "la falta de consumo y estrechez del mercado español (...) El atraso técnico y el abuso de la protección arancelaria comenzaban a estar en la base de los problemas de nuestra siderurgia", SOLOZABAL, J.J.: Op. cit., 79-80. orr. Eta 85. orrialdean "Su incapacidad para competir con productos exteriores incitó al capitalismo vasco a pedir protección aduanera, coaligándose y apoyando a los sectores dirigentes de la Restauración. De este modo, la burguesía vasca no acabo con la oligarquía agrario-financiera en el Poder, sino que pactó con ella". 17. FONTANA, Josep: Cambio económico y actitudes políticas en la España del s. XIX, 137. or. 18. 1778 Merkataritza Askearen dekretuen aurretik, Felipe V.ak indarrez leku aldatu zituen aduanak 1717ko Erret Dekretuaren bidez. Eta 1718an, dekretu horren aurka lehertu zen matxinada zanpatua izan zen arren, 1726an aduanak berriz Ebroren lerrora itzuli ziren, STÜRTZE, Alicia eta beste batzuk: Foruen aurkako saioaldiak eta herri-erreboltak (XVIII. mendean), 60. or. 19. "... si bien el Estado no manifestaría nunca de manera explícita este punto hasta la llegada de Godoy al poder, resultaba evidente cuál era el sentido de la maniobra: los vascos no entrarían en el libre comercio hasta que las aduanas no estuviesen en la costa", FERNANDEZ ALBADALEJO, P.: Ibidem, 229. or. 148 O n d a r r o a 2 0 0 3 narekin, inolako zergarik ordaindu gabe. Izan ere, sezesionista izan zen gipuzkoar burgesiak hartu zuen norabidea 18 urte beranduago, Konbentzio Guduaren testuinguruan, Romero Aldamar, Barroeta, Lascurain eta abarrek, espainiar koroarengandik banatu eta frantziar iraultzaileei biltzea erabaki zutenean(20). Baina, noski, 1778an espainiar erresumarengandik banatzearen ondorioa, Ameriketako merkatutik kanpo gelditzea zen, izan ere, espainiar koloniak zirelako haiek. Baina bide hori hartzea, erretako hatzamar bat ez sentitzeko, besoa moztea bezala izango zen, eta aukera hori zeharka ere ez zen aipatu. Eta polemika guzti honetan, galdetzekoa da, sistema foralean inolako aldaketarik onartzen ez zuten giza-esparruen jokabidea beren helburuentzako eraginkorrena izan zen edo ez. Izan ere, zein zuhaitzek dauka bizirauteko aukera gehiago: haize bortitzaren boladapean, makurtzeko eta altxatzeko gaitasuna gordetzen duenak; edo ekaitzaren astinaldien aurrean inolako mugimendurik eskaintzen ez dakien arbola zurrunak? Zeren, orokorrean, donostiar liberalak ez ziren foruak guztiz ezabatzearen aldekoak; bai ordea, foruan komeni zitzaien aldaketak eginda, mantentzearen aldekoak, aurrerakoienak ere(21). Foruzale sutsuen aldean, malgutasun eza da gehien nabarmentzen dena lehia honetan, Napoleonen inbasio garaian beste hamaika kontrafuero ikusi eta erantzun gabe utziko bazituzten ere. Foru-erregimenaren aduana politikarekin jarraituz, funtsezko elikagaiak kanporatzea debekatuta zegoela aipa- tu behar da. Izan ere, aletan defizitario den lurralde batentzat ezinbestekoa da inportatzeko erraztasuna edukitzea, eta hortik aduanak Ebron egotearen garrantzia; baina sistema honen bigarren zutabea, bertan ekoiztutako alea bertan kontsumitzea zen. Nekazal gizartetan "biziraupeneko krisialdiak" sarri gertatzen ziren: uzta txarren ondorioz, aleen prezioak gora egiten zuen, eta gosearekin batera, giza-esparru ahulenen haserrea –nekazariak eta artisauak- eta protestak azaltzen ziren, aleak pilatzen zituztenen aurka(22). Ez zen hiriaren eta landaren arteko lehia bat, gari "kontsumitzaile" eta gari "ekoizle" edo "pilatzaileen" artekoa baizik. Zeren nekazariak izan arren, 1787. urtean Gipuzkoako edozein baserritan ekoizten zen ia ale guztia, jabeari errenta ordaintzeko erabiltzen zen, eta baserrian bertan taloa ogi txuria baino maizago jaten, hainbat hiritarrek –merkatariek eta klergoak, berak- bihitegiak alez gainezka zituzten arren. Eta espekulazioari mugak ezartzeko, aleak kanporatzea espreski debekatzen zuten foruek, herrialde guztietakoek gainera. Ez aleak soilik; baita sagardoa, txakolina, behikiak edo funtsezkoa jotzen zen beste edozein elikagai: Bermeon eta beste zenbait herritan bezala, udalerritik gaztainak kanporatzea debekatuta egon zen Ondarroan ere(23). Baina debekuak debeku, pilatzaileek negozio biribila aurrikusten zuten krisialdi hauetan, eta aleen kanporaketak ez ziren gelditzen. 1766an, ordea, arto anega 30 errealeko preziora igota zela, eta gariarena 40ra, Azpeitiko errementariek handiki baten gurdia "in fraganti" harrapatu zuten, 20. "Lo que, tal vez, convenga retener de todo ello es el papel predominante de las burguesías urbanas en la costa del País Vasco; tanto cuando son victoriosas sobre el campesinado, con la ayuda eficaz de los terratenientes del interior, como cuando son derrotadas, tras un intento quizás excesivamente prematuro, de convertir el País Vasco en una especie de república del estilo de la Cisalpina o de la Partenopea", OTAZU, Alfonso: La burguesía revolucionaria vasca a finales del s. XVIII, 13. or. 21. "Y por otro lado, los progresistas de San Sebastián, que eran los que con más calor habían sostenido la bandera de la modificación, habían vencido en la batalla por las aduanas y tenían definitivamente el sistema constitucional para la elección de cargos públicos, con lo cual podían permitirse suavizar su actitud", GARCIA RONDA, Angel: La transformación de la foralidad guipuzcoana (1837-1844), 182. or. 22. "Lo que ocurría, además, es que estas prácticas especulativas provocaban periodos de escasez, y los periodos de escasez, el hambre; y el hambre encendía los ánimos de los consumidores (campesinos y gentes de oficio) y la revuelta quedaba planteada en cosa de pocas horas. Sobre todo, porque los acaparadores de grano, diezmeros (terratenientes y aristócratas) y comerciantes, no se contentaban con guardar el trigo en sus graneros, esperando la coyuntura favorable para ellos; sino que procuraban que esa coyuntura se presentara, a base de extraer fuera el poco trigo que el País producía", OTAZU y LLANA, A.: Op. cit., 19 or. 23. RUBIO PEREZ, Laureano: Op. cit., 47 or. O n d a r r o a 2 0 0 3 149 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Arraingintza Kofradiek arautzen zuten Lehen Karlistaldira arte alez beteta, herritik irtetzera zihoala. Berehala gurdia gelditu, bahitu eta herriko plazara eraman zuten, bertan "bidezko prezioan" saltzeko biztanlegoaren artean, hau da, 16 errealetan arto anega eta 26 errealetan gariarena. Honez gain, neurri eta pisu berriak kendu eta aurretik zeudenak ezartzeko –handiagoak- eskatzen zuten, udalerriko lurrak ongarritzeko behar zen otea ebakitzeko askatasuna, zuhaitz mozketen kontrola areagotzea udalaren aldetik e.a. Hau da, aleen garestitzearen aurkako protesta hutsean gelditu beharrean, testuinguru batean kokatzen zuten, foruen ikuspegi herrikoia aldarrikatuz, handikiek ematen zieten interpretazio murriztu eta interesatuaren aurrean. Otazuk eta Iñurrategik "economia moral del fuero" deitu diote, 1766ko matxinada eragin zuen foruen ikuspegi herritarrari. Mugimenduari zilegitasuna eman ondoren(24), matxinada baretu beharrean, inguruko herrietara zabaldu zen: Azkoitia, Elgoibar, Deba, Mutriku... Eta herrialdeko muga igaroz, baita Ondarroa eta Markinara ere(25). Eta guztietan, udal agintarien konpromezua exijitu zen, mugimendua zilegiztatzeko. Gainera, matxinadari biltzen ziren herriek, puntu berriak gehitzen zituzten Kapitulazioetan, Mutrikun apaizen aurka onartu zena bezalaxe. Baina, beste aldean ere ez zeuden geldirik. Diputazioa, eta Korrejidorea bera, matxinoen eskuetan zegoenez, lurjabeen utzikeriaren aurrean, donostiarrak, edo hobeto esanda Donostiako merkatariak izan ziren matxinada zanpatzeko ardura hartu zutenak(26). Hasiera batean, ale kopuru handiak bidali zituzten matxinadaren bihotzera, matxinoek ezarritako prezioan. Eta egoera baretu zenean, hau da, bakoitza bere etxera itzuli zenean, 1.200 bolondresek ("paisanos") osatutako zutabe militarra bidali zuen Urola ibarrerantz, Antonio Arriola del Corral komandantearen gidaritzapean. Azpetiara heldu zen egunean 75 pertsona atxilotu zituen, eta 25 Azkoitian. Hurrengo egunetan, jokabide berdina jarraitu zuen inguru- Sistema fiskala ko herrietako susmagarriekin, eta horrela bukatu zen 1766ko matxinada, ez espainiar erregearen eskuhartzeari esker, donostiar merkatarien oldarraren ondorioz baizik. Donostiar merkatariek aleak kanporatzeko askatasuna lortu nahi bazuten, Ondarroako mahasti jabeek herrian bertan ekoiztutako txakolina edaten ez zen bitartean, kanpokoa ekartzea debekatzen zien arrantzaleei, udalean zuten nagusitasunaz eta Bizkaiko diputazioaren laguntzaz baliatuz. Teorian bidezkoa dirudien foru-disposizio honen atzean, errealitate gordin bat izkutatzen zen, txakolin ekoizleek gozatzen zuten salmenta monopolioak edari honen kalitatea jeistea eragiten zuelako, eta prezioak ere beraiek ezartzen zituztelako, udalaren kontrolari esker(27). Azken finean, bai donostiar merkatarien eta bai Ondarroako txakolin ekoizleen kasuan, nabaritzen duguna zera da: udal agintariek foruak beraien interesen arabera interpretatzen eta moldatzen zituztela, foruaren ikuspegi herrikoia geroz eta gehiago ahultzen zelarik. Beraz, foru-sistemak, alde batetik klase ezinduenen eskubideak bermatzen bazituen ere (soldaduzkarik eza, adibidez), bestetik boteretsuek dominaziorako erabiltzen zuten marko juridiko-politikoa ezartzen zuen, eta aduanen kokapenaren inguruan (inportazio/exportazio ereduaren inguruan, azken finean) mantenduriko jokabide kontrajarriak izan ziren horren adibiderik garbiena. 24. "Y el punto central, el cumplimiento de estas disposiciones siempre pendientes de la economia moral del Fuero, se garantizaba con la obligada implicación de las autoridades locales y provinciales, con la firma de la ley machina por parte de sus principales figuras y su pública lectura, en castellano por el corregidor y euskera por el parroco de la villa, a continuación", IÑURRATEGUI, José María: Monstruo indómito, rusticidad y fiereza de costumbres, 83. or. 25. Matxinada zanpatzearen arduradun nagusiak –Arriola del Corral- zioenez "... finalmente se ha podido recoger una lista de los principales Gefes de la sublevación, juntamente con dos cartas escritas por el alcalde y síndico de la villa de Marquina a Francisco Eguren, Bartolomé de Echaburu y el escribano de Ondárroa, al parecer todos vecinos de ella", OTAZU y LLANA, A.: Op. cit., 63. or. Ondarroari buruz idatzita dagoen artikulu bakarra, URROSOLO, Yolanda: "La matxinada de 1766 en Ondárroa", Ondarroa 1991, 97.-100. orr. Ondarroan, egia esan, biziraupeneko krisialdiak gertatzen zirenean, "itsas-matxinadak" ziren ezagunagoak, 1711n herriko alkatea zen Bartolome de Armaoleak burutu zuena bezalakoa. Kasu honetan ere ordaindu egin zen itsasoan harrapatutako txalupa bretoian zihoan alea –bidezko prezioan, noski- eta harrigarriagoa dena, "itsas-matxinada" hau zilegiztatu ez ezik, udalgizonek beraiek erabakitako gauza zela aitortzen zuten: "... en conformidad de lo que verbalmente sería acordado en esta dicha Villa a causa de la falta de granos que se experimenta en ella y en los lugares zircuvecinas, el dia veynte y uno del corriente mes y año haviendo salido a la mar con chalupa equipada havia abordado a un navio Breton que de la Probinzia de Bretaña salió cargado de trigo para el Puerto de San Juan de Luz del reino de Francia (...) Y haviendo entendido todo los dichos ofiziales del Regimiento –udal partaideak- y Vezinos dijeron que aprobaban y aprobaron todo lo así executado y dieron muchas grazias a dicho Sr. Alcalde" ITXASERTZ: "Los Armaolea de Ondárroa, corsarios y dueños de navios", Ondarroa 1994, 64-65 or. 26. "Pero, entonces, los comerciantes de San Sebastián, que dominaban el ayuntamiento de la ciudad, se agrupaban en el consulado y vivían estrechamente ligados a una asociación mercantil de la envergadura de la Compañía Guipuzcoana de Caracas, sorprendieron a todos, incluidas las autoridades militares, que se limitan solamente a secundarlos, con el despliegue de una actividad y la improvisación de una fuerza de intervención inmediata, que no cabe considerar más que como el mejor exponente de la vitalidad burguesa (...) Porque la burguesía de San Sebastián se ha mostrado más activa y más capacitada para organizar y dirigir la represión. Ha demostrado un vitalidad coercitiva donde los terratenientes no han mostrado más que amarga resignación", OTAZU y LLANA, A.: Op. cit., 11-13 orr. 27. RUBIO PEREZ, L.: Op. cit., 26-28 orr. 150 O n d a r r o a 2 0 0 3 Foru herrialdeek ez zioten inolako zergarik ordaintzen estatu administrazioari, alkabala izan ezik, eta hori ere, Bizkaiak ez zuen ordaintzen. Baina, noski, salbuespen honen truke herrialde hauek beraiengain hartzen zituzten gainontzeko lurraldeetan estatuak berak finantziatzen zituen azpiegitura eta zerbitzuak (bideen konponketa, administrazio zerbitzuak eta langileak...). Sistema honek badu bere logika, erregeari ezertxo ordaindu ez arren, erregeak ere ez zuelako ezer gastatu beharrik lurralde hauetan. Honez gain, monarkiaren ogasuna larritasun egoeran sartzen zenean, ohizkoa zuen foru lurraldeetara jotzea, diru eske. Herrialdeok, erregearen eskakizunak atzeratzen, murrizten edota bertan behera uzten saiatzen baziren ere (foru-baimenarenbidez), gehienetan ordaindu egiten zuten, emakida edo "donativo" formula erabiliz, hau da, borondatez eta erregeari zor zioten begiruneagatik ematen zuten, dohain gisa. Normalean, gainera, emakida honen truke estatu administraritzarekin auzitan zegoen beste liskarren bat beraien alde konpontzen saiatzen ziren, azken hau, geroz eta zailago bazen ere. Zergak biltzearen arduradunak udalak ziren, eta izan ere udalerri bakoitzak erabakitzen zuen zertan gastatu behar zuen bildutako dirua. Are gehiago, udalean bertan erabakitzen zen zeintzuk azpiegitura ziren premiazkoenak, eta lehentasun horien arabera ezartzen zituen bere zergak. Bide, zubi, kale eta iturrien eraikuntza eta konponketa, eta udal langileen soldaten ordainketa izaten ziren gastuen arloan atalik mardulenak, izan ere, sasoi hartan maixumaestra, osagile, albaitari e.a. udalen aurrekontuetatik ordaintzen zirelako. Horrez gain, udala bera arduratzen zen diputaziotik zetozen diru eskakizunak biltzeaz (diputazioaren zerbitzu eta langileak ordaintzeko, lehen aipatu "emakidak", gerra gastuak...). Sarreren atalean, zeharkako zergak ziren udal aurrekontuak orekatzen zituztenak. Bakoitzak zuen jabetzaren arabera ezarritako zerga ere erabiltzen zen (zerga zuzena), baina askozaz ere maizago kontsumo gaiei ezarritakoa (zeharkako zerga). Bi sistemen arteko ezberdintasuna argi dago: batak, gehiago zeukatenei gehiago eskatzen zien; besteak, aberatsak zein txiroak, berdintsu zamatzen zituen, guztiak ere kontsumitzaile ziren neurrian. Gairik zamatuenak ardoa, sagardoa, mistela, olioa, haragia e.a. ziren. Bide bat konpondu behar zela? Ba ardo azunbreari 4 errealeko zerga ezartzen zitzaion, harik eta bidea konpondu arte; iturri berria egin behar zela? Ba haragi libra erreal batekin zamatzen zen... Argi dagoenez, sistema honek ezinduenak kaltetzen zituen, beraiek zirelako baliabide gutxien zituztenak kontsumo gaiak eskuratzeko orduan, eta kontsumitzaileen artean talde handiena(28). Zeharkako sistema hau, forurik gabe lurraldeetan ere ezagutzen zen, eta liberal aurrerakoiek beraien programa politikoaren funtsezko puntutzat zuten "impuesto de consumos" zeritzon hau desagertaraztea. Baina, foru herrialdeetan irtenbidea ez zen hain erraza, hainbat azpiegitura eta soldata zeharkako sistema horren menpe egoneran, horren desagertzeak zerbitzuak bertan behera uztea suposatzen zuelako, edo estatu ogasuna arduratzea beraietaz. Zentzu honetan, liberalak beraiek ere laster konturatu ziren zeharkako zergaren ordez zerga zuzena ezartzeak zekartzan buruhausteez(29). Ekoizpen eta salmenta sistema Antzinako erregimenak –eta foru-erregimenak ondorioz- gordetzen zuen berezitasunetariko bat, salmenta monopolioena izan zen. Zergak ordainduta ere, zenbait produktu saltzeko askatasunik ez zegoen, ezta udalerrira ekarteko ere. Errematearen sistema zen nagusi, zeinen bidez urtero urtero udalak funtsezko gaien horniketa eta salmenta eskubideak subastatzen zituen, hornitzaile edo saltzaileen jarduerari baldintza zehatzak ezarriz (prezioak, kalitatea, epeak...). Sistema honek bi helburu nagusi jarraitzen zituen: bata, horniketak, ahal zirenen baldintzarik hoberenetan bermatzea; bestea, gastuei aurre egiteko diru sarrerak lortzea. Baina erremate sistemak muga zehatzak ezartzen zizkion geroz eta libreago aldarrikatzen zen ekonomi jarduerari. Zentzu horretan, gai bakoitzaren errematatzaileez gain, beste inork ezin zuen produktu horiek saldu udalerrian, merkatal ekimen berriak oztopatzen zirelarik. Testuinguru horretan kokatu behar dugu, 1821. urte aldera zenbait ondarrutarrek Zubi Zaharraren bestaldean (Berriatuako lurretan) taberna bat zabaltzeko baimena eskatu izana(30). Indarrean zegoen sistema gremialak ezartzen zituen mugak ere ezagunak ditugu. Ondarroan, Santa Klara Kofradiak arautzen zituen arrantza jardueraren inguruan jarraitu beharreko ildo ekonomikoak. Hara zer dinoskun Zubegik Ondarroarako: 28. Bi sistemon arteko ezberdintasuna nabaritzeko, adibide bat ezarriko dut. Jabetzaren arabera ezarritako zerga baten arabera (% 10ekoa, adibidez), 100 erreal duen batek, 10 ordaindu behar du; hau da, 10 erreal duten 10 biztanleren beste (1 x 10 = 10). Zeharkako sistemaren arabera, guztiek ordaindu behar dute erreal bana haragi libra bakoitzeko, eta gehiago duenak gehiago jan arren, beti irabazten irteten du, beste sistemarekin alderatuz. Gainera, 10 erreal duten 10 biztanle baino maizago aurkituko ditugu 2 erreal daukaten 50 biztanle, 100 erreal dituen handiki bakoitzeko, zeharkako zergak suposatzen zuen desoreka areagotzen zelarik. 29. "Esto suponía, de un lado, condenar a los capitalistas acreedores a no cobrar y, de otro, ganarse la oposición de todos los pueblos que tendrían que pagar por medio del reparto vecinal, al no haber tenido arbitrios destinados para la contribución de consumos", LLANOS ARAMBURU, Felix: El Trienio Liberal en Guipúzcoa (1820-1823), 355. or. 30. "algunos individuos de esta villa han solicitado al Ayuntamiento del Pueblo de Berriatua el permiso para que puedan herigir casa de nueva planta para taberna en el hastillero que se halla confinante con esta sobredicha villa en el camino que se dirige para la de Motrico", Ondarroako Udal Ordenantza eta Bilkuren Akta Liburua (OUOBAL) 1812-1826, 4B-L009, 1821-3-8. O n d a r r o a 2 0 0 3 151 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N "Arraiña eskabetxean gertuteko ezaupideak lortu ziranean, monopolioari eusten alegindu ziran Kofradiak eta ez eben aukerarik itxi nai orren merkataritzan sartu nai ebenei (...) Alaz kanpotar batzuk, alagiñaren alegiñez, lortu eben Bizkaian eskabetxeri aske, independiente bat ipintea. Orretarako arrantzale erri guztiak ukatu egin ziran portuetan lantegi orreri tokia emoten..." (31). Monopolio honek bazuen bere arrazoia: arraina oso produktu galkorra denez, ziurtatu nahi izaten zen, arrain enparaua norbaitek erosiko zuela, arrain erosleei prezioak bajatzeko aukerarik ez emateko: "Ba dirudi batetik ziurtasuna euki nai izaten zala arraiña erosi eta ordainduko ebenena. Arrantzalea beti izan da orretan ezpaikor (...) Alegin asko, arrisku ugari eta irabazi gitxiko izateak, erbesteko merkatari "gantzeruen" bildur biurtzen zitun" (32). Librekanbismoak, ordea, askatasun ekonomikoa aldarrikatzen zuen – "Laissez faire, laissez passer"-, eskaintza eta eskariaren legeak, berez, "egiazko prezioa" (33) ezarri, eta egiazko kalitatea eta horniketa bermatuko zituelakoan. Arrantza eta kontserbagintzaren kasuan bezala, antzera gertatu zen ordura arte gremioek araututako gainontzeko ekoizpen esparruetan. Orokorrean, ekonomi arloan funtsezko aldaketak burutu ziren XIX. mendean zehar. Eta aldaketa horietan, batzuetan kontsumitzaile eta pilatzaileen arteko lehia nabarmenduko da (1766ko matxinada); bestetan, merkatari eta lur jabeen artekoa (1778ko dekretuak eta aduanen lekuz aldaketa); arrantzale eta kontserbagileen artekoa ikusiberria dugu; ekoizle eta kontsumitzaileen arteko liskarrak ere, aztertu ditugu (txakolin ekoizleak/arrantzaleak)... Eta, hikamika hauek nahasteko, beti ere ez ditugu pertsona berdinak aurkituko talde berdinetan, arrantzaleak eta kontserbagileak, kontsumitzaileak zirelako txakolin ekoizleen aurrean; eta alderantziz, 1766ko matxinada zanpatzeko orduan merkatari eta lurjabeak bat etorri baziren ere, aduanen eztabaidak bi taldeon arteko kontraesanak nabarmenduz, elkarrengandik urrundu zituelako. A R T X I B O A K Ekonomi arloan aurkitzen ditugun interesen dibergentzia honek barne kontraesan ugari sortaraziko zituen, batez ere heterogenotasun hau, arlo politikoan sorturiko karlista eta liberalen arteko dikotomia sinplistara mugatu nahi izan zenean. Eredu militarra Foru lurraldeetako biztanlegoa soldaduzka zerbitzutik salbuetsita zegoela sarritan entzun dugun arren, badago ñabardurarik baieztapen honentzat. Alde batetik, salbuespen honek ez zituelako barnehartzen Gipuzkoa eta Bizkaiako kostaldeko herriak, armada zerbitzurako deialdiak gertatzen zirenean marinelak eman behar izaten zituzten eta(34). Bestetik, liberalen aurretik ere, espainiar monarkiak behin baino sarriago exijitu zituelako soldaduak lehorreko zerbitzurako, eta eskakizun hauek sahiesteko era bakarra soldaduen truke, dirua eskaintzea izaten zelako(35). Eta dirua lortzeko, diputazioek zerga bereziekin zamatzen zuten biztanlegoa. Beraz, lehorreko zerbitzua ez bete arren, foru herrialdeotako biztanleok gainontzeko lurraldeetan ezagutzen ez zen "zerga militar berezia" ordaintzen zutela esan dezakegu. Eta soldaduzkarik ez bazegoen ere, gerra mehatxuaren ondorioz foru lurraldeak inbaditzeko arriskua sortzen zenean mobilizazio orokorrera deitzen zuten diputazioek, eta famili bakoitzak gizon bat eman beharra zuen herrialdea defendatzeko. Testuinguru horretan kokatu behar ditugu alardeak, zeren etsaiak erasotzen zuen egunean, "jendeak ez bazekien zer egin, nora jo, norekin bildu eta abar, alferrikakoa bihurtzen zen ahalegin guztia. Horretarako prestatzen ziren alardeak: egun seinalatuetan entseiuak eginez, borrokatzeko momentua ailegatzen zenerako biztanleen borondateak bildu, obedientziak lotu, gorputzak prestatu eta izpirituak indartzeko. Berehala erantzun behar zen, noski. Ziztu bizian jantzi, etxean armarik bazeneukan hartu, eta besteekin bildu behar zinen leku jakin batean, defentsa prestatzen hasteko. Jokoan zegoena norbere etxea eta familia zela dakigunean, irudikatzekoa da kanpaia jotzeko modu berezi hark sor- 31. ZUBEGI: "Arrantza eta Arraingintza", Ondarroa 1998, 19-20 orr. 32. ZUBIKARAI, Augustin: "Arraingintza eta gertuketa Ondarroan" Ondarroa 1993, 88. or. 33. Otazuk dioenez, 1766ko matxinada zanpatzeko eratu zen milizia, "egiazko prezio" hau defendatzeko eratu zen, "pues con aquella medida pretendían, sin duda, revelar la verdad de los precios y mostrar las ventajas de la economía libre de mercado o, lo que es lo mismo, los alicientes del mayor beneficio como norma reguladora de toda la vida económica", OTAZU y LLANA, A.: Op. cit., 10. or. 34. Ondarroari buruzko zenbait datu aurkitu ditzakegu hurrengo artikuluan: IPARRAGIRRE, Gotzon: "Font osagilearen garaia (18201823)", Ondarroa 2002, 25-26. orr. 35. 1818. urterako hara zer dioen Felix Llanosek: "Desde el Mº. de Guerra, una R.O. de Diciembre exigía un contingente de 211 hombres para reemplazo del ejército, añadiendose que igual servicio se debería hacer para años sucesivos. Todo lo cual era un enorme contrafuero, como lo hacían ver las instituciones forales y sus agentes en la Corte. Tras grandes esfuerzos se consiguió eximir el servicio personal a cambio del pago de 10 millones de reales por parte de las Vascongadas y el Reino de Navarra", LLANOS ARAMBURU, Felix: Op. cit., 47. or. 36. IPARRAGIRRE, Gotzon: Txano frigiarretik karlisten txapelera, 162. or. 152 O n d a r r o a 2 0 0 3 tarazi behar zuen zirrara, beldurra eta amorrua" (36). Prestakuntza hauek muga ondoan kokatzen ziren herrietan indar berezia izaten zuten, eta hain zuzen ere, hori izan daiteke alardearen ohitura Irunen eta Hondarribian baino mantendu ez izanaren arrazoia. Baina kostaldeko herrietan ere arrisku berdina bizi zen, batez ere Ingalaterraren aurkako gerrateetan edozein lekutan lehorreratu ahal zirelako haien txalupak. Horrelako abagunetan, barne aldeko herriek ere laguntza eman behar zuten kostaldea defendatzen(37). Gainera, mobilizazio orokor honek eragiten zituen gastuak diputazioek ordaintzen zituzten neurri handi batean –beste herrialde batzuetan monarkiak berak-, eta estrategikoki, foru herrialdeak lehen lerroan kokatzen zirenez, espainiar eta frantziar erregeen artean nahi baino maizago gertatzen ziren guden lehen pairatzaileak beraiek izaten ziren. Alde bateko zein besteko gudarosteen horniketak eta zerbitzuak, eta herritarrengan eta beraien ondasunengan eragindako kalteak (erahilketak, atxiloketak, bortxaketak, erbesteratzeak, erreketak, zerga bereziak, expropiazioak...) ez dira gutxiesteko modukoak(38). Beraz, salbuetsita baino gehiago, foru herrialdeek zerbitzu militarra betetzeko modu berezia zutela esatea egokiagoa iruditzen zait. Une zehatz batzuetan, derrigorrezko soldaduzka ezartzeko ahaleginak egin zirenean, herritarrak matxinatu arren (Zamakoladaren arrazoietariko bat hau izan zen, adibidez), foru-herrialdeek, luzaroan, funtsezko lana bete zuten espainiar monarkiaren defentsa militarrean. Hala ere, erdirakoiek, foru lurraldeek estatuari iruzurra egiten ziotela uste zuten, espainiar izatearen abantaila guztiak gozatzeko prest baitzeuden, baina betebeharren aurrean entzungor (zergak eta soldaduzka). Paradoxa honen bestaldean, kontzientzian errotuta daukagu euskaldunok ez garela inoiz soldaduzka betetzera derrigortuak egon; ez horren errotuta, espainiar monarkiaren egitura militarrean foru herrialdeek –batez ere Gipuzkoak eta Nafarroak- betetzen zuten paper estrategikoa. II. Karlistaldiaren ondoren, eskubide hauek guztiak ezabatuak izan ziren, 1876ko uztailaren 21eko dekretuz. Ordundik aurrera, soldaduzka derrigorrezkoa egin zen espainiar estatu biztanle guztientzat, salbuespen bakarrare- A R A K A T Z E N kin: liberalen alde borrokatu zutenek, edota haien semeek zerbitzu hau betetzetik salbuetsita gelditu ziren(39). KONBENTZIO GUDUTIK II. KARLISTALDIRA Aurreko atalean Antzinako Errejimen eta Errejimen Berriaren arteko eztabaida hauek guztiak plano teorikoan planteatzen saiatu naiz, baina errealitatean liskar hauek koiunturaren araberako ibilbide bat jarraitu zuten, gatazka batzuk beste batzuekin elkargurutzatzen zirelarik. Izan ere, XIX. mende osoa, konfliktu militarrez beteta dagoela ikusten dugu, eta horiek ezagutu gabe, zaila egiten da borroka honek hartu zuen norabidea ulertzea. Zeregin horretarako, komenigarria deritzot lehia honen urratsik esanguratsuenak aipatzea. Ondorengo eskema baliogarria suertatu daitekeelakoan bildu dut. 1789-7-14: Frantziako Iraultzaren hasiera. 1793-1795: Konbentzioko Gudua. 1808-1813: Napoleonen aurkako gudua. 1812-1814: Kadizeko Konstituzioa indarrean, estatu espainiarreko lehena. 1814-1820: Absolutismoaren berrezarkuntza, Fernando VII.aren eskutik. 1820-1823: Hirurteko Liberala. 1812ko Konstituzioa berriz indarrean. 1823-1833: Absolutismoaren berrezarkuntza, Fernando VII.aren eskutik. 1833: Fernando VII.aren heriotza. I. Karlistaldiaren hasiera (Isabel II.a / Carlos V.a). 1833-1839: I. Karlistaldia (1835: Zumalakarregiren heriotza). 1839: Bergarako Akordioa, Maroto eta Esparteroren arteko besarkada. 1840-1843: Esparteroren Erregeordetza (liberal aurrerakoiak boterean) 1843-1854: Liberal moderatuak boterean. 37. Eibarko herriari dagokionez, orain dela gutxi aurkitutako dokumentu batek Ingalaterrarekin hasitako gerraren ondorioz hartu ziren neurriak azaltzen dizkigu: "Y consiguientemente acordaron el que en el dia de mañana Domingo por la tarde y en los demas que dispusieren y ordenasen los referidos señores oficiales se hagan practtiquen por dicha Compañia los ejercicios conducentes para que este mejor instruida, dandosele el refresco acostumbrado, y que este prevenida para marchar y presenttarse en la primera orden de la Diputtacion de esta M.N. y M.L. Provincia de Guipuzcoa, a donde llamase la necesidad". Eibarko Udal Artxiboa, Akta Liburua, A,1,1,6, 1779-10-2. Eta azaroaren 17an: "He quedado de acuerdo con el Exmo. señor Comandante General en que devera marchar la Compania de Naturales de V.M. (con otras) a la villa de Motrico o Deva, al primer Disparo de Cañon de aquella villa, en caso de percibirse, y en defecto al puntto mismo que recibiere VMd. orden mia, o havisso de alguno de los citados dos Pueblos". Ez zituzten belarri makalak eibartarrek, Mutrikun jotako kanoikada entzuteko. 