Nthonga Noya Hñähñu

Transcripción

Nthonga Noya Hñähñu
DICCIONARIO
DEL HÑÄHÑU (OTOMÍ)
del Valle del Mezquital,
Estado de Hidalgo
Segunda edición, electrónica
Serie de vocabularios y diccionarios indígenas
“Mariano Silva y Aceves”
Número 45
Serie dirigida por Doris Bartholomew
Equipo de redacción y corrección
Lynn Anderson
Susan Graham
Ramona Millar†
Joyce Overholt
Nadine Rupp
Louise Schoenhals
Sharon Stark
Emily Stairs
Asesor en flora y fauna
Gerald G. Robinson
Equipo de redacción en español
Sara Arjona de Watson†
Eva Reyes†
DICCIONARIO
DEL HÑÄHÑU (OTOMÍ)
del Valle del Mezquital,
Estado de Hidalgo
Segunda edición, electrónica
Luis Hernández Cruz
Moisés Victoria Torquemada†
Donaldo Sinclair Crawford
(Asesor lingüístico)
Publicado por el
Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
2010
Cómo ordenar una copia impresa
(How to order a paper copy)
Primera edición
ote 2004 ISBN 968-31-0313-8
1ª impresión 2004 500
2ª impresión 2004 750
3ª impresión 2008 200
Segunda edición, electrónica 2010
http://www.sil.org/mexico/otopame/mezquital/S045a-DicOtomiMezq-ote.htm
©2010 por Instituto Lingüístico de Verano, A.C. Derechos reservados.
Puede reproducirse para fines no lucrativos siempre y cuando no se altere en
forma alguna.
Apartado Postal 22067
14000 Tlalpan, D.F., México
Tel. 5-573-20-24
[email protected]
www.sil.org/mexico
CONTENIDO
Dedicatoria
Reconocimiento
Academia de la Cultura Hñähñu
Introducción
La escritura del hñähñu
Estructura del artículo léxico
Abreviaturas
vii
xi
xiv
xv
xvii
xxiii
xxvi
DICCIONARIO HÑÄHÑU – ESPAÑOL
1
DICCIONARIO ESPAÑOL – HÑÄHÑU
405
Notas sobre la gramática
Bibliografía
495
519
v
Luis Felipe Obregón, Angélica Castro de la Fuente, W.C. Townsend
vi
A la memoria de
la maestra
Angélica Castro de la Fuente
1916 – 1981
vii
MAESTRA ANGÉLICA CASTRO DE LA FUENTE
Viajando de la ciudad de México rumbo al norte por la carretera Panamericana, se cruza
por el estado de Hidalgo, hogar de los indígenas otomíes del Valle del Mezquital, ahora los
hñähñu. En 1950 el viajero habría observado un área desértica, seca y hóstil, que se extendía
desde Actopan hasta Zimapán. En ella la gente otomí sufría los efectos de una sequía de cinco
años. Muchos tenían hambre y sed, pues aun los charcos se habían secado. La asistencia a las
escuelas rurales era un lujo que pocos podían darse, ya que las familias carecían de fondos hasta
para alimento y ropa.
Conforme la información sobre la seriedad de la situación llegó a la capital del país, dos
indianistas destacados, ex-miembros del Gabinete Presidencial, empezaron a entrar en acción. El
Dr. Alfonso Caso implementó el envío de agua potable por conducto de PEMEX, a las
comunidades que la necesitaban con desesperación. El Dr. Manuel Gamio hizo varios viajes al
Mezquital y ayudó a hacer arreglos para que se enviara maíz a las comunidades más necesitadas.
Pero aún antes de que llegara ayuda del gobierno federal, una mujercita procedente de
la ciudad de México, un diminuto dinamo, se ocupaba en medio del ambiente hóstil, a derramar
su energía en un esfuerzo por enseñar a los niños otomíes a leer y escribir no obstante su
pobreza. Angélica Castro de la Fuente, hija de intelectuales de la ciudad de México, era una
cruzada improbable de la educación rural. Maestra bien capacitada y hábil administradora,
estaba equipada para puestos administrativos importantes en la Secretaría de Educación Pública.
También había estudiado en la Escuela Nacional de Antropología. Allí había escuchado de las
condiciones infra-humanas de los indios en las áreas rurales de su patria, y fue así que en 1946,
cuando se formó el Instituto de Alfabetización para Indígenas Monolingües (IAIM), Angélica se
convirtió en antropóloga de campo y fue enviada a trabajar con los maestros rurales.
Su primera comisión fue con el Proyecto Tarasco en Michoacán. Allí constató, por los
resultados de la alfabetización en lengua materna, que éste es el medio más efectivo para las
primeras etapas de la educación. En 1947 fue secretaria del IAIM, y extendió su trabajo al
proyecto náhuatl del estado de Puebla, y más adelante al área otomí del Mezquital.
Conocí a Angélica en 1946 en el desierto del Valle del Mezquital, y comenzamos a
trabajar juntas en 1949. Como miembro del Instituto Lingüístico de Verano yo también tenía la
convicción que la alfabetización en la lengua materna era la base para lograr una alfabetización
efectiva en español, la lengua nacional. Así que trabajamos en armonía en esa primera y
desafiante etapa de la alfabetización en el Mezquital.
Angélica era una pionera valerosa y energética. Aunque sus estudios no la habían
preparado para los rigores del ambiente en el que trabajábamos, cambió gustosa los tacones
urbanos por huaraches indios. Así, juntas, caminamos a pie para llegar a aquellas regiones donde
no había caminos. Yo me maravillaba de la resistencia y determinación de ese pequeño fardo de
energía.
Angélica reclutó a posibles instructores bilingües en potencia que prometían mucho.
Algunos de ellos nada más habían dominado lo básico de la lectura en español. En el Internado
Fray Bartolomé de las Casas, en el pueblo de Los Remedios en Ixmiquilpan, comenzamos
instruyéndolos en principios de pedagogía utilizando materiales que habíamos preparado en su
propia lengua. Los primeros años fueron difíciles, pues el prestigio de la lengua materna era muy
bajo debido a la pobreza material de la región. Tuvimos que vencer esa resistencia demostrando
que la alfabetización en la lengua materna facilita, de hecho, la lectura del español.
viii
ix
Dedicatoria
En 1951 se estableció el Patrimonio Indígena del Valle del Mezquital. Ésta fue la
organización bajo la cual operaron todas las agencias nacionales y estatales que entraron a la
zona gracias a los esfuerzos de los doctores Caso y Gamio. El primer y gran cambio físico fue la
construcción de dos presas que aprovecharon las aguas del río Tula para irrigar el Mezquital. La
transformación del desierto, que entonces empezó a producir maíz y alfalfa, fue espectacular. El
reverdecer del Mezquital corrió paralelo a los asombrosos cambios en el frente educativo
conforme escuelas bilingües brotaban por toda la región. Angélica y yo habíamos capacitado a
tres jóvenes de mucho talento: Alfonso Salas Trejo, Heriberto Salinas Pedraza y Constantino Sauz
Escamilla. Ellos se convirtieron en supervisores del equipo de promobtores. Estos tres pioneros
lograron, más adelante, carreras en educación superior y ejercieron una fuerte influencia
académica en el Mezquital.
Además de crear un fundamento para la educación básica, Angélica inspiró a esos
primeros maestros a producir material de lectura como cuentos populares y un diccionario
bilingüe para ser usado en las escuelas. La actual Academia de la Lengua Hñähñu tuvo sus raíces
en esa fase temprana de la alfabetización en otomí. El presente diccionario bilingüe es también
un tributo al trabajo pionero de Angélica.
El PIVM continuó dando fuerte apoyo a la educación bajo la hábil dirección del Prof.
Julio de la Fuente, quién dio todo su respaldo a los esfuerzos de alfabetización en otomí. A
menudo, Angélica se refería a este período de logros educativos como el “siglo de oro” en la
historia cultural del Mezquital. Durante esa época los hablantes del otomí se dieron cuenta de la
riqueza de su herencia indígena y se enorgullecieron de la producción de materiales en su lengua
materna.
La transformación de la educación en el Mezquital se debe en gran medida a los
esfuerzos de esta dinámica maestra de la ciudad de México que se identificó con sus
compatriotas nacidos en circunstancias desfavorables. Su convicción de que eran contrapartes
esenciales ―lo único que les faltaba era una mano amiga que confiara en su habilidad― ha
quedado bien demostrada. Su progenie pedagógica puede encontrarse en la mayoría de las
comunidades remotas del Mezquital en donde niños de todas edades están leyendo con fluidéz
en dos idiomas, y produciendo libros en su lengua materna.
En 1981 la maestra pequeña de estatura pero grande de voluntad, sucumbió en
Ixmiquilpan, a un ataque repentino del corazón. Yace en Orizabita, hogar de Heriberto Salinas
Pedraza, pionero en la educación otomí.
Ethel Emilia Wallis
Catalina, Arizona, E.U.A.
octubre de 1999
Las miniaturas de los instrumentos musicales
y los otros objetos
con encrustación de concha
fueron hechas por
los artesanos de El Nith, Ixmiquilpan.
x
RECONOCIMIENTO
El presente diccionario es una pequeña contribución a la extensa bibliografía de obras sobre
la lengua y la cultura otomí. Los editores queremos reconocer y agradecer a los individuos y a
las instituciones que nos han antecedido y también a los colegas de diversos grupos que siguen
produciendo trabajos de gran valor.
Desde el siglo XVI existen vocabularios, gramáticas, sermones y catecismos en otomí. Digo
otomí porque esta etiqueta abarca todas las variantes de la lengua a la que en el Valle del
Mezquital le dicen hñähñu, en Querétaro se dice ñhoñho, en Jiquipilco, estado de México, se dice
hñätho y en la Sierra Oriental de Hidalgo se dice yuhu. El Códice de Huichapan, escrito en otomí,
es un documento del actual estado de Hidalgo. La gramática otomí de Pedro de Cárceres
proviene del estado de Querétaro. Hay indicios de que la gente otomí de Huichapan y de
Querétaro salió de Jilotepec, actualmente en el estado de México. Los datos lingüísticos
publicados en Luces del otomí provienen del Valle del Mezquital y la región alrededor de Tula. El
Compendio de gramática otomí de Lawrence Ecker (1952) es una síntesis de los trabajos de López
Yepes (1826), Neve y Molina (1767), Luces del otomí, editado por Buelna (1893) y la gramática
de Cárceres (siglo XVI); también refleja las investigaciones de primera mano del doctor Ecker en
el Valle del Mezquital y en Huitzquilucan, estado de México.
El Instituto de Alfabetización de Indígenas Monolingües, el Patrimonio Indígena del Valle
del Mezquital y la Secretaría de Educación Pública jugaron un papel importante en la
alfabetización en lengua hñähñu. La maestra y antropóloga Angélica Castro de la Fuente formó a
los promotores bilingües Heriberto Salinas Pedraza, Constantino Saúz Escamilla y Alfonso Salas
Trejo, entre otros. Ella fomentó la educación indígena en el Valle desde mediados de la década
de los 40 hasta los fines de la década de los 60. (Castro de la Fuente, 1961, “La alfabetización en
lenguas indígenas y los promotores culturales”.)
El Diccionario castellano-otomí fue publicado en 1956 por el Patrimonio Indígena del Valle
del Mezquital y el Instituto Lingüístico de Verano. Elementos de gramática otomí (1955), por el
antropólogo Víctor Manuel Arroyo, es otra publicación del Patrimonio. Maurilio Muñoz Basilio,
hablante nativo del hñähñu y distinguido antropólogo, estuvo a la cabeza del Patrimonio de
1971 a 1976.
El benemérito antropólogo Raúl Guerrerro Guerrero, oriundo de Alfajayucan del Valle del
Mezquital, recorrió toda la región, hizo observaciones etnológicas y recopiló cantos, narraciones
y leyendas. Su libro Los otomíes del Valle del Mezquital (1983) proporciona un amplio panorama
de lo que es la vida de la gente hñähñu.
El antropólogo norteamericano Russell Bernard, además de sus artículos sobre la lingüística
del otomí, estimuló al profesor Jesús Salinas Pedraza a hacer una etnografía de la cultura
hñähñu desde el punto de vista de su propia gente (1984).
Miembros del Instituto Lingüístico de Verano han publicado varios trabajos sobre la lengua
hñähñu: Donald e Isabel Sinclair, Nancy Lanier, Patricia Cowan, Harwood y Patricia Hess y Ethel
Emily Wallis. La lingüista Wallis publicó dos artículos sobre la educación indígena en el Valle
(1953; 1954–55). El ILV colaboró con el PIVM en la preparación de materiales didácticos y en la
formación de los promotores bilingües. Trabajaron con gente hñähñu en la traducción de las
Sagradas Escrituras (el Nuevo Tesamento y el libro de los Salmos).
Los etnolingüistas que estudiaron en Pátzcuaro han sido muy fructíferos en la preparación
de libros escritos en hñähñu, que sirven no tan solamente en las escuelas sino también al público
xi
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ)
xii
en general, para reforzar sus conocimientos de la cultura hñähñu. Algunos participan en la
Academia de la Cultura Hñähñu; otros trabajan en el Instituto Nacional para la Educación de los
Adultos. El Vocabulario hñähñu – español (1992), publicado por la Academia, contiene más de
4,000 entradas escritas según la ortografía desarrollada en conjunto con varias instituciones. El
vocabulario de terminología técnica (1996), preparado por Anastacio Botho Gaspar y otros
miembros de la Academia, es una muestra de la gran capacidad del hñähñu de expresar y
designar conceptos de la sociedad tecnológica en que vivimos. Donaciana Martín Contreras y
Victorino Gómez Barranco publicaron la Breve gramática del idioma hñähñu (segunda edición
1998), entre otros trabajos. El personal del INEA ha producido numerosos libros destinados a
estimular el uso de la lengua escrita.
Otro trabajo muy importante es el Diccionario hñähñu – español; español – hñähñu de
Felipino Bernal (segunda edición 1998), que contiene muchas tablas de palabras de temas
culturales además de las entradas normales. La doctora Verónica Kugel promovió y asesoró la
producción de estas dos publicaciones. Ella es autora de Chilcuautla: Reflejo de la historia de
México, Valle del Mezquital, Hidalgo (1998), en la ocasión del 200 aniversario de la iglesia
parroquial.
La emisora Radio Mezquital (desde 1998, Radio del INI en Cardonal) ha difundido
programas bilingües en hñähñu y en español bajo la dirección del profesor Élfego Nicolás
Rodríguez. Durante la larga trayectoria de sus transmisiones ha fomentado el uso de la lengua
hñähñu en toda la gama de situaciones, formales e informales.
Los maestros bilingües por todo el Valle del Mezquital ejercen una labor indispensable para
la educación indígena y para la lectoescritura del hñähñu. La profesora Sabina de la Cruz Huerta
promueve la literatura en hñähñu en el sistema “Albergues y Educación Especial en el Valle del
Mezquital”.
El doctor Hector Muñoz y la doctora Gabriela Coronado, entre otros, han contribuido
importantes estudios sociolingüísticos del Valle del Mezquital. El antropólogo Víctor Franco
trabaja en la producción de videos sobre la vida de los hñähñus.
Hay muchos otros que merecen nuestro agradecimiento por sus trabajos sumamente
valiosos, en particular la Secretaría de Educación Pública y el Departamento de Educación
Indígena. Seguramente, sin querer, hemos omitido contribuciones muy importantes por las
limitaciones de tiempo y de espacio o de nuestros conocimientos. Les pedimos su perdón y
comprensión.
La bibliografía al final del diccionario es un intento de mencionar la mayoría de las obras
sobre el tema y de expresar nuestra gran deuda a los autores. Seguramente la bibliografía no está
completa tampoco. Agradeceremos cualquier indicación al respecto.
Cabe mencionar nuestro agradecimiento a la Canadian International Development Agency
por su apoyo financiero en los años en que los autores recopilaron y redactaron las entradas del
diccionario.
Los autores
Luis Hernández Cruz
y Emilia Pérez Martínez
Donald Sinclair Crawford
e Isabel Richards†
Moisés Victoria Torquemada†
y Sofía Trejo Sánchez
xiii
ACADEMIA DE LA CULTURA HÑÄHÑU
La Academia de La Cultura Hñähñu del Valle del Mezquital, Hidalgo, colaboró en la
redacción del diccionario, especialmente en cuanto a la ortografía actual y en la identificación de
palabras auténticas del hñähñu para sustituir los préstamos del español.
Anastacio M. Botho Gazpar,
Vicente Lara Hernández,
Hermenegildo Lozano Mendoza,
Abel Huizache Roque,
Fernando Secundino Tepetate,
Pedro Martín Godínez Salas,
Adolfo Bibiano Pioquinto.
xiv
INTRODUCCIÓN
Me da gran placer introducir el Diccionario hñähñu (otomí) del Valle del Mezquital, estado
de Hidalgo, México. Fue compilado en el transcurso de varios años por Luis Hernández Cruz y
Moisés Victoria Torquemada, ambos hablantes nativos del hñähñu, asesorados por el lingüista
Donaldo Sinclair Crawford, del Instituto Lingüístico de Verano.
Los señores Hernández y Victoria indagaron el área semántica de cada vocablo,
identificaron las distintas acepciones de la entrada y construyeron oraciones que las ejemplifican
y comprueban. Las oraciones son de suma importancia porque presentan un panorama cultural
auténtico de la vida hñähñu.
Luis Hernández Cruz (n. 1953) vive en Taxadho, municipio de Ixmiquilpan; trabajó en el
diccionario de 1979 a 1984. Moisés Victoria Torquemada (1922-2005) fue residente del pueblo
de Santa Rita, municipio de Zimapán, hasta 1972 cuando se cambió a Ixmiquilpan; trabajó en el
diccionario cuatro años en Ixmiquilpan y después más de un año en México, D.F. El lingüista
Donaldo Sinclair Crawford (n. 1915), oriundo de Canadá, se ha dedicado al estudio de la lengua
otomí desde 1944.
Muchos individuos han contribuido a la redacción del diccionario. La doctora Yolanda
Lastra y la maestra Sara Arjona de Watson sugirieron mejoras para la traducción de las oraciones
ejemplificativas al español. El profesor J. Manuel Ortiz Álvarez leyó todas las fichas en las etapas
tempranas de recopilación del diccionario. El profesor Anastacio Botho y sus colegas de la
Academia de la Cultura Hñähñu leyeron todo el manuscrito del diccionario en las etapas finales y
nos dieron las indicaciones necesarias para adaptar la escritura del hñähñu a la ortografía actual.
Propusieron palabras auténticas del hñähñu para muchas palabras tomadas del español, que
fueron usadas en las oraciones de ejemplo (debido a la influencia normal del contacto con el
español a través de varios siglos). Sus recomendaciones se tomaron en cuenta en la mayoría de
los casos.
Por mi parte, traté de formular algunas reglas para cubrir los patrones gramaticales
observados en los ejemplos del diccionario, y de esta manera, aumentar lo que se sabe de la
estructura del hñähñu. (Veánse las Notas gramaticales en el anexo.)
Tomé especial cuidado en respetar en todo la obra de los autores. Las oraciones en hñähñu
no se cambiaron, con la excepción de la sustitución de palabras de origen español por palabras
del hñähñu sugeridas por la Academia de la Cultura Hñähñu.
La sección en español del Diccionario fue preparada usando un programa de cómputo que
invirtió los campos informáticos e hizo una entrada de cada antigua definición. Trabajé en la
organización de entradas con la misma palabra en español, según las acepciones de la palabra en
espñol. Las frases que sirvieron para definir una palabra en la parte hñähñu fueron convertidas
en subentradas del elemento léxico principal de la frase en español.
xv
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ)
xvi
Compilé una bibliografía de las principales obras sobre la lengua y cultura de los hñähñu en
el Valle del Mezquital. Hice un esfuerzo especial por citar obras de los mismos hablantes del
hñähñu. Para mí fue emocionante ver la gran cantidad de trabajos sobre el tema. Nunca podré
asegurarme de haber cubierto todo, y por tanto, les pido perdonen cualquier omisión.
Estoy muy contenta de poder presentar este diccionario al público. Espero que sea una
pequeña contribución más para la apreciación de la lengua y cultura hñähñu.
Doris Bartholomew
Ixmiquilpan, Hidalgo
14 de junio de 1999
LA ESCRITURA DEL HÑÄHÑU
Las letras del alfabeto hñähñu se presenta en la siguiente lista:
a
ä
b
b
ch
ch
d
e
e̱
f
g
h
i
j
k
k
l
m
m
n
n
ñ
ñ
agi
ähä
be
ba
chimänxa
Chaido
dehe
eke
e̱i
fani
gädo
hai
ixi
ji
kähä
keñä
lochi
mada
mifi
ne
na
ñäxu
ñu
enterrar
dormir
ladrón
leche
gusano de elote
(un topónimo)
agua
peinar
tirar
caballo
albañil
tierra
durazno
sangre
tuna
víbora
chico
molcajete
acocote
boca
uno
cabeza
camino
o
o̱
p
r
r
s
t
t
th
ts
ts
u
u [w]
u [w]
u̱
x
y
y
z

ofo
o̱de
pede
ra
rani
sani
tihi
tei
thä
tse̱
tsi
uni
ua
uada
u̱ni
xi
yo
ye
zoni
pe̱tsi
escribir
oír
contar
el, la
puente
peine
correr
atole
mazorca
frío
diente
dar
pie
maguey
lastimar
hoja
vela
lluvia
llorar
tener
El orden alfabético usado en el diccionario coloca primero la letra del alfabeto español y
luego la letra con la modificación que designa un sonido propio del hñähñu. El grupo
consonántico con saltillo sigue a la consonante simple.
El saltillo sigue a las consonantes sordas ch, k, t y ts; antecede a las consonantes sonoras b,
m, n, ñ, r, u [w] y y. Algunos hablantes pronuncian el saltillo o la hache después de la
consonante nasal, pero en el diccionario normalmente se escribe antes de ella, al principio de
una palabra. En medio de una palabra el saltillo puede anteceder a una consonante sorda: po̱te
remendar, to̱mi esperar.
Los fonemas consonánticos se presentan en el cuadro 1.
El fonema ch es infrecuente; aparece en pocas palabras de origen hñähñu: chimänxa gusano
de elote; sólo hay una palabra que empieza con ch: Chaido (topónimo de un barrio de Taxado).
El sonido zy es muy raro; parece ser una modificación del habla al dirigirse a niños pequeños, o
una especie de diminutivo para expresar respeto: zyuzyu abuela; nzyolo gusano de elote.
La h puede anteceder a una consonante nasal o a una semiconsonante: hm, hn, hñ, hu, hy.
Estas combinaciones se encuentran en el diccionario bajo de la letra h; no tienen un lugar
especial en el alfabeto.
Las combinaciones de h con las oclusivas sordas del protootomí han cambiado a
consonantes fricativas en el valle del Mezquital: fani (*phani) caballo; thogi (*thogi) pasar; ji
(*khi) sangre; suni (*tshuni) nixtamal.
xvii
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ)
xviii
Hay una oposición fonológica entre la fricativa glotal h y la fricativa velar j (de *kh),
aunque en algunas palabras la j varía con la h en el habla de ciertas personas. En el diccionario
se ha tratado de escribir j, siempre que corresponde a la kh del protootomí: jua conejo; juai
cuchillo, pero hai tierra y hua ala. En esto coinciden las correcciones de miembros de la
Academia de la Cultura Hñähñu, que mantienen el contraste entre j y h. La Academia escribe ha
para las preposiciones a, en y para la conjunción y; también escribe ha donde, que viene de
habu̱. Escribe ja para el verbo haber, estar y el adverbio apenas, recientemente.
Cuadro 1. Consonantes
LABIAL
DENTAL
ALVEOLAR
PALATAL
VELAR
GLOTAL
t
t
d
ts
ts
z
ch
ch
zy [ž]
k
k
g

f
th
s
x [š]
j [x]
h
m
m
hm
n
n
hn
ñ
ñ
hñ
r
r
l
p
b
OCLUSIVA
con saltillo
b
FRICATIVA
sonora
OCLUSIVA
con saltillo
FRICATIVA
sorda
NASAL
con saltillo
con h
VIBRANTE
con saltillo
LATERAL
u [w]
y
SEMICONSONANTE
con saltillo
u [w]
y
con h
hu
hy
La letra u antes de una vocal es la semiconsonante [w]: ua pie, uähi arar, ue̱mä gigante.
Puede llevar antepuesta una h o un saltillo: huí soplar, ue̱ti coser. También se presenta después
de k y antes de una vocal: kue̱ enojo.
La letra u después de una consonante es una vocal: tuhu cantar, ngu casa. La u vocálica
aparece también antes del sufijo temático –i: gui nube; hui poner huevo. Si la u es
semiconsonante la i lleva un acento: huí [hwi] soplar, xa nthätuí se casaron, nzu̱thuí topil.
Las vocales orales se dan en el cuadro 2; las nasales, en el cuadro 3. Entre paréntesis están
los símbolos fonéticos para las letras de la ortografía.
Cuadro 2. Vocales orales
ALTA
MEDIA
BAJA
ANTERIOR
i
e
e̱[æ]
CENTRAL
u̱ [ɨ]
o̱ [ʌ]
a
POSTERIOR
u
o
Cuadro 3. Vocales nasales
ALTA
NO ALTA
ANTERIOR
ï [ĩ]
ë [ẽ]
NO ANTERIOR
ü [ũ]
ä [ã]
En la ortografía, solamente se escribe la ä nasal.
xix
La escritura
Con muy pocas excepciones, la u es nasal; excepciones con vocal oral: dutu ropa, zyuzyu
abuela.
La i casi siempre es oral; la ï nasal se encuentra en muy pocas palabras: uï soñar, uïni dar
de comer, tsïti chillar. Normalmente, no se escribe.
La ë nasal es más frecuente, pero no se escribe. En el diccionario se ha procurado identificar
las palabras con vocal nasal en la información gramatical al final del artículo. Algunos pares de
palabras en que una tiene vocal oral y la otra vocal nasal son: thede reírse, thëdi visión; hege
hendirse, hëgi ahondar; heke partir, hëki perforar. Se puede observar que la e oral rige a la vocal
armónica e en el sufijo temático, pero la ë nasal rige a la i normal.
La vocal nasalizada fonémica ë está indicada al final del artículo léxico:
sei (sei) s pulque … Vocal nasal: sëï
La regla de armonía vocal es que la vocal del sufijo formativo de la raíz -i cambia a -e si la
vocal de la raíz es e u o̱ y si no interviene una consonante nasal; la nasalización de ë también
interrumpe la armonía.
heke
heni
hëki
partir
repartir, distribuir
agujerar, perforar
Si la raíz de un verbo empieza con vocal nasal antecedida por hache o saltillo (no escrito en
esta posición), en la raíz de los tiempos secundarios se presenta una ñ. Si la vocal es oral, la
forma secundaria tiene una y. De esta manera la ë nasal se puede distinguir de la e oral.
heke
hësti
etse
ëtsi
partir
agujerar
completar
poner sobre algo
bi hyeke
bi hñësti
bi yetse
bi ñëtsi
lo partió
lo agujeró
lo completó
lo puso sobre algo
La vocal del sufijo formativo de la raíz cambia a -a/-ä en medio de una frase y en una raíz
compuesta: koti cerrar; kotafadi, kotäfadi encarcelar. La nasalización no tiene valor
fonológico en esta posición, pero muchos hablantes identifican esta -ä con la vocal nasal de la
raíz. (La transcripción de esta vocal en el diccionario varía entre a y ä.)
Tonos musicales
Hay tres tonos con valor fonológico que se presentan en la primera sílaba de una raíz: tono
alto (á), tono bajo (a, sin marcar) y tono ascendente (ǎ). El tono ascendente tiene más duración,
notablemente al final de una frase, y es la razón por la que algunos especialistas han escrito dos
vocales para representarlo.
Los tonos de la raíz
Hay numerosos pares de palabras que se distinguen solamente por el tono léxico en la
primera sílaba de la raíz.
(Alto)
kä́tsi
tapar
(Bajo)
kätsi
plantar
(Bajo)
(Ascendente)
baxi
bǎxi
escoba
moco
(Alto)
jú̱ni
barba
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ)
(Ascendente)
jǔ̱ni
xx
metate
Los juegos de tres que muestran el contraste de tonos son menos frecuentes.
(Alto)
yófri
arrear; agujerar, germinar
(Bajo)
yofri
aguja
(Ascendente)
yǒfri
arriero
La Academia de la Cultura Hñähñu, el INEA y otros que han investigado la mejor manera de
escribir la lengua, tomaron la decisión de no escribir los tonos léxicos para no complicar más la
escritura a los niños escolares. En este diccionario tampoco se escribe el tono léxico en los
ejemplos, pero depués de la palabra de entrada se da entre paréntesis la palabra con los tonos
escritos.
fadi (fadi)
fadi (fádi)
pastorear
cárcel
baxi (baxi)
baxi (bǎxi)
escoba
moco
El tono no fonológico de los sufijos
La segunda sílaba del tema no tiene oposición de tonos; el tono es alto al final de la frase o
al pronunciar la palabra sola, pero es tono bajo en medio de una frase (Sinclair y Pike 1948).
Wallis (1968) dice que si el tono de la raíz es bajo, el del sufijo temático en medio de la frase es
alto. El sufijo temático en medio de una palabra compuesta tiene tono alto.
Los sufijos que siguen a la raíz y su sufijo temático tampoco tienen oposición de tonos. Los
sufijos pronominales bisilábicos tienen tono alto en la primera sílaba.
Los tonos de los proclíticos gramaticales
Los proclíticos gramaticales tienen una oposición entre el tono alto y el tono bajo. El
artículo singular es ra, y el adjetivo posesivo de 3.ª persona es rá; el artículo plural es ya, y el
adjetivo posesivo plural es yá.
ra ngu
rá ngu
la casa
su casa
ya ngu
yá ngu
las casas
sus casas
De igual manera, los proclíticos del verbo incluyen muchos pares que se distinguen
solamente por el tono.
dí xipi
yo le digo
di xipi
él le dice
dá xipi
da xipi
yo le dije
él le dirá
gí xipi
gi xipi
tú le dices
tú le dirás
xxi
La escritura
gá xipi
ga xipi
tú le dijiste
yo le diré
La ortografía oficial permite distinguir entre el artículo ra y el posesivo rá. No han tomado
todavía la decisión de escribir el tono en los proclíticos del verbo, pero por el gran peso
gramatical que tienen, hemos procurado escribir el tono alto con tilde y el tono bajo sin marca.
Pieza de cerámica plomiza recubierta de placas de concha
nácar, para indicar que está emplumada la cabeza del
animal que a manera de yelma porta una persona barbuda.
Tula, Hidalgo. 900–1150 d. C.
xxii
ESTRUCTURA DEL ARTÍCULO LÉXICO
1. El artículo sencillo
El artículo sencillo presenta la entrada en negrillas, la palabra con los tonos indicados entre
paréntesis, seguida de la abreviatura correspondiente a la clasificación gramatical de la palabra,
en cursiva, y el significado en español, en redonda.
ku̱ta (kú̱ta) adj cinco
hnei (hnei) s baile
ku̱tsi (kǔ̱tsi) vt recolectar
La definición es la traducción de la entrada, como en los ejemplos anteriores. Para muchas
entradas se dan dos o más posibles traducciones.
ndu adj difunto, finado
En algunos artículos, especialmente los gramaticales, la definición es una descripción de su
significado.
ndrí (ndrí) procl Indica la 1.ª pers. del copretérito, aspecto progresivo.
2. Las acepciones
Las diferentes acepciones de una palabra están enumeradas.
zoñä (zóñä) s 1. persona sin sombrero
2. mujer sin rebozo
3. animal sin cuernos
3. Oraciones ejemplificativas
Cada acepción de la entrada tiene una oración ejemplificativa.
zoñä (zóñä) s 1. persona sin sombrero Ra tsu̱ntu̱ mi pa mäñä ra bo̱jä, ra ndähi bi
hñäkua rá fu̱i ha bi gohi ra zoñä. Al chamaco que iba arriba, en el carro, el aire le
voló el sombrero y se quedó sin sombrero.
2. mujer sin rebozo Xa mani na ra be̱hñä di ye̱ta ya yo, pe ra zoñä. Allí va
una mujer arreando su ganado, pero sin su rebozo.
3. animal sin cuernos Mäthoni na ra zi ndämfri ra zoñä, pa mä da ntukate
otho yá ndäni. Es necesario que no tenga cuernos una res, para que aunque
embista, no haga daño.
4. La pronunciación de los tonos y de la e nasalizada
Los tonos fonémicos de la raíz están indicados por diacríticos sobre la vocal de la palabra
entre parentesis.
ku̱tsi (kú̱tsi) s cueva
[tono alto en la raíz]
ku̱tsi (kǔ̱tsi) vt recolectar [tono ascendente en la raíz]
taki (taki) vt cortar (con instrumento) [tono bajo en la raíz]
taki (táki) vt desviar, atajar
[tono alto en la raíz]
La vocal nasalizada fonémica (ë) en la palabra de entrada está indicada al final del artículo.
sei (sei) s pulque … Vocal nasal: sëi
xxiii
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ)
xxiv
5. Información gramatical
Los verbos pueden tener una forma secundaria de la raíz que se presenta en el pretérito y
otros tiempos, y una forma diferente para señalar que el sujeto es indeterminado. Estas formas
adicionales de la raíz se citan al final del artículo.
po̱ tse (pǒ̱tse) vt poner encima Bu̱ ya nthani ra ju̱, u̱ti ha ra tse ha po̱tse ha ra
tsibi. Si ya está escogido el frijol, échalo a la olla y ponlo en la lumbre. Pret. bi
mo̱tse Act. indet. bo̱tse Sinón. etsi.
Los verbos transitivos que se usan como intransitivos (por tener un complemento indefinido
o incorporado al tema verbal) agregan una n- (o m-) en todas las personas de los tiempos
secundarios. Este hecho se nota citando el proclítico pretérito de la 1.ª persona dá.
ku̱ nthe (kú̱nthe) vi nadar Ra ya bäsmetsi mi ku̱nthe ha ya nsaha ha bi jäti na di
geu̱. Unos jóvenes andaban nadando en los baños y uno de ellos se ahogó. Pret. dá
nku̱nthe
6. Variaciones en la pronunciación
Puede haber variaciones en la pronunciación de una entrada que afectan el deletreo.
ku̱ thyatsi (kú̱thyátsi) s ventana Rá ngu ra Xuua bi hokua yoho yá ku̱thyatsi.
Juan le hizo dos ventanas a su casa. Variante nku̱hyatsi
7. Los sinónimos
Los sinónimos de la entrada se notan al final del artículo. Si la entrada tiene varias
acepciones y si el sinónimo se aplica solamente a una de ellas, el número de la acepción
antecede al sinónimo.
yo (yó) s 1. chivo
2. perro
3. ganado menor
Sinón. 1: täxi; 2: tsatyo
8. Las remisiones
Una palabra compuesta generalmente tiene una remisión a las raíces componentes.
ku̱nthe (kú̱nthe) vi nadar Ra ya bäsmetsi mi ku̱nthe ha ya nsaha ha bi jäti na di
geu̱. Unos jóvenes andaban nadando en los baños y uno de ellos se ahogó. Pret. dá
nku̱nthe Véase ku̱ni, dehe
9. Las subentradas
Las subentradas son palabras que comparten la raíz de la entrada. Pueden ser palabras
derivadas o palabras compuestas. Las palabras citadas como subentradas deben aparecer también
como entradas principales; por eso, no llevan ejemplos ni ninguna otra indicación.
käxi vt torcer
nkäxi vr retorcerse, torcerse
nkäxui v rec forcejar, luchar
kähä s tuna
bokjä s tuna prieta
xxv
Estructura de la entrada
dokjä s tuna piedra, tuna blanca
kämyo s tuna cardón
käpta s tuna zopilote
Puede citarse como subentrada una expresión idiomática, pero no aparece como entrada
principal. La expresión no lleva abreviatura de la clasificación gramatical.
mäntho vi decir nomás Nuä hinte ga xiphu̱ ngeä mäntho. A él no le decimos nada porque
nomás lo dice. Act. indet. hmäntho
te ra mäntho ¡qué dices nomás!, ¡hola nuevamente!
10. Entradas menores
La forma secundaria de la raíz y la del actor indeterminado, citadas en la información
gramatical de la entrada principal, pueden aparecer como entradas menores que remiten a la
raíz básica. Se cita solamente una definición de las varias acepciones que tenga.
ngani [Forma secundaria de gani] tronar (para llover)
tägi [Act. indet. de ägi] esconder
La pronunciación variante puede incluirse como entrada menor.
nkuhyatsi [Variante de kuthyatsi] ventana
11. Español regional en la definición
La palabra española dada como traducción de la entrada puede ser regional y no conocida
en el resto del país. En tal caso, se califica con la abreviatura (reg.) y se da también otra
definición o bien una explicación del significado.
afi vti raspar maguey
hño̱tfi s medeo (reg.), raspa del maguey del medio día
barista s varista (reg.), colaborador del juez auxiliar que avisa a la gente.
bazu ronjua s ayate xirgó (reg.), ayate hebra, ayate mal hilado
ABREVIATURAS
act. indet.
adj.
adv.
compl.
conj.
etc.
esp.
excl.
f. comb.
f. sec.
Fut.
fig.
incl.
indet.
interj.
lit.
p. ej.
actor indeterminado
adjetivo
adverbio
complemento
conjunción
etcétera
español
exclusivo
forma combinatoria
forma secundaria
Futuro
figurado
inclusivo
indeterminado
interjección
literalmente
por ejemplo
prep.
Pres.
Pret.
pron.
refl.
reg.
s.
sing.
Sinón.
v. bt.
v.i.
v.i. cop.
v. prnl.
v.r.
v.rec.
v.t.
v.t.i.
pl.
pos.
p.p.
procl.
plural
posesivo
participio
proclítico
1.ª pers.
2.ª pers.
3.ª pers.
+
xxvi
preposición
Presente
Pretérito
pronombre
reflexivo
regionalismo
sustantivo
singular
sinónimo
verbo bitransitivo
verbo intransitivo
verbo intransitivo copulativo
verbo pronominal
verbo reflexivo
verbo recíproco
verbo transitivo
verbo transitivo usado como
intransitivo
primera persona
segunda persona
tercera persona
más
DICCIONARIO
HÑÄHÑU – ESPAÑOL
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñadi vi pedir muchacha (para casarse
con ella o para que se case con otro)
ntadi s costumbre de andar pidiendo
tadi s petición, solicitud, pedimento
yadi s pedidor
afi (áfi) vti raspar (maguey) Mä mo afi
zu̱ngä rato xudi. Mi tío raspa a las seis de
la mañana. Pret. dá ñafi Sinón. huí ya
tafi
hno̱tfi s medeo (reg.), mediada (reg.),
raspa del maguey del mediodía
tafi s raspador para maguey
tafi s aguamiel; tipo de maguey
yafi s tlachiquero
agate (ǎgáte) s ágata Ra agate geä na ra
do xi mähotho. El ágata es una piedra
hermosa.
agi (agi) vt 1. enterrar Ya ja ra nsei pa ga
agi ya ñusthe ga mpo̱ngatsothe. Ya está
lista la excavación para que entierre yo los
tubos del drenaje.
2. sumir (en el suelo) Ra uähi hingi agi
ra tabi, ho̱nse̱ xihni ra hai. El gañán no
sume el arado, apenas araña la tierra.
3. sepultar Ja pe̱tsi hñäto mäpa dá agi
mä dada. Apenas se cumplen ocho días
de que sepulté a mi papá.
4. tapar, ahogar (plantas) Ya ndäpo ya
bi yagi ya bai ga de̱thä. Las hierbas
crecieron más y ya taparon las plantas de
maíz. Pret. bi yagi Act. indet. tagi
Sinón. 2: ku̱mi; 4: komi
ntagi s acción de sepultar o enterrar;
sepulcro; entierro
ñagi s sepulturero, sepultar
agosto (ágósto) s agosto Ntsu̱tkani tata
je̱ya to̱te na ra ngo di tse̱ti ndunthi ya
pa ra zänä agosto. Cada año en
Ixmiquilpan hacen una fiesta grande el mes
de agosto, que se prolonga por varios días.
ngoñagosto s feria de agosto
sti ñagosto en agosto próximo
mäñagosto adv en agosto pasado
ahñoli (áhñóli) s ajonjolí Ra ahñoli tu̱tsi
ha ra githe xa nteti. El ajonjolí que le
echan al mole está tostado. Sinón. ku
ai (ai) vt 1. sacar (líquido) Dí ai ra dehe
ha ra ju̱sdehe ko na ra ntai. Saco agua
del pozo con un bote.
2. servir (comida) Tixu, yai ra hñuni pa
ga ñuni. Hija, sirve la comida para que
A
a (a) interj 1. Expresa satisfacción. ¡A! ya dá
beni. ¡Ah!, ya sé lo que voy a hacer.
2. Expresa lástima. ¡A! kate nuni ra zi jäi
hingi ju̱tsi ya dusjäi. ¡Ah!, la pobrecita
persona que no levantan los autobuses.
3. Expresa espanto. ¡A! ra bo̱jä ne dä
mpu̱ntsi. ¡Ah!, el camión quiere
volcarse.
4. Expresa admiración. ¡A! xa mani na ra
dänga hnyaxbo̱jä fo̱te ya bifi. ¡Ah!, allí
va un avión grande que va arrojando
humo.
a (a, ǎ) vt despertar Pret. bi ya Act. indet.
ta Véase atsi
a (á, ǎ) s pulga Nu ha ya ähä ya tsatyo
xika a bu̱i. Hay muchas pulgas donde
duermen los perros.
ani s pulga de gallina
mfoxa s pulga que se clava en la
carne
aba (ǎba) s haba (tumor de las caballerías)
Nzäntho ya fani di hñeni ga aba ha ya
go̱ne. Casi siempre los caballos se enferman
de haba en el paladar. Sinón. ndodi
abri (ǎbri) s abril Nzäntho tati Ndäpa
zänä ra abri. Casi siempre Semana Santa
cae en el mes de abril. Sinón. ntatso̱ni
adi (adi) vt 1. pedir Gatho mära ya jäi
ya xa tumba ya hai; mä ga adi nehe. A
todas las demás personas ya les han dotado
de tierras; yo también voy a pedir.
2. solicitar Stá ma stá adi ra bojä ha ra
me̱sbojä ya nso̱ka dí to̱mi hamu̱ dä
tengi hñä. He ido a solicitar dinero al
banco, ya sólo espero que me resuelvan.
3. necesitar Mä zi boti ya adi ra zi ye.
Mi siembra ya necesita la lluvia.
4. exigir, insistir Ra bätsi adi ra ba, ha
otho. El niño exige leche y no hay. Pret.
bi yadi Act. indet. tadi
amäñu̱ vi rogar por mal, desear un
mal (para alguien)
3
ai
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
yo coma. Pret. bi yai Act. indet. tai
Sinón. 1: ati; 2: ani
ai (ai) 1. interj ¡ay! (expresión de dolor,
miedo o placer) ¡Ai! ¡Ndi! ¡Hanthu̱ na ra
pite! ¡Ay! ¡Miren! ¡Un fantasma!
2. vi quejarse (de dolor) Ra dathi
mänxui xi bi ai, po̱de ntse̱di. El
enfermo se quejó mucho anoche, creo que
está grave. Mi ai ya jäi ha ra ju̱tbo̱jä ko
ra ntsimi. La gente en el metro estaba
quejándose porque iban apretados.
Sinón. 2: däntsi
Ajuä (Ahuä̌) s Dios Pätse̱ Ajuä. Juro por
el nombre de Dios. Sinón. Zi Dada
dä bäjuä quién sabe, sabrá Dios
da Ajuä entrega a Dios
jamädi Ajuä ¡Gracias a Dios!
ra hñäjuä, ra hñätajuä con dificultad,
milagrosamente
fatajuä vt mandar saludo
hatajuä vi engañar a Dios
haxajuä interj ¡Buenos días!
maajuä interj ¡Gracias a Dios!
matajuä adj ¡buena persona! ¡bien
haya! (reg.)
matajuä vi encomendarse a Dios;
clamar a Dios
akäte (ákáte) vti acechar, espiar (compl.
indet.) Yo ndunthi ya jäi ngubu̱ akäte,
nzäge na ra tsähni xa bati. Andan
varias personas como acechando, tal vez es
que se ha escapado un prófugo. Pret. dá
ñakate Véase aki, -te
yakäte s acechador
ntakäte s espionaje
akhñuni (ákhñúni) vi servir la comida Mä
be̱po geä akhñuni ha ra nzimxudi. Mi
cuñada es la que sirve la comida en el
almuerzo. Pret. dá ñakhñuni Véase aki,
hñuni
ntakhñuni s sacador o cuchara de
sacar comida
yakhñuni s persona que sirve
comida
aki (aki) vt espiar, vigilar, acechar Dí aki
ra mbängmixi; ngeä tsikägi mä o̱ni.
Espío al gato montés porque se come mis
gallinas. Pret. bi yaki Act. indet. taki
Sinón. su, fadi
akäte vi acechar
4
aki (áki) vt 1. sacar (líquido) Ra hñuni di
nthu̱ni, yaki tsu̱ pa hinda dontsi. La
comida ya está hirviendo, saca un poco para
que no se derrame.
2. servir (bebida y comida) Me̱to yaki
rá hñuni ri dada nepu̱ gi yakua ya
manza mära. Aparta la comida de tu
papá antes de que le sirvas a otros. Pret.
bi 'yaki Act. indet. t'aki Variante aki
Sinón. atsi Véase atsi
ntaki s el apartado o reservado
(alimento, bebida)
Akntoxi (Akntǒxi) s Espía de la Cena
(lucero) Xa thumpi ra Akntoxi na ra tso̱
to̱ge po ra ñuhyadi yaä ra ntoxi. Le han
llamado Espía de la Cena a un lucero que
aparece por el poniente al anochecer, a la
hora de la cena. Sinón. Jotandämfri Véase
aki, toxi
aksei (áksei) vi sacar pulque Mä dada
aksei ha ra tse ne umbabi ya jäi. Mi
papá saca pulque en la olla, y lo da a la
gente. Pret. dá ñaksei Sinón. ansei Véase
aki, sei
yaksei s persona que saca pulque
algodo (álgódo) s algodón Rá nda ra
algodo ra mboi. La semilla del algodón es
prieta. Sinón. tudi
alma (ǎlma) s 1. alma, espíritu Rá alma
ra zi ngo̱kei ya bí bu̱huí Ajuä. El alma
del difunto ya está con Dios.
2. cadáver Rá alma ra ngo̱kei, xi ra
hñu̱. El cadáver del difunto pesa mucho.
3. compasión Ua otho ra alma nuni ra
ño̱ho̱, hänja xi nampi rá be̱hñä. Creo
que no tiene compasión aquel hombre,
porque seguido maltrata a su esposa.
Variante anmä Sinón. 1: hu̱ste; 2: ndoyo,
ngo̱kei; 3: nthekäte
amañu̱ (ámáñu̱) vi rogar por mal, desear
un mal (para alguien) Nubu̱ gi amañu̱ de
geke go ma te gi thogi. Si deseas un mal
para mí, a tí te puede acontecer. Pret. dá
ñamañu̱ Véase adi, ñu̱
ambi (ambi) vbt preguntar (a alguien) Dá
ambi ra Xuua ha bí mpe̱fi, pe himbi ne bi
xikägi. Le pregunté a Juan en dónde
trabaja pero no quiso decirme.
Variante ambabi Véase ñani
angi, angagi me lo pregunta
anai, ani, añi te lo pregunta
5
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ami (ami) vt 1. escarbar Ra ndämfri
ami ra hai; ngeä ne dä ntuhnuí mäna.
La res escarba tierra porque quiere pelear
con otra.
2. erosionar Ntse̱ ra kati ha dí poti, ko
ra ye ami ra hai, ho̱nse̱ tsogi ra xido.
Donde siembro está muy inclinado, la
lluvia causa erosión al terreno dejando
puro tepetate. Pret. bi yami Act. indet.
tami Sinón. xei, xemi, xeti
rá ntami ra dehe la erosión que
ocasiona el agua
ani (ǎni) vt servir (comida o pulque) Mä
nänä geä bí ani ra hñuni ha ra ngo. Mi
mamá es la que está sirviendo la comida en
la fiesta. Pret. bi 'yani Act. indet. t'ani
Sinón. aki, atsi, ai
ñangähñuni, s servidor; recipiente
en que se sirve la comida
ntani s servida de comida
ntangähñuni s servida de comida;
utensilio para servir la comida
ntanahñuni s acción de servir la
comida
ñani vi servir alimentos
yani s servidor (de comida)
ani (áni) s anís Tai ra ñethi nthoki ko ra
ani, xahmä xá ñho pa ra hñeni gá ntsu.