38. 1794an Ondarroa erre zuten frantziarrek, lau etxe izan ezik. Datu gehiago: BURGOA, Jose Luis: Ondarroako Historia Marrazkietan, 29-30. orr. 39. "Tercero. Para incluir entre los casos de exencion del servicio militar a los que acrediten que ellos o sus padres han sostenido con las armas en la mano, durante la última guerra civil, los derechos del Rey legítimo y de la Nación, sin que por estas exenciones disminuya el cupo de cada provincia", BLASCO OLAETXEA, C.: Los liberales fueristas guipuzcoanos, 146. or. O n d a r r o a 2 0 0 3 153 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Baztan, 1794an. Konbentzioko Gudarosteak egiteko udalerri asko eta asko udal lurrak saldu beharrean aurkitu zirela aipatu behar da. Izan ere, horniketak eskuratzeko heriotza mehatxua erabiltzen zuten militarren aurrean, udalgizonek herriko handiekiengana jo beharrean aurkitzen ziren maiz, maileguak eskatu eta horniketak erosteko. Gerra bukatu zenean, maileguei aurre egin ezinean, hainbat eta hainbat udalerrik udal lurrak saldu behar izan zituzten, ordura arte biztanle guztiek ustiatu ahal zituzten lurrak (egurra edo gaztainak biltzeko, abereak bazkatzera eramateko, otea ebakitzeko ongarri gisa...) gutxi batzuen eskuetara igaro zirelarik. Konbentzioko Guduan hasitako pribatizazio fenomeno hau indartu egingo zen Napoleonen aurkako gerrateek sortutako zortzapenaren ondorioz(43). Napoleonen aurkako gudua (1808-1813) 1854-1856: Biurteko aurrerakoia. 1856-1868: Liberal moderatuak boterean. 1868-1874: Iraultza Loriatsua. Demokrata eta errepublikarrak boterean. 1872-1876: II. Karlistaldia (Isabel II.a / Carlos VII.a). 1873-1874: Espainiako I. Errepublika. 1874: Monarkiaren berrezarkuntza. Alfonso XII.a errege. 1876: Foruen ezabatzea. Frantziar Iraultza (1789-7-14) eta Konbentzioko Gudua (1793-1795) Pariseko iraultzaileek "La Bastille" deituriko kartzela eta armen gordelekua hartu zutenean, absolutismoaren bukaeraren hasi zen. Ordundik aurrera erregearen botereari, herritarrek (ez guztiek ere) aukeratutako parlamentu batek mugak ezarriko zizkion; Montesquieuk zabaldutako botereen zatiketaren teoria praktikara eramango zen, botere legegile, betearazle eta judizialak bereiziko ziren; sistema gremiala deuseztu; herritarren ejertzitu bat sortu –derrigorrezkoa-, mertzenarioz osatutakoaren ordez... Zer esanik ez, frantziar iraultzaren eztanda atseginez ikusi zutela absolutismoaz gogaituta zeuden herritarrek, eta alderantziz, Europako gainontzeko errege absolutuek mehatxu bat bezala bizi izan zutela. Potentzia hauek gerra deklaratu zioten Frantzia iraultzaileari, iraultzaileek Luis XVI.a konspiratzen harrapatu ondoren, gilotinara bidaltzea erabaki zutenean, bere familia guztiarekin. Konbentzioko Gudua hasi zen orduan (1793-1795) zeinaren ondorioz Ondarroa kiskalia gertatu zen (1794-830) (40), beste zenbait herrirekin batera. Baina gudu honek izan zuen beste eraginik, frantziarrek Gipuzkoa erasotu zutenean, Getarian bildu ziren Gipuzkoako Batza Nagusiek, mobilizazio orokorrera deitu beharrean, frantziar iraultzaileekin kolaboratzea erabaki zutelako(41). Hondarribia eta Donostia bera ere, inolako erresistentziarik gabe erori ziren konbentzionalen eskuetan. Jokabide honek, Gipuzkoak luzaroan erregearekiko izandako jarrera leiala hausten zuen, eta aitzakia aproposa eskaini foruen etsaiei, aspalditik hasita zeukaten erasoaldia indarberritzeko. 1795ean, Basileako Bakearen ondorioz Gipuzkoa berriz espainiar erresumara atxikitu bazen ere, handik aurrera monarkiaren jarrera askoz mesfidagarriagoa izan zen herrialdearenganako, eta batzuk diotenez gudu haren ondorioak bizirik diraute oraindik Euskal Herriaren eta espainiar estatuaren arteko harremanetan(42). Konbentzioko Guduak eduki zituen ondorio ekonomikoen inguruan, gatazka honek eragindako gastuei aurre 40. Gertakizun honi buruzko informazioa eta erreferentzia bibliografikoak nahi dituztenentzat, BURGOA, Jose Luis: Op.cit, 29-30. orr. 41. "¿Cómo explicarse una Guipúzcoa adicta y fiel a los reyes hasta la guerra de la Convención y su ruptura en 1794? ¿La quiebra proviene de los reyes, del estado monárquico de Carlos IV (dígase Godoy), o de la misma Guipúzcoa? (...) Guipúzcoa vive ya en la última década del XVIII, ese desgarro, la crisis, la división. ¿La vive frente al rey, frente al resto de España o frente a sí misma? La vive primero en sí misma (aristocracia y burguesía, la Guipúzcoa interior y la marítima) luego se va a enfrentar con el rey y con España: con la unidad nacional. La guerra de la Convención es la ocasión en que se destapa y salta a la palestra este doble conflicto. Sus dimensiones son imprevisibles: gerra realista, guerras carlistas, nacionalismo, separatismo", MUTILOA POZA, J.M.: Op. cit., 63. or. 42. Jose Antonio Zavalaren ustez, Konbentzioko Guduak "marca la iniciación de un proceso de división ideológica cuyas consecuencias todavía subsisten.Tenía razón Cánovas al afirmar que "la guerra de la Convención fue clave y decisoria para las modernas relaciones de las provincias vascas con el resto de la Nación", ZAVALA, José Antonio: "Guipúzcoa ante la invasión de los convencionales: actitudes divergentes", RIEV, 37. urtea, 34. liburukia, 1. zenbakia, 1989ko urt./ekaina, 53. or. 154 O n d a r r o a 2 0 0 3 Napoleonen aginte garaia Iraultza Frantziarraren gehiegikeriei muga zorrotz bat ezartzera zetorren, baina era berean, iraultza horren aurpegirik moderatuena eredu gisa eskaintzera Europako liberalei; hori bai, frantziarren gidaritza ukaezinaren azpian. Trafalgarreko porrotaren ondoren (1805) Napoleonek argi ikusi zuen bere egitasmoak mugatzeko gaitasuna zuen herri bakarra Ingalaterra zela, eta itsasoan ingelesak nagusitasun osoa zutenez, hauen aliatu zen Portugalen aurka jo zuen, oraingoan lehorretik espainiarren laguntzarekin. Baina bere gudarosteak penintsulan kokatu zituenean, Fontainebleauko Ituna hautsi, eta Espainiako errege familia bahitu zuen Napoleonek. Frantziar soldaduen jarrera oldarkorra ikusirik espainiar herria beraien kontra altxatu zen, eta Aranjuezeko matxinadak Espainiar Independentzia Gerrari eman zion hasiera. Napoleonen aurkako gerrateak epe luzerako ondorioak ekarri zituen, eta hiru aipatuko nituzke: a) Espainiar sentimenduaren indartze eta areagotzea. Espainiarrek ez diote alperrik deitu izan "Guerra de la Independencia" gudu honi, frantziarrak ideia berrien mezulari gisa bazetozen ere, espainiar liberalek nahiago izan zutelako espainiar tradizionalistekin batera frantziarren okupazio armadari aurre egitea. Espainiar izatea liberal izatearen gainetik zegoen, eta "frantsestuak", liberalak izan arren, etsaitzat zituzten. b) Espainiar konstituzionalismoak ere, frantziarren aurkako erresistentziaren testuinguru honetan izan zituen bere hastapenak, espainiar monarkiak aurkezturiko etsitze- aren aurrean, mugimendu liberalak hartu zuen protagonismoa erabakiorra izan zelako askapen prozesuan. Espainiar liberalek beren eredu politikoak finkatu zituzten frantziarren hatzamarretatik at gelditu ziren lurraldeetan, eta eremu berriak askatu ahala, eredu hau sustatzeari ekin zioten. Ildo honetatik etorri zen Kadizeko Konstituzioa, San Jose egunean onetsia izanagatik –1812-3-19- espainiarrek "La Pepa" deitu dutena. c) Pertsonengan eragindako kalte fisiko eta psikologikoez gain, honelako gudu bat sostengatzeak hilzorian utzi zituen jada lur jota zeuden ogasunak. Udalak bortizki pairatu zituen alde bataren zein bestearen gudaroste eta partidek indarrez egiten zituzten eskakizunak, eta horniketa hauei erantzuteko udal propioak eta komunalak saldu zituzten(44). Frantziarren okupazio garaia bi epe nagusitan banatu ahal dugu, eta erdigunea 1810eko otsailean kokatzen da, Napoleonek dekretu baten bidez Ebrotik iparraldera zeuden herrialdeak Frantziara bildu zituenean. Ordura arte ere, frantziarren menpe zeuden herrialdeok, baina espainiar erresumaren barnean, zeinaren erregea Jose I.a zen –Napoleonen anaia-, borboiak bahitu ondoren, Napoleonek berak izendatua. Baina 1810eko dekretuarekin, administrazio josefindarrari bukaera eman, eta Frantziarekiko menpekotasun zuzenean ezarri zituen Napoleonek Katalunia, Aragoa eta foru herrialdeak. Azken hauek bi administraziotan banatu zituen: bata Nafarroako Gobernua, eta bestea Bizkaiako Gobernua deiturikoa, Bizkaiaz gain, Gipuzkoa eta Arabako herrialdeak ere barnehartzen zituena. Lehen epean, Jose I.ak, teorian behintzat, foru erregimena errespetatu zuen, baina praktikan indargabetu egin zuen, gobernu organoak mantenduz –Batza Nagusiak, adibidez- baina beren eskuduntzak murriztuz, eta Korrejidorearen figura indartuz. Foru herrialdeetan boterea handikien sei zazpi familitara mugatzen zela ikusirik, sortu beharreko administrazio berria burgesiaren eskuetan ipintzea erabaki zuen. 1809ko irailean, udal kargua izateko baldintza bakarra ezarri zuen: berarenganako eta konstituzioarenganako leialtasuna sinatzea. Erabaki honen helburua herri mailan bere aldeko burokrazia bat sortzea zen, eta bere bidez, kaparetasunaren baldintza ezabatua suertatzen zen. Bigarren epean, foru-erregimenaren erabateko deuseztatzea etorri zen, foru-baimenaren desagerpena eta sare 43 "Los montes comunales, por su parte, constituian el principal ámbito de abastecimiento de una serie de recursos como son la leña, la madera, el helecho y los pastos. Pero ademas, los bosques proporcionaban algunos frutos comestibles, especialmente la castaña, y permitían también el aprovechamiento de plantas como la argoma, así como hojas secas y broza que se empleaban, al igual que el helecho, en la formación de estiércol, que ha sido el principal fertilizante agrícola hasta fechas relativamente recientes (...) puede considerarse que en las sociedad rural guipuzcoana del Antiguo Régimen los aprovechamientos comunales complían una función esencial para el mantenimiento de la economía agropecuaria, lo que explica, en gran parte, la resistencia que los campesinos opusieron a la privatización del patrimonio comunal que se llevó a cabo en la provincia durante la guerra napoleónica", OTAEGUI, Arantza: La venta de comunales, 2. or. 44 Espainiar Independentzia gerrateak Ondarroan izan zituen eraginaren inguruan, URTUBIXA, "Ondárroa hipotecada", Ondarroa 1993, 12-15. orr. Bertan aipatzen denez: "De donde se deduce que Ondárroa agobiada y agotada de recursos y presionada "militarmente" por "el francés" no tubo más remedio que malvender sus propiedades en tierra firme y quedarse a dos velas mirando al mar", 15. or. O n d a r r o a 2 0 0 3 155 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N administratiboaren berrikuntza osoa burutu baitzen. Munizipalitateen ordez, Kontseiluak ezarri ziren, herrialde eta udal mailakoak. Hasiera batean, hautagai izateko ezarritako baldintzetariko bat jabe izatea bazen ere, herriko handiki askok kontseiluean parte hartzeari uko egiten ziotela ikusirik, jabe izatearen baldintza kontseiluko partaideen erdietara jeitsi zuten frantziarrek. Era honetara, kontseiluen izaera herrikoia indartu egin zen, ondasunik ez edukitzeaz aparte, zenbait herritan irakurten eta idazten ez zekiten herritarrak hautagai moduan aurkeztu zirelarik. Beraz, frantziarrek alde batetik foruak erabat indargabetu bazituzten ere, udal mailan aukera paregabea eskaini zieten ordura arte udaletik baztertuta egondakoei(45). Ondarroan bertan udal karguan berriztatze nabarmen bat eman zen (vide 1. taula). 1809-1813 bitarteko agintaldietan A R T X I B O A K Legio Britanikoaren laguntzarekin, galdutako lur eremuak berreskuratzen joan ziren. Frantziarren aurkako erresistentzia hau liberalek koordinatu zuten, eta zeregin horretarako Juntak sortu ziren herrialde guztietan, erreklutamenduak burutzeko, soldaduei laguntzeko, Erregeordetzaren zirkularrak banatzeko... Baina euskal lurraldeetan ez zuten lortu beraien helburuetariko bat, nekazal oligarkiak ez zuelako parte hartu junta hauetan. Gerraren abagunean, liberalek beren helburu politikoak leundu zituzten, frantziarren aurkako aliantza sendotu zedin, eta era guztietako laguntzaileak onartu zituzten(47); baina, lurraldeak askatu ahala Kadizen onarturiko eredu politiko berria ezartzen joan ziren, hau da, konstituzioa. Euskal lurraldeetan foru diputazioen ordez diputazio probintzialak ezarri ziren lehenengoz, baina hauetan lehengo jauntxoak ezarri ziren berriz, eta mugimenduaren izaera iraultzailea zeharo ahulduta gelditu zen. (1812rako alkatearen nortasuna baino ez dakigu) udalean aritu ziren 21 karguetatik, 9 baino ez ziren auzokide-hautagaiak. Eta gainontzeko dozenari dagokionez, espainiar liberalismoa ez zen beraiengan oinarritu, Ondarroan behintzat, bere egitasmoak aurrera ateratzeko. Datu bezala, horietatik bakar batek izan zuela nolabaiteko protagonismoa Hirurteko Liberalean (1820-1823) zehar: Miguel Antonio Goitiak; beste hamaika "frantsestuen" arrastoa galdu egiten da Udal Akta liburuan. Espainiar konstituzionalismoaren hastapenak (1812-1814) Frantziar armadaren oldarrari, espainiar independentistek gerrilen gudua kontrajarri zioten(46), eta Wellingtonen 45. "La excepcional coyuntura política que generó en el País Vasco la ocupación francesa de principios de siglo, determinó no sólo una reestructuración profunda de la administración provincial y local del país, anulándose el régimen foral y creándose por vez primera instituciones comunes a las tres provincias –Comisario regio, Gobierno de Vizcaya, Gobierno del Ejército del Norte-, sino también una renovación sin precedentes del personal político de las mismas, al dar entrada a la burguesía a los órganos de gobierno provincial. La burguesía vasca, alejada hasta el momento de los centros de poder y recluída en el marco local, vivió en esta coyuntura su gran oportunidad. Sin embargo fue breve; el retroceso del ejército de ocupación ante el empuje aliado y el establecimiento del primer régimen constitucional en España, pondrían fin a esta situación; acabarían con las estructura administrativa organizada por los franceses y con la clase política por ellos encumbrada", RUBIO POBES, Coro: Fueros y Constitución: la lucha por el control del poder. País Vasco, 1808-1868, 118. or. 46. Gipuzkoari buruz badago artikulu interesgarri bat: KASPER, Michael: "Gerrila Gipuzkoan", Azterketa Historikoak II aldizkarian. Berak eskainituko datuen arabera 300.000 eta 500.000 soldadu frantziar bitarte hil zituzten Espainiako Independentzia Gerratean. Gure inguruetan ere bazegoen frantsesen aurka borrokatzen zuen gerrilaririk: "El Gefe de banda Pastor (Jauregui) habiendo unido su guerrilla los restos de Gorostola, del Rojo, del Zapatero de Motrico y de otros (...) ha desarmado Ondárroa y Motrico", MUGARTEGUI, Juan: La villa de Marquina: monografia histórica, 197. or. Baita, IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: "Ingelesak, pattarra eta Arriaran gerrilaria 1809an", Ondarroa 2002, 138-141. orr. 156 O n d a r r o a 2 0 0 3 zoi nagusia edo bakarra, agintaldi berean errejidore lanetan aritutako Domingo Ibasetak eta Manuel Ignacio Aspiazuk, udal konstituzionalean parte hartzeko oztoporik ez zuten izan eta. Udalaren buruan, alkate, Lezea bera jarri zen eta gainontzeko bi errejidoreak eta sindikoa, ez ziren auzokide hautagaiak. Beraz, frantziarren okupazio garaian bezala, berriztatze nabarmen bat burutu zen, hautaturiko udal kargu guztiak ordura arte udal gobernuan parte hartu gabekoak baitziren (vide 2. taula), franziarrekin kolaboratu zuten biak izan ezik. Hauek gainera, "frantsestuek" ez bezalaxe, Hirurteko Liberalean partaidetza aktibo bat izan zuten. Absolutismoaren berrezarkuntza (1814-1820) Frantziarrak penintsulatik bota eta gero (1813-8-31: San Martzialeko gatazka), Gorte espainiarrek bazeukaten zertaz arduratu. Fernando VII.a napoleonen eskuetan zegoen bitartean, oztopoekin baina konstituzionalismoa sendotzen zihoan. Baina zer gertatu behar zen itzultzen zenean? Posible izango ote zen erdibideko elkarbizitza bat monarkia eta konstituzioaren artean? Badaezpada, liberalak erregearen itzulera prestatzen hasi ziren, eta ibilbide zehatz bat ezarri zioten espainiar erregeari, behin estatuan sartzen zenerako. Ez zen onartzen bere ondoan frantziar militarrik ezta aholkularirik, Gorteak arduratuko baitziren Madrilerainoko ibilbidean babesa emateaz. Liberalen helburu nagusia, nola ez, Fernando VII.ak konstituzioa sinatzea zen(49). 2. TAULA 1. TAULA Udal mailako agintariak izendatzeko, Kadizeko konstituzioak sufragio unibertsala ezartzen zuen, 25 urtetik gorako gizonezkoek –zeharkakoa-, foru erregimenak oraindik mantentzen zuen zozketaren pausoa eliminatuz. Eta frantziarrengandik askatzen ziren udalerrietako udal kargu berriek konstituzioa sinatu zuten, arazo gehiegirik gabe. Beste gauza bat izan zen konstituzioak zioena betetzea, udal asko eta asko lehengo erara izendatzen jarraitu baitziren. Ondarroan bertan, izugarrizko iskanbila sortu zen Candido Jose Lezeak alkate konstituzional berriaren aurka –Antonio Ramon Etxabarria- buruturiko protestaren ondorioz(48). Izan ere, hau alkatea izana zen aurreko urtean frantziarrekin (1813an), baina ez dut uste hori izan zenik arra- A R A K A T Z E N 47 "Asi pues, la guerrilla era la forma de hacer la guerra a las tropas napoleónicas que adoptaron los españoles ante la manifiesta inferioridad en que éstos se encontraban (...). Los que se unían a ellos podían ser soldados o civiles de todas clases: campesinos, pastores, estudiantes, contrabandistas y bandidos, algún que otro noble y bastantes clérigos. ¿Por qué llegaron a convertirse en guerrilleros? A veces por puro patriotismo, pero a veces también para reparar algún daño sufrido a manos de los franceses o por el deseo de vengar alguna afrenta personal", SANCHEZ MANTERO, Rafael: Fernando VII: un reinado polémico, 24. or. 48 OUOBAL, 1813-12-18an eta 1814-1-1.ean. 49 Fernando VII.aren itzulera prestatzeko espainiar Gorteek emandako dekretuaren 11. eta 12. artikuluek argi eta garbi zioten. 11.ak: "El Presidente de la Regencia presentara a S.M. un exemplar de la Constitucion politica de la Monarquia, a fin de que instruido S.M. en ella pueda prestar con cabal deliberación y voluntad cumplida el juramento que la Constitución prescribe". Eta 12.ak: "En quanto llegue el Rey a la capital vendra en derechura al Congreso a prestar dicho juramento, guardándose en este acto las ceremonias y solemnidades mandadas en el reglamento interior de Cortes", Irungo Udal Artxiboa, A,1,57, 1814-2-3. Letra etzana nirea da. O n d a r r o a 2 0 0 3 157 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Baina, liberalen susmoak gauzatuz, espainiar Gorteek ezarritako ibilbideari uko egin eta Fernando VII., Madrilerantz barik, Valentziarantz abiatu zen, han "Manifiesto de los Persas" deituriko proklamaren bidez, Kadizeko konstituzioa indargabetu, eta absolutismoa berrezartzeko. Boterea berreskuratu zuen momentutik liberal kutsua zeukan edozein pertsona eta ideia jazartzea izan zen bere helburu nagusienetarikoa, 12.000 liberal baino gehiago frantziar estatuan erbesteratu behar izan zirelarik. Penintsulan gelditu ziren asko eta asko espetxeratuak izan ziren, eta beste hainbat, udal karguetarako inabilitatuak. Baina, zein izan zen foru lurraldeen jokabidea abagune berri honetan? Erregeak boterea bereganatu zuela jakin bezain laster, Gipuzkoako diputazioak ordezkaritza bat bidali zuen Madrilera, erregea zoriontzeko bere itzuleragatik, eta bide batez, foru-erregimena berriz indarrean ipintzeko eskatzera. Antzerako eskakizunak burutu zituzten Arabak, Nafarroak eta Bizkaiak, azken honek, bere kabuz, diputazio probintzialak harturiko eskuduntza eta eginkizunak foru diputazioaren eskuetara itzuli zituelarik. Neurri hauek guztiak beraien kabuz hartu izana ez zitzaion gehiegi gustatu erregeari(50), baina azkenean, 1814ko uztailaren 28 Erret Zedularen bidez, euskal lurraldeen foruak baieztatuak izan ziren. Kasu honetan, herrialdeotako oligarkiek frantziarren aurrean erakutsi ez bezalako kemenaz defendatu zituzten beren foruak, eta paradoxa bat bazen ere, espainiar estatuko gainontzeko biztanlegoarentzat absolutismoaren berrezarkuntza menperatzailea zena –liberalek kenduriko Inkisizioa berriz indarrean jartzen zen, adibidez-, askatasunen berreskuratze bat bezala bizi izan zen foru herrialdeetan, beraien boterea bermatzen zuen "status quo"ra itzultze bezala, handikien esparruetan. Luze baino lehen konturatuko ziren, gobernu absolutistak ere foruen aurkako erasoarekin jarraitzeko asmoa zuela. 1816an, Martin Garayk ministroak, ogasunaren sistema birmoldatu nahi izan zuen, espreski aitortu ez arren, eredu liberalean oinarrituriko zerga berri bat ezarriz. Salbuetsitako Lurraldeei(51) zegokionez, gainontzekoekin bateratzeko asmoa hasiera hasieratik azaltzen zuen, eta berak hartu zuen foruen aurka jada aspalditik hasita zegoen erasoari beste bultzada bat ematearen ardura(52) Beraz, badirudi liberal zein absolutistek, espainiar agintariek orobat, A R T X I B O A K euskal herrialdeen erregimen berezia deuseztatzea zutela helburu, eta arlo honetan bien arteko desadostasunak, hauek kentzeko erritmoan edo aldatzeko moduan zeudela gehien bat. Hirurteko Liberala (1820-1823) 1820ko urtarrilaren 1.ean, Rafael de Riego teniente koronela, Cabezas de San Juanen altxatu zen, Ameriketako matxinatuak zanpatzeko helburuarekin antolatzen ari zen gudarostearekin. Saiakera hau ez zen ezerezetik sortua. 1814-1820 bitartean altxamendu ugari burutu ziren 1812ko konstituzioa berrezartzeko helburuarekin, hautatik gehienak espainiar militarren gidaritzapean. Zeren Napoleonen aurkako gerriletan aritutako hainbat buruzagi ejertzitutik baztertuak izan ziren, karrera militarreko ofizialen mesedetan; eta kargu militar gorenak absolutisten eskuetara bilduz, Espainiako Independentzia gerratean sortutako gerrilariak armadako postu xumeenetan ezarri zituzten, eta egoera honek, liberalismoaren eskuetara bultzatu omen zituen. Riegoren altxamendua, hasiera batean, ez zen aurretik burututakoengandik gehiegi bereizi. Baina, Fernando VII.aren armadak ez zuenez lortzen Riego menperatzerik, estatuko zenbait hiritan liberalismoaren aldeko altxamenduak hasi ziren. Horrela, A Coruñan, Bartzelonan, Zaragozan, biztanleak Kadizeko konstituzioa aldarrikatzen hasiak ziren. Armada absolutistaren apatia eta ezinaren aurrean, martxoan Fernando VII.ak, sei urte lehenago indargabetu zuen konstituzio berbera sinatu behar izan zuen. Oraingo honetan liberalek beren erreformak burutzeko aukera gehiago eduki zuten. Eta berehala jarri zituzten abian: aduanen lekuz aldaketa; alkatearen figuraren desjudizializazioa, lehen instantziako epaitegien sorkuntzarekin; kargu publikuen hautaketa sistemaren aldaketa, sufragio unibertsala iragarriz; soldaduzkarako deialdia; diputazio probintzialen berrezarkuntza... Eta herrialde mailako agintea, betiko jauntxoen eskuetan gelditu bazen ere, hiruburuetan eta kostaldeko beste zenbait herritan, sufragio unibertsalak berriz, udaletxetako ateak zabaldu zituen herritar xumeentzat. Kointura berri honetan, itsas aldean, Ondarroan(53) eta Deban(54), besteak beste, arrantzaleak auzokide hautagaien monopolio hausten saiatu ziren, boterea eskuratzen ahaleginduz. Udal oligarkiek ez zituzten begi onez ikusi saiakera hauek, ezta 50. "El gobierno fernandino consideró esta medidas como un exceso de atribuciones y llegó a ordenar a Vizcaya que fuera repuesta la diputación provincial hasta que el rey determinara su supresión, orden que desde luego no cumplió", RUBIO POBES, C.: Ibidem., 131. or. 51. Foru lurraldeei, "Provincias Exentas" ere deitu izan zaie, eta hortik itzulpena. 52. "En líneas generales se trataba de dificultar el comercio de las Vascongadas y se intentaba ampliar las facultades de los empleados de Hacienda en el País Vasco, extender nuevos impuestos tanteando la introducción de estancos en el tabaco y las sales, obligar el uso de guías o registros en el comercio, imponer la obligación de quintas para el servicio militar al País, tradicionalmente exento, aumentar las levas de marinería, etc...", LLANOS, F.: Op. cit., 46. or. 53. Ondarroari buruz begiratu, IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: "Font osagilearen garaia (1820-1823)", Ondarroa 2001, 33-34 orr. 54. PORTILLO, José María: Los poderes locales en la formación del Régimen Foral de Guipúzcoa (1812-1850), 37. or. 55. "Al parecer, José de Churruca hace de caja de resonancia de una opinión, que se forjaría en el trienio, de corte liberal moderado, partidaria de restringir el sistema municipal, por la inestabilidad que caracteriza a sus populares elecciones, y de conservar el sistema tradicional vasco de los Millares", LLANOS, F.: Op. cit., 210-215. orr. 158 O n d a r r o a 2 0 0 3 beren esparru liberaletan. Mutriku da horren adibiderik garbiena, herriko handiki batek, -Jose Txurrukak- Gorteetara bidali zuen gutunean, sufragio murriztura bueltatzea proposatzen baitzuen(55). 1812-1814 bitartean ez bezalaxe, Hirurtekoan zehar liberalek ez zuten frantsesen aurka borrokatu beharrik izan, baina beste gerra bat biztu zen, absolutismoaren alde eratu ziren gudu-taldeak ahal zuten guztietan erasotzen zituztelarik liberalek defendaturiko hiriguneak. Hauek, Milizia Liberala sortu zuten, hiritarrez osatua. Absolutista eta liberalen arteko enfrentamendu honek, gudu zibilaren ñabardurak hartu zituen, 1833an piztuko zen karlistaldiaren prologoa balitz bezala. Gerrila talde hauek ez ziren liberalen ejertzitu nazionala menperatzeko gai, eta ez zuten beren helburua lortuko "San Luisen Ehun Mila Semeen" eskuhartzeagatik izan ez balitz. Izan ere, Europako potentzia absolutistek ez zuten begi onez ikusten estatu espainiarrean gauzatzen ari zen iraultza liberala, beraien erreinuetara hedatzeko arriskua ikusten zuten eta. Frantzian bertan absolutismoa zegoen indarrean berriz. Horrela, Veronako Kongresuan armada bat osatzea erabaki zuten -batez ere soldadu frantziarrez osatua- estatu espainiarrean sartu eta saio iraultzaileari bukaera emateko. 1823ko apirilean sartu, eta erresistentzia handirik gabe jabetu ziren penintsulaz, liberalik sutsuenak A Coruñarantz jo zutelarik, bertan borrokatzen jarraitzeko asmoz. Alferrikoak izan ziren ahalegin guztiak, irailean hartu baitzuten absolutistek liberalen eskuetan jarraitzen zuen hiri bakarra: Donostia. 1823-1833: Tamalezko Hamarkada 1823ko urriaren lehenean Angulemako Dukeak –"San Luisen Ehun Mila Semeen" buruzagi nagusiakFernando VII.a askatu zuen, Puerto de Santa Marian. Eta askatasuna berreskuratuaz berehala, liberalen jazarpena agindu zuen, agian 1814an baino bortitzagoa, Hirurtekoan zehar mugimendu liberalak, estatuaren gobernurako egiazko alternatiba bihurtzeko gaitasuna zuela frogatu baitzuen. Eta ohizko atxiloketa, erbesteratze, inabilitazio eta inoren- A R A K A T Z E N ganatzeak hasi ziren. Izan ere, 1823-1833 epea Hirurteko Liberalaren eta I. Karlistaldiaren arteko zubi baten modura ulertu dezakegu, Hirurtekoan zirriborratutako dikotomia politikoa birmoldatzen eta indartzen joan zelarik, I. Karlistandan eztanda egiteko. Euskal herrialdeetan foruak berrezarri ziren berriz: aduanak Ebrora itzuli ziren, foru diputazioak berreratu, alkateek eskuduntza judiziala berreskuratu... Atzerrira ihes egin ez zuten liberal gehienak, kargu publikoetarako inabilitatuak izan ziren, eta auzokide-hautagaien sistemaren bueltatzeaz gain, udal karguak betetzeko baldintzak zorroztu egin ziren: alde batetik, ekonomikoki; bestetik, politikoki, lehenago alkatea zuzenean izendatzeko zuten eskubidea galdu, eta diputazioari hiru alkategai aurkeztera mugatu zelarik udal batzaren erabaki ahalmena, Gipuzkoan behintzat. Edonola ere, foru sistema berriz indarrean jarri zen, eta zentzu horretan, Fernando VII.aren konfidantza berrirz irabazteko orduan, funtsezkoa izan zen diputazioek burutu zuten lana, liberal susmagarrien jazarpenean. Testuinguru honetan onartu zen, 1824ko irailean Erregearen Bolondresen(56) araudia, absolutismoa defendatzeko herri mailan sorturiko gorputz armatuen funtzionamenduari buruzkoa. Izan ere, 1820ko iraultzak frogatua zuen absolutismoa gutxien uste zen momentuan erori ahal zela matxinada edo altxamendu militar baten ondorioz, eta ejertzituarenganako zuen mesfidantza zela eta, Fernando VII.ak zuzenean bere menpe egongo zen gorputz armatu eta ideologizatu honen sorkuntza bultzatu zuen(57), San Luisen Ehun Mila Semeak penintsulatik alde egin baino lehen. Baina, absolutismoak ere erreformak behar zituen(58), ekonomi arloan, batez ere. Eta erregezaleen artean ere ezadostasunak sortzen hasiak ziren, absolutista moderatuen eta sutsuen ("ultra"k deituak) artean, azken hauek ez baitzituzten onartzen Fernando VII.ak suspertutako zenbait egitasmo berriztatzaile, eta are gutxiago, 1825ean, Gerra Ministroa eta Policiaren Superintendentea aldatu izana, liberalen errepresioan epelagoak ziruditen Miguel Ibarrola eta Juan Jose Recachoren alde. Ultren mesfidantza hau, absolutismo sutsuago baten aldeko altxamendu militarretan gauzatu zen(59), guztiak ere zapuztuak. 