Cómprate la medicina preparada con anís;
quizá sea buena para la enfermedad de
susto.
ani (ani) vt 1. escarbar, desenterrar
(barbacoa, tesoro) Ani ra thumngo̱; xahmä
ya bi dä. Desentierra la barbacoa; quizá ya
se coció.
2. despertar (al que duerme) Ani ri dada,
yaä dä ma ra be̱fi. Despierta a tu papá;
ya es hora de que se vaya a trabajar. Pret.
bi yani Act. indet. tani Sinón. 1: xei,
xeti; 2: atsi
animä (ǎnímä) s 1. cuerpo del muerto,
cadáver Ya bi thuxa ra zi animä ma dä
tagi. Ya se llevaron el cadáver para ir a
sepultarlo.
2. el finado, el difunto Ndu ra animä ya
pe̱tsi hñunje̱ya bi hñäkajuä. El finado
hace tres años que falleció. Ra animä bi
zogi ya tsogi nubu̱ himi tutho. El
difunto dejó recomendaciones sobre la
herencia antes de fallecer.
3. alma, espíritu Tenä ge rá animä ya
Arado
animä tso̱ni ha rá ñäni Ajuä. Dicen que
el alma de los difuntos llega a la presencia
de Dios. Sinón. dungo̱kei, hu̱ste
anjenjo (ánjénjo) s ajenjo Nu ya kue̱se̱
jäi tsi ra anjenjo ntho̱tse, gehni hñäkua
ra kue̱. Las personas enojonas toman ajenjo
hervido para que se les quite lo enojonas.
anmä [Variante de alma] alma
ansei (ánsei) vi sacar pulque, servir
pulque Ha ra ngo go dí ansei, ha naño
too xe̱mbi ya jäi. En la fiesta yo saco el
pulque, pero otros son los que lo reparten a
las personas. Pret. dá ñansei Sinón. aksei
Véase ai, sei
ntansei s servida de pulque; sacador
de pulque (utensilio)
ñansei s persona que saca el pulque
ante [Variante de änte] antes
antiua (ǎntíwa) 1. adj antiguo Nu ya ya
mohi ga antiua mäme̱to xi mi tse̱ti. Los
platos antiguos duraban mucho.
2. s antiguo (persona) Tenä ge nu ya
jäi ga ue̱mä geu̱ ya antiua bi bu̱i
mäyabu̱. Dicen que la gente antigua era
gigante. Sinón. mäyabu̱
ani (ǎni) s pulga de gallina Ho̱nse̱ dá
bai ha rá ähä ya o̱ni dá mihi na ra ani
ha mä ua. Nada más me paré en donde
duermen las gallinas y se me pegó una pulga
de gallina en el pie. Sinón. yesto Véase a,
o̱ni
apa ra tähä (ǎpa rá tä́hä) perturbar el
sueño Tsopu̱ ra binxähi gi pe̱i, ogi apa rá
tähä ri dada, ge ma dä nangi zu̱ngahñu
xudi dä ma. Deja esa guitarra que estás
tocando; no le perturbes el sueño a tu papá,
que se va a parar a las tres de la mañana
para irse. Véase atsi, ähä
ntaptähä s perturbada del sueño de
otro
apio (ǎpio) s apio Tena ra apio, xi ra
nzaki pa dä tsi, ha tena ge ra ñéthi. El
apio tiene muchas substancias nutritivas y es
medicinal, según dicen.
Arado (Árádo) s Cetus (constelación) Ra
Arado geu̱ ra ya tso̱ di te̱ntho ha di neki
ngu rá tabi ra nte̱i. La constelación Cetus
es un grupo de estrellas que están una tras
otra, y se ve como la mancera de la yunta.
Sinón. Uatsanza
arhmä
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
arhmä (arhmä) s arma Ra dä Monda di
tsuni ge hinto dä hñä ya arhmä, ngu ra
nzafi ne ra juai. El gobierno de México
prohibe que se cargue armas, como escopeta
o cuchillo. Sinón. nthote
aspi (áspi) vi cubrir las brazas con ceniza
Nuga nzäntho dí aspi pa hinga hñäspi.
Yo siempre cubro con ceniza las brasas para
no ir a traer lumbre. Sinón. eni ra tsibi,
thini ra tsibi Véase agi, tsibi
asta (asta) adv 1. hasta (espacio) Mä tu̱ bí
mpe̱fi asta yabu̱. Mi hijo está trabajando
hasta lejos.
2. hasta (tiempo) Ga zi nze̱njuathohu̱,
asta rí xudi. Nos vemos. Hasta mañana.
3. hasta (admiración) Asta xi ra Xuua mi
e̱ntsate. Hasta Juan decía palabras
indirectas. ¿Asta ja nubye̱ gí jutki?
¿Hasta ahora, apenas, me estás pagando?
4. hasta (actividad exagerada) Asta gí
honi hänja gra napi. Hasta buscas la
forma para que te pegue. Variante ata
ata (ǎta) s 1. altar Ra jäi mäyabu̱ mi
hoki ya ata ga do, pa ha mi o̱teni ya
so̱cämbeni. La gente antigua hacía altares
de piedras y allí realizaban su adoración.
2. púlpito Nara zi däkei bi thogi ha ra
ata bi mänga ra ya noya gä tsofo. Un
anciano pasó al púlpito y dio unas
palabras de consejo. Sinón. mäkähutsi
ati (ati) vt 1. raspar (maguey) Ya uada dí
ati yoki ra pa, hin dí no̱ge. Raspo los
magueyes dos veces al día, no los medio.
2. escarbar (arrastrando la tierra) Bu̱ käi
ra dehe ati rá hai ra huähi. Cada que
bajan avenidas de aguas escarban la tierra
de la milpa. Pret. bi yati Act. indet.
tati Sinón. 1: ami; 2: xemi
ñatuatafi v rec ayudarse unos a otros
a raspar los magueyes
ati (áti) 1. vt sacar (líquido) Dí ati ra
dehe ha ra ju̱sdehe, ga ñunga ya do̱ni.
Estoy sacando agua del pozo para regar las
flores.
2. vt servir (comida) Ati ya manza ga
hñuni pa ya ga ñuñhu̱. Sirve los platos
de comida para que ya comamos.
3. s mina Tenä ge Nju̱nthe be̱fi
ndunthi ya ati. Dicen que en Pachuca
explotan varias minas. Pret. bi yati Act.
indet. tati Sinón. 1 y 2: atsi
6
athe (áthe) vi sacar agua ¡Xi gi athe nihi
pa gi ñungä ya ndäpo! ¡Cómo madrugas
para sacar agua para regar las plantas! Pret.
dá ñathe Véase ati, dehe
ntathe s cosa para sacar agua; acción
de sacar agua
yathe s persona que saca agua
atsi (atsi) vt despertar Ogi atsi ko ri
hmafi ra bätsi ähä, rí ma thi. No
despiertes con tus gritos al niño, que está
dormido; vete afuera.
atsua rá tähä perturba el sueño a uno
avio (ávio) s 1. avión Ra avio di hñatsi
ha ra ndähi ne rabu̱ tagi. El avión vuela
en el espacio y a veces se cae.
2. libélula Nu ya ya zi zuue ga avio di
ho dä hñatsi ha yo ra dehe o ha
potho. A las libélulas les gusta volar en
donde corre el agua o está encharcada
nada más. Sinón. 1: hñaxbo̱jä; 2:
fanizithu
axahai (áxáhai) vi aventar tierra Ra doro
di nkue̱; hänge axhai. El toro está
enojado; por eso avienta tierra.
Variante axhai Sinón. päntsahai Véase
atsi, hai
ñaxhai s el que avienta tierra
ntaxhai s herramienta con que se
avienta tierra
axi (ǎxi) s ajo Variante axo
ayunä (áyúnä) 1. vi ayunar Enä ge nuu̱
ya jäi di ñupi ha ra mixa xa ayunä.
Dicen que la gente que toma la hostia en la
misa ha ayunado.
2. s ayuno Ra ya jäi o̱te ya ayunä ha
ra to̱ho̱ ne o̱ta na ra sadi. Algunas
personas hacen sus ayunos en el cerro y
hacen una petición. Sinón. 1: behe; 2:
bepi
ayo (ǎyo) s pulga de perro Nuua bu̱i ya
ayo, ngeä ha ähä ua ra tsatyo. Aquí hay
pulgas de perro, porque aquí duerme el
perro. Véase a, yo, tsatyo
aki [Variante de aki] sacar (líquido)
athä (áthä) vi desvelar Tata xui dí
athä, ngeä dí aki na ra be. Noche a
noche me desvelo porque espío a un ladrón.
Pret. dá ñathä, dá athä Véase a, tähä
ntathä, ñathä s desvelada, desvelo
yathä s persona desvelada
7
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
atsi (átsi) vt 1. sacar (comida o líquido)
Ixo, uá atsi ha ra po̱the na xano ra dehe
pa ga tsihu̱. Hijo, ve a sacar un jarro de
agua del manantial para que tomemos.
2. cucharear Ra bätsi ya atsi se̱he̱ ra
tu̱hu̱ ha ra manza. El niño ya cucharea
solo la sopa del plato.
3. desenzolvar Mä ga atsi ra ju̱the pa dä
ño xá ñho ra dehe. Voy a desenzolvar el
caño para que corra bien el agua.
4. palear Yá gu̱xatatsi mä dada atsi ra
hai ñani ngu ñani ha ra huähi. Los
formadores de bordos de papá, palean
tierra de un lado a otro en la milpa. Pret.
bi yatsi Act. indet. tatsi Sinón. 1 y 2:
aki; 3: xami, xai; 4: ati, aki
Ä
ädiza (ädizǎ) s madera áspera Ya xithe̱
nuu̱ ba ha ya paxithe̱ ya ädiza. Las
tablas que venden en las madererías son de
maderas ásperas. Véase ñädi, za
ädo (ä̌do) s piedra áspera Bu̱ ga nxaha dí
ñeste ha mä ndoyo ko na ra ädo. Cada
vez que me baño me restrego el cuerpo con
una piedra áspera. Sinón. tädo Véase ñädi,
do
ägi (ägi) vt esconder, ocultar Ya meyabu̱
mi ägi ya bojä ha ra hai. Los antiguos
ocultaban el dinero debajo de la tierra. Pret.
bi ñägi Act. indet. tägi Sinón. komi
ähä (ä́hä) 1. vi dormir Dí ähä nihi, ngeä
dí pa nihi ha mä be̱fi. Me duermo
temprano, porque voy temprano a mi
trabajo.
2. s dormitorio Ha mä ähä bu̱i ya a ga
tsatyo. Hay pulgas de perro en mi
dormitorio. Pret. bi ñähä Sinón. 2:
tähä
äkäo̱ni nukätsu̱di dormirse muy
temprano y levantarse muy temprano
äjua (ä́jwa) s echadero de conejo Nuni ha
rá ua ra binto jani na ra äjua. Allí al pie
del granjeno hay un echadero de conejo.
ästi
äkui (äkui) vbt esconder (a alguien), ocultar
(a alguien) Ra bätsi dí äkuí ra dotfi pa
hinda zi. Le escondo el azúcar al niño, para
que no se la coma. Pret. bi ñäkui Act.
indet. täkui Véase ägi, -bi
äni (ä̌ni) vt mover Ra ndähi äni ya dänga
bai ga za. El aire mueve los árboles
grandes. Sinón. hmäni
äni (äni) vt menear, mover Ra masei äni
ra sei nubu̱ ani na te̱ni ra sei. El
pulquero menea el pulque cada vez que
sirve un litro. Pret. bi ñäni Act. indet.
täni Sinón. änti, uänti
ntäni s meneador (instrumento)
ntänsei s meneador de pulque
änte (ä́nte, ánte) Las oraciones entre llaves {}
tienen el ajuste sintáctico necesario para evitar
el uso del préstamo del español. 1. conj antes
de Änte gi ma, nda Xuua, tsi na ra zi
dehe. {Me̱to tsi na ra zi dehe, nda
Xuua, nepu̱ gi ma.} Antes de irse, don
Juan, tómese un refresco.
2. prep antes de (tiempo) Ante rá ngo ra
skuela ya dí muntsi ra bojä. {Stí zo̱ rá
ngo ra ngunsadi ya dí muntsi ra bojä.}
Antes de la clausura de clases colecto el
dinero.
3. prep ante (persona) Yoho ya jäi bi
mai ante ra nzaya pa bi hñanthyä.
{Yoho ya jäi bi mambä nzaya pa bi
hñanthyä.} Pararon a dos personas ante
el juez; las carearon.
änti (änti) vt menear, mover Dí änti ra
tei pa hinda zäti ha rá ua ra tse. Meneo
el atole para que no se queme en el fondo de
la olla. Sinón. äni, uäni, uänti
ästi (ä̌sti) vt 1. aguzar, afilar Ra ntoza
dí ästi pa dä ñofo xá ñho. Afilo el lápiz
para que escriba bien.
2. labrar Dí ästi na ra xithe̱ pa dä
kongi. Estoy labrando una tabla para que
se alise.
3. cepillar Ra xithe̱ dá tai xa ñädi
hänge dí ästi ko ra thukza. La tabla que
compré está áspera, por eso la estoy
cepillando con la garlopa.
4. podar Ya dí ästi ya bai ga hoga de̱jä
pa sta ñepu̱ ra panthi da roho. Ya
estoy podando las matas de higo para que
cuando venga el viento solano, retoñen.
5. cortar Mä dada he̱ki ya ye̱za ha nuga
äti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
dí ästi yá bini ko na ra manjuai. Mi
papá le corta las ramas a los árboles y yo
les corto las espinas con un machete.
6. adelgazar Dí ästi na ra tsu̱to pa rá
mfotsi ra xifri mosei. Estoy
adelgazando una vara para hacer la clavija
del cuero. Sinón. 1: ätsi; 2 y 3: ko̱ste,
kosti; 4 y 5: he̱ki; 6: tsu̱u̱ti Véase ätsi,
ätsi
äti (äti) vt revolver, preparar (revoltijo)
Dá äti tsu̱ ra kamädäju̱ ko ya xätä.
Preparé un revoltijo de habas verdes con
nopales.
ntäti s poxol, revoltijo
äti (ä́ti) 1. vt apuntar (a alguien) Ho̱nse̱
dá äti mä ntsu̱be ko ra nte̱ngä bo̱shnä,
nuä bi mafi. Nada más le apunté con la
pistola a mi enemigo, y hasta gritaba.
2. vt atinar, acertar (disparo) Ra xito
mi ja mädenthebe ra yabu̱ dá äti ko ra
ñoho ra nte̱i. Al segundo tiro le atiné a
la botella que estaba a cincuenta metros
de distancia.
3. s puntería Bu̱i ya jäi ja ya hoga
ntäti. Hay personas que tienen buena
puntería. Sinón. 2: kahni, tsu̱di
ntäti s puntería
ätsi (ä̌tsi) vt 1. cepillar (madera) Ha ra
paxithe̱ dá tai ku̱ta ya xithe̱, ne dá xipi
da ñätsi bestho. Compré cinco tablas en
la maderería, y les dije que las cepillaran
luego.
2. sacar punta Mä ntoza dí ätsi pa ofo
xá ñho ha ra he̱mi. Le saco punta a mi
lápiz para que escriba bien en el papel.
3. adelgazar Dá ätsi na ra tsu̱to ga
meza pa na ra theti. Adelgacé una vara
resistente para un malacate.
4. cortar, tumbar (espina) Ra Xuua tse̱ki
ya ye̱thi, ha nuga dí ätsi yá bini. Juan
tumba las ramas de los mezquites, y a esas
ramas yo les corto las espinas.
5. podar Tata je̱ya dí ätsi ya bai ga
hoga de̱jä ha ya bai ga ixi pa xi dä
no̱ge ya pe̱ni. Año por año podo las
matas de higuera y las de durazno, para
que produzcan fruta abundante.
6. labrar (p. ej.: piedra, madera) Mäthoni
ra mu̱ni ne ra mu̱ti pa ga ätsi ya do.
Son necesarios el martillo y el cincel para
labrar la piedra. Pret. bi 'ñätsi Act. indet.
8
t'ätsi Variante ätsi Sinón. 1: ko̱ste,
kosti; 2: tsäti; 3: tsu̱ti; 4 y 6: ästi; 5:
poki
äxi (ä̌xi) vt 1. esquilar Ra Xuua äxi ya
de̱ti ha äxi xá ñho. Hingi he̱kua rá xifri.
Juan esquila el ganado lanar y lo hace bien,
no le corta el cuero.
2. pelar, cortar el pelo Nuni tai bu̱i too
äxi ya jäi. En el centro hay quien le
corta el pelo a la gente.
3. robar Ya bo̱jä hätsi ya so̱tändäpo
Monda, äxi ra me alfafa, äxi ga so̱te o
ga boja̱. Los camiones forrajistas que
transportan alfalfa a México, le roban al
dueño de la alfalfa, le roban en pacas, o en
dinero.
4. engañar Pret. bi ñäxi Act. indet. täxi
Sinón. 1: äxyo; 3: hati
ntäxi s peluquería; peluqueada;
mucho ganado caprino; engaño
täste s tijeras
äxkayo (ä́xkayo, äxkäyo) s lechuza Mí
thogi mänxui ra äxkayo, bi hñu̱xi ntse̱di
y tenä ge ra yo̱te. Anoche pasó la lechuza
y dio un chiflido fuerte; y dicen que es de
mal agüero.
äxyo (ä́xyo) vi trasquilar ganado lanar Ra
Beto bí äxyo ha ya huähi ha na ra
xuditähi. Roberto está trasquilando en las
milpas bajo la sombra de un mezquite. Pret.
dá ñäxyo Véase äxi, yo
ntäxyo s acción de trasquilar
äye̱ (ä́ye̱) s 1. mano acertante Mä ñe̱i ra
äye̱, ngeä dá äti ra thandi ga xito ko na
ra do. Mi mano derecha es acertante
porque le di al blanco, que era una botella,
con una piedra.
2. buen tirador Mä tu̱, xi ra äye̱ ko ra
nte̱ngä bo̱shnä nubu̱ di nkahni. Mi
hijo es un buen tirador cuando tira con la
pistola.
ñäye̱ tiene buen pulso
9
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
B
bá (bá) procl Indica el imperativo, de acción
én otro sitio. Xuua, bá handi bu̱ ya ba hñui
ra o̱ni. Juan, ve a ver si ya puso la gallina.
Bá e gi ñuni, ha bá ñafi bestho. Ven a
comer, y vete a raspar inmediatamente. Rí
ma bá kätsa ya me̱fi pa gi xo̱ni, pa da
ño ra be̱fi. Véte a ver a los peones para
que les actives, para que avance el trabajo.
Variante uá
bá (bá) procl Indica la 3.ª pers. del pret., de
acción en otro sitio. Mängu̱nde ra nzaya bá
mihi ra hyote ha rá ngu nará mo.
Anteayer el juez aprehendió al asesino en la
casa de uno de sus tíos.
badu (bǎdu) s pato Bu̱ ra ya badu ya
mbängi, ne ra ya maxo. Hay unos patos
silvestres y otros domésticos. Sinón. pato
baga (bǎga) s vaca Ra baga bi nestihi,
ngeä tsa na ra tsateginue. La vaca se
echó a correr porque le está picando un
tábano.
nxubga s vaca (hembra)
bagre (bǎgre, bagre) s 1. bagre (pez de río)
Ra bagre hingi yo habu̱ xa hñe ra dehe,
hange tsa dra ju̱ ko ra xitä. El bagre anda
donde no tiene mucha profundidad el agua,
y se puede agarrar con la red.
2. bagre, araña de sol Ra bagre yo ha ya
do o xa nthitsa ha ya ye̱stä. La araña
bagre anda en las piedras o está oculta en
las pencas de los nopales. Sinón. 1:
be̱xhuä
baha (bǎha) vi pegarse (atole, leche) Bu̱ gi
hñoka tei mäthoni hingi tsaya gi äni pa
hinda baha. Si haces atole necesitas
moverlo constantemente para que no se
pegue. Sinón. uete
balo (bálo) s 1. valor, precio Nuä mä
mboni dá pa himbi jutki ngu rá balo. No
me pagaron el valor del animal que vendí.
2. atrevimiento, audacia Nuni ra ño̱ho̱
bi me̱tsa rá valo bi heke nuyu̱ ya ño̱ho̱
mi tuhni. Aquel hombre tuvo el
bayome
atrevimiento de separar a aquellos dos
hombres que estaban peleando.
3. energía, fuerza (del cuerpo) Ra dathi
ya ja rá valo dä ño. El enfermo ya tiene
energía para caminar. Sinón. 1: mui; 2:
no̱te; 3: tse̱di, nzaki
bandera (bándéra) s 1. bandera, pabellón
Rá bandera de Monda pe̱tsi hñu ya
njäti. La bandera de México tiene tres
colores.
2. bandera (reg.), banderola blanca (usada
como señal para anunciar que hay pulque)
Bí ja ra sei ha ra nä Adela; xini, bí to̱ge
ra bandera ha ra tähi. Hay pulque con
doña Adela; mira, está puesta la bandera
en el mezquite. Sinón. 1: beste
barista (bárísta) s varista (reg.),
colaborador del juez auxiliar para avisar a la
gente Ra varista bi thogi mäxudi nihi bi
mä ge dä ma ra mfoxbe̱fi ya jäi ha ra
ngunsadi. El varista pasó en la madrugada
para decir que la gente va a ir a la faena de
la escuela. Sinón. nzu̱tbi, nzu̱thuí
barri (bárri) s barril Ra duksei bi zämi
na barri ra sei ga ndenthebe litro. El
rescatador de pulque retuvo un barril de
pulque de cincuenta litros. Sinón. tso̱nza,
za, te̱ni
baxa (bǎxa) s 1. basura o desecho (de la
mies) Boni ndunthi ra ju̱ habu̱ bi bogi ra
baxa. Está regado mucho frijol donde
amontonaron la basura.
2. desperdicio (que sale después de colar
algo) Ra baxa po̱ni ha ra deheju̱ni
matsi ha ra de̱thä mati, umfu̱ ra
tsu̱di. El desperdicio que salga del agua
de masa colada del maíz sancochado,
dénselo al puerco. Sinón. 1: paxi, paha,
hñafi; 2: mfatsi, mbongi
baxjua (bǎxjua) s Navidad Mäje̱ya ra ngo
ga baxjua dá bu̱itho ha mä ngu. El año
pasado en la fiesta de Navidad, nada más
estuve en mi casa. [Esp.: pascua]
bayo (bǎyo) s rebozo Hñuxa ri bayo bu̱
gi ma tai. Póngase su rebozo si va a la
plaza. Sinón. thuye̱, ze̱njua
bayome (bǎyome) s rebozo tejido Mä
bayome dí hu̱ ti ha mä xu̱tha bi ku̱gi ora
ndi du̱ti rá zibe ra ronjua. Mi rebozo
tejido, que me pongo en la espalda, se
bazu
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
rompió en el momento en que apretaba la
trama del ayate. Véase bayo, pe
bazu (bázu) adj 1. velludo, velloso Bu̱i ya
jäi ya bazu yá ye̱. Hay personas que están
velludas en las manos.
2. peludo (animal) Dí pe̱tsi na ra
tsatyo ra bazu. Tengo un perro peludo.
3. pachón Nu ya tu̱ka bazu tsatyo,
kotuabi yá da nu yá xi. A los perros
pequeños pachones, el pelo les cubre los
ojos. Sinón. 2 y 3: xirgo
bazu kämyo (bázu kä́myo) cardón
espinudo.
bazu ronjua (bázu rónjua) s ayate hebra,
ayate xirgó (reg.), ayate mal hilado
Sinón. xinguye̱; xirgo
bazumu̱i (bázúmu̱i) s persona con barriga
velluda Bu̱i ra ya däme ya bazumu̱i, ha
nehe ya ye̱. Hay hombres que están
velludos en la barriga y también en los
brazos.
bädi [Forma secundaria de pädi] saber
bädi (bä̌di) s adivino Na ra pa bi fekägi
na mä tsanza, pe pa dá tsu̱di dá ambabi
na ra bädi pa dá pädi too xkí bekägi.
Una vez me robaron mi camión, pero para
encontrarlo le pregunté a un adivino para
dar con el que me lo había robado. Véase
pädi
bähi (bä̌hi) [Pret. de pähi] adormecerse,
entorpecerse (alguna parte del cuerpo) Nunä
ra be̱fi ga ntu̱ngi di bähi yá ua na. Con
este trabajo que se hace en cuclillas se
adormecen los pies.
mbähi s adormecimiento
mbähi adj adormecido
bämhñä (bä̌mhñä) s sabio Bu̱i ndunthi
ya ño̱ho̱ xa nxadi ha nubye̱ ya bämhñä.
Hay muchos hombres que han estudiado y
ahora son sabios. Véase pädi, ñä
bänte (bä̌nte) 1. s súplica Rá bänte ri
thuhu maha gi faxki. Por amor a tu
nombre ven a ayudarme. (lit.: la súplica de tu
nombre)
2. vt suplicar, rogar, pedir un favor
Hängu dí bäntebi, pe hingi yo rá mu̱i.
Tanto que le suplico, pero no se le
enternece el corazón.
bäsbe̱hñä (bäsbé̱hñä) s mujer joven Dá
handi na ra be̱hñä ya pe̱tsi ndunthi yá
bätsi ha tobye̱ ra bäsbe̱hñä. Vi una mujer
10
que ya tiene muchos hijos y todavía es una
mujer joven. Variante bätsabe̱hñä Véase
bätsi, be̱hñä
bäsdänxu (bäsdänxu) s mujer fuerte a
pesar de sus años Nuni ra be̱hñä ya pe̱tsi
ndunthi ya je̱ya ha tobye̱ ra bäsdänxu.
Aquella mujer ya tiene muchos años y
todavía está fuerte físicamente. Véase bätsi,
dänxu
bäsjäi (bäsjäi) s joven (persona) Nuni ra
ño̱ho̱ tobye̱ ra bäsjäi ha ya di hñeni de
ya hmehño. Aquel hombre todavía está
joven y ya está enfermo de los riñones.
Variante bätsajäi Sinón. ntsu̱ntu̱ Véase
bätsi, jäi
bäsño̱ho̱ (bäsñó̱ho̱) s hombre joven Stá
nu ra ya jäi nuu̱ ya de mäyabu̱ ha
tobye̱ ya bätsaño̱ho̱. He conocido a unas
personas que son antiguas y todavía son
hombres jóvenes. Variante bätsaño̱ho̱
Véase bätsi, ño̱ho̱
bätsi (bätsi) s 1. hijo (animal o humano)
Tenä ge ra keñä hingi tede gatho yá
bätsi; mäde tsi. Dicen que la víbora no cría
a todos sus hijos, se come a la mitad.
2. niño, niña, criatura Ya hingi ñe̱nga
yá bätsi ha ra ngu ga nsadi koñä
ndunthi. Ya no caben los niños en las
aulas de la escuela porque son muchos.
3. cría Rá bätsi ra nxubga di hñeni,
hänge hingi ne dä ntsu̱. La cría de la
vaca está enferma, por eso no quiere
mamar.
jabätsi vi adoptar como hijo
mbätsi vi ser menor de edad
bätsi (bä́tsi) 1. adj joven Ya jäi bätsi di
ho dä ntso̱nte habu̱raza. El gusto de las
personas jóvenes es pasearse por
dondequiera.
2. vi estar joven Tobye̱ dí bätsi, hange
dí ne ga ma ra nguga nsadi. Todavía
estoy joven, por eso quiero ir a la escuela.
be (bé) s 1. ladrón, ratero Tenä ge ya be
ku̱ti ha ya ngu, ha ya dakate yo ha ya
ñu. Dicen que los rateros entran en las
casas, y los asaltantes andan en los caminos.
2. asaltante, asaltador Tenä ge
mäme̱to mi yo ya be mi taki ya
neñu. Dicen que antes andaban
asaltantes que asaltaban a los viajeros.
Vocal nasal: bë Véase pe
11
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
beba (beba) s ladrón de leche (que mama
la leche de otra que no es su madre) Yobu̱
na ra tu̱nxi ya ra dängi ra beba. Por
ahí anda un cabrito ya grande que es ladrón
de leche. Vocal nasal: bëba Véase pe, ba
behe (běhe) 1. vi ayunar Bu̱i ya jäi di
behe na pa, ngeä njabu̱ ya nzäi. Hay
personas que ayunan un cierto día, porque
así es su costumbre.
2. s Cuaresma Ya pa ga behe jätsi ngu
dä thogi Ndäpa. Los días de Cuaresma
terminan pasando Semana Santa.
3. s viernes Ga mabu̱ na behe ga
tso̱ñäi. Voy por allá un viernes a
visitarte.
4. s ayuno Ra behe to̱te ga sabdo. El
ayuno lo hacen los sábados. Vocal nasal:
bëhë Sinón. 2: Däbehe
mbehe s viernes
beni (běni) vt 1. recordar Xahmä gí beni
ra kohi dá kohu̱ ra paä. A ver si
recuerdas el convenio en que quedamos ese
día.
2. pensar Ya dá beni te ga o̱te. Por fin
pensé lo que voy a hacer.
3. creer, confiar Ri nänä beni ge gi
nxadi, ha nege gi o̱tadondo tho. Tu
mamá cree que estás estudiando, y eso que
nada más te haces el tonto.
4. pensar Ya bätsi ho̱nda ra nteni beni.
Los niños solo piensan en jugar.
5. inventar Nu ya jäi di nxadi dä hoka
ra ñethi bi beni hanja dä hyoki ra
ñethi mpihi ko yá mo ra nanxa. Las
personas que hacen medicinas inventaron
un método para sacar la penicilina de lo
podrido de la naranja.
6. extrañar Mä nänä bi du; hingi tsa ga
puti ha ma mfeni, xi ntse̱di dí beni.
Desde que falleció mi mamá no puedo
borrarla de mi mente; la extraño mucho.
bentho vt recordar todavía;
memorizar
feni s conmemoración
mfeni s mente, memoria,
pensamiento, imaginación
beni ra mfeni piensa casarse
bense̱ (bénse̱) vi 1. pensar por sí mismo
Tixu, bense̱ nuä gi pe̱fi ha ra ku̱ni,
himähyoni ga xiai. Hija, piensa por ti
bentho
misma lo que has de hacer en la cocina, no
es necesario que te lo esté diciendo.
2. meditar, reflexionar Tu̱, bense̱ ua xá
ñho nuä gí o̱te ua hinä, nubye̱ ya gí
nti. Hijo, medita por ti mismo si está bien
lo que estás haciendo o no, ahora que ya
te emborrachas.
3. imaginar Ra yoskuela bi hoka na ra
koi nuä bi bense̱. El estudiante hizo un
dibujo de algo que se imaginó.
4. saber (sin la intervención de otro) Ra
nsu uädri ya bense̱ nuä dä me̱fi ha ra
uädri. El jardinero ya sabe lo que ha de
hacer en el jardín.
5. decidir (por sí mismo) ―Ngu dí ne ga
nxadi ha ngu hinä. ―Ngu bense̱ nuä gi
ne gi pe̱fi pa hinto gi pe̱tsi. ―Como
que quiero estudiar y como que no.
―Pues decide tú mismo lo que has de
hacer para que no culpes a nadie.
6. mal interpretar ―Xi bu̱i ndunthi ya
be̱mfeni. ―Ä xähmä hingo gí xikaua.
―Go gí bense̱, nuga hinte dí xiai.
―Hay muchos estúpidos. ―A ver si no
me lo estás diciendo a mí. ―Tú mismo lo
mal interpretas; yo no te dije nada.
Variante bense̱he̱ Sinón. 4: pädise̱ Véase
beni, se̱he̱
bentfani s res robada Ya xa jota fadi ya
mantfani ga bentfani. Ya encarcelaron a
los vendedores de reses robadas. Véase pe,
ndämfri
bentya (béntya) vt ventearse Mä fani dä
tsiti ha xkí xanthe, kongeä bi bentya na
ra ye̱, nubye̱ nku̱ntsi. Abrevé mi caballo
y había sudado, y con eso se venteó de una
mano y ahora manquea. Sinón. xo̱ge,
kuentä
bentho (béntho) vt 1. recordar nada más
Dí bentho nää ra paä dá be̱di mä bojä,
ge mi nsabdo. Nada más recuerdo el día
que perdí mi dinero; fue un día sábado.
2. extrañar Bentho rá nänä ra
tu̱nthfani, hänge mafi. El becerro
todavía extraña a su madre; por eso
brama.
3. memorizar Ra yoskuela gatho
bentho nuä bi sahni ha ra skuela. El
estudiante ha memorizado todo lo que le
enseñan en la escuela. Sinón. 2: hñei; 3:
mepya Véase beni, tobya
beni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
beni (beni) s robagallinas Véase be, o̱ni
beñäjuä (béñäjuä̌) vi encomendarse a
Dios Véase beni, Ajuä
berro (běrro) s berro Ra berro xi xa ku̱hi
ga kani, ha nehe ra ñethi, nä. El berro
es sabroso guisado como el quelite, y
también dicen que es medicina. Sinón. kani
dehe
bete (bete) s 1. traicionero (que ataca
repentinamente) Bu̱u̱ ya tsatyo ya bete,
ngeä hingi fo̱ge pa dä ntsate. Hay perros
que son traicioneros, porque no ladran al
atacar.
2. traidor (que no demuestra sus malas
intenciones) Ra jäi ra bete hingi zote,
pete tho. La persona traidora no habla,
ataca a uno sorpresivamente. Vocal nasal:
bëte Véase pete
bete (běte) vi acobardarse (no poner
resistencia) Ya tsatyo ne dä za rá ñoui,
pe nuä o̱te di bete pa hinte dä to̱tue.
Cuando los perros quieren morder a su
compañero, lo que hace el otro es
acobardarse para no ser agredido.
bexa (běxa) s 1. borrega madura Dá
tsu̱hni ha mä huähi ra ya bexa xkí yu̱ti.
Encontré en mi milpa que unas borregas se
habían metido.
2. persona iletrada (fig.) Dä ma na too
pädi dä ñäui ya mbo̱ho̱, nuga te dä
me̱ki, ngu drá bexa. Que vaya con los
jefes alguien que sepa hablar; yo, ¿para
qué sirvo?, no sé expresarme. (lit.: soy una
oveja) [Esp.: oveja] Sinón. de̱ti
ndubxa s borrega enferma, borrega
entelerida
nxubxa s oveja (hembra)
bexiga (béxíga) s ampolla Ho̱nse̱ ndí xei
na ra otsi ko ra bu̱hu̱ , kongeä bi bo̱ho̱
na ra bexiga ha mä ye̱. Solamente estaba
escarbando una cepa con una barreta, y por
eso me salió una ampolla en la palma de la
mano.
beza (beza) s ladrón de madera (leña o
árbol vivo que trozan) Véase be, za
bethui (bethui) s ladrón de aguamiel ¡Xi
yo ya bethuí! bi huibga mä tafi. ¡Cómo
andan ladrones de aguamiel! Han sacado mi
aguamiel. Véase be, tafi
be̱nto (be̱nto) s rey (nombre dado a un rey
por un mal espíritu) Ya tsondähi mi mpede
12
te xkí ñägiu̱, mi enä: nuga stá äkuí rá
be̱nto ra tsibi mädetho ha ra hnini, nuga
stá äkuí ra dehe ha ra to̱ho̱. Los malos
espíritus platicaban de lo que habían
escondido, diciendo: yo le he escondido al
rey el fuego en medio de la ciudad; yo le he
escondido el agua en el cerro.
be̱xo (bě̱xo) 1. vt pesar Ra ma di be̱xo
gatho nuä pa, ngu ra ñi, ra dädimaxi.
El vendedor pesa todo lo que vende, como
los picantes y los jitomates.
2. s peso (moneda) Nubye̱ ra bojä ga
be̱xo ra tu̱ki ne huxa rá koi na ra
jäi. Ahora la moneda de a peso es chica y
tiene la imagen de una persona.
3. s trompa (del marrano; fig.) Ko rá
be̱xo ra tsu̱di utsi ra hai. Con su
trompa el marrano escarba la tierra.
Sinón. 3: xiñu
bi (bi) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito;
requiere la forma B de la raíz. Mände bi
mfayo ra Xuua nu mí ma ra beni rá
nänä. Juan pastoreaba ayer mientras su
mamá se fue a lavar.
bi (bi) vi 1. temblar Bi ra hai ntse̱di ¡ai
zidada! La tierra está temblando fuerte, ¡ay
Dios!
2. temblar (de miedo) Mände ma xa tho
mä däme ha xi ndí bi ko ra ntsu ha
tobye̱ dí bi. Ayer iban a matar a mi
esposo, y hasta temblaba de miedo, y
todavía tiemblo. Pret. dá mbi
Sinón. huäti, binti
bí (bí) procl Indica la 3.ª pers. del presente, de
acción en otro sitio. Bí xofo ya jäi ha rá
huähi ra Xuua. La gente está cosechando
en la milpa de Juan. Ndí honi nambu̱ ha
bí oua ha na rá buxa mä pikäze̱xjo. Lo
estaba buscando en otro lado, y aquí está en
uno de los bolsillos de mi pantalón. Ra
Xuua bí hä ya dutu Monda pa di paua.
Juan trae ropa de México para venderla
aquí.
Bido (Bido) Bidho (balneario cerca de
Tasquillo) Ha ra nsaha Bido, ra dehe nixi
ntse̱ xa pa, ha ni xa tse̱. En el balneario
del Bidho, el agua ni está muy caliente ni
está fría. Sinón. Nxido
bindo (bǐndo) adj pinto Mä zi bindo
ndämfri ra taxi ko ra mboi. Mi vaquita
pinta es blanca y negra. Sinón. be̱xä
13
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
bindode (bǐndóde) s animal que tiene una
estrella en medio de su frente o persona con
pinta en la frente Bu̱i ra ndämfri ha ra
jäi ya bindode. Hay reses y personas de
frente pinta. Sinón. be̱xäde Véase bindo,
de
bindode̱thä (bǐndóde̱thä) s maíz pinto,
maíz negro Véase bindo, de̱thä
bindoju̱ (bǐndójǔ̱) s frijol pinto Ra de̱thä
dá poti mähye̱gi ko ra bindoju̱. Sembré
el maíz junto con el frijol pinto.
Sinón. be̱xju̱ Véase bindo, ju̱
bindouada (bǐndóuada) s maguey pinto,
maguey meco Véase bindo, uada
bindozate (bǐndózate) s tigre Ha ra
xäntho̱ yo ra bindozate. El tigre anda en
la sierra. Sinón. be̱xazate Véase bindo,
zate
binu s aguardiente, vino Sinón. ithe
bistho (bistho) vi preocuparse por temor
Mände dá mipabi rá nxutsi ra nangu ha
nubye̱ ya di bistho hämu̱ dä tsontkagi
ha ra tsu̱tbi. Ayer agarré a la muchacha
del vecino, y ahora estoy preocupado de
cuándo me va a citar en el juzgado.
Variante bitho Sinón. ndo̱mtho Véase bi,
-tho
Bitehe (Bitehe) Vitejé (ranchería de
Huichapan) Bu̱i ngu gohonthebe ya jäi
nuni Bitehe. En Vitejé viven cerca de
cuatro cientos habitantes.
Bithi (Bíthi) El Mezquital (barrio de Santiago
de Anaya) Ya boti ga de̱thä nuni Bithi bi
tsoki ngetho bi zo ra zuue. Allá, en El
Mezquital, se echaron a perder algunas
siembras de maíz por la plaga que les cayó.
bithä (bithä) s pesadilla Ra bithä bi ehe
de ra tsomfeni, hänge mähyoni dä feni
ho̱nse̱ nuä xá ñho, o de Ajuä. La
pesadilla viene del mal pensamiento; por eso
es necesario pensar solo en el bien o en
Dios. Véase bi, tähä
bo (bǒ, bo) vi limpiar Ko ra xite̱ di bo ya
dutu ha hinge nso̱ke ko ra xabo. Se
limpia la ropa con el xite y no solamente con
el jabón.
bo (bǒ) s quiote, bohordo Rá bo ra uada
xa ñu, geä dri thu. El quiote de maguey
que está dulce es el que hornean. Variante
bo
bola
bobahi (bǒbáhi) s corazón de la palma
Ko rá bobahi dá hoki na ra njokdoyo.
Con el corazón de la palma hice una
escobeta para limpiar el comal.
Sinón. mu̱hmi, mu̱mhni Véase bahi
bobahi (bǒbáhi) s palmera Véase
bobahi
bodoki (bodóki) s 1. chipote, chichón Bi
taki na ra mpu̱tsi ha mä de, ha kongeä
bi bo̱ho̱ na ra bodoki. Me dieron un
puñetazo en la frente y con eso me salió un
chipote.
2. nudo Ra me̱i nte̱i dá hokua ra ya
bodoki ha ra ñäni, pa dä ziti. Le hice
unos nudos en la punta al chicote de yunta
para que duela. Sinón. 1: ndodi; 2:
thutsi
bohai (bóhai) s cucharilla (planta de pencas
angostas y largas) Ha rá gosthi nijä bai na
ra kani nthoki ko ya ye̱ ga bohai. En la
puerta de la iglesia está un arco adornado
con pencas de cucharilla. Véase bo, hai
boi (boi) s 1. buey Ra boi ya hingi ñoui
ya nxubga. El buey ya no se encela con las
vacas.
2. toro castrado Tenä ge ya boi mäna o
yá tse̱di de ge ya idro. Dicen que los
toros castrados tienen más fuerzas que los
enteros.
boi (bói) adj negro, prieto Dí honi ra ya
bantsi ga thähi ra boi. Necesito unas
madejas de hilo negro. Véase mboi
bojä (bojä) s dinero Tenä ge ra tsondähi
di jame̱ti ra bojä tagi. Dicen que el diablo
se adueña del dinero enterrado.
bola (bóla) 1. vt envolver Ra meni di bola
nu ya dutu xá ntso ne pa me̱fa dä
meni. La lavandera envuelve la ropa que
está sucia para después lavarla.
2. vt amontonar Ya me̱fi ya di bola ya
gavilla ga hogä ndäpo. Los peones ya
están amontonando las gavillas de alfalfa.
3. s balón, pelota Nu ra bola ndí
ñeñhe bi gä rá ndähi. El balón con el
que jugábamos se desinfló.
4. s tumor Ra ñei enä ge o na ra bola
ha mä mu̱i. El médico dice que tengo un
tumor en el estómago. Sinón. 1: pantsi,
toti; 2: mundo, muntsi, pantsi; 3:
nuni
boladejuego
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
boladejuego (bóládéjuégo) s bola de fuego
¡Xi mähotho ra do̱ni ri boladejuego! Dí
ne ra ya zi ye̱ gi bahagi pa ga u̱ti ha mä
ngu. ¡Qué bonito florecen tus bolas de
fuego! Quiero que me regales unos bracitos
para plantarlos en mi casa.
Sinón. noxado̱ni
bongbe̱to (bongbe̱to) s bisnieto Mä mu̱di
bongbe̱to tobye̱ dá handi bi nthäti. Yo vi
cuando se casó mi primer bisnieto. Véase
be̱to
bongi [Forma secundaria de póngi] sobró
bongxu (bongxu) s bisnieta Mä dada
tobye̱ bi hyandi rá nxube̱to, pe rá
bongxu ya hina. Mi papá todavía vio a su
nieta, pero a su bisnieta ya no.
bopo (bópo) s trementina Ra bopo ya bai
ga za ranaño ya ku̱hu̱. La trementina de
los árboles es de diferentes colores.
bordo (bǒrdo) s 1. bordo Ha rá ñäni ra
huähi dí hoki ya bordo pa ga u̱ti ya
uada. Estoy formando bordos en las orillas
de la milpa para plantar magueyes.
2. represa Ya dí natsi ya bordo ha ra
ju̱the, pa ga ñunga ra de̱thä. Ya estoy
atravesando represas en la zanja para
regar la siembra de maíz. Sinón. 1 y 2:
nthaki, tatsi; 2: hno̱tse
bosti (bǒsti) vi 1. estar enmugrado, estar
tieso de mugre Rá dutu ra yafi xa bosti
ko ra tafi. La ropa del tlachiquero está
enmugrada con aguamiel.
2. estar mugroso Mä tu̱ xa bosti rá hmi
ko ya nxanthe. La cara de mi hijo está
mugrosa por el sudor. Véase mboi
bota (bǒta) s odre, bota Mi mbaxjua dá
ho na ra täxi ne dá pu̱nti ra bota. En la
navidad maté un chivo y le quité la piel para
hacer una bota. Sinón. xifri mosei
ze̱bota s cuero viejo, odre viejo; bota
vieja
botansei (bǒtánsei) s 1. cuero de pulque
Dá ma ra tsosei; de mäñu bi fege ra
botansei, pe dá coti co ra xibo. Fui a
trajinar el pulque y en el camino empezó a
gotear mi cuero de pulque, pero lo tapé con
corazón de zacate.
2. cacto de barril Variante botasei Sinón.
1: xifri Véase sei
̌ ) s hormiga de miel,
botaxäju̱ (bǒtáxäju̱
busilera Ra botaxäju̱ po ra tafi de rá tiñä
14
pa gatho ngati. La hormiga de miel
tiene miel del pecho para abajo.
Sinón. vinuxäju̱, bifoxäju̱ Véase bota,
xäju̱
botua (bǒtua) s pantorrilla Xá ñu̱ mä
botua ko rá nzabi ra hneñu. Me
duelen las pantorrillas por la caminate.
Sinón. fo̱tango̱, badaua, gotua
bothi [Variante de botähi] mezquital
botsu̱ta [Variante de botsu̱ta]
lechuguillal
bouada [Variante de bouada] magueyal
boxätä [Variante de boxätä] nopalera
boxi (bóxi) s 1. gallo Ra boxi geä ra
relo ra hyoya. El gallo es el reloj del
pobre.
2. favorito (fig.: para ganar) Ra Xuua geä
mä boxi. Juan es mi favorito. Sinón. 1:
menjä, menjä, tamfo̱
boxjua (bǒxjua) vi oxidar Nzäntho dí
tsogi mo̱te mä juai, hänge ya bi boxjua
ko ra xaha. Siempre dejo afuera mi
cuchillo, por eso ya se oxidó por el rocío.
bota (bǒta) s quiote de maguey Ra bota
ora do̱ni, ngeä ya bi ñätsi. Cuando
florece el quiote de maguey es cuando ya
llegó a la madurez. Véase bo, uada
bo̱chu s bisabuela Sinón. bo̱tsu, zuzu,
nita
bo̱da (bo̱da) s 1. lagaña, legaña Xa
nte̱ta mä xida ko ya bo̱da. Mis pestañas
están pegadas por las lagañas.
2. mal de ojo, enfermedad de los ojos
Tsu̱ki ya bo̱da; hingi tsa ga handi ra
hyatsi. Se me pegó una enfermedad de
los ojos y me molesta la luz. Sinón. 2:
mbo̱da Véase po̱ho̱, da
hñen gä bo̱da está enfermo de mal de
ojo
na bo̱da ra nde̱ga un poquito de
manteca
bo̱da (bó̱da) vi estar lagañoso Ya da ra
bätsi bo̱da, ua mä dä zu̱di ya u̱da. Los
ojos del niño están lagañosos; a la mejor le
va a pegar la enfermedad de mal de ojo.
bo̱fotsu s tatarabuela
bo̱gu (bo̱gu) s cerilla (reg.), cerumen Ra
bo̱gu ra kasti ha xá nju. La cerilla es
amarilla y amarga. Ra bo̱gu geä ra
hyaki ra gu. El cerumen es la mugre del
oído. Variante bo̱sgu, bo̱dgu, bo̱zgu
Véase po̱ho̱, gu
15
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
bo̱hai (bo̱hai) s 1. lodo, fango Ra tsu̱di
di nxaha ha po ra bo̱hai. El cerdo se baña
en fango encharcado.
2. cieno, légamo Mänxui bi ñuni ra
huähi ha nubye̱ xi ja ra bo̱hai. La milpa
se regó anoche y ahora es puro cieno.
Véase po̱e, hai
bo̱jä (bo̱jä) s 1. fierro, hierro, todo metal
Ra gosthi de mä ngu ga bo̱jä. La puerta
de mi casa es de fierro.
2. coche, camión, autobús, carro Dá tai
na mä bo̱jä pa ra nthengado. Compré
un camión para acarrear materiales.
Sinón. 2: tsanza
bo̱jä ra bo̱shnä pistola, escopeta, rifle,
retrocarga
dänga bo̱jä máquina pesada
hñaxbo̱jä, hñaxabo̱jä s avión
bo̱ka (bó̱ka) s bravo Dí pe̱tsi na ra
tsatyo, xi ra bo̱ka. Tengo un perro muy
bravo. Sinón. zate
bo̱kue̱ (bǒ̱kue̱) 1. s persona irritable,
persona colérica Bu̱i ra ya jäi xi ya
bo̱kue̱. Hay personas que son muy
irritables.
2. vi enojarse, irritarse, airarse (reg.)
Xi bi mbo̱kue̱ mä dada koñä histá pe̱fi
nuä bi be̱pki. Se enojó mucho mi papá
porque no he hecho lo que me ordenó.
Sinón. 1: kue̱se̱, kue̱xji, zo̱tmu̱i; 2: nkue̱
Véase po̱ho̱, kue̱
bo̱mu (bo̱mu) s tripa de calabaza Nuu̱ ya
bo̱mu gi muntsi pa gi umbabi ya tsu̱di.
Juntas las tripas de calabaza para dárselas a
los puercos. Véase po̱ho̱, mu
bo̱ne (bo̱ne) s sobra, desecho, desperdicio
(de alimento) Mä bo̱ne ga thuhme bi zi ra
mixi. El gato se comió mis sobras de pan.
Sinón. gine, mbongi Véase po̱ho̱, ne
bo̱ni (bó̱ni) s 1. salida Yaä rá bo̱ni ya
yoskuela zu̱nga yoho nde. La hora de
salida de clase de los alumnos es las dos de
la tarde.
2. fin (de un período de tiempo) Nubye̱ rá
bo̱ni ra je̱ya stá beni ga ma ra gati. En
este fin de año he planeado una
excursión.
bo̱nju̱ (bó̱nju̱) s frijol ayocote Ra bo̱nju̱
hintsu̱ dí ho ga poti, ngeä xi ra dängi ra
ju̱. Casi no me gusta sembrar el frijol
ayocote porque su frijol es muy grande.
bo̱kuäbastä
bo̱ñu (bo̱ñu) s moco Joti rá xiñu ra bätsi
ga bo̱ñu. La nariz del niño está tapada con
mocos. Sinón. baxi Véase po̱ni, xiñu
bo̱shnä (bo̱shnä) s 1. bala Dá tsu̱di na ra
bo̱jä de na ra bo̱shna, mä ga fotsuabi ha
ra ua mä theti. Encontré un casquillo de
bala; voy a metérselo a la pata del
malacate.
2. balazo Manxui bi nja ya bo̱shnä.
Anoche hubo balazos.
3. plomo Dá tsu̱ na ra bo̱shna ya xa
tsäti. Hallé un plomo ya quemado.
4. tiro, disparo Nuu̱ ya be de mänxui,
bi te̱mbabi ya bo̱shnä. A los ladrones de
anoche, les dieron de tiros. Véase zänä
bo̱to (bo̱to) s liendre Tenä ge ra bo̱to
geä rá mädo ra to. Dicen que la liendre
es el huevecillo del piojo. Véase po̱ho̱, to
mbo̱to vi estar lendroso
bo̱the (bo̱the) s alga Ra bo̱the ra kangi
ha xá ntudi ngu ra xiyo. El alga del
agua es verde y es blandita como la lana.
Véase po̱ho̱, dehe
bo̱tsu (bo̱tsu) s bisabuela Mä bo̱tsu bi du
ga ntete ha mä bo̱xta bi du ya mrá
däkei. Mi bisabuela murió embrujada y mi
bisabuelo murió ya anciano.
Variante bo̱chu
bo̱xhyadi [Variante de mbo̱xhyadi] oriente
bo̱xta (bo̱xta) s bisabuelo Mä bo̱xta ne
mä bo̱chu, ya hindá pädiu̱. Ya no conocí
a mi bisabuelo ni a mi bisabuela.
Sinón. mbongxita, mbongaxita Véase xita
bo̱yo (bo̱ yo) s 1. seso Rá bo̱yo ra de̱ti
xá ku̱hi. Los sesos de ganado lanar son
sabrosos.
2. tuétano Rá uagandoyo ra yo kä ra
bo̱yo. El hueso de la pata de chivo tiene
tuétano.
bo̱za (bó̱zá) s bosque
Mabo̱za Zimapán
bo̱zaju̱ (bó̱záju̱) s frijol cimarrón Tenä ge
ra bo̱zaju̱ di thu ngu ra yo. Dicen que el
frijol cimarrón se hornea como la barbacoa.
Véase ju̱
bo̱kuä (bo̱kuä) s camote Ra bo̱kuä dri
tä ngu ya thengo̱. El camote lo cuecen
como los tamales.
bo̱kuäbastä (bo̱kuä́bástä) s camote de
garambullo Ra bo̱kuäbastä bí ehe ha
na ra bai ga bastä ra base̱, ha nu rá
brá
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
bo̱kuä tsi. El camote de garambullo viene
de una mata de garambullo aislada, y es
comestible. Véase bo̱kuä, bastä
brá (brá) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito,
actor indeterminado, de otro sitio. Brá tsi ra
Xuua Monda da mpe̱fi. A Juan lo trajeron
a trabajar aquí en México.
bri (bri) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito,
actor indeterminado de acción en otro sitio. Ja
ra hmuntsi bri thahni ra Xuua da
nzayabye̱. Eligieron a Juan en la asamblea
para que sea juez ahora.
brí (brí) procl Indica la 3.ª pers. del presente,
actor indeterminado, en otro sitio. Ha ra
ngunsadi brí thahni nuu̱ ya bätsi mä da
nei. En la escuela están escogiendo a los
niños que van a bailar.
bruha (brǔha) s bruja Tenä ge ra bruha
di pomanatsi ra tsibi gá xui, nepu̱ thoki
ya ua de ra ñähmu pa ri gäi, nepu̱ nuu̱
yá ua dä uatsi ha ya hñui, nepu̱ dä
mpadi rá bai ga tani pa dä hñatsi dä ma
mä dä tsu̱ti ya bätsi ha yá xiñu, ha nu ra
ñoti na nzo̱ ha na hueti. Dicen que la
bruja salta haciendo cruces sobre el fogón en
la noche; luego se corta los pies, de las
rodillas para abajo, y pone los pies en los
tenamastles; después se convierte en
guajolote para ir volando a chupar a los
niños por las narices, y su luz se prende y se
apaga. Sinón. nzu̱gi
bruho (brǔho) s brujo Tenä ge ya bruho
di xadi ga xui, pa o̱te ra ntete. Dicen que
los brujos rezan en la noche para hacer
brujería. Sinón. ñete
buhla (búhla) 1. vi burlar, tener en poco
(una orden o reclamación) Dí reklamäbi
nuyu̱ ya bätsi hänja tu̱ki ya pe̱ni, ha
nuyu̱ di buhla. Les reclamo a aquellos
niños porque cortan frutas, y ellos nada más
se burlan.
2. vt burlarse de (algo o alguien) Tenä
ge yobu̱ na ra däme mihi ya be̱hñä pa
di buhla. Dicen que anda un hombre que
agarra a las mujeres para burlarse de
ellas. Sinón. thentho
buhla (bǔhla) s burla Ya jäi bi huatka
mä be̱fi, ya ra buhla to̱tkagi. Las gentes
destruyeron mi trabajo; ya es burla lo que
me hacen. Sinón. nzistemä, ntsixtema,
nteni, nteste
16
nto̱tbuhla s acción de hacer burla
o̱tabuhla vi burlarse
yo̱tabuhla s persona bromista,
burlona
bunchi (bǔnchi) vt embucar (reg.), cargar
(al niño en la espalda) Ora hingi ne dä yo
mä bätsi dí bunchi ha mä xu̱tha. Cuando
no quiere caminar mi niño lo embuco en mi
espalda. Variante mbonchi Sinón. mbuku,
ndusthä
burru (búrru) s burro Ra burru geä na
ra mboni bí hä ra za, ra dehe. El asno es
el animal en el que se trae la leña y el agua.
Sinón. no̱ndo, ro̱ge
buxa (bǔxa) s 1. bolsa Dá tanga na ra
buxa, pa ga u̱ta ya ñi. Compré una bolsa
para echar los chiles.
2. represa en los surcos Yá the ra de̱thä
dá hokua yá buxa, pa dä zita ya dehe.
A los surcos del maíz les hice sus represas,
para que penetre el agua.
3. bolsillo, bolsa (de pantalones) Yá buxa
mä huitua di otsi, po̱ntho ra bojä. Los
bolsillos de mi pantalón están agujerados,
nada más se les sale el dinero.
mbuxa vi inflar; hinchar; ampollar
bu̱ (bu̱) vi zumbar Xi bu̱ ra ndähi. El aire
zumba mucho. Pret. bi mbu̱ Sinón. hñu̱xni
bu̱do vt apedrear, ahuyentar a pedradas
Nuni ra mayo di bu̱do yá yo, ngeä hingi
ne dä ñuntho. Aquel pastor apedrea a su
ganado menor nada más porque no quieren
pastar. Sinón. tänkahni, te̱do, fodo
bu̱gu (bǔ̱gu) 1. vt rapar Mä tu̱ dá bu̱gu rá
ñäxu, ngeä xi mi ku̱ ya to. Le rapé la
cabeza a mi hijo, porque tenía muchos
piojos.
2. s animal que tiene orejas chicas Dí
pe̱tsi na mä de̱ti ra bu̱gu. Tengo una
borrega de orejas chicas.
3. s soldado Dá handa ra ya bu̱gu bi
thogi mi hä ya nzafi. Vi que pasaron
unos soldados llevando sus armas.
Sinón. 1: bu̱ñä, doxhmo; 2: ntsigu,
ntu̱gu, ñonte; 3: ndaro, du̱zgu, du̱gu,
dosku
bu̱lo (bǔ̱lo) s 1. persona rapada, persona
sin sombrero
2. vi despuntar, rapar Sinón. bu̱ñä
bu̱ni (bǔ̱ni) vt agitar, girar Ra mayo di
bu̱ni rá fu̱i pa di pidi ya yo. El pastor
17
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
agita su sombrero para espantar a su
ganado.
bu̱nti (bu̱nti) vt 1. arrancar Tu̱, bu̱nti ra
bo̱jä hmähä pa dä pati. Hijo, arranca
mientras el camión, para que se caliente.
2. acelerar Tu̱, xi ra bu̱nti ra bo̱jä pa
nihi ga tso̱ñhu̱. Hijo, acelera el camión
para que lleguemos temprano. Sinón. 1:
tso̱ge; 2: gunti
bu̱nthi (bu̱nthi) s 1. viento fuerte, aire
fuerte Tenä ge ra bu̱nthi hingi hopi ra jäi
dä jotsi ra hñä. Dicen que el viento fuerte
no deja respirar bien a las personas.
2. remolino de aire Rabu̱ ra bu̱nthi käki
ya ngu. A veces el remolino de aire
destecha las casas.
3. huracán Ha mähuifi, tenä, ge ra
bu̱nthi di pu̱ntsi ya ngu. Dicen que en
el norte el huracán voltea las casas.
4. tormenta Ra bu̱nthi ga ye ho
ndunthi ya mboni nuu̱ yo ha ra
mbonthi. La tormenta mata a muchos
animales; sobre todo aquellos que andan
en el monte. Véase bu̱, ndähi
bu̱ñä (bǔ̱ñä) 1. vt cortar el pelo en forma
de cepillo, despuntar Ra xe̱ka nxutsi dá
bu̱ñä, ngeä ku̱ ya to. Le corté el pelo a la
niña en forma de cepillo, porque tiene
piojos.
2. s cabeza rapada Sinón. bu̱gu,
doshmo
bu̱ti (bú̱ti) vt 1. sacudir Nuni ra metsi,
ngeä ja ra tse̱di, tooraza di bu̱ti. Aquel
joven, como tiene fuerza, sacude a
cualquiera.
2. mover (de lado a lado o en círculos) Ra
tsatyo nubu̱ hoti ra hmu bu̱ti ra tsu̱.
El perro mueve la cola cuando lo acaricia
su amo. Ra ndähi di bu̱ti ya dutu stá
ini. El aire mueve la ropa que he
tendido.
3. girar Dí bu̱ti ra nte̱ndo me̱to pa ga
e̱i ra do. Primero giro la honda para
arrojar la piedra.
bu̱tsi (bǔ̱tsi) vt 1. exigir Ra nzaya di
bu̱tsi ya jäi ge ya dä juati dä unga ya
bojä. El juez le exige a la gente que ya
termine de dar sus cooperaciones de dinero.
2. activar Ra hmu di bu̱tsi ya me̱fi. El
patrón activa a sus peones. Sinón. 1:
japabi; 2: xo̱ni, ye̱ti, gunti, tihni
ba
bu̱xyä (bú̱xyä) s despeinado Nuni ra
nxutsi ra bu̱xyä, ngeä hingi tekuabi rá
ñäxu. Aquella muchacha está despeinada
porque no la peinan. Sinón. xagyä
bu̱tsi (bǔ̱tsi) vi 1. abultar Rá mu̱i ra
keñä di bu̱tsi bu̱ xa duti na ra dängu.
La panza de la víbora se abulta cuando se ha
tragado un ratón.
2. pandearse Ra jädo ra gädo bi hoki di
bu̱tsi ya himi hoki xá ñho, ngeä ya mi
ti. La pared que hizo el albañil se está
pandeando; no la hizo bien porque ya
estaba borracho. Sinón. 1: mboto 2:
me̱ngi
B
ba (bá) s 1. leche Ra maba ya adi dä
hñutsi rá mui ra ba. El vendedor de leche
pide aumento de precio de ese producto.
2. pecho Tenä ge nubu̱ ya di ñu̱ ra
nxutsi de ra mu̱di bätsi, ha rá ñäni ya
ba di poti. Dicen que cuando la
muchacha ya está en cinta de su primer
bebé se le hace una aureola negra en el
pecho alrededor del pezón.
3. pezón, teta Mä bätsi nubu̱ dí tsu̱ti
tsaka mä ba, ngeä xá nxähi yá tsi.
Cuando le doy de mamar a mi bebé, me
muerde el pezón porque tiene comezón en
las encías.
4. savia blanca Ja ra ya za ja yá ba xá
ntaxi. Hay algunos árboles que tienen
savia blanca. Sinón. 2: moba 3: ñäxba,
ñäba
kastaba s calostro
ndexba s leche aguada
de̱maba s ordeñador
ndexba vi cortar leche
ñäba s pezón; punta del pezón
ñäxba s leche buena
ñäba s leche cruda; escasez de leche
rá ba ra Zinänä pulque
tagi rá ba se le abulta la ubre, ya está
preñada
tsoba s calostro de animal
babga
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
babga (bǎbga) s leche de vaca Di u̱gi
mä mu̱i nubu̱ dí tsi ra babga. Cuando
tomo leche de vaca me duele el estómago.
Sinón. banfani, banthuani Véase baga
bada (bada) s jarro Ya jäi tuksei häni
nte̱ni ko ya bada. Las personas que
rescatan pulque lo reciben medido con
jarros. Sinón. xano
dämda s jarro grande
tsanbada s jarro mediano
tu̱mda s jarro chico
badaua (badaua) s pantorrilla Nu ndrá
bäsjäi, xmá pidi ra ngo̱ mä badaua.
Cuando yo era joven tenía carnosa la
pantorrilla. Sinón. botua, fo̱tango̱,
gotua, hmungo̱
badithä (bǎdithä) s venta de maíz Dí
hoka na ra ngu pa ga badithä. Estoy
construyendo una casa para la venta del
maíz. Véase pa, de̱thä
bafi (báfi) s nido Ya ñoi ya thenga
he̱mi pa dä hyoki ya bafi. Los ratones
están acarreando papel para hacer sus
nidos.
bafikähai (báfíkähai) s nido de
golondrina Ra bafikähai ga bo̱hai ha di
kuete ha ra jädo. El nido de golondrina
es de lodo y está pegado en la pared.
Sinón. ngugakähai Véase kähai
bafiku̱dbida (báfíkú̱dbida) s nido del
pájaro bobo Sinón. ngugaku̱dbida Véase
ku̱dbida
bagyä (bǎgyä) adj persona sin
sombrero, sin el acostumbrado rebozo Xa
mabu̱ na muti ya bagyä bätsi rí ma ra
be̱huä ha ra däthe. Ahí va un montón
de chamacos sin sombrero; van a pescar al
río. Variante magyä Sinón. zoñä
baha (báha) 1. vt obsequiar, regalar (a
alguien) Bahabi nuu̱ ya dutu nuu̱ ya zi
jäi hyoya. Obséquiale esa ropa a esas
personas pobrecitas.
2. s regalo Ya bätsi bi tumba yá baha
ra pa ga Santo Rey. A los niños les
dieron regalos el día de los Santos Reyes.
3. s gratificación Habu̱ dí mpe̱fi tatä
ra ngäxa je̱ya takagi na ra baha.
Donde trabajo me dan una gratificación
cada fin de año.
bahi (báhi) s palma Ja ranaño ya
bahi ranaño ya be̱fi. Hay diversas
18
clases de palmas, con diferente
industrialización.
bohmi s lugar de palmas, palmar
bahnäñu (bǎhnä́ñǔ) s camino sinuoso
Nuua xi mähotho ra ñu habu̱ dí yohu̱,
hingra bahnäñu. Está muy bueno el
camino por donde andamos, no es camino
sinuoso. Variante mahnañu
Sinón. no̱ngañu Véase bahni, ñu
bahni (bǎhni) vi retornar Ja nuua di
bahni ya kochi, ya hingi thogi rí mani
matsu̱. Aquí es donde retornan los coches,
ya no pasan más adelante.
bahni (bǎhni) s 1. retorno Jaua na ra
bahni habu̱ tsa ga bahnihu̱ ko ra kochi.
Aquí hay un retorno donde podemos dar
vuelta con el coche.
2. curva (de un camino) Ja ra ya xe̱ni
hai habu̱ thogi ya bo̱jä xi ya bahni.
Algunos lugares por donde pasan los
carros son puras curvas. Variante mahni
bahni (báhni) vi 1. enjutarse (pencas de
nopal, de maguey o animales al enflaquecer)
Ko ya ye̱ta xa bahni jomi ra ngo̱ pa dä
thoki ra thumngo̱. Para preparar la
barbacoa, tapan la carne con pencas de
maguey enjutadas.
2. arrugarse (ciertas plantas cactáceas o
animal al enflaquecer) Ya bi bahni nuni
ra zi jäi po ra däkei. Aquella persona
ya se arrugó por su edad. Sinón. bati,
bani
bai (bai) s 1. mata (de árbol o planta) De
mädenthebe ya bai ga ixi dá u̱ti nixi
mäde himbi roho. De medio ciento de
matas de durazno que planté ni la mitad
pegó.
2. semejanza Ajuä bi hyoki ñei ra ño̱ho̱
ngu rá baiä. Dios formó al hombre a su
semejanza.
3. estatura Rá bai ya jäi, ra xa hñetsi
ha ra yá bai ya tu̱ki. Por su estatura
algunas personas son altas y algunas son
bajas. Sinón. 3: ndängi
mabai adv de pie, parado
bai (bái) 1. vi estar parado Bai ndunthi
ya jäi to̱mi ra bo̱jä duxjäi. Varias
personas están paradas esperando el
autobús. Ba yá xi. Erispe el pelo.
2. vi estar de guardia Bai ya ñante ha
ya me̱tsbojä pa i su. Están de guardia
19
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
los soldados custodiando el banco.
3. vi enterrar (parado) Rá ro̱tse ra
ngu na dä makua ha mäna rí ngehni.
Uno de los horcones de la casa se entierra
aquí, y el otro allá.
4. s parada Ha rá bai ra bo̱jä
ñuxanjäi to̱mi ra bo̱jä nduxjäi. La
parada del autobús está repleta de
personas esperando el autobús. Pret. bi
mai
mämai adv parado
base̱ vi estar parado solo, sin
compañía; pararse sin ayuda de nadie
o̱ta ra bai orinar
bai ga ye̱ (bai ga ye̱) 1. pararse en las
patas delanteras
2. pararse de las manos
bai ga za árbol
baibo̱tse (baibo̱tse) s canasta colmada
Dá tai na baibo̱tse ya ixi. Compré una
canasta colmada de duraznos.
bambi (bambi) vt 1. parar, suspender Ra
hmu bá bambi rá be̱fi yá me̱fi. El patrón
fue a parar el trabajo de los peones.
2. alterarse (con alguien) Ra nsuñu bi
daki mä tu̱, mi ne dä njutätsokate ko
hangu ra bojä, ha bi bambi ha hinte bi
umbi. El agente de tránsito detuvo a mi
hijo queriendo levantarle una infracción
con cierta cantidad de dinero, pero mi hijo
se alteró y no le dio nada.
3. construir Dá juadi dá bambi yá ngu
mä dada. Terminé de construir la casa
para mis padres.
4. arriesgarse a cargar algo Bu̱u̱ ya
ño̱ho̱ pädi ra ndu, bambi ya dänga
ro̱zä. Hay hombres que saben cargar, se
arriesgan a cargar costales grandes.
Sinón. 1: katsi; 2: no̱te; 4: ndu
bamngo̱ (bámngo̱) s carnicería Dá gatsi
ha ra bamngo̱ dá tai na xe̱ni ra ngo̱.
Pasé por la carnicería a comprar un pedazo
de carne. Sinón. pamngo̱
bampi (bǎmpi) vi 1. guarecerse Xa
ñekua ra däye ha otho habu̱ ga bampi.
Aquí viene el aguacero y no hay dónde
guarecerme.
2. sacar la vuelta a uno Dá bampi mä
nkontra pa hindá nthe̱be. Le saqué la
vuelta a mi enemigo para no encontrarme
con él.
bando
3. hacerse a un lado Ya mä da fu̱gahmä
na ra bo̱jä, pe dá bampi pa himbi
zu̱ki. Ya me andaba atropellando un
coche, pero me hice a un lado para que no
me alcanzara. Sinón. 2 y 3: mahni; 1:
gati
bami (bami) vt 1. suspender (una
actividad) Ra hmu bi bami ra be̱fi, ngeä
hinga njabu̱ be̱fi. El patrón suspendió el
trabajo porque no es así como lo deben
hacer.
2. parar (algo caído o que no está recto) Ya
mai ga ñoti ya yo too bami. Ya
andan aquí los que están parando los
postes de energía eléctrica.
3. detener (un vehículo) Ra nsuñu pe̱tsi
bi bami ra ye̱tbo̱jä. El agente de
tránsito tuvo que detener al operador del
camión.
4. enderezar Mände dá bami ya ixi xkí
ndoki. Ayer enderecé los duraznos que
estaban caídos.
5. despertar Ra hmu bi bami ra be̱go
nihi. El patrón despertó a su peón
temprano. Sinón. 2: u̱ti; 3: tsämi; 5:
ju̱tsi
bami yá ye̱ pararse sostenido en dos patas
Nubu̱ di tuhni ya meyo di bami ya ye̱.
Cuando los machos cabríos se pelean, se
paran sostendiéndose en dos patas.
bande (bandě) 1. vi pararse en medio
Nuni ra jäi bi bande ha mära, ba xipi
dä ñehe. Ve a decirle a esa persona que
está parada en medio de los otros que
venga.
2. vi proteger Ajuä bande pa ñäni too
yo ha ya ntsuni. Dios protege y
defiende a los que andan en peligro.
3. vi intervenir Dá bande de ra ya
ño̱ho̱ pa dá heke, pa himbi ntuhni.
Intervine para separar a unos hombres,
para que no se pelearan.
4. s raíz central Ra ndu̱nza ga tähi ya
dá he̱kua yá yu̱, ho̱nse̱ ra bande di
be̱di. Al tronco del mezquite ya le corté
las raices, nada más falta la raíz central.
Pret. bi mande
Véase bai, mäde
bando (bándo) s pilar de piedra Ha yá
ntinga mboni ya mbo̱ho̱ mi hoki ya
bando. Los hacendados acostumbraban
bane
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
construir pilares de piedra en los pesebres de
las caballerizas. Sinón. pila, ntogto Véase
bai, do
bane (bane) s tartamudo Dí ho ga o̱de
hadra ñä ra bane. Me gusta oír cómo
habla el tartamudo. Sinón. ku̱ne, hu̱xne
bane (báne) vi tartamudear Bu̱i ra ya
jäi bane; hingi tsa dä ñä xá ñho. Hay
algunas personas que tartamudean, no
pueden hablar bien. Pret. dá mane
Sinón. ku̱ne Véase ne
banfani [Variante de bantfani] leche de
vaca
Banganto (Banganto) Bangandho (barrio
de Ixmiquilpan) Ra hnini Banganto di
hñohuí ra hnini Demde. El barrio del
Bangandho colinda con el pueblo de
Capula. Véase mbängi
bani (báni) vi 1. marchitarse Ya de̱thä ya
bi bani, ngeä hinxa uäi. El maíz ya se
marchitó porque no ha llovido.
2. enjutarse Ya uada di ati ya bi bani
ya ye̱. A los magueyes que raspo ya se
les enjutaron las pencas. Sinón. 1: baxni,
bahni; 2: bahni, bati
banjua (bánjua) s conejo Ha ra mbonthi
xikä banjua yo. En el monte andan
muchos conejos.
banjua ngu conejo de jaula
mäxo banjua conejo manso, conejo
doméstico
mbänga banjua conejo silvestre Véase
bahni, jua
bantfani (bantfǎni) s leche de vaca Ra
bantfani di ku̱gi ko ra pahyadi. La leche
de vaca se corta con el calor del sol.
Variantes banfani, banthuani Véase ba,
ndämfri
banti [Variante de manti] envoltorio
bantyu̱ga (bǎntyu̱ga) s 1. bufanda Yaä
ja ra tse̱ mäthoni rá bantyu̱ga. En el
tiempo que hace frío es necesario usar
bufanda.
2. mascada, paliacate, payacate Ra ya
däme nzäntho di huxä ra bantyu̱ga.
Algunos hombres ya tienen por costumbre
usar mascada. Variante mantyu̱ga Véase
panti, yu̱ga
bantsi (bántsi) s envoltorio, algo
envuelto Mä dada bá hä na dänga
bantsi ya thu̱tango̱. Mi papá trajo un
20
envoltorio grande de carnes fritas. Véase
pantsi
banxu (banxu) s 1. oyamel (árbol) Ya
banxu di the̱ki pa thoki ya xithe̱. Cortan
los oyameles para hacer tablas.
2. Banxu (barrio de Ixmiquilpan) Nuni
Banxu ha bi mpe̱fini na mä tu̱ ga
xahnäte. Un hijo mío trabaja de profesor
allá, en el Banxu.
3. Banxu (cerro al norte de Ixmiquilpan) Zi
Mothe ja na ra to̱ho̱ tembi Banxu.
Allá en la Lagunita hay un cerro que le
dicen Banxu.
banza (banza) s 1. poste de madera Ya bi
thuxa ya banza pa habu̱ dä thogi ra
ñoti. Ya pararon los postes de madera para
que pase la luz eléctrica.
2. horcón (para construir casas) Dí honi
ra ya banza pa ga hoka na ra ngu.
Necesito unos horcones para hacer una
casa. Variante manza Sinón. 1: mai; 2:
negu, xoza
banxi (bǎnxi) s leche de cabra Tenä ge
ra banxi mäna ra nzaki ke ra babga.
Dicen que la leche de cabra es más
alimenticia que la de vaca. Variantes baxi,
bachi Sinón. bayo Véase ba, täxi
bañä (bañä) vt 1. vaciar Mä ga bañä ya
ro̱zä ga de̱thä, ngeä thoni ya ro̱zä. Voy
a vaciar los costales de maíz porque se
necesitan los costales.
2. embrocar (poner boca abajo) Bañä ra
bo̱jä mi po ra dehe pa dä mi. Embroca
el bote que tenía agua para que se
escurra.
3. colgar de cabeza Bañä ra täxi pa dä
za gi tontua rá xifri. Cuelga de cabeza
al macho cabrío para que le puedas quitar
la piel.
4. inclinar la cabeza Ra bätsi umba ra
ñe̱i, bañä pa hinda nkoxa ha yá dutu.
Inclínale la cabeza al niño que está
vomitando para que no se ensucie la ropa.
Pret. bi mañä Sinón. 1: o̱ni; 2: yemi
mämañä adv de cabeza
bañu (báñu) vi estar de camino Gá
tso̱ho̱ nubye̱ ya dí bañu hingi tsa ga
ramänui. Llegaste ahora que ya estoy de
camino, no puedo atenderte. Sinón. neñu
Véase bai, ñu
21
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
base̱ (báse̱) vi 1. estar parado solo (sin
compañía) Nuni ra nxutsi bí base̱ ha ra
xudi ga tähi. Aquella muchacha está
parada sola, sin compañía, a la sombra del
mezquite.
2. pararse solo (sin la ayuda de nadie) Ra
bätsi ya base̱, pe hingi tsa dä yose̱. El
niño se para solo sin ayuda de nadie, pero
no puede caminar solo, sin ayuda. Véase
bai, se̱he̱
base̱ju̱ (base̱jǔ̱) s frijol sin guía, frijol
maleado Dá poti ha ra huähi tsu̱ ra
base̱ju̱ ha ra xo̱njyä. Sembré un poco de
frijol sin guía en la milpa y es violento.
Véase bai, se̱he̱, ju̱
bastä (bástä) s garambullo (la fruta es
como capulín y la mata es grande con pencas
largas ovaladas y acanaladas con espinas) Ha
ra Batha ra Botähi ra hai ra bastä. El
Valle del Mezquital es la tierra de la planta
del garambullo.
bastäju̱ s frijol garambullo
batähmi (bátä́hmi) 1. vi arrugarse la cara
Nuni ra be̱hñä ya ra däkei ya bi
batähmi. A aquella mujer ya se le arrugó
la cara por la edad.
2. s persona con cara enjuta Nuni ra
jäi ya ra batähmi ha hintsu̱ ra däkei.
Aquella persona ya tiene la cara enjuta y
no tiene mucha edad. Variante bathmi
Véase bati, hmi
batäua (bátä́ua) s pie arrugado Nuni ra
ño̱ho̱ di nxaha ra batäua, ngeä ya ra
eda. Aquel hombre que se está bañando es
de pies arrugados, porque ya está anciano.
batbi (batbi) vi huir, fugarse (de alguien)
Nuni ra däme yoni honga rá be̱hñä; enä
bi batbi. Aquel hombre que anda ahí anda
en busca de su esposa; dice que se le huyó.
Variantes batui, batuäbi Véase bati, -bi
bati (báti) vi 1. arrugarse Honse̱ dá
nxaha yaä bi bati mä ye̱ ha ra dehe.
Nada más me bañé por un tiempo largo y se
me arrugaron las manos en el agua.
2. marchitarse Ya bai ga de̱thä ya di
bati ko ra nduthe. Las matas de maíz ya
están marchitas por la sequía.
3. enjutarse Ya ye̱ta dá he̱ki ya bi bati
ha ra hyadi. Las pencas de maguey que
corté ya se enjutaron por el sol.
Variante bati Sinón. 2 y 3: bani, mani
Batha Nsalandre
batmädo (batmädo) s huevo sancochado
Mä ga hoki ra ya batmädo, ngeä otho
konte ga tsäni. Voy a hacer unos huevos
sancochados porque no hay con que
freírlos. Variante batmädo Véase fati,
mädo
batango̱ s carne sancochada Véase fati,
ngo̱
bati (bati) 1. vi girar Ya bätsi di ho
handi ya nteni di bati. A los niños les
gusta ver girar los juegos.
2. vi huir, fugarse Ra ya yofadi bi
bati, mi o ha ra fadi. Algunos reos se
fugaron de la prisión.
3. vi dar vuelta Ra bo̱jä ya bi bati ha
ra mahni. El coche ya dio vuelta en la
curva.
4. vi rondar Ha ra ngu nsadi ndunthi
ya bätsi xa mipye̱ di bati. Muchos
niños de la escuela se han agarrado de la
mano; están rondando.
5. s las escondidas (juego) Ya bätsi
ñeni ga bati. Los niños juegan a las
escondidas. Sinón. 1: theti; 4: bahni; 5:
ntägi
batha (bátha) s 1. llanura Ra paä dá ma
ha ra xätho̱, dá handi na ra batha xmá
nkanti, xi mi neki mähotho. El día que
fui a la sierra vi una llanura enverdecida que
se veía bonita.
2. desierto Tenä ge ha ra ximhai ja ra
ya xe̱ni ya batha, habu̱ otho ra dehe ni
ya ndäpo. Dicen que en el mundo hay
desiertos, donde no hay agua ni hierbas.
3. valle Ha ra Batha ra Botähi, ya bi
uäthe ndunthi ya hai. En el Valle del
Mezquital ya hicieron de riego grandes
extensiones de terrenos.
4. campo deportivo Xuua, mä ga ñeñhu̱
ha rá batha ra ngu ga nsahnate. Juan,
vamos al campo deportivo de la escuela a
jugar.
5. patio Mä de̱thä stá pogi ha ra batha
mä ngu. He tirado mi maíz en el patio de
mi casa.
Batha Nsalandre (Bátha Nsálándre) San
Andrés Davoxtha (pueblo que pertenece a
Cardonal, Hgo.) Ha ra hnini Batha xi bai
ya uada, ha xi ja ndunthi ra sei. En el
pueblo de San Andrés Davoxtha hay muchos
bathä
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
magueyes, y abunda el pulque. Sinón. 2:
baxkahai
bathä (bǎthä) s venta de maíz Mä dada
xa ma ra bathä ha ra tai. Mi papá ha ido
a vender maíz en el tianguis.
bathmi (báthmi) s cara arrugada Véase
batahmi
batsi (batsi) s 1. bulto Ya dä za ga
u̱xhu̱ ya batsi mäñä ra tsanza. Ya
podemos echar los bultos encima del carro.
2. equipaje Ja na ra xe̱ni habu̱ tu̱xa ya
batsi de nuu̱ too pa ha ra ñhaxbo̱jä.
Hay un sitio donde echan el equipaje de
los que viajan en avión.
3. lío Neki xa hñu̱ ra batsi di ndude
nuni ra jäi. Se ve que pesa el lío que
lleva cargado esa persona. Sinón. be̱ni
Véase bantsi
baxbo̱tse (báxbo̱tse) s 1. canasta
grande, chiquihuite (que le cabe, en tortillas,
el equivalente de seis cuartillos de maíz)
Nubu̱ ja ra tite ha ya ngo di hñä ya
baxbo̱tse pa häxa ya hme ya ngu̱hme.
Cuando hacen comida en las fiestas, se usan
los chiquihuites para que lleven las tortillas
las que las han hecho.
2. chiquihuite Dí theni na mundo ra
foyo ra pa, ko na ra baxbo̱tse.
Acarreo un camión de estiércol al día con
un chiquihuite. Sinón. meñobo̱tse,
xundi
baxi (baxi) s 1. escoba Hyoni ra baxi pa
ga mpaxihu̱, sta ñepu̱ tho ya zo̱nte. Busca
la escoba para barrer antes que vengan los
visitantes.
2. barrida Nuga hindí ho ra baxi, dä
me̱fi mäna. A mí no me gusta hacer la
barrida; que lo haga otro.
3. escoba (planta)
baxi (bǎxi) s moco Ko ra thehe tsu̱kagi
dí thu̱da ya baxi. Con la gripe que tengo
me fluyen los mocos. Sinón. bo̱ñu
baxi ra ye (bǎxi ra yě) Una substancia
mucosa, gelatinosa, de color verde medio
obscuro que aparece en el suelo después de que
la lluvia ha durado mucho. (lit.: mocos de la
lluvia) Ra zi mayo bi bo̱ni nitho ne bi
zu̱di ra baxi ra ye, nepu̱ bi gotsi ha yá
ye̱ ne ha rá ñä. La pastorcita salió
temprano; al encontrar mocos de la lluvia se
los untó en las manos y en el pelo.
22
baxkahai (báxkáhai) s terreno estéril,
terreno desierto Mäthoni ha ya baxkahai
ga japhu̱ dä nte ra uadä ha ra xätä. A
los terrenos estériles hay que hacerlos
producir, aunque sea maguey y nopal.
Sinón. nguani
baxloma (báxlǒma) s loma desierta Ya
miño tata nde mafi ha ya baxloma.
Todas las tardes los coyotes aúllan en las
lomas desiertas.
baxni (bǎxni) adj 1. enjuto Ya ye̱ta xá
baxni geu̱ xá ñho pa dä banti ra
thumngo̱. Las pencas de maguey que están
enjutas son las buenas para envolver la
barbacoa.
2. flaco Ra ndämfri xá baxni, ngeä
tsu̱ti rá bätsi. La res está flaca, porque
amamanta a su cría. Variante baxhni
Sinón. 1: mani, mati; 2: no̱xke, bo̱nte,
bo̱nti
baxoza (baxǒza) s nombre de una planta
bayo (bayǒ) s venta de velas Nubye̱ dí
hukua ra bayo ha xudi ga tsaya. Hoy
estoy vendiendo velas y mañana voy a
descansar. Véase pa, yo
bayo (bǎyo) s leche de cabra Ra bayo,
na, ra hogä nzaki. La leche de cabra es
buen alimento. Véase ba, yo
bayo (bayo) s pastoreo Mä nxumfo̱ xa
ma ra bayo ha ra mbonthi. Mi esposa ha
ido a pastorear al monte. Véase fadi, yo
baza (bǎza) s venta de leña Mä dada pa
ra baza ga nihi nuni tai. Mi papá va
temprano hasta el centro a vender leña.
bati (báti) vi arrugarse Variante bati
be (bé, bě) s 1. telar Ndunthi ya me̱fi di
mpe̱fi ha ra be. Muchos peones trabajan
en el telar.
2. tejida (acción) Nuni ra zi be̱hñä xi di
däma pe ra be. Aquella mujercita está
apurada con la tejida. Véase pe
be (bě) s palo para tejer Dí pe ra ronjua
ko yoho ya be. Tejo el ayate con dos palos
para tejer.
bebo (bebo) s camilla Ata di ntixni ra
bebo ko nuä ra hñu̱ ra dukei. Hasta
rechina la camilla con lo pesado que está el
cadáver.
bede (bede) s 1. historia, cuento, relato
Ra ya jäi pede ra ya bede xi mähotho.
23
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Algunas personas cuentan unas historias
muy bonitas.
2. leyenda Ja ra ya bede xi mäjuäni ha
mära hinä. Hay leyendas que son
verídicas, pero otras no. Véase pede
bemtse (bemtse) s tejer canastas Nuga
hindí pädi ra bemtse, ngeä hinhyamu̱
stá pe̱fi. Yo no sé tejer canastas porque
nunca lo he hecho. Variante memtse
Véase pete, bo̱tse
bengadutu (béngádútu) s 1. lavandería
Ra Juanä bí peni ha ra bengadutu.
Juana está lavando en la lavandería.
2. lavadero (reg.), cualquier objeto en que
se restriega la ropa Nuni ra do go gehni
dí o̱te mä bengadutu. Uso aquella
piedra como lavadero.
Variante mengadutu
bes (běs) adv luego, de inmediato,
inmediatamente
bestho (běstho) adv 1. hoy mismo Ra
dathi tsaye̱ mäthoni nubye̱ bestho gi
tsitsi ha ra yo̱thete. El enfermo está muy
grave; es necesario que hoy mismo lo lleves
al médico.
2. pronto, luego Rí ma ngunsadi, pe
bestho, ngeä bi hñuxadi. Vete a la
escuela; pero pronto, porque ya se hizo
tarde.
3. inmediatamente Bu̱ gi maha, pe ne
bestho, ngeä ra hñaxbo̱jä ya ma dä
bo̱ni. Si es que se van, váyanse
inmediatamente, porque el avión ya va a
partir. Sinón. mäntä, nihi
betanthähi [Variante de ‘metanthähi]
mecate trenzado
bete s acción de trenzar o tejer Véase
pete
bethi [Variante de bithi] petaca (reg.;
canasta tejida, sin asa, para tortillas)
bexte (béxte) s bandera Mä bextehu̱
de Monda xi mähotho, ngeä pe̱tsi hñu
ya ku̱hu̱ ne to̱ge ra nxu̱ni mädetho.
Nuestra bandera mexicana es bonita, porque
tiene tres colores y en medio tiene una
águila. Sinón. bandera
beza (beza) s huacal (caja hecha de
barrotes de madera o de tiras de tabla)
Mäme̱to ya neñu nzäntho mi ndude ya
beza habu̱ mi u̱ti te mi pa.
Anteriormente los viajeros siempre cargaban
be̱fa
los huacales donde empacaban sus
mercancías. Véase be, za
oxbeza s pan grande
be̱ (be̱) [Variante de be̱di] faltar
be̱ (be̱) s cosa ¿Te ra be̱ gi ne gi tai?
¿Qué cosa deseas comprar? Variante me̱
te be̱ ¿qué?
be̱bo (be̱bo) vt poner debajo de algo Ya
ñätsani be̱bo ha nuu̱ xa dä yu̱xa
mäñä. Pon los aguacates verdes debajo, y
los maduros ponlos encima.
be̱bo (bé̱bo) 1. vi estar abajo, estar
debajo Tenä ge ha ra ximhai be̱bo
mära ya jäi. Dicen que debajo de la tierra
viven otras personas.
2. adv debajo Bi gohi be̱bo ra
yondithä; go ku̱xa mäñä ra xathä. El
maíz seco quedó debajo; lo que está
encima es el maíz fresco. Pret. dá me̱bo
be̱datsi (be̱datsi) s sobrino, sobrina Bu̱i
ku̱ta mä be̱datsi: hñu ya däme ha yoho
ya be̱hñä. Tengo cinco sobrinos: tres
sobrinos y dos sobrinas.
be̱datsi ga ko (be̱datsi gá kǒ) sobrino
político
be̱däzu̱ (bé̱däzu̱ ) s cacería de tlacuache
Ra ya jäi di ho ra be̱däzu̱, ngeä, tenä,
xá ku̱hi nthu. A algunas personas les gusta
la cacería del tlacuache, porque dicen que el
tlacuache es sabroso horneado. Véase be̱te,
däzu
be̱di (bé̱di) vi 1. estar incompleto Di
be̱di rá te̱ni ra huada, nuä ra mathä. La
medida del maicero está incompleta.
2. faltar Be̱di dä zo̱ho̱ ya me̱fi. Falta
para que lleguen los peones.
3. agotarse, acabarse; ser insuficiente Mä
dä me̱di ra sei. El pulque se va a
acabar.
4. perderse, desaparecer Yá nzäi ya jäi
yo di me̱di. Las costumbres de la gente
están desapareciendo. Pret. bi me̱di
be̱bu̱, be̱ditho falta todavía
be̱pi le falta
be̱tui v bt hace que le falte
be̱di (bě̱di) vt perder Dá be̱di mä bojä
ha ra tai. Perdí mi dinero en la plaza.
be̱fa (be̱fa) 1. vi ir atrás Nubu̱ ngí pa tai
nuga ndí be̱fa di gee, ha nui ni ngí
ñegi. A la hora que ibas a la plaza yo iba
atrás, y tú ni volteabas a mirar. Ha ra
be̱fi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ndehe di be̱to ra dähuä ha di be̱fa xi
ndunthi ya tu̱huä. En el mar, va adelante
el pez grande y detrás van muchos peces
chicos.
2. s trasero (reg.), persona o animal que
queda atrás de otros Nuni ra ño̱ho̱ xofo,
xi ra be̱fa hangutho. Aquel hombre que
está cosechando es el trasero de todos los
demás. Pret. bi me̱fa
be̱fi (be̱fi) s 1. trabajo Ha ra za ja
ndunthi ra be̱fi, ha nuä ri tu̱ hingi pädi
ni na ra be̱fi. Dondequiera hay mucho
trabajo, pero tu hijo no sabe ningún oficio.
2. oficio, ocupación Rá be̱fi mä dada
geä ga yaxi. El oficio de mi padre es la
carpintería.
be̱go (be̱go) 1. s peón Nuni ra hmu xi di
zi ndunthi yá be̱go. Aquel patrón trae
muchos peones.
2. s criado, sirviente Ra hmuxu
nzäntho pe̱tsi yá be̱go ya pe̱pi. La
patrona constantemente tiene criadas a su
servicio.
3. s mozo Nuni ra zi nda nzäntho
ñoui rá be̱go. Aquel ancianito siempre
anda con su mozo.
4. vt ocupar de peón Nubye̱ dá be̱go
mä be̱datsi. Ahora ocupé a mis sobrinos
de peones. Sinón. me̱fi
be̱go (bé̱go) vi estar de peón Dí me̱go ha
ra ngu na ra mbo̱ho̱, xi ra hojäi. Estoy
de peón en casa de un señor que es muy
buena gente. Pret. dá me̱go
Variante me̱go Véase be̱go
be̱hñä (bé̱hñä) s 1. mujer Nuni ra
be̱hñä ya bi ñeda ha mähye̱gi dá obe ra
ngunsadi. Aquella mujer ya está anciana, y
fuimos juntos a la escuela.
2. esposa Mä tu̱ ya nambu̱ bu̱i ko ra
be̱hñä. Mi hijo ya vive aparte con su
esposa. Sinón. 2: hñandi
be̱jri (be̱jri) s arco iris Ya zi tiyo enä ge
ra be̱jri taki ra ye. Cuentan los ancianos
que el arco iris detiene la lluvia.
Sinón. arko
be̱ki (be̱ki) vt sacar (la lengua) Ra tsatyo
be̱ki rá jäne nubu̱ di hñe̱ni. El perro saca
la lengua al jadear. Ra keñä di be̱ki rá
jäne. La víbora saca la lengua. Variante
be̱ki
24
be̱mfeni (bě̱mfěni, bé̱mfěni) s 1. loco,
demente Nuni ra zi jäi ra be̱mfeni hange
xa hñe ya ze̱dutu. Aquella persona es loca,
por eso se ha vestido de ropa andrajosa.
2. imprudente Ra Xuua ra be̱mfeni,
ngeä di nthinti ha yá tuhni ya jäi.
Juan es un imprudente porque se
entromete en los problemas de la gente.
Sinón. 1: ñämfeni; 2: ñämfädi Véase
be̱di, mfeni
be̱mfeni [Variante de be̱mfěni] demente,
loco
be̱mfo (bé̱mfo) 1. vt acostar boca abajo
Ximbi ra däxyo ra bätsi ha be̱mfo, ogi
uti ra nthe̱tsi. Tiéndele la cobija al niño y
acuéstalo boca abajo; no lo acostumbres a
estar cargado en los brazos.
2. s acostado boca abajo Nuni ra jäi
nuä pe̱fi, ra be̱mfo ha ra hyadi o ha ra
xudi. Lo que hace aquella persona, es
estar acostada boca abajo en el sol o en la
sombra. Variante me̱mfo Véase be̱ni
be̱mu (be̱mu) s pilmama, niñera Ra
be̱mu hingi nzäi, ya ne dä ma. La
pilmama no se halla, ya se quiere ir.
Variante me̱mu
be̱mda (bé̱mda) s 1. tocada (reg.), toque
de instrumentos musicales Mä tu̱ xa ma ra
be̱mda ha ra ngo zi Nana Ñethi. Mi hijo
fue a una tocada a la fiesta de Remedios.
2. música Di nto̱de ja ra be̱mda ha rá
ngu ra xahnäte. Se escucha la música
que hay en la casa del profesor. Véase
pe̱mda
be̱ni (be̱ni) s 1. bulto, lío Mä be̱ni ra
dängi, pe hingi hñu̱. Mi bulto está grande,
pero no pesa.
2. maleta, quimil, fardo Mä be̱ni hindá
tutsi xá ñho, ya bi xoti rá thutsi. No
amarré bien mi maleta; ya se soltó el
nudo. Sinón. batsi
be̱ni (bé̱ni) vi 1. estar acostado Ra tixfani
be̱ni ha ra tse̱hai. El borracho está
acostado en el suelo frío.
2. estar tirado Maha gi faxkagi ga hä na
ra za bí be̱ni ha ra mboza ya ntse̱ki.
Vamos y me ayudas a traer un palo ya
trozado que está tirado en el bosque.
3. estar tendido (sin declive) Rá njätsi ra
ngu fege, ngeä ntse̱ be̱ni. El techo de
la casa gotea porque está muy tendido.