1826an "Manifiesto 56. Hau da "Voluntarios Realistas" izenari eman diodan itzulpena "Bolondres Erregezaleak" baino egokiagoa delakoan. 57. "Entendida como el predominio de las autoridades militares sobre las civiles, las militarización afectó tanto a las estructuras políticas como a la organización social. El instrumento fundamental fueron los voluntarios realistas, martillo de liberales y guardianes de la ortodoxia absolutista. Además de mantener el orden público, respaldar la autoridad de los alcaldes y estar disponibles también para la defensa del territorio, esta fuerza paramilitar asumió tareas propias de los cuerpos de seguridad (persecución de malhechores, traslado de presos, custodia de edificios públicos, servicio de orden en los actos multitudinarios, etc). La adscripción era voluntaria y estaba abierta a todos los varones entre 20 y 50 años que acreditaran buena conducta, fidelidad al soberano y, sobre todo, aversión al sistema constitucional. Recibían el uniforme y el armamento y, aunque el servicio no estaba remunerado, gozaban de algunos privilegios", ORTIZ DE ORRUÑO, José María: "La militarización de la sociedad vasca en tiempos de paz: los naturales armados (1823-1833)", Guerras civiles y violencia en Vasconia (siglos XIX y XX), 26. or. 58. "Fernando VII recuperaba la plenitud de su soberanía y se dispuso a continuar su reinado de una forma similar a como la había hecho entre 1814 y 1820. Sin embargo, con el paso de los años, el gobierno experimentaría una cierta evolución hacía un reformismo moderado que marcaría una clara diferencia con el periodo absolutista anterior", SANCHEZ MANTERO, Op. cit., 102. or. 59. "Esta renovación de algunos cargos importantes fue considerada como un apoyo del rey a la línea de los realistas moderados y aceleró los preparativos de los conspiradores ultras. Estos llegaron a constituirse en una oposición interna que causaría tantos o más problemas que la oposición que planteaban los liberales desde el exterior", SANCHEZ MANTERO, R.: Op. cit., 109-110. orr. O n d a r r o a 2 0 0 3 159 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K Isabel II.a, Espainiako Erregina 13 urtegaz. koroa heredatzeko eskubidea onartzen zielako. Eta zaplada galanta zen d. Carlosentzat, bere anaia zen Fernandoren gizonezko oinordekorik ezean bera izan behar zelako hurrengo erregea. Honez gain, ezaguna zen Maria Cristina erreginak liberalismoaren aldeko jokabidea mantenduko zuela, arriskutsua ultrentzat, erregearen alaba –Isabel II.a izango zenaumea zen bitartean, Maria Cristinaren eskuetan geldituko zelako erregeordetza. Horrez gain, Europa mailan, egoera polikoak liberalen aldera jo zuen berriz, 1830eko iraultzen bidez hainbat estatutan botera berreskuratu zutelarik. Hau ikusirik, sektore absolutistak don Carlosen inguruan biltzen hasi ziren, Fernando VII.aren heriotzarekin batera, matxinada absolutistari hasiera emateko helburu bakarrarekin. Egun hori 1833ko irailaren 29an ailegatu zen, I. Karlistaldiari hasiera emanez. Eta ordura arte, absolutista, tradizionalista, erregezale edo foruzale deitu izandakoek "karlista" deitura hartu zuten; eta ordura arte konstituzionalista, liberal, iraultzaile edo foruen aurkako izandakoek "isabeldar", azken hauen deitura hain ezaguna ez bada ere. Lehen Karlistaldia (1833-1839) de la Federación los Realistas Puros" delakoan laburbildu zituzten beraien aldarrikapen nagusiak, eta Fernando VII.aren anaia gaztea zen d. Carlosen aldera biltzen hasi ziren, honek liberalismoari zion gorrotoa aski ezaguna zen eta(60). Gainera, geroz eta argiago zirudien Espainiako hurrengo erregea bera izango zela, are gehiago, 1829an Fernando VII.aren hirugarren emaztea hil zenean, ondorengotzarik utzi gabe. Korrika eta presaka erregina berri baten bila hasi ziren espainiar gortean, eta Napolesko Maria Cristina izan zen aukeratua. 1830eko ekainean erregina berria bere haurdunaldiaren bosgarren hilabetean zegoela iragarri zen, eta azaroan, Fernando VII.aren agindu bat jaso zen, zeinaren bidez, "... se ha dignado resolver que a su muy amada hija la Infanta Dª. Maria Isabel Luisa se le hagan los honores como al Principe de Asturias por ser heredera y lexitima sucesora a la corona mientras Dios no le conceda un hijo varon" (61). Erabaki honek –"Pragmatica Sanción" delakoak-, espainiar koroaren ondorengotza araudiak hankaz gora jartzen zituen, "Ley Sálica" derogatuz, emakumeei espainiar XIX. mendeko karlistaldien zergatiak azaltzeko arrazoi ugari erabili izan dira, izan ere, mota askotako kontraesanak izan zirelako gudu hauen zurrunbiloak irentsi zituenak: arazo dinastikoa (d. Carlos / Isabel), arazo ekonomikoa (nekazaritza / industria-merkataritza; librekanbismoa / protekzionismoa), erlijiosoa (konfesionalitatea / laizismoa), arazo politikoa (absolutismoa / konstituzioalismoa), foruen arazoa (aldaketen kontrakoak / erreformen aldekoak), arazo etniko-kulturala (Euskal Herria / España), arazo soziologiko-kulturala (herriak / hiriburua) eta beste hainbat arazo, pribatu mailakoak izan arren, ziur aski argigarriak izango genituzkeenak, gudu hauen zergatiak ulertzeko orduan. Adibidez, ea nola zitekeen d. Tomas Zumalakarregi karlista buruzagi ospetsuaren anai nagusia –Miguel Antonio Zumalakarregi- Gipuzkoako diputatu liberala izatea espainiar Gorteetan... Alderdikerien ondorioz, karlistaldien interpretazioa baldintza bakar batera mugatu nahi izan dutenak ugari izan dira, baina gaur egun nahiko zaila gertatzen zaigu ulertzea nola euskal lurraldeetako jendetza borrokara zihoan, erabat ezezagun zuten gizon baten espainiar trono eskubideak defendatzeko soil-soilik. Edota arrazoi nagusia, erlijioa bazen, nola ez zen horren aipamenik egin Bergarako Itunean, edota 1839ko urriaren 25eko legean. Beste batzuen ustez, txiro eta aberatsen arteko gudua baino ez zen izan, txiroak liberalismoaren alde altxatu zirelarik, eta aberatsak 60 Melgarrek dioenez, Hirurteko Liberala hasi zenean "... montó un día Don Carlos a Caballo reclamando a su hermano el honor de capitanear la guardia real sublevada contra los milicianos que se habían pronunciado a favor de las Cortes", MELGAR, Conde de: Pequeña historia de las guerras carlistas, 14. or. Autorearen ustez, keinu hau d. Carlosek espainiar monarkiaren lege zaharrei zien atxekimendu hautsiezinaren froga nahikoa zen. 61 Irungo Udal Artxiboa, A,1,77, 1831-11-10. 160 O n d a r r o a 2 0 0 3 A R A K A T Z E N Tomas Zumalakarregi, buruzagi karlista karlismora atxikitu. Hala eta guztiz, espainiar noblezia ia oso osorik, are euskal noblezia bera ere, gobernuaren alde jardun ziren beti ere, gaur ongi dakigun bezala. Nekazar eta hiri munduaren arteko gatazkari buruz, frogaturik dagoenez, nekazal lurjaberik ahaltsuenak alderdi isabeldarrari lotu zitzaizkion, eta hiriko sektorerik behartsuenek, berriz, karlismoaren alde jo zuten. Honi lotuta, desamortizazioaren fenomenoa ere aipatu izan da, kaltetuek karlismorantz jo zutela argudiatuz, eta pribatizatutako lurren erosleak, liberalismorantz. Baina, desamortizatutako lurren erosleen artean karlista ezagunak ere aurkitzen dira, eta zenbait herritan, gehiengoa gainera. Azkenik, karlistaldiak Foruetan ordezkatzen den euskaldunen izaeraren defentsan altxaturiko matxinada armatu gisa hartzen duen teoria bera ere ez dugu ahantzi behar. Izan ere, "Bakea eta Foruak" lema izan zen Bergarako Besarkadara eraman zuena. Hala ere, euskal liberalismoa foruen aurkako baino, foruak berriztatzearen aldekoa zen gehiago; eta gobernu absolutistek lehenengo, eta karlistek geroago, hamaika "contrafuero" burutu zituztela gauza jakina da. Barcenillak eta Gonzalez de Garaik maixutasunez laburbildu dute faktore hauen guztien eragina: "Gaur egun, ezin uka daiteke mugimendu karlista oso konplexua izan denik, ez eta, arestira arte egin ohi izan diren azalpen erredukzionista horiek karlismoa esplikatzeko baliorik ez dutenik. Izan ere, aipaturiko guztiak, zatika bada ere, hartu zuen esku mugida karlista hartan. Don Carlos eta bere kamarilak, Madrilen tronoa konkistatzeko helburu estrategikoaz zuzendu zuten gerra. Alderdi karlistan, katolikotasunaren defentsa izan zen zen, zalantza izpirik gabe, propagandamotiborik nagusienetariko bat. "Bergarako Besarkada" eta, horrekin batera, gerratearen bukaera bideratu zuen programaren funtsetatik bat, Foruen iraupena izan zen. Azkenik, matxinadari atxekitzeko, Penintsulako nazio desberdinetatik eskuratuko erantzun diferentea ere, adierazgarri zaigu: Euskal Herrian, beste herrialdeetan ez bezala, arazo politikoenganako halako sentsibilitate berezia zetzala dirudi. Izan ere, euskal probintzietan, altxamendu karlistaren zergatia gizarte mugimendu desberdinen arteko elkarketaren bidez adieraz daiteke (zeinak bere balio eta motibazio bereziekin). Funtsez, nekazariek osaturiko herri-matxinadari lotu zitzaizkion hiriko biztanleriaren behe mailako sektoreak; horrekin batera, beren boterearen tradiziozko oinarriak arriskutan jartzen zituen erregimen liberalaren aurka, nekazal buruzagi edo aitzindariak eta apezeria orobat, altxa egin ziren. Hauek bat eginik, Espainiako tronora D. Carlos eraman nahi izan zuten absolutista konspiratzaileekin. Azkeneko hauek dira gure ustez, merezimendurik handienaz karlista dei ditzakegunak" (62). Ikuspegi hau bat dator Jose Urrutikoetxearenarekin: "Ez da karlismo bakar edo bakun bat gertatzen. Era askotako "karlismoak" ditugu eta hasieratik hau kontuan eduki behar genuke". Eta segidan: "Testuinguru geografikoa dela eta, zera esan beharra dago: Karlismoa Estatu osoaren problema dela. XIX. mendeko Liberalismoa eta Karlismoa Estatu osoan gertatzen diren gorabeheren ezaugarri nagusiak ditugu. Baina, nahiz eta hau egia izan, aitor dezagun Karlismoak konkretuki Euskal Herrian inon baino garrantzi handiagoa duela" (63). Izan ere, Carlos V.ak, ez zituen aintzakotzat hartu foruak, harik eta Zumalakarregik aipatu zizkion arte(64), gerra hasi eta bost hilabetera. Ordurako, Bizkaia eta Gipuzkoako ordezkariek Ormaiztegiko buruzagiaren nagusitasuna onartua zuten, gerraren lehen fasean jasandako porroten ondoren, armetan jarraitzen zuen bakarretarikoa zelako. Zumalakarregi bere jakituria militarraz baliatu zen –altxamenduaren aurretik Fernando VII.aren ejertzituo ofi- 62 GONZALEZ DE GARAI, Iñaki eta BARCENILLA, Miguel Angel: Jauntxoak, burgesak eta foruak, 75-76 orr. Karlismoari buruzko euskarazko bibliografia oso urria da, eta liburu hau gutxi horietariko bat. 63 URRUTIKOETXEA, José: Karlismoa, 10. or. 64 UGARTE, Javier: "La Primera Guerra Carlista y el régimen foral", Los carlistas (1800-1876), 279. or. 65 I. Karlistaldiak Ondarroan utzi zuten aztarnari buruz ez dago ikerlanik, baina Benito Perez Galdosek "Zumalacarregui" eleberrian, buruzagi nafarrak Ondarroara bidali zuen soldadu talde baten berri ematen du, bertako hondartzan zegoen kainoi bat jasotzera. Eleberria izan arren, Galdosek bere lanak dokumentatzeko ohitura handia zuen, eta ez nuke besterik gabe baztertuko egiazko pasadizu bat izatearen hipotesia. Honi buruzko artikulu bat argitaratuta dago: MARTINEZ OTXOA, J.M.: "El cañon", Ondarroa 1986, 75-76 orr. Honez gain, badago beste artikulu bat itsasoentzietatik jasandako bonbardaketen berri ematen duena, baina ez du I. Karlistaldiari buruz datu askorik eskaintzen, 1837ko irailean eta urrian jasandako erasoen aipamena izan ezik. Vide ONDARRUTARRA: "La Marina de Guerra contra Ondárroa", Ondarroa 1989, 11. or. O n d a r r o a 2 0 0 3 161 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Maroto eta Esparteroren arteko besarkada Bergaran (1839ko abuztuaren 31n) ziala izana zen- ezerezetik ejertzitu bat sortzeko: alde batetik, bere gerrilara bildutako baserritar, artisau, langabetu e.a. soldadu bihurtu behar zituen; bestetik, hauentzat armak(65) eta jantzi egokiak lortu; ondoren, horniketa eta informazioa sare bat eratu; eta azkenez, okupatzen zituen lurraldeak babesteko sistema militar bat egituratu. Guztia maixutasunez egin zuen, eta liberalak Ebro ibaiaren bestaldera bidaliak zituen, Bilboko setioan izterrean jotako bala batek eragindako zauria zolitu, eta hil zenean (1835-7-24). Batzuen ustez, momentu honetatik aurrera gudua galduta zegoen, baina errealitatean, beste lau urte iraun zuen. Batzuen eta besteen garaipenak tartekatuz, bazirudien inork ez zeukala etsaia menperatzeko gaitasunik. Baina, gerraren luzatze honek karlisten kalterako zen, izan ere, beraien eskuetan zegoen lurraldea oso txikia zelako liberalek kontrolatzen zutenarekin alderatuz, eta ondorioz, askoz baliabide gutxiago zituztelako, bai soldatutan, horniketetan, armetan... Karlistek, euskal lurraldeak (hiriburuak ezik) kontrolatzen zituzten, eta d. Carlosek bere gortea Lizarran ezarri behar izana da horren frogarik argiena. Baina, gainontzeko lurraldeetan –Aragoa, Katalunia, Maestrazgoa...-, matxinatu karlistek ez zuten lur eremu esanguratsu bat konkistatu eta mantentzeko gaitasunik erakutsi. Liberalen alderdian, baliabide gehiago eduki arren, kohesio politikoa apurtzen zihoan, liberal aurrerakoi eta moderatuen arteko tirabirak zirela eta. Maria Cristina erregeordeak, liberal moderatuen laguntzarekin gobernatzen zuen, baina 1836an Segoviako La Granjako palazioan zegoela, bera babestearen arduradunak matxinatu egin ziren, eta 1812ko Konstituzioa indarrean jartzera derrigortu zuten(66). Ikusten denez, erregeordetzaren egoera ez zen bat ere egonkorra, bere alabaren ustezko eskubideak bermatzeko beraien artean zatituta zeuden liberalengan sostengatu behar baitzen Maria Cristina. Zentzu horretan, ez dut uste gehiegikeri bat denik, 1833-1843 bitartean korronte liberal ezberdinek erreginaordea txotxongilo bat bezala erabili zutela esatea. La Granjako sarjentuen matxinada aurrerakoiaren ostean, bere ahultasunaren jakitun, Maria Cristina d. Carlosekin akordio batera ailegatzen saiatu zen, zeinaren bidez bere alaba don Carlosen seme nagusiarekin ezkonduko zen gerrari bukaera emateko(67). Ordurako, Carlos V.a "Expedición Real" deiturikoa prestatzen ari zen, Ebro ibaia zeharkatu eta estatu espainiarreko gainontzeko lurraldeak matxinatzeko asmoarekin. Baina Maria Cristinaren proposamenaren berri izan zuenean, honi beste norabide bat ematea erabaki zuen: Espainiako kapitalerantz zuzenean, bertan Maria Cristinarekin bilduz, gerrari bukaera emateko. Baina, Erret Espedizioa Madrileko ateetara heldu zenean egoera politikoa berriz aldatuta zegoen, egun batzuk lehenago Van Halen brigadak altxamendua burutua baitzuen Aravacan, Calatrava ministrari aurrerakoia Bardaxi moderatuak ordezkatu zuelarik. Maria Cristina lasaitu zen orduan, eta D. Carlosi emandako hitza jan zuen(68). Beraz, borroka dinastikoa edo borroka politikoa? Zerk zuen lehentasuna, zer pisatu zuen gehiago Maria Cristinaren erabakian? Ikusten denez, errazagoa zirudien lehengusu lehengusinak ezkontzea, haien magalera hurbildu zirenen interes politiko-ekonomikoak baino. Euskal akordioa: "Bake eta Foruak" Euskal lurraldeetan, ordea, guduaren bukaera "Foruak eta Bakea" formularen bidez etorri zen(69), 1839ko abuztuaren 31n Maroto karlistak eta Espartero liberalak elkarri emandako "Bergarako Besarkada" ezagunean. Militarren arteko akordio bat izan arren, bakearen oinarriak ezarri zituen, bere lehen artikuluan zioenez: 66. "En realidad, Doña María Cristina se daba cuenta de que su autoridad no se ejercía mucho más allá de los límites de su capital, y eso gracias al dominio personal que ejercía sobre la guarnición de Madrid el enérgico general Quesada. El turbio pronunciamiento de La Granja donde las Reinas se hallaban de veraneo en agosto de 1836 había venido a dar al traste con sus últimas ilusiones si es que aún las conservaba. Un grupo de sargentos amotinados se presentan ante Palacio, destacando a tres de ellos para que se entrevisten con la Regente, que tiene que oir toda suerte de amenazas, y al fin inclinarse ante las exigencias de aquellos irresponsables, dando la orden de publicar la absurda Constitución de 1812", MELGAR, Conde de: Op. cit., 68-69. or. 67. "En efecto, Doña María Cristina confiaba a su hermano que, visto el curso de los acontecimientos en España, sentía verdadera angustia ante los peligros que amenazaban el trono de su hija, y que no veía más manera de afianzar éste que el llegar a una conciliación con su cuñado Carlos V. "Estoy dispuesta a echarme a sus brazos –decía la Regente- sólo con la condición de que su primogénito se case con mi hija, y que sean perdonadas todas las personas que para defender a ésta se habían comprometido, para lo cual daría una lista", MELGAR, Conde de.: Op. cit., 67. or. 68. "Esta mudanza, alcanzada "in extremis", causó gran satisfacción a Doña María Cristina, que así se estimó vengada de los ultrajes inferidos a su dignidad real por los sargentos de La Granja (...). Pero de rechazo, fue fatal esta nueva actitud de la Regente a la transacción negociada con Carlos V por el Rey de Nápoles. Ignorante Don Carlos de este nuevo aspecto del debatido pleito que había colocado frente a él a la viuda de su hermano, permaneció inmovil en Arganda al frente de sus dieciséis aguerridos batallones, en espera que se abrieran de par en par las puertas de la capital de España", MELGAR, Conde de: Op. cit., 70-71. orr. 69. I. Karlistaldian arazo foralak eduki zuen garrantzia gutxietsia izan da sarri. Beste autore batzuen ustez, foruen defentsa gatazkaren muin-muinean aurkitzen da. "En 1833 la cuestión dinástica fue el móvil principal de la insurrección de esta provincias; pero luego se complicó con la causa de los Fueros y la importancia de esta causa fue siempre en incremento por las sugestiones de los mismos que tenían interés en fomentar el entusiasmo del partido carlista", EGAÑA Julian: La Legislación Foral de las Provincias Vascongadas, 124. or. Edota, "... si bien no fueron en sí mismos casus belli, una vez estallada la guerra adquirieron cada vez mayor relevancia (...) y acabaron condicionando el final de la contienda bélica (...) a cambio de olvidar la reclamación dinástica", RUBIO POBES, Coro: "Del antiguo al nuevo régimen foral", Cuadernos de Alzate, 150. or. 162 O n d a r r o a 2 0 0 3 "El Capitan General don Baldomero Espartero recomendará con interés al gobierno el cumplimiento de su oferta de comprometerse formalmente a proponer a las Cortes la concesión o modificación de los fueros". Eta bere aurrean formatuta eta –oraindik- armatuta zeuden Gipuzkoako eta Bizkaiako batailoietan zurrumurruak areagotzen zirela ikusirik, beste zera gehitu zuen: "Yo os prometo que se os conservarán vuestros fueros, y si alguno intentase despojaros de ellos, mi espada será la primera que se desenvaine para defenderlos" (70). Araba eta Nafarroak ez zuten Bergarako Konbenio onartu, baina bakea ziurtatuta zegoen, bi herrialdeok ere itunaren oinarrian barnehartu zituztelako. Gudua Maeztrazgoko mendilerrora mugatu zen, zeinean Cabrera jeneral karlistak borrokatzen jarraitu zuen, 1840ko maiatzera arte. Baina, Bergarako Itunaren ondoren, d. Carlosek ez zuen jada Madrileko tronura ailegatzeko aukerarik, indarrez behintzat. Foruen inguruko akordio hori ez zen gauetik goizera sortua. Gerrak aurrera egin ahala –eta agiri ofizia- letan islatu ez arren- foruen aldarrikapena indartzen zihoan, gerra bukatzeko ezinbesteko baldintza bihurtuz. 1835etik zebilen Muñagorri konspiratzailea "Bake eta Foruak" lema bultzatzen, baina proposamen hau 1838ko apiriletik aurrera indartu zen, eta gorputza hartu zuen Baionako bulegoaren zabalkundearekin. Bulego honek espioitza lanaz gain, notizia faltsuak zabaltzeko eginkizuna zuen, beti ere karlisten artean iskanbila eta etsitzea lortzeko helburuarekin. Horrez gain, "Bake eta Foruak" lemari bildutako zenbait erbesteraturekin muga-lerroa zeharkatu zuten, eta karlisten erretaguardian zenbait erreketa burutu, baina laster babestu ziren berriz estatu frantziarrean. Beste modu batekoa izan zen Abiraneta konspiratzailearen eginkizuna, general karlista ezberdinen artean zizua ipintzearena, mesfindantza sortu eta karlismoaren desintegrazio prozesua bizkortzea. Horretarako, Frantziak eta Ingalaterrak (Lord John Hayren bidez) lau herrialdeen independentzia bermatuko zutela sinestarazi zien soldaduei eta behe ofizialei, Maroton gidaritzapean(71). Guztia gezurra izan arren, konturatu gaitezen ziria sartzeko erabilitako karnata zein izan zen: lau herrialdeen independentzia. Eta konturatu gaitezen, soldadu gehienak eta ofizialitatea, tratu hau onartzeko prest zeudela. Ez dugu ahaztu behar, 1830eko iraultzaren ondorioetako bat Belgikaren independentzia 70. MUTILOA POZA, J.M.: Op. cit., 399. or. 71. "... que acogida bien la demanda de los subordinados y preguntadoles a que se dirigian sus miras habian respondido que a la independencia de las cuatro Provincias bajo un sisteman republicano foral, y que él (Maroto), fuese el Presidente de la República expulsando a d. Carlos y a su familia del territorio peninsular, haciendose todo de acuerdo con la garantia de Francia e Inglaterra", Reseña de la "Memoria dirigida al gobierno español sobre planes y operaciones puestos en ejecución para aniquilar la rebelión en las Provincias del Norte de España", Apalategi bilduma, 091 APA, 143. dok. 72. "El fantasma de la independencia es un fantasma real. No es producto exclusivo de cerebros trastornados por la guerra, que en su delirio transfiguran el mito de la independencia primitiva. Ni de mandaderos que esconden con frialdad los exclusivos intereses económicos en juego de potencias extranjeras. El fantasma cobra cuerpo, sobre todo, en hombres (...) que se pronuncian a favor y en contra de la creación de un Estado independiente con Vascongadas y Navarra, razonando, evaluando el pasado vasco, el presente de la guerra, el futuro de Europa. El debate de 1836 en la Revue des Deux Mondes entre Viardot y Carne es singularmente revelador", SANCHEZ PRIETO, José María: "Persistencia y quiebra del Antiguo Régimen. El debate vasco durante la primera mitad del siglo XIX", Cuadernos de Alzate, 23. zkia.,104-105. orr. 73 "Siendo las tropas de línea las mas adictas a Maroto y que mas odiaban al Pretendiente los Gefes supieron o sospecharon que d. Carlos trataba de seducirlas contra aquel General, y determinaron impedirle la entrada en las líneas fortificadas. Mientras tanto los capitanes del tercer Batallón de Guipuzcoa, que estaban alojado en la villa de Andoain, reunieron toda la fuerza en la Plaza Real y mandaron cargar las armas con la firme resolución de que si se presentaba el Pretendiente hacerle una descarga y fusilarlo con toda su comitiva", Reseña de la "Memoria dirigida al ...", Apalategi bilduma, 091 APA, 143. dok. O n d a r r o a 2 0 0 3 163 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N izan zela, eta testuinguru horretan, Hegoaldeko lau herrialdeena ez zen amets hutsa(72), horretarako d. Carlos bera erahil behar bazen ere(73). "Eta "bakearen" helburua lortuta, hanka egin zuen Marotok tarrapataka Ameriketara. Eta hantxe hil zen, Txileko Valparaíson, 1853ko abuztuaren 25an, eta Bergaraz eta Euskal Herriaz oinazerik gabe osoki ahaztuta" (74). Bergarako besarkadaren ondoren, espainiar Gorteei zegokien Esparterok agindutako baieztatzea. Eta bai eztabaida biziak sortu ere, Gorte hauetan liberal aurrerakoiek zutelako nagusitasuna. Baina azkenean lortu zen akordioa, 1839ko urriaren 25eko legea: "Art. 1º. Se confirman los fueros de las provincias Vascongadas y Navarra, sin perjuicio de la unidad constitucional de la monarquía" Art. 2º. El Gobierno, tan pronto como la oportunidad lo permita, y oyendo antes a las provincias Vascongadas y a Navarra, propondrá a las Cortes la modificación indispensable que en los mencionados fueros reclame el interés de las mismas, conciliado con el general de la nación y de la Constitución de la monarquía, resolviendo entre tanto provisionalmente, y en la forma y sentido expresados, las dudas y dificultades que puedan ofrecerse, dando de ello cuenta a las Cortes" (75). A R T X I B O A K sistema erabiltzea konstituzioaren aurka zihoala argudiatuz, eta beraz, 1839-10-25eko legearen aurka. Gobernuaren erantzuna ez zen luzatu, eta abenduaren 20ko legearen bidez, askatasuna eman zion Donostiari –eta ondorioz, horrela eskatzen zuten udalerri guztiei- udal hauteskundeak konstituzioaren arabera burutzeko, eta ez foru-erregimenaren arabera. Ikusiko dugun bezalaxe, hau ez zen donostiarren eskakizun bakarra. Esparteroren Erregeordetza (1840-1843) Gerra bukatu zenean, Maria Cristinak Espartero izendatu zuen Ministruen Kontseiluko lehendakari, Bergarako Akordio ahalbidetu izanak jeneral liberalari ematen zion ospea zela eta. Espartero liberal aurrerakoien burua zen, eta hauek onartu nahi zuten "Ley de Ayuntamientos" zela eta –demokratikoagoa- etorri zen moderatuekin enfrentamendua, zeinaren ondorioz, erreginaordeak –Mª. Cristinak- dimititu behar izan zuen. 1840ko urriaren 12an Espartero bera ezarri zen erregeordetzan, eta laster erakutsiko zuen ez zegoela Bergaran emandako hitza betetzeko prest. 1840ko ekainaren 19an Bizkaiko diputazioak Bilboko epaile batek emandako sententzia bat errekurritu zuen, Burgoseko audientziaren agindu bat betearazi izanagatik "sin que constase el pase o uso concedido por dicha Lege honen garrantzia bistakoa da, lehen aldia baitzen espainiar konstituzioak euskal foruak zilegiztatzen zituena. Baina era berean, "sin perjuicio de la unidad constitucional de la monarquía" gehigarriskak, lehen baieztapenaren indarra erlatibizatzen zuen, eta laster ikusiko ziren horren ondorioak. Bigaren artikuluari dagokionez, Nafarroan gauzatu egin zen foruen aldaketa, bi urte beranduago espainiar gobernuak eta Nafarroako diputazioak –liberalez osatua- "Ley sancionada de 16 de agosto de 1841 sobre los fueros de la provincia de Navarra" adostu eta onetsi baitzuten. Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak, ordea, bigarren artikuluaren aplikazioa atzeratzen saiatu ziren behin eta berriz, eta bai lortu ere. 1839ko urriaren 25eko legearen anbiguotasunak, interpretazio ezberdinetarako bide ematen zuen. Horrela, azaroaren 16an gobernuak emandako lege batek foru-erregimena I. Karlistaldiaren aurretik zegoen bezala berrezarri zuenean, Donostiako liberalek sutsuki protestatu zuten, udal hauteskundeak burutzeko berriz auzokide-hautagaien O n d a r r o a 2 0 0 3 eta ondorioz, Espainiako erregina: Isabel II.a. Foru herrialdeak bi karlistaldien artean (1839-1872) 1844tik aurrera, parentesi antzeko bat zabaldu zen, aurreko mende erdian zehar bizi izandako lau gatazken ondoren, garai baketsu eta emankor bati hasiera emanez. Epe honetan zehar, ordura arte elkarren aurka aritutako blokeak foru erregimenaren defentsaren inguruan sendotu zuten beraien arteko aliantza. Eta foru herrialdeek abagune berri hau aprobetxatu zuten, alde batetik, ekonomia berrantolatzeko, bideak berriztatzeko, trenbide sareari hasiera emateko, eta ahal zuten neurrian, aduanen kokapenaren aldaketa profitatuz industrializazio prozesua indartu eta bizkortzeko. Politikoki, administrazio liberalak erakunde berriak sortzen zituen neurrian, foru diputazioek haien konpetentziak eskuratzen saiatu ziren, foru erregimena indartzeko. Lehia honetan, batasunak ematen zieten indarraren jakitun, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak Irurak bat deituriko batzarrak indartu zituzten(80), Madrilen aurrean estrategiak koordinatzeko. 