25
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
4. estar plano Ra hai habu̱ dí poti xi
be̱ni. El terreno donde siembro está
plano. Pret. dá be̱ni, dá me̱ni Sinón. 3 y
4: bo̱ni, ntitsi
be̱nte (bě̱nte) 1. adj pobre (con compasión)
¡Ra be̱nte jäi bi dagi ha bi ntse̱ni! ¡Pobre
persona que se cayó y se descalabró!
2. s infeliz (con indignación) ¡Te xa
beniä ra be̱nte dá hmipa mä pe̱fi! ¿ua
hinda goski? ¡Qué habrá pensado ese
infeliz al que le presté mi herramienta!
¿Qué no me la irá a regresar?
be̱nxi (bé̱nxi) s base donde se talla
lechuguilla Mä ga hoka na mä be̱nxi ne
ga ko̱ste ra tsu̱ta. Voy a arreglar una
base de tallar lechuguilla.
be̱ñu (bé̱ñu) s desgracia, perdición Ra
ñu nunä nxutsi di zi, mä dä zitsi ha ra
be̱ñu. El camino que lleva esa muchacha
la conducirá a la desgracia. Véase ñu, be̱di
be̱pate (be̱páte) s 1. servicio doméstico
(en hogar ajeno) Mä ho̱xu nzäntho bí yo
Monda ra be̱pate. Mi entenada constantemente anda en México, en servicio
doméstico.
2. cargo (religioso) Stá xu̱kje ra ya ño̱ho̱
ga be̱pate ra ngo xa ñepu̱. Hemos
elegido algunos hombres para que
desempeñen el cargo de la fiesta que se
aproxima. Véase be̱pi
be̱pi (bě̱pi, bé̱pi) vt faltar (a alguien)
Nuni ra zi jäi di be̱pi rá he ha jabi rá
bojä. A aquella persona le falta ropa y es
adinerada.
be̱ki me falta
be̱i te falta
be̱pi (be̱pi) vt 1. ordenar, mandar Be̱pi
ri tixu; dä yofo ra he̱mi pa gi pe̱ntua ri
tu̱. Manda a tu hija que escriba la carta
para que se la mandes a tu hijo.
2. incitar, instigar Nuä ra däme
o̱tatuhni po̱de be̱pi ra ntso. Creo que
a ese hombre que provoca pleitos lo incita
el espíritu malo. Sinón. 1: japi; 2: enti
be̱po (bé̱po) s cuñada Mä be̱po, xi ra
me̱fi, pe̱fi hängu ra be̱fi ha ra ngu. Mi
cuñada es muy trabajadora; hace todo el
trabajo de la casa.
be̱snä (be̱snä) s trabajo por mes Ya
nxutsi pa Monda ra be̱snä ya, nubye̱
tähä xá ñho. Las muchachas que van a
be̱ti
México a trabajar por mes, ahora ya ganan
bien. Véase pe̱snä
be̱statsintsu̱ (bé̱státsǐntsu̱) s pájaro
maicero (con mancha oscura en la cara) Nu
ya be̱statsintsu̱ ho̱nse̱ ya nku̱stithä di
de̱ni, ngeä ya zithä. Los pájaros maiceros
nada más buscan las trojes, porque son
afectos al maíz. Véase be̱tsi, tsintsu̱
be̱te (bé̱te) s cacería, caza Gatho mä
tsatyo ya me̱te; nso̱ka na hingi pädi ra
be̱te. Todos mis perros son cazadores, sólo
uno no sabe cazar. Véase pe̱te
be̱ti (bě̱ti) s acción de limosnear Ra ya
jäi, mädi yomahño, ya xa nzäi ra be̱ti.
Algunas personas, aunque estén buenas y
sanas ya están acostumbradas a limosnear.
Véase pe̱ti
be̱to (be̱to) s nieto, nieta Mä tixu ya
pe̱tsi yoho yá bätsi ha geu̱ mä be̱to. Mi
hija ya tiene dos niños, y ellos son mis
nietos.
be̱tri (be̱tri) s 1. mayordomo Ra be̱tri go
geä rá hñänsoki ra nijä. El mayordomo es
el que trae las llaves de la parroquia.
2. capataz Ra be̱tri ra hmu di jakje ga
mpe̱he ntse̱di. El capataz del patrón nos
hace trabajar mucho. Sinón. 2: gabida
be̱tui (bě̱tui) vbt hacer que le falte Ra
tsu̱di ne hingi be̱tuí ra hñuni, pa mäntä
dä noki. No hagas que le falte comida al
puerco, para que engorde pronto. Véase
be̱di
be̱taye̱ (bé̱táye̱) s aplauso Mí thutsi
ga nzaya ra Hose bi nja ra be̱taye̱ ga
johya. Cuando nombraron juez a José,
hubo aplausos de alegría. Variante be̱tye̱
Véase pe̱ti, ye̱
Be̱ti (Be̱ti) Bethi (barrio de Chilcuautla)
Na mä bätsi ya bi yu̱ti ra ngunsadi
Be̱ti. Ya uno de mis hijos entró a la
escuela del Bethi.
be̱ti (be̱ti) vt 1. beber (reg.); comer
(comida caldosa, sin cuchara) Tu̱, be̱ti ri
ju̱ ne ga xe̱ai mätsu̱. Hijo, bebe tus
frijoles y te serviré más.
2. tomar Ga tsi na ra hme ko ra ñi ne
ga be̱ti na te̱ni ra sei, ko ngeä bapu̱
ra ño̱ho̱. Comeré una tortilla con salsa y
tomaré un litro de pulque y con eso es
suficiente.
be̱ti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
be̱ti (bé̱ti) 1. vi embijarse (reg.),
ensuciarse, mancharse Xa be̱ti rá ne ri
tsensei ko ra fu̱gi tontsi. La boca de tu
olla de pulque está embijada por fuera con
la espuma que se derrama.
2. s tortillada, echada de tortillas Ya ja
ra be̱ti pa dä tinga ya jäi. Ya está la
tortillada para que le den de comer a las
personas. Sinón. 1: be̱tsi 2: pe̱ti
be̱to (bé̱to) vi adelantarse Mä tu̱ di
be̱to ha ya tu̱ka mboni ne tsämi ha
nugi dí e̱ti. Mi hijo se adelanta al ganado
menor, para ir deteniéndolo, y yo voy
arreándolo. Pret. bi me̱to
be̱tho (bě̱tho) vt faltar todavía Di be̱tho
ra be̱fi ga juati, ngeä xá hñei. Todavía
me falta terminar el trabajo, porque está
difícil.
be̱tsa (bě̱tsa) s 1. vergüenza Ra be̱tsa bá
ehe ra ntsu, de na ra tsoto̱te ha ngu
otho te dra thädi. La vergüenza viene del
temor del mal obrar y no tener con qué
responder.
2. deshonra Mä nxutsi bi thogi ra be̱tsa
ko na ra tsu̱ntu̱. Mi muchacha fue
deshonrada por un muchacho.
be̱tsandoyo (bé̱tsándóyo) s 1.
cementerio, camposanto Rá be̱tsandoyo
zi Nana Ñethi su̱ki tata je̱ya änte
mpaanima. El cementerio de los Remedios
lo limpian cada año, antes del día de los
muertos.
2. panteón (reg.), fosa construida para un
solo cadáver Ra zi be̱tsandoyo bi thoki
ga hmido. El panteón que se hizo es de
bloc.
3. lugar donde se ponen los huesos Nu ya
ndoyo ga anima dí häihe ha ya ntagi
ga haitho, dí huxhe ha ra be̱tsandoyo.
Los huesos de los difuntos que sacamos de
las fosas comunes los ponemos en el lugar
donde se ponen los huesos. Sinón. 1:
nguntyo, handu Véase pe̱tsi, ndoyo
be̱tsi (bě̱tsi) 1. vi embarrarse Ra bätsi bi
be̱tsi rá ne ko ya se̱ti. El niño se
embarró la boca de sopa.
2. vi mancharse Tenä ge po ranaño
ya hñeni di be̱tsi rá hmi ra jäi. Dicen
que por diversas enfermedades se mancha
el rostro de las personas.
3. vi untar, chorrear Rá xo̱nintafi ra
26
yafi xa be̱tsi ga tafi. El cántaro del
tlachiquero se ha chorreado de aguamiel.
4. vi enmugrar Ya ñeni xa be̱tsi yá
hmi ko ya nxanthe. La cara de los
jugadores se enmugra por el sudor.
5. s abigarrado Mähotho nuyu̱ ya
tu̱tsu̱di ya be̱tsi ga kafe ha ra kasti.
Aquellos puerquitos abigarrados de color
café y amarillo están muy bonitos.
Sinón. 1: ntuti; 2: mbindo; 3: megi; 4:
bosti; 5: hnä
be̱xazate (bé̱xázate) s tigre Ena ya neñu
mi nthe̱ui ra muhu, ra be̱xazate, pe mi
ñägiu̱ pa himi tsa. Dicen los caminantes
que veían venir varias veces al león y al
tigre, pero que se escondían para no ser
devorados. Sinón. bindozate Véase be̱tsi,
zate
be̱xui (be̱xui) 1. s obscuridad Mä da
hingi handi xá ñho ha ra be̱xui. Mis ojos
no ven bien en la obscuridad.
2. vi nublarse (la vista) Variante mexui
Véase xui
bi (bǐ) s orina Tenä ge ko ra bi rí
ndondo ra jäi. Dicen que con la orina se
atonta la gente. Sinón. biti
däbi s excremento
tu̱bi s orina
tu̱bi s persona que orina a cada
instante
bida (bida) s 1. guitarra, instrumento
musical Dá tai na ra bida pa ga
mpe̱mda. Compré una guitarra para tocar.
2. música Maha ra ngo de ra ngunsadi
ya bí ja ra bida. Vámonos a la fiesta de
la escuela, ya hay música.
3. bebé Ra nxutsi di fo̱jyä rá bida. La
muchacha trae en brazos a su bebé.
bifi (bífi) s humo Ra bifi japi zoni yá da
ra jäi. El humo hace llorar a las personas.
gimfi s agua de humo (que se mezcla
con el tizne del techo)
nzimifi, zimfi vi ahumarse
yu̱ngabifi vi oler a humo
bifo (bifo) s gordo (persona o animal)
Sinón. nzu̱mu̱i
bimda (bimda) s 1. espina de maguey (de
la orilla de las pencas) Tu̱, ñätsuabi yá
bimda ya ye̱ta, pe ogi he̱kuabi ya
minta. Hijo, córtale las espinas a las
27
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
pencas de maguey, pero no les cortes las
púas.
2. púa de maguey (de la punta de la penca)
Tenä ge bu̱ ra bimda dä doti, yo mbo
ra ngo̱. Dicen que cuando la punta de la
púa de maguey se clava en la piel de una
persona, se rompe y corre dentro de la
carne. Variantes bimda, mimda Véase
bini, uada
bimxähi (bimxä̌hi) s guitarra Mäna
hinxá mädi ya bimxähi bu̱ gi ma gi hä
asta ha bí thoki. Las guitarras salen más
baratas si se traen de donde las hacen.
Variantes binxähi, binxähi Véase bida,
nxähi
bindri (bindri) s chicalote (hierba con
espinas en toda la mata con semilla prieta y
pequeña, de flor blanca con amarillo en medio)
Ya joño, di ho dä zipabi yá nda ra
bindri. Las tórtolas se comen las semillas
del chicalote. Variante mindri
taxabindri s chicalote (de flor
blanca)
kastabindri s chicalote (de flor
amarilla)
bini [Variante de mini] espina
binto (binto) s granjeno (planta con
espinas grandes) Ja na ra binto tsipabi
rá fruta ha rá fruta ngu xá mboi ne ra
tú̱ki. Hay un granjeno del que se come la
fruta; la fruta es medio prieta y chica.
Variante minto
binza (bínza) s huizache Ra do̱ni binza
ra kasti, ha ja rá ñu̱ni mähotho. La flor
del huizache es de color amarillo y de aroma
agradable. Variante minza Véase bini, za
bipa (bípa) s 1. calma (reg.; vapor o humo
que parcialmente oscurece la vista lejana del
valle) Xa hatsi ra pa ko ndunthi ra bipa,
tenä ge rá nthandi ra ye. El día
amaneció con mucha calma; dicen que es
señal de lluvia.
2. neblina Enä ra ye̱tabo̱jä ge mbá
penga ra bakamandäpo Monda,
mäñu mi ja ra bipa, himi neki xá ñho
ra ñu. El chofer dice que, en el camino al
regresar de vender la alfalfa en México,
había tanta neblina que no se veía bien el
camino. Sinón. 2: bo̱ndgui Véase bifi,
pa
bithi
bistä (bístä) s espina de nopal Ndí oka
na ra kähä ne na rá bistä bi doti ha
mä ye̱. Estaba cortando una tuna, y una
espina del nopal se introdujo en mi mano y
se quebró. Variante bixtä Véase bini,
xätä
bisti (bisti) vi 1. inflarse Ra bexiga di
bisti ko ra ndähi. El globo se infla con
aire.
2. abultarse Rá mu̱i ra keñä di bisti
nubu̱ tuti ra dängu. El estómago de la
víbora se le abulta cuando se traga una
rata. Sinón. 2: bu̱tsi
bite (bǐte) s aguijón, lanceta Ra gäni bi
zagagi ha mä hmi ha bi gohi rá bite. La
abeja me picó en la cara y se me quedó su
aguijón.
bitatähi (bítátä́hi) s mezquital Dá
tanga na ra hai, pe xi ra bitatähi.
Compré un terreno, pero es mezquital.
Variante bíthi Sinón. botähi Véase tähi
biti (bíti) s 1. orina Ra biti, tenä, ge
xá ñho pa rá dehe rá dospi ra bo̱jä. Dicen
que la orina es buena como agua para la
batería del camión.
2. excremento Yá biti ya mboni xá
nxä. El excremento de los animales
apesta.
3. acción de evacuar Ra Xuua bi ma ra
biti. Juan se fue a evacuar. Sinón. 1 y 3:
piti, bi; 2: däbi, foho
bithi (bithi) s petaca (reg.; canasta tejida,
sin asa, para tortillas) Ra bithi thoki ga
xithi o ga xitso. La petaca se hace de
carrizo o de saúz. Variante bethi
bitso̱ (bǐtso̱) s 1. aerolito, estrella fugaz
Bu̱ nxui di neki nubu̱ tagi ya bitso̱. En
la noche se ve cuando caen los aerolitos.
2. aerolito (gusano) Ha rá yu̱ga mä
tsatyo bi zoxa ra bitso̱ ha nubye̱ ya ra
dängi ngu ra thäxhni. Le cayó un
aerolito en el pescuezo a mi perro, y ahora
el aerolito ya está tan grande como la
gallina ciega. (lit.: orina de las estrellas)
bixfani (bixfǎni) s tambor Nuga di
pe̱mda ko ra bixfani ha mä dada ko ra
thu̱za. Yo toco el tambor, y mi padre, la
flauta. Véase bida, xifri
bithi [Variante de bitatähi] mezquital
tupido
Bitho̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Bitho̱ (Bitho̱) Vithe (barrio de Cardonal)
Na ra mengu Bitho̱ bi zo fadi, ngeä bi
ntunhuí na ra jäi. Uno del Vithe cayó en
la cárcel porque se peleó con una persona.
bitsei (bítsei) s Nombre de una planta con
espinas desde el tronco hasta la punta y las
hojas. Vocal nasal: bitsëi
bo [Variante de bo] quiote
bo- (bo-, bó- bǒ-) pref adj negro
bo- (bǒ-, bǒ-) pref Indica un lugar donde
abundan las plantas u otros objetos nombrados
en el resto de la palabra.
bobga (bóbga) s vaca prieta Véase mboi,
baga
Bobaxi (Bǒbaxi) El Boxo (barrio de
Cardonal) Ya boti nuni Bobaxi xa hogi
ko nu ra zi ye xa uäi nunä je̱ya. Las
siembras de El Boxo han producido con la
lluvia que ha caído este año.
boda (bóda) s 1. ojo negro (de persona o
animal) Bu̱i ra ya jäi ya moda, ha
mära ya ista. Hay personas de ojos negros
y otras de ojos azules.
2. pupila del ojo Nuä ra moda mä dahu̱
geä ra thandi. Con la pupila del ojo, se
alcanza a mirar. Variante moda
Sinón. mosta Véase mboi, da
bodehe (bodéhe) s 1. aguas negras Ra
bodehe u̱ti ya hai, ne japi di poti. Las
aguas negras abonan las tierras, y hasta
quedan prietas.
2. café Ra bodehe kui ra tse̱ ha ne ra
tähä. El café ahuyenta el frío y el sueño.
Variante bothe Véase mboi, dehe
bode̱ti s borrega prieta Véase mboi, de̱ti
bodga (bódga) s lagartija negra Ra
bodga bu̱i ha ya do. La lagartija negra
vive entre las piedras. Véase mboi, madga
bodintsu̱ (bodintsu̱) s Nombre de un
pájaro. (lit.: pájaro negro) Véase mboi,
tsintsu̱
bodo (bódo) s piedra negra Mä ju̱ni ra
bodo ha geä xá ñho. Mi metate es de
piedra negra, que es la más resistente. Véase
mboi, do
bodo (bǒdo) s pedregal Ra hai dá tai ra
bodo. El terreno que compré es un
pedregal. Variante bondo Véase do, bobodotfi (bodǒtfi) s azúcar morena,
azúcar negra (reg.; azúcar de segunda clase)
Ra bodotfi hintsu̱ tai ra jäi, pe nubu̱
28
otho ra taxadotfi, hä thai. El azúcar
morena casi no la compra la gente, pero
cuando no hay azúcar blanca sí la compran.
Variantes bodothfi, bodotafi Véase
mboi, do, tafi
bofri (bófri) s caballo prieto Tenä ge ra
bofri di de̱ni ra jue̱i, ngeä ngu zo̱ rá xi.
Dicen que al caballo prieto lo sigue el rayo,
porque le chispea el pelo. Véase mboi, fani
bohai (bohai, bóhai) s tierra negra Nu
ya hai ga bohai geu̱ xá ñho ha ra boti,
ngeä ja ya tse̱di. Las parcelas de tierra
negra son las que están buenas para la
siembra, porque son fértiles. Véase mboi,
hai
bohmi (bǒhmi) s lugar de palmas Rá hai
ra bohmi, ha xá ñho. El terreno es un
lugar de palmas, pero es buena la tierra.
Variante bomhmi Sinón. bobai Véase bo-,
bahi
boho (bóho) s 1. pezuña Yá boho ra
ndämfri neni. Las pezuñas de la res están
hinchadas.
2. casco (pata de ciertas bestias sin
hendidura) Ja ya boho ga fani, odi ha
ra boti. Hay cascos de caballo
estampados en la siembra.
3. pata (del codillo para abajo de los
cuadrúpedos) Dá tanga yoho ya boho
tsu̱di ne ga e̱ntsa ra ju̱. Compré dos
patas de cerdo para echar a los frijoles.
4. huella de animal Okua yá boho ra yo
habu̱ bi rani. Aquí se ven las huellas
donde atravesó el chivo. Sinón. 1: ua
boho (bǒho) s 1. excusado Ya jäi xa
yo̱ta ra boho ha rá ñäni mä huähi. Las
gentes han hecho su excusado en la orilla de
mi milpa.
2. defecación Ra bätsi ya po̱nse̱ ra boho
mo̱te. El niño ya se va a defecar afuera,
solo.
bohondämfri (bóhondämfri) 1. pata de res
2. huella de res Sinón. uantfani
bojäi (bojäi) s persona de raza negra
Tenä ge mäna tse̱di ra bojäi ge ra
taxjäi. Dicen que la persona de raza negra
es más fuerte que la persona de raza blanca.
Véase mboi, jäi
boju̱ (bǒju̱) s frijol negro Véase mboi, ju̱
Bokähä (Bǒkä̌hä) Bocaja (barrio de San
Salvador) Mände dá ma dá tso̱ni mä tio
29
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Xuua nuni Bokähä. Ayer fui a visitar a mi
tío Juan allá, en Bocaja. Véase bo-, kähä
bokjä (bókjä) s tuna prieta Ja na ra
xätä ha ra to̱ho̱ tembi bokjä, ngeä ngu
ra mboi rá kähä pege xá ku̱hi. Hay una
clase de nopal en el cerro que da una tuna
que le dicen tuna prieta que es muy
sabrosa. Véase mboi, kähä
boku̱the (bokǔ̱the) s tos ferina negra
Tenä ge ra boku̱the di potsi ra bätsi
nubu̱ hehe. Dicen que por la tos ferina
negra, cuando tose el niño, se pone prieto.
Véase mboi, ku̱the
bokyä (bokyä) s víbora prieta o negra
Tenä ge ra bokyä ra nsuhuähi ha bi tsi
ra ye. Dicen que la víbora prieta es una
milpera y atrae la lluvia. Véase mboi, keñä
Bomänxätä (Bǒmä́nxä̌tä) Bomanxatha
(ranchería de Tecozautla) Véase bo-,
mamänxätä
bomexe (bóméxe, boméxe) s capulina
(araña), viuda negra Rá ntsate ra
bomexe xá ntsuni, ngeä hote. La
picadura de la capulina es peligrosa porque
mata. Variante bomxe Sinón. de̱nimexe
Véase mboi, mexe
Bomu (Bomu) Zaragoza (barrio de Santiago
de Anaya) Ra nzaya me Bomu bi bati
mändomingo. Al juez de Zaragoza lo
cambiaron el domingo.
Zi Bomu Arenalito (barrio de
Ixmiquilpan)
bomu (bomu) s arena Tenä ge ra dehe
go bi yagi ra bomu. Dicen que el agua
cubrió la arena con otras materias.
bomza (bómza, bómzǎ) s zapote negro,
zapote prieto Xá hñetsi rá bai ra pe̱ni
bomza. El árbol del zapote negro es muy
grande. Variante bomúza Véase mboi,
muza
bomi (bómi) s chile pasilla Ko ra bomi
thoki ra githe. Con el chile pasilla se hace
el mole. Véase mboi, ñi
bomi (bǒmi) s trasplantación de chiles
Xudi ga yohe ra bomi ne ndamäni ra
botade̱thä. Mañana vamos a trasplantar
chiles y pasado mañana la siembra de maíz.
Sinón. njäxañi, ntu̱tañi Véase bo-, ñi
bonda (bónda) s bonda (nopal), tapón
grande, tapón liso Ra xätä ga bonda ya
bospi
tä yá bonda. Ya están madurando las
bondas de la mata de nopal de bonda.
bondäpo (bǒndäpo) s hierbazal (tupido)
Ra huähi dá fu̱tsi ha nepu̱ dá ñuni bi
gohi ra bondäpo. La milpa que barbeché
y luego regué se hizo rápido un hierbazal.
bondri (bóndri) s cuerno prieto Mä
ndämfri ra bondri ha ra tsändri. Mi res
es de cuernos prietos y puntiagudos. Véase
mboi, ndäni
boni (bóni) 1. vi estar acostado Ha ra
huähi dá tsu̱di yoho ya jäi mi boni.
Encontré a dos personas acostadas en la
milpa.
2. vi haber (cosas o montones esparcidos
sobre una superficie) Ha ra huähi xi boni
ya do. En la milpa hay muchas piedras
regadas.
3. s echadero Ha ya boni ya ndämfri
xá nxä. En el echadero de reses apesta.
Sinón. 1: be̱ni; 2: ja
boni (bǒni) s montón ¿Te yo rá boni ra
ñi? ¿A cómo está el montón de chiles?
Variante moni Sinón. mundo, hmundo
Bonto̱ho̱ (Bonto̱ho̱) Los Cerritos (barrio de
Santiago de Anaya) Bi zo̱ho na rá mengu
ra hnini Bonto̱ho̱ mi nehmä di tai ra
de̱thä. Llegó uno del barrio de Los Cerritos
queriendo comprar maíz. Sinón. Zi To̱ho̱
bonue (bónue) s 1. mosquito negro
2. mosco (una clase de mosco negro y chico
que chupa la sangre) Ya bonue xi tsa ra
fani ha hingi hopi dä ñuni. Los moscos
están picando bastante al caballo, hasta no
lo dejan comer. Vocal nasal: bouë
Variante boue Véase mboi, ue
bosefi (boséfi) s abejita prieta Yá sefi ya
bosefi di nte ngu ya dänga xo̱ni. Los
panales de abeja prieta crecen como
cántaros grandes. Variantes bosfi, botsfi
Véase mboi, sefi
bospi (bospi) 1. s ceniza Tenä ge ra
bospi ko ya ndo ri hñäka ra nzo̱. Dicen
que la ceniza con granizos quita la
calentura.
2. adj gris Dá tai na mä bo̱jä ra
bospi. Compré un camión gris. Véase
mboi, tsibi
mospi vi convertirse en ceniza
Mospi s Miércoles de Ceniza
bosta
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
bosta (bǒsta) s 1. persona o animal con
ojos negros Bu̱i na mä yo, xi ra bosta.
Tengo un chivo que es de ojos negros.
2. niña del ojo, pupila del ojo Mä ku bi
su̱ta na ra za ra da, ha gatho ra bosta
bi zotsi. Mi hermano se picó el ojo con
un palo, y le cayó nube a la niña de su
ojo. Variante mosta Sinón. boda Véase
mboi, da
botañi (bótáñi) s siembra de chiles
Nuni ra huähi ja ni na ra botañi
mähotho. En aquella milpa hay una
siembra de chiles hermosos.
Variante bomi Véase boti, ñi
Botähi (Bǒtä́hi) s Valle del Mezquital Ha
ra Botähi ndunthi ya ñuthe xa yu̱ti ha
ya hnini ñähñu. El sistema de riego ha
llegado a muchos municipios del Valle del
Mezquital.
botähi (bǒtä́hi) s mezquital Ha ya
botähi ja bu̱ini ya minä. Las ardillas
viven en los mezquitales. Variantes bothi,
bothi Sinón. bitatähi Véase bo-, tähi
boti (bóti) s siembra Mä boti ga ju̱ xi
bi hogi. Mi siembra de frijol se dio
bastante.
boti [Act. indet. de póti] alguien lo
siembra
boto̱ho̱ (boto̱ho̱) s cerro prieto Ra ya
to̱ho̱ tembi ra botho̱, ngeä xá mboi ra
hai o ya do o njabu̱ thumbabi. A unos
cerros le dicen cerro prieto, porque está
prieta la tierra o las piedras.
Variantes botho̱, botho̱ Véase mboi,
to̱ho̱
bothe (bóthe) s 1. aguas negras Tenä ge
ra bothe nuä bí ehe Monda di tsoni ya
hai. Dicen que las aguas negras que vienen
de México dañan la tierra.
2. café Mä zo̱nte xa ñehe mä ga xe̱pabi
tsu̱ ra bothe. A mi visitante que ha
venido lo voy a invitar a tantito café.
Sinón. 2: kafe Véase mboi, dehe
Bothe̱ngto (Bǒthě̱ngto) Botenguedho
(barrio de Ixmiquilpan) Ra tu̱ka hnini
Bothe̱ngto pe̱tsi se̱he̱ rá nijä. El
pequeño barrio del Botenguedho tiene su
propia iglesia. Variante Bothe̱ngdo
bothfe (bothfe) s sangre de drago, sangre
de grado (planta) Rá ngi ra bothfe di
30
the̱ngi ha ra dutu. El líquido de sangre de
drago enrojece la ropa.
bothi (bóthi) s hilo negro Ra taxpahni
nte̱ti ko ra bothi di neki xá ntso. La
camisa blanca cosida con hilo negro se ve
muy mal. Variante bothi Véase mboi,
thähi
botho̱ [Variante de botho̱] cerro prieto
botsatañi (bótsátáñi) s cardenal negro
Bu̱i na ra tsatañi ra the̱ni ne na ra
botsatañi. Hay un cardenal rojo y un
cardenal negro. Véase mboi, tsatañi
botse̱ (bótse̱) s helada negra Ra botse̱
hindi neki, pe di japi dä ntse̱ ra dehe
potho. La helada negra no se ve, pero
congela el agua estancada. Véase mboi, tse̱
botsintsu̱ (botsǐntsu̱) s clarinero,
zanate, quiscal Ya botsintsu̱ di yo ga
ndunthi ne anga ya boti ha ne tsi ya
sofo. Los clarineros andan por parvadas y
escarban la siembra, y también se comen las
cosechas. Véase mboi, tsintsu̱
botsni (bótsni) s aguacatal Dí pe̱tsi na
ra botsni ga mboi. Tengo un aguacatal
del prieto. Variantes botsani, bosni
Sinón. uätsani Véase tsani
bouada (bǒuada) s magueyal
Variantes bota, bomda Sinón. uätä
Boxaxni (Bǒxáxni) Boxaxni (barrio de San
Salvador) Dá ma Boxaxni dí honi na ra
me̱fi, pe hindá tsu̱di. Fui a Boxaxni a
buscar un peón, pero no lo encontré.
boxätä (bǒxä́tä) s nopalera Nuga ndí
pe̱tsi na ra boxätä, pe dá puni. Yo tenía
una nopalera, pero la quité.
Variantes boxätä, bostä
boxiza (boxíza) s encino negro Tenä ge
ra boxiza geä mäna tse̱di ge ra taxa
xiza. Dicen que el encino negro es más
fuerte que el encino blanco. Véase mboi,
xiza
boxju̱ (bóxju̱ ) s hormiga prieta A, xi xá
ñu̱ rá ne ra boxju̱. Duele mucho la
mordedura de la hormiga prieta. Véase
mboi, xäju̱
boyu̱ga (boyu̱ga) s pescuezo negro Bu̱i
ra ya jäi ya boyu̱ga ntse̱di ha ra hinä.
Existen algunas personas que son de
pescuezo negro y otras que no. Véase mboi,
yu̱ga
31
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
boza (bǒza) s 1. bosque Ha ra xäntho̱ ja
ra boza. En la sierra hay bosque.
2. arbolado Ha bí bu̱i mä dada ra
boza. En donde vive mi padre es
arbolado. Sinón. mboza
bozafri s zacatal Véase zafri
bozakthuhni (bǒzákthǔhni) s 1. bosque
de pirul o arbolado de pirul Xi ja ndunthi
ra bozakthuhni, dä za dä tse̱ki ne dä
thoka ra thehñä. Hay muchos arbolados
de pirul; puede trozarse y hacerse carbón.
2. Arbolado (pueblo adelante de Tasquillo)
Ra xahnäte di mpe̱fi ha mä hnini ra me
Bozakthuhni. El profesor que trabaja en
mi pueblo es de Arbolado.
Variante mozakthuhni Véase zakthuhni
bothi [Variante de botähi] mezquital
botho̱ s cerro prieto Variante botho̱
Véase mboi, to̱ho̱
bo̱e (bo̱e) s trampa para cazar pájaros
Mäme̱to ko na ra bo̱e ga tu̱kaza ne ko
ra santhe ntheti ndí mihi ya tsintsu̱.
Antes con una trampa de palos chicos y con
ixtle hilado agarraba yo pájaros.
bo̱e [Act. indet. de po̱e] alguien lo derritió
bo̱hñä (bó̱hñä) s 1. ofrenda Ha ra nijä
nzäntho dri ju̱tsi ra bo̱hñä. En la iglesia
siempre recogen la ofrenda.
2. limosna (de la iglesia) Mä bo̱hñä dá
tsokuabi ra zidada Nsantyago. Mi
limosna se la deposité al santito Santiago.
Variantes mo̱hñä, bo̱hñe̱, bo̱hño̱ Véase
po̱ni, hñä
bo̱ngui (bó̱ngǔui) s neblina Tenä ge
nubu̱ ja ra bo̱ndgui ga xudi, nihi mä dä
uäi. Dicen que cuando hay neblina en las
mañanas pronto va a llover.
Variante bo̱ndgui Véase bo̱ni, gui
bo̱ni (bó̱ni) vi 1. estar plano Ra hai xi
bo̱ni, hingra me̱mi. La tierra está muy
plana, no está inclinada.
2. estar al nivel Ya e̱ni bi thoki ha ra
huähi ya bo̱ni. Las amelgas que hicieron
en la milpa ya están al nivel.
3. estar tirado Na ra pahni bo̱ni ha ra
hai njati ra ntingadutu. Una camisa
está tirada en el suelo debajo del
tendedero de ropa.
4. tenderse (al correr) Ra tsatyo bo̱ni
ko ra hnestihi. El perro se tiende al
correr.
bo̱tmänta
5. estar tendido Ra kamandäpo ntse̱di
xi bo̱ni, hingi tsa ga he̱ki. La alfalfa
está muy tendida; estoy cortándola con
mucha dificultad. Sinón. 1: be̱ni; 2: tidi,
hudi; 3: xä dagi; 4: be̱ni, nsi; 5: bái
bo̱ni [Act. indet. de pó̱ni] alguien lo saca
bo̱ni (bó̱ni) s salida Rá bo̱ni ra bo̱jä bí
ja mo̱te. La salida del coche está atrás.
Sinón. po̱ni
bo̱ntamu̱ i (bo̱ntámu̱i) s estómago
sumido (o ijar de animal) Nuni ra zi jäi
ho̱nse̱ bi sompa rá mu̱i bi gohi ra
bo̱ntamu̱ i. Aquella persona nada más la
operaron del estómago y se le quedó el
estómago sumido. Sinón. motmu̱i
bo̱nte (bo̱nte) vi 1. estar pandeado, estar
enchuecado (pared o tabla) Rá jädo mä
ngu xa bo̱nte ha di neki xá ntso. Las
paredes de mi casa están pandeadas y se ven
mal.
2. estar trasijado Ra ndämfri xa bo̱nte
rá mu̱i, ngeä hinxa ñuni. Está trasijada
la panza de la res, porque no ha comido.
3. encorvarse Ra njomi mä ngu bi
bo̱nte, ngeä ntse̱di xa hñu̱ ra
albesto. El techo de mi casa se encorvó,
porque está muy pesado el asbesto.
Sinón. 1: momi, ntsaki, moti; 3:
momi, mo̱mi, moho
bo̱nthi (bó̱nthi) s red para cazar conejo
Ko ra bo̱nthi, dí mihi ya banjua
mätetho. Con la red de cazar conejos,
agarro conejos vivos. Véase bo̱e, thähi
bo̱nza (bǒ̱nza) s 1. bandeja Dá tanga na
ra bo̱nza, ha da banta ra ju̱ni. Compré
una bandeja para que batan la masa.
2. batea Dí ja bo̱nza na ra ye̱ta. Uso
de batea una penca de maguey.
3. artesa Dí pe̱tsi na ra dänga bo̱nza
ga meni. Tengo una artesa grande que
me sirve de lavadero.
bo̱ste (bó̱ste) s trampa de red Mä ga
hoka na ra bo̱ste ga ju̱ ra ya xide ha ga
hoka ra thuxide. Voy a tejer una trampa
de red para cazar unas liebres y hacerlas
horneadas. Sinón. bo̱nthi
bo̱te (bó̱te) adj remendado Mä fu̱i ya ra
bo̱te. Mi sombrero ya está remendado.
Véase po̱te
bo̱tmänta (bo̱tmä̌nta) s manta
remendada Ra mänta dá tai ra bo̱tmänta
bo̱te
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hange hinxá mädi dá juti. La manta que
compré es una manta remendada, por eso
no me costó cara. Véase bo̱te, mänta
bo̱te (bó̱te) vt hacer cóncavo Dí bo̱te
mä mu̱i nubu̱ nugi ra yo̱the. Hago
cóncavo mi estómago cuando me revisa el
médico. Sinón. moti, mo̱mi
bo̱tse (bo̱tse) s 1. canasta Dá tai na ra
bo̱tse nthoki ga tsu̱to ra xitso. Compré
una canasta hecha de varas de saúz.
2. costilla Dá tehmi na mä bo̱tse. Me
fracturé una costilla.
to̱uabo̱tse s canasta con base
bo̱te [Act. indet. de póte] alguien lo
remendó
bu̱ (bu̱) conj si, cuando Xuua, bu̱ bi ma
tai ri be̱hñä ga te̱ti mä ntai. Juan, si tu
esposa va al centro le encargaré mis
compras. Véase nubu̱
bu̱ huitho (bu̱huitho) vi vivir en unión
libre, vivir en amasiato Mä tixu
bu̱ huitho nuä rá däme, hinxa nthätuí.
Mi hija vive en unión libre con su esposo, no
se ha casado con él. Véase bu̱ i, -ui, -tho
bu̱hu̱ (bú̱hu̱) s barra, barreta Dá tai na
mä bu̱hu̱ xá ntsäti yá ñäni. Me compré
una barra que tiene puntiagudas las puntas.
bu̱ i (bu̱i) s nacimiento Ra bätsi bi thogi
rá bu̱i, hänge bi mañä. Al niño se le pasó
la hora de su nacimiento, por eso le creció la
cabeza.
bu̱ i (bǔ̱i, bu̱ i) vi 1. haber (persona), vivir,
radicar Ha mä hnini, bu̱i ra nzaya ne ra
dänzya. En mi pueblo hay juez auxiliar y
juez propietario. Ra Xuua bu̱i gekua ha
ra dähnini. Juan radica aquí, en la ciudad.
2. estar, estar en casa Mä dada bu̱i ga
sabdo, madensemäna joo. Mi papá está
los sábados, a media semana no está. Pret.
bi mu̱i
bu̱ itho (bu̱itho) 1. se queda nada más, se
está Mä dada ya bi ndäxjua, ya bu̱itho
ha rá ngu. Mi papá ya se hizo anciano, ya
nada más se está en la casa.
2. está todavía Ra Xuua bu̱itho, tobye̱
hinxa mengi Monda. Todavía está Juan;
todavía no se ha regresado a México.
bu̱ itho (bú̱itho) 1. vive todavía Nuni ra zi
ndäxjua bu̱itho ha ya pe̱tsi ndunthi ya
je̱ya. Aquel anciano todavía vive y ya tiene
muchos años.
32
2. hay todavía Nänä, ¿bu̱itho ra zi sei o
ya bi thege? Señora, ¿hay todavía pulque
o ya se terminó?
bu̱ ki (bu̱ki, bǔ̱ki) vt 1. hacer pucheros Ra
bätsi di bu̱ki rá ne nubu̱ ne dä nzoni. El
niño hace pucheros cuando quiere llorar.
2. gestear con la boca Nubu̱ dí nthe̱be
mä nkontra di bu̱ki rá ne. Cuando me
encuentro con mi enemigo gestea con la
boca.
bu̱ kne (bu̱kne) vi 1. pucherear (reg.),
hacer pucheros Nubu̱ fu̱ di zoni ra bätsi di
bu̱ kne. Cuando el niño empieza a llorar
pucherea.
2. hacer gestos con la boca Ndunthi ya
jäi nubu̱ di nkue̱ di bu̱kne. Muchas
gentes cuando se enojan hacen gesto en la
boca. Véase bu̱ki, ne
bu̱ nxui (bu̱nxui) adv de noche Bu̱nxui
ha ya hñe tuhu ya tukru. En las
barrancas, por las noches cantan los
tecolotes. Sinón. nxui Véase xui
bu̱se̱ (bú̱se̱) vi vivir solo Nuni ra zi däme
bu̱se̱, ngeä ra rame. Aquel hombre vive
solo, porque es soltero. Pret. bi mu̱se̱
Véase bu̱i, se̱he̱
bu̱se̱ s el estar solo
bu̱ the (bú̱the) s agua tranquila, agua
quieta Xi mähotho ra bu̱the, tsa too dä
nxaha. Está muy bonita el agua tranquila,
puede bañarse la gente. Véase bu̱ tho, dehe
bu̱ tho (bú̱tho) vi 1. estar quieto Ya bätsi
hingi bu̱tho. Los niños no se están
quietos.
2. descansar, no trabajar Nubye̱ ya dá
ndäxjua ya dí bu̱tho. Ahora que ya soy
anciano ya nada más descanso.
3. vivir en algún lugar todavía Beto, ¿gi
bu̱tho ha ngi bu̱i mäme̱to? Roberto,
¿vives todavía en donde vivías
anteriormente? Véase bu̱i, -tho
bu̱ xa (bu̱xa) adv a ver si Xuua, tega mä
rihi bu̱ xa gi tsu̱ki, ha ga pädi ua gí tihi
o hinä. Juan, corretéame a ver si me
alcanzas, para que sepa si eres ágil o no.
Sinón. texa
bu̱ tsi (bu̱tsi) vi 1. abultarse Ra nthaki
dá hoki di bu̱ tsi ha ra za, ngeä hindí
pädi gä hoki. El bordo que hice se abulta
en todas partes, porque no lo sé hacer.
2. enchuecarse Rá jädo ra gädo bi
33
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
bu̱tsi na xe̱ni. Una parte de la barda
del albañil se enchuecó. Sinón. mboto,
tsaki
CH
chachalaka (chachalaka) s chachalaca
(ave) Sinón. xiko̱
chake (cháke) adv de mentiras, hacer
como que Hyati ra bätsi, chake gi nzoni.
Engaña al niño, haz como que vas a llorar.
chaketa (chákéta) s 1. chamarra, saco
2. Nombre de una ave. Sinón. 1:
mfixpati
chala (chala) s chismoso, mentiroso Nuä
ra jäi ya ogi kamfribi, ngeä xi ra chala.
A esa persona ya no le creas, porque es muy
mentirosa. Sinón. 1: kuamba, hyate
chala (chala) s chalán (reg.: ayudante del
albañil) Rá chala mä gädo jomba ra do y
umba ra näni. El chalán de mi albañil le
arrima la piedra y le da la mezcla.
Sinón. maste
chankaka (chánkáka) s piloncillo Ra jämu
thoki ko ra chankaka. Preparan la
calabaza de castilla con piloncillo.
Sinón. tafi chankaka
chante (chánte) s marchante ¿Te gi
taibye̱, chante? ¿Qué compras ahora,
marchante? Sinón. ndai
chächä (chä́chä) s codorniz Ra kodorni
pe̱tsi rá thuhu de ga hñähñu, ra chächä,
y njabu̱ to̱de ra thuhu ko yoho ya nota.
El nombre otomí de la codorniz, chä́chä, es
parecido a su canto de dos notas.
Sinón. tsatsa
chikiuite (chíkíuíte) s chiquihuite Nuyu̱
ya jäi di mpe̱fi theni ra foyo ko ya
chikiuite. Aquellas personas que están
trabajando están acarreando estiércol con
chiquihuites. Sinón. xundi, mabo̱tse
chimänxa (chímä́nxa) s gusano de elote
Ra chimänxa di ho dä zi ya mänxa. Al
gusano de elote le gusta comer elotes.
Sinón. nzyolo, nzolo Véase tsi, mänxa
da
chinkua (chínkua) s chincual Yá chinkua
mä ue̱ne xa fo̱tse ha rá ndoyo, ngu ya
tu̱ säsi. Los chincuales que tiene mi bebé
en el cuerpo, son como pequeños granos.
Sinón. säsi
chito (chǐto) s chito (reg.: carne salada seca
de chivo y de carnero), cecina Tenä ge rá
chito ra ngo̱bru, nä; pe hinä, rá ngo̱ de
ga dänga yo. Dicen que el chito es carne
de burro; pero no, es carne de chivos
grandes y de carneros grandes.
chofe (chófe) s 1. chofer Na mä tu̱ ra
chofe ha na, ra me̱mäpa. Un hijo mío es
chofer y uno es jornalero
2. conductor Na ra chofe bi pu̱ntsi ra
bo̱jä mi ye̱ti, ngeä ya mi ti. Un
conductor volcó el camión que estaba
manejando porque estaba borracho.
Sinón. ñe̱ti, yongäbo̱jä
chogiyo (chógíyo) s chonguío (ave)
chu̱ki (chú̱ki) s cría (de varios animales
domésticos) Ra chu̱ki ga ndämfri dri tsu̱ki
ko na ntai rá ba ra nänä xa thäntsi
yontai ra dehe. A la cría la alimentan con
un litro de leche de su madre mezclado con
dos litros de agua. Sinón. me̱taba, tede,
bätsi
CH
Chaido (Chaido, Nchaido) Nombre de una
parte de Taxádho donde hay una piedra grande
de este nombre. Véase tsai, do
D
da (da) procl Indica 3.a pers. del futuro;
requiere la forma B de la raíz. Ndämäni ra
Juana da ma ra tite ha ra huähi. Juana
va a llevar de comer a la milpa pasado
mañana.
da (da, dǎ) vt 1. denunciar, delatar Nuä
ra jäi bi mpe bi mu̱i too bi da, hänge bi
joti fadi. Hubo alguien que denunció a la
persona que robó; por eso la encarcelaron.
da
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. devolver, entregar Ya be bi da ya
to̱te xkí be. Los ladrones devolvieron
las cosas que habían robado. Act. indet.
tha Sinón. 1: mä 2: kotsi
da Ajuä entregar a Dios
dapi ra ue̱nda entregar la cuenta
damajuäni confesar la verdad
da ngüe̱nda darse cuenta, rendir
cuentas
da (dá) s ojo Ha mä da bi zo na ra
minikähä ha ya bi zotsi. Me cayó una
espina de tuna en el ojo y ya le cayó nube.
ja ya da hacer mal de ojo
goda s ciego
ista s ojos azules
nkuemda s parpadeo continuo
u̱da s mal de ojos
xada s tuerto
dá (dá) procl Indica la 1.ª pers. del pretérito.
Dá mpe̱fi Monda. Trabajé en México.
dá (dá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
modo optativo; require la form B de la raíz. Ja
mäje̱ya dá poni de ga nzaya, nubya dá
nzaya mäna. Apenas hace un año salí de
juez, ahora que sea otro. Nuga hindí ho ra
baxi, dá me̱fi mäna. A mí no me gusta la
barrida, que lo haga otro. Ha ra dähmi dá
thoka ra mole, ha ra tu̱hmi hindä ñe̱ni.
Que hagan el mole en la cazuela grande,
porque no cabrá en la chiquita.
dada (dǎda) s 1. papá (padre de una familia)
Nso̱ka mä nänä dí bu̱be, mä dada xa
du. Vivo solamente con mi mamá; mi papá
ha muerto.
2. el Padre Dios Mä Dada bí bu̱i
mähetsi nzäntho faxki. Mi Padre que
está en el cielo siempre me ayuda.
Zidaada s Dios
dada (dada) s señor ―Xkí de, dada.
―Xkí de Ajuä, nänä. ―Buenas tardes,
señor. ―Buenas tardes, señora.
Variante ndada
dado (dǎdo) vt mal vender Mä mboni dá
pa mänonxi dá dado, hinga geä rá
muhuí bi taki. Mi animal que vendí el
lunes lo regalé, porque no es su valor lo que
me dieron. [Esp.: dado] Sinón. untho
dadri (dǎdri) vi entregar una ofrenda floral
Mä ga tai ya do̱ni ngetho ndomingo mä
ga ndadri na ra ñäti dí tu. Voy a
comprar flores, porque el domingo entrego
34
una ofrenda floral de una promesa que
debo. Véase da, do̱ni
ndadri s presentación de una ofrenda
floral
daga (dǎga) s daga, puñal de dos filos Ra
daga geä nzäntho mi hñä ya hyote
mäme̱to. La daga es una arma que
siempre traían los asesinos antes.
Sinón. tsäjuai
dahuä (dǎhuä) s ojo de pescado (punto
blanco en los pies o las manos que es sensible al
apretarlo) Ra dahuä ge na ngu ra xäxi
xo̱tse ra xifri ha di yopa roho. El ojo de
pescado es como un grano en el que se
descostra la piel y vuelve a retoñar. Véase
da, huä
dai (dai) s comprador Ha ra tai tso̱ho̱
ndunthi ya dai, tai hängu te ku̱ti ha ra
tai. En la plaza llegan muchos compradores
y compran todo lo que entra en la plaza.
Sinón. duki Véase tai
dangauada, damnda s comprador
de magueyes
dangasei, dansei s comprador de
pulque
dakate (dákáte) s bandido, asaltante
Nubu̱ mi youa ya jäi ha ya ñu, mi yo
ya dakate mi hämba yá bojä. Cuando
iban a pie las personas en los caminos,
andaban asaltantes que les arrebataban su
dinero. Sinón. be Véase taki
dakatäxi (dákátä́xi) s pastor (de ganado
caprino) Mä ga nu mä dakatäxi me̱fa dä
hye̱pu̱ mä mboni. Voy a ver a mi pastor
de chivos. A la mejor abondona por ahí mi
ganado. Sinón. mayo Véase taki, täxi
damäjuäni (dǎmä́juä́ni) 1. vi atestiguar Ra
dathi damäjuäni ge nuä ra ñei go geä
bi yo̱the. El enfermo atestigua que aquel
doctor es el que lo curó.