1839-X-25eko legearen bigarren artikulua oraindik gauzatu gabe zegoen, eta espainiar gobernuek behin eta berriz deitu zituzten hiru herrialdeok, behinbetiko akordio bat zehazteko helburuarekin. Nafarroari dagokionez, Irurak bat deituriko biltzar hauetatik kanpo gelditu zen, 1841-8-16ko legearen bidez, beste norabide bat hartu zuelako. Garai honetan sukar foruzale baten antzekoa zabaldu zen euskal lurraldeetan, Jose Mari Iparragirre kantari urretxuarrak ondo baino hobeto islatzen eta bultzatzen jakin zuena. Euskalzaletasunaren aitzindari honek, herrialde bakoitzeko mugaz haraindi, foru lurraldeek herri bakar bat osatzen zutela ohartu eta komunikatzen jakin zuen. Kontutan hartzekoa da, Iztuetaren garaikideentzat (17661845) "Gora Probintzia" ohiukatzea gaur egungo "Gora Euskadi" deiadarraren parekoa zela, eta Iztuetak berak, eus- 77. GONZALEZ de GARAI, I. eta BARCENILLA M.A.: Op. cit., 95. or. Esparteroren liberal aurrerakoien buru bihurtu zen 76. "Al mismo tiempo he tomado en consideración otros puntos contenidos en dicha consulta, y no ha podido dejar de observar la poca importancia que para el bien y la prosperidad de esos naturales del llamado pase o uso foral; que al cabo es del todo insignificante, supuesta la obligación de cumplir a la segunda yusión (...) y sobre todo que es incompatible con la unidad constitucional que es siempre debe quedar salva por lo dispuesto en la ley de 25 de octubre de 1839", GARCIA RONDA, Angel: La transformación de la foralidad guipuzcoana (1837-1844), 65-66 orr. 164 Matxinada hau liberalismo moderatua ordezkatzen zuten militarrek hasi zuten, Maria Cristinaren alde eta Esparteroren kontra. Altxamendu honek foru diputazioen laguntza jaso zuen, baina O’ Donnell eta gainontzekoek ez zuten indar nahikorik bildu eta garaituak izan ziren. Abagune honetan eman zituen Esparterok 1841eko urriaren 29 dekretuak: diputazioen jokabidea zela eta Bergarako Akordioa hautsi zutela argudiatuz, diputazio foralen ordez probintzialak ezartzea agindu zuen, udal hauteskundeak konstituzioak agintzen zuen erara burutzea, alkateei eskuduntza judizialak kentzea, eta besteak beste, aduanak mugetara eta kostaldera iragatea, Hirurteko Liberalean egon ziren bezalaxe. "Azken urte haietan donostiar erakundeek erakundeek adierazitako funtsezko guztia jasotzen zuen Dekretu hura Gasteizen izenpetu ondoren, Espartero Donostiara abiatu zen berriro, hirian ohore guztidun ongi etorria eman zitzaiolarik" (77). Momentu honetatik aurrera donostiar burgesiak foruekiko zuen jokabidea zeharo leundu zen, haiekiko askoz jarrera irekiakoa agertuz(78). Are gehiago, beste altxamendu militar baten bidez, Espartero Erregeordetzatik bota -1843ko uztaila- eta moderatuek Madrileko Gobernua berreskuratu zutenean, foru-erregimena berriz indarrean jarri bai, baina aduanak mugan eta kostaldean mantentzen zituztela ikusi zutenean(79). Urte berean (1844), hamairu urte baino ez zituela, Isabeltxo, adin nagusiko deklaratu zuten, 74. Datu hau Txillardegik eskaintzen digu Putzu eleberrian. Eleberria izan arren, datu zehatzak eskaintzen ditu Jose Luis Alvarez Enparantzak obra honetan, eta hau ere, datu zuzena delakoan gaineratzen dut. TXILLARDEGI: Putzu, 200 or. 75. RICO LINAGE, Raquel: Constituciones históricas. Ediciones oficiales, 113. or. diputación". Eta helegitearen erantzunean, epaileari arrazoia emateaz gain, Esparterok foru-baimena kentzea erabaki zuen, hain zen garrantzi gutxikoa bere ustetan(76). Ez hori bakarrik: Epaitegi Gorenarekin adostasunean ministeritza guztiei agindua igortzea erabaki zuen "... para que con ningun motivo ni pretexto se sujeten al pase y uso de la diputación foral las leyes, las órdenes y decretos del Gobierno supremo y las providencias y ejecutorias de los tribunales, extendiéndose esta disposición a las provincias de Alava y Guipúzcoa". Erabaki garrantzitsua, hamar hilabete beranduago burutu zen matxinada justifikatzeko erabili zen arrazoietariko bat izan baitzen. A R A K A T Z E N 78. "Pero los años cuarenta modificaron esta actitud: durante el trienio esparterista (1841-1843), los liberales donostiarras tuvieron ocasión de comprobar que el progresismo hacía peligrar ciertas atribuciones forales que interesaba conservar (exención del papel sellado, arrendamientos de impuestos provinciales, derecho de avería, libre introducción de tabaco y sal para el consumo...), así que una vez modificado el Fuero en el sentido deseado –aduanas en la costa y frontera con Francia- a raíz del Decreto de Vitoria de 29 de octubre de 1841, abandonaron su radicalismo y en 1847 la ciudad de San Sebastián acepto la invitación de la Provincia para reintegrarse en la Hermandad", RUBIO POBES, Coro: "Del antiguo al nuevo régimen foral", Cuadernos de Alzate, 152-153. orr. Fernandez Albadalejok ere puntu hau azpimarratzen du: "En la medida en que habían resuelto a su favor la vieja pugna de las aduanas, y dado que el régimen constitucional les independizaba de la posición marginal que ocupaban dentro del régimen foral, podían exhibir una postura mucho más moderada a propósito de los cambios que debería sufrir este último", FERNANDEZ ALBADALEJO, Pablo: "Guipúzcoa: 1839-1868. La recomposición de una sociedad", Moneda y Crédito, 155. zkia., 53. or. 79. "Parece cierto que de esto a la abolición completa de los fueros vascos no hay mas que un paso. Y aunque otras disposiciones promulgadas después de la salida de Espartero del poder, restaurasen instituciones y uso que este decreto había derogado, podemos decir que su influencia fue definitiva en los asuntos referentes a las aduanas, la administración de justicia, la seguridad pública, e incluso la elección constitucional de los ayuntamientos", GARCIA RONDA, Angel: La transformación de la foralidad guipuzcoana (1837-1844), 72. or. 80. Irurak bat konferentzien inguruan, vide AGIRREAZKUENAGA, Joseba: "El estado vascongado, triple y uno. Irurak bat", Los liberales, 229-258. orr. 81. SAN MARTIN, Juan: "Iparragirre literaturan", Iparragirre, 144. or. O n d a r r o a 2 0 0 3 165 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K Bizkaiko askatasunen ikur izandakoa, euskal lurralde guztiena izatera pasatu zelarik. Are gehiago munduko herri guztiena, garaiko ikuspegi erromantikoarekin bat datorren zatiak gogoratzen digun bezalaxe: Jose Maria Iparragirre, euskal bardoa, foruzale amorratua zen "eman da zabaltzazu munduban frutuba...". kara goratu bai, baina Euskal Herriaren kontzeptu orokorra falta zitzaiola. Gipuzkoaz gainerako euskaldunak anaitzat zituen, baina erakunde politiko desberdinekotzat(81). Gernikako Arbola abestia asmatu zuena gipuzkoarra genuen, eta bere herrialdean Batza Nagusien izaera ibiltariak itsututa eduki izan balu bezala, Gernikako Arbola ikusieran konturatu zen, haren magalean gordetzen zirela (Gipuzkoan ez bezala), Bizkaiako herrialdearen foruak. Eta gipuzkoarra izanik ere, Gernikako Arbolari abestu zion, bere herrialdean ez zegoelako sentimendu horiek hain garden eta indartsu islatu ahal zituen sinbolorik, ordura arte Estatu espainiarrean moderantismoa zen nagusi (1854-1856 bitarteko Biurteko Aurrerakoiean izan ezik), eta 1851ko Konkordatoaren bidez Aita Sainduak espainiar liberalismoa onetsi zuen, karlisten haserrerako. Egia esan, ordurako partidu karlista zeharo ahulduta zegoen euskal lurraldeetan, I. Karlistaldiaren ondoren bertoko burgesiaren eta nekazal oligarkiaren artean burutu zen hurbilketa foruzalearen ondorioz(82). Erbestean, Carlos V.ak bere semearengan abdikatu zuen 1845ean, eta hau La Rápitako porrotaren hurrengo urtean hil zenez (1861), ondorengotza eskubidea bere anaiarengana igaro zen, d. Juanengana. Baina honek pentsamolde liberalak zituenez, eta konstituzioaren aldekoak, kontraesan nabarmena gertatzen zen, legitimisten erregegaia ez zelako absolutisten hautagaia. Arazo hau konpontzeko erabakiorra izan zen Beirako Printzesak – Carlos V.aren alargunak eta d. Juanen amaordeak- jokaturiko papera, "Carta dirigida a todos los españoles" delakoan (1864), Carlos VII.aren (d. Juanen semea) aldeko abdikazioa eskatzen zuelarik(83). Zer esanik ez gertakizun hauen ondorioz, izugarrizko desorientazioa sortu zela karlisten alderdian, liberalen poz eta txantxarako. Gerra bitarteko epe honi buruz balorazioak egiterakoan, garaia ikertu duten autoreak ez datoz bat. Fernandez Albadalejoren ustez, arlo administratiboan lorturiko eskuduntza berrieki esker, diputazioek zilegitasuna irabazi zuten esparru herrikoien aurrean(84). Portillo bat dator ikuspegi honekin, 1848tik aurrera espainiar Gorteetan baino gehiago erreginaren gortean egindako ahaleginen ondorioz, foru erregimena sendotu egin zela azalduz(85). Ezkorragoa dugu 82. "Con anterioridad al triunfo de "La Gloriosa", Guipúzcoa se caracteriza por la ausencia de una conflictividad intensa. Las diversas fracciones que componen el grupo dirigente provincial establecen una estrecha colaboración una vez superadas las divergencias que habían opuesto a la burguesía rural y a la comercial y que habían cristalizado en el enfrentamiento mantenido entre la Provincia y San Sebastián. Aunque por los años centrales del siglo XIX todavía permanecen residuos de la antigua hostilidad, por encima de ésta lo que se palpa es un funcionamiento cohesionado ante el poder central, subordinándose las posibles diferencias que pudieran existir en función de la defensa del sistema vigente en Guipúzcoa (...) A lo largo de estos años se difunde, pues, una política interclasista que logra atenuar las tensiones internas y sirve para presentar un frente unido ante las posibles pretensiones de eliminar lo que quedaba del régimen foral", CASTELLS, Luis: "El Sexenio Democrático y su repercusión en Guipúzcoa", Ludovico Michelena..., 1271. or. 83. Beirako printzesa portagaldarraren jitea ezagutzeko, Melgarrengana joko dugu berriz: "Al contraer Don Carlos segundas nupcias con su cuñada la princesa de Beira cuatro años más tarde, se conformó sin duda con un deseo que hubiese tenido doña María Francisca si la muerte le hubiera permitido expresarse. La princesa de Beira fue una segunda madre para los hijos de Don Carlos, fue la digna continuadora en la corte carlista de la labor de la difunta reina. Desde su entrada en España, la princesa de Beira había de ser para su marido una animosa colaboradora y una sagaz consejera", MELGAR, Conde de: Op. cit., 17. or. 84. FERNANDEZ ALBADALEJO, P.: Op. cit., 54-56. orr. 85. "en vez de la supresion de la jurisdicción contencioso-administrativa, lo que se verifica es un control de ésta por parte de los poderes forales. Ahora (...) podían recuperar el control de unos municipios (...) y establecer el "ayuntamiento foral", lo cual se consiguió plenamente en 1853, con Egaña como ministro de la Gobernación", PORTILLO, J.M.: Op. cit., 176. or. 86. "Desde 1844 hasta la Segunda Guerra Carlista (...) diversos incidentes mostrarían la precariedad del equilibrio establecido entre la concepción centralista de los gobiernos (...) y el particularismo de la organización foral: la generalización de la organización municipal (1845 y 1847); la aplicación de las leyes desamortizadoras; la desestimación de las pretensiones sobre atribuciones judiciales para los alcaldes vascongados; las consecuencias desvasquizadoras de la Ley Moyano de Educación (cercenando las atribuciones de las corporaciones en el nombramiento de maestros...", SOLOZABAL, J.J.: Op. cit., 289. or. 166 O n d a r r o a 2 0 0 3 Solozabal, 1839-10-25eko legeak ezarritako orekaren hauskortasuna azpimarratuz, 1844-1872 bitartean foru-erregimenak jasandako zenbait eraso aipatzen dituelarik(86). Artiñano ere iritzi berdinekoa zen, 1839ko Konbenioaren ondorioz, botere zentralaren eta foru herrialdeen artean sorturiko lehiaren orekarik eza nabarmentzen zuelarik, azken hauek, urratsez urrats, sistematikoki, beren erregimena nola deuseztatzen zuten ikusi behar behar izan zutelarik. Nire ustez, bi ikuspegiok ez daude hain kontrajarriak: gobernu liberalek foru erakundeen (Batza Nagusiek eta diputazioek) botere politikoa mugatu zuten neurrian (foru-baimenaren deuseztatzea da horren adibiderik garbiena), sortuberriko oligarkiari eskuduntza administratibo berriak onartu zizkioten, barrura begira, herrialde mailako boterea mantentzeko tresnak zorroztu zitzaten. Edo beste era batera esanda, komunitatearen eskubideak saldu zituzten, beraien klase boterea sendotzeko. Iraultza Loriatsua eta Seiurteko Demokratikoa (1868-1874) 1868ko irailean iraultza progresista bat burutu zen estatu espainiarrean, espainiarrek "La Septembrina" edo "La Gloriosa" deitu izan dutena. Liberalen Batasuna alderdiaren disgregazio prozesuak, bere enfrentamendua Isabel II.arekin, eta azkenean O’Donnellen dimisioak, irtenbiderik gabe utzi zuen erregimen isabeldarra. 1866an, liberal aurrerakoiek, demokratek eta moderatu batzuk ere, Ostendeko Ituna sinatu zuten, estatu espainiarrean erregimen demokratiko bat ezartzeko helburuarekin. Urte berean Isabel II.aren gobernuak Victor Manuelek bateratu berria zuen Italiako erresuma onartu zuen, eta prozesu honetan Estatu Pontifizioak anexionatu zituenez, erreginak neokatolikoen gaitsezpena jaso zuen. Beraz, bai ezkerretik, bai eskumatik, erregimen isabeldarra sostengurik gabe gelditu zen. Testuinguru honetan kokatu behar dugu 1868 iraultza, eta haren ondorioz etorri zen Isabel II.aren erbesteratzea. Baina Iraultza Loriatsua, askatasun demokratikoak aldarrikatzera zetorren neurri berean (gizonezkoen sufragio unibertsala, bilera askatasuna, adierazpen askatasuna, prentsa askatasuna...), estatu espainiarrean eliza katolikoak gozatzen zuen tratu bereziari muga zorrotzak ezartzera etorri zen, neurrigabekeri batzuk ere bai, horien artean. Serrano jeneralak gidatzen zuen behinbetiko gobernuak jesuslagunen kanporaketa agindu zuen urriaren 12an; klergoari jabetzak izateko eskubidea kendu, urriaren 15ean; 18an, 1837 geroztik zabaldutako komentuak itxi zituen; katolikoak ez ziren kultuak baimendu, azaroaren 9an; eliz artxiboen inkautazioa agindu 1869ko urtarrilaren 1.ean(87)... Argi zegoen beraz, elizgizonik gehienak ez zituela alde izango. Gainera, aipagarria da klergoak biztanle katolikoen A R A K A T Z E N elkartasuna biltzeko gaitasuna erakutsi zuela, erakunde zehatz baten protesta izan zitekeena katolizismoaren aldeko herri mugimendu bihurtuz. Sei hilabeteren buruan, bi miloitik gora sinadura bildu zituzten estatuaren konfesionalitate katolikoaren alde. Askoz latzagoak izango ziren Kultu eta Klergoaren zergaren inguruan sortu ziren boikot eta desobedientzia baketsuaren ondorioak, artikuluaren lehen atalean ikusi dugun bezalaxe, 52 udal kargu espetxeratuak izan baitziren. Loriatsua, bestalde, umezurtz jaiotzen zen, estatuaren erregimenak monarkikoa izaten jarraitzen bazuen ere, erregearen aulkia hutsik zegoelako, Isabel II.aren erbesteratzearen ondorioz. Espainiar Gorteak errege bila hasi ziren, eta azkenean, 1871n, hautatua Saboiako Amadeo izan zen, "Aita Santuaren espetxeratzailearen semea", neokatolikoen esanetan. Baina errege berria aukeratzea prozesu luzea izan zenez, karlismoa alternatiba bezala agertu zen berriz, Carlos VII.aren pertsonan, eta bere inguruan katalizatu zen mugimendu kontrairaultzailea, are gehiago, Saboiako Amadeoren abdikazioaren ondoren (1873) Espainiako I. Errepublika proklamatu zenean. Orduan, liberal moderatu askotxo ere karlismora bildu ziren. Epe laburra izan zen, hala ere, hamaika hilabete, 1874ko urtarrilean Pavia jeneralak emandako estatu golpeak Berrezarkuntzari bidea zabaldu baitzion, Alfontso XII.aren pertsonan, Isabel II.aren semea. Hemendik aurrera, iraultzaren ondorioz Carlos VII.arengana hurbildutako sektore moderatuek berarengandik urrunduko ziren berriz, Alfontso XII.arengana hurbilduz. Bigarren Karlistaldia (1872-1876) Iraultza Loriatsuak iraun zuen artean karlismoak giza esparru ezberdinak biltzeko gaitasuna azaldu zuen, eta bere baitan ere, tirabirak sortu ziren, bide legala –parlamentarismoa- eta matxinadaren bidea defendatzen zutenen artean. Izan ere, neokatolikoek hauteskundeen bidez d. Carlosen proklamazioa lortu ahal zela uste zuten, Gorteetan gehiengoa lortuz. Baina laster konturako ziren ildo horretatik ez zegoela zer eginik, foru lurraldeetan Gorteetarako hautagai karlistek nagusitasun osoz irabazten bazuten ere, estatu espainiarrean ez zutelako indarrik, espainiar parlamentuan gehiengo bihurtzeko. Aukera legalak ahuldu ziren neurrian, altxamendua prestatzeari egin zion mugimendu karlistak, eta horren seinalerik garbiena, 1870ean Karlos VII.a bera Orokietatik sartu zela Nafarroan, gudu-talde baten buruan, baina bai laster alde egin ere, ejertzitu liberaletik desertatu eta berari bildu behar ziren indar militarrak, berari tiroka hasi zirela ikusi zuenean. 1872ko altxamendua beste gauza bat izan zen. Hemen herritarrek parte hartu zuten, zenbait apaiz gudutaldeen buruan jarri zirelarik. Baina, zenbait porroten oste- 87. RODRIGUEZ de CORO, Fº.: Política eclesiástica de los gobiernos liberales en Euskadi, 23-27. orr. O n d a r r o a 2 0 0 3 167 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Bera, 1873ko apirilaren 8a. Manuel Santa Kruz apaiza, bere guardia beltzarekin. Argazkilaria, Ladislao Konarzeweski (96) Kruz ez zuten bat ere maite d. Carlosen gortean. Inoren aginduen zain egon gabe bere kabuz borrokatzeko zuen joera horrek, berak buruturiko zenbait ekintzaren inguruan egunkari liberal zein karlistek egindako manipulazioek, eta batez ere, karlistek ejertzitu erregular bat sortzeko zuten premiak, Manuel Santa Kruzen gainbehera eragin zuten. Berak alde egin zuen, 1873ko ekainean, karlisten artean borrokarik egon ez zedin. Hortik aurrera, II. Karlistaldia ejertzitu erregularren arteko borroka bihurtu zen, eta hasieran garaipen entzutetsuak lortu arren, gerra luzatu ahala estrategia honen ahultasunak geroz eta gehiago nabarmendu ziren. Estatu osoa zen lau herrialderen aurka, eta gainera matxinatuek, menperatzen zituzten lurretan bizi zen gerra zibilari aurre egin behar izan zioten. Zentzu honetan, Ondarroa ez zen salbuespen bat izan(92). an, Bizkaiko karlistek Zornotzako Konbenioa sinatu zuten, eskakizun bakarraren inguruan: erregimen liberalak Bizkaiko foru-erregimena errespetatzea. Ordundik aurrera, Gipuzkoan baino ez ziren gelditu gudu-talde batzuk, haien artean garrantzisuena Santa Kruz apaizarena(88). San Prudentzion arma konboi bat erasotu ondoren, harrapatu egin zuten Hernialdeko apaiza, baina ihes egitea lortu zuen, Aramaionako ihesaldi entzutetsuan, Iparraldean babestuz. Erresistentzia umezurtz gelditu zen hilabete batzuetan, baina ejertzitu liberalaren gehiegikeriek biztanlegoaren haserrea pizten zuten(89), eta 1872ko abenduan Santa Kruz apaiza itzuli zenean, han eta hemen sakabanatuta zebiltzan gudu taldeak bildu zitzaizkion(90). Bera izan zen, Gipuzkoan behintzat, liberalak hiriguneetan babestera behartu zituena, komunikabideak suntsituz, tren geltokiak errez, militar liberalen indarkeriari indarkeriaz erantzunez, azken finean. Eta gaitzesle eta difamatzaile askoren artean (Pío Baroja euren artean) Kruz apaiza, euskal erresistentziaren sinbolotzat hartu dutenek ere badira, Buenaventura Durruti militante anarkista euren artean(91). Baina, herritar askorentzat heroi bat izan arren, Santa 88. "Del 16 al 24 de Mayo de 1872, la entrega y rendición del carlismo fue total; excepción hecha de Santa Cruz que quedó sólo en el monte con su reducida partida (...) se ocultaban de día y hacían sus correrias de noche, reuniendo fusiles diseminados, procurándose otros nuevos, proporcionándose municiones, y comenzando una vez más, la ardua e ingrata tarea de crear nuevos depósitos", 091.APA 108. dok. 89. "Cuando se produce la insurrección armada (1872) el número de rebeldes no representa todavía, en porcentajes, sino una minoría ínfima de la población, pero ante la intervención del Ejército, el reflejo de las masas consiste en proteger a los guerrilleros, de forma que las unidades militares (...) acaban por cometer abusos con la población civil. Así, la dinámica de la guerra impulsa a los indiferentes a pasar al campo rebelde" EXTRAMIANA, José: Hª de las Guerras Carlistas (II), 398. or. 90. "No hay que creer que el Cura era jefe de una formación fija y consistente; de una especie de batallón o regimiento con el que marchara siempre. No (...). En realidad su papel era el de jefe supremo de una confederación de partidas mandadas por cabecillas que habitualmente operaban con autonomía, cada uno por donde le parecía bien, y que cuando el Cura los convocaba para alguna aventura de más importancia, se reunían y peleaban juntos. A estas fuerzas divididas así, en partidillas minúsculas, y esparcidas por los montes, corriendo sin cesar de un lado para otro, era difícil asestar un golpe mortal", Apalategi Bilduma, 091.APA 108. dok. 91. "Pabellón de los piratas del mar cantábrico, bandera de los mutillak del cura Santa Cruz, y emblema de la revolución anarquista, la Rebelión anda siempre en el país vasco, a la usanza de su tradicional etxeko anderea, vestida de negro", Durrutik Likinianori egindako gutuna, Legassek aipatzen du. LEGASSE, Marc: Las carabinas de Gastibeltza, 15. or. 168 O n d a r r o a 2 0 0 3 Eta oraingoan ez zen egon akordiorik, II. Karlistaldia ez zelako bukatu besarkada batekin, ejertzitu liberalaren garaipen osoarekin baizik. 1876ko martxoan amaitu zen gerra, eta lau hilabete beranduago, Canovasek foruetatik gordetzen ziren azken eskubideak ezabatu zituen(93), 18767-21eko legearen bidez: Batza Nagusiak eta foru diputazioak legez kanpo ezartzeaz gain, soldaduzka derrigorrezkoa bihurtu zuen foru herrialdeetan, eta sistema fiskala estatukoarekin parekatu zuen. Azken puntu honen inguruan Canovasen gobernuak bere jarrera leundu zuen zertxobait, bi urte beranduago lehen Kontzertu Ekonomikoak adostu baitziren mendebaldeko foru lurraldeen eta estatu espainiarraren artean. Edonola ere, I. Karlistaldia foruen inguruko akordio batekin bukatu bazen, II. Karlistaldiak foruak ezabatzen zituen dekretua ekarri zuen ondoriotzat. Halan eta guztiz ere, Madrileko Unibertsitate Konplutensean, karlis- taldietan foruek inolako garrantzirik ez zutela eduki defendatzen duten irakasleak badira oraindik, altxamendu karlisten eztandak apaizek gizartearengan zuten influentzia guztiahaldunari egotziz(94). 1876tik aurrera, karlismoa osatu zuten adar ezberdinak sakabanatu egin ziren. Alde batetik, lehia dinastikoaren gainetik, arazo erlijiosoari lehentasuna ematen ziotenek alderdi integrista sortu zuten 1888an, gipuzkoar karlismoa bitan zatituz. Bestetik, Eusko Alderdi Jeltzalea sortu zen Bizkaian, II. Karlistaldian zehar Ortiz de Zarate eta beste karlista batzuk zirriborratutako estrategia separatistari bide emanez(95). Alderdi karlista zeharo ahulduta gelditu zen, bere magalean "legitimistak" baino ez zirelako gelditu (Nafarroan, batez ere), hau da, arazo erlijiosoaren (integristak) edota etniko/kulturalaren gainetik (abertzaleak), hikamika dinastikoari lehentasuna ematen ziotenak. Horiek izan ziren 1936an altxatu zirenak Espainiako II. Errepublikaren aurka, eta ondorioz, euskal gudariek defendatu zuten estrategia estatutistaren aurka. Eta oraingo honetan ere, gerra irabazi arren, ez zuten beren hautagaia ikusi Madrileko tronuan, Franco bera jarri baitzen estatuaren buruan, eta ondorengotza eskubideak ere, adar isabeldarreraren eskuetan utzi zituelako (Isabel II.a. Alfontso XII.a, Alfontso XIII.a, d. Juan eta Juan Carlos I.a). Gotzon Iparragirre Burgoa ONDARROAN, 2003KO IRAILEAN. 92. Kostaldeko herri gehienetan bezala, liberalismoak bazuen bere indarra Ondarroan ere. Sasoi hartako udal akta liburuek diotenez, Askatasunaren Bolondresen konpainia bat egon zen herrian, eta herritar hauek Donostian babestu ziren karlistek herri hartu zutenean. Eta Real Academia de la Historiaren Pirala Bilduman zerrenda bat dago, "Lista de los liberales con las rentas retenidas" dinoena, alde egindakoen aurka egin ezinean, karlistek beraien errentak bahitu baitzituzten. Gerra bukatu orduko etorriko ziren karlisten aurkako expropiazioak. Arlo militarrean, Ondarroan ez zen gatazka handirik burutu, baina bai jasan behar izan zuela armada liberalaren bonbarketak, "La Victoria" fragata liberalak ehundaka proiektil jaurti zituelarik Ondarroaren aurka. Vide ONDARRUTARRA: "La Marina de Guerra contra Ondárroa", Ondarroa 1989, 11-13. or., eta BREA: La campaña del Norte (1873-1879), 310-311. orr. 93. "El aislamiento de los liberales, la impotencia del Ejército, han hecho de la insurrección carlista una especie de guerra de secesión, de tal forma que la victoria de los gubernamentales va a tomar el aspecto de una derrota del pueblo vasco, incluso en sus capas liberales", EXTRAMIANA, J.: Op. cit., 366. or. 94. "A este respecto, es muy interesante la opinión del liberal decimonónico F. Sagarminaba, según el cual el espíritu tradicional vasco, y muy en particular el carlismo comunal-religios, se debe a los curas (clericalismo) y a las mujeres: y en efecto, nosotros pensamos también que ello es así, aunque los determinantes en última instancia del tradicionalismo vasco no son, como suele ingenuamente creerse y piensa nuestro autor, los curas sino sus madres, o sea, las mujeres, las cuales, son, obviamente, no sólo la causa biológica de aquellos sino sus "animas" protectoras", ORTIZ OSES, Andrés eta KARL MAYR, Franz: El matriarcalismo vasco, 13. or. 95. "La Restauración implica el triunfo del Estado español, y la derrota (¿provisional?) de todos los que refutan la nación. La nueva clase dirigente que nace en Vizcaya con la revolución industrial, así como el proletariado inmigrado, serán un factor de unidad nacional frente a las tendencias centrífugas del País Vasco. Los que animan esas tendencias, por poco influyentes que sean en el último cuarto de siglo XIX, tienen el mérito de existir, y cuando la España de los "Restauradores" sea repelida por nuevos grupos, podrán ser el fermento de una nueva y potente impugnación de la nación española", EXTRAMIANA, J.: "Elites vascas en busca de nación: segunda mitad del siglo XIX", Actes du colloque d’Histoire Sociale d’Espagne, du 14 au 16 Mars 1982, Les elites espagnoles a l’époque contemporaine, 25. or. 96. EGAÑA, Juantxo: “La Fotografía en las guerras carlistas” Zazpika, 40.or. (Gara egunkariko igandetako gehigarria, 2003-6-1). Ladislao Konarzeweski poloniar aristokrata eta argazkilaria. 1865ean Euskal Herrira etorri zen, Donibane Lohitzunera eta Urruñako emakume bategaz ezkondu zen. II. Karlistaldiko militar eta pertsonaien argazki ugari egin zituen, eta hauxe da bere argazkirik ezagunena (dagerrotipoa). O n d a r r o a 2 0 0 3 169 A R T X I B OA K A R A K AT Z E N A R T X I B O A K DIFUNTOAK ONDARRUTARRON BIHOTZETAN E gia esan, hildakoenganako ondarrutarrok sentitzen eta bizi dugun eraspen edo debozioa gure aurretikoek ere bizi izan zuten. Baina beste era batera. Urteetan aurrera goazen ondarrutarrok gogoan daukagu gure eliza nagusia "sepulturaz" beteta. Famili bakoitzak berea. Kandela argiz apaindua, eta emakumez inguratua. Aezkoa, 1930 aldera. Emakumeak otzara barrutan argia hartuta eskaintza egiteko. 