2. vi confesar Ra yofadi bi damäjuäni
de nuä xkí yo̱te. El delincuente confesó
la verdad de su delito.
3. s testigo Ra tsähni tapabi yoho ya
damäjuäni, bu̱ xi hingo geä bi ñhote.
Al reo le piden dos testigos, para que
declaren si en verdad no fue él el asesino.
Sinón. 1 y 2: mängamäjuäni; 3: te̱stigo
Véase da, mäjuäni
damngo̱ (dámngo̱) s 1. comprador de
ganado Ma dä ñepu̱ bya ra damngo̱ pa
35
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ga papi ra ndämfri. Hoy va a venir el
comprador de ganado para que le venda yo
el buey.
2. mercader de carne Ya dá hoki ra
tsu̱di ho̱nse̱ dí to̱mi ra damngo̱ dä
ñehe dä hñäxa ra ngo̱. Ya arreglé el
marrano, nada más espero al mercader de
carne que venga por él. Sinón. 1:
dukamboni, dangamboni; 2: dukango̱,
dangango̱ Véase dai, ngo̱
dangade̱thä (dángáde̱thä) s 1. comprador
de maíz Ha ra ngu bi zo̱ho̱ na ra jäi ra
dangade̱thä. A la casa llegó una persona
compradora de maíz.
2. acaparador de maíz Yobu̱ na ra jäi
ra dangade̱thä, ha ngätsi dä pa. Ahí
anda una persona acaparadora de maíz,
que revende después. Variantes dánthä,
dandithä Sinón. dukade̱thä Véase dai,
de̱thä
dangahai (dángáhai) s comprador de
terrenos Nuni ra mbo̱ho̱ gehni ra damhai
dá papi mä hai. Aquel señor es el
comprador de terrenos; fue él al que le vendí
mi terreno. Variantes dámhai, dáñhai
Véase dai, hai
dangahme (dángáhme) s 1. comprador de
tortillas Nuni ra be̱hñä xa mani ra
dangahme, xini di hñä rá maxhme.
Aquella mujer que va ahí es compradora de
tortillas; mira, trae su servilleta.
2. acaparador de tortillas Nuni ra be̱hñä
ra dangahme ha di yopa pa. Aquella
mujer es compradora de tortillas y luego
las revende. Variante dáhme Sinón. 2:
dukahme Véase dai, hme
dangandämfri (dángándämfri) s
comprador de reses Yobu̱ ra ya dantfani,
pe xi ya guta tsu̱tho. Por ahí andan unos
compradores de reses; pero pagan muy
barato. Variante dantfǎni Véase dai,
ndämfri
dangaronjua (dángárónjua) s comprador
de ayates Ha ra tai tso̱ho̱ ndunthi ya
danjua pa gi pa ri ronjua. A la plaza
llegan muchos compradores de ayates; para
que les vendas tus ayates. Variante dánjua
Sinón. dukaronjua Véase dai, ronjua
dangasei (dángásei) s comprador de
pulque Ya pa de ga sofo xi tansei ya
dangasei pa ya me̱fi. En el tiempo de la
dathi
cosecha los compradores de pulque compran
mucho pulque para sus peones.
Variante dansei Véase dai, sei
dangauada (dángáuada) s comprador de
magueyes Nubye̱ xá mädi ra sei, bi zo̱ho̱
na ra dangauada. Ahora que está caro el
pulque llegó un comprador de magueyes.
Variante damnda Véase dai, uada
dangaxefo (dángáxefo) s 1. comprador de
tripas Nuyu̱ mahñuni ga thäkxätä go
geu̱ ya dangaxefo. Las vendedoras de
comidas de panza son las compradoras de
tripas.
2. comprador de tripas fritas. Nu ya
hyoya jäi go geu̱ ya dangaxefo de ga
nonxi nuu̱ ba ha ra tai. Las personas
pobres son las compradoras de tripas que
luego venden los lunes en la plaza. Véase
dai, xefo
dangue̱nda (danguě̱nda) 1. darse cuenta
Iho, da ngüe̱nda ge nuä gí o̱te hingi ho.
Hijo, date cuenta que lo que estas haciendo
no está bien.
2. tomar en cuenta
3. entender Ya jäi nuu̱ hinxa ma ra
ngunsadi dangüe̱nda nuä xá ñho y
nuä hinä. La gente que no ha tenido
preparación entiende lo que está bien y lo
que no está bien. Véase da, ue̱nda [Esp.:
dar cuenta]
dansei [Variante de dangasei] comprador de
pulque
danthä, dandithä [Variantes de dangade̱thä]
comprador de maíz
dañyo (dáñyo) s comerciante de ganado
menor Nu ya dañyo huantho, nuä ra yo
xá ñho tai ha nuu̱ xá no̱xke tsantho. Los
comerciantes de ganado menor escogen
nada más el ganado que está bueno y lo
compran; el que está flaco no lo quieren.
Véase dai, yo
dasti [Forma secundaria de tasti] resbalar
dathi (dathi) s enfermo Bi manga ra
yo̱thete ge ra dathi ya otho ra ñethi.
Dijo el médico que el enfermo ya no tiene
alivio.
sudathi, nsudathi s enfermera
dathi (dáthi) vi 1. estar enfermo Nuni ra
metsi dathi de ga xithu. Aquel muchacho
está enfermo de paludismo.
2. estar en estado, estar embarazada Bi
dä
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
beni ge ya hinda nthätuí, ngeä ya mi
dathiä. El pensó que ya no iba a casarse
con ella porque ya estaba en cinta.
Fu̱didathi. Empieza a estar en estado.
Pret. dá ndathi
dä (dä̌) s madurez Ya kähä nubye̱ ja
ñenga ya dä. Las tunas apenas ahora están
en madurez. Véase tä
dä [Forma secundaria de tä] cocer
däbehe (däběhe) s 1. cuaresma Ya pa de
ga däbehe ndunthi ya jäi di ntsuni dä zi
nuä ra za ra ngo̱. En los días de la
cuaresma muchas personas se abstienen de
comer cualquier carne.
2. vigilia Ya pa ga däbehe me̱to dä
zo̱ho̱ ge ndäpa. Los días de vigilia son
antes de Semana Santa.
3. días largos, días calurosos Ra däbehe
fu̱di ngu made ra zänä ra abri ha juadi
ngu mäde ra hulio. Los días largos
empiezan como a mediados del mes de
abril y duran hasta como a mediados de
julio. Vocal nasal: däbëhë Véase dä,
behe
däbri (däbri) s olvidadizo Nuga xi drá
däbri; di pumfritho nuä mä ga pe̱fi. Yo
soy muy olvidadizo; nada más se me olvida
lo que voy a hacer. Véase beni
däbe̱tri (däbe̱tri) s mayordomo principal
Se̱he̱ ra däbe̱tri yonga ya be̱go, ngeä ra
be̱tri di hñeni. Sólo el mayordomo mayor
dirige a los peones porque su segundo está
enfermo. Sinón. ndägabe̱tri Véase dä,
be̱tri
däbi (dä́bi) s excremento Ra tsu̱ntu̱
hingi tsa dä yo̱te ra däbi, bi ngofo ngeä
ntse̱di bi zi ya kähä mände. El muchacho
no puede defecar, se estriñó porque comió
muchas tunas ayer. Sinón. foho, dänga
biti Véase bi
joti de rá däbi está tapado (reg.), está
estreñido
dädämfo̱ (dädämfo̱) s alto mandatario,
gran mandatario Rá dätsu̱tfi Monda
tso̱ni ya mi dädämfo̱ de mara ya hai. El
presidente de México visita a los mismos
altos mandatarios de otros países. Véase
dämfo
dädimaxi (dädímǎxi) s jitomate Ha ra
Batha ra Botähi xi boti ra dädimaxi,
ngeä rabu̱ xi ra bojä. En el Valle del
36
Mezquital siembran mucho jitomate,
porque en ocasiones produce mucho
dinero. Véase dä, de̱mxi
dänga dädimaxi s jitomate grande
Dädo (Dädo) 1. Dadho (barrio de
Chilcuautla) Di gehni Dädo di mui ra sei
goho mbe̱xo. Allá, en Dadho, el litro de
pulque vale cuatro pesos.
2. Piedra Chica (barrio de Cardonal) Rá
nzaya Dädo bi njoo ha rá hmuntsi rá
ndä Mohai. El juez de Piedra Chica no
estuvo en la reunión del presidente de
Cardonal. Véase dä, do
däfri (däfri) s caballo grande Nuni ra
ñänte di nto̱ge ha na ra däfri. Aquel
soldado cabalga en un caballo grande.
Sinón. ndo̱fri Véase dänga, fani
dägähñäto (dägä́hñät́ o) s jefe de
policía, comandante Ra dägahñäto bi
zitsi ya nsuhnini pa dä ju̱ ra hyote. El
jefe de la policía se llevó a sus policías
para detener a un asesino.
Sinón. komändante Véase dänga, dega,
hñäto, ndä
dähmi (dähmi) s 1. cazuela grande Ha
ra dähmi dá thoka ra memi, ha ra
tu̱hmi hinda ñe̱ni. Que hagan el mole
en la cazuela grande, porque no cabrá en
la chiquita.
2. cajete grande Mä ga hokju̱ ra dähmi
de ga nsuni. Vamos a hacer el cajete
grande de nixcómil. Sinón. 1: dängä
mohi; 2: dängä mahmi Véase dä, mohi
Dähmu (Dähmu) San Nicolás (pueblo
colindandante, al norte de Ixmiquilpan)
Thoki Dähmu ra ya jati xi mähotho.
Hacen unos bordados muy bonitos en San
Nicolás. Sinón. Nsanikula Véase dängi,
ndä, hmu
dähmyä (dä̌hmyä) 1. s persona rigurosa,
regañón Nuä ra hmu, xi ra dähmyä,
hänge hingi tse̱tuabi ya be̱go, bestho
he̱pu̱. Ese patrón es muy riguroso, por
eso no le duran los peones, luego lo
dejan.
2. vt regañar, reprender Ra nxutsi bi
bati bi ma, ngeä bi dähmyä rá nänä.
La muchacha huyó porque su mamá la
reprendió con rudeza.
37
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
dähni (dä́hni) s 1. ciudad Dá ma ra
hmäya ha ra dähni Monda, pe xi yo
ndunthi ya bo̱jä. Fui a pasear a la ciudad
de México, pero circulan muchos
automóviles.
2. capital (del estado) Rá dähni
Ntso̱tkani geä Nju̱nthe. La capital del
estado a que pertenece Ixmiquilpan es
Pachuca.
3. cabecera municipal Rá dähni ra hnini
Nzi Nänä Ñethi geä Ntso̱tkani. La
cabecera municipal del pueblo de
Remedios es Ixmiquilpan.
Variante dähmni Véase hnini
dähñe (dähñe) s 1. arroyo grande Nubu̱
käi ya nzo̱the ha ra dähñe hinto rani.
Cuando baja la creciente en el arroyo grande
nadie puede atravesar.
2. Barranca Grande (que atraviesa el lado
norte del barrio de Taxadhó) Ra Dähñe
Ntasto, na ra pa bi duxa ra nzo̱the de
ga ye, ndunthi ya yo. En la Barranca
Grande de Taxadhó la creciente de agua
de lluvia en una ocasión arrastró muchos
animales menores. Sinón. dänga hñe
Véase hñe
dähñei (dä́hñei) 1. vi flojear Bu̱ dí dähñe
nzäntho dä nja mä ndumu̱i. Si flojeo
siempre tendré necesidad.
2. s perezoso, holgazano Nuni ra
bäsjäi ra dähñei; hingi ho dä mpe̱fi, go
di ho dä mpe̱ti. Aquel joven es perezoso;
no le gusta trabajar, lo que le gusta es
mendigar. Pret. dá ndähñe
Variante dähñe Sinón. me̱nhyadi,
me̱mbru
ndähñei, ndähñe s, vi pereza; hacerse
perezoso
dähuä (dähuä) s pez grande Ha ra ndehe
di be̱to ra dähuä ha di be̱fa xi ndunthi
ya tu̱huä. En el mar, va adelante el pez
grande y detrás van muchos peces chicos.
Sinón. dänga huä, däta huä, ndo̱huä Véase
huä
däjua (däjua) s 1. liebre Xi neki mähotho
ya däjua nubu̱ di nestihi. Se ven bonitas
las liebres cuando se echan a correr.
2. conejo grande Mäna ya däjua nuu̱
ya mänxo ke nuu̱ de ga mbonthi. Los
conejos domésticos son más grandes que
los de campo. Variante dänga jua
dämä
Sinón. 1: xide; 2: ndo̱jua Véase dängi,
jua
däjuai (däjuai) s 1. espada, puñal grande
Mäme̱to ha ya tuhni mi hä ya däjuai ha
mära ya to̱te. Antes, en las batallas se
acostumbraba usar la espada y otras armas.
2. machete de cinta Häxa ra däjuai pa ra
ntse̱mni. Llévate el machete de cinta
para cortar espinas. Sinón. dänga juai
Véase dängi, juai
däju̱ (däju̱) s haba Ra bai ga däju̱ hingi
ho ra tse̱. A la planta de haba no le
perjudica el hielo. Véase dängi, ju̱
däkade̱thä (däkáde̱thä) s desgranadora
(persona) Dí pe̱tsi ndunthi ra de̱thä ha dí
ne ga pa, hänge dí honi na ra däthä.
Tengo mucho maíz que quiero vender, por
eso busco una desgranadora de maíz.
Variante däthä Véase täki, de̱thä
däkanthähi (däkánthä̌hi) s mecate grueso
Véase nthähi
däkänoya (dä́kánoya) s 1. palabras
ásperas Nu ya ndä de ya hnini mäme̱to
mi zofo ya jäi ko ya däkänoya himi ja rá
hmäte. Antes los jefes de los pueblos
hablaban a su gente con palabras ásperas,
sin amor.
2. palabras fuertes Ra ya jäi yá noya ya
däkänoya ha ra ya tsu̱ta noya. Las
palabras de algunas personas son fuertes y
las de otras, suaves. Sinón. ngenta noya
Véase däki, noya
däki (däki) vi engruesar Ra bai ga
zakthuhni ya ri däki rá bai, ngeä ya
pe̱tsi ya je̱ya. A la mata de pirul se le está
engruesando el tronco, porque ya tiene
muchos años. Sinón. dätsi
däkri (däkri) s quelite grande Hämfu̱ tsu̱
rá däkri ra ro̱ge gi umfu̱ dä zi. Tráiganle
un poco de quelite grande al burro y dénselo
para que coma. Sinón. ñäxakani Véase
dängi, kani
Däku̱ni (Däku̱ ni) Cocineras (pueblo de
Chilcuautla) Sinón. Nkosinera
däkei (däkei) s anciano Ya däkei beni
ge ya mä dä uadi ra ximhai. Los ancianos
piensan que ya se va a terminar el mundo.
Sinón. eda
dämä (dämä) adv 1. aprisa, pronto,
rápidamente, rápido Ya bi hñuxadi, dämä
ye̱nga ya mboni dä ma dä ñuni. Ya se
däme
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hizo tarde; ¡rápido!, echa afuera el ganado
que vaya a comer. Xa dämä ntihi pa gi
tso̱nga nitho ha ra ngunsadi. ¡Pronto!,
échate a correr para que llegues a tiempo a
la escuela.
2. muy Xa dämä ntso. Está muy feo.
Sinón. 1: mäntä, bestho
däme (däme) s 1. esposo, marido Nuni ra
zi be̱hñä tu rá mu̱i, ngeä bi tsitsua rá
däme fadi. Aquella mujercita está
preocupada porque le llevaron a su esposo a
la cárcel.
2. hombre, varón, caballero Ya be̱fi ha
ya huähi yo ya däme ha ya be̱hñä. En
los trabajos de las milpas andan hombres y
mujeres. Sinón. 1: hñandi; 2: ño̱ho̱
́
dämfo̱ (dämfo̱
) s 1. señor de importancia
Mäthoni gatho dä jonga ha ra hmuntsi,
ngeä mä dä zo̱pye̱ ra ya dämfo̱. Es
menester que todos asistan a la junta porque
hoy van a llegar unos señores de
importancia.
2. persona que se viste con elegancia
Ndunthi ya jäi mi hñe ga hyoya nubye̱
di hñe ga dämfo̱. Varias personas que se
vestían pobremente ahora se visten con
elegancia. Véase mbo̱ho̱
́ i) s 1. estómago grande,
dämu̱i (dämu̱
barriga grande Bu̱i ra ya jäi xi ya
dämu̱i. Hay ciertas personas que tienen
barriga grande.
2. corazón Ya jäi di hñeni ya dämu̱i
tsu̱tho bu̱ tagi tu. Las personas enfermas
del corazón se mueren repentinamente.
Sinón. 1: dänga mu̱i; 2: koraso, kungri
Véase mu̱i
dämxi (dä́mxi) s gato grande Véase dänga
mixi
dämda (dämda) s jarro grande Na ra
dämda ga nsitasei geä hingi tsu̱di de ga
re̱ta te̱ni. Un jarro grande para echar
pulque es el que no llega a diez litros.
Sinón. dänga bada, dänga xano Véase
dängi, bada
dämo̱ni (dä́mǒ̱ni) s güila (reg.), guajolote
Rá ngo̱ ra dämo̱ni di xu pa dä thoki ra
me̱mi. La carne de guajolote es muy
rendidora para el mole. Sinón. nxudämo̱ni
Véase dänga, o̱ni
dämu̱i (dämu̱i) s 1. familia numerosa
2. enjambres grandes (de abejas o avispas)
3. hormiguero grande
38
dändä (dändä) s rey, jefe superior Pe̱tsi
ndunthi ya je̱ya mi ndä ya dändä. Hace
varios años gobernaban los reyes y virreyes.
Sinón. dänga ndä Véase dängi, ndä
dänga bo̱jä (dä̌nga bo̱jä) s máquina
pesada, oruga (máquina) Nu ya dänga
bo̱jä go geu̱ hoki ya ñu ne ya ñuthe.
Con las máquinas pesadas se hacen los
canales y los caminos.
dänga botsintsu̱ (dä̌nga botsǐntsu̱) s
clarinero grande, zanate grande, quiscal
Ya dänga botsintsu̱ ani ya boti ha
tsoni ya sofo. Los clarineros grandes
destapan las siembras y desperdician las
cosechas.
dänga dädimaxi (dä̌nga dädímǎxi) s
jitomate grande
dänga dedo (dä̌nga dědo, dä̌nga dédo) s
dedo pulgar Ko mä dänga dedo dí ho ya
to. Con mis dedos pulgares oprimo los
piojos. Sinón. dänga ñäye
dänga hnini (dä̌nga hnǐni) s ciudad
Monda geä na ra dänga hnini ha
ndunthi ya jäi di me̱dini. México es una
ciudad grande, y muchas gentes allí se
pierden. Variante dähni
dänga huada (dä̌nga huada) s medida de
capacidad de veinticinco cuartillos
dänga huä (dä̌nga huä) s pez grande
dänga jäi (dä̌nga jäi) s 1. persona mayor
de edad Tenä ge nu ya dänga jäi ho̱nse̱
dä hñätsi na ra tsu o ra kue̱ bestho dä
du. Dicen que las personas mayores de
edad si se llevan un susto o coraje luego se
mueren.
2. persona de alta estatura Nuni mä tu̱
bi te ra dänga jäi, ri hñätsi ndu rá tita
nu ra hñe̱tsi. Mi hijo es de alta estatura;
es semejante a su difunto abuelo en la
estatura. Sinón. 1: eda, tiyo; 2: hetsajäi
dänga kati (dä̌nga káti, dä̌nga nkáti) s
1. concupiscencia Ha ra ximhai po ya
dänga kati di ntsoki ya jäi. En el
mundo; por la concupiscencia de los deseos
terrenales, se corrompe la humanidad.
2. deseo grande Ko ra nduthe tsu̱kagi,
tsu̱ki na ra dänga kati ga tsi tsu̱ ra
xathe. Con la sed que traigo, tengo un
deseo grande de tomar un poco de agua
fresca.
39
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
dänga mäkinä (dä̌nga mä̌kinä) s 1.
máquina pesada Nu mí sänti ya hai
Demde bi sänti ko ya dänga mäkinä.
Cuando desmontaron las tierras en Capula
las desmontaron con máquinas pesadas.
2. tren Mände bi pu̱ntsi na ra dänga
mäkinä, ngeä bi uengi ha rá ñu. Ayer
se volcó un tren porque se desvió de sus
rieles. Sinón. 1: dänga bo̱jä, pu̱ntshai; 2:
te̱nängunzabo̱jä, nju̱nabo̱jä
dänga mämä (dä̌nga mämä) s abuela Mí
re̱ta ra mäyo dá umbabi na ra baha mä
dänga mämä. El diez de mayo le di un
regalo a mi abuela. Variante ndänga
mämä Sinón. nita, zuzu, ngande
dänga mbo̱ho̱ (dä̌nga mbó̱ho̱) s autoridad
principal, altos funcionarios Ho̱nse̱ ya
dänga mbo̱ho̱ bi hñudi ha ra plataforma
ha thandähmi ra ngu tsu̱tfi. Solamente
los altos funcionarios se sentaron sobre la
plataforma en frente de la presidencia.
Variante dämfo̱
dänga mixi (dä̌nga míxi) s gato fino Nu rá
dänga mixi ma hmu ho̱nse̱ tsi ra ngo̱. El
gato fino de mi patrón come pura carne.
dänga mu̱i (dä̌nga mu̱i) s vivienda
antigua habitada Nuga dí bu̱i habu̱ ja yá
dänga mu̱i mä dada. Yo vivo donde están
las viviendas de mis padres. Sinón. dänga
ngu
dänga ndä (dä̌nga ndä) s jefe mayor,
presidente, gobernador, rey Ena ra dänga
ndä ge ga muntsihu̱ ndomingo, mä dä
ñehe dä zo̱ngagihu̱. Dice el jefe mayor
que nos reunamos el domingo. Va a venir a
visitarnos. Sinón. däta ndä, dänzya
dänga ndehe (dä̌nga nděhe) s mar,
océano Bu̱i ndunthi ya huä ne mara ya
zuue nuu̱ di xändi mbo ya dehe ra
dänga ndehe. Hay muchos peces y otros
animales que se multiplican en las aguas del
mar. Sinón. lama
dänga ngu (dä̌nga ngǔ) s casa antigua
habitada Nuä mä ku ra gätsi bi mu̱i go
geä bi gohi ha rá dänga ngu mä dada.
Mi hermano el que nació al último es el que
se quedó en la casa original de mi padre.
Sinón. dänga mu̱i
dänga nunju̱ (dä̌nga nǔnjǔ̱) s arvejón,
arveja grande Ja yoho nunju̱: na ra
dänga nunju̱ ne na ra tu̱ka nunju̱. Hay
dänga te̱i
dos clases de arvejas: un arvejón grande y
una arveja chica. Variantes däta nunju̱,
dänga nundju̱
dänga nzimxudi (dä̌nga nzímxúdi) s
banquete Habu̱ ja ya dänga nzimxudi
hingi be̱di ya tsi ithe. Donde hay
banquetes no falta el brindis de copas.
dänga ñä (dä̌nga ñä) s 1. gobernante Na
ngu na ra hnini nzäntho bu̱ i na ra
dänga ñä. En cada pueblo siempre hay un
gobernante.
2. líder Ya dänga ñä geu̱ di o yä ye̱ ha
ya tu̱hni. Los líderes son los que
mangonean en los pueblos.
3. alta personalidad Rá dätsu̱tfi Monda
ko mära ya dänga ñäxu bi ma ntso̱nte
Mfransia. El Presidente de México, con
otras altas personalidades, fueron de visita
a Francia. Variante dänga ñäxu
dänga ñäxu alta personalidad Véase ñäxu
dänga ñoi (dä̌nga ñoi) s metoro (reg.),
rata grande Tenä ge ra dänga ñoi go geä
bi xahni ra jäi dä ñafi. Cuentan que el
metoro es el que enseñó a la gente a raspar.
Sinón. hoga ñoi
dänga ñu (dä̌nga ñǔ) s carretera federal
(pavimentada) Ha ra dänga ñu xi tihi ya
bo̱jä, ngeä ra hoga ñu. En la carretera
federal y pavimentada corren mucho los
camiones porque es camino pavimentado.
Variante däñu
dänga oregno (dä̌nga órégno) s orégano
grande Ra dänga oregno ja ha ya
mbonthi ngetbu̱ Maxei. Hay orégano
grande en el monte, antes de llegar a
Tasquillo.
dänga papa (dä̌nga papa) s abuelo Mu̱di
bi du mä dänga mämä nepu̱ bi du mä
dänga papa. Primero se murió mi abuela,
luego se murió mi abuelo. Sinón. tita, xita
dänga sepe (dä̌nga sěpe) s biznaga grande
(mata) Ha ra mbonthi xi ja ya bai ga
dänga sepe. En el campo hay muchas
matas grandes de biznaga. Sinón. dänga
däxpe
dänga te̱i (dä̌nga te̱i) s 1. pasto grande
Ra dänga te̱i geä xá ñho dä jätsi ha rá
batha ra ngu. El pasto grande es el que
está bueno para plantar en el patio de la
casa.
2. pasto para escoba Nu rá ngähä ra
dänga the̱ki
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
dänga te̱i go geä to̱te de ga baxi. La
espiga del pasto para escoba es la que
utilizan para hacer escobas. Sinón. 2:
te̱ibaxi
dänga the̱ki (dä̌nga thé̱ki) s serrote, sierra
tronzadora Ra dänga the̱ki he̱ki ya dänga
za, di yoni yoho ya jäi. La sierra
tronzadora corta palos grandes, pero la
tienen que usar entre dos personas.
Sinón. däta the̱ki
dänga thuhu (dä̌nga thǔhu) s hambre
grande, escasez de alimento Nu mí nja ra
tuhni bi nja ra dänga thuhu, mi ja ra
bojä, pe mi otho te dä thai. Cuando
hubo la guerra hubo una escasez grande
de alimento; había dinero pero no había
qué comprar. Sinón. däta thuhu
dänga xoto (dä̌nga xǒto) s acahual
Sinón. däta xoto
dänga yostha (dä̌nga yóstha) s morillo,
travesaño grande Rá dänga yostha ra ngu
ya tsi ra zuue. El morillo de la casa ya se
lo está comiendo la carcoma.
dänga yo̱tatuhni (dä̌nga yo̱tátǔhni) s los
grandes guerrilleros (que encabezan un
ejército) Ya dänga yo̱tatuhni mi zi ya jäi
ya ye̱ngansu̱ti. Los grandes guerrilleros
traían entre sus gentes a tiradores de lanzas.
dänga zuzu (dä̌nga zúzu) s bisabuela Mä
dänga zuzu geä rá nänä mä zuzu. Mi
bisabuela es la madre de mi abuela.
Sinón. däta zuzu
dängi (dä̌ngi) adj 1. grande Ja ra ya
ntohni ya dängi ha ja ra ya tsani. Hay
algunas máquinas de escribir que son
grandes y otras que son medianas. Ra zi
bätsi bi zi mäxo̱ge na ra dänga mänxa.
El muchachito comió todito un elote
grande.
2. antiguo, viejo Variante dänga (antes de
un sustantivo) Sinón. ndo̱te
dängo (dängo) s fiesta pomposa, fiesta
grande Nubye̱ mä dä nja ra dängo
ndunthi ya pa. Ahora va a durar la fiesta
por varios días. Véase dängi, ngo
Dängu (Dängu) Danghu (pueblo de Tasquillo)
Ja na ra tu̱hni ngetuu̱ Mäxei tembi
Dängu. Hay un pueblo cercano a Tasquillo
que se llama Danghu.
dängu (dä́ngu) s rata (más grande que el
ratón) Habu̱ bu̱i ndunthi ya dängu xi tsi
40
ra de̱thä. Donde hay muchas ratas se
comen mucho el maíz. Sinón. däñoi
dänjua (dä́njua) s ayate, manta de ixtle
Véase ronjua
dänthi (dä́nthi) s reata Ko ra the̱xi ga kuä
thoki ya dänthi ga nthu̱tsi, ngeä hingi
ku̱gi. Con el ixtle de jarcia fabrican reatas
de lazar porque no se revientan. Véase
dängi, nthähi
dänthi nthu̱tsi reata de lazar
däntsu (däntsu) 1. vi asustarse mucho Ya
bi mu̱di bi nzo̱hmä mä ngu, xi dá
däntsu. Ya había empezado a quemarse mi
casa; me asusté mucho.
2. s susto Hiñhamu̱ stá häxa na ra
däntsu ngu nuä stá hätsi bye̱. Jamás
he llevado un susto tan grande como el
que me llevé hoy. Sinón. 2: dänga ntsu
Véase dängi, tsu
däntsi (dä̌ntsi) vt rogar, suplicar
Mathoni gi däntsi ra nzaya pa xahmä dä
yo ra mu̱i dä do̱ka ri tsähni. Es necesario
que le ruegues mucho al juez para que
quizás se compadezca y deje libre a tu reo.
Sinón. bäntebi
däntsi (dä́ntsi) vi quejarse Ra dathi ua
xi tsaye̱ ¿hänja ntse̱ däntsi? El enfermo
tal vez está muy grave, ¿por qué se queja
mucho? Pret. dá ndäntsi
dänxu (dänxu) s mujer madura, señorita de
edad Bai, dänxu, ha ñeñä, nde ¿sage gra
notsi? Párate, mujer, y péinate la cabeza,
¿pues qué, eres chiquilla? Sinón. be̱hñä
dänxui (dänxui) s Nombre para las horas de
la noche desde las once de la noche hasta la
una de la mañana. Ndunthi tsu dä ño ha ra
dänga nxui, ngeä kamfri ja ndunthi rá
tse̱di ra xui. Muchas personas temen
andar a medianoche porque creen que la
noche tiene mucho poder. Sinón. dänga
nxui
dänzya (dänzya) s juez auxiliar propietario
Ya dá ma, ma ga nu ra dänzya te dä jaki;
zonki, nä. Ya me voy; voy a ver al juez
auxiliar para saber qué quiere. Dice que me
manda llamar. Sinón. ndäganzaya Véase
nzaya
dänzä (dänzä) s luna llena Ya xui ga
dänzä geu̱ ya xui xá ñho pa ra be̱däzu̱
ha ra be̱ñäi. Las noches de luna llena son
41
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
las noches que son buenas para la cacería de
tlacuache y de zorrillo. Sinón. yenä,
ñäxazänä Véase dängi, zänä
däñoi (däñoi) s 1. ratón grande Ha ya
to̱ho̱ bu̱i ya däñoi ya ndängi, ngu ya
ntu̱jua. En los cerros viven ratones grandes
del tamaño de los conejos chicos.
2. ratón viejo Tenä ge nu yä däñoi
me̱fa di ntsaxmagu. Cuentan que los
ratones viejos después se transforman en
murciélagos. Sinón. 1: dätañoi, dänga
ñoi; 2: ndäxjuañoi
däñu (däñu) s 1. carretera Xi ra ntsimi
ra däñu hingi tsa dä mponti ya bo̱jä.
Está muy angosta la carretera; no pueden
cruzar los coches.
2. callejón Ya xpa ñehni ya xampäte ha
ra däñu. Ya vienen los alumnos allá en
el callejón.
3. camino real Xa mani ra ya to̱ge
yodä ra däñu. Allá van unos jinetes por
todo el camino real. Sinón. 2: tsiñu,
tsinta ñu, tsimañu
däñu (däñu) adj muy dulce (demasiado)
Nunä ra ubothe dí tsi, xi ra däñu. Este
café que estoy tomando está muy dulce.
däpa (dä́pa) s fiebre Tenä ge me̱fa de ra
gäxa tuhni bi ño na ra däpa xi bi hyo
njäi. Cuentan que después de la última
guerra hubo una fiebre que mató a mucha
gente.
däposdehe (däpósděhe) s 1. manantial
antiguo Ra däposdehe mi ja ha ra hñe bi
gomi ra nzo̱the ga de ga ye. La creciente
de la lluvia tapó el manantial antiguo que
estaba en la barranca.
2. manantial principal Nuni ha ra
däposdehe nge ja ha ra däthe, japi di
ntuhni ya yai. Las sacadoras de agua se
pelean por el manantial principal que está
cerca del río. Sinón. dä po̱the
däskähä (dä́skä̌hä) s pájaro huitlacoche
Ra däskähä bí pu̱ti ra kähä pa dä zi. El
pájaro huitlacoche está picoteando la tuna
para comérsela.
Dästo̱ho̱ (Dästo̱ho̱) Orizabita (pueblo de
Ixmiquilpan) Ha ra hnini Dästo̱ho̱ xa
thoki ya ngunsadi pa dä nxadi ya bäsjäi.
En el pueblo de Orizabita han construido
varias escuelas para la educación de la
juventud. Sinón. Ndästo̱ho̱
däthuhu
däta (dä̌ta) adj 1. grande Ra bai ga
zakthuhni ra däta. La mata de pirul es
grande.
2. alto Rá bai nuni ra jäi ra däta.
Aquella persona es alta. Sinón. ndo̱te,
dängi
däta bokyä (dä̌ta bokyä) s Nombre de
una víbora negra y muy grande. Véase mboi,
keñä
däta ñä (dä́ta ñä) s 1. cabeza grande Nuni
ra jäi ra däta ñä; tenä bi njani, ngeä bi
thogi rá bu̱ i. Aquella persona es de cabeza
grande, dicen que le quedó así porque se le
pasó la hora de su nacimiento.
2. lider, jefe Mä hnini di tuhni po ya
hai ha nuje stá huxhe na di gekje gä
däta ñä pa di nehi. Mi pueblo tiene
problemas por tierras; hemos nombrado a
uno de nosotros de jefe para que los
arregle.
däta xoto (dä̌ta xǒto) s 1. girasol Ra däta
xoto hingi tsi ya mboni. Los animales no
comen el girasol.
2. acahual grande (planta semejante al
girasol) Ra dänga xoto tsi ya mboni ha
rá do̱ni ra tu̱ki ha ra kasti. Los
animales comen el acahual grande de flor
pequeña y amarilla. Sinón. 1: mbänga
xoto; 2: hoga xoto, xoto
dätu̱ (dätu̱) s hijo grande (estatura)
däthe (däthe) s río Ya hai ha ra Batha ra
Botähi xa to̱te ga uäthe ko ra dehe gä
däthe. Las tierras del valle del Mezquital
las han hecho de irrigación con agua de río.
Véase dängi, dehe
däthe Mpathe (däthe Mpáthe) s Nombre del
río que pasa cerca de Tecozautla, donde mana
agua caliente. Ha ra däthe Mpathe tso̱ni ya
jäi di ñanthe. Al río de Tecozautla llegan
las personas a nadar.
däthuhu (däthǔhu) s 1. mucha hambre Ya
rá hñä Ajuä dá tso̱ho̱ ko na ra däthuhu
stá tse̱ti hängu ra pa. Con mucho trabajo
llegué soportando mucha hambre todo el
día.
2. escasez de alimento, necesidad Tenä
ge me̱fa de bi thogi ra tuhni bi nja na
ra däthuhu. Cuentan que después de que
pasó la guerra hubo una grande
necesidad. Sinón. 1: dänga thuhu; 2:
dänga nesida, dänga dumu̱i
dätso̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
dätso̱ (dätso̱) s 1. estrella grande Ra ya
tso̱ ngu dä nxui bestho di neki ha go geu̱
ya dätso̱. Algunas estrellas luego se ven
cuando oscurece y son las estrellas grandes.
2. estrella matutina Nubu̱ kontsi ra
dätso̱ geä udi ge ya mä dä hyatsi.
Cuando sale la estrella matutina es señal
que va a amanecer. Sinón. 1: dänga tso̱;
2: haxatso̱
dätsu (dätsu) s vieja, anciana Bu̱i
ndunthi ya zi dätsu ya xa mu̱i ndunthi
ya je̱ya. Hay varias ancianitas que han
vivido muchos años. Sinón. tixke, eda,
däkei
däxfo (däxfo) s intestino grande Ha rá
däxfo ha bi du̱ni gatho rá ho̱pte̱i ya
mboni. En el intestino grande se ataca
toda la bazofia del animal. Sinón. dänga
xefo Véase dängi, xefo
däxi (dä́xi) 1. s jilote Ra bai ga de̱thä ya
pe̱tsi yoho yá däxi, ya tsu̱tho di be̱di dä
mänxa. La mata de maíz ya tiene dos
jilotes; ya no tardan en ser elotes.
2. vi estar en jilote, jilotear Ra huähi
de̱thä ya däxi; xi bi ntihi yá te ko ra
ye. La milpa de maíz ya está jiloteando;
con la lluvia se desarrollaron rápido.
fu̱di däxi empezar a jilotear
däxpe (dä́xpe) s biznaga Ja ranaaño ya
däxpe, ra tsi yá pe̱ni, ha ra hinä. Hay
diversas clases de biznaga; los frutos de unas
son comestibles y los de otras no.
Sinón. sepe, pe, thu̱nxi
däxronjua (dä́xrǒnjua) s ayate grueso Ya
däxronjua go geu̱ di thä ha ya sofo ga
de̱thä. Los ayates gruesos son los que se
usan en la pizca de maíz.
Variante dätsaronjua Véase dätsi,
ronjua
däxyo (däxyo) s cobija Ya däxyo rata
ra xiyo, mäna xá mädi ge nuä nthäntsi
gä tudi. Las cobijas hechas de pura lana
son más caras que las mezcladas con
algodón. Sinón. thuxyo, thuxyo Véase
xiyo
däye (däye) s aguacero Mände bi dagi
na ra däye nthäntsi ya ndo. Ayer cayó
un aguacero mezclado con granizo.
däyofani (däyofǎni) s aguja de arria Ra
däyofani mäthoni ga hñähu̱ pa ga
ku̱tshu̱ ya ro̱za nubu̱ mäthoni. Es
42
necesario traer la aguja de arria para zurcir
los costales en caso necesario.
däza (däzǎ) s árbol grande Ha ra däthe
bai ra ya däza ga ze̱xhni En el río hay
unos árboles grandes de sabino. Véase
dängi, za
däza (dä́zǎ) s plátano (planta y fruta) Ra
däza di hogi ha ya pahai, habu̱ xá tse̱
hingi nzäi. El plátano produce en tierras
cálidas, en las frías no pega.
däzatsintsu̱ (däzatsǐntsu̱) s Nombre de
una planta. (lit.: plátano pájaro; se refiere a la
fruta diminutiva de la planta que tiene la forma
de plátano).
däzu̱ (däzu̱) s tlacuache Nu ra nxudäzu̱
pe̱tsi na ra buxa ngati rá tsai ha ja oni
yá bätsi ko yá ba mbo yá ne. El tlacuache
hembra tiene una bolsa debajo del ombligo
donde están las crías con los pezones de la
nana dentro de sus bocas.
dächi (dächi) s 1. chiva grande
2. cabra grande Sinón. dänxi Véase täxi
däe̱nxe̱ (däě̱nxe̱) s ángel superior,
arcángel Tenä ge ra tsondähi mrá
däe̱nxe̱ Ajuä. Dicen que el diablo era un
ángel superior en el reino de Dios.
dästhuhu (dä́sthǔhu) vi 1. quejarse de
hambre Ya bätsi dästhuhu, ha otho te ga
umbi dä zi. Los niños están quejándose de
hambre y no hay que darles de comer.
2. gruñir de hambre (el estómago) Ra mu̱i
ya dästhuhu hmähä, pe otho te ga
tsihu̱. El estómago ya me gruñe de
hambre, pero no hay qué comer.
Sinón. mamthuhu, däntsathuhu Véase
däntsi, thuhu
däthä (däthä) s muerte (lit.: sueño largo)
Tenä ge nuä ra jäi bi du mi ähä ha ya
himbi nuhu, bi zu̱di ra däthä. Cuentan
que la persona que murió estaba durmiendo
y ya no despertó, le vino la muerte. Véase
dängi, tähä Sinón. mathä
dätsaronjua [Variante de däxronjua] ayate
grueso
de (dé) s 1. frente Nuni ra jäi bi dagi ha
bi ze̱nga rá de. Aquella persona se cayó y
se descalabró la frente.
2. cresta (de gallina, gallo o guajolote) Xi
tsämähotho rá de ri mede. Está muy
bonita la cresta de tu gallo. Vocal nasal:
dë Sinón. 2: ñunde
nxinde s frente ancha
43
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
de (de) prep de Oxki uege de nuä xká
pädi. No te apartes de lo que has
aprendido. Sinón. ha, de ga
de ga (de ga) prep de Ra Xuua di mpe̱fi
de ga nsuhuähi. Juan trabaja de milpero.
Sinón. gä
de ga juersa (de ga juěrsa) a la fuerza Tenä
ge nuni ra tsu̱ntu̱ bi zitsi na ra nxutsi
de ga juersa. Cuentan que aquel muchacho
se llevó a una muchacha a la fuerza.
Sinón. gä tse̱tho
de ga ntägi (de ga ntägi) a escondidas
Nuni ra zi be̱hñä tsi ra sei ga ntägi de rá
däme. Aquella mujer toma el pulque a
escondidas de su esposo.
de ga paha (de ga páha) de voluntad Mä
tixu dá thäti de ga paha, ha bi nja na ra
ngo. A mi hija la casé de voluntad; hasta
hubo una fiesta.
debi (débi) s vientre (del ombligo para
abajo) Rá ntoxbätsi ra be̱hñä bí ja ha rá
debi. La matriz de la mujer está en el
vientre. Vocal nasal: dëbi
deba [Variante de deheba] 1. leche aguada
2. leche adulterada Sinón. dexba
Dedo (Dedo) 1. Dedho (ranchería de
Zimapán) Mäme̱to mi pa ya de̱xi pa
Dedo dä de̱ ya tsu̱ta. Antes iban
talladores a Dedho a tallar lechuguilla.
2. Humedades (nombre de un lugar de
aguas termales) De ga sabdo dí pa ra
nsaha Dedo. Los sábados voy a bañarme
a Humedades. Sinón. 2: Ndedo
dehe (déhe) s 1. agua Xi ja ndunthi ra
dehe, xi pe̱ntsi ra ñuthe. Hay demasiada
agua; hasta se desborda el canal.
2. jugo, agua Ra dehe ga koko xá
nxaha. El agua de coco es refrescante.
bothe s aguas negras; café
ithe s agua picosa (reg.) ; aguardiente
he̱the s agua xoqueaque; agua picosa
mu̱ntsdehe s agua turbia
ndehe s mar; agüita
nju̱xuthe s agua salada
pangdehe s agua tibia
pathe s agua caliente
tse̱the s agua fría
tsothe s agua sucia
tasdehe s agua limpia
uthe s agua dulce
denäte
deheba (déhéba) s 1. leche delgada Nuä
ra ba dí te̱mpi ra ndämfri ra deheba,
ngeä hingi tsi ra zafri ho̱nda ra ndäpo.
La leche que le ordeño a la vaca es leche
delgada porque no come zacate, nada más
hierba.
2. leche con agua, leche adulterada Nuä
ra ba dí tai ra deheba, ni rá jäki otho
nu sti dä. La leche que compro es leche
aguada ni nata tiene cuando se cuece.
Variante deba Sinón. dexba Véase dehe,
ba
deheju̱ni (déhéjǔ̱ni) s 1. agua de masa Ra
deheju̱ni di tumbabi ra tsu̱di dä zi. Le
dan agua de masa al marrano para que la
beba.
2. machigües (reg.; el agua del lavamiento
del metate), Nu ndá xu̱ka mä ju̱ni nuä
deheju̱ni dá fani, hindá taki pa ra
tsu̱di. Cuando lavé mi metate tiré los
machigües, no los guardé para el puerco.
Variante dejri
dehemänxa (déhémä́nxa) s 1. elote muy
tierno Ha ra huähi ya ja ya dehemänxa,
ya hinda yaä ga tsihu̱ ya mänxa. En la
milpa ya hay elotes muy tiernos, ya no tarda
que comamos elotes.
2. agua en que han sancochado elotes Ra
dehemänxa ha dá fathu̱ ya mänxa xá
ñu. El agua en que sancochamos los
elotes es dulce. Sinón. 1: demänxa; 2:
batmänxa, batämänxa
dehmi [Forma secundaria de téhmi]
quebrarse
Demde (Demde) Capula (pueblo de
Ixmiquilpan) Ha ra hnini Demde ja na ra
ju̱tsi de ga ñoti ha rá ua na ra tu̱to̱ho̱
de mbo ya huähi. En el pueblo de Capula
hay un pozo de electricidad al pie de un
cerro chico en medio de las milpas.
Sinón. Nkapula
demu (demu) s chilacayote (calabaza medio
pinta y de semilla negra) Ja na ra mu
tembi demu ha tumbabi ya mboni pa
hinda hñeni de ga pa. Hay una calabaza
que le llaman chilacayote que le dan a los
animales para que no se enfermen por el
calor. Véase dehe, mu
denäte (denä́te) s burlón Ra Xuua ra
denäte; thenäte de nuä thogi rá mikei.
denda
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Juan es burlón; se burla de lo que les sucede
a sus semejantes. Véase thenäte
denda (denda) adv desde Denda dá juadi
ra boti hindí tsaya ra be̱fi. Desde que
terminé de sembrar no descanso de
trabajar. Dende gekua dá kahni ra
fantho̱ mi bai ri nandi, ha dá tsu̱di. Le
tiré al venado desde aquí hasta el otro lado,
y le pegué. Variante dende
dengazafri (déngázafri) s acarreador de
zacate Ya dengazafri nubu̱ yo ra ndähi,
theni ya zafri mä mañä. Cuando anda el
aire, los acarreadores de zacate acarrean el
zacate cabizbajos. Vocal nasal: dëngazafri
Sinón. desfani Véase theni, zafri
denhuada (děnhuada) s 1. medio cuartillo
(medida) Ra ju̱ dí pa dí e̱ni ko na ra
denhuada. El frijol que vendo lo mido con
una medida de a medio cuartillo.
2. medio cuartillo (grano)
Variante ndehuada Véase made, huada
deni (deni) vi derretirse Ya bi deni ya ndo
xi xmá pidi. Ya se derritió el granizo que
estaba tupido. Sinón. mo̱e, mo̱te
denti (denti) vt 1. magullar (para ver si
está madura) Ogi denti ya dädimaxi ge
njabu̱ di ndehe. No magulles el jitomate
porque así se aguada.
2. maltratar Mä tsu̱di bi tetsua ya
tsatyo ha ya huähi, xi ntse̱di bi denti.
A mi puerco que corretearon los perros en
la milpa, lo maltrataron gravemente. Act.
indet. thenti Sinón. 1: donti; 2: tsa,
he̱ni
ndenti s aporreada (reg.),
molonqueada (reg.), golpes
denthe (dénthe) s acarreador de agua Xi
yo ndunthi ya denthe pa ha banti ra
näni pa ya gädo. Hay muchos
acarreadores de agua para que batan la
mezcla de los albañiles. Vocal nasal:
dënthe Variante dengadehe Véase theni,
dehe
denthebe [Variante de mädenthebe]
cincuenta
desde (desde) 1. prep desde Ya tuhni ne
ya hmämhai xa nja desde mäyabu̱.
¡Desde qué tiempo ha habido guerras y
terremotos! Ra thoka näni ya desde
mäyabu̱ fädi, ndá beni ya, mi tuti ya
44
do. Ya desde tiempo remoto se sabe la
fabricación de cal, desde que tengo uso de
razón ya se horneaban las piedras.
2. conj desde que Desde bi nthäti ra
Xuua ya hingi ehe ra nteni. Desde que
Juan se casó ya no viene a jugar. Dende
nubu̱ dá nze̱njuabe mä zi mbane ya
histá nthe̱be. Desde aquella ocasión que
saludé a mi compadre ya no he vuelto a
encontrarme con él. Sinón. dende, dendä,
de
desia (désia) vt desear Nuni ra tsu̱ntu̱ di
desia dä nthäti, pe hingi tsu̱di ra nxutsi.
Aquel muchacho desea casarse, pero no
encuentra muchacha. Sinón. nehmä
desthi (desthi) s 1. carrizo tierno Ya
desthi maske xá ndä hingi ho, ngeä sti
yoti dä bahni. Aunque esté grueso el
carrizo tierno no sirve, porque al secarse se
arruga.
2. Dexthi (pueblo al sur de Ixmiquilpan) Ra
hnini Desthi di nto̱nguí ra hnini
Mänguani. El pueblo del Dexthi colinda
con El Alberto. Sinón. 1: tukaxithi Véase
xithi
Detsri (Détsri) Benito Juárez Detsani (pueblo
de Zimapán) Detsri kohi ngetuu̱ Mäbo̱za.
El pueblo de Benito Juárez está cerca de
Zimapán. Véase dehe, tsani
detsni (détsni) s aguacate tierno Ra
tsani nubu̱ ra detsni ngu xá ñuxi. El
aguacate tierno está como dulce.
Variante detsri Véase tsani
dexba (déxba) s leche aguada
Variante dexpa Sinón. deba Véase dehe,
ba
dexju̱ (déxjǔ̱) s caldo de frijol Ra dexju̱
geä xá ñho dä tumbabi ya bätsi dä zi. El
caldo de los frijoles es bueno para que
tomen los niños. Sinón. gixju̱ Véase dehe,
ju̱
deza (déza) s 1. madera tierna Mäthoni ga
tse̱kju̱ ya ñäxaza pa ga hokju̱ ra ngu,
ngeä ya deza hingi ho. Es necesario
cortar madera maciza para construir la casa,
porque la madera tierna no está buena.
2. palo tierno Bu̱ too tse̱ki ya deza di
no̱ngi o di tsu̱ti. Si se cortan palos
tiernos se enchuecan o se adelgazan.
Sinón. tukaza Véase dehe, za
45
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
deta (déta) s maguey tierno Na ra uada
dí ati ra deta, hänge xá ñhe̱ti ra tafi. El
maguey que raspo es maguey tierno, por eso
está picosa su aguamiel. Sinón. tuta Véase
dehe, uada
de̱ (dě̱) s 1. el que lleva algo Nuu̱ ya
be̱hñä di hñä yá ronjua geu̱ ya de̱ dä
duxa ra zi dukei ha ra ntagi. Esas
mujeres que traen sus ayates son las que van
a llevarse al difuntito al cementerio.
2. vagabundo Ya de̱ yo ha ya ñu, ni
fädi habu̱ yá mengu. Los vagabundos
que transitan por las carreteras ni se sabe
de donde son. Véase the̱
de̱ [Forma secundaria de te̱] prender, arder
de̱ s aguililla, gavilancillo Gi jamäsu nuä
ra de̱; xi te ra zi tu̱ni. Ten mucho
cuidado con el gavilancillo; es muy
perjudicial para los pollos. Sinón. tixaha,
tithsaha Véase the̱
de̱he̱ [Forma secundaria de te̱he̱] consentir
de̱jä (de̱jä) s higuerilla Nuä rá nda ra
de̱kjä, tenä, ge bo̱mbabi rá nziki. Dicen
que de la semilla de higuerilla sacan el
aceite de ricino. Variante de̱kjä Véase de̱,
kähä
de̱ju̱ (de̱ju̱) s chocolate Nuu̱ too tsi de̱ju̱
ho̱nse̱ too jabi konte dä dai. Solamente
los que tienen con qué comprarlo toman el
chocolate.
de̱mpe (dé̱mpe) s Nombre de una planta con
fruta sabrosa. (La fruta es de 1.5 cm. y negra
cuando está cocida.) Variante de̱pe̱
de̱mpemexe (dé̱mpéměxe) s capulina,
viuda negra Tenä ge ra de̱mpemexe nu
rá ntsate ya hingi hopi dä mu̱i rá bätsi
ra jäi. Dicen que la mordedura de la
capulina hace estéril a la persona.
Sinón. de̱nimexe, bomxe
de̱mza (de̱mza, de̱mzǎ) s 1. nogal Ra
hnini Mäxei o mbo na ra mboza ga
de̱mza. El pueblo de Tasquillo está dentro
de un bosque de nogales.
2. nuez Ja ranañotho ya de̱mza. Hay
diversas clases de nueces.
de̱mi (dé̱mi) s ordeñador Ra de̱mi, bi
de̱mi nzäntho ya baga pa bi ma ra
ntho̱taba. El ordeñador ordeñó las vacas
muy temprano para irse a entregar la leche.
Véase te̱mi
de̱nxifani
de̱mxi (dé̱mxi) s 1. jitomate Mäje̱ya xi bi
zo ra de̱mxi, dá po̱ni te ra za ra bojä. El
año pasado se vendió a buen precio el
jitomate; saqué algo de dinero.
2. ampolla (a causa de lastimadas en las
manos o pies) Bi fo̱ska ya de̱mxi ko nuu̱
ya rayo thiza di hñä. Me salieron unas
ampollas con los huaraches nuevos que
traigo. Sinón. 1: dädimaxi
de̱mxi ronjua s tomate de cáscara Dá
kätsi na tu̱ki ra de̱mxi ronjua, xahmä
dä hogi. Planté un poco de tomate de
cáscara ojalá; que se logre. Sinón. de̱mxi
potrero
de̱nda (dě̱nda) s tienda Ya yabu̱ di beni
ga hutsi na ra de̱nda pa ga hutsi te gä
pa. Ya tiene tiempo que pienso poner una
tienda para vender algo.
mande̱nda s dependiente de tienda
mende̱nda s propietario de tienda
de̱ni (dé̱ni) s luciérnaga Ya jäi xa
hñäkmeya ge nubu̱ di nsani ndunthi ya
de̱ni ge nihi dä uäi. Las personas saben
por experiencia que cuando andan
revoloteando muchas luciérnagas pronto va
a llover.
de̱nimexe (dé̱níměxe) s capulina, viuda
negra (una araña negra y roja) Bu̱i na ra
de̱nimexe, ra mboi ha ra nthe̱ni. La
capulina es una clase de araña que es negra
y roja. Variante de̱nimexe Sinón. bomxe,
de̱mpemexe Véase de̱ni, mexe
de̱nthi (dé̱nthi) s palma (usada para hacer
petates, sombreros, etc.) Ko ya de̱nthi, te
gatho ya to̱taye̱ thoki. Con cierta palma
hacen una variedad de trabajos manuales.
ndomingoNde̱nthi s Domingo de
Ramos
Njäpde̱nthi s Domingo de Ramos,
Domingo de Palmas (lit.: día de
bendecir palmas)
de̱nxi (dé̱nxi) s cebolla Habu̱ boti ra
de̱nxi xi ga ndunthi. Donde siembran
cebolla, crece en gran cantidad.
de̱nxiburru (dé̱nxíbǔrru) s cebolla
silvestre, cebolla de burro Ra de̱nxiburru
ja nubu̱ uäi ha nuä hingi tsi. Hay
cebolla silvestre cuando llueve y ésa no se
come.
de̱nxifani (dé̱nxífǎni) s cebolla silvestre,
cebolla de caballo Ra de̱nxifani ja ra zänä
de̱pe̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ra mäyo ha nuu̱ hingi tsi. Hay cebollas
silvestres en el mes de mayo y ésas no son
comestibles.
de̱pe̱ [Variante de de̱mpe] Nombre de una
planta con fruta sabrosa.
De̱se (De̱se) Cerro Capulín (corresponde al
barrio de San Pedro, Ixmiquilpan) Ha ra
De̱se̱ ya bi sänti pa mä dä thoki ya ngu.
Al Cerro Capulín ya se le hizo el desmonte y
van a construir viviendas.
de̱se̱ (de̱se̱) s 1. capulín, capulincillo Ra
bai ga de̱se̱ hintsu̱ ra dängi. La mata del
capulín no es muy grande.
2. capulina (fruta) Ra de̱se̱ ngu na ra
boobxi, pe mäna ra tsani ha bu̱ to dä
zi dä zu̱di ra nhuäti. La capulina es
como una uva prieta, pero más chica y
quien la come padece de temblores.
de̱se̱ñoi (de̱se̱ñoi) s 1. capulín, capulín de
ratón Tena ge ra de̱se̱ñoi xá ñho dä
thoki ya nkahnätsintsu̱ ko ngeä. Dicen
que la mata del capulín es buena para hacer
horquetas.
2. capulina (fruta), capulina de ratón
Tena ge ra haho tsi ya de̱se̱ñoi hänge
di huäti. Dicen que la zorra come
capulinas; por eso tiembla.
de̱spi (de̱spi) s brasa, ascua Ho̱tua ya za
ra tsibi pa dä nja ya de̱spi pa ga pathu̱ ya
nze̱di. Échale leña al fuego para que haya
brasas para calentar los itacates. Véase tsibi
ntade̱spi s petición de brasas,
petitición de lumbre
ñade̱spi s el que pide brasa
de̱spi (dé̱spi) 1. vi estar hecho brasa, estar
encendido Nunä ra bo̱jä dá häi ha ra tsibi
xi de̱spi. Este fierro que saqué del fuego
está hecho brasa.
2. estar hecho ascua, estar rojo Tenä ge
yá da ra tsondähi ua ya de̱spi. Dicen
que los ojos del diablo están hechos
ascuas.
3. estar muy caliente (más de lo natural)
Rá hmi ra bätsi xa de̱spi ko ra nzo̱. La
cara del niño está muy caliente por la
calentura. Pret. dá nde̱spi Sinón. zo̱
de̱ti (dé̱ti) s 1. borrega Ya täxi mantä di
nxändi ke ya de̱ti. Las cabras son más
violentas para procrear que las borregas.
2. algodón Ha ma huifi xi boti ndunthi
46
ra de̱ti. Por el norte siembran mucho
algodón. Sinón. 1: yo; 2: tudi
bode̱ti s borrega prieta
tasde̱ti s borrega blanca
de̱taronjua (dé̱tárónjua) s 1. Persona que
se cubre de la cintura para abajo con un ayate.
Ya zi jäi mäyabu̱ myá de̱taronjua,
ngeä mi othobi ya bojä pa dä dai ya
dutu. Antes, las personas se cubrían con
ayate porque no tenían dinero para comprar
ropa.
2. Persona que en vez de camisa trae
cruzado un ayate. Ya jäi mäme̱to ha
nuni Uäkri myá zi de̱taronjua ha myá
xikua. Las personas de antes originarias
del Huacri, andaban cubiertas con ayates y
además andaban descalzas.
Sinón. mataronjua Véase te̱ti, ronjua
de̱ti (dě̱ti) s seguidor Nuni ra bätsi xi te
ra de̱ti hingi kohi, te̱tuä rá dada. Aquel
niño es muy seguidor, no suelta a su papá.
Véase te̱ni, te̱ti
de̱ti [Forma secundaria de the̱ti] rasgarse
de̱thä (de̱thä) s 1. maíz Ra de̱thä fu̱di ra
boti dende ra hñunzänä de ra je̱ya. La
siembra del maíz empieza desde el tercer
mes del año.
2. diente (fig.) Ra tsatyo di ro̱tse yá
de̱thä nubu̱ ne dä ntsate. El perro
muestra los dientes cuando quiere
morder.
bindo de̱thä maíz pinto
kastade̱thä s maíz amarillo
do̱nthä s hongo de maíz
hmuthä s semilla de maíz
madithä s maíz con grano largo
mothä s maíz negro
nze̱dide̱thä s maíz ancho
tasde̱thä s maíz blanco
the̱ngade̱thä s maíz rojo
tsu̱dithä s maíz con grano chico;
maíz con grano delgado
xathä s maíz fresco
xigde̱thä s maíz ancho
xo̱ndithä, xo̱njyä s maíz violento
yathä s maíz podrido
de̱thi adj finito Xi ra ntaxi ri de̱thi
ronjua. Está muy blanco tu ayate finito.
de̱xfri (de̱xfri) s curtidor de piel Bu̱u̱ ya
de̱xifri xi pädi dä hyoki ya xifri. Hay
47
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
curtidores que saben curtir muy bien las
pieles. Variante de̱xifri Véase te̱, xifri
de̱xi (dě̱xi) s tallador (que extrae la fibra)
Mäme̱to ya zi de̱xi, nuä rá be̱fi nso̱ka
ra the̱xi. Antes la única actividad de los
talladores era la de tallar. Véase te̱
de̱ta s tallador de pencas de maguey
de̱tsu̱ta s tallador de lechuguilla
di (di) procl Indica la 3.ª pers. del presente,
aspecto progresivo. Ra ndähi di bu̱ti ya
dutu stá ini. El aire mueve la ropa que he
tendido. Xuua, hyandi ya ndämfri di
ntetsuayu̱ga na ngu mäna, zäge di
mädi. Juan, vé las reses que ambas se están
lameando los pescuezos, yo creo que se
quieren.
hinni, hindi, hinri Indica la 3.ª pers. del
presente, con negación.
dí (dí) procl Indica la 1.ª pers. del presente.
Dí bu̱i xá ñho de gehni Monda. Estoy
bien allá en México.
dí (dí) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, en
otro sitio; requiere la forma B. Tixu, ñembi
ri dada dí ñuni tai. Hija, dile a tu papá que
almuerce en el centro. Nuni ra xampäte dí
gäi Ntasto. Aquel estudiante bajará en
Taxadho.
dí (dí) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
modo optativo. Dí njabu̱ nuä ra be̱fi; hingi
ne da hogi. Que esté así ese trabajo que no
quiere componerse.
dí gäi [Variante de rí gäi] hacia abajo, para
abajo
di gekua (di gekua) adv de por aquí, aquí
Di gekua mä haihe hinxa uäi tobye̱.
Aquí en nuestro pueblo todavía no ha
llovido.
di gepu̱ (di gepu̱) adv ahí, allí Ha di gepu̱
bai ge, ha nui bá bai nuni. Por ahí
párate tú; y tú ve a pararte allá.
Sinón. nubu̱
di geä (di geä) de eso ―Juanä, hmikagi ri
nxutsi dä maxkagi na nzänä. ―Di geä,
hinä. ―Juana, préstame a tu hija para que
me ayude un mes. ―Eso sí que, no.
di geä: (dí géä) con eso, basta Ya ogi
xitka mära ya hñuni ya dí geä dá tsi. Ya
no me sirvas más comida; ya con eso que
comí, basta. Ya dí geä ya do ga theni,
Xuua. Juan, ya basta con las piedras que
acarreaste. Sinón. kongeä
ditaze̱sthi
di mabu̱ (dí mǎbu̱) adv 1. de hoy en
adelante De ra thogi pa dí mabu̱ mäna
mä dä hñutsi ra mui gatho ya to̱te. De
este tiempo en adelante van a subir más los
precios de todas las cosas.
2. para allá Ogi etiua ya mboni ha ra
huähi, e̱ti dí mabu̱. No eches el ganado
en la milpa, arréalos para allá. Variante
rimabu̱
dí nde [Variante de rí nde] en la tarde
dí nxui [Variante de rí nxui] a la noche Dí
nxui ga ma ra be̱däzu̱; kabu̱ ya di yoti
xá ñho ra zinänä. En la noche me voy a ir
a la cacería de tlacuache; al cabo ya alumbra
bien la luna.
dí xudi [Variante de rí xudi] en la mañana,
de mañana Xudi dí xudi ga ma ra
hmuntsi ha ga pengi ga ma mä be̱fi.
Mañana en la mañana me voy a la
asamblea, y regresando voy a mi trabajo.
dí … be procl. y sufijo Indica 1.ª y 3.ª
personas asociadas en una actividad. Dí ñobe
mä be̱hñä ra thumgo̱ bi te̱gagi. Estoy
compartiendo con mi esposa la barbacoa
que me trajeron.
dintsi (dǐntsi) vi 1. botar, rebotar Dá e̱i
na ra do ko ra nte̱ndo ha mí dintsi ha
ra hai, bi zu̱di mä ntsixbe. Tiré una
piedra con la honda, y al rebotar en la tierra
le pegó a mí compañero.
2. rebotar, botar Dá nthe̱be na ra
däkñä ha dá fu̱di dá kahni ha mí
dintsitho ya do. Encontré una víbora
grandísima y comencé a apedrearla, pero
nada más rebotaban las piedras.
ditsi [Forma secundaria de thitsi]
escarmentar
ditathiza (dítáthíza) s Persona que
acostumbra calzar huaraches. Mäme̱to ya
jäi mya ditathiza. Anteriormente las
personas calzaban huaraches. Véase titi,
thiza
ditaze̱sthi (dítázé̱sthi) s 1. Persona que
calza huaraches. Nu ra me̱mäpa ra
ditaze̱sthi. El jornalero calza huaraches.
2. Persona que calza zapatos. Nu ya
mbo̱ho̱ ha ra hnini ya ditaze̱sthi. Los
señores de la ciudad calzan zapatos.
Sinón. 1: nditathiza; 2: nditasapato
Véase titi, ze̱sthi
do
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
do (do) s piedra Ha ra hai habu̱ dí poti,
ratä ya do. En el terreno donde siembro
hay pura piedra.
bodo s piedra negra
bodo s pedregal
kangado s piedra azul
dou s sal en grano
dostheti s piedra de malacate
dotfi s azúcar en terrón, azúcar
ju̱ngado s piedra triturada
madado s molcajete de piedra
Do Asienda (Do Ásiénda) s Julián Villagrán
(se refiere a una hacienda antigua) Nuni Do
Asienda bu̱ i ya jäi ha rá ua ra to̱ho̱.
Allá en Julián Villagrán las personas viven al
pie del cerro. Sinón. Okaza, Dängämu̱i
doda (dóda) s ciego Sinón. goda
dofo (dǒfo) s 1. bajo, chaparro Ha
ranaño yá mai ya jäi; ra xá hñetsi ha
ra ya dofo. En las personas hay variedad
de estaturas; algunas son altas y otras
chaparras.
2. enano Bu̱i ra ya jäi ngu ya be̱hña o
ya ño̱ho̱ xi ya dofo. Hay algunas
personas mujeres y hombres que son
enanas. Sinón. meti
dojua s conejo chico
doxfani s planta chica
dofri (dǒfri) s caballo chaparro Bu̱u̱ ya
dofri hingi te. Hay caballos chaparros que
no crecen. Sinón. mefri Véase dofo, fani
dofri [Variante de dopri] tejocote Ra zänä
ga baxjua xi ba ya dofri. En el mes de
Navidad venden muchos tejocotes. Véase
do, pe̱ni
doganthui (dǒgánthui) s 1. piedra para
amolar, piedra para afilar Mänonxi dá tai
na ra doganthui pa ga thui mä juai ga
nthoyo. El lunes compré una piedra de
amolar para afilar mi cuchillo para matar
ganado menor.
2. piedra de esmeril Ra doganthui dí
pe̱tsi di thetsi ko ra tsibi ñoti. La
piedra de esmeril que tengo gira con la
electricidad. Sinón. lima Véase do, thui
dogu (dógu) 1. s Animal de oreja mocha.
Yobu̱ na ra dogu no̱ndo, be̱pa na rá
gu. Por ahí anda un burro mocho de una
oreja.
2. vt despuntar la oreja Rá hmeya ri
mboni ge gí dogu. La señal de tus
48
animales es despuntarle las orejas.
Despúntale las orejas a tus animales para
indicar que son tuyos. Sinón. mbu̱gu
Véase toki, gu
dohai (dóhai) s 1. adobe Ndunthi ya
ze̱ngu jatho, nthoki ga dohai. Todavía
hay algunas casas antiguas construidas de
adobe.
2. tierra estéril Ya hai dí poti, ya ya
dohai. Los terrenos que siembro ya son
tierras estériles.
dohai (dohai) s 1. tierra pobre, tierra sin
fuerza
2. tierra deslavada
dojua (dǒjua) s conejo chico Ya banjua
ga mbonthi ya dojua. Los conejos de
monte son chicos. Sinón. tu̱jua, mejua
Véase dofo, jua
doki [Forma secundaria de thoki] tronchar
dokjä s tuna blanca Véase kähä
dokmänxa (dokmä́nxa) s cortador de elote
Ya dokmänxa ngu thoki ya mänxa
bestho he̱ki ra bai ga zafri. Los
cortadores de elotes mientras van
tronchando los elotes van cortando el
zacate. Véase toki, mänxa
dokto (dókto) s médico, doctor Enä ra
dokto ge ra dathi pe̱tsi ra ñäni. Dice el
doctor que el enfermo se está aliviando.
Sinón. yo̱thete, ñei
dokue̱ (dokue̱) s 1. invertido, afeminado
Tenä ge ya dokue̱, bu̱ ra be̱hñä, di
hñuxhuí rá mibe̱hñä, ha bu̱ ra däme, di
hñuxhuí rá midäme. Dicen que los
invertidos, si son mujeres se echan con su
compañera mujer, y si son hombres se echan
con su compañero hombre.
2. sodomita Stá nu na tenä ra dokue̱ di
neki ra be̱hñä, pe ge xa me̱tsa rá
be̱hñä, nä. He visto a una que dicen que
es sodomita; se ve que es mujer, pero
dicen que ha tenido esposa. Sinón. zafxi
doku (doku) s huanzontle (reg.),
huauzontle (quelite con espiga comestible) Ra
doku nthoki ko ra mädo, xi po̱ni na ra
hñuni xá ku̱hi. El huauzontle se prepara
con huevo, y sale una comida deliciosa.
dombi (dómbi) vt 1. activar su labor Ra
uäfri di dombi ra fu̱tsi, pa dä uadi nihi.
El gañán le activa al barbecho para terminar
temprano.
49
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. repetir Ra za dí he̱ki hangu dí dombi
ya ntse̱ki ha hingi ne dä hege. Al palo
que estoy cortando tanto que le repito las
cortadas y no quiere cortarse. Véase
domi
domhi (dómhi) s 1. tepalcate, tiesto Xi ja
na to̱tse ya xe̱ka domhi habu̱ xa
thehmä ya me̱xhni. Hay un montón de
tepalcates donde han quebrado piñatas.
2. cazuela vieja quebrada Otho habu̱ ga
hoki tsu̱ ra hñuni, jabu̱ na ra domhi,
pe fege. No hay donde guisar un poquito
de comida. Ahí hay una cazuela vieja,
pero gotea. Variante domhi Sinón. 1:
xe̱ka domhi; 2: domohi, ze̱mohi Véase
mohi
domi (dómi) s 1. real (que equivale a doce
centavos) Mäme̱to ra huada ga de̱thä mí
mui na domi. Antes el cuartillo de maíz
valía un real.
2. dinero Otho ra domi. No hay dinero.
ndomi un real
ndomi nguatra un real y una cuartilla
(que equivale a quince centavos)
yodmi s dos reales
hñudmi s tres reales
ngu̱dmi, goho domi cuatro reales
domingeho (dómíngého) s espantajo,
dominguejo Ra domingeho xa thutsi ha
ra huähi, xa di hñe̱tkuí na ra jäi. El
dominguejo que han puesto en la milpa, se
ve idéntico a una persona. Sinón. pite
domitsu (domítsu, dómítsu) s paloma
cocolera de alas blancas Ya domitsu xi dri
ho dä ñehe ya jäi, ngeä ya duhu. A las
personas les gusta tener palomas cocoleras,
porque son cantadoras. Sinón. taxazahua
domi (dómi) vt 1. doblar Domí ya xe̱ka
tsu̱tbo̱jä pa dä bo̱ni ra toti. Dobla los
pedazos de varilla hasta formar un ángulo.
2. dar vuelta Ra uähi ya bá domí ya
nte̱i ha ra ñäni. El gañan ya le dio
vuelta en la orilla a su yunta.
3. repetir Nuu̱ ya bätsi ya ne dä domí
ra hñuni mänaki. Esos niños ya quieren
repetir la comida.
4. aplacar Sinón. 1: toti, tsaki; 2: gatsi,
doti; 3: yoki, yopi
donäni (donäni) s 1. cal inservible Ra
näni dá tai, bi zu̱di ra ye ha kongeä bi
donijä
gohi ra donäni. A la cal que compré le dio
la lluvia y con eso quedó inservible.
2. piedra de cal Véase do, näni
dondo (dǒndo) 1. vt atontar Nuyu̱ ya
ndäpo di dondo ra ñäthe; hänge hingi
te. A esas plantas las atonta la escasez de
agua; por eso no crecen.
2. adj tonto Dí ñehe ra ya mboni, pe
xi ya dondo hingi ne dä ñuni xá ñho.
Tengo unos animales, pero son muy
tontos, no quieren comer bien.
3. adj estúpido Mä bätsi te ya dondo;
stá etä ngunsadi, pe hinte xa bädi. Mis
hijos son muy estúpidos; los he puesto en
la escuela y no han aprendido nada.
Sinón. 1: u̱ni; 3: meñä
dondri (dóndri) s tronchado del cuerno
Bu̱i na mä ndämfri, xi ra yo̱tatuhni
hänge nubye̱ ra dondri. Tengo una res
que es muy peleonera; por eso ahora está
tronchada del cuerno. Véase dotsi, ndäni
ndondri vi ponerse mocho del cuerno
done (done) s boca rota
donefani (donefǎni) s hormiga parda
(Hormiga más grande que la hormiga colorada;
se mete en los magueyes, los que raspan para
beberse el aguamiel.) Ya xäju̱ ga donefani
hoki yá ngu njati ya nxindo. Las
hormigas pardas hacen sus casas debajo de
las lajas.
dongu (dongu) s casa antigua
(semidestruida o totalmente destruida) Ya dä
thogi na ha ra hnini Nchapantongo, ja
ya dongu ya xa dagi yá njätsi. Ya al
pasar por el pueblo de Chapantongo hay
casas viejas a las que ya se les ha caído el
techo. Sinón. ze̱ngu
doni (dǒni) 1. s muchas vueltas Ra bo̱jä
ga nduxjäi o̱te ya doni ra pa ga tai. Los
autobuses de pasaje dan muchas vueltas en
los días de comercio.
2. vi ir seguido, ir de continuo Ya
tsanza ga duxä ndäpo di doni Monda.
Los carros forrajeros van a México
seguido.
donijä (doníjä) s 1. templo antiguo,
templo abandonado Tenä ge nu ya donijä
nuu̱ ya xa yo̱tatho, ge tagini ra bojä.
Dicen en que del templos abandonados, esos
que ya están destruidos, hay dinero
enterrado.
donti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. Templo Destruido (lugar de Taxádho)
Di gehni Ntasto ja na ra xe̱ni nuni
mbonthi tembi Donija, ngeä ha mí
jani na ra nijä. Allá en Taxádho hay una
parte del monte que le dicen Templo
Destruido, porque allí había una capilla.
Sinón. ndäxjua nijä, ze̱nijä
donti (donti) vt 1. tentar Nuyu̱ ya jäi ya
bí donti ya ixi bu̱ ya xá dä. Aquellas
personas ya están tentando los duraznos
para ver si ya están maduros.
2. palpar Ra yo̱thete dontuä rá mu̱i ra
dathi. El doctor está palpando el
estómago del enfermo. Sinón. denti,
thani
dontsi [Forma secundaria de tóntsi]
trastumbar
doni (dǒni) s huevo (de gallina) Ra te̱ni
ra doni di mui natemäyoho mbe̱xo. El
kilo de huevos vale veintidós pesos.
Sinón. mädo Véase do, o̱ni
doñä (dóñä) adj achatado, romo
(herramienta, cuchillo) Nuä ra bu̱hu̱ hingi
ho pa ra nsei, ngeä ra doñä, otho rá
ntsä. Esa barreta no sirve para escarbar
porque está achatada, no tiene punta.
Sinón. mbu̱ñä; nzuñä Véase do, ñä
doñäjuai (dóñä́juai) s 1. cuchillo mocho
Ko ra doñäjuai dí he̱kuä rá yu̱ga ra o̱ni
nubu̱ dí ho. Con el cuchillo mocho corto el
pescuezo de las gallinas cuando las mato.
2. machete mocho Ra doñäjuai dá hätsi
ha ra su̱ ha ja dá be̱hni. Llevé el
machete mocho para leñar y lo perdí.
Véase doñä, juai
dopri (dǒpri) s tejocote Variante dofri
Véase do, pe̱ni
dopyä (dopyä) s pinacate Xi fonti xá
ntso ra biti ra dopyä. Huelen muy feo
los pinacates. Véase ndoki, ñä
doro (dǒro) s 1. toro (macho de la vaca) Dí
ñehe na ra doro mähotho pa dä nexa ya
nxubga. Tengo un toro muy bonito para
que se encele con las vacas.
2. toro (recipiente de piel de res donde
fermentaban el pulque) Ha ya xisei ya me
dämu̱i mí to̱tuä rá be̱fi ya doro ga
mposei. En los tinacales de los
hacendados usaban toros como recipientes
para el pulque.
50
dorojoño (dǒrójóño) s tortolita, torito,
bueyecito (ave) De largo es como 14 cms. con
tonalidades mas rojizas que la tortolita común.
Tambien la cola es más corta, y el pico es corto.
Rá thuhu ra dorojoño ngu yu̱ ra doro. El
canto de la tortolita es como el bramido del
toro. Variante doxjoño Sinón. zi doro, zi
ndämfri Véase joño
dospoho (dospǒho) s sin calzón Ra tu̱ka
Xuua yoni ga dospoho, ho̱nse̱ ra pahni
he. Juanito anda allí sin calzón, nada más
trae puesta la camisa.
dospoho bo̱jä (dospǒho bo̱jä) jeep Xa mabu̱
na ra dospoho bo̱jä di zi ya du̱gu. Ahí va
un carro “jeep” que trae los soldados.
Variante dospoho bo̱jä
dostheti (dǒstheti) s piedra de malacate
Ra ya dostheti nthoki ga do, ha ra ga
ndoyo. Algunas piedras de malacate son
hechas de piedra y otras de hueso. Vocal
nasal: dosthëti Véase do, theti
doti [Forma secundaria de tóti] quebrarse
dotua (dotua) s corva (al reverso de la
rodilla) Gatho mä dotua dí tsamäñu̱ ko
ra ñu stá ñyo. Siento que me duelen las
corvas por la caminada.
dotsi [Forma secundaria de thótsi]
troncharse
doua (dóua) s cojo Ra ya jäi stá handi
mí xo̱ge ya ua ha nubye̱ xa gohi ya doua.
A unas personas las he visto completas de
los pies, y ahora están cojas.
doxba (dǒxba) s pezón chico Ra nxubga
ra hoska hintsu̱ tsa ga te̱mí xá ñho,
ngeä yá ba ya doxba. No puedo ordeñar
bien la vaca hosca porque sus pezones son
chicos. Sinón. ntu̱ba, tu̱ka ba Véase
xiba
doxfani (dǒxfǎni) s 1. planta no
desarrollada Xi ya doxfani nuyu̱ ya bai
ga hogä de̱jä, hinte xa te. Esas matas de
higuera son plantas no desarrolladas; estan
chaparras.
2. bajo, chaparro ¡Ha! ¿te be̱ gi yo̱tke?,
zi doxfani boxi. ¿Qué me vas a hacer
tú?, gallito chaparro. Sinón. dofo, meti
doxmo (dóxmo) s 1. calvo Tena ge nuu̱
xa nxadi ndunthi, hänge ya doxmo.
Dicen que los calvos han estudiado mucho, y
por eso están calvos.
2. calavera Yá doxmo ya dukei ra ja ya
51
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nthege mädetho ha mära ja ya
nthetsi. Unas calaveras de los difuntos
tienen partida a la mitad, y otras
alrededor.
3. pelón Pancho, gá ñäxi ga doxmo.
Francisco, te cortaste el pelo y quedaste
pelón. Sinón. 1: ngo̱ñä, go̱ñä, mu̱ñä; 2:
ximo; 3: mbu̱ñä Véase ximo
doxu (dǒxu) s sal granulada, terrón de
sal Mäyabu̱ ho̱nse̱ ra doxu mí ba. Antes
sólo se vendía la sal granulada. Mä ga
tañhu̱ na hangu te̱ni ra dou pa ga
thäntsuahu̱ yá the ya mboni. Vamos a
comprar unos cuantos kilos de sal en grano
para revolver en tequesquite del ganado.
Variante dou Véase do, u
doxyo (dóxyo) s 1. tronco de zacate Nuä
ra huähi dí fu̱tsi xika doxyo, hänge xi
su̱tkagi mä ua. En la milpa que estoy
barbechando hay muchos troncos de zacate,
por eso me pican los pies.
2. tallo de zacate Ra no̱ndo tsi xá ñho
rá zafri, ho̱nda ra doxyo tsogi. El asno
se come bien su zacate, solamente deja el
tallo.
3. caña (de azúcar) Iho, tsi na ri doxyo
dá hänäi, xähmä xá ñu. Hijo, cómete
una caña que te traje, a ver si está dulce.
Sinón. 1: uaxyo; 3: ndu̱xyo
doye̱ (dóye̱) 1. s manco Dá handa na ra
jäi ra doye̱, himí äni rá ye̱. Vi a una
persona que tiene un brazo manco que no
mueve.
2. vi renguear Mä tsatyo doye̱, xa ñu̱
na rá ye̱. Mi perro anda rengueando de
una de las patas delanteras. Pret. dá
ndoye̱ Sinón. 2: nku̱tsi, notsi Véase
ye̱
doyo (doyo) s comal Ra doyo xá ñho pa
ha dä te̱ntini ra hme ne ja dä däni. El
comal es bueno para echar las tortillas y
cocerlas allí. Véase do
dozgu̱ (dózgu̱) s soldado Ya dozgu di hñe
ga kangi ha go geu̱ bu̱i pa na ra tuhni.
Los soldados se visten de verde y son los que
pelean en una guerra. Sinón. ndaro, du̱gu,
ñänte, soldado
dozu̱ (dózu̱ ) 1. s rabón Na mä tsatyo di
ñehe ra dozu̱. Un perro que tengo es
rabón.
2. s sin cola Na ra boxi dá tai ra
do̱ni
dozu̱. Un gallo que compré es sin cola.
3. vt cortar la cola Mä de̱ti stá dozu̱. A
mis borregas les he cortado la cola.
Sinón. du̱zu̱
dojä (dǒjä) s 1. nopal de tuna blanca
(Llegan hasta a cinco o seis metros de altura;
las pencas son como de cuarenta cms. de largo
y 25 o 30 de ancho; la tuna es grande como de
diez o quince cms., y de color blanco; es firme,
jugosa y sabrosa; la flor es amarilla.) Nubye̱
bi uäi mä ga u̱tu̱ ya dojä stá o̱te. Ahora
que ya llovió voy a plantar los nopales de
tunas blancas que he podado.
2. tuna blanca Tsi nari dojä pa dä xaha
ri mu̱i. Come una tuna blanca para
refrescar tu estómago. Variante dokjä
Sinón. taxkähä
dotfi (dǒtfi) s azúcar, azúcar en terrón
Jabu̱ habu̱ thoki ya uändu̱xyo, nepu dä
ju̱ni pa ko rá ngiä thoki ra dothfi. Hay
lugares donde hacen grandes plantíos de
caña y la muelen; con el jugo hacen el
azúcar. Véase do, tafi
dotsi [Forma secundaria de totsi] atragantar
do̱bga (dó̱bga) s coralillo (víbora) Ra
do̱bga geä xá ntsuni rá ntsate. La
mordedura del coralillo es muy peligrosa.
Sinón. koraliyo, mfoye̱keñä
do̱mhi (dǒ̱mhi) s flor de palma Tenä ge
ra do̱mhi tsi ko ya mädo. Dicen que la
flor de palma se come con huevos. Véase
do̱ni, bahi
do̱mndo (dǒ̱mndo) s Nombre de una flor.
do̱mxu (dǒ̱mxu) s flor de calabaza Ra
do̱ni do̱mxu ra kasti ha tsi. La flor de
calabaza es amarilla y es comestible. Véase
do̱ni, mu
do̱mxukeñä (dǒ̱mxúkeñä) s culebra
casera Ra do̱mxukeñä ku̱ti ha ya ngu ha
tsi ya dängu. La culebra casera entra a las
casas y se come las ratas. Sinón. uä
do̱mähuähi (dó̱mä́huä̌hi) s milpero Bá
oxi ra do̱mähuähi ha rá tho̱mähuähi,
ngeä xi ja ra mfe. Pasó la noche el
milpero en su jacal de la milpa, porque hay
mucho robo. Sinón. suhuähi Véase to̱mi,
huähi
do̱ni (do̱ni) s 1. flor Tixu, dá tampai na
tuti ra do̱ni, ngeä ri pabye̱. Hija, te
compré un ramo de flores, porque hoy es día
de tu santo.
do̱ni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. mata de flor Mänonxi dá tai na ra
do̱ni ga baxjua pa dá u̱ti ha ra ngu,
xähmä dä te. El lunes compré una mata
de nochebuena y la planté en la casa, a ver
si enraiza.
do̱mhi s flor de palma
do̱mxu s flor de calabaza
ndo̱mbo s flor del quiote de maguey
do̱ni (dó̱ni) vi florecer Ra bai ga ixi ya
do̱ni. La mata de durazno ya está
floreciendo. Nuna bai ga do̱ni do̱ni xi
tsamähotho. Esta mata de flor florece muy
hermosa.
do̱nibaxjua (do̱níbǎxjua) s flor de
nochebuena Xa di the̱ngda ya
do̱nibaxjua, mä ga umfu̱ rá nsu ra nijä ko
ya do̱niu̱. ¡Cómo colorean las flores de
nochebuena! Vamos a darle elegancia a la
iglesia con esas flores.
do̱nibastä (do̱níbástä) s flor de
garambullo Ya do̱nibastä tsi ko ya
mädo ne ya ñi. Las flores de garambullo
se comen con huevos y chile.
Sinón. ndo̱mänxätä
do̱nihyadi (do̱níhyádi) s flor de sol Ja na
ra ndäpo tembi do̱nihyadi, ra ñethi pa
dä to̱the ya dutu ya dathi pa hinda
nteste. Hay una hierba que llaman flor de
sol. Es medicina para desinfectar la ropa de
los enfermos para evitar el contagio.
do̱nijuta (do̱níjuta) s flor de zábila,
gualumbo de zábila Ra ya do̱nijuta xá
ku̱hi pa dä tsi, ha ra hinxá ku̱hi.
Algunas flores de zábila son sabrosas y
algunas no son sabrosas. Sinón. do̱nixäta
do̱nikämyo (do̱níkä́myo) s flor de cardón
do̱nilimu (do̱nílímu) s flor de limón Ya
do̱nilimu hingi tsaya koti, teske hinge di
ñepu̱ ra tse̱ dä hyo gatho. Las flores de
limón no dejan de brotar, quien sabe si no
va a venir la helada y acaba con todo.
do̱nixäta (do̱níxä̌ta) s flor de zábila Xi xá
nku̱hi ya do̱nixäta ntsäni ko ya de̱nxi, ya
axi, ne ya ñi, gatho nthe̱ni. Están muy
sabrosas las flores de zábila fritas, con sus
cebollas, sus ajos y sus chiles; todo picado.
do̱nie̱nxe̱ (do̱níě̱nxe̱) s flor de angelito
do̱nthä (dǒ̱nthä) s hongo de maíz Ha ra
huähi ya ja ya mänxa ha ne ya do̱nthä.
En la milpa ya hay elotes y también hongos.
Véase do̱ni, de̱thä
52
do̱nxi (do̱nxi) s cresa (larva de mosca verde)
Ha rá nkapo ra tsu̱di ra kangaginue bi
mo̱te yá do̱nxi ha tenä ge geä rá foho.
A la herida que le hicieron al puerco cuando
lo castraron la mosca verde le ha echado
cresas; dicen que es su excremento.
Variante do̱nxu
do̱nthi (dó̱nthi) vi florecer el mezquite Ya
bai ga tähi ya do̱nthi; ya mä dä nja ya
tähi. Las matas de mezquite ya están
floreciendo; ya no tarda en haber mezquite.
Véase do̱ni, tähi
dra (dra) procl Indica la 3.ª pers. act. indet.
del futuro, aspecto progresivo. Xudi mä dra
thutsi ra Xuua pa dra mfatsi ra nzaya.
Mañana nombrarán a Juan para ayudante
del Juez. Pa rá nzaki ra jäi mäthoni
hinda zi ra ñäthe; me̱to dra thu̱ni. Para
la salud de la gente, se necesitan no tomar
agua cruda, primero hay que hervirla. Ra
thehñä ora dra thiti di tisti ra tsibi.
Cuando lo soplan el carbón chispea el
fuego.
dra (dra) procl Indica la 3.ª pers. del presente,
aspecto de alejamiento. Ra Xuua dra gatsi
häxa ra sei, pe nubya hinxa gatsi. Juan
siempre pasa a llevar su pulque pero hoy no
ha pasado.
drá (drá) procl Indica la 1.ª pers. del presente,
aspecto de alejamiento. Drá ma tai, ga hä
mä de̱thä. Voy al centro a traer mi maíz.
Drá pe̱hni mä tu̱ dä hä ra ba. Siempre
envió a mi hijo a traer la leche. Drá pahmä
Monda, pe nubya histá ma, ngeä yo mä
me̱fi. Siempre voy a México, pero hoy no
he ido, porque andan mis peones.
drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
aspecto de alejamiento.
drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. act. indet.
del futuro, modo optativo. Drá teti ra
ngunsadi ya bätsi pa dä bädiu̱ dä hñeti.
Que manden a los niños a la escuela para
que aprendan a leer.
drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro
más el adjetivo posesivo. Xudi mä drá thutsi
ra Xuua pa drá mfatsi ra nzaya. Mañana
nombrarán a Juan para ayudante del Juez.
Véase da, ra
drá (drá) procl Indica la 1.ª pers. del presente
más el artículo singular. Drá mengu Ni ha ja
gehni thoki ra ya be̱fi mähotho. Yo soy
53
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
del pueblo del Nith y allí hacen unos
trabajos bonitos.
dri (dri) procl Indica la 3.ª pers. del presente,
aspecto progresivo o habitual. Ra Xuua dri
be̱go ha rá ngu rá mo. A Juan lo mandan
como criado a la casa de su tío. Nuni ra
bätsi dri thuti rá batsi, ngeä hingi tse̱di
dä ndude se̱he̱. A ese niño le cargan su
bulto porque no lo puede cargar solo.
dri (dri) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito,
modo subjuntivo. Bu̱ dri o ra ngunsadi mä
tu̱, nubye̱ dri pädi dä hñeti. Si estuviera
en la escuela mi hijo, sabría leer.
dri (dri) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
más el adjetivo posesivo de 2.ª pers. Iho, nunä
ra hai, nuä ra paä ga tu, go dri me̱ti.
Hijo, este terreno, el día que yo muera será
tuyo.
drí (drí) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
aspecto progresivo. Umba na ra nthähi ra
mayo pa drí ndekuí na so̱te ra za. Dale
un mecate al pastor para que allá se cargue
un tercio de leña. Nuä beni dä mängä
nuä ra xahnäte, drí jamfri ha ra tsu̱tbi.
Lo que este maestro piensa decir será creido
allá en la presidencia. Drí mbo̱xhyadi ra
huähi gi po̱ge ra zafri. Pondrás el zacate
en el oriente de la milpa.
drí (drí) procl Indica la 1.ª pers. del presente,
aspecto progresivo. Drí nxadi ra hñämfo̱.
Estoy estudiando el espanol. Drí nzäi
Monda. Me hallo en México. Drí
ndunthihe. Somos muchos.
du (du) s muerte Tenä ge ra du xá ñu̱;
nu mära enä hinä. Unos dicen que la
muerte es dolorosa, y otros dicen que no es
dolorosa.
du [Forma secundaria de tu] morir
duá (duá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
aspecto de acercamiento. Pe̱hni ra be̱go dä
ma duá hä ra dehe. Ordénale al peón que
vaya a traer agua.
duá (duá) procl Indica la 1.ª pers. del
pretérito, acción en otro sitio. Pe̱tsi ya pa stá
hutsi ga ehe ga tso̱ñi, asta nubya ja duá
ehe. Tiene días que he hecho el propósito
de venir a visitarte, y hasta hoy vine.
duhu (dǔhu) s 1. cantante Na mä tu̱ ra
duhu. Un hijo mío es cantante.
2. cantor, ayudante del cura Na mä ku
fatsi ra majä ga duhu. Uno de mis
dumi
hermanos le ayuda al cura como cantor.
Véase tuhu
dukade̱thä (dúkáde̱thä) s comprador de
maíz Nubye̱ hinxá mädi rá huada ra
de̱thä, yo ya dukade̱thä. Ahora que no
está caro el cuartillo de maíz hay
compradores de maíz. Véase tuki
dukakähä (dúkákä̌hä) rescatador de tuna
Ra dukakähä bi dai gatho ya kähä. El
rescatador de tuna compró toda la huerta de
tuna. Véase tuki, kähä
dukaronjua (dúkárónjua) s acaparador de
ayates Nuni ra dukaronjua tsipa rá tse̱di
ra jäi, juti na tu̱ki na ra ronjua. Aquel
acaparador de ayate se aprovecha del
trabajo de la persona; paga barato un ayate.
Véase tuki
duki (dúki) s rescatador Comerciante que
compra por huerta o por extensión. Ya duki
ga dädimaxi tai ga huähitho ya
dädimaxi. Los rescatadores de jitomates
compran por huertas los jitomates.
Sinón. dai Véase tuki
dukaaxi s rescatador de ajo
dukakähä s rescatador de tuna
dukmädo (dúkmädo) s comprador de
huevos (por mayoreo) Ha ra tai yo
ndunthi ya dukmädo ra pa ga tai. En la
plaza hay muchos compradores de huevos el
día de comercio. Variante dukamädo Véase
tuki
dumänthuhu (dumä́nthǔhu) s 1. muerto
de hambre, persona con mucha hambre
Nuni ra jäi di ñuni ngu na ra
dumänthuhu. Está comiendo aquella
persona como muerta de hambre.
2. hambriento, pobre y desconocido Nuä
ra dumänthuhu ne mä tixu, hadifää ha
bá tu ra ndähi. Ese hambriento que
quiere a mi hija quién sabe de donde lo
trajo el aire. Véase tu, thuhu
dumu̱i (dúmu̱i) s 1. tristeza Dí pe̱tsi na
ra dumu̱i, nubye̱ hingi ne ga ñuni. Tengo
tanta tristeza que hasta no deseo comer.
2. pena Nubye̱ dá hätsi na ra dumu̱i,
ngeä dá ma ra tite ha himbi uadi mä
hme. Hoy me dio pena, porque fui de
tlacualera y no alcanzaron mis tortillas.
Sinón. 1: ntso̱mi; 2: ntsa Véase tu, mu̱i
dumi (dúmi) s rescatador de chiles
Variante dukañi
dungo̱kei
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
dungo̱kei s muerto, cadaver Sinón. hu̱ ste
dutu (dútu) s 1. ropa, indumentaria Mä
dutu ya bi thege, ngeä dí he njatä. Ya se
acabó mi ropa, porque me la pongo
seguido.
2. tela Dá hä yo te̱ni ra dutu pa na mä
pahni. Me trajé dos metros de tela para
una camisa.
3. vestido Nuni rá dutu mä tixu ga hnei
dá jutuí xá mädi. El vestido para el
bailable de mi hija me costó caro.
4. trapo Ya dutu ya hingi ho, hyeke pa
gi tsäti. Los trapos ya inservibles
apártalos y los quemas.
dui (dui) s afilador Nuni ra dui thui xá
ñho ya juai. Aquel afilador afila bien los
cuchillos. Véase thui
duti (dúti) 1. s ahorrador Mä dada, xi ra
duti, xa duti ra bojä hänge jabi. Mi papá
ha sido muy ahorrador; ha ahorrado su
dinero, por eso tiene.
2. s amarrador Yoni ndunthi ya duti,
tuta gonxi. Ahí hay varios amarradores
que amarran lechuga. Sinón. 1: me̱tsi; 2:
ndäti, nduti, ntuti
duti [Forma secundaria de túti] enredar Dá
tsu̱di na ra keñä xkí duti na ra
banjua. Alcancé a una víbora que había
enredado a un conejo. Sinón. panti
du̱ (du̱) vi 1. llenarse Ra bo̱jä bi thogi xi
mí du̱ ya jäi. El camión que pasó iba bien
lleno de gente.
2. apretarse Ra bo̱jä du̱ti dí xoti xi du̱,
hingi ne dä thetsi. Está muy apretada la
tuerca que estoy desapretando; no quiere
girar.
3. atacarse Yá xefo ya mboni xi du̱ de
yá tsote̱i. Los intestinos de los animales
están bien atacados con su excremento.
Pret. bi ndu̱ Sinón. 1 y 3: ñutsi
du̱gu (dǔ̱gu) s soldado Tenä ge ya du̱gu
pädi xá ñho ra nkahni. Cuentan que los
soldados saben tirar bien las balas.