170 O n d a r r o a 2 0 0 3 “RITOS FUNERARIOS EN VASCONIA”TIK HARTUA Ondarroako Kanposantua, 2001ean. ONDARROA 2003 honetan, hain zuzen, 1935/1936. urteetako diru-kontu interesgarri batzuk argitaratzen ditugu. Bertan "Sagastaneko" familiak, euren amaren heriotza zela-eta, "sepultura zerbitzen" urtebetean egin zituen gastuen datu zehatzak eskaintzen zaizkigu. Guztira 1.083,05 pezeta izan ziren familia honek urte osoan zehar hileta elizkizun, meza, errosario, argizari, errekordatorio eta abarretan gastatutakoa. Beheko laukian duzue gastuen taula orijinaletako bat (1935eko abendutik 1936ko martxora), eskuz idatzitakoa, eta, artikulu honen amaieran, guk egin dugun urte osoko gastuen transkripzioa. Gastuen artean badago ordainketa bitxi bat Sagastaneko familiak egindakoa, Emakume Abertzale Batzari 1935ko abenduaren 29an, pezeta bateko ordainketa alegia, lau hilabete kuotarengatik. Aipatu gabe ezin utzi, Barbare ama hil eta gero ere, azken lau hilabeteetako kuota zintzo ordaindu zutela seme-alabek. Amaren konpromisu politikoaren azken arnasa. Gastu taula, 1935eko abendutik 1936ko martxora. “RITOS FUNERARIOS EN VASCONIA”TIK HARTUA IBAI SOLABARRIETA - UDAL ARTXIBOA Ondarroako Historia Zaleak Euskaldunen bihotzetan zenbat sentimendu ez ditu biztuten hildakoen gomutak! Eta zer esan "Difuntuk" hitzak, ezpainetara dakargun bakoitzean, ondarrutarron baitan sortzen digun zirraraz! Ikustekoa da gaur egun Antiguako gainean daukagun hilerriak eskaintzen digun irudi paregabea. Hilobi guztiak lorez apainduta. Zein baino zen jantziago. Badirudi norgehiagoka bat ere sortu dela gure artean, zeinek lore ederragoak eraman hilerrira. Edo zeinek sarriago eraman. Ez al gera, beharbada, gehiegikerietan ere erortzen? A R A K A T Z E N Zerain, 1972. Argizaiolak hilobiaren gainean, eliza barruan. GARBIÑE ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKOA O n d a r r o a 2 0 0 3 171 A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N “RITOS FUNERARIOS EN VASCONIA”TIK HARTUA A R T X I B O A K Argizaiolak. Ondarroa, 1934 eta 1935. Domeka Mirena Arrizabalaga eta Barbare Laka senar-emazteen errekordatorioak. Azpimarragarria eskela hau. 36ko gerra aurrean Sabino Aranaren jarraitzaileek erabili ohi zuten euskaran idatzia. Etxeko diru-kontuak, ostera, gazteleraz eraman behar! Eskola erdaldunaren ondorio latza. Zornotzako "Jaungoiko-Zale" inprimategian inprimatua. GARBIÑE ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKOA Famili bakoitzak, etxekoren baten heriotza gertatzen zitzaioenean, berehala ateratzen zituen etxeko armairuan gordeta zeuzkan "mankala" eta "argizaiola", eta elizara, "etxeko sepultura"ra eraman. URTEBETEKO LUTOA Agertzen diren datu horiek, dudarik gabe, gure aurretikoek bizi izan zuten mundura garamatzate. Gaurko belaunaldi gazteoi hain arrotza egiten zaigun mundua, alegia. Beraz, azalpen labur bat eskaini behar nahitaez. "Mankala" deitzen zitzaion "sepultura" gainean ipintzen zen tela beltzari. Eta "mankala"ren gainean, "argizaiola"; elizkizunetan biztuten zen argizaria batuta eukiten zuen egurrezko eusgailua. Sasoi hartan, eta belaunaldiz-belaunaldi, etxekoren bat hiltzen zen bakoitzean, "lutoa" delakoaren mamuak estaltzen zuen familia osoa. Mamu honen izaerari buruzko xehetasun batzuk gogora ditzagun laburki: "Sepultura" hori URTEBETE osoan zaindu behar zen, "mankala" jarriz eta argizaria biztuz. Ardura hau emakumeei zegokien. Eta maiz ikusten ziren eliza osoan zehar, euren eserleku berezietan belaunikaturik, bakoitza bere "etxeko sepultura" zaintzen. "Lutoz" (soineko beltzez) jantzi behar nahitaez, urtebetean gutxienez. "Lege" hau apurtzera norbait ausartuko balitz, marmarra ugari herrian bere kontra. Ondarroako parrokiari dagokionez, 1751. urtean egin zen eliza barruko "sepulturen" banaketa, familia bakoitzari berea izentatuz. Gogoratu beharra dago elizetatik kanpoko hilerriak edo kanposantuak XVIII-XIX. gizaldian egin zirela, higiene arrazoiak zirela-eta Karlos IV Espainikoa Erregeak emaniko agindua betez. 172 O n d a r r o a 2 0 0 3 Otsagi, 1920 aldera. Alarguna argizaiolagaz eliza bidean. “RITOS FUNERARIOS EN VASCONIA”TIK HARTUA "Sagastanekuk" eurek, laukian agertzen ditugun datuen arabera, urtebetean 106 egunetan joan ziran elizara euren "sepulturara", eta egun batzutan bi aldiz ere! Eta 8'5 libra argizari erre zituzten. Aipaturiko "lutoaren legea"ren eusgarri sendoa bilakatzen zen hildakoaren inguruan elizan ehuntzen zen marasma bitxia. Familia bakoitzak bazeukan elizan bertan bere "sepultura". Ondarroari dagokionez, Maria Doiztuate, Tomas Arraguetaren alarguna, izan zen hilerrian hobiratu zuten lehena. 1811-XI-l6an, hain zuzen. Ordura arte, eliza barruan bertan hobiratzen ziren hildakoak. Familia bakoitzak bere toki propioa zeukan. "Etxeko sepultura" deitzen zitzaion. Eta gorpuak hilerrian hobiratzen hasi eta gero ere, familia bakoitzak bere "sepultura" gordetzen jarraitu zuen elizan ere. Norberen etxea balitz bezala gordea. "Sepulturara" joan beharrak bazeukan, gainera, bere zama ekonomikoa ere. Meza emaileak, "ofertorio" delako garaian, gradara jeitsi eta "manipuloa" delako zapia luzatzen zien herritarrei musu emateko. Eta han hurbiltzen ziren emakumeak, "sepultura" bakoitzetik bat, euren eskupekoa otzaran utziz bide batez. Abadeen eta elizako zerbitzarien mantenurako ematen zen eskupeko honi "Oblata" deitzen zitzaion. "Sagastanekuk" eurak, urtebetean, hau da, 1935ko abenduko 19tik 1936ko abenduko 22ra bitartean, 86 aldiz urreratu ziren gradara, euren eskupekoa ematera. Dirukopuru ezberdina, kasu bakoitzean. Hileta-elizkizunetan hildakoaren etxekoak, gizonezkoak, iladan sartzen ziren eta elizan aurreko aldean zeuden eserleku luzeetan esertzen ziren, bakoitzari zegokion tokia zainduz. Emakumeak aldiz, "sepultura" inguruan pilatzen ziren. Hileta-elizkizunetan, gainera, bazeuden maila edo klaseak: "segundakoak", "primerakoak" eta "primerisimakoak". Baziren dirudun familiak fraideak ekarri eta elizako aldare guztietan mezak ematen zituztenak hileta-elizkizun garaian. Fraideak aipatu ditugunez, aipa ditzagun "meza gregorianak". Hidakoren bat gertatzen zenean, "mezak emateko" dirua "apuntatzen" zen elizopean. Baita etxekoei dirua eman ere. Dirutza honekin 31 egunetan segidan mezak ematea agintzen zuen familia bakoitzak. "Meza gregorianak" izenaz deituak, alegia. Meza hauek, batzuek, herriko abadeek eman ohi zituzten; asko, fraideen konbentuetara bidaltzen ziren. Meza hauek, ohiko mezak baino zertxobait gehiago ordaintzen ziren. "Sagastanekuk" familiaren kasuan, 186 pezeta ordaindu zuten 31 "meza gregorianak" emateko. 6 pezeta meza bakoitza. Herrian, hilero eman ohi zuten meza, ostera, 5 pezeta baino ez. Bazen Ondarroan heriotzen inguruan mugitzen zen beste pertsonaia aipagarri bat: "errosario-errezatzailea". Izenak berak adierazten digunez, pertsonaia hau ezinbesteko bihurtzen zen hildakoen inguruan. Errosarioa errezatzen zuen elizan zein etxeetan. Azkena, "Petra errosario-errezatzailea", duela urte gutxi hil zitzaigun. 1930ko hamarkadan "Romalda" zen horretan iharduten zuen emakumea. Bere eginkizun horiek hildakoen familiak ordaintzen zizkion, Sagastaneko familiaren diru-kontuetan agertzen denez. O n d a r r o a 2 0 0 3 173 A R A K A T Z E N A R T X I B O A K “RITOS FUNERARIOS EN VASCONIA”TIK HARTUA A R T X I B O A K Amaitzeko, gure esker ona Sagastaneko familiari, gure herriko historiako datu hain interesgarriak eman dizkigulako. Ez daukagu inolako zalantzarik etxe askotan gordetzen dituzuela horrelako edo antzeko jakingarriak. Pozez argitaratuko dizkizuegu. OHZ taldeko kideren batengan hurbiltzea besterik ez daukazue, edo Txomin Agirre udal liburutegiko arduradunari utzi. Hona hemen agiria bera osorik transkribatuta. GASTOS CORRESPONDIENTES A LA DEFUNCION DE DÑA. BARBARA LACA (MADRE) (1935-XII-17). Año 1935 Diciembre 19 Pagado por los funerales " 26 " a Romalda por el novenario de rosarios " 19 Pagado por 3 libras de cera para sepultura " 21 Pagado por una ofrenda " 22 " " 25 " " 26 " " 27 " " 28 " " 29 " " 31 " " 27 Pagado a Josefa Antoni 174 O n d a r r o a 2 0 0 3 232,55 pts. 16,00 pts. 9,00 pts. 0,30 pts. 0,60 pts. 0,65 pts. 0,60 pts. 0,30 pts. 0,30 pts. 0,60 pts. 0,30 pts. 1,00 pts. " a Emakume Abertzale Batza por cuota de cuatro meses Pagado a Vda. De Ituarte 1,00 pts. 8,20 pts. Año 1936 Enero 1 " 5 " 6 " 8 " 12 " 19 " 26 " 31 Pagado por una ofrenda " " " misa " ofrenda " misa " ofrenda " misa 0,65 pts. 0,60 pts. 0,65 pts. 5,00 pts. 0,65 pts. 5,00 pts. 0,60 pts. 5,00 pts. Febrero 1 " 2 " 9 16 " " 22 23 " 25 " " 28 Pagado por sobres para recordatorios Pagado por una ofrenda " " " " " " misa 0,65 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,60 pts. 0,65 pts. 0,30 pts. 5,00 pts. Pagado por una ofrenda Pagado por misa del padre Pagado por una ofrenda " Pagado por cera para sepultura 0,65 pts. 5,00 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 3,00 pts. Diciembre 29 " Marzo " " " " 29 2 4 8 15 18 Marzo 19 " 22 Pagado por una ofrenda " 0,60 pts. 0,65 pts. 309,90 Marzo " " " 22 25 29 29 Suma anterior Pagado por una ofrenda " " misa 309,90 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 5,00 pts. Abril " " " " " " " " 5 12 13 14 18 19 20 21 26 Pagado por una ofrenda " " " Pagado por cera para sepultura Pagado por una ofrenda Pagado por misa del padre " Pagado por una ofrenda 0,65 pts. 0,65 pts. 0,60 pts. 0,30 pts. 3,00 pts. 0,60 pts. 5,00 pts. 5,00 pts. 0,65 pts. Mayo " " " " " " " " " 1 3 8 10 15 17 23 26 30 31 Pagado por una ofrenda " Pagado por misas gregorianas Pagado por una ofrenda " " " " misa " ofrenda Pagado por una ofrenda 0,30 pts. 0,65 pts. 186,00 pts. 0,65 pts. 0,30 pts. 0,65 pts. 0,60 pts. 5,00 pts. 0,30 pts. 0,65 pts. Junio " " " " " " " " " " " 1 2 2 7 11 13 14 21 24 25 28 29 Pagado por una ofrenda " " cera para sepultura Pagado por una ofrenda " " " " " " misa " ofrenda " 0,30 pts. 0,30 pts. 1,50 pts. 0,60 pts. 0,65 pts. 0,30 pts. 0,60 pts. 0,65 pts. 0,30 pts. 5,00 pts. 0,65 pts. 0,60 pts. Julio " " " " " " Agosto 5 5 12 19 25 26 31 2 Pagado por una ofrenda Pagado por cera para sepultura " una ofrenda " " " " Pagado por una ofrenda 0,65 pts. 3,00 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,60 pts. 0,60 pts. 0,65 pts. 546,85 pts. Agosto " " " 2 9 10 12 Suma anterior Pagado por una ofrenda " " 546,85 pts. 0,65 pts. 0,30 pts. 0,30 pts. Agosto " " " " " " " " 6 8 16 15 16 23 24 28 30 A R A K A T Z E N Pagado por una misa " misa del padre " funerales y propina " una ofrenda " 2 libras de cera y una ofrenda " una ofrenda " " " 5,00 pts. 5,00 pts. 272,00 pts. 0,65 pts. 6,60 pts. 0,60 pts. 0,30 pts. 0,30 pts. 0,60 pts. Setiembre 6 " 8 " 13 " 20 " 21 Pagado por una ofrenda " " " " 0,65 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,30 pts. Octubre 6 " 11 " 18 " 25 " 28 Pagado por una misa " una ofrenda " " " 5,00 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,30 pts. Noviembre 1 " 2 " 10 " 15 " 22 " 28 " 30 Pagado por una ofrenda " " " " " " 0,65 pts. 0,60 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,30 pts. Diciembre 6 " 8 " 13 " 20 " 21 " 4 " 17 Pagado por una ofrenda " " " " Pagado por una misa " 0,65 pts. 0,60 pts. 0,65 pts. 0,65 pts. 0,30 pts. 5,00 pts. 5,00 pts. Noviembre 2 Pagado a Romalda por rezar el dia de los funerales y el dia de las ánimas 7,00 pts. Diciembre 22 Pagado por nocturno y del otro del novenario " 22 Pagado a Romalda Ejalaren 5 115,50 pts. 2,00 pts. Pagado por recordatorios del padre y de la madre Suma 73,25 pts. 1.084,05 Ondarroako Historia Zaleak O n d a r r o a 2 0 0 3 175 A R T X I B OA K A R A K AT Z E N SATURRARANGO KARTZELA (1938-1944) Argia Garrido Beristain Entre 1938 y 1944 pasaron por la cárcel de Saturraran varios miles de mujeres, por lo menos 116 de ellas murieron allí, pero además de soportar el encarcelamiento por sus ideas, el hambre y la humillación estas mujeres tuvieron que observar, impotentes, cómo sus hijos y los hijos de sus compañeras sufrían esas mismas condiciones; 62 de estos niños también murieron en Saturraran y fueron enterrados en Mutriku (1). A bello, a peste, a fame, libera nos Domine (De la guerra, de la enfermedad, del hambre, libéranos, Señor) Dedicado a Pasión (madre), Mikaela, Carmina, Lucía, Pasión (hija), Manuel y a todas las mujeres y niñ@s protagonistas de esta historia 1 de abril 1939, finaliza la Guerra Civil, iniciada tres años antes tras el golpe de militares fascistas alzados contra la República legalmente constituida. Imposible cuantificar con exactitud la cifra de presos que saturaron las cárceles de todo el Estado, pues las cifras oficiales (83.750 a 1 de enero de 1940) sólo cuentan el número de condenados y no hacen referencia ni a quienes están pendientes de juicio ni a los castigados en campos de concentración o batallones de trabajo. En 1940 una ley determina que los niños mayores de tres años salieran de las cárceles; aquellos cuyos familiares pudieron reclamarlos a tiempo, volvieron con ellos, otros pocos fueron acogidos por familias de Ondarroa o Mutriku para escapar de la muerte o del hospicio, pero el resto fue llevado a centros estatales o religiosos donde se les trataría de adoctrinar en las ideas fascistas. Posteriores investigaciones sitúan las cifras de 1940 entre los 221.000 que da Ramón Tamames y los 400.000 del prestigioso hispanista inglés Paul Preston2. Imposibilitados, pues, para dar una cifra exacta, podemos sin embargo hacernos a la idea de la situación social creada por las detenciones sin miramientos, garantías legales ni comprobación alguna sobre la veracidad de las denuncias: rara era la persona que en la postguerra no tuviera un familiar en la cárcel, el exilio o desaparecido. Un número indeterminado de niños cuyas madres murieron o cuyos familiares no pudieron hacerse cargo de ellos o no llegaron a tiempo de reivindicarlos, fueron secuestrados, cambiadas sus identidades y entregados a familias del Régimen en adopción. www.asturiasrepublicana.com/libertad17 Si hoy preguntamos por las calles de Ondarroa, l@s jóvenes con los que nos encontramos no ignoran únicamente la dimensión de esta tragedia, sino incluso la existencia misma de la cárcel: no es culpa suya, pues es un capítulo de nuestra historia encerrado en el silencio. Este artículo pretende despertar parte de la memoria que un régimen dictatorial se empeñó en enterrar. La situación, aunque desbordada, estaba dentro de la máxima de Francisco Franco Bahamonde, el general Saturraran, 1942ko irailean. Emakume eta ume presoak. Franco, de no dejar enemigos a sus espaldas, y tuvo cobertura legal con la Ley de Responsabilidades Políticas que, publicada en 1939, incluía como culpables a todos los que en los años republicanos previos al golpe de estado hubieran colaborado con la República "con actos concretos o pasividad grave" 3; esta Ley, al incluir como delito incluso la pasividad, permitía encarcelar prácticamente a cualquiera que no demostrara haber colaborado con el alzamiento fascista, por lo que generó una ola de delaciones cuyo objetivo era proporcionar a los denunciantes la salvaguarda de haber colaborado con el nuevo régimen. Pero las cárceles ya estaban saturadas antes de terminar la guerra, pues se iban llenando sobre la marcha, según avanzaban las tropas fascistas. Ello obligó a adaptar edificios diseñados para funciones bien diferentes; así, fueron habilitados como prisiones colegios, chalets y antiguos conventos. ello. Muy cerca de nuestra casa tenemos un ejemplo de 1. Datos extraídos de los listados conseguidos en la parroquia de Mutriku, pero es muy probable que allí no consten todas las muertes; es una sospecha justificada, pues precisamente la única que se cita con nombres y apellidos en el artículo de Egin, no aparece en este listado. Es posible que a algunas las llevaran al cementerio de Ondarroa o, simplemente, no se registrase su enterramiento. También conocemos otro caso, que podemos suponer que no fue el único, de una presa a la que liberaron enferma muy grave de tuberculosis, ya para morir en su pueblo; se trata de Angelita, de la que habla Agurtzane Garrido. Estos dos datos permiten suponer que el número de fallecimientos fue bastante superior al que ofrecemos, pero de momento no tenemos ninguna fuente con la que contrastarlo. 2. Datos extraídos de RODOLFO Y DANIEL SERRANO: Toda España era una cárcel. Santillana Ediciones Generales, Madrid, 2002, pags 14 a 18. Otras fuentes cifran en 600.000 las personas bajo disciplina penitenciaria, contando con unos 300.000 en libertad vigilada; ENCARNACIÓN BARRANQUERO: Mujer, cárcel y franquismo. La prisión provincial de Málaga (1937-1945). Ed. ¿las autoras?, Málaga, 1994. El que las cifras oficiales sean fiables queda desmentido por las afirmaciones de los propios miembros del régimen, tal y como recoge esta obra citando al ministro de Justicia en el diario "Ya" de 29 de noviembre de 1944 "el problema penitenciario, que la rebelión marxista origina, no tiene precedentes en la historia del mundo." 3. Ley de Responsabilidades políticas de 1939, artículo 1º, extraído de Serrano, op. cit. pag 17 O n d a r r o a 2 0 0 3 177 A R A K A T Z E N A R A K A T Z E N www.asturiasrepublicana.com A R T X I B O A K www.asturiasrepublicana.com Saturraran, 1938-1944. Hondartza eta Grand Hotel-a, emakume eta ume kartzela bihurtua. “KARTZELI EON ZALA?” Octubre de 1937, Asturias cae en poder de las tropas franquistas y ello lleva a disparar el número de mujeres prisioneras que ya había en Euskadi, zona donde las asturianas serán trasladadas. 29 de diciembre de 1937, se publica una Orden que dispone que el seminario de Saturraran sea empleado como prisión. Resulta evidente que corría prisa, pues apenas unos días más tarde, en Enero de 1938, llegan las primeras presas y se encuentran una cárcel todavía sin preparar para alojarlas: totalmente desnuda de mobiliario, de manera que tendrán que comer y dormir en el suelo húmedo y frío del edificio. 5 de Septiembre de 1938, el B.O.E. publica la autorización para que las monjas mercedarias se ocupen de las cárceles de mujeres. A partir de entonces, la dirección del penal estará en manos de un funcionario de prisiones y serán responsables del régimen interior las monjas mercedarias. En el primer momento las cárceles se llenaron con presas de lugares cercanos; a Saturraran llegaron presas de la mitad septentrional peninsular, sobre todo asturianas, pero en 1939, tras finalizar la guerra, una orden dicta el alejamiento, por lo que gran parte de las presas de Saturraran serán trasladadas a Mallorca para ser sustituidas por otras procedentes de Almería, Levante y La Mancha. Verano de 1939. Precisamente de La Mancha, de Puertollano (Ciudad Real) procedía Pasión Sánchez Hernández, que llegó con su hija a Saturraran en verano de 1939, después de haber pasado por las cárceles de Puertollano, Almodóvar, Madrid y Amorebieta. El recorrido carcelario de Pasión no es una excepción, sino que refleja la situación de desbordamiento que hizo llevar a las presas de un lado a otro hasta encontrarles acomodo. El diseño de la ruta, con distintos recorridos, se repite: primero la cárcel local o de partido, luego la espera 178 O n d a r r o a 2 0 0 3 del juicio y el posterior paso por una o dos prisiones antes de llegar a aquélla en la que se ha de cumplir la condena. En el recuerdo de Pasión, como en otros, Madrid aparece como un infierno de saturación: "... a Madrid ... Madrid, las cárceles de Madrid estaban de bote en bote. Cuando nos trajeron aquí a Saturraran, (en la parada que hicieron en Madrid) nosotras en el pasillo dormíamos, no había sitio. Sentados en el suelo se dormía en Madrid." Pasión, 1.1.B. Por eso se explica perfectamente la epidemia de sarampión que trajeron a la cárcel también saturada de Saturraran los niños que habían estado en Madrid, "Había mucha gente, mucha gente, además, trajeron una expedición de Madrid y se nos llenó todo por todos sitios, una enfermedad se desarrolló que murieron lo menos treinta niños... era un sarampión y todos los niños que vinieron de Madrid parece que tenían esa... porque Madrid estaba hacinado" Pasión, 1.1.B Saturraran, que no era de las más saturadas, tenía una capacidad oficialmente establecida de 700 presas, pero su ocupación osciló entre las 1500 y las 2000 presas, muchas de ellas embarazadas o con niños pequeños, que no figuran en los cómputos pues no eran inscritos en prisión, no aparecen en documentación alguna. También Inma fue llevaba de un lado a otro, y su impresión también fue de que había mucha gente. "Nos trasladaron en unos vagones para llevar cerdos. Allí había muchísima gente. Estuve nueve meses. En Saturraran había mujeres de toda España y muchas vascas... Llegamos con un abrigo que llevaba yo, verde con cuello de piel. Y las tres Saturrarango Grand Hotel-a. que íbamos nos tapábamos con este abrigo, pero durmiendo en el suelo. No teníamos nada más. Estuvimos allí hasta el 14 de abril. Entonces nos dieron un petate. Sólo uno para cada tres. Lo poníamos de través y poníamos en él los lomos" Inma 4 Pasión coincide en el detalle del traslado: "Cuando vine de Puertollano a Amorebieta vine en un vagón de ganado (...) Todo infrahumano era aquello" Pasión,1.1.B. Tal y como dice Ricard Vinyes en Irredentas, los traslados de estos primeros momentos fueron efectuados en unas condiciones materiales espantosas que se repiten en todos los testimonios: violencia, vejaciones, falta de alimentación, precintado exterior de vagones, prolongadas esperas en vías muertas y en presidios de paso, falta de agua y de servicios sanitarios, ofensa al pudor y desprecio a la vida. Estas condiciones se debían por un lado a la saturación mencionada, y por otro a la imagen que se dio de las presas, de las mujeres de la República, como seres degradados, infrahumanos, con los que no era preciso tener consideración. Ilustra esa imagen el testimonio de Pilar Pascual, que se refiere al calado de la publicidad franquista en la mentalidad infantil: "Llegamos tarde y al otro día nos sacaron temprano para Amorebieta. Cuando bajamos del tren los chiquillos, como íbamos con la Guardia Civil, se acercaban con curiosidad. Oí que decía uno de ellos: "¡Anda, dicen que eran presas y resulta que son mujeres!" Pilar Pascual 5 NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI A R T X I B O A K Saturraran, 2003. Grand Hotel-a zegoen tokia. Etxeen hondakinak agertzen dira haitzen kontra. Erreka eta erreka alboko arbolak dira ordungo bakarrak; zubi txikia be barriztu eta lekuz aldatuta dago. QUIÉNES Y POR QUÉ Vallejo-Nájera: "La Ley del Talión", Divagaciones Intrascendentes, 1938. (Antonio Vallejo Nájera era comandante y director del Gabinete de Investigaciones Psicológicas, creado por el ejército para probar la inferioridad mental de las personas de izquierdas): 4. En C. MOLINERO, M. SALA y J. SOBREQUÉS, eds: Una inmensa prisión. Los campos de concentración y las prisiones durante la guerra civil y el franquismo. Crítica, Barcelona, 2003. PAG 206, testimonio en catalán. 5. En RICARD VINYES, Irredentas. Las presas políticas y sus hijos en las cárceles franquistas, Madrid, Temas de Hoy, 2002, pag 110. O n d a r r o a 2 0 0 3 179 A R A K A T Z E N Nuestras esperanzas de justicia no quedarán defraudadas, ni tampoco impunes los crímenes perpetrados, lo mismo morales que materiales. Inductores y asesjnos sufrirán las penas merecidas, la de muerte la más llevadera. Unos padecerán emigración perpetua, lejos de la Madre Patria, a la que no supieron amar, a la que quisieron vender, a la que no pueden olvldar porque también los hijos descastados añoran el caIor materno. Otros perderán la libertad, gemirán duranfe años en prisiones, purgando sus delitos, en trabajos forzados, para ganarse el pan, y legarán a sus hijos un nombre infame: los que traicionan a la Patria no pueden legar a la descendencia apellidos honrados. Otros sufrirán el menosprecio social, aunque la justicia humana los haya absuelto de sus culpas, porque la justicia social no los perdonará, y experimentarán el horror de las gentes, que verán sus manos teñidas de sangre. Todos los culpables de la tragedia española tendrán el castigo a que se hayan hecho acreedores, aunque hayan eludido la acción de los tribunales de justicia. Acaso algunos, en penitencia expiatoria, laboren intensamente, para reparar los daños originados, y sus remordimientos de conciencia será el Pero, ¿por qué estaban en la cárcel personas como Pasión o Inma? ¿Cuáles eran sus delitos para merecer tanto encarnizamiento? La idea era acabar con todos aquellos que pudieran tener relación con la República, sus ideales y su realización. ¡0h tormento del enemigo al presenciar la triunfal coronación del adversario! ¿Qué pensará el nacionalista cuando la multitud grita viva España? Y el paso de nuestras victoriosas banderas ante el enemigo enmascarado, ¿no será terrible tortura? Jamás el cruel ¡vae victis! (¡ay, de los vencidos!); al contrario, clemencia, misericordia cristiana para el vencido. Pero nada de calentar víboras en nuestro regazo porque al revivir envenenarían a España, que las toxinas antiespañolas poseen gran poder mortífero"." 6 Pero, ¿por qué estaban en la cárcel personas como Pasión o Inma? ¿Cuáles eran sus delitos para merecer tanto encarnizamiento? A la luz de la furibunda represión que suscitaron, cabría pensar que fueron sangrientas participantes en batallas o en represiones desmesuradas. Nada más lejos de la realidad: las cárceles franquistas se llenaron de mujeres con un compromiso político de lo más variado, a veces incluso prácticamente inexistente; algunas de nuestras entrevistadas aún se refieren a ello con extrañeza: O n d a r r o a 2 0 0 3 Saturraran, 1941. Emakume presoak. Su padre que, como ella, no tenía actividad política, pudo seguir trabajando en la mina; ella y su niña fueron a parar a la cárcel de Saturraran. ¿Por qué ocurría esto? No fue únicamente consecuencia del error o el desorden. La idea era acabar con todos aquellos que pudieran tener relación con la República, sus ideales y su realización. Pasión contaba dieciocho años cuando fue juzgada y no tenía ninguna participación política, pero tanto su madre como su marido eran líderes socialistas de su comarca. A su madre la fusilaron, a su marido lo mataron a palizas, y ella fue al juicio con la niña de un año en brazos; contra ella no había ningún cargo concreto, ser hija de doña Felisa y mujer de Pedro, "Y sin embargo, a mi padre, lo respetaron siempre" Pasión, 1.1.A. Como Pasión, hubo numerosas mujeres cuyo único delito fue el ser compañeras, mujeres, hermanas o hijas de alguien significado, como Carme Riera, compañera de un sindicalista de la CNT-FAI al que fusilaron tras un juicio muy revelador del pensamiento entonces dominante: "Toda vez que no se le acusa de tener las manos manchadas de sangre, pido la absolución para que se convenza de que tiene unas ideas equivocadas" Y salta el cabrón del fiscal- perdonad las palabras, pero no tengo otras para esa gentuza- y le dice: "Señor letrado, tiene que pensar que EN NUESTRA ESPAÑA NO QUEREMOS CONVENCIDOS, QUEREMOS SOMETIDOS. Por lo tanto, no pido una pena de muerte, sino que pido tres penas de muerte" Estas fueron sus palabras textuales. Y a mi marido lo fusilaron. "Yo no sabía de política nada de nada, pero es que nada de nada, es que ...es ¡Es increíble! Porque yo al juez... Me dijo, además, cuando me juzgaron, que por saber tanto me iban a echar cinco años de prisión, por saber tanto, y yo le dije: "Por saber tanto, ¿de qué? Quiero que me explique usted," y tenía un guardia que me hacía así (gestos para que se callara)".Carmina, 1.1.A 6. En RICARD VINYES, MONTSE ARMENGOU y RICARD BELIS: Los niños perdidos del franquismo. Random House Mondadori, Barcelona, 200, pag. 308-309 180 PASION SANCHEZEK EMONDAKOA "(...) Débese la ley del Talión a que está muy arraigada la idea de que el daño que recibimos necesita una reparación o una compensación, y también la idea de que hay que escarmentar al criminal, de causarle daño en proporción al que haya inferido. A R A K A T Z E N castigo. Muchos pasarán el suplicio de Tántalo, porque no beberán las aguas puras de la felicidad de la Nueva España, ni experimentarán la delicia de ver a España grande y libre. Mayor será el castigo de los despechados y rencorosos, espectadores de los jubilosos días del triunfo, para ellos derrota. (...)A mí me acusaron de ser la "amante de mi marido" y por eso me pidieron pena de muerte" Carme Riera, 7 PASION SANCHEZEK EMONDAKOA “LOS NIÑOS PERDIDOS DEL FRANQUISMO” LIBURUTIK Comandante Antonio Vallejo Nájera, propagador de las tesis de "segregación total" que postulaba la separación de los hijos de los reclusos de su ambiente familiar para evitar el contagio ideológico. A R T X I B O A K Saturraran, 1942. Pasión ama eta Pasión alaba. A R T X I B O A K A Angelita la detuvieron siendo casi una niña: "...no sé si la apresaron con dieciséis o se murió con dieciséis. Muy cría, muy niña, muy niña. Debía de tener varios hermanos y el hermano mayor debía de ser significado comunista, o republicano, o... lo que sea, y ése se fue a México, y entonces, como no le cogieron a aquél, pues los otros no lo sé, pero apresaron a ésta y a su hermano Luis, como al 7. En RICARD VINYES, MONTSE ARMENGOU y RICARD BELIS: Los niños perdidos del franquismo. Random House Mondadori, Barcelona, 200, pag. 110 O n d a r r o a 2 0 0 3 181 A R A K A T Z E N otro no le pudieron coger se trajeron a éstos. Eran de Ciudad Real." Agurtzane Garrido, 1.1.A. En el caso de Angelita, su hermano, también menor de edad, fue detenido con ella; sin embargo, parece que fueron mayoritariamente mujeres las condenadas por sus relaciones de parentesco. El