Sinón. ndaro, dozgu, soldado
du̱hu̱ (dú̱hu̱) 1. vt dudar, recelar Dá ma
ntuhnäñänte de ha ra tuhni ha ndí du̱hu̱
ga pengi ko mä te. Me fui de soldado a la
guerra y dudaba regresar con vida.
2. vt desconfiar Iho, du̱hu̱ rá hñojäi ra
jäi ra ts'o'mu̱i. Hijo, desconfía de la
amabilidad de la gente mala.
54
3. s duda, confianza, recelo Rabu̱
hingi faste ra du̱hu̱ pa da me̱tsi nuä te
honi na. Hay veces en que la duda no
ayuda a obtener lo que a uno le hace
falta. Sinón. 1 y 2: bitsi
du̱ki (dú̱ki) s cortador (de fruta, flores, café)
Mäxudi bi thogi ngu re̱ta ya du̱ki, mi
hñä yá bo̱tse. En la mañana pasaron
como diez cortadores; traían sus canastas.
Sinón. ndu̱ki Véase tu̱ki
du̱thi s cortador de mezquite
du̱ngu (dú̱ngu) s lóbulo de la oreja Nu mí
thetsi mä gu pa ga hñä ya tsu̱ngu, bi
neni mä du̱ngu. Cuando me perforaron las
orejas para usar aretes, se me hinchó el
lóbulo de la oreja. Variante ndu̱ngu Véase
ndu̱i, gu
du̱ngua (du̱ngua) s 1. talón, calcañal Ko
ra tse̱ xa tigi mä du̱ngua. Con el frío se
han partido mis talones.
2. calcañal (reg.; correa del huarache que se
sujeta desde talón del pie) Bi xe̱gi rá
du̱ngua mä thiza, ha nubye̱ hingi tsa ga
ñyo xá ñho. Se arrancó el calcañal de mi
huarache, y ahora no puedo caminar
bien.
du̱ni [Forma secundaria de tǔ̱ni] romper
du̱sti [Forma secundaria de tú̱sti]
ampollarse
du̱taxinthe (dú̱táxǐnthe) s ingle Ha mä
huitua bi de̱ na ra xäju̱ ha bi zakagi mä
du̱taxinthe. Se subió por mi pantalón una
hormiga y me picó en la ingle.
Variante dutxinthe
du̱xyu̱ga (du̱xyu̱ga) s angina (enfermedad
de la garganta) Dí hñeni de ra du̱xyu̱ga,
hänge neni mä yu̱ga ha xi ra ñu̱. Estoy
enfermo de las anginas; por eso está
hinchado mi cuello y me duele mucho.
du̱zgu s soldado Tenä ge mäme̱to too
dä hyandi na ra du̱zgu, mi huäti.
Cuentan que antes quien veía a un soldado
hasta temblaba. Ya du̱zgu geu̱ ngu yá tu̱
ra ndä. Los soldados son como hijos del
gobierno. Sinón. ndaro, du̱gu, dozgu,
soldado
du̱zu̱ (dú̱zu̱) 1. s rabón, rabo cortado Bi
mu̱i yoho ya tu̱ka tsatyo: na ra du̱zu̱,
nu na hinä. Nacieron dos perritos: uno es
rabón y el otro no.
2. s sin cola, de plumas cortas en la
55
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
cola Ra boxi dí pe̱tsi ya ra du̱zu̱ ko ra
ndäxjua. El gallo que tengo ya no tiene la
cola porque ya es viejo.
3. vt cortar el rabo Dá du̱zu̱ yá tsu̱ ya
de̱ti. Corté los rabos al ganado lanar.
4. s falda corta, enagua corta Ra ngo̱de
mä tixu he, ra du̱zu̱. La falda que viste
mi hija es corta. Sinón. 1 y 3: dozu̱
du̱ti (du̱ti) vt 1. apretar Xuua, du̱ti yá
bo̱jädu̱ti rá tabi ra nte̱i. Juan, aprieta los
tornillos del arado de la yunta.
2. oprimir Mä ze̱sthi xi di du̱ti mä ua.
Mis zapatos me oprimen mucho los pies.
3. fortalecer Ko nuu̱ ya ñethi dí tsi dí
tsa ge di du̱ti mä ndoyo. Con esas
medicinas que estoy tomando siento que
se me está fortaleciendo el cuerpo.
4. acuñar Ra ze̱nza me̱to du̱ti ra te̱gi
pa hinda koti. El trozador de leña
acuña el hacha primero para que no se le
zafe.
5. prensar con la mano Ra meni du̱ti ya
dutu ha na ra buxa ga lonä. La
lavandera prensa la ropa en un costal de
manta. Sinón. 2: tsimi; 3: ze̱di
du̱thi (dú̱thi) s cortador de mezquite Ra
du̱thi yoni muntsi ya tähi pa umbi ra
tsu̱di. El cortador de mezquite que anda
ahí está cortando mezquites para darle al
puerco. Véase tu̱ki, tähi
dyá (dyá) procl Indica la 1.ª pers. del presente
más el artículo plural. Dyá mebotähihe ha
ra hnini Ntso̱tkani. Nosotros somos del
Valle del Mezquital de la ciudad de
Ixmiquilpan.
E
e (e) conj no sea que Xuua, ogi xaxi ra
tsatyo, e dä zai. Juan, no molestes al
perro, no sea que te muerda. Vocal nasal: ë
Sinón. eta, e̱, me̱
e mbida (é mbǐda) vt dar mala vida Xká
pädi xa e mbida ri tixu rá dämeä, hixká
hopi xa me̱ui. Si hubieras sabido que ese
ehe
hombre le iba a dar mala vida a tu hija, no
la hubieras dejado irse con él. Pret. bi ñe
mbida Act. indet. te mbida Sinón. e thogi
Véase ei, mbida
eka mbida me da mala vida
ea mbida te da mala vida
ebru (ébru) vt asemejar a un burro Ko
nuä gí embi nuni ra ño̱ho̱ dä ndu yoho
ya ro̱zä, ya gá ebru. Con decirle a aquel
hombre que cargue dos costales, ya lo
asemejaste a un burro. Pret. bi ñebru Act.
indet. tebru
eda (éda) s anciano Nuni ra eda ya xá
ndoki ha ya menthi yo. Aquel anciano ya
está encorvado y camina con dificultad.
Sinón. däkei, däxjua
eda jäi gente anciana, persona anciana
edi (edi) vt despedir Xka matho, mä ga
edi gatho ya mengu mä ngu. Antes de
irme, me voy a despedir de todos mis
familiares en la casa. Pret. bi ñedi Act.
indet. tedi Vocal nasal: ëdi
ntedi s despedida
edi (ědi) vt embrujar, hechizar Bu̱ na ra
ñete bi edi mä mäne ha nuä hingi pädi
bu̱ too xa ñedi. Existe un hechicero que
ha embrujado a mi comadre; pero ella no
sabe si alguien la ha hechizado. Pret. bi
ñedi, bi edi Act. indet. tedi Vocal nasal:
ëdi Sinón. enthi
ntedi s la acción de embrujar
efe (éfe) s efés (reg.), guaje (una planta que
hay en el monte que produce vainas y la pepita
es comestible) Yá nda ya efe tsi, ha nehe
yá do̱ni nubu̱ be̱di dä ndo̱ni. La pepita
de la vaina del efés es comestible, y también
la flor antes de abrir.
jumfe s efés amargo
xämfe s efés apestoso
ximfe s cáscara de vaina de efés
egi (égi) vt sentar Ya dí egi ra bätsi ha rá
ntotsi. Ya lo siento sobre la cama al niño.
Pret. bi ñegi Act. indet. tegi Vocal nasal:
ëgi Sinón. ei
ehe (ěhe) s venida, llegada Nuni Nju̱nthe
tho̱mi rá ehe ra ndä Monda. Allá en
Pachuca ya están esperando la llegada del
presidente de México. Vocal nasal: ëhë
ehe (éhe) vi 1. venir Mä tu̱ maske bí
mpe̱fi yabu̱, pe ehe tata hñäto. Aunque
ehni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mi hijo anda trabajando lejos, viene cada
ocho días.
2. acontecer, pasar Ra jäi tse̱ti gatho
nuä ehe; ngu ra thuhu, ra hmäkde̱thä
ne ya tuhni. La gente soporta todo lo
que le acontece; el hambre, la carestía del
maíz y los pleitos. Pret. bi ñehe Vocal
nasal: ëhë
ehe s venida
ba ekua ven acá
ehni (ehni) vt 1. dibujar Na ra jäi dá
handi, mi ehni rá bai na ra jäi ko ra
ye̱. Vi a una persona que estaba dibujando
la figura de otra con la mano.
2. escribir Ya hyokximo go gese̱u̱ ehni
ya noya ha nuu̱ ya ximo di pa. Los que
hacen jícaras, ellos mismos son los que
escriben las palabras en esas jícaras que
venden. Pret. bi yehni Act. indet. tehni
Sinón. 1: kotsi, komi; 2: ofo
ehya (éhya) vi 1. robustecerse, recuperar
la salud Ya mboni xmá no̱xke nubye̱ ya
ehya koña ja ra nkami. Los animales que
estaban flacos ya se robustecieron porque
hay verdura.
2. estar saludable Mä dada nzäntho
ehya, hinhyamu̱ di hñeni. Mi papá
siempre está saludable; nunca se enferma.
3. estar contento, estar alegre, estar vivo
Ya bätsi xi bí ehya ha ra nteni. Los
niños andan muy vivos jugando. Pret. dá
ñehya Vocal nasal: ëhya Sinón. 1: noki,
hñähñä; 2: ja ra nzaki 3: johya
ntehya s salud, alegría
ei (ei) vt sentar Nuä ra bätsi, ogi uti ra
nthe̱tsi, ei. No le enseñes a traer en los
brazos a ese niño; siéntalo. Pret. bi ñei Act.
indet. tei Vocal nasal: ëi Sinón. egi
e ra hogamu̱i dar buena vida
e mbida dar mala vida
eke (éke) vt 1. cardar, escarmenar Ya dá
eke ra the̱xi, ya ho̱nse̱ dä mu̱di ra hñeti.
Ya cardé el ixtle; ya nada más que comience
el hilador.
2. peinar Eke ri ñäxuhu̱, bätsihu̱, pa ya
gi maha ra ngunsadi. Péinense, niños,
para que ya se vayan a la escuela. Pret. bi
yeke Act. indet. teke Sinón. xiki
ekuabi (ékuábi) vt 1. tantear Rá däme mä
nju ekuabi ko ra ño̱ho̱ dä ze̱njua. El
56
esposo de mi hermana la tantea con el
hombre que la saluda.
2. parar Nuni ra jäi ya ekuabi yá uada
ra Xuua bi hyo̱mbabi mände. Aquella
persona ya está parando los magueyes que
le tiró ayer a Juan. Pret. bi ñekuabi Act.
indet. tekuabi Sinón. embabi Véase egi
ekuamba (ékuǎmba) vt 1. hacer
mentiroso
2. contradecir Nuni ra metsi ekuamba
rá dada, ua ya hingra jäi. Aquél
muchacho contradice a su papá; yo creo
que es un mal hijo. Pret. dä ñekuamba
Véase kuamba
ntekuamba s hecho mentiroso
embabi (émbábi) vt dejar a una persona o
animal para alguien Yá yo ra Juanä dí
takuí dí embabi ga nde ha rá ngu. A los
animales que le pastoreo a Juana los dejo en
la tarde en su casa. Pret. bi ñembabi Act.
indet. tembabi Sinón. tsokui Véase eni, -bi
embi (ěmbi) vbt decir Oxki embi mä ku
te ra ñänthi stá thogi. No le digas a mi
hermano del accidente que tuve. Pret. bi
ñembi Act. indet. tembi Vocal nasal:
ëmbi Véase enä, -bi
emei (emei) vt creer Ngubu̱ dí ne ga
emei nuä gí xiki. Como que estoy resuelto
a creer lo que me dices. Pret. dä emei, bi
ñemei Act. indet. temei Vocal nasal: ëmëi
Sinón. kamfri
dí emei Ajuä confío en Dios
ntemei s confianza; creencia
enä (ěnä) vt 1. decir, contar Enä na ra
noya ge ko ra ntani dä tso̱ngä na
Nroma. Dice un dicho que preguntando
llega uno a Roma.
2. pensar, opinar Dí enä ga ma Monda
ra be̱fi, pe xi mä boti too dä hyandi;
po̱de hinga ma. Pienso ir a trabajar a
México pero mi siembra, ¿quien la
atiende?; creo que no voy. Pret. bi ñenä
Act. indet. tenä Vocal nasal: ënä
enero (énéro) s enero Ra enero geä ra
zänä ga tse̱. Enero es el mes de las
heladas. Sinón. mu̱di zänä
eni (ěni) vt 1. encaminar, ir a dejar (a
alguien) Dá ma dá eni mä zo̱nte ha rá bai
ra bo̱jä. Fui a encaminar a mis visitantes a
la parada del autobús.
2. hacer jugar (niño, joven, caballo) Nubu̱
57
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nde dí eni ya bätsi pa dä bädi ra nteni.
En las tardes hago jugar a los niños para
que sepan jugar.
3. bailar (peonza, perinola, dado) Nuga dí
eni ra ntenza ko na ra thähi ha xi
mähotho nubu̱ nei ha ra hai. Sé bailar
el trompo con una cuerda; es bonito
cuando baila en la tierra. Vocal nasal: eni
Act. indet. teni Vocal nasal: ëni Sinón. 3:
nemi Véase ñeni
eni (eni) vt enterrar (brasas) Nuga
nzäntho dí eni ra tsibi pa dä hatsi ra
hyaxä. Yo siempre entierro la lumbre para
que dure para el otro día. Pret. bi ñeni,
yeni Act. indet. teni Sinón. agi, thini
ense̱ (ěnse̱) vi decir dentro de sí Ndí ense̱
ha mä mfeni. Estaba pensando dentro de
mí. Véase enä, -se̱
enti (enti) vt empujar Mfastehu̱ entsihu̱
ra do, ogi he̱gase̱hu̱ dí enti. Ayuden a
empujar la piedra; no me dejen empujarla
solo. Pret. bi yenti Act. indet. tenti
enthi (ěnthi) vt hechizar Tenä ge nuni ra
jäi di enthi rá mikei. Cuentan que
aquella persona hechiza a sus semejantes.
Sinón. edi
entho (ěntho) adj bueno, hermoso Xi ra
entho ya bai ga ju̱, nubye̱ bi uäi. Ahora
que ha llovido las matas de frijol están
hermosas. Variante ñentho
Sinón. nkanti
¡te ra entho! ¡qué bueno!; ¡qué bien!
eñä (éñä) vi peinar Mä nänä mäxudi bi
ñeñä ha nuga ja dí eñä. Mi mamá se
peinó desde la mañana, y yo apenas me
estoy peinando. Pret. dá ñeñä Véase eke,
ñä
nteñä s instrumento para peinar;
peinado
este (ěste) vt 1. tallar, limpiar Hudi gi
este ya ntsi xá hñaki. Ponte a tallar los
trastos que están sucios.
2. raspar Habu̱ dá este mä ñähmu bi
bo̱ni ra ji. En donde me raspé la rodilla
me salió sangre. Pret. bi yeste Act.
indet. teste Sinón. etse
tetse s rascada
eta (éta) conj no sea que, para que no
Oxki äni ndunthi ra hogä te̱i, Juana, eta
dä xuti. Juana, no menees tanto el arroz,
no sea que se deshaga. Sinón. me̱
etsi rá nsu
eti (éti) vt 1. plantar, trasplantar Dí eti
na bai ra do̱ni ha ra uädri. Estoy
plantando una mata de flor en el jardín.
2. inscribir Mä xampäte dí eti ha ra
ngunsadi tai. A mi estudiante lo inscribo
en la escuela del centro.
3. colocar Ra yo̱the ga tsi eti ya tsi
nehe. El dentista también coloca
dientes. Pret. bi ñeti Act. indet. teti
Vocal nasal: ëti Sinón. 1: u̱ti; 3: hutsi
etsuä ra nsu (ětsua rá nsu) alabar, elogiar,
ensalzar Ra xahnäte etsuä rá nsu ndu ra
Benito Juarez. El profesor alaba al difunto
Benito Juárez. Pret. dä ñetsuä ra nsu Act.
indet. tetsuä ra nsu Variante etsuä ra nsu
Véase etsi, -bi
etse (etse) vt completar (la tejida) Ra
menänjua ya etse na xu̱ni ra ronjua.
La tejedora ya está completando la tejida de
una mitad de ayate. Pret. bi yetse Act.
indet. tetse Sinón. toi, tso̱tse
etsi (ětsi) vt 1. poner sobre algo, colocar
sobre algo Mände dá fu̱di dá etsi ya
kohai ha rá ua ra ngu. Ayer empecé a
colocar los adobes sobre el cimiento de la
casa.
2. elogiar Mä ku etsi ra xampäte ge xi
ra nimfeni. Mi hermano elogia al
estudiante que es muy inteligente.
3. pasar (piojo, pulga) Nuga too ga äbe
dí etsi mä to. A quien duerma conmigo
le paso piojos.
4. contagiar (enfermedad) Tenä ge hingi
ho to dä zu̱tsi ya bätsi ha rá ne, ngeä
bu̱ dä to̱te njabu̱ etsi ra hñeni, nä.
Dicen que no es bueno besar a los niños en
la boca, porque si se hace así, dicen que se
les contagia la enfermedad. Pret. bi
ñetsi Act. indet. tetsi Vocal nasal: ëtsi
Sinón. 1: u̱tsi; 2: titsi; 4: ho̱tse
etsua ra nsu vt alabar
etsi ra nsu vi alabarse
etsi rá nsu (ětsi rá nsu) 1. jactarse, ensalzarse Ra nzaya etsi rá nsu ge xa me̱se̱
ndunthi ra be̱fi ha ra hnini. El juez se
jacta de haber hecho él solo muchas mejoras
en su pueblo.
2. hacer una gracia ¿Gí beni ge gí etsi ri
nsu gí ntsiui ya tixfani? ¿Piensas que
haces una gracia al ponerte a tomar con
borrachos?
eyo
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
eyo (éyo) s limpiatuna (planta)
esfoho (ésfǒho) s cangrejo, escarabajo
pelotero Ya esfoho hoki ya nuni ko ya
fontfani, pa bi agi nepu̱ ja dä bo̱hni na
ra zuue. Los cangrejos hacen pelotitas de
estiércol de res para enterrarlas, y de ahí
nace un gusano. Variante esfoho Vocal
nasal: ësfoho
etsate (étsáte) vti provocar, echar las
personas a pelear con chismes (complento
indefinido) Nuä ra tuhni bi nja go bi
ñetsate na ra be̱hñä. El pleito que hubo
fue provocado por una mujer. Pret. bi
ñetsate Véase etsi, te
etse (ětse) vt raspar Pret. bi yetse Act.
indet. tetse Véase este
etsi (étsi) s hormiga arriera Ha mä huähi
bu̱ i na mu̱i ra xäju̱ ga etsi. En mi milpa
hay una vivienda de hormigas arrieras.
etsi (étsi) vt 1. comprometer (reg.), hacer
pelear Nuu̱ ya tuhni bi nja bi mu̱i too bi
ñetsi. El pleito que hubo fue porque hubo
alguien que los comprometió.
2. echar (cruzar un animal con un semental)
Mä ga etsi mä nxubga ko na ra doro
tsämähotho. Voy a echarle a mi vaca un
toro semental muy bonito.
3. añadir Ra nthähi dá tai ra tsani, mä
ga etsi ko mäna ra nthähi pa mäna
strá ma. El mecate que compré es corto;
voy a añadirlo a otro mecate para que sea
más largo. Pret. bi ñetsi Act. indet.
tetsi Vocal nasal: ëtsi Sinón. 3: to̱ke
E̱
e̱ (e̱) conj no sea que Ogi xatä ra bätsi ko
ra tse̱the, e̱ dä hñeni. No bañes al niño
con agua fría, no sea que se enferme.
Sinón. e, eta, me̱
e̱gi (é̱gi) vt capar, quebrar (maguey
perforándolo por un lado del cogollo para
rasparlo) Mä ga e̱gi ra ya uada ga ati
nguä stä ñätsi. Voy a capar unos
58
magueyes para rasparlos antes que sazonen.
Pret. bi ye̱gi Act. indet. te̱gi
e̱gi (e̱gi) vt reservar Nuä ra bojä hindí ne
ga ju̱, dí e̱gi pa ga tanga na ra hai. No
quiero gastar ese dinero; lo he reservado
para comprar un terreno. Pret. bi ye̱gi
Act. indet. te̱gi
te̱gi s bocado (reservado y traído de
una comida o fiesta)
e̱i (e̱i) vt 1. tirar (piedra o bala) Nuu̱ ya ti
xpá mengi ra ngo e̱i ya bo̱shnä. Esos
borrachos que han regresado de la fiesta
están tirando balazos.
2. arrojar (piedra o basura) Jondi ya
paxi, u̱ti ha ra nku̱paxi, ogi e̱i
habu̱raza. Recoge la basura; échala en el
basurero. No la arrojes dondequiera.
3. abortar (un niño) Bi ye̱i rá bätsi.
Abortó su niño.
4. vomitar Ko ra hñeni tsu̱ki hingi ne ra
hñuni mä mu̱i, ngu ga tsi bestho dí e̱i.
Por la enfermedad no soporta comida mi
estómago; nada más que como, lo vomito.
Pret. bi ye̱i Act. indet. te̱i Sinón. 1 y 2:
fo̱te; 4: tsogi
ñe̱i s vómito
ñe̱i s mano derecha
e̱kuabi (e̱kuábi) vt 1. reservar para otra
persona Oxki tehu̱ ra hñuni, e̱kuabi mä
dada. No se acaben la comida; resérvenle
para mi papá.
2. tener sentenciado Nää ra miñyo
tsika mä täxi dí e̱kuí ga ho. A ese
coyote que se come a mis cabras lo tengo
sentenciado a muerte.
3. tantear vengarse (reg.) Mä tu̱ e̱kuabi
nuä ra jäi ko ntoo bi ntukuí. Mi hijo
tantea vengarse de esa persona con quien
peleó. Pret. bi ye̱kuabi Act. indet.
te̱kuabi Variante e̱kui Sinón. 1: pe̱tsui;
3: pe̱tsui, e̱mbi Véase e̱gi, -bi
e̱ndo (é̱ndo) vi arrojar piedras Pret. dá
ñe̱ndo
e̱ni (é̱ni) s 1. fracción, lote, pedazo
(terreno) Dí pe̱tsi na e̱ni ra hai habu̱ dí
beni ga hoki mä ngu. Tengo una fracción
de tierra donde pienso construir mi casa.
2. amelga Ya e̱ni ha ra huähi, mí ño ra
dehe bi mothe ra ya xe̱ni. Cuando
llovió las amelgas se enlagunaron en
algunas partes. Sinón. xe̱ni
59
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
e̱ni (e̱ni) vt 1. echar afuera, desalojar Xi gi
pumbi rá tsoki ri bätsi, hingä ko ngeä
mä gi e̱ni ha ri ngu. Debes perdonarle las
ofensas a tu hijo; que no sea el motivo por el
cual lo eches afuera de tu casa.
2. medir Nuni ra mathä hingi e̱ni xá
ñho ra de̱thä, ra notsi rá te̱ni. Aquel
vendedor de maíz no mide bien su maíz;
está chica su medida. Pret. bi ye̱ni Act.
indet. te̱ni
te̱ni s medida
e̱nsagi (é̱nsagi) vi brincar, echar brinco
Yoho ya nxutsi fu̱ti ra nthähi, ha na ra
nxutsi bai mädetho e̱nsagi. Dos niñas
están dando vueltas al mecate, y una está en
medio brincándolo. Pret. dá ñe̱nsagi Véase
e̱ni, sagi
e̱nte (é̱nte) vti aventar, tirar (compl. indet.)
Bistho ko nuä ra fani gí to̱ge, nuä e̱nte.
No te descuides con ese caballo que montas,
ése tira. Pret. dá ñe̱nte Sinón. fo̱mate,
fo̱tate Véase e̱ni, -te
ra ye̱nte el respingón
e̱ntahme (é̱ntáhme) vi echar tortillas,
tortillear Ra Juanä e̱ntahme pa dä ma ra
tite. Juana ya está echando tortillas para ir
a tlacualear. Pret. dá ñe̱ntahme Véase
e̱nti, hme
nte̱ntahme s echada de tortillas
e̱nti (e̱nti) vt 1. echar Yá nzäi ya jäi
e̱nti ya tsatyo xa du ha ra ñuthe, pa dä
dutsi ra dehe. La costumbre de la gente es
echar los perros muertos al canal para que
los arrastre el agua.
2. arrojar Ya bätsi e̱nti ya do ha ra
ñuthe. Los niños arrojan piedras al canal.
3. depositar, guardar (en el banco)
Ndunthi ya jäi e̱nti yá bojä ha ra
me̱tsabojä, pa dä xu ya bojä. Mucha
gente deposita su dinero en el banco para
que se multiplique. Pret. bi ye̱nti Act.
indet. te̱nti Sinón. 3: tsogi
e̱nta ra hme. echar tortillas
e̱ntsapa (é̱ntsápa) vi dar felicitaciones,
celebrar Mä tu̱ bí e̱ntsapa ha rá ngu rá
tiyo. Mi hijo está dando felicitaciones en
casa de su tío. Pret. dá ñe̱ntsapa Véase
e̱ntsi, pa Sinón. tutuapa, takapa
e̱ntsuabi rá pa felicitar a alguien (con
mañanitas)
nte̱ntsapa s felicitación
e̱te
e̱ntsate (é̱ntsáte) vti lanzar indirectas (a
manera de injuria u ofensa; compl. indet.)
Nuä ra jäi nzäntho e̱ntsate; ra ya jäi
di nkue̱ kongeä. Esa persona siempre
lanza indirectas; algunas personas están
disgustadas con ella. Pret. dá ñe̱ntsate
Véase e̱ntsi, -te
ye̱ntsate echador de indirectas
e̱ntsi (e̱ntsi) vt 1. echar (encima) Stí
matho, e̱ntsi gatho ya batsi mäñä.
Antes de que se vaya eche todos los bultos
arriba.
2. vomitar Ra bätsi ngu tsi rá hñuni
e̱ntsi. Conforme toma sus alimentos el
niño, los vomita. Pret. bi ye̱ntsi Act.
indet. te̱ntsi Sinón. 1: po̱tse; 2: e̱i
e̱ntsi mponza (e̱ntsi mpǒnza) 1.
santiguar Mäme̱to yá nzäi ya jäi, pa te
dä menthi o te dä ñetsi dä dä, mi
e̱ntsi mponza. Antes, cuando la gente
iba a comer algo o ponerlo a cocer, lo
santiguaba.
2. persignar, poner la cruz Nuä ra be̱fi,
xi ra hñei, dí e̱ntsi mponza, ya hinga
pengi. Ese trabajo está muy difícil; le
pongo la cruz; ya no regreso. Véase e̱ntsi,
ponza
e̱nxe̱ (ě̱nxe̱) s 1. angelito, niño muerto
2. persona de cualquier edad que no ha
tenido relaciones sexuales y que fallece
Mänxui dá ma ra ndo̱mi ha ra zi e̱nxe̱
ha nuä ra zi däkei bi ñe̱nxe̱ua ha ra
ximhai. Anoche fui al velorio del
angelito y esa anciana fue un ángel aquí,
en la tierra.
3. inocente (niño o niña) Ya zi e̱nxe̱ ehe
nximhai hinte yá tsoki, mi nuu̱ too bi
tsi. Los niños inocentes que vienen al
mundo no son culpables de nada, sino los
que los engendran.
4. ángel (enviado celestial) Ra e̱nxe̱ bi
zofo na ra ño̱ho̱ nubu̱ mi ähä. El
ángel le habló a un hombre cuando
dormía. Sinón. 1: animä
do̱ni e̱nxe̱ s flor de angelito
e̱te (é̱te) vti pensar vengarse (compl.
indet.) Nuä ra jäi bi thämba rá hai;
nubye̱ e̱te. Esa persona a la que le
quitaron su terreno, ahora piensa
vengarse. Pret. dá ñe̱te Sinón. beni da
venga Véase e̱gi, -te
e̱ti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
e̱ti (e̱ti) vt 1. manejar (vehículo) Dí e̱ti
na ra bo̱jä ga ndufoyo. Manejo un
camión estercolero.
2. arrear (animales) Ndí e̱ti mä nte̱i, pe
bi ua rá tabi. Estaba arreando mi yunta,
pero se quebró la coa.
3. activar (a una persona) Yá me̱fi mä
dada dí e̱ti. Activo a los peones de mi
padre.
4. dirigir Ra be̱tri geä e̱ti ya be̱go. El
mayordomo es el que dirige a los peones.
5. arrastrar Ra nzo̱the nuä tsu̱di ha ra
ñu e̱ti. La creciente arrastra lo que
encuentra en su cauce. Pret. bi ye̱ti Act.
indet. te̱ti Sinón. 1: ye̱tabo̱jä, yoni; 2:
ye̱tante̱i; 3: ye̱tame̱fi, ye̱tme̱fi; 4:
yoni; 5: ju̱ti
nte̱tbo̱jä s manejada de vehículo
ye̱tbo̱jä s chofer
e̱tsi (e̱tsi) vt 1. remontar, repechar (los
animales al cerro)
2. no terminar Ra the ndí xofo dá e̱tsi,
ngeä ya bi dati rá yaä ra po̱ni. El
surco que estaba cosechando no lo terminé
porque llegó la hora de la salida. Pret. bi
ye̱tsi Act. indet. te̱tsi
e̱uada (e̱uada) vi quebrar maguey, capar
maguey Ra Xuua bí e̱uada ha ra uäta,
ko na ra bu̱hu̱ ne na ra juai. Juan está
quebrando magueyes en el magueyal con
una barreta y un cuchillo. Pret. dá
ñe̱uada Variante e̱ta Véase e̱gi, uada
e̱thfi (é̱thfi, é̱tfi, é̱tfi) vi capar maguey,
quebrar maguey Mä dada bí e̱thfi ha ra
mbota, beni dä nxisei. Mi papá anda
capando magueyes en la magueyera. Piensa
fabricar pulque. Pret. dá ñe̱thfi
Sinón. e̱uada Véase e̱gi, tafi
e̱tsi (e̱tsi) vt posponer De nuä paä xi
mä pa dá e̱tsi, hänge ja dá o̱te ra paya.
Pospuse la fiesta del día de mi santo; por eso
hoy lo celebré. Sinón. katsi, tsogi ya pa
Véase e̱tsi
60
F
fabo (fábo) s favor Yo̱tka ra fabo gi
hmiki tsu̱ ra tsibi. Hágame el favor de
prestarme un poco de lumbre.
Sinón. hmäte, bänte
facha (fǎcha) s persona presumida Nuni ra
jäi ra facha; nubu̱ di mpete ko yá mpädi
mä ge xi ja rá bojä; ha othobi. Aquella
persona es presumida, cuando platica con
sus amigos. Cuenta que tiene mucho dinero,
y no tiene. Sinón. ñetsi, ñexmäntsu
fadi (fadi) vt 1. pastorear Dí fadi mä yo
ha ra to̱ho̱. Pastoreo mi ganado menor en
el cerro.
2. cuidar Nubye̱ dí fadi se̱he̱ mä
ndämfri, ngeä bi ma mä manthfani.
Ahora cuido mis reses solo, porque se fue
mi pastor de vacas.
3. espiar Tenä ge ra hyote tso̱ho̱ ha rá
ngu ga xui; hänge dri fadi pa dä hmihi.
Dicen que el asesino llega a su casa de
noche; por eso espían, para capturarlo.
Pret. bi madi Act. indet. badi Sinón. 1:
taki; 2: su
fadi (fádi) s 1. cárcel Ha ra fadi ja jotini
ya jäi ya tsomu̱i. En la cárcel encierran a
la gente mala.
2. prisión Ra jäi di joti fadi, pa dä
ñobri nuä o̱te. A la gente la encierran
en la prisión, para que escarmiente del
mal que comete.
fagi (fagi) s 1. diarrea Ra bätsi tsu̱di ra
fagi, ngeä bi zu̱ta na ra istä nanxa. El
niño tiene diarrea porque chupó una naranja
agria.
2. deposición Ra fagi ne ra ñe̱i ho ra
bätsi. La deposición y el vómito matan al
niño. Sinón. rihi, hnestihi
falto (fǎlto) s 1. persona loca, persona
demente Nuni ra jäi xa mani di hñe ga
ze̱dutu, ra falto. Aquella persona que va
allí, vestida de harapos, es una persona
loca.
2. persona imprudente Xi ra falto mä tu̱,
61
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
xi bi do̱ge rá mohi. Es imprudente mi
hijo porque soltó su plato.
Sinón. be̱mfeni, dondo, xengo
fani (fani) vt 1. tirar líquido Ra ñunthe
fani ra dehe, hindi jamäsu. El regador
está tirando el agua, no la cuida.
2. derramar Rá mu̱i ya jäi, me̱to fani
ra jäptehe mbo ra ntagi ha nubu̱ dä
tagi ra dukei. La costumbre de la gente
es derramar agua bendita dentro de la fosa
antes de sepultar el cadáver. Pret. bi
mani Act. indet. bani
fani (fáni) s caballo Dá tai na mä fani ga
nthutsi. Compré un caballo de silla.
fani ga nthutsi caballo de silla
thuxfani s caballo de silla; la montura
del caballo
fanizithu (fánizithu) s 1. libélula Ra
fanizithu ra dängi ha nzäntho di hñatsi
ha mäñä ra dehe. La libélula es grande y
siempre vuela sobre el agua.
2. predicador, mantis religiosa Ra
fanizithu geä na ra zuue xa domi
nuu̱ yoho yá ye̱, yo ha ya bai ga
ndäpo. El predicador es un insecto que
tiene dobladas las dos patas delanteras, y
anda en las matas de hierba. Sinón. 1:
avio Véase fani, zithu
fanti (fanti) vt 1. chocar Mä ye̱tabo̱jä
bá fanti mä bo̱jä ha na ra za. Mi chofer
chocó mi camión en un árbol.
2. golpear Mä ua dá fanti ko na ra
ndo̱do ha bi neni. Me golpeé el pie con
una piedra grande y se me hinchó.
3. topar Mä ñäxu dá fanti ha ra negu.
Me topé la cabeza en el horcón. Sinón. 1 y
2: fu̱tsi, ko̱ste, fati; 3: thonti
fantho̱ (fantho̱) s venado Ra fantho̱ ra
dängi ha yá ndäni to̱ge yá roho. El
venado es grande y sus cuernos tienen
retoños. Variante fantho̱ Véase fani, t'o̱ho̱
faspi (faspi) s 1. llamarada, llama Ya
yota xu̱ta xi ja rá faspi nu stä tso̱ge.
Las pencas secas de maguey producen una
llamarada cuando las queman.
2. fogata Dá hoka na ra faspi pa ga
hñathu̱. Hice una fogata para
calentarnos.
3. flama Bi huixki mä xingu ko ra
faspi. Se chamuscaron mis vellos con la
flama. Véase tsibi
fatajuä
faspi (fáspi) vi 1. hacer llamarada Dä
tso̱ge ya te̱i xa ñoti, faspi bestho. Al
quemar el pasto seco luego se hace una
llamarada.
2. producir llama o flama Ngu dä nzo̱ ra
ndähitsibi bestho faspi. Al prender el
gas luego se hace una llama. Véase tsibi
faste (fáste) vti 1. prestar servicio (compl.
indet.) Nubu̱ baxjua dí faste; dí hä ra
dehe, ya za, pa dä thoki nuä te mä dä
tsi. En las navidades presto mi servicio;
traigo agua y leña para preparar lo que se ha
de tomar.
2. colaborar, ayudar Xi nehe ra nzaya
faste pa ga tähä nuä ra hai ne dä
thändgagi. Hasta el juez colabora para
que gane yo el terreno que me quieren
expropiar.
3. ser útil Ya nte̱i faste ha ya huähi
nubu̱ hingi ne dä mfaste ya mfu̱xbo̱jä.
Las yuntas son útiles en las milpas cuando
no nos quieren prestar los tractores. Pret.
dá mfaste Véase fatsi, -te
fati (fǎti) vt 1. golpear Mä ua dá fati ko
na ra do ha xi bi ziti. Me golpeé el pie
con una piedra y me dolió mucho.
2. chocar Ra bo̱jä dí ye̱ti dá fati ko
mäna. Choqué con otro el camión que
manejo.
3. rozar Mä xo̱nidehe dá fati ha na ra
do ha himbi dehmi. Rozé en una piedra
mi cántaro de agua y no se quebró.
Sinón. 1: fanti; 2: fu̱tsi; 3: thonti
fati (fati) vt 1. encargar Mä nju dí fati dä
su mä bätsi ha nuga mentä dí mpe̱fi. Le
encargo a mi hermana que cuide a mi hijo
mientras yo trabajo.
2. encomendar Mä yo dí fati hyastho
mä tsijue̱, pa hindí pase̱ ra bayo. Le
encomiendo diario a mi nuera mi ganado
menor para no irme a pastorear. Pret. bi
mati Act. indet. bati Sinón. 1: tsogi; 2:
te̱ti
fatmädo (fatmädo) s huevo sancochado
Rá uite ra hmu mi hñä ya fatmädo ne ya
ngo̱. La tlacualera del patrón traía huevos
sancochados y carne. Véase fati, mädo
fatajuä (fatä́juä̌) vt mandar saludo Bu̱ gi
ma ra ngu, mäñu gi ñembi dí fatajuä
mä dada ne mä nänä. Si vas a la casa, te
recomiendo que le digas a mi papá y a mi
fati
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mamá que les mando saludos.
Sinón. ze̱njua, ze̱ngua
fati (fati) vt sancochar Me̱to dí fati ra
däju̱ pa dí häkuí rá xi. Primero sancocho
el haba para quitarle la cáscara. Pret. bi
mati Act. indet. bati
fati (fati) 1. s eco, retumbo Nubu̱ po̱tse
ya bo̱jä nguani Thumpe, to̱de ra fati
nandi yá maye Ntsihai. Al subir carros
en la cuesta del Tumpe se oye el retumbo al
otro lado, en las peñas del Salitre.
2. vi resonar, hacer eco, retumbar Ko
rá ngani ra ye xi di fati ya to̱ho̱. Con
los truenos de la lluvia hasta resuenan los
cerros. Sinón. 2: yu̱, yu
fatsi (fatsi) vt 1. cribar Fatsi ra de̱thä pa
dä bo̱ni ra hanthä. Criba el maíz para que
se salga el tamo.
2. colar Ra bomu bá thäntki xá ndätsi;
pa ga hñä mähyoni ga fatsi. La arena
que me trajeron es gruesa; para usarla es
necesario colarla. Pret. bi matsi Act.
indet. batsi
fatsi (fatsi) vt ayudar Hyastho dí pe̱be
mä dada ha ra be̱fi, pa dí fatsi. Diario
voy con mi padre a su trabajo para
ayudarle. Pret. bi matsi Act. indet. batsi
mfatsi s una ayuda; ayudante
faste vi ayudar, cooperar
fatsi vt ayudar (para pagar)
fayo (fáyo) vi pastorear (ganado menor)
Dí fayo hyastho ha mände dá be̱di na
mä yo. Pastoreo diario y ayer perdí un
animal. Pret. dá mfayo Véase fadi, yo
fatsi (fátsi) vt ayudar (para pagar dinero,
trabajar) Ndunthi ya jäi di fatsi ya be̱fi
pa mäntä dä uadi. Muchas personas se
ayudan en el trabajo para hacerlo rápido.
Véase fatsi
fädi [Act. indet. de pädi] saber
fädi (fä́di) s conocimiento Nuni ra ño̱ho̱
ja rá fädi, pädi dä ye̱ti ra nte̱i ha pädi
dä hñeti ra santhe. Aquel hombre tiene
varios conocimientos: sabe arrear la yunta y
sabe hilar el ixtle. Véase pädi
fähä (fä́hä) s olfato, olfacción Tena ge ra
pada xi xá ñho rá fähä. Dicen que el olfato
del zopilote es muy bueno. Véase pähä
ñäfähä s persona o animal que carece
de olfato
62
fähä [Act. indet. de pähä] oler Nubu̱ dri
tsäti ra nde̱ga di fähä yabu̱. Cuando
queman la manteca la huelen de lejos.
fe (fé) 1. s lo que es robado Mä tsanza dá
tai, ra fe. El coche que compré es robado.
2. [Act. indet. de pe] robar Ha ra
be̱sbo̱jä fe ra bojä. En el banco roban
dinero. Vocal nasal: fë Véase pe
fege (fége) vi 1. gotear Mä ntseza ga sei
ya di fege. Mi barril de pulque ya gotea.
2. filtrarse Ra ju̱the dá hoki ga jädo, mí
te̱ntsa ra dehe bi fege. Cuando le
echaron el agua el canal que hice de
mampostería, se filtró.
3. reventarse Nuä ra thi bi bo̱ho̱ ha rá
mu̱i ra fani, mände bi fege. El tumor
que le nació en la panza al caballo, se
reventó ayer. Sinón. 2: rotsi; 3: ro̱ge,
tigi, fo̱ge
feni (féni) s memoria, recuerdo (reg.),
conmemoración Rá feni ya dukei to̱te
tata je̱ya de rá du u̱. El recuerdo de los
difuntos lo hacen cada año en la fecha de su
muerte. Rá feni ra bu̱i ra Hesu to̱te rá
ngätsi ra zänä ha ra je̱ya. La
conmemoración del nacimiento de Jesús la
hacen el último mes del año. Véase beni
feñu (feñu) s camino derecho en terrreno
parejo Véase pe, ñu
festähme (fěstáhme) s tortilla tostada Ra
bätsi tumbäbi ra mpani, ho̱nse̱ ra festähme tumbi dä zi. Al niño que le dieron la
lavativa solamente le dan de comer tortilla
tostada. Sinón. tsuthme, tsustahme,
fethme Véase feste
feste (fěste) vt tostar, dorar Na ra
pikhme dä thati ha ra tsibi di feste
ramätsu̱. Poniendo cerca del fuego una
tortilla gruesa se tuesta poco a poco.
Sinón. fete, tsuti, kasti
fete (fete) s traición Ra hyote hote ga fete
ha neä tho njabu̱. El asesino mata a
traición, y también a él así lo matan. Vocal
nasal: fëte Véase pete
fetandoyo (fětándóyo) s 1. cartílago Rá
xiñe̱ ra yo dä tai ga thumngo̱, mi ñoui
ra fetandoyo. La espaldilla del borrego
que compré en barbacoa tenía cartílago.
2. hueso tostado Mä nthokthä ra
fetandoyo. Mi deshojador es de hueso
tostado. Véase fete, ndoyo
63
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
fete (fěte) vt tostar Dí fete na ra hme
ha ra tsibi pa ga umbäbi ra dathi dä zi.
Estoy tostando una tortilla en el fuego para
darle de comer al enfermo. Sinón. tsuti
Véase feste
fetyo (fětyo) s cartílago Ra fetyo xá ñho
dä tsi ha nuä ngu ra ndoyo, pe xá tudi.
Es bueno comer el cartílago; es como un
hueso; pero blandito. Sinón. fetandoyo
fethme (fěthme) s tortilla dorada, tortilla
tostada Ra odi ho̱nse̱ ra fethme tumbäbi
dä zi. A la recién parida nada más tortilla
dorada le dan de comer. Sinón. festahme,
tsuthme, tsutahme Véase hme
fetse (fétse) vt tropezar con algo Ha ra
ñu dá fetse na ra do, ha ngeä mä stá
tagi. En el camino me tropecé con una
piedra y por eso me iba a caer.
fe̱i (fe̱i) 1. s era
2. vt varear (para tumbar el grano) Mä
ga fe̱i mä ju̱ stá pogi ha ra fe̱i. Voy a
varear el frijol que he amontonado en la
era. Pret. bi me̱i Act. indet. be̱i
Sinón. fe̱ti, pu̱ni
me̱i s chicote
fe̱ki (fe̱ki) vt 1. tumbar Dada, nu ya
mayo bí fe̱ki ya ixi ko ya do ha ra huähi.
Papá, los pastores están tumbando duraznos
con piedras en la milpa.
2. varear Nubu̱ dí fe̱ki ya de̱mza dí
nthäti ha ra bai pa mä ga tagi ga
nzu̱ditho. Cuando vareo las nueces me
amarro en la mata para que, si me caigo,
me quede colgado nada más. Pret. bi
me̱ki Act. indet. be̱ki
fe̱mi (fe̱mi) vt 1. golpear (dando palmadas
con la mano) Ra ndusei fe̱mi ra botasei,
pa dä bo̱ni xá ñho rá hñä ra sei. El
acarreador de pulque golpea el cuero de
pulque; para que le salga muy bien el aire.
2. azotar (con algo aplanado como una
pala) Ra ñunthe fe̱mi yá nthaki pa
hinda konta ra dehe. El regador azota
sus bordos para que no traspase el agua.
3. acabar, rematar (bebida) Nuu̱ gatho
ya me̱fi bi me̱mpi maxo̱ge na xifri ra
sei. Entre todos los peones remataron
todo el cuero de pulque. Pret. bi me̱mi
Sinón. 1: fo̱nti; 2: yu̱nti; 3: tege
mfe̱mi azotón
fe̱ti
fe̱ni (fé̱ni) s 1. cuelga (reg., objeto que se
cuelga en el cuello o en el pescuezo) Mä tu̱ka
tsatyo xi mähotho ne pa hinda ja ya da,
dá to̱tuäbi na ra fe̱ni gä ñi. Es muy
bonito mi perrito, y para que no le hagan
mal de ojo le puse una cuelga de chile.
2. cencerro Rá nzu̱ni yá fe̱ni ya de̱ti di
nto̱de dende gekua ha bí yo yabu̱. El
tintineo del cencerro del ganado lanar se
oye desde aquí, y andan lejos.
3. suciedad, bolitas de estiercol (colgadas
en la lana) Yá fe̱ni ya de̱ti xi xatuäbi yá
xiyo ha di zu̱titho ha yá xiyo. Las
suciedades del ganado lanar están
colgadas en su lana; por eso le arranca
bastante lana. Sinón. 1 y 2: tho̱de; 3:
nte̱mfo
fe̱tate (fé̱táte) vti 1. remedar (compl. indet.)
Ra nzu̱pa fe̱tate de nuä o̱ta ra jäi nubu̱
handi. El chango remeda lo que hace la
gente que lo está mirando.
2. imitar Ra tehñä fe̱tate, ngeä tuti
nehe yá thuhu mära ya tsintsu̱. El
zenzontle es imitador porque imita los
cantos de otros pájaros.
3. burlarse Mämä, ra Xuua xi fe̱tate
hänja ñä ra jäi ne hänja yo, hänja
bai. Mamá, Juan se burla mucho de
cómo habla la gente, cómo camina y cómo
se para. Pret. dá mfe̱tate Véase fe̱ti, -te
me̱tate s imitador
mfe̱tate s acción de remedar
me̱tate s acción de imitar
fe̱ti (fe̱ti) vt 1. remedar, parecer Nubu̱ di
u̱gi mä ñäxu dí fe̱ti ngu na ra ti nubu̱ dí
yo. Cuando me duele la cabeza parezco un
borracho caminando.
2. imitar Ra nzu̱pa fe̱ti nuä o̱te ra jäi.
El mono imita lo que hacen las personas.
Pret. bi me̱ti Act. indet. be̱ti
fe̱ti (fe̱ti) vt 1. golpear Mä tu̱ dá fe̱ti,
ngeä hingi o̱tkagi. A mi hijo le dí una
golpiza, porque no me obedece.
2. azotar Ra meni fe̱ti ra dutu ha ra
peni ha enä ge di jabu̱ pa dä bo. La
lavandera azota la ropa en el lavadero, y
dice que lo hace así para que se limpie.
3. pegar Ha rá nku̱hyatsi mä ngu,
nubu̱ uäi, fe̱ti. En la ventana de mi
casa, cuando llueve, pega la lluvia.
4. varear Mände dá fe̱ti ra bai ga
fe̱tsi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
de̱mza ha dá muntsi yo ro̱zä ya
de̱mza. Ayer vareé la mata de nogal y
junté dos costales de nuez.
5. matar Ra tse̱ fe̱ti gatho nuä ra
ndäpo hinge ga tse̱. La helada mata toda
clase de hierbas que no se dan en
invierno. Pret. bi me̱ti Act. indet. be̱ti
Sinón. 1: nambi, nampi, xäkui; 2:
fo̱nte; 3: tati 4: fe̱ki 5: ho, tsuti, pati
mfe̱ti s vareada
fe̱tsi (fe̱tsi) vt 1. prender Tixu, bi ma ra
ñoti, fe̱tsi na ra me̱spi, pa gi tso̱ge na
ra yo. Hija, se fue la luz; prende un cerillo,
para que enciendas una vela.