padre de Lucía y sus hermanos eran socialistas, todos ellos, junto a un cuñado, fueron fusilados. Apresaron a la madre y la abuela de Lucía, y al abuelo le dieron una paliza por ser padre de cuatro socialistas. Mikaela tuvo que huir de Mutriku principalmente por ser la novia de un dirigente socialista: "Yo estaba comiendo en mi casa y nunca no me olvido, que estaba comiendo bainas con patatas (...) mi padre y mis dos hermanos, y viene ése, nunca había entrau, los novios entonces no entraban a las casas, era vecino, pero a casa no había entrado, conocía a mis padres, claro, y entra a casa, "Buenos días y tal y cual (...) Beitxu, nator... nik jun enbirdot (...) hau derrigor erunbirdot, ze, bestelan, neu enabe atrapako, baine hau atrapaten badabe, beronek pagakotxuz neure guztixe". Yo todavía no me enteraba de lo que pasaba, la pura verdad, yo fe y todo porque él me contaba y toda la devoción que tenía, y sentir que sentía, pero base no tenía para saber dónde andaba." Mikaela, 1.1.A Mikaela llegó en su huida a Barcelona y no volvió a Markina hasta cuatro años más tarde, tras pasar uno en un campo de concentración en Francia. Mikaela tenía una minusvalía física desde niña (parálisis infantil: cojera y problemas en la movilidad de la mano izquierda), lo que no le impidió aprender un oficio, sastresa pantalonera, ni adaptarlo en la guerra para colaborar con el bando republicano. Trabajó en Barcelona en confección militar y pasó luego un año infernal en un campo de concentración nazi en Francia. MIKAELA IBARROLAZAK EMONDAKOA Mikaela Ibarrolaza Gaztiasoro, 1941ean. Bere salbokonduktutik ateratako argazkia 182 O n d a r r o a 2 0 0 3 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Ella, no obstante, sí se siente resistente; formó parte de la lucha contra "el invasor", superó sus limitaciones y ayudó como pudo en cada momento, sobre todo en Barcelona, en la confección de ropa para los hombres que estaban en el frente, y encuentra una razón de ser para su cautiverio, pero aún habla con una mezcla de pena y de humor de todas las mujeres que estuvieron presas sin razón alguna, como su hermana, que estuvo presa en Saturraran sólo por expresar sus ideas: "¿A ella? Porque habló, por nada más que por hablar, tenía mucha costumbre de hablar, y habló. Hablaría mal de los que venían, nada más, cosa más triste no puede haber, porque yo siempre dije, "Yo siempre me he defendido, y seguiré defendiéndome, pero una persona sin ton ni son, y de eso ha habido un montón, que no saben ni por qué, yo les decía "¡Qué desgracia! ¡Y el estorbo que hacéis, no es pequeño, además de que vosotras estáis mal, estorbáis!" Claro que estorbaban. Qué desgracia la vuestra y la que nos estáis haciendo" (...) Se fue del pico y por eso la tuvieron tres años y medio. (...) Decía siempre que era nacionalista, por eso la encerraron" Mikaela, 1.2.A. La función de esta desproporcionada represión era crear una sociedad en la que todo resto de democracia o republicanismo hubiera desaparecido y por ello era fundamental castigar a las mujeres para que en su papel de educadoras no cayeran en la tentación de transmitir los valores en los que habían vivido. En este sentido, la ideología fascista y la moral religiosa de los vencedores no les impidieron cargar contra el sexo "débil" que decían defender, y apresaron a las mujeres sin tener en cuenta si estaban embarazadas o el número de hijos que tuvieran a su cargo. "PSIQUISMO DEL FANATISMO MARXISTA. INVESTIGACI0NES PSICOLÓGICAS EN MARXISTAS FEMENINOS DELINCUENTES por los doctores A. Vallejo Nájera, Jefe de los Servicios Psiquiátricos del Ejército y Director del Gabinete de Investigaciones Psicológicas de la Inspección de Campos de Concentración y Eduardo M. Martínez, Teniente Médico. Director de la Clínica Psiquiátrica de Málaga y Jefe de los Servicios Sanitarios de la Prisión Provincial. Coméntase vivamente el hecho de que en la revolución comunista española haya participado el sexo femenino con entusiasmo y ferocidad inusitada, no dudando muchas jóvenes en alistarse como «milicianas» para combatir en los frentes, imitando ventajosamente a la famosa Luisa Michel, pues bastantes murieron en los parapetos, y alguna al pie de la ametralladora que manejaba con rara habilidad. Mucho mayor ha sido el número de mujeres que unidas a la horda perpetraron horribles asesinatos, PASION SANCHEZEK EMONDAKOA A R T X I B O A K Saturraran, 1942. Emakume presoak Harbide amaieran. (Gaur, pasialekua dago. Baina orduan Saturraranek bi irteera zeukan: kartzelako sarrera edo itsasoa) incendiaron y saquearon, además de animar a los hombres para que cometieran toda suerte de desmanes. En el presente trabajo no hemos de entrar a fondo en el estudio de la criminalidad femenina, ni en el de las relaciones entre delincuencia y sexualidad que han pretendido encontrar Jassny y E. Wulfen, limitándonos a sentar conclusiones deducidas del estudio de la personalidad y curva de la vida, en cincuenta mujeres marxistas condenadas a graves penas por su actuación durante el terror rojo malagueño. Seguimos la metódica de que nos hemos servido en los prisioneros marxistas internacionales, sin proceder al estudio antropológico del sujeto, necesario para establecer las relaciones entre figura corporal y el temperamento, que en el sexo femenino carece de finalidad, por la impureza de los contornos. Recuérdese para comprender la activísima participación del Sexo femenino en la revolución marxista su característica labilidad psíquica, la debilidad del equilibrio mental, la menor resistencia a las influencias ambientales,la inseguridad del Era fundamental castigar a las mujeres para que en su papel de educadoras no cayeran en la tentación de transmitir los valores en los que habían vivido. control sobre la personalidad y la tendencia a la impulsividad, cualidades psicológicas que en circunstancias excepcionales acarrean anormalidades en la conducta social y sumen al individuo en estados psicopatológicos. Si la mujer es habitualmente de carácter apacible, dulce y bondadoso débese a los frenos que obran sobre ella; pero como el psiquismo femenino tiene muchos puntos de contacto con el infantil y el animal, cuando desaparecen los frenos que contienen socialmente a la mujer y se liberan las inhibiciones frenatrices de las impulsiones instintivas. Entonces despiértase en el sexo femenino el instinto de crueldad y rebasa todas las posibilidades imaginadas, precisamente por faltarle las inhibiciones inteligentes y lógicas. Dice Jassny, que la opresión social en que vive la mujer hace que se hipertrofien en ella las propiedades caracterológicos de los seres débiles: la envidia, la maldad y la venganza; encontrando una explicación a la crueldad femenina en el complejo afectivo de protesta contra los fuertes: contra el hombre que la domina. Caracteriza la crueldad femenina que no queda satisfecha con la ejecución del crimen, sino que aumenta durante su comisión. Idénticamente que en las revoluciones francesa y rusa ha desempeñado importante papel la mujer española en la tiranía roja, desbordando los límites de la criminalidad femenina habitual, participando en el pillaje, en los incendios, en la destrucción de objetos religiosos, también en las matanzas, con marcado carácter sádico. El hecho es tanto más digno de atención cuanto que la mujer suele desentenderse de la política, aunque su fana- O n d a r r o a 2 0 0 3 183 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N PASION SANCHEZEK EMONDAKOAK tismo o ideas religiosas la hayan impulsado en los últimos años a mezclarse activamente en ella, aparte de que en las revueltas políticas tengan ocasión de satisfacer sus apetencias sexuales latentes. Suele observarse que las mujeres lanzadas a la política no lo hacen arrastradas por sus ideas, sino por sus sentimientos, que alcanzan proporciones inmoderadas o incluso patológicas debido a la irritabilidad propia de la personalidad femenina. La influencia del medio ambiente familiar y social aparece francamente definida, como tendremos ocasión de comprobar, en la exaltación pasional política de la mujer". Revista Española de Medicina y Cirugía de Guerra, Valladolid, Año II, mayo de 1939 (“Los niños perdidos del Franquismo” 256 y 257 pág.) Tampoco tuvieron en cuenta la edad de las mujeres; en Saturraran hubo, sin contar los hijos de las presas, desde chavalitas apresadas a los dieciséis años hasta señoras que rondaban los ochenta. Saturraran, 1941eko ekainaren 20a, Corpus Christi eguna. Umeak prozesiorako prestatuak. Erropetan Xa duen umea Pasión Fernandez da, Pasiónen alaba. Sasoi haretan presak horrelako argazkiak bidaltzen zituzten euren senideei postal bezala. Aititak ezagutu zezan, Pasiónek X-a jarri zion alabari. Atzekaldean agertzen den emakume presoa (mantilla eta erropa tantauagaz) Teresa Martinen ama da (Teresa Martinen adierazpenak be azaltzen dira artikulu honetan) eta Teresa Martin bera Pasión txikiaren alboan agertzen zaigu. 184 O n d a r r o a 2 0 0 3 Por razones evidentes, hemos podido entrevistar a alguna de las entonces chavalitas, pero no a las que entonces eran mayores. Sin embargo, no hace falta esforzarse mucho para comprender que la vida carcelaria debió de ser más dura si cabe para ellas. Muchas de las mujeres de avanzada edad no pudieron resistirlo, como Clara Valdés González, de setenta y siete años, asturiana, o Antonia Cuartero Filera, zaragozana, de ochenta, que constan en el registro parroquial de Mutriku como fallecidas "por senectud". Catalina Montoro Mansilla, de Granada, murió presa en Saturraran a los ochenta y cinco años. Saturraran, 1941. Argazkia prestatua izan arren (umeak aurrekaldean txukun-txukun), tarte baten, atzekaldean amuma zaharra agertzen zaigu. O n d a r r o a 2 0 0 3 185 A R T X I B O A K A R T X I B O A K A R A K A T Z E N MAESTRAS En esta misión "purificadora" es también significativo el número de maestros sobre los que actuó la represión. Los maestros y maestras, que habían soñado con lograr una sociedad igualitaria y justa a través de la extensión de una educación democrática, representaban la sociedad que el franquismo pretendía eliminar: "... me pidieron pena de muerte... ¡Pero si yo no tenía méritos para tener pena de muerte! La acusación... Toda la historia salió de allí: que si era comunista desde los trece años, se metieron con el trabajo de la escuela. Con la escuela no se podían meter, porque desde que empecé a trabajar para mí el alma del niño ha sido algo sagrado... Entonces el golpe fue muy duro (...) la sentencia quedó en treinta años y un día." Inma (8) Ella no lo entendía, pero fue detenida precisamente por ser maestra, por su papel en la formación de los niños que ella tanto respetaba; la "depuración" afectó en el Estado a un cuarto del magisterio público, así como a gran cantidad de libros, a los que se aplicó el "fuego purificador" y la censura, y al cierre de 54 institutos de enseñanza media. Nuestras entrevistadas recuerdan que había muchas maestras en Saturraran. De esa abundancia de maestras se beneficiaron las presas, pues las maestras organizaron clases para las demás reclusas. "Sí, había una que daba francés, y otra que daba matemáticas (...) cultura general también, cultura general" Pasión, 1.1.B "luego hubo muchas gallegas también, profesoras, muchas, gallegas, guapísimas, aquéllas nos daban clase a nosotras. Yo saqué el graduado escolar y no sé cuántas" Carmina, 1.1.B. La "depuración" afectó en el Estado a un cuarto del magisterio público, así como a gran cantidad de libros, a los que se aplicó el "fuego purificador" y la censura, y al cierre de 54 institutos de enseñanza media. Nuestras entrevistadas recuerdan que había muchas maestras en Saturraran. De todas formas, la cárcel se cuidaría de que esas clases no pudieran ser fermento de ideas subversivas, y controló sus contenidos haciendo obligatoria y preferente la enseñanza religiosa. Esto era verificado en los exámenes que les hacían a las que querían sacar títulos como el Graduado Escolar; venían varios hombres de fuera de la cárcel y les examinaban con preguntas del tipo de "¿Cuáles son los enemigos del alma?". Esto nos lo contó Carmina; la siguiente cita nos muestra también el realismo con el que veía su futuro ante la posibilidad de aprender algo cuya práctica veía fuera de su alcance: "¡Jolín, la religión lo primero! También si queríamos nos daban solfeo (...) ¡Yo para qué quiero solfeo si voy a salir de aquí a fregar! Yo lo tenía clarísimo, que iba a fregar, porque ¿quién te iba a coger por aquí?" Carmina, 1.2.A. El adoctrinamiento catequístico y la privación de libertad serán usados con profusión por el nuevo sistema para lograr la sumisión, la anulación de la capacidad de respuesta y el vaciamiento de la personalidad de las mujeres republicanas, pero, no bastando, se recurrirá a la desposesión de todo, el hambre y la muerte. FUNCIONAMIENTO El penal de Saturraran ocupaba los edificios de lo que había sido balneario (el "Grand Hotel") y después seminario, con algunos edificios anejos para dar cabida a la población reclusa. Era uno de los numerosos centros, cárceles provinciales y conventos, a los que se llevaba a las presas tras el juicio, aunque legalmente sólo se podían cumplir condenas en firme en cinco penales centrales: Málaga, Alcalá de Henares, Palma, Segovia y Guadalajara. A Saturraran llegaron, en un primer momento, presas del norte de la península, provenientes de prisiones locales y de partido judicial, y más tarde, por una decisión política de alejamiento, de otros penales provinciales y centrales. Como hemos dicho, constituían el penal varios edificios, que favorecieron la distribución de las presas por pabellones según sus características: había un pabellón de madres lactantes con sus hijos, un pabellón de ancianas, uno para las enfermas de tuberculosis, etc. La comunicación entre unas y otras era imposible, de tal forma que se da el caso de presas del mismo pueblo que no supieron unas de otras en su estancia allí. Los pabellones eran de muy diferente hechura: Pasión recuerda que en el de las madres con niños, situado en el hueco de la curva del río, el invierno era muy crudo. A ella le tocó dormir en el suelo para no molestar a la niña en el camastro cuando estuvo enferma, y la madera del suelo sobre la que dormía estaba mojada; notó una gran 8. En Molinero, op.cit. mismo testimonio que la anterior cita, pags. 206-207 186 O n d a r r o a 2 0 0 3 A R A K A T Z E N Saturraran, XX. mende hasieran. Saturrarango “Grand Hôtel”a. (Edición del Hotel de la Bahía-ko postalak) JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOAK A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Entrega de canastilla en la Maternidad de Auxilio Social por una dama de la Sección Femenina. Mercedes Sanz Bachiller, dama de la Sección femenina,"(…) ¿Hacerse cargo el Estado de los niños? No, lo que había era deseos de que se incorporasen a la vida de la España Nacional (…)" EGIN (1988-03-27) EGUNKARITIK HARTUA das, casado con una chica de Ondarroa. En el capítulo sobre la ayuda de las mujeres de Ondarroa aparece una anédota sobre este director. Toda la vida de las presas estaba controlada a través del uso del tiempo y el espacio. Las presas tenían que permanecer en el interior de los pabellones, salvo en los momentos dedicados al paseo, los oficios religiosos, la comida y las clases. Gran parte de estas actividades, debido a la masificación del centro, se realizaban por turnos. Saturraran, 1940an. Kartzelako pabelloiak (errekaren beste aldeko etxeak). Don Antonio kartzelako zuzendaria (Llanesekoa zen), enfermera bi eta sor Paz y sor Benita mojak. “Fotografía preparada para mostrar las bondades del sistema”. mejoría luego, cuando se llevaron a la niña y pasó al edificio que había sido hotel, que estaba mejor construido y, por lo tanto, mejor protegido de las inclemencias del tiempo, además de ser, como afirma Carmina, muy bonito. La dirección corría a cargo de un director enviado desde las instituciones penitenciarias y veinticinco monjas de la Merced, que imponían una disciplina férrea en la que cualquier pequeña falta podía ser castigada al momento. No había funcionarias. También había un capellán de la prisión, además de los sacerdotes de Ondárroa, que solían visitarla. Guardias Civiles y soldados se encargaban de la vigilancia exterior; estaban en la entrada de la prisión (controlaban, por ejemplo, las visitas y recepción de paquetes), en las garitas y el monte. De las monjas de la Merced, salvo contadas excepciones, se conserva una imagen tenebrosa. Su misión era tan lúgubre y estaba desempeñada con tal dureza de corazón que hubo alguna que movida por verdadera piedad y posiblemente, vocación religiosa, hubo de abandonar la Orden, asustada por lo que encontró allí: "...muy duras en el trato, salvo sor Matilde y sor Manuela, que era de Donostia, pero se salió porque estuvo en Saturraran nada más meterse monja (...) Duras, no siendo sor Virginia, que era de Donostia, y sor Manuela también. Aquella se metió monja y estuvo en Saturraran, pero vio lo que había y se salió. Años después, me encontré con sor Manuela en la Brecha, estaba vestida de casera, vendiendo en la plaza. (...) Allí era sor Manuela, “(...) Harek monjak ezta ezta ezta zerun be eztaz! eta zerun be, hantxe be kalte eingo leuken” 188 O n d a r r o a 2 0 0 3 pero soy Miren, (...) Aquello no era para mí, allí había muchas injusticias. Yo no puedo maltratar a una persona sin motivo, y con motivo, tampoco.(...) ¡Ay! ¡Qué paz volver al caserío! ¡qué paz!" Carmina, 1.2.B. Salvando las excepciones, los comentarios son unánimes: "Pertsonak badaz onak, baine harek monjak ez, e, harek monjak ezta ezta ezta zerun be eztaz! eta zerun be, hantxe be kalte eingo leuken. Niri behintzat nahiku kalte eisten, Ama ikustea jun eta ama ikusten laga bez." Manuel León, 1.1.B "Gaiztua zin!", Agurtzane Garrido, 1.1.A. De los soldados que custodiaban la prisión la memoria colectiva conserva la impresión de que eran chicos que estaban allí cumpliendo el servicio militar, e incluso en el relato de la presa que se fugó las mujeres percibieron, quizá por la cercanía, que el hecho afectaba más a las monjas que a los encargados de la seguridad del recinto: "En el tiempo que yo estuve se escaparon dos, una por la ría, por la ría arriba, se fue con su palangana, y otra por las peñas (...) la esperaban en un coche y se subió por las peñas, pero no era política, la otra sí, pero ésta no era política, era común (...) ¡Y luego las monjas estaban! Ya, cuando iba la gente a lavar (...) y cuando veníamos a la playa... pero ese disgusto les dieron." Pasión, 1.1.B Los directores aparecen diferenciados unos de otros, alguno incluso es recordado como hombre bueno, como ocurre con don Antonio, que salvó a Carmina de un castigo, o con otro, cuyo nombre no recordaban las entrevista- "Era tanta gente que había, tanta gente, que es que no conocíamos a todos, porque por todos no te dejaban ir, eh, no te dejaban pasar de un pabellón a otro, no, y entonces la gente que estaba en otro pabellón, porque si era mayor, o si era madre, o de las otras, pues no dejaban ni relacionar. Luego había la hora del paseo y sacaban a cada una por su sitio; las madres íbamos a la playa, pero a las otras no les dejaban,. No conocías a tanta gente, no podía ser, había de mi pueblo también y yo creo que las vi dos veces." Pasión, 1.1.B. Había, además, servicio de enfermería, atendido por algunas monjas y por presas con titulación de enfermeras. Una de estas presas enfermeras, cuyo testimonio recogió el periódico Egin, recordaba el estado de maltrato físico en que llegaban algunas presas, jóvenes violadas y torturadas a las que se mantenía apartadas para que nadie las viera hasta que recuperaban una imagen que permitiera juntarlas con las demás. Esta mujer fue también testigo de los secuestros de los niños recién nacidos de las jóvenes violadas, era la peculiar manera que tenían en las prisiones de borrar el "pecado" del nacimiento de esos niños; lo trataremos más tarde. Las clases, como veremos, también eran impartidas por las propias presas; se daban en el edificio número seis, sobre la enorme sala del comedor (más o menos, donde ahora aparcan los coches). Algunas presas realizaban trabajos para redimir días de condena; su salario era entregado a las juntas locales del Patronato de Nuestra Señora de la Merced que se encargaba de distribuirlo a las familias. Aunque no hemos encontrado testimonios al respecto, la documentación indica que se realizaban trabajos para la casa Berasategi, de material de escritorio en Donosti, y para los talleres Egaña, de Mutriku. Lucía recuerda que su madre limpiaba ropa, no sabe si de las monjas o quizá de presas más pudientes: "Aquélla pobre tenía muchos hijos y tenía que trabajar y trabajaba limpiando la ropa, Saturranen... para mandar a casa, con seis hijos" Lucía, 1.1.A. La dolorosa situación vivida por las familias fue utilizada para "reeducar" a las presas, pues no a todas se les permitía realizar trabajos remunerados y de que se les permitiera dependía que luego se pasara una asignación a sus familias (a las presas comunistas, por ejemplo, no se les permitía realizar estos trabajos para pasar dinero a su familia ni redimir condena). El efecto de control logrado era doble; por una lado, a las presas y, por otro, a sus familias, pues gracias a esa asignación las damas del Patronato y de Auxilio Social pudieron entrar en los hogares de las presas, conocer a sus familias, intentar influir y obtener información sobre sus vidas. Sin embargo, y como en casi todos los demás aspectos de la represión franquista, eso tampoco se hizo extensivo a todas las familias ni a todos los lugares, sino a impulsos del voluntarismo de las señoras de la caridad, cuya asistencia "benéfica" dejó muchos huecos por cubrir, además de las familias que se zafaron de su control y su caridad a propósito. Otro trabajo que realizaban las presas es el que, voluntariamente, hacían para corresponder a quienes las ayudaban. De éste sí que hemos encontrado testimonios, que recogemos más tarde, en el capítulo dedicado a la gente de Ondarroa. Uno de los problemas a los que tuvieron que hacer frente las presas del franquismo fue a que, en un intento de deslegitimar su lucha y confundir, las presas políticas fueron mezcladas con las comunes, en su mayoría prostitutas, negando la posibilidad de las mujeres de haber realizado actividades políticas y englobando a todas, comunes y políticas, en el concepto de "mujeres caídas" por la "marxistización de las costumbres". Las presas trataron de defenderse y en la mayoría de prisiones se realizaron protestas para que las separaran o, por lo menos, las reconocieran en su identidad de presas políticas. "Todas, y protestábamos siempre, y luego ya empezaron a clasificar, (...) Estaba todo mezclado, todo mezclado, ..." Carmina, 1.2.A. Por otro lado, las presas políticas trataron de crearse O n d a r r o a 2 0 0 3 189 A R A K A T Z E N A R T X I B O A K PASION SANCHEZEK EMONDAKOA Dos constantes presiden los relatos de las presas de Saturraran: el hambre y la inseguridad, la incertidumbre. Una falta cualquiera podía ser castigada con la privación del paseo, de la comunicación, de los paquetes que venían de fuera, tan necesarios para la supervivencia, o con las temidas celdas de castigo. Saturraran, 1941eko ekainaren 20a, Corpus Christi eguna. Emakumeak prozesiorako jantzita, zubitxoaren aurrean. Eskumako lehenengoko emakumea Pasion da. un ambiente de civilización que permitiera mantener su identidad y dignidad en un entorno tendente a lo contrario: a embrutecerlas y reducirlas a su animalidad (hambre, desposesión de todo, control físico y humillación). Así, atendieron a su imagen cuanto pudieron, tratando de aparecer siempre pulcras y esmeradas, y no dejarse caer en la desidia, mantenerse siempre activas, cosiendo, formando coros o yendo a las clases que ellas mismas organizaron. El contacto que tenían las presas con el exterior era a través del correo y de las personas de Ondarroa y Mutriku que las ayudaban. Por correo sólo podían escribir en tarjetas con el texto a la vista, y recibían cartas que eran también leídas, por lo que, cuando pudieron, se las arreglaron para evitar esos cauces y comunicarse con sus familiares a través de las familias de Ondarroa y Mutriku que las ayudaban o con un recadista, las que se lo podían permitir. HAMBRE, INCERTIDUMBRE Y MUERTE "Aquí dins res no us pentany, excepte el que heu menjat, i no sempre, perquè es probable que ho vomiteu" 9. Dicho a Mavis Bacc Dowden, británica acusada de espionaje, a su entrada en la cárcel de Barcelona Dos constantes presiden los relatos de las presas de Saturraran: el hambre y la inseguridad, la incertidumbre sobre lo que podía ocurrir en cualquier momento y acabar con el delicado equilibrio en que se mueve la presa. Una falta cualquiera podía ser castigada con la privación del paseo, de la comunicación, de los paquetes que venían de fuera, tan necesarios para la supervivencia, o con las temidas celdas de castigo. Los abundantes traslados, causa de numerosas muertes y difusión de contagios, parecen explicarse en un primer momento por la saturación carcelaria, pero se mantuvieron cuando ésta disminuyó; la razón es que su sentido no era únicamente recolocar a las presas sino utilizar el propio traslado como estrategia de agotamiento, de pérdida de asideros. Los traslados sirvieron para quebrar el equilibrio que la presa teje a su alrededor, su red de relaciones, su relativa estabilidad. Así, se juega con la necesidad y con el miedo a la desposesión absoluta, y los límites se forzarán con las presas más rebeldes o menos afortunadas hasta llevarles a la muerte. O n d a r r o a 2 0 0 3 El hambre no sólo afectaba a las presas, a quienes cumplían condena tras un juicio más o menos "legal", también a sus hijos, víctimas imprevistas de la situación, como cuenta Teresa Martín de ella misma cuando la trasladaron junto a su madre al penal de Saturraran en 1940: Del hambre tenemos abundantes testimonios y no hay entrevistada que no nos haga un relato exhaustivo y minucioso de la comida, que llegaba a convertirse en una obsesión. "Para levantar tocaban la campana, para levantar, por la mañana a las siete se levantaba y te daban en el pabellón mismo; traían unas calderas de café... bueno, de... Traían eso y nos daban, cada una tenía su pote, nos poníamos en la fila y daban el café. Y luego a mediodía tocaban la campana y ya en grupos bajábamos a comer. Un cazo de comida "Me acuerdo de que yo era muy pequeña, tendría unos dos años y que había muchos niños. Nos peleábamos por los tronchos de las coliflores y de los repollos que tiraban a la basura, porque coger aquello significaba comer y yo se lo llevaba a mi madre. A ella le daban un trozo de pan y un poco de leche, y cambiaba su pan por otro poco de leche, porque ya no tenía pecho para darme. Mi madre se quedó como un esqueleto. Cuando salió de la cárcel y se fue a casa, mi abuela se la cruzó por el pasillo de la escalera y no la reconoció" Teresa Martín 10 Confirmamos esto con los datos oficiales de otro par de prisiones franquistas: "y era de eso, nosotros comíamos porque teníamos hambre, nos daban mal de comer (...) no sé si eran unas Navidades, puerros con patatas, para seiscientas no sé si echaron dos docenas de puerros y las patatas... tenías que bucear para encontrar alguna ¡Agua! ¡agua! Pero yo aquello no me callaba, yo salía y la monja estaba allí y le digo: Si esto es comer ¿qué es bañarse? Encima, no nos dais de comer, ni nos dejáis bañar" Carmina 1.1.B. Hambre 9. "Aquí dentro nada os pertenece, excepto lo que habéis comido, y no siempre, porque es probable que lo vomitéis" . En MOLINERO, op. cit, pag 170 190 de... berza o.... cuando daban habas era una fiesta; echaban aquel cazo de agua y... Merienda, nada. A la noche, otro cazo, el cazo de aquello, eran berzas, o eran coles... habas daban algunas veces, grijos también había (...) Cuando daban eso también y habas, también, comías algo, pero si te daban berza o verduras y, cosas de esas, era agua, porque no quedaba nada, si te cogía a lo primero del caldero, algo, pero, si no, nada" Pasión, 1.1.B. A R A K A T Z E N Teresa Martín, 1941ean eta gaur egun. “IRREDENTAS” LIBURUTIK HARTUA A R T X I B O A K A una dieta de por sí insuficiente (carencia absoluta de grasas) hay que restarle el fraude que se dio en numerosas prisiones en las que sus administradores desviaron fondos destinados a alimentación o incluso los propios alimentos, para su enriquecimiento personal. En Saturraranse dio de manera tan escandalosa en los primeros años que la Superiora y el Director de la cárcel tuvieron que ser sustituidos, de entonces son los relatos que refieren cómo en el economato se vendía lo que por ley les correspondía a las presas. A la luz de todo esto, no extraña la elevada mortalidad, favorecida por un debilitamiento del organismo desnutrido, sino el que alguien pudiera sobrevivir. El historiador Ricard Vinyes explica esta posibilidad de supervivencia por dos factores: la existencia de economatos en todas las cárceles, donde las presas más pudientes o que recibían ayuda económica podían comprar todo lo que no tenían en su dieta, y la utilización de la solidaridad de las familias y los 10. En Los niños perdidos... pag. 114 O n d a r r o a 2 0 0 3 191 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K PASION SANCHEZEK EMONDAKOAK "La que no se confesaba le iban a quitar la visita y los paquetes. Yo siempre le decía, mandar a nombre de ésta, porque aquella parecía una monja" Carmina, 1.2.B. Saturraran, 1942. Presak mojekin. Mojak beti agertzen dira argazki prestatuetan, itxura morala emoteko asmoz. Pasión, eskumatik hasita, tente dagoen lehenengoa da. Argal-argal, nahiz eta makal egon, dotore jantzita eta apainduta agertzen da. tenéis hambre, que os traigan de la calle para comer."- Y salimos las dos llorando." Carmina, 1.1.B "Para comer... pues nos daban de comer... mira, te voy a decir, yo no comía nada, porque es que las lentejas no sabías si eran lentejas o bichos y yo, aquello... ¡es que yo no podía comer! Y porque mi madre nos metía, nos traía cosas y yo comía de allí, y luego dábamos" Carmina, 1.1.B "Peque, ¿no tienes hambre? ¡Yo tengo un hambre! Vamos al economato a ver si nos dan alguna fruta podrida o algo", y figúrate, tenía allí cebollas que estaban malas, y yo entonces le dije. "¿no nos das ni una cebolla de esas?" "Eso son para tirar." "Es que nosotras tenemos hambre." "Pues si O n d a r r o a 2 0 0 3 Entre los muchos problemas de salud que origina la falta de alimentos, se dio el caso de mujeres que, habiendo ingresado jóvenes en prisión, empezaron a padecer trastornos en la menstruación como consecuencia de la desnutrición (actualmente este trastorno se da en enfermas de anorexia, por la misma causa) o incluso sufrieron una menopausia precoz. La noticia de que no podrían tener hijos, ya de por sí dura de sobrellevar emocionalmente, fue ridiculizada por algunas monjas, que lo atribuían a un castigo divino. Incertidumbre La lucha por la supervivencia fue utilizada como herramienta de sumisión; la presión y la amenaza de castigo flotaba sobre todos los aspectos de la vida. Las monjas de la prisión jugarán constantemente con un sistema de premios y castigos en los que se trata con elementos vitales para la supervivencia de la presa y de sus hijos. Un hecho cualquiera puede provocar el desastre, lo que lleva a las presas a moverse en un contexto de inseguridad, de incertidumbre. Por ejemplo, los paquetes que se recibían del exterior y que contribuían a la alimentación de las presas fueron utilizados para doblegarlas, pues a la menor falta se les castigaba sin ellos. Carmina se zafaba de ese castigo pidiendo que sus paquetes los mandaran a nombre de su hermana, que tenía un comportamiento más conforme a las reglas de la cárcel, y así se aseguraba de que le llegaran. En las cárceles, pues, se organiza la solidaridad para evitar estar siempre a merced, para mitigar esa incertidumbre. En cárceles como la de Málaga, donde había un número alto de presas comunistas, éstas se organizaron en "familias" de presas; las familias estaban compuestas de varias hermanas que se ayudaban y compartían lo que tenían. No hemos encontrado testimonios de una organización similar en Saturraran, aunque sí del hecho de compartir los paquetes o de las charlas o debates que las maestras organizaban “LOS NIÑOS PERDIDOS DEL FRANQUISMO”TIK HARTUA pueblos para con las presas. Estos dos elementos fueron utilizados, además, como una fuente extra de ingresos para el Estado, en el caso de los economatos, y de reducción de gasto, en el de la ayuda que recibían las presas, pues a las presas que tenían estos paquetes se les reducía su ración diaria. 192 La desposesión no fue casual ni motivada únicamente por una coyuntura económica pésima o por la crueldad de algunos individuos, que también, sino pensada y motivada políticamente por la necesidad de comunicar al vencido que lo es y que está totalmente a merced del vencedor incluso en los aspectos más nimios (un lazo, un trozo de jabón, podían cobrar en prisión un valor imponderable pues servían para hacer recobrar el valor personal, la dignidad humana a partir de la cual se construyen otras identidades). La desposesión busca quebrar la fortaleza personal y con ella la identidad política y la solidaridad que se teje dentro de las cárceles. La solidaridad era eje de los valores políticos de las republicanas y romperla se convierte en un triunfo político en cuanto que destruye la identidad política de la presa, priva de sentido a su lucha y, por lo tanto, a su cautiverio, que se hace así mucho más difícil de sobrellevar. Plantear a esta sumisión alternativas de autoorganización que permitan la supervivencia de manera colectiva se hará imprescindible para mantener la identidad. Saturraran, 1942. Carme Riera (bigarrena eskumatik beste presa baten semeagaz) CNT-FAIko sindikalista baten laguna-emaztea izateagatik kartzeleratua. A R A K A T Z E N La solidaridad permitía a las presas construir un orden propio, paralelo al oficial, mediante el que protegerse de la incertidumbre, de la sensación de estar siempre a merced. en los pabellones para hablar de sus ideas y de las razones por las que estaban allí. La solidaridad permitía a las presas construir un orden propio, paralelo al oficial, mediante el que protegerse de la incertidumbre, de la sensación de estar siempre a merced. Encontramos otros indicios de capacidad de respuesta en los testimonios de Lucía y Carmina; la primera recuerda que su madre les contaba una ocasión en la que las presas hicieron una huelga porque un militar que visitaba la prisión quiso confesarlas en lugar del sacerdote, y la segunda nos dice que, cada vez que, estando en el comedor, había un conflicto y se llevaban a alguna presa, el resto dejaba de comer, se levantaba y se quedaba en pie hasta que la presa volvía a su sitio. Una vez le ocurrió a ella, se la llevaron por defender a dos mujeres que habían olvidado los cubiertos y enfrentarse a la monja que quería castigarlas. "Y toda la gente protestando, se pusieron todas de pie, en el comedor, y no se sentaron hasta que no volví. (pregunta por organización) De organización, no, yo contestaba porque he sido contestona. Las demás todas se ponían de pie y callando allí, se pusieron todas de pie, porque vieron que (la monja) no tenía razón." Carmina. 1.1.A El director la libró del castigo, pero es un buen ejemplo de lo que comentábamos anteriormente sobre la incertidumbre, que cualquier incidente podía tener consecuencias fatales. Muerte "Por ejemplo yo, lo que le hice a la monja, no llega a estar el director (la podían haber llevado a una celda de castigo)... estaba todo mojado y allí es donde se quedaban tuberculosas, porque como había tanta humedad, pues las metían allí e igual estaban tres meses allí, hasta que no, que ya no...(...) Las sacaban de allí cuando ya....(...) Había una que era maestra, la metieron allí, y de allí... (...) y vino un hermano de ella para preguntarme a mí a ver si sabía dónde estaba enterrada (...) Tres hermanas tuvo adentro, y esta se murió, y él quería llevarse el cuerpo (...) Le conté todo, le dije, mira, tú no puedes llevarte a tu hermana, porque las metían... hacían una fosa común y las metían a todas, y había tantas...(...) ¿Entierros? ¡Qué va! ¡Las llevaban en el carro de la basura! Ni los familiares venían, porque no les decían nada, cuando se morían las enterraban y luego les mandaban el... el esto de que habían muerto”. Carmina, 1.1.B. O n d a r r o a 2 0 0 3 193 A R A K A T Z E N A R T X I B O A K Saturraran, 1938-1944. Saturrarango kartzela Kateitik ikusita. Beheko argazkian, leku bera 2003ko irailean. NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI Las celdas de castigo, situadas en los sótanos al nivel del río, se inundaban constantemente. “¿Entierros? ¡Qué va! ¡Las llevaban en el carro de la basura!” En las celdas de castigo solían dejar a las presas durante ocho o quince días a pan y agua. De las condiciones de las celdas de castigo, que situadas en los sótanos al nivel del río se inundaban constantemente, y de los "entierros" también nos habla este otro testimonio: "Cuando murió la niña la llevaron a la celda de castigo para velarla y la pusieron en una cama que estaba sobre unos ladrillos porque el agua se filtraba y corría por el suelo. Las monjas fueron a buscar flores al campo, unas campanillas, que siempre que las veo me recuerdan a mi hija, y me las trajeron para que se las pusiera. Y entonces empezaron a decir: "¡Ay, qué angelito! ¡Un angelito que adorará a Dios! ¡Bendito sea Dios!". Mira, les arranqué la toca y las eché fuera, tuvieron que largarse. Y no me dejaron ir al entierro. Está enterrada en Mutriku, pero no sé dónde" Carme Riera, (11) 11. En Los niños perdidos... pag 116 12. En Los niños perdidos... pag 11 194 O n d a r r o a 2 0 0 3 ¿OCURRIÓ REALMENTE? "Contaré hechos reales, pero habrá quien diga que los he inventado". OVIDIO (12) Junio de 2003. Mientras selecciono fragmentos de relatos para reproducirlos en este artículo reflexiono sobre la conveniencia o no de incluir algunos de los testimonios más dramáticos; refieren hechos tan terribles que temo pueda pensarse que aparecen distorsionados o son exageraciones para conmover al lector. Desgraciadamente, no lo son, cada episodio viene acompañado con una nota que indica la fuente de la que ha sido tomado, y los hechos son incontestables, acompañados como van de datos y de sus fuentes oficiales, como son los de los niños del patronato de San Pablo, las listas de fallecidos en la cárcel de Saturraran o las proclamas del reputado psiquiatra Antonio Vallejo Nájera. También sorprende la coincidencia de los relatos de personas que no se conocen entre sí, como los referidos a las celdas de castigo, al par de patatas que flotaban en el agua o a la dureza de corazón de la mayoría de las monjas. Insisto: desgraciadamente, no he A R A K A T Z E N Algunos de los testimonios más dramáticos; refieren hechos tan terribles que temo pueda pensarse que aparecen distorsionados o son exageraciones para conmover al lector. Desgraciadamente, no lo son. Los hechos son incontestables dramatizado, lo relatado ocurrió, y ocurrió aquí, casi en casa. Es preciso anotar otra cuestión: En el contexto de la represión postbélica y dentro de la arbitrariedad reinante, quienes con más rigor sufrieron la disciplina penitenciaria y la estrategia de humillación y destrucción de la personalidad fueron las presas más politizadas, las que habían tenido una militancia destacada y continuaban aferradas a sus ideas e incluso haciendo manifestación pública de ellas. Hemos tomado sus relatos de la bibliografía consultada, y encontramos diferencias entre estos relatos de mujeres más implicadas políticamente y, por lo tanto, más "conflictivas" en la prisión, y los de las mujeres con las que hemos podido contactar nosotros no a través de redes políticas sino por relaciones de vecindad. Aunque fue una experiencia dura para todas, en ocasiones parece que se refieran a cárceles o momentos diferentes, pero ello no es debido más que a la arbitrariedad que mencionábamos y a la obsesión del régimen por unos determinados colectivos y actitudes a erradicar. El contraste nos reafirma en la idea de que una de las armas más demoledoras de la represión franquista fue precisamente la existencia de la arbitrariedad, la conciencia que tuvieron las propias presas de que en su sometimiento, en el caer bien o mal, o en un golpe de suerte, podía estar la diferencia entre la vida y la muerte, la propia o la de un hijo, y el poder se valió de ese arma para someter voluntades que no pudo someter de otra manera. Pasión recuerda esa circunstancia de azar de la siguiente manera. "Yo tuve suerte porque a mí me ayudaron.... no como otras pobres que estaban.... como se está en la cárcel" Pasión, 1.1.B DESAFÍO ... LUEGO EXISTO "Pero mientras vivamos una de las que hemos pasau por apuros, (estaremos) contra: de los bigotes y de las castañas que tengan." Lucía, 1.1.B. Aún con todo, no se logró el sometimiento, o se logró de manera muy deficiente, y es ahí donde vemos que ésta no es únicamente una historia de opresión y sufrimiento, sino que también lo es de resistencia y lucha. Las mujeres que sufrieron la represión política no eran meros sujetos pasivos de maltrato, sino seres activos que pertenecían al mundo de la República, un mundo que sus captores trataban de borrar. Sin embargo, sus actitudes de resistencia, a Saturraran, 2003. Carmina kontuak azaltzen Txiringitoko atean. Orain dela 60 urte kartzelara sartzeko bigarren atea hementxe bertan zegoen. NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI www.asturiasrpublicana.com A R T X I B O A K veces meramente simbólicas, se prolongan desde su encierro hasta nuestros días. Resulta llamativa la defensa que las entrevistadas hacen, por ejemplo, de su ateismo o su no religiosidad, o de sus posturas políticas consecuentes con las que se supone que les llevaron a la cárcel o incluso radicalizadas con el tiempo. A Mikaela, por ejemplo, le estaba preguntando por la política en su casa cuando me sorprendió con esta otra afirmación "Yo he sido siempre socialista... y atea, ya nací con ello." Micaela, 1.1.A Carmina no nació con ello, me dice que en la cárcel iba a misa sólo los domingos, porque no le quedaba otro remedio, y le pregunto por su fe: "Yo no. A mí me quitaron ellos la fe." Carmina, 1.1.A. También tuvo una conversación sobre ello con don José María, el cura de la cárce,l "Pero, ¿desde cuándo no crees tú en Dios? –Desde que me han metido en la cárcel. –¿Por qué? – Pues porque he visto mucho, he visto matar a gente que no tenía nada ... he visto tantas injusticias... que no." Carmina, 1.2.A. O n d a r r o a 2 0 0 3 195 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N “Todos los esfuerzos educativos se concentraron en un objetivo no se formaba a niños y niñas, se formaba el espíritu nacional. El adoctrinamiento en el ideario fascista comenzaba en la más tierna infancia”. padre de los cuatro hermanos que mataron. Cuatro hermanos, cuatro hermanos de mi padre y un cuñao y luego otro del pueblo." Lucía Campos, 1.1.A. Como la abuela también estaba presa, su tía se quedó con los niños, pero era demasiado joven para hacerse cargo de ellos, PASION SANCHEZEK EMONDAKOA "¿Cómo cargo? Mi tía, con ... cuántos años tendría, mi hermana once, pues quince o dieciséis, o diecisiete tendría, tenía cuatro hermanos, tuvimos el tifus, la piojera..." Lucía Campos, 1.1.A. Algunas de estas afirmaciones pueden hoy no llamarnos la atención por no revestir actualmente de mayor trascendencia o parecer lugares comunes. No lo son. Pertenecen a mujeres diferentes, que no se conocen entre sí y que ni siquiera habían hablado conmigo antes de la entrevista. Recordemos que fueron sometidas durante años a un régimen de misa diaria, a un adoctrinamiento constante y a la imposición de la sumisión más absoluta; por ello, no es casual que nos lo digan incluso sin preguntarles sobre ello, pues es la manifestación última de que, a pesar de todo, no pudieron con ellas. Saturraran, 1942. Corpus Eguneko prozesioa. Umeak prozesiorako jantzita. X bategaz Pasión Fernandez txikia, Pasionen alaba. 196 O n d a r r o a 2 0 0 3 www.asturiasrpublicana.com/libertad17 La procesión a su paso por el pabellón nº 6 (Salas y Comedores) www.asturiasrpublicana.com/libertad17 Pabellón de las Ancianas El número de "Ancianas" era muy elevado en Saturrarán, con edades de 60 a 80 años. Con condenas de 30 años y reclusión perpetua. www.asturiasrpublicana.com/libertad17 www.asturiasrpublicana.com/libertad17 La comunidad de la prisión celebra la fiesta del Corpus y las reclusas son obligadas a ir a la procesión. Pabellón nº 8. Talleres - Capilla - Enfermería En el Pabellón nº 8 habia 6 grandes salas. Uno de sus pisos lo ocupaban las "Madres", mujeres que habian tenidos sus hijos dentro de la prisión. LA ESTIRPE DEL MAL: HIJOS E HIJAS QUE QUEDARON FUERA "Me duele este niño hambriento como una grandiosa espina y su vivir ceniciento revuelve mi alma de encina" Miguel Hernández, "Nanas de la cebolla" escritas a su hijo mientras estaba en prisión. Sobre la realidad de la escasez de la Guerra Civil y la postguerra, los vencedores utilizaron el hambre como arma política para someter o acabar con los derrotados; constatamos esto a través de quienes fueron encarcelados, pero también de quienes sufrieron la prisión ajena, los hijos de presas y presos. Lucía recuerda cómo la situación de miseria y desprotección obligó a su tía a llevarlos a ella y a sus hermanos al Patronato de San Pablo, que los repartió por distintos colegios. La madre de Lucía había sido apresada durante la guerra por socialista (Lucía matiza "socialista de los de antes") y al padre lo mataron en cuanto volvió de la guerra; él no quiso escapar porque creía que estaba "limpio", pero lo torturaron y luego lo mataron. "A mi padre también lo habían matao, a mi abuelo le dieron una paliza de muerte, porque era Así que tuvo que dejarlos en un colegio del Patronato de San Pablo, para niños huérfanos. Separaron a los hermanos en distintos colegios repartidos por la provincia de Madrid, era la mejor manera de quebrar su identidad y poder "reeducarlos": "A mí me llevaron a un colegio, a un colegio de huérfanos... Hortaleza (...) Los demás hermanos repartidos, estuvimos separados todos, yo estuve con unas primas también que les mataron al padre, porque mataron a cuatro hermanos (...)"Estuvimos en colegios separados, cuatro. Sí, sí, nos separaron, nos separaron” Lucía Campos, 1.1.A Lucía no parece conocer la causa por la que estuvo separada de sus hermanos, pero, ¿a qué se debía? ¿era simplemente crueldad? La crueldad, aunque ingrediente fundamental de la represión, no puede sin embargo explicarlo todo; explica casos, pero no el sistema. Que por sistema se separara a los hermanos en distintos centros forma parte sin duda de la voluntad de destrucción de la identidad política, en el caso de los niños totalmente vinculada a la identidad familiar. Sin ningún familiar al que aferrarse, el niño se encuentra solo y su mente es más vulnerable a las influencias, más moldeable según la voluntad de sus educadores. El separarlos también aumenta las trabas puestas a los familiares que quedaban para que pudieran mantener contacto con todos los niños, por la imposibilidad de llegar a todos en los días de visita. En el caso de Lucía y sus hermanos la situación se resolvió a su favor, pues la tía, en cuanto pudo, Separaron a los hermanos en distintos colegios repartidos por la provincia de Madrid, era la mejor manera de quebrar su identidad y poder "reeducarlos": O n d a r r o a 2 0 0 3 197 A R A K A T Z E N A R T X I B O A K www.asturiasrpublicana.com/libertad17 Misa de Campaña el día de la "Merced" El personal penitenciario celebra la fiesta de la "Patrona de los Cautivos". los sacó de nuevo, aunque del testimonio puede deducirse que no lo hizo oficialmente, lo que quizá no era posible, sino aprovechando unas vacaciones. "La tía, que nos venía a ver y nos veía por la tapia, porque había unas horas, y, si no llegabas, no había visita, y como tenían que venir en burro a vernos, pues no llegaba nunca, siempre por la pared. Y un año por Navidades nos sacaron para volver y no volvimos. No volvimos, nos quedamos en el pueblo; yo estuve con mi tía, era joven, pero ya nos sacó, es que, claro, por no ir tantos kilómetros a visitarnos, y además separaos" Lucía Campos, 1.1.A Lucía tiene recuerdos confusos, como fotos en sepia por el paso de los años, de aquellos tiempos en los que se limitaba a escuchar y obedecer sin entender gran cosa: "Yo en el colegio oía palabras que no entendía, por ejemplo, pues estábamos, yo siempre detrás de las señoritas, y venía alguien y "¿Esas niñas qué son? ¡Todas rojas! ¡Mejor si las hubiesen matado hasta la séptima generación!" Pero yo no sabía lo que era, eh, no lo entendía, no caía en cuenta, cuatro o cinco añitos... sí se te clava lo que ves, pero el significado no” Lucía, 1.1.A. Otros recuerdos nos remiten a las carencias de su dieta y al fingido paternalismo que se dió desde el Estado: "La merienda me acuerdo que venía esa señora de... la de Franco, y nos daban o media onza de chocolate o una zanahoria, y "¿Qué queréis, zanahoria o chocolate?" Yo zanahoria, porque era más grande, éramos pequeñitas pequeñitas y ella nos decía "¡Ay! ¡Estas son unas conejitas!" . Lucía, 1.1.A. O al intento de adoctrinarlas en la ideología fascista. Se ríe al recordar la comunión en el colegio: las vistieron de uniforme y las llevaron a desfilar, a ella le pareció una aventura por la posibilidad de salir del colegio, aunque fuera a desfilar. Fue como ir de excursión. Los cantos fascistas eran, por otro lado, algo constante en su vida de pequeñas presas: "Había una más perra.... nos ponía firmes y ¡ala! A cantar el Cara el Sol "¡VIVA ESPAÑÑÑA!" (Imitándolas) Luego quitaron a las señoritas y pusieron monjas". Lucía, 1.1.A. Lucía guarda un recuerdo amargo de las "señoritas" de la Sección Femenina, ¿y de las monjas? "Eran monjas, monjas", es su enigmática respuesta. A Manuel León ni siquiera intentaron "comerle el 198 O n d a r r o a 2 0 0 3 tarro"; en Madrid, él y sus hermanos se vieron privados de la cartilla de racionamiento y de la mínima asistencia sanitaria por ser "hijos de rojos", por estar sus padres presos. "Razionamentu eotezan ba, da gero atxe ta ama gorrixak zilakun eiskun kendu (...) Jateko ixebez, da patata azalak topau da jan da..." Manuel, 1.1.A Alguna gente les ayudó en ocasiones puntuales, pero la situación de penuria era tal que a sus catorce años, y sin saber siquiera dónde se encontraba Saturraran, escapó de Madrid escondiéndose y colándose en trenes hasta llegar a Deba, y en Deba el conductor del autobús a Saturraran lo dejó subirse, compadecido por ese chaval que quería ver a su madre. Una vez aquí, en Saturraran, pasó varios días sin poder ver a su madre porque le exigían que pagara para ello una pequeña cantidad de dinero, y él carecía de todo. No consiguió que las monjas se apiadaran de él y tuvo que ser un carabinero, un viejo asturiano, el que finalmente lo coló en un descuido de la monja. Manuel pasó estos primeros días escondido en una cueva, comiendo lo que encontraba por el monte; no pasó, sin embargo, tanto hambre como en Madrid. "Lo, ... koban... Saturraranen da halako... koba txiki bat, eta egunin juten nitxan mendixan zehar da... babak, kolku bete da gabeako gorde da... akazi sustraiak da... Baine Ama ikusi ezin". Logró encontrar un lugar en el que quedarse; lo acogieron en un caserío del barrio de San Jeronimo (Mutriku), cuya familia no hablaba castellano. Al principio fue difícil, pero tenía cama y comida y acabó por ser el chico del caserío y llamar a los baserritarras "tíos". Incluso después de casado volvía los fines de semana a ayudar en las tareas. Hoy Manuel habla en euskera incluso mejor que en castellano, se considera de aquí y no quiere saber nada de la política que le destrozó la infancia. LA ESTIRPE DEL MAL: LOS HIJOS E HIJAS QUE EL FRANQUISMO ARREBATÓ "... y legarán a sus hijos un nombre infame: los que traicionan a la Patria no pueden legar a la descendencia apellidos honrados" Cita de Vallejo Nájera, en “Los niños perdidos del franquismo” A R A K A T Z E N Saturraran, 1941. Teresa Martin naskatilatxoa (argazkiaren erdi-erdian) bere amagaz. Derrigorrez kendu ziotenera arte, ama ez zen alarengandik banatu. medios suficientes para alimentarlos y educarlos." (13) “IRREDENTAS” LIBURUTIK HARTUA A R T X I B O A K Había otros hijos de presas: los que ingresaron con sus madres en prisión, como la hija de Pasión o la hermana pequeña de Lucía. Éstos sufrieron junto a sus madres el rigor, la falta de medios higiénicos y sanitarios y el hambre imperante en prisión. No es posible calcular cuántos niños pasaron por Saturraran, pues los que entraban con sus madres no eran inscritos en la prisión y tampoco se registraban los nacimientos, aunque hubo muchos, sobre todo de jóvenes violadas en la detención o los interrogatorios. Los únicos datos que tenemos referidos a niños son los de los fallecidos que aparecen en los registros parroquiales de Mutriku, niños que murieron en su mayoría de enfermedades relacionadas con la situación de insalubridad y hambre en que vivieron: epidemias de tifus y sarampión, desnutrición, neumonía... Muertes que se podrían haber evitado, como las de los bebés, que se quedaban prematuramente sin la leche de unas madres infraalimentadas. Tener las cárceles llenas de niños sin registrar empezó a resultar, al poco tiempo de acabar la guerra, costoso y complicado "luego salió una ley que había que mandarlos con familiares y, si no, al hospicio." Pasión, 1.1.B tra: El 30 de marzo de 1940 se publicó una Orden sinies"...transcurriendo un plazo que puede fijarse en la edad de los tres años, no existe en estos momentos justificación alguna para que en las Prisiones, las reclusas tengan a sus hijos, por lo que el Ministerio ha servido disponer: 1º. (...) las reclusas tendrán derecho a amamantar a sus hijos, y a tenerlos en su compañía en las Prisiones hasta que cumplan la edad de tres años. 2º. Una vez cumplidos los tres años, las Juntas Provinciales de Protección a la infancia se harán cargo de los niños y su manutención y asistencia, si los familiares de los mismos no tuvieran Esta ley disfrazaba de amparo caritativo de los niños lo que en realidad respondía a una teorización de la necesidad de sustraerles de la influencia familiar, según la teoría de la "segregación total" del psiquiatra Antonio Vallejo Nájera, que consideraba que los ambientes democráticos eran proclives a la formación de futuros enfermos mentales, por lo que era necesario sustraer a los niños de su nefasta influencia. Antes de que esa ley se aplicara de la manera más brutal en Saturraran varias niñas salieron de una manera distinta, con la aceptación e incluso la exigencia por parte de sus madres. Pasión nos cuenta cómo dejó su hija a una familia que se hizo cargo de ella, la familia con la que más tarde, cuando salió de la cárcel, se quedó ella también. Hubo otro caso en Ondarroa: cuando otra madre vió cómo salía la hija de Pasión exigió el mismo trato para las demás, pues ella tampoco tenía con quién dejar a su niña y consiguió que le buscasen otra familia. La ley, como hemos visto, preveía que los niños y niñas mayores de tres años debían salir de las cárceles, y reglamentaba la posibilidad de que fueran acogidos por familiares; la hermana de Lucía, por ejemplo, volvió al pueblo con sus hermanos y su jovencísima tía: "Cuando cumplió los tres años la mandaron al pueblo, con la tía y la hermana mayor (...) Ya no podía estar allí, ya con tres años ya....(...) La mandaron al pueblo y allí estuvimos hasta que mi madre nos empezó a reclamar" Lucía Campos, 1.1.A. Sin embargo, en gran número de casos eso no era posible: la guerra y la represión se habían cebado en las familias de las encarceladas y quienes podrían haberse hecho cargo de las criaturas en otras circunstancias habían fallecido en la contienda, estaban encarcelados, escondidos o exiliados; quienes quedaban vivían en tal miseria que no podían responsabilizarse de ellos y menos demostrar su posibilidad económica y "habilitación moral" ante las Juntas encargadas de decidir la custodia. Resultado de todo esto fue que la mayor parte de los niños que salieron de las cárceles fueron a parar a instituciones como Auxilio Social o el Patronato de la Merced que pasaron a ostentar la tutela de los niños y trataron de educarlos conforme a la ideología del régimen. Un día de 1944. Cuando las madres salían al patio con sus hijos, las monjas les dijeron que los niños tenían que quedarse dentro para pasar un reconocimiento médico. (13) En Mujer, cárcel...pag 90 O n d a r r o a 2 0 0 3 199 A R A K A T Z E N "Me sacaron de la cárcel y, sin que las madres lo supieran, nos metieron a todos los niños que estábamos en la cárcel de Saturraran un tren. Recuerdo que era un tren de madera y hierro. Tenía unos asientos largos de madera y se iba oyendo el cham, cham, cham del tren sobre la vía. Terminamos en una estación y había mucho ruido. Me imagino que era Madrid pero no sé dónde estaba porque yo entonces tenía unos cuatro años. Luego, por lo que me contó mi madre, a ella le dieron una paliza muy fuerte y tuvieron que encerrarla porque se puso a chillar como una loca, porque le habían quitado a su hija. Bueno, a ella y a otras madres", Teresa Martín, 14 En la misma obra se recoge este otro testimonio que una presa le contó a un hombre de su pueblo, "Amenazaron a las madres diciéndoles que callasen si querían conservar la vida. Una mujer de Oviedo que salió de la cárcel poco después de estos hechos encontró a su hija en casa de unos militares en Valencia, pero no sabía si la pudo recuperar o no. Concepción pasó toda su vida muerta de miedo, como les pasó a muchas otras personas que sufrieron la represión en estos pueblos pequeños de Asturias. Todo lo que tenía de Saturraran lo tiró, a su familia no les dijo nada y todo esto me lo contó a mí poco antes de morir porque me tenía mucha confianza" Felix Espejo, 15 Las cifras del Patronato de la Merced, que se encargaba de los hijos presos, hablan por sí solas: en diciembre En diciembre de 1943, según la relación que dió en 1944 el propio Patronato de la Merced, había 10.675 niños tutelados por el Patronato y repartidos por diferentes centros de 1943, según la relación que dio en 1944 el propio Patronato, había 10.675 niños tutelados por el Patronato y repartidos por diferentes centros: Colegios religiosos, colegios del Estado, Sanatorios y Hogares de Falange. En estos centros se aislaba al niño de la influencia familiar y se le exponía a un fuerte adoctrinamiento religioso y político de tal manera que en muchos casos se logró un efectivo distanciamiento emocional y que los niños se acabaran volviendo en contra de las ideas de los padres. La educación religiosa se volcó en las niñas hasta el punto de que muchas de ellas acabaron ingresando en las órdenes religiosas. Desde los primeros momentos, aun antes de contar con estas leyes, los agentes del franquismo trataron de arrebatarles los hijos a sus madres para educarlos conforme a sus ideas, como relatan los testimonios de Carme Riera y Teresa Martín. A Carme Riera el director de la prisión de Les Corts, en Barcelona, le intentó convencer de que dejara a la niña, que la llevarían a Maternidad y la atenderían bien, pero ella tenía muy claro el objetivo de "quitársela": "Cuando vinieron para quitármela, y lo digo así, para quitármela, porque decían que en la cárcel no había condiciones, les dije: "Antes la ahogo. Soy su madre, pero antes de daros a la niña para que me la criéis como os dé la gana, la ahogo. Yo no he parido una hija para que vosotros me la criéis como os dé la gana" Me puse echa una fiera, porque lo que querían era educarla a su manera. No querían nuestra raza, y por eso les interesaban los niños, porque a una criatura se la puede dominar. Ellos sólo querían a personas que estuvieran bajo su bota" Carme Riera, 16 Teresa Martín, la niña que recordaba el "cham, cham" del tren el día que la sacaron de Saturraran, había estado a punto de perder a su madre en la propia detención: "En mayo de 1939 también arrestaron a mi madre, que no tenía ninguna vinculación política. La vinieron a buscar a casa y le dijeron que no se 14. En Los niños perdidos... pag 116 15. En Los niños perdidos... pag 117 16. La niña de Carme Riera sobrevivió a la llamada "expedición de Saturrarán", que salió de Les Corts en junio de 1940 con 32 madres y sus hijos y sería tristemente famosa porque en el viaje o al cabo de poco tiempo murieron gran parte de los niños. Sin embargo, murió con un año recién cumplido, es la niña de la que se ha hablado anteriormente, la que velaron en la celda de castigo En Los niños perdidos... pag 111-112 200 O n d a r r o a 2 0 0 3 PASION SANCHEZEK EMONDAKOAK Aunque hacía varios años que había sido publicada la ley por la que ningún mayor de tres años podía quedarse en las cárceles, en Saturraran aún había un número indeterminado de niños que no habían sido reclamados por ningún familiar. Las madres de estos niños no recibieron más información, simplemente no volvieron a verlos: www.asturiasrpublicana.com/libertad17 A R T X I B O A K Saturraran, 1942. Goian Mercedes, Pasionen lagun bat. Alboan goiko kuadrilan Josefina Dávila dago, Pasionen beste lagun bat eta behekoan Concha, beste lagun bat. me llevara con ella, que iba a ser cosa de dos o tres horas. Pero se estaban oyendo muchas cosas. Cualquier madre sabía que si se desprendía de un hijo en esos momentos tan duros, quizá no volviese a verlo. Y, afortunadamente, me llevó con ella, porque ya no volvimos a casa hasta cuatro años más tarde" Teresa Martín, 17 Como vemos, estos secuestros podían tomar apariencia legal, pues en un caso hubiera tomado la forma de cesión de la madre, y en el otro la de abandono. También se dieron secuestros que se perpetraron incluso sin cobertura legal, con la idea de borrar la huella del "pecado" y ocultar nacimientos ignominiosos: "mujeres embarazadas de falangistas o soldados que las habían violado. Algunas mujeres recomendaban a una de ellas que perdiera el hijo, pero ella respondía que al fin y al cabo también era hijo suyo. Aparte de esta mujer concreta había más. Probablemente fueron a asilos" Teresa Martín 18 "Venían chicas muy jóvenes de quince o dieciséis años, muchas de Barcelona o Madrid, pasadas por las jefaturas de policía. Habían abusado de ellas y las traían a dar a luz aquí. No exagero pero más de cien niños ya asistí yo al nacer. ¡Pero en qué condiciones venían! Algunas tenían unas quemaduras horribles en los pechos y en los pezones, que les habían hecho con corriente eléctricas y con cigarros. Venían embarazadas y desesperadas. Auténticos desastres habían hecho con aquellas chicas ¡las pobres! (...) ... no sé adónde llevaban a aquéllos niños. No lo puedo decir. Sé que los llevaban hacia Mutriku pero no puedo decir más adónde iban a parar" 19 Por exceder del ámbito estrictamente local que estamos tratando, no vamos a entrar en otras dos formas de secuestro: los casos en los que se esperaba al parto para la ejecución de una mujer y el niño era directamente cogido por las religiosas, que se lo entregaban a familias en adopción, con nombres y apellidos nuevos, de manera que seguirle la pista se convirtió en poco menos que imposible; y los casos de hijos de republicanos que, de vuelta de los países europeos que los acogieron durante la guerra, sufrieron una suerte similar, pero hemos querido dejar constancia de ellos pues constituyen una de las facetas más desconocidas de la historia del Franquismo y es hora de que comience a divulgarse. 17. En Los niños perdidos... pag 114 18. En MOLINERO op. cit. pag 168 19. Testimonio anónimo recogido en el artículo "Cárceles del franquismo (VIII). Saturrarán" en Egin, 27-III-1988 O n d a r r o a 2 0 0 3 201 A R A K A T Z E N A R T X I B O A K Zornotza, 1941. Kartzelako joste tailerra. Argazkiaren atzekaldean, moja betiko lez zaintzen. Eli Ituarte jaiobarria bere amagaz egon zen kartzela honetan. “IRREDENTAS” LIBURUTIK HARTUA iniciaron los trámites para volver, presentó de ella alguien a quien ahora Agurtza no quiere señalar. No obstante, estaba bien económicamente y empezó a ayudar a Angelita y, tras la muerte de ésta, fue madrina de su hermano Luis, que también estaba preso, y ayudó a otra presa de Saturraran, una chica de Granada. Actualmente Agurtzane y su hermano mantienen relación epistolar con Luis, el hermano de Angelita, y las hijas de éste. LA CÁRCEL PARA EL PUEBLO DE ONDARROA. MADRINAS Y PRESENCIA EN LA CONCIENCIA COLECTIVA. "Asko juten zin, e, Ondarrun asko juten zin" Gurutze. Antes hemos mencionado la ayuda que las presas recibieron del exterior y la utilización que el sistema hizo de la solidaridad de las gentes. La situación que se daba en las cárceles era conocida en los pueblos donde se asentaban y desde el principio se crearon lazos de solidaridad con las personas presas. Quiénes Fueron muchas las mujeres de Ondarroa que ayudaron a las presas, en su mayoría acompañadas de sus hijas o enviando a éstas en su nombre. Muchas de estas niñas podrían contarnos relatos similares pero, resultando imposible entrevistar a todas ellas, nos hemos reunido con tres de ellas para reflejar la diversidad de experiencias. Nos consta, no obstante, que el colectivo de familias que ayudaron fue mucho más amplio, que nuestras entrevistadas son apenas el botón de muestra; esta es su experiencia. Ramona Meléndez se llamaba la presa a la que atendió la familia de Gurutze Aranbarri; solían ir Antigua, su hermana menor, y Gurutze, ambas niñas, a llevarle la comida, cree que un par de veces por semana, y de ella es la anécdota de la vez que llegaron tarde. Su abuela limpiaba ropa para tres soldados de Saturraran y también les preparaba comida, por eso había veces, si estaban ellos, en las que podía saludar a las presas desde arriba, cuando salían a la playa. También pasaban delante de la cárcel cuando iban a buscar leche para su abuelo, que estaba enfermo, al caserío de Arbelaitz y aún recuerda con cierta aprensión que, cuando estaba oscuro, al pasar por delante de las garitas los soldados preguntaban "¿Quién va?" y había que contestar "¡ESPAÑA!" Agurtzane Garrido pasó la guerra junto a su familia refugiada en Francia. Era muy niña cuando regresaron y sus recuerdos son difusos en ocasiones o aparecen fundidos con lo que le contaba su madre, Rosario Ituarte. Ésta era abertzale, "muy peligrosa" a juzgar por el informe que, cuando 202 O n d a r r o a 2 0 0 3 Eli Ituarte estuvo a punto de nacer en la cárcel, de hecho su madre estaba detenida en Ondarroa y la llevaron a la Cruz Roja para parir. Luego madre e hija pasaron unos días en casa de los abuelos, con dos soldados apostados en la puerta de su habitación, y cuando la madre se repuso las llevaron con la niña a la cárcel de Amorebieta. Al salir de la cárcel, su madre, marcada por su militancia política y la significación de su esposo como amigo personal del lehendakari José Antonio Agirre, no tuvo reparos a la hora de ayudar a quienes estaban aún peor que ella, pasando también por alto su precaria situación económica; ella es la primera que nos aclara que fueron mujeres abertzales, y sólo abertzales, las que se interesaron por ayudar a las presas, como parte del mismo sentimiento antifascista, "Gauza guzti jakitxenda. Gu pobrik ginan baine... ba bai, horixe. (...) Askorek, askorek; abertzalik, bai, bestik zelanik erungotsuen, ba? Hoxe be, hoxe be!..." Eli, 1.1.B. "Bai, abertzalik, bai, nik ezautzen dotenak, abertzalik" Guruzne, 1.1.A. A quiénes ...y lo hicieron prescindiendo del color político de aquellas a quienes ayudaron: "... eta beatu baik abertzalik bazin, ero komunistak bazin ero ... zelakuk zin. (...) Guk euki genduzenak komunistak zin bixak, gogorrak gainea, e, gogorrak, bai, gogorrak gainea be, guk abertzalik ginan modure eurak be gogorrak zin" Eli, 1.1.A. Fueron muchas las mujeres de Ondarroa que ayudaron a las presas, en su mayoría acompañadas de sus hijas o enviando a éstas en su nombre www.asturiasrpublicana.com/libertad17 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N Saturraran, 1942. Día del Corpus. Segunda puerta de entrada a la prisión. A la derecha, edificio de visitas y sótanos donde se encontraban las celdas de castigo junto al río. Saturraran, 2003. Leku bera, gaur. Cómo Entre ellas surgió la necesidad de paliar la situación de las presas y se pusieron en contacto con ellas, a veces de manera casual, por coincidir con un familiar que venía a visitarlas, otras a través de la mediación de los sacerdotes de Ondarroa. La ayuda, que en los primeros momentos de la cárcel no fue permitida, se hacía de manera individual; una persona se interesaba y comenzaba a llevar a su presa alimentos y otras cosas necesarias. Sin embargo, quienes ayudaban a las presas se conocían entre sí y aún hoy algunos de sus descendientes, sobre todo sus hijas, mantienen ese recuerdo, de tal manera que haciendo este artículo unas nos han llevado a otras. Hemos hablado sólo con unas cuantas, todas ellas hijas de las mujeres que ayudaron, y nos hemos dejado a otro buen montón sin entrevistar, pues, como recuerdan las presas, el pueblo de Ondarroa se volcó en la ayuda. "Yo por eso yo a Ondarroa le quiero porque he visto que son dadivosos, cariñosos, y que son amigos de ayudar, también de Deba, eh, y de aquí (Mutriku) también mucha gente; gente que no tenía, eh, porque hay gente que puede tener, pero nadie tenía entonces, entonces era época mala, y se quitaban de comer ellos para mandarnos". Carmina, 1.2.A. Gurutze recuerda que a la hora de llevar la comida se juntaban allí muchas mujeres y niñas; en una ocasión llegaron tarde y sólo pudieron dejar la comida a sus presas gracias a la intervención del director: "Han euan gainea bertako diretori, nausixe etxebana, majisimu zan, e, euan hamengoxe Amilibianekuaz ezkondute, (...) guapi bera andrazku, gixona be bai, e, (diretori) eta ona (...) Klaro, hamabixetako juten ez bazinan, Julian ixeneko bat euan, hamabixak minito bat igual faltako zan baine, hotsin takilli itxitxeban da akabo. Ahalegine etxegendun, ze ez gendun ardurabaikotasunekoatxik ezin zeinkien laga berandu juti, ze bestelan ez dotsun hartzen eta. Baten eiskun, ikusi gendunin bera etorten, oinez behintzat ikusi gendun etorten, ez ginan geu bakarrik, hiru o lau euazen. (...) Einginan ikusi gendunin etorten, buelta emon baik, bagenkixenetik zelaku zan, zain eon. Buenos días don... beran ixenaz ¿Qué pasa? Klaro, pakete guztik hor euazenetik... ¿Qué pasa? Esaskun de.... Klaro, harek bazekixen zein euan takillan, baine ez ginan atrebiuten esaten (...) Decírmelo con tranquilidad, que no va a pasar nada. Pues hemos llegau, pues no serían las doce, y nos ha dicho que ya ha pasado la hora y que no nos coge. "estaros tranquilas, que no os va a pasar nada, la próxima vez que vengáis también no tengáis miedo si venís a la hora. (...) Halantxenik sartu zan bera barrure, da entsegire baten, bera atzin dala, e, bera atzin dala, berak takillan eotenzanak hartuskun... Baine hurrengun gixuzeneako, dardari...! Geure dardari! Baine ez, serixo, berez be halakoxi zan, despota demasa zan da, baine eztoskun ixe esan, e, on, geuk be prokuraten gendun puntualidadin juti" Guruzne, 1.1.A. Qué La ayuda ofrecida era de distinta índole, pero, principalmente, se les llevaba comida, hasta el punto de que ninguna de las entonces niñas que se la llevaban recuerda otra cosa. No obstante, sabemos que también se les llevaba otras cosas, como jabón, tan necesario para mantener una higiene mínima que las resguardara de las enfermedades y también de la pérdida de dignidad, y que las familias de aquí cumplieron también con la función de mantener contacto con la familia de las presas, para evitarles estar a merced de las monjas en su comunicación con ellos. Sin embargo, la ayuda fundamental era la de la comida, y así lo recuerdan también las presas. Casi podemos saborear el protagonismo que para las presas tenía la comida en esta cita: "Venía gente, algunas conocidas, a mí me venía siempre la familia de la tía Luisa, o ella, o la hermana, y ... me traían a la semana dos veces, a la semana dos veces me traían una cestita con un par de tajadas de bonito o anchoas si había o... lo que había, lo que había, lo que había. Me traían aquello, un trocito de pan así, porque también estaba racionado, no había mucho pan entonces, y una botella de café con leche , café con leche siempre, también. Pero había algunas que les mandaban O n d a r r o a 2 0 0 3 203 A R A K A T Z E N A R T X I B O A K Saturraran, 2003. Kartzelara sartzeko bigarren atea zegoen hemen (Gaur Txiringitoa dagoen aurrean). Oraindik horma zatia geratzen da. unas cestas... pero estupendas, este carnicero, el carnicero ése que había cerca de la plaza, ése le mandaba... la hija vive ahora en la casa ahora (...) Le mandaban unas cestas, pero, ¡pero de encanto! Unos cacharros de alubias, unos cacharros de flan, pan abundante... de todo, de todo." Pasión, 1.1.B. FLASHES Como hemos dicho, las mujeres a las que hemos entrevistado eran niñas cuando esto ocurrió, y sus recuerdos se han fijado en detalles que pueden ser significativos, por ejemplo, son recurrentes los comentarios sobre el portón de entrada, con cuya descripción las niñas nos remiten a la idea de entrada al mundo oscuro, apenas vislumbrado, de la vida en prisión. "Donde estaba el chiringuito ese, que hay un bar, un poquito más allí había un portón grande, yo sólo me acuerdo del portón, pasabas el portón" Agurtza Garrido, 1.1.A. O el que los soldados no dejaban que la gente saludara a las presas desde el camino cuando salían a la playa, pero las niñas solían intentar saludarles: "Urteten eben plaire edo, holanik, eta, ba... Ia handik begiratute ze eingo zendun, baine, arrimaten be ezeben lagaten soldauk. Klaro, tentazinoi ailaten gatsu be, natxe zeuk ezautu ez. Eurak pe, eskuaz etxeko bara be gora beire eoten zin, baine. On, harek soldauk gertaten zinin ordun bai, guk etxegendun, da klaro, saludu etxezkeo ba pentsate ben: "Lagunak diz" ... kontsuelu ixatenda, presu danantzako." Guruzne, 1.1.A 204 O n d a r r o a 2 0 0 3 NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI tar y las mismas presas, pues agradecidas, les decían: "Oye, si quieres que te haga esto o aquello, pues ya te hago, e! Si quieres que te haga un jersé, pues te hago un jersé, si quieres pañitos, si quieres te hago calcetines, si quieres para la mar te hago..." Pasión, 1.1.B. RELACIÓN DE IDA Y VUELTA La ayuda que las mujeres de Ondarroa y Mutriku prestaron a estas mujeres fue crucial para su supervivencia, y ellas así lo entendieron y correspondieron a esta generosidad como pudieron, realizando labores que regalar a las familias que las ayudaban. En algunas casas aún se conservan testimonios de esta ayuda y del agradecimiento de las presas; Carmina recuerda que era el único trabajo que realizaba gustosa y Edurne Urresti nos cuenta cómo varias presas quisieron agradecer a los abuelos de Edurne su generosidad y les pidieron tela para hacerles un mantel. Edurne aún conserva ese mantel, con las iniciales en punto de cruz de sus abuelos: "lo guardo como oro en paño". Evidentemente, en una relación así surgen afectos duraderos. Todas nuestras entrevistadas han conservado un recuerdo tierno de "sus" presas, y la mayoría de ellas mantuvieron relación con ellas hasta su muerte. Palpamos el cariño incluso en los verbos utilizados para referirse a ellas: El hecho de poder agradecer la ayuda y, al mismo tiempo, mantenerse ocupadas, fue también una manera de reivindicar la pertenencia a una cultura social, de mantener su dignidad, su capacidad de relacionarse como "iguales" y no como "malhechoras" que presentaba el régimen. La relación no quedó ahí; entre las presas y quienes ayudaban se establecieron lazos de amistad y reciprocidad que se prolongaron en el tiempo, llegando incluso a ser heredadas por las familias. "Rejak euazen, baine rejak ez zin doblik, zin reja bakarrak, eta esku emon, musu emon, danak ahal ixaten zin, ata kontu, jaka euskaldunoi borlak kolokateko kordoi haretxek erakutsistan neuri" "Ni gaxotu nitxanin be esasten terreno siko batea komeniaztala juti, eta eskeiniskun eta haraxe jun ginan (...) Bertako jeneruk be bixaltzeskuzen, hartzezitxuenak, gero andrik kartzelatik urtebanin A R A K A T Z E N de" Guruzne, 1.1.A "Luego el hermano, Luis, le escribió a Ama agradeciendo lo que se hacía con su hermana, y eso, y le dijo que para mantener correspondencia le escribiera como su madre. (...) No les daban más correspondencia que las de la familia directa. (...) Y luego, cuando ya salió, pues se siguieron escribiendo, y hoy es el día que todavía por Navidades nos felicitamos. Y con las hijas también ha seguido habiendo relación y... o sea, que se ha mantenido la relación." Agurtza, 1.1.A. En este caso la presa a la que ayudaba esta familia murió tuberculosa, y la familia pasó a ayudar a otra presa, pero la relación se mantuvo con el hermano de la primera, también preso. Esta familia también acogió a la madre de su presa cuando vino a visitarla, pero el hecho de las visitas no es una excepción, como tampoco lo es que la presa, a su salida de la cárcel, fuera a la casa que la había ayudado. "Un 18 de julio me soltaron, me dejaron libre, y bajé de Saturraran andando con la maleta, porque la niña ya se la habían traído aquí. Y vine aquí adonde la tía Luisa." Pasión, 1.1.B. "Geunkazen, presa bi euazen, komunistak zin, eta gure Amak erutetsen eun-eun-eunin bazkaxe, Lucía y Lucinda, ixenak. Asturias partekuk. -ha seguido habiendo relación con ellas, más Arantza, la hermana mayor de Eli, que ha estado un par de veces visitándolas- Ni akordaten naz amaz juten nitxanela jateku erutea (...) eta eurak einyako biar politxak eta emotestezen. (...) Maja-majak zin, bai. (…)" Eli, 1.1.A. NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI A R T X I B O A K Ese intento de tratar de compensar o, por lo menos, de corresponder, lo vemos también en todos los testimonios: "Mucha gente, mucha gente que hacía cosas muy bonitas, de ganchillo y... Gente que venía a visi- Saturraran, 2003. O n d a r r o a 2 0 0 3 205 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K Saturraran, 1942. Pasión. componentes cuya existencia es preciso tener en cuenta. Es necesario, además, habilitar en nuestra memoria a esas mujeres que por oponerse o no comulgar con un régimen impuesto sufrieron cárcel, separación de sus hijos e hijas y en muchos casos la muerte, mujeres que merecen, como mínimo, que sepamos que existieron. PASION SANCHEZEK EMONDAKOA Influidos por cuarenta años de dictadura franquista y por una visión lineal de la historia, tendemos a pensar que hasta la década de los 70 u 80 la mujer prácticamente no ha salido de casa, no ha participado en política; sin embargo, el elevado número de mujeres sobre las que cayó la represión nos sirve para valorar su implicación en la construcción de una sociedad democrática y en la resistencia antifranquista. También forma parte de nuestra identidad la respuesta que dieron los pueblos de Ondarroa y Mutriku, la respuesta de solidaridad que brotó para con mujeres de distintos orígenes sociales, políticos y nacionales. Vemos que, como explica el historiador Ricard Vinyes, ésta no es únicamente una historia de dolor y opresión, pues si lo fuera ignoraría la opción de oponerse a dicha opresión que representaron esas mujeres, les negaría la palabra en cuanto luchadoras, en cuanto sujetos activos y no meramente pasivos y sufridores de la historia. Pasión y su hija, que salió de la cárcel con dos años y medio y ya tenía cinco cuando recuperó a su madre, se quedaron en Ondarroa con la "tía" Luisa. Hoy, sesenta años después, siguen siendo vecinas de Ondarroa. Como ellas otras muchas, por el ahogo de la estigmatización social en sus lugares de origen, o por la imposibilidad legal de volver, como Carmina o la madre de Lucía, que estaban desterradas de sus pueblos, se quedaron aquí, en la tierra que las acogió, y de aquí son. Lo que nos acerca a esta historia es la reacción del pueblo que supo socorrer a estas mujeres y oponerse así a su liquidación, así como la dignidad con que las presas políticas se enfrentaron a la prisión. "Esas cosas hay que decir, porque han pasao" Carmina. O n d a r r o a 2 0 0 3 Agosto de 2003. Vuelvo a pasear por Saturraran y veo los restos de edificios que antes no veía, los trozos de pared en la roca, las calvas de vegetación en el suelo. Sé que ahí hubo una cárcel, que ahí, en ese rincón, estuvo la enfermería de la que pocos niños salieron vivos, que donde juegan unos jugaron y murieron otros, que por el puentecillo, ahora restaurado, pasaban las presas para lavar la ropa y todo cobra un sentido diferente, incluso el paseo Harbide que desde hace tan poco tiempo une la playa de Saturraran con la de Arrigorri, un paseo que hemos incorporado a nuestro ocio como si siempre hubiera estado ahí. Aún viendo sus rastros y sabiendo que la hubo, cuesta imaginarse que aquí hubiera una cárcel, y el hecho de que cueste es una buena noticia, indica que nos sentimos lejos de aquello. Sin embargo, la hubo, encerró unas vidas y una lucha, y es preciso que seamos capaces de recordarlo, que seamos capaces de hablar de ello y de trasmitirlo a nuestr@s hij@s. A falta de consultar el archivo de la prisión de Saturraran, hoy desaparecido, he recurrido a la bibliografía que aparece en el cuadro inferior. Para hacer este artículo me he basado en los testimonios orales de personas de Ondarroa, Markina y Mutriku que me han brindado generosamente sus recuerdos. Con algunas de ellas ya tenía relación, a una la he conocido a través de la entrevista suya que me dejó Imanol Oruemazaga y a las demás las he conocido en el curso de la investigación. A todas ellas les estoy igualmente agradecida. Las cito con nombres y apellidos, alguno de ellos son pseudónimos a los que he recurrido para conservar el testimonio en el anonimato por voluntad expresa de la persona entrevistada. Quedan en Ondarroa un buen número de personas que seguramente tendrían algo que decir y a las que no he podido llegar, pido disculpas por ese vacío, que quisiera tener oportunidad de llenar en otra ocasión. Argia Garrido Beristain 2003KO IRAILA • ENCARNACIÓN BARRANQUERO: Mujer, cárcel y franquismo. La prisión provincial de Málaga (19371945). Málaga, 1994 • TOMASA CUEVAS Cárcel de mujeres, Barcelona, Sirocco Books, 1985, 2 vols. En el año 1944 la cárcel de Saturraran desapareció como tal cárcel y sus edificios fueron devueltos a su función de Seminario. Algunos de ellos serían remozados o derruidos al poco tiempo, pero los restos aún se podían contemplar hace un par de décadas. Hoy, de todo ello queda poco más que la memoria, y ésta, como los restos de los edificios, cada vez más borrosa. 206 Influidos por cuarenta años de dictadura franquista y por una visión lineal de la Historia, tendemos a pensar que hasta la década de los 70 u 80 la mujer prácticamente no ha salido de casa, no ha participado en política. Sin embargo, el elevado número de mujeres sobre las que cayó la represión nos sirve para valorar su implicación en la construcción de una sociedad democrática y en la resistencia antifranquista. BIBLIOGRAFÍA RECUÉRDALO TÚ Y RECUÉRDALO OTROS • J. S. ERAUSKIN: "Cárceles del franquismo (VIII). Saturraran" en Egin, 27-III-1988 • MARCELINO LARUELO ROA: La Libertad es un bien muy preciado. Ed. el autor, Gijón, 1999 Saturraran, 2003. Carmina. NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI Parece conveniente terminar con una reflexión sobre la importancia de no seguir ciegos y sordos hacia lo que ya hemos vivido, la importancia de recordar y dar a conocer lo ocurrido, de aprender a interpretar los signos que han quedado impresos en la geografía física de nuestro territorio, pero también en nuestra formación y nuestra cultura, como A R A K A T Z E N • C. MOLINERO, M. SALA y J. SOBREQUÉS, eds: Una inmensa prisión. Los campos de concentración y las prisiones durante la guerra civil y el franquismo. Crítica, Barcelona, 2003. 2002 • RODOLFO Y DANIEL SERRANO: Toda España era una cárcel. Santillana Ediciones Generales, Madrid, • RICARD VINYES, Irredentas. Las presas políticas y sus hijos en las cárceles franquistas, Madrid, Temas de Hoy, 2002 • RICARD VINYES, MONTSE ARMENGOU y RICARD BELIS: Los niños perdidos del franquismo. Random House Mondadori, Barcelona, 200 O n d a r r o a 2 0 0 3 207