2. rozar Mi hä ya tsibi yoho ya bo̱jä
nuu̱ ga ñoti, ne dá fe̱tsi yá ñäni ha bi
tisti ra tsibi. Rocé dos puntas de
alambres de electricidad, y hasta
chispeaba la electricidad.
3. cortar Mände dá fe̱tsi ya ndäpo mi
bai ha yá nthaki ra de̱thä. Ayer corté
las hierbas que había en los bordos de
maíz. Pret. bi me̱tsi Act. indet. be̱tsi
Sinón. 1: tso̱ge, the̱ti; 2: fu̱tsi; 3: he̱ki
fidi (fidi) 1. vt tender Nubu̱ dí pe ya nde,
dí fidi na ra xifi. Cuando tejo los
mecapales tiendo un petate.
2. s cama Rá fidi mä tu̱ ya bi thege,
mä ga tambäbi mäna. La cama de mi
hijo ya se acabó, le voy a comprar otra.
3. s lecho Dá hoka na mä fidi ga
xithe̱. Hice un lecho de tablas. Pret. bi
midi Act. indet. bidi Sinón. 1: huhni,
mfitsi; 2: ähä; 3: ähä, ntotsi
Fitsi (Fítsi) Fitzi (barrio de Ixmiquilpan) Ra
hnini Fitsi ya bi nthe̱ ko ra hnini
Ntso̱tkani. El barrio del Fitzi ya se unió a
la ciudad de Ixmiquilpan.
fixi (fǐxi) s pedo Ra ñäi ra yoxui ha
nubu̱ fo̱te yá fixi, hasta zo̱ ngu ra tsibi.
El zorrillo anda en la noche y cuando arroja
sus pedos, hasta arden como el fuego.
Sinón. ndähi
fixpahni (fixpǎhni) 1. vi encimar camisas
Nuni ra jäi xa mani di fixpahni. Aquella
persona que va allí, se ha encimado dos
camisas.
2. s camiseta Dá tai na mä fixpahni;
gehni dí be̱bo ha mä pahni. Me compré
una camiseta para ponérmela debajo de la
camisa. Variante fispǎhni Véase fitsi,
pahni
64
fixye̱ (fixye̱) vi empalmar las manos Ra
minä bí ro̱ke ha ra ñänhuähi bí fixye̱,
johya ngeä ja ya mänxa. La ardilla que se
distingue parada allá, en la orilla de la
milpa, tiene empalmadas las manos; está
contenta porque tiene elotes. Véase fitsi,
ye̱
fitsi (fitsi) vt 1. encimar (con otra cosa)
Mä ntai dá fitsi ko nuu̱ mära mä nthai,
hänge bá ke̱ti mä dädimaxi. Encimé mi
mercancía con mis otras compras; por eso se
magullaron los jitomates.
2. poner (sobre algo) Tixu, dí ne ga hudi
ha ra thuhni, pe xá nxaha, fitsi na ra
dutu pa ga huhni. Hija, quiero sentarme
en el banco, pero está humedecido; ponle
un trapo para que me siente.
3. meter (entre dos cosas) ―Mämä, rá
xifri na mä ze̱sthi di u̱ngagi. ―Fitsi na
xe̱ni ra dutu ngati ra tsu̱xfani.
―Mamá, la correa de uno de mis
huaraches me lástima. ―Mete un pedazo
de trapo debajo de la correa.
4. juntar (uno sobre el otro) Nuä na ra
me̱fi dí ñuñhe ga retamära xudi, xi di
fitsi yoho ya hme. El peón que come
con nosotros a las once de la mañana
hasta junta dos tortillas. Sinón. 1:
thäntsi, the̱ti; 2: japabi, kätsi, käxa; 3:
japabi, kuetuäbi 4: pe̱hni, yoti
fo (fǒ) vi clavarse, ensartarse
fodo vt apedrear Sinón. bu̱do
foho (fǒho) s excremento Naki bi za ra
de̱nimexe na ra nxutsi; pa hinte bi ja bi
tumbabi dä zi ra foho ko ra sei. Una vez
le picó una capulina a una muchacha; para
que no se muriera le dieron a tomar el
excremento con pulque. Sinón. däbi
fombru s excremento de asno
fongu s excremento de ratón
fota, fopta s excremento de zopilote
foyo s excremento de ganado menor
foki (fǒki) vi disparejar (reg.),
desemparejar Ra gädo bi dähä bi foki na
xe̱ni ha na rá ñäni mä ngu. Al albañil le
quedó dispareja una parte de la esquina de
mi casa. Sinón. bo̱ni, hye̱he̱, mpe̱ki, bongi
fomi (fomi) vt 1. embrocar (reg.), ponerse
el sarape por la cabeza Maha ra ngo, pe
fomi ri mfomi ngeä xá tse̱. Vamos a la
65
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
fiesta; pero embrócate el jorongo porque
hace frío.
2. poner (vestido) To̱mi ga fomi mä he
ne ga maha. Déjame ponerme mi
vestimenta y luego nos vamos. Sinón. 2:
he, hutsi
fonguñi (fǒngúñi) s chile piquín Ra
fonguñi, xi ra tu̱ki, pe xi ra ñi. El chile
piquín es pequeño, pero muy picante.
fonti (fónti) vi 1. oler Ra nangu bí tsäti
ra nde̱ga ha xi fonti xá ku̱hi. En casa del
vecino se está guisando con manteca; huele
muy sabroso.
2. esparcirse Xudi ga ñokjä, nubye̱ ya
fonti ya mini ko ra ndähi. Corto las
tunas mañana; ahorita ya se esparcen las
espinas con el aire. Pret. bi mfonti
Sinón. 1: yu̱ni; 2: hñatsi
fonthi (fǒnthi) s 1. polvo (del ixtle) Ra
tuta santhe dí heti xi ku̱xka ndunthi ya
fonthi. Bastante polvo ha caído sobre mí
del manojo de ixtle de maguey que estoy
hilando.
2. polvillo del desecho de la lechuguilla
Ko rá fonthi ra xite̱ dá xu̱ka mä ñäxu ha
xi bi taxki. Lavé mi cabeza con el
polvillo del xité y se limpió bien.
Sinón. hangi Véase fonti
fontsi (fontsi) vi 1. ascender Rá thumngo̱
ra mamngo̱ ja bá häi, fontsa rá pa. El
barbacoyero acaba de sacar su barbacoa;
hasta asciende su calor.
2. vaporizar Ra kahai ko ra pahyadi,
fontsa rá pa. Se vaporiza la humedad de
la tierra con el calor del sol.
fonthai (fonthai) s 1. polvo Ha mä ze̱sthi
ku̱ta ra fonthai, hänge ya di u̱ngagi. En
mis zapatos entra mucho polvo por eso ya
me lastiman.
2. polvareda Nu ya pabye̱ xi xa nju̱tsi
ya fonthai po ya xe̱di, hiñhämu̱ dä
uäi. En estos días se han levantado
polvaredas por los remolinos; no dilata en
llover. Variante fonthai Véase fonti
foti (foti) vt 1. meter Ra yafi xa foti ra
mifi ha rá ne ra xo̱ni. El tlachiquero ha
metido el acocote en la boca del cántaro.
2. envainar Ra me̱jua xa mani di nde̱xa
rá nzafi ne rá juai xa foti ha rá nto.
Allí va un cazador de conejos, lleva
terciada su escopeta, y su cuchillo
envainado. Sinón. fotsi
fo̱ge
fotye̱ (fotye̱) s puño, medida de una
cuarta parte de un cuartillo ―Ndada, ¿te
gí umba ra fotye̱ ri ju̱? ―Reta be̱xo.
―Señor, ¿a cómo das el puño de frijol? ―A
diez pesos.
foxi (fǒxi) s 1. desperdicio (del ixtle de
maguey o de lechuguilla que se desprende al
cardar) Ra tuta santhe dá eke, mi ja
ndunthi rá foxi. El manojo de ixtle que
cardé tenía mucho desperdicio.
2. desecho (de la carnosidad de la penca de
maguey cuando la tallan) Ya ja ndunthi ra
foxi ha dí te̱ ya ye̱ta. En donde tallo las
pencas de maguey ya hay bastante
desecho.
3. escopeta de chispa Dí pe̱tsi na ra
foxi, pe kongeä hindí nkahni yabu̱.
Tengo una escopeta de chispa, pero con
esa no tiro lejos. Sinón. 3: njäfoxi,
nkäfoxi
foxyo (foxyǒ) s candelero Na ra jäi bi
du, ha bi thambäbi rá nto bi hmihi ya
foxyo. Murió una persona y a donde le
compraron su caja, les prestaron candeleros.
Variante mfoxyo Véase fotsi, yo
foyo s estiercol, excremento de ganado
menor
fotsi (fotsi) vt 1. ensartar Ha mä
maxhme dá fotsi mä yofri ha nubye̱
othoua. En mi servilleta ensarté la aguja, y
ahora no está.
2. meter Ha rá gu ra yofri ya hindí
handi ga fotsi ra thähi. Ya no veo para
meter el hilo en el ojo de la aguja.
3. esconder Ra yafi enä ge ra mifi bá
fotsi ha na ra ye̱ta ra nku̱ta ra
uada. Dice el tlachiquero que escondió el
acocote en una penca del quinto maguey.
4. clavar Ra ñete di fotsi ya no̱mi ha
na ra dominge̱ho, pa o̱te ra u̱gi. El
hechicero clava alfileres en un muñeco
para causar dolor.
5. envainar, poner en vaina Tu̱, ra
xinjuai be̱ni, ju̱tsi gi fotsi ha rá nto.
Hijo, el machete que está allí tirado,
levántalo y ponlo en su vaina.
fo̱ge (fó̱ge) vi 1. ladrar Nubu̱ fo̱ge ra
tsatyo, mä ge bapu̱ na ra jäi o yobu̱
na ra mboni. Cuando ladra el perro está
avisando que ahí está parada una persona o
que ahí anda un animal.
fo̱ge
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. reventarse, azotarse Rá mondähi mä
bo̱jä bi fo̱ge, pe dá hoki ko na ra
mo̱te. Una camara de mi coche se
reventó, pero la arreglé con un parche.
3. morir por meteorismo, morir por
timpanitis (la acumulación de gas en el
estómago e intestino) Nubu̱ dä misti na
ra ndämfri ko ra kamä ndäpo, pa
hinda fo̱ge mähyoni dä su̱tuäbi ra juai
ha rá ximu̱i pa hinda du. Cuando esta
hinchada la panza de una res por comer
alfalfa fresca es necesario picarle en la
ijada con cuchillo para que no se muera.
4. hablar en español (fig. y fam.) Bi zo̱ho̱
na ra mbo̱ho̱ ñämfo̱ ha nuni mä Xuua
¡ke xi dä mfo̱ge! ¡Handi hindí ñämfo̱!
Llegó un señor que hablaba español; y este
mi Juan ¡ojalá hubiera hablado con él en
español!, pues sabe que yo no hablo
español. Pret. bi mfo̱ge Sinón. 2: tigi,
de̱ti, de̱gi
fo̱mtsoni vi aullar (perro, coyote)
fo̱ke vt reventar; romper
mfo̱ge s ladrido; reventado
fo̱ge (fo̱ge) vt arrojar Ra bätsi fo̱ge ya
matse̱. El niño arroja lombrices.
fo̱jyä (fo̱jyä) vt cargar Nuni ra be̱hñä
hingi pädi dä fo̱jyä rá bätsi. Aquella
mujer no sabe cargar a su hijo.
Sinón. ndude
fo̱ke (fó̱ke) vt 1. reventar Ra ndähi bi
fo̱ke rá mondähi mä yotsanzabo̱jä, ngeä
mi po dämä ndunthi. El aire reventó la
cámara de mi bicicleta porque tenía
bastante.
2. romper Rá yu̱ ra xo̱ntho̱ di fo̱ke ra
jädo. La raíz del pino rompe la pared.
3. hacer ladrar Hindí pädi te fo̱ke ya
tsatyo; xi bi mfo̱ge mänxui. No se a qué
le ladran los perros; ladraron mucho
anoche. Sinón. 1: fo̱ge; 2: tehmi
fo̱mäte (fó̱mä́te) vti 1. respingar Nuni ra
ro̱ge fo̱mäte, ngeä hinxa tuti nto̱ge.
Aquel asno respinga, porque no está
preparado para que lo monten.
2. aventar (compl. indet.) Sinón. fo̱tate
fo̱mi (fo̱mi) vt 1. tumbar (tirando al suelo)
Rá be̱mu nu ra bätsi di su, bi fo̱mi. La
pilmama tumbó el niño que cuida.
2. derribar (personas, animales o árboles)
Ra sei di fo̱mi ya jäi, bu̱ dä zi
66
ndunthi. El pulque derriba a las personas
que toman demasiado.
fo̱mtsoni vi aullar Véase fo̱ge, zoni
fo̱mi (fó̱mi) vt 1. talachar (reg.), barbechar
con talacha (aflojando la tierra) Mädetho
mä hai xá me na xe̱ni, mähyoni ga fo̱mi
pa dä yu̱i ra fu̱tsi. Es necesario que
talache en medio de mi terreno, para que se
suma la barbechada, porque está apretado.
2. aflojar Na xe̱ni mä hai ra xido, pe ya
dí fo̱mi pa ga poti. Tengo un pedazo de
terreno tepetatoso pero ya lo estoy
aflojando para sembrar. Sinón. kati
fo̱nti (fo̱nti) vt 1. azotar Ra ñunthe
fo̱nti ra nthaki pa hinda konti ra dehe.
El regador azota el bordo para que no se
filtre el agua.
2. palmear Ra ndusei fo̱nti ra botansei
pa dä bo̱ni rá hñä. El trajinero de pulque
palmea el cuero de pulque para se le que
salga el gas. Sinón. fe̱mi
fo̱ste (fǒste) vi 1. rajar Dí hoka na ra
ngu ha nu ra näni di nduti mä ye̱
kongeä di fo̱ste. Estoy construyendo una
casa, y la cal que se pega en las manos me
las raja.
2. cuartearse (piel, pared) Dá jua ra
nsaha bi fo̱ste mä hmi, ngeä hindá
peke xá ñho ra xabo. Terminando de
bañarme se me cuarteó la cara, porque no
me quité bien el jabón.
3. partirse Nu ya pa ga tse̱ xi di fo̱ste
mä du̱ngua. En los días de heladas se me
parten mucho los talones.
4. enfermarse de la mancha cuarteada
Nuä ra ntsu dá hätsi ya bi ziti, hänge
ya bi mu̱di bi fo̱ste mä ye̱. El susto que
llevé ya avanzó, por eso ya empezé a
enfermarme de la mancha cuarteada en las
manos. Sinón. 1 y 3: fo̱ge, tigi
Variante foxte Véase fo̱ge
fo̱tate (fó̱táte) vti respingar (compl. indet.)
Nuni ra fani ho̱nse̱ too dä to̱ge bestho
fo̱tate. Aquel caballo se lo monta alguien,
luego respinga. Sinón. fo̱mäte Véase fo̱te,
-te
fo̱te (fǒ̱te) vt 1. arrojar Ho̱nse̱ dá fo̱te na
ra do, bi nku̱hu̱ mä ye̱. Nada más arrojé
una piedra, y se me ennegreció la mano.
2. tirar Mä o̱ni ya hingi hui ha rá hui,
¿ha di fää ha bí fo̱te rá mädo? Ya no
67
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
pone en donde ponía la gallina quién sabe
dónde tira el huevo Sinón. e̱i
fo̱te (fo̱te) vt 1. ensuciar Ra ti ko rá nti
fo̱te rá huitua. El ebrio con su ebriedad
ensucia su calzón.
2. echar cresas Ra kangagiue fo̱te ra
ngo̱. La mosca verde echa cresas en la
carne. Pret. bi mo̱te Act. indet. fo̱te
fo̱te (fó̱te) vi 1. cuartearse Mä ngu bi
fo̱te rá njomi ha nubu̱ uäi fege. El
techo de mi casa se cuarteó, y cuando llueve
gotea.
2. partirse Mände dá yo ra pahyadi ha
xi mi yo ra panthi, kongeä bi fo̱te mä
xine. Ayer, que fue un día caluroso,
anduve caminando, y con el aire se me
partieron los labios. Sinón. 2: fo̱ge
fo̱tse (fó̱tse) vi 1. germinar, nacer Ra
de̱thä dá poti ya fo̱tse. El maíz que
sembré ya germinó.
2. brotar Ko ra panthi ra bai ga hogä
de̱jä ya fo̱tse yá roho. Con el viento
solano ya le brotaron sus retoños a la mata
de higo. Pret. bi fo̱tse Sinón. 1: kontsi,
yofri; 2: kontsi
fo̱tse (fo̱tse) vt ensuciar Ra tsatyo fo̱tse
ya do o ha xa mo̱tse mära. El perro se
ensucia en las piedras o en donde se han
ensuciado otros perros. Pret. bi mo̱tse Act.
indet. bo̱tse Sinón. fo̱te
fo̱tango̱ (fǒ̱tángo̱) s pantorrilla Xá ñu̱
mä fo̱tango̱, ngeä stá ño yabu̱. Me duele
la pantorrilla, porque he caminado lejos.
fo̱te (fo̱te) s cerca rústica (de pencas de
maguey o palma que sostiene el techo de la
casa) Rá ngu ra nangu xa gomi ga he̱mi
ne rá ua ga fo̱te. El vecino ha tapado su
casa con cartón sostenido por una cerca de
maguey.
fu̱di (fú̱di) vi empezar, principiar Ra zänä
marso ya fu̱di ya ye. En marzo empiezan
las lluvias. Pret. bi mu̱di
fu̱ti vt empezar algo
fu̱di dathi (fú̱di dáthi) empezar a estar en
estado (eufemismo, lit.: empieza a enfermarse)
Ya fu̱di dathi ra nxutsi bi nthäti. La
muchacha que se casó ya empieza a estar en
estado. Sinón. di zi ra bätsi
fu̱di däxi (fú̱di dä́xi) empieza a jilotear
Nubu̱ poti ra marso ra de̱thä, ya fu̱di
fu̱nguí
däxi ra huño. Si se siembra el maíz en
marzo, ya empieza a jilotear en junio.
fu̱di do̱ni (fú̱di dó̱ni) empieza a florecer Ya
bai ga ju̱ ya fu̱di do̱ni. Las matas de frijol
ya empiezan a florecer.
fu̱gi (fú̱gi) 1. s espuma Rá fu̱gi ra bothe
bí ehe ha Monda, tsäta ya ndäpo. La
espuma del agua negra que viene de México
quema las plantas.
2. vi espumar Ra hangä xabo xi di fu̱gi
ha ra dehe. Hace mucha espuma en el
agua el jabón en polvo. Sinón. fu̱giuäye
fu̱gidehe espuma de agua
fu̱gisei espuma de pulque
fu̱gixabo espuma de jabón
fu̱gixite̱ espuma de xité
fu̱i (fu̱i) 1. s sombrero Mänonxi dá tai na
mä fu̱i ko yá jati. Compré el lunes un
sombrero con bordados.
2. vt traer puesto (sombrero) Mä fu̱i ga
xiyo dí fu̱i, xi ra pa. Mi sombrero tejano
que traigo puesto es muy caliente.
Sinón. 2: hutsi ra fu̱i
fu̱ki (fú̱ki) vt 1. batir Tixu, fu̱ki hñu ya
mädo pa dä xu, pa njabu̱ dä uakju̱. Hija,
bate tres huevos para que rinda, y para que
nos alcance.
2. revolver Ra nde̱ga pa ya thengo̱
me̱to dí fu̱ki pa dä xu. Primero
revuelvo la manteca para los tamales para
que rinda.
3. rozar Habu̱ dá bami mä bo̱jä, bi
thogi mäna bi fu̱ki. Donde estacioné mi
coche pasó otro y lo rozó. Sinón. 3: fe̱tsi,
fu̱tsi Véase mfu̱ki
fu̱mi (fu̱mi) vt poner (sombrero) Nubye̱
dá fu̱mi mä rayo fu̱i. Hoy me puse mi
sombrero nuevo. Sinón. fu̱i, hutsi
fu̱ngi (fǔ̱ngi) 1. vi desatarse Na ro̱zä ra
de̱thä drá ndu, pe mäñu bá fu̱ngi mä
gunde y dá tho̱ ra ro̱zä. Venía trayendo
un costal de maíz, pero en el camino se
desató mi mecapal y solté el costal.
2. vt pagar (fig.) Pa dá po̱ni fadi dá
fu̱ngi ra bojä. Pagué dinero para salirme
de la cárcel. Sinón. 1: xoti; 2: juti
fu̱nguí (fǔ̱ngui) vt 1. desatar (nudo
corredizo) Yá be̱go ra Xuua, ra thenga
ro̱zä ha na di fu̱nguí yá thutsi yá ne ya
ro̱zä, pa di bañä bestho. Los peones de
Juan están acarreando costales, y uno está
fu̱ni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
desatando los nudos corredizos de la boca de
los costales para que los vacíen.
2. pagar (fig.) Ra yofadi di fu̱nguí ra
bojä ra tsu̱tuí pa dä hye̱gi.El prisionero
le paga a la justicia, para lo dejen en
libertad. Véase fu̱ngi, -bi
fu̱ni (fú̱ni) vi 1. humear Nthetsi ha ra
hyo ra utithehñä fu̱ni. El horno de carbón
humea alrededor de la orilla.
2. enojarse (fig.) Mäxudi mi fu̱ni ra
hmu, ngeä hinte dá pe̱hu̱ mände. El
patrón estaba enojado hoy en la mañana,
porque no avanzamos nada ayer. Sinón. 2:
po̱ ra kue̱, mbo̱kue̱
fu̱nito̱ho̱ s volcán Véase fu̱ni, to̱ho̱
fu̱nitso̱ s cometa
fu̱ti (fu̱ti) 1. vt empezar, comenzar (a hacer
algo) Dá fu̱ti dá ku̱ti mä de̱thä, pe bi uäi
ha ya hinte dá pe̱fi. Empecé a escardar mi
maíz, pero llovió y ya no seguí.
2. vt principiar Mände dá fu̱ti dá hutsi
mä ma ga pe̱ni tai. Ayer principié a
poner un puesto de fruta en el centro.
3. s pie (comienzo del aguamiel) Dí
honga re̱ta te̱ni ra sei, pa rá fu̱ti mä
tafi uada, pa ga hoka ra sei. Busco
diez litros de pulque para pie de mi
aguamiel de maguey, para fabricar
pulque. Pret. bi mu̱ti Act. indet. bu̱ti
Véase fu̱di
fu̱ta rá hme (fú̱ta rá hme) sacudir su
tortilla Tembi dä fu̱tatho rá hme, ha ra
hñuni; ne dä ñembi ge bu̱ dä dämä dege
ya otho mätsu̱. Le dicen que sacuda nada
más su tortilla; le quieren decir que al mojar
su tortilla en su comida la agite para que su
comida no se le termine, porque no hay
más.
fu̱ti (fú̱ti) vt 1. girar Ra mayo dä ye̱nta
na ra do ha rá nte̱ndo ne dä fu̱ti, nepu̱
dä fo̱tua yá yo. El pastor coloca una
piedra en su honda, luego la gira y le tira a
sus chivos.
2. sacudir Mä tsatyo nubu̱ tsa rá ñoui,
dí fu̱ti. Cuando mi perro muerde a otro
perro, hasta lo sacude.
3. agitar Rá ñethi ra bätsi dí umbi,
me̱to dí fu̱ti nepu̱ ja dí umbi. La
medicina que le doy al niño primero la
agito, y luego se la doy a tomar. Sinón. 1
y 2: bu̱ti; 3: uänti
68
fu̱tsi (fǔ̱tsi) 1. vt barbechar Ra nte̱i di
fu̱tsi ra pa ku̱ta huada ra boti. La yunta
ara cinco cuartillos de siembra al día.
2. s barbecho Ra fu̱tsi ha ra huähi ne
dä yopi. El barbecho de la milpa necesita
repetirse.
mfu̱tsi adj barbechado
fu̱xhuähi (fú̱xhuä́hi, fú̱xhuä̌hi) 1. vi
barbechar terrenos Dí fu̱xhuähi Demde ko
mä nte̱i. Estoy barbechando terrenos en
Capula con mi yunta.
2. s barbechador (persona) Rá fu̱xhuähi
ra Beto hinxa mpe̱fi. No ha trabajado el
barbechador de Roberto. Pret. dá
mfu̱xhuähi Véase fu̱tsi, huähi
fu̱ti (fú̱ti) vt destorcer Dí fu̱ti rá ñäni ra
nte̱ndo, pa dä ntho nubu̱ ga e̱i ra do.
Destuerzo la tralla de la honda, para que
restalle cuando tire la piedra. Sinón. fu̱thi
fu̱to (fú̱to) s ortiga Ra mbati di bami
ko ra fu̱to, pa dä tsaya. La “xoxa” se soba
con la ortiga, para que se alivie la persona.
Sinón. nzänä
fu̱thi (fú̱thi) 1. vi destorcerse Rá nthähi
ra fani di gu̱ti, ya fu̱di di fu̱thi ha rá
ñäni, ngeä othobi na ra thutsi. El
mecate que lleva arrastrado el caballo ya
empieza a destorcerse de la punta, porque
no tiene nudo.
2. s punta u orilla (de rebozos, chales o
cobijas) Yá fu̱thi mä bayo pe̱tsi ra
mete mähotho. Las orillas de mi rebozo
tienen un tejido bonito. Sinón. 2: ñäni
fu̱tsi (fú̱tsi) vt rozar Oxki fu̱tsi ri ñäxu
ha ya xäta. No roces la cabeza en los
nopales.
G
ga (ga) procl Indica la 1.ª pers. del futuro. Dí
ne ga tai na xe̱ni ra hai. Quiero comprar
una fracción de terreno.
ga (gá) prep de Ya bai ga hogä de̱jä dá
u̱ti, bi du. Las matas de higos que planté
se secaron. Variante dega
69
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
gá (gá) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito,
acción en otro sitio. Pe̱tsi na nje̱ya mä tu̱
bi uege di gekje, bi ma gá bu̱i ko rá
ndo̱hñä. Hace un año que mi hijo se separó
de nosotros y se fue a vivir con su suegro.
ga (gá) procl Indica la 2.ª pers. del pretérito.
Tu̱, mände gá fatsi mä ku ra boti ha
nubye̱ gi faxki. Hijo, ayer ayudaste a tu tío
a sembrar, y hoy me vas a ayudar a mí.
gabida (gǎbída) s 1. capataz, sobrestante
Nubu̱ ndí yo ra be̱fi, ra Xuua go mrá
gabida. Cuando yo trabajaba, Juan era el
capataz.
2. líder Rá gabida ha mä hnini, ra
Beto. El líder de mi pueblo es Roberto.
3. capitán De nuje gatho dí ñeñhe, go
ra gabida ra Xuua. Juan es el capitán de
todos nosotros, los que jugamos. Sinón. 1
y 3: ndä
gala (gála) s adorno Mänonxi dá tai na
mä fu̱i ko ya gala. El lunes compré un
sombrero con adorno. Sinón. jati, ndo̱ngi
gamfri (gámfri) s creyente, persona
crédula Bu̱i ra ya jäi ya gamfri ge hä ja
ra ntete. Hay unas personas que creen que
sí existe la hechicería. Sinón. ñemei Véase
kamfri
gani (gáni) vi 1. tronar Ra ye bí gani
yabu̱, jabu̱ habu̱ bí uäi. Se oyen truenos
de agua muy lejos; hay lugares donde está
lloviendo.
2. sonar (al golpear una lámina o bote) Bí
gani ra xibo̱jä, xipi ya bätsi odi ganti.
Está sonando el bote; dile a los niños que
no lo hagan sonar.
3. roncar Mä dada ngu dä ñähä bestho
gani. Mi papá tan pronto se duerme,
luego ronca. Pret. dá ngani Sinón. 1: tho;
2: zu̱ni; 3: ganthä
ngani s tronido
ganti (ganti) vt 1. tocar, golpear, sonar
Bá nu too bí ganti ra gosthi, yanduí te
ne. Ve a ver quien toca a la puerta;
pregúntale qué quiere.
2. recorrer, rebuscar (repetidas veces)
Gatho nuyu̱ ya to̱ho̱ stá ganti nubu̱
ndí honga ya mboni. Todas aquellas
montañas las he recorrido repetidas veces
buscando animales. Sinón. 1: zu̱nti; 2:
nehi
gäde
ganthä (ganthä) s persona que ronca Drá
xithä, pe hindrá ganthä. Soy dormilón;
pero no ronco. Véase gani, tähä
nganthä s ronquido
ganthä (gánthä) vi roncar Rá nganthä
mä dada hingi hoki ga ähä, xi ntse̱
ganthä. El ronquido de mi papá no me
deja dormir; ronca mucho. Pret. dá
nganthä Véase gani, tähä
gas (gǎs) s 1. gas Ya bi thege ra gas ha
nubye̱ otho te ga ñothu̱ dí nxui. Ya se
terminó el gas, y ahora no tenemos con que
alumbrarnos en la noche.
2. gas intestinal Ra yo̱thete enä ge ra
bätsi pe̱tsi ra gas ha rá mu̱i. El médico
dice que el niño tiene gas intestinal.
Sinón. 1: ndähi tsibi; 2: isti
gati (gáti) vi 1. girar Xa mänga ya
bähmyä ño̱ho̱ ge ra hai di gati. Han
afirmado los hombres sabios que la tierra
gira.
2. dar vuelta, rodear Dí ne ga raxa ha
ra däthe, pe ntse̱ ndunthi ra dehe,
pe̱tsi ga gati ha ra säye. Quiero
atravesar el río, pero tiene mucha agua;
tengo que dar vuelta por el puente.
ngati s rodeo, vuelta
gatho [Variante de gátho] todo
gatsi (gǎtsi) s rodeo, vuelta Rá gatsi ra
ntenza xi yu. La vuelta de la peonza hasta
zumba.
gatsi (gátsi) vi rondar, rodear, dar vuelta
Hyastho dí gatsi dí nu mä boti bu̱ hingi
ku̱ti ya mboni. Diariamente voy a rondar
donde tengo mis siembras para ver si no se
meten animales. Sinón. thetsi Véase gati
gatsi vt dar vuelta a algo
gatho (gátho) adj todos Gatho ya tsu̱di
bi du ko ra nduptsu̱di. Todos los
marranos se murieron por la enfermedad de
puercos. Variante gatho
gatsi (gátsi) vt 1. dar vuelta a algo Ra
nda Xuua hyastho di gatsi rá huähi. Don
Juan le da vuelta a su milpa diario.
2. cercar alrededor Rá huähi mä dada bi
gatsi ga mini. Mi papá cercó su milpa
con espinas. Sinón. 1: thetsi; 2: jutsi
Véase gatsi
gäde (gä̌de) s cresta de ave Bu̱u̱ ya
menjä pe̱tsi yá gäde ñoti. Hay gallos
que tienen la cresta doble. Variante käde
gädo
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
gädo (gädo) s albañil, constructor Dí honi
na ra gädo pa dä hyoga mä ngu.
Necesito a un albañil para que construya mi
casa. Véase kädo
gähä (gä́hä) s 1. zurdo Bu̱i ra ya jäi ya
gähä, pe xi di mpe̱fi ha ofo. Hay algunas
personas zurdas, pero ¡cómo trabajan y
escriben!
2. izquierdo Ha ra ju̱tbo̱jä jabu̱ ya bai
po̱ni ya jäi ha ra xe̱ni ra gähä, ha jabu̱
ya bai po̱ni ha ra ñe̱i. En las líneas del
metro hay paradas donde sale la gente por
el lado izquierdo, y hay paradas donde
sale por el lado derecho.
gäi [Forma secundaria de käi] bajar
pa ri gäi para abajo
gäni (gä́ni) s jicote Bu̱i ra ya gäni xi ya
bo̱ka, di te̱tuí ya jäi pa dä za. Hay una
clase de jicotes que son muy bravos;
corretean a las personas para picarlas.
gäntmini (gäntmǐni) s tipo de maguey
gäntsoki (gä́ntsóki) s 1. portero
2. ama de llaves Ra hmu pe̱tsi ndunthi
yá be̱go, ha naño ra gäntsoki. El
patrón tiene muchos peones, y aparte un
ama de llaves. Variante ngänsoki
Sinón. hñänsoki
gästa (gä́stǎ) s ceja Ndunthi ya nxumfo̱
nuu̱ embi yá gästa, ge njätitho. Muchas
damas decentes que deberían tener cejas
naturales, las tienen postizas.
Variante ngästa Sinón. ngäxaxida, yoda
Véase jäti
gätu̱ (gätu̱) s colibrí, chuparrosa,
chupamirto Ra gätu̱ tsu̱tua rá tafi ya
do̱ni. El colibrí extrae el néctar de las
flores.
gäti [Forma secundaria de kä́ti] aflojar;
aflojarse; bajarse
gäti (gäti) s pintor Drá gäti ga yutsbo̱jä
ha ne hängutho mära ya koi. Soy pintor
de coches y de cualquier cosa. Véase käti
gätsi (gätsi) vi 1. terminarse, acabarse
Ra hñuni bi gätsi ha ya himbi uadi pa
gatho ya jäi. La comida se terminó, y ya
no alcanzó para todas las personas.
2. vencerse (día o plazo) Bi gätsi ra pa
pa ga juti ra bojä stá mihi. Se venció el
plazo para pagar el dinero que he pedido
prestado. Sinón. 1: thege; 2: uadi
70
gätsi [Forma secundaria de kätsi] plantar
(matas de chiles)
gätsi (gä́tsi) s 1. último (en una serie) Ra
gätsi nuu̱ gatho mä bätsi, na ra
be̱hñä. La última de todos mis hijos e hijas
es una mujer.
2. fin (de tiempo o cosas) Hinga
he̱kase̱hu̱, ga bu̱i kongeahu̱ asta ra
gätsi. No los dejaré solos, estaré con
ustedes hasta el fin. Sinón. 1: ngätsi; 2:
uadi, thege
ra gätsi al último, después
gäxa tsafi (gä́xa tsáfi) muela del juicio
Tenä ge nubu̱ dä kontsi ya gäxa tsafi,
gebu̱ ya di katsi rá te ra jäi. Dicen que
cuando nace la muela del juicio es cuando
ya cesa el crecimiento de la persona.
gäxadädimaxi (gäxádädímǎxi) s
plantador de jitomate Yoni yoho ya
ñunthe ne hñu ya gäxadädimaxi. Allí
están dos regadores y tres plantadores de
jitomates. Véase kätsi, dädimaxi
gäxade̱mxi (gäxádé̱mxi) s 1. trasplantador
de jitomate Ha rá huähi nda Bito bí yoni
na ra gäxade̱mxi. Allá en la milpa de don
Victoriano está un trasplantador de
jitomate.
2. trasplantador de tomate Nuni ra tu̱ka
metsi ya ra gäxade̱mxi. Aquel
muchacho chico ya es trasplantador de
tomate. Véase kätsi, de̱mxi
gäxäntoxi (gä́xäntǒxi) s última cena Mi
ja na ra ñethi rá thuhu Ra Gäxäntoxi pa
dä tho ya ñoi. Había una medicina
llamada “Última Cena” para envenenar
ratones. Véase gätsi, ntoxi
gäxhyä [Variante de gä́xyä] iracundo,
corajudo
gäxmhai (gäxmhai) s fin del mundo Hingi
fädi hamu̱ dä ñepu̱ ra ngäxmhai, pe nde
xudi tho̱mi. No se sabe cuando vendrá el
fin del mundo, pero tarde o temprano
vendrá. Variante ngäxmhai Véase gätsi,
ximhai
gäxyä (gä́xyä) s 1. persona de pelo tupido
Nuni ra tsu̱ntu̱ ra gäxyä, hange ku̱ yá
to. Aquel muchacho tiene el pelo tupido,
por eso tiene piojos.
2. persona de cabeza melenuda Nu ya
bäsjäi mäpaya di ho yá ñäxu ga gäxyä.
A los jóvenes de hoy en día les gusta tener
71
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
la cabeza melenuda.
3. persona enojona Nuä mä ku ni pa
too dä xaxi; xi ra gäxhyä. A mi
hermano ni quien lo moleste, pues es muy
enojón. Variante gä́xhyä Sinón. 1:
hñestä; 2: xagyä; 3: kue̱, kue̱se̱, bo̱kue̱
gätsi (gä́tsi) vi 1. suspirar (por amor de
alguien) Nuni ra tsu̱ntu̱ ho̱nse̱ bi hyandi
bi thogi nuni ra nxutsi, bi gätsi. Aquel
muchacho nada más vio que pasó aquella
muchacha, y suspiró.
2. suspirar (por ansiedad) Nubu̱ ja ra
dumu̱i hänge gätsi ra jai. Cuando hay
una preocupación, suspira la gente. Mä zi
ku xi mi ntse̱di, ra paä bi du ho̱nse̱ bi
ngätsi, ha bi du. Mi hermanito estaba
muy grave; el día que murió, nada más
suspiró y murió. Pret. dá ngätsi
Sinón. njätsi
ngätsi s suspiro
gätsi (gä̌tsi) vt suspirar (por alguien)
-ge (gé) pron tú, usted (enfático) Benige
nuä ga pe̱fihu̱ ra paya. Piensa tú lo que
hemos de hacer hoy.
ge (ge) conj que Dí xii ge mähyoni gi
ñudi ha ra tai. Le digo que es necesario
que usted se dé a conocer en el centro.
ge (ge) vi cop ser (afirmación en general)
Nuna ra bojä dí hñä gehni rá ma mä
ronjua. Este dinero que traigo es de la
venta de mis ayates. ―¿Too yoni? ―Ge
ra Xuua. ―¿Quién anda ahí? ―Es Juan.
Véase go
¿ha hinge hä? ¿acaso no es verdad?
njabu̱ geä ¡exacto!, así es; así sea
ge (gé) vi gruñir Ya tu̱tsu̱di ge, ngeä di
hñei rá nänä, joo. Los puerquitos gruñen
porque extrañan a su nana que no está. Pret.
dá nge Vocal nasal: gë
nge s gruñido (animal)
ge (gě) adv 1. nada más que Ge dä ñepu̱
ra xahnäte pa ga ñäbe. Nada más que
venga el maestro voy a platicar con él.
2. Intensifica una súplica humilde. Ge
suhmä mä dathi mentä ga pengi. Te
recomiendo que cuides mi enfermo
mientras regreso.
3. Anima a alguien a que haga algo. Ge
nungi ra be̱fi, ha ga hänä ra sei.
Sugiero que te apures en el trabajo, y voy
a traerte pulque.
gepu̱
4. pues Ge tsapi ra sei bu̱ xá ku̱hi.
Pues, prueba el pulque a ver si está
bueno.
gebu̱ (gebu̱) adv 1. entonces (tiempo)
Me̱to gi juati ra be̱fi ha gebu̱ ga jutai.
Hasta que termines el trabajo, entonces te
pago.
2. es cuando Nubu̱ uäi gebu̱ di hogi te
boti. Cuando llueve es cuando produce
lo que se siembra. Nubu̱ tagi ya tse̱
gebu̱ thu ya bo, ngeä xá ñu. En el
tiempo en que caen heladas es cuando
hornean el quiote, porque es cuando está
dulce.
gehe (gehe) s bilis, hiel Ha ra ya ja tuni
ra gehe ha nuä xá nju. En el hígado está
la bilis y es amarga. Sinón. biya
gehni (gehni) pron 1. aquél, aquélla
Gehni ra hnini habu̱ dí bu̱i ya pe̱tsi ya
je̱ya. Aquélla es la ciudad donde radico ya
por varios años.
2. él, ella (que está cerca) Sinón. nuni
gehya (gěhya) adv hace poco,
recientemente Ja gehya bi nja na ra
mbimhai xi ntse̱di. Recientemente ocurrió
un terremoto de mucha intensidad.
Sinón. getya
gekagihu̱ (gékágǐhu̱) pron nosotros
(inclusivo; enfático) Ra dätsu̱tfi xa zo̱ho̱ ha
gekagihu̱ . El presidente ha llegado a
visitarnos. Sinón. gekju̱ Véase geke, -hu̱
geke (géke) pron yo ―¿Too ganta ra
gosthi? ―Go geke. ―¿Quién está tocando
a la puerta? ―Yo. Sinón. nuga
gekje (gékjě) pron nosotros (excluye la
persona o personas con quien hablan) ¿Te be̱
gí ne kon gekje? ¿Qué quieres con
nosotros? Sinón. nukje Véase geke, -he
gekju̱ (gekju̱) pron nosotros (inclusivo) Ra
tsu̱tfi xa hñuxa na ra me̱tsbojä pa gekju̱
dyá mehaihu̱ . El gobernador del Estado ha
establecido un banco especialmente para
nosotros, los agricultores. Sinón. gekagihu̱
Véase geke, -hu̱
gekua (gekua) adv aquí Ha gekua ra xe̱ni
habu̱ mi bai ya dakate mi taki ya neñu.
Aquí, en este lugar, se paraban los asaltantes
que atajaban a los caminantes. Sinón. nuua
gepu̱ (gépu̱) adj 1. bueno Ja na ra zi ju̱
hintsu̱ xá mädi, pe hintsu̱ gepu̱ . Hay un
frijolito que no está muy caro, pero no está
gepu̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
muy bueno. Xi gepu̱ ra sei. Está bueno el
pulque.
2. muy bien, correcto Nuä ra jäi
hintsu̱ gepu̱ nuä bi mä, pe nuga dá
tse̱tatho, hinte dá mä. No estuvo muy
bien lo que dijo esa persona, pero yo me
aguanté y no dije nada.
gepu̱ (gepu̱) adv allí, ahí ¿Ha hingi bu̱i
na ra yaxi di gepu̱ habu̱ gí bu̱hu̱ ? ¿No
vive un carpintero allí, donde están
ustedes?
ja di gepu̱ por ahí
gepya (gepya) adv ahora mismo Nubye̱
gepya ya pa gi poti ra de̱thä. Ahora
mismo son los días para sembrar maíz.
Variante gepye̱ Véase gepu̱, ya
gerra (gěrra) s 1. revolución Dí beni ra
gerra nubu̱ bi du ndunthi ya jäi ha bi
tho ya mboni pa mi tsi. Me acuerdo de la
revolución, cuando murió mucha gente y
mataron muchos animales para comer.
2. guerrista (animal o niño) Xi ra gerra
nuni ra o̱ni, xa nsagi ha ya ntsi. La
gallina es muy guerrista, va brincando
sobre los trastos. Sinón. tuhni, ye̱ste
o̱ta gerra hacer guerra
unga ra gerra dar lata
getbu̱ (gětbu̱ ) adv cerca Di gekua pa ra
hnini bí jani, getbu̱ . De aquí a la ciudad
que está allá, está cerca. Geta ra ngusadi
Ni ja na ra nguni. Cerca de la escuela del
Nith hay una granja. Variante getuu̱
Sinón. ngetbu̱, ngetuu̱
getritho (getritho) 1. ser el mismo Nuni ra
ma hogä de̱jä, getritho nuni bi paka ya
hogä de̱jä mäje̱ya. Aquel vendedor de
higos, es el mismo que me vendió sus higos
el año pasado.
2. ser semejante Nuni ra bomu, getritho
bí ja ha mä hai. Aquella arena es
semejante a la que hay en mi pueblo.
Sinón. gehnitho Véase ge
getya (gětya) adv recientemente Ja getya
dá juati mä nsadi. Recientemente terminé
mis estudios. Véase gehya, -tho
getä (gétä) con eso (nada más) Xuua, dä
getä ra be̱fi gá faxki, ngeä grá dähñe ha
ra be̱fi. Juan, con eso basta para que me
ayudas en el trabajo, porque eres flojo.
Variante getä
di getä basta con eso, nada más
72
getä (getä) ser lo mismo, ser igual Getä
bu̱ ga maga o gi mage. Es lo mismo que
yo vaya o que tú vayas. Véase ge
getho (gétho) 1. ser el mismo Getho nuna
ra tabi, ngu nuä ndí hñä. Esta pala es la
misma que yo traía.
2. ser semejante Nuni ra tu̱ntfani bi
mu̱i, getho ra mbindo ngu rá nänä.
Aquella vaca chica que nació, es pinta,
semejante a la madre. Variante getho
Véase ge
geahu̱ (geahu̱) pron ustedes Jaua na ra
baha pa geahu̱ . Aquí tienen un regalo
para ustedes. Sinón. nuahu̱
geä (geä, géä) pron él, ella Go geä dá
xii mä dä nzayabya. Es él el que te dije
que iba a ser juez ahora. Sinón. nuä
go di geä ha de ser él
ya di geä ya con eso
gee (gee) pron tú, usted Xuua, go gee
dá handi gá tu̱ki ya ixi. Juan, vi que tú
cortaste los duraznos. Variante gei
Sinón. nui
geu̱ (geu̱) pron ellos, ellas Nuu̱ ya noya
gí xiki, ndada, geu̱ ya hoga noya. Las
palabras que me dices, señor, ellas son
palabras de cortesía.
go geu̱ son ellos
ge̱xo (gě̱xo) s queso Pa dä thoki ra ge̱xo
dä ku̱ki ra ba, ha ko rá jäki po̱ni
kongeä thoki. Para hacer el queso se corta
la leche, y con la cuajada que sale, se hace.
gi (gi) procl Indica la 2.ª pers. del tiempo
futuro. Tixu, hingí o̱tkagi, pe mä gi ñobri
na ra pa. Hija, no me obedeces, pero te vas
a arrepentir algún día.
gi (gí) s grillo Rá jamfri ya jäi ge ra gi di
nxadi pa tsämi mähetsi pa hinda dagi,
nä. La creencia de las gentes es que el
grillo reza para sostener el cielo, para que no
se caiga. Variante gígi Sinón. griyo
gí (gí) procl Indica la 2.ª pers. del presente.
Hi, enga ra yo̱thete ge gí bu̱i xá ñho.
Tía, dice el doctor que estás bien. ¿Ha gí
mfaxuí ra Beto? ¿Estás ayudando a Beto?
gí [Variante de ogí] Indica 2.ª pres. pres.
vetativo. ¡Gí tsi ya de̱mxi!, ge ja juadi bi
thitsi. ¡No comas los jitomates!, que los
acaban de fumigar. Véase o
gida (gída) s lágrima Ra bätsi bi zi ya ñi,
ha ya bi moxä ya gida ko rá ñi ra ñi. El
73
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
niño comió chile y ya se le salieron las
lágrimas de los ojos por lo picoso del chile.
Véase ngi, da
gimfi (gímfi) s 1. agua de humo (el agua
que se mezcla con el tizne del techo de la
cocina) Rá njätsi ra ngu fege ha tagi ya
gimfi ha ya taxadutu. El techo de la casa
gotea, y le cae agua de humo a la ropa
limpia.
2. agua amarillenta estancada dentro de
los magueyes raspados Ra gimfi xa mo
ha ya uada xa tati, bu̱ dä kuasti ha
ya dutu hingi bo. El agua amarillenta
que se queda dentro de los magueyes
raspados, cuando salpica la ropa no se
quita la mancho. Sinón. 2: giñafi Véase
ngi, bifi
gine (gíne) s sobra, desperdicio (que queda
después de comer) Oxki tsi nuä ra hñuni,
ngeä rá gine ra tsatyo. No vayas a comer
esa comida porque es sobra del perro.
Sinón. bo̱ne, mbongi
gini (gíni) s nejayote (agua del nixtamal)
Ra dehe gini ko ra u nteti, dä jotsuí ha
rá ñäxu too ñhenga däpa, pa dä bo̱nga ra
pa. Lo claro del nejayo con sal tostada se
unta en la cabeza de los que están enfermos
de fiebre para que se les salga el calor.
Véase ngi, näni
ginkri (gǐnkri) s quelite picoso Ja na ra
kani tembi ra ginkri xá ku̱hi nubu̱ xá
tudi. Hay un quelite que le llaman quelite
picoso, está sabroso cuando está tiernito.
Véase kani
gintsyo (gǐntsyo) s chicharra Ya gintsyo
tuhu ra zänä ra abri pa rí mani. Las
chicharras silban desde mes de abril en
adelante. Variante gintyo
ginue (gǐnue) s mosca Xi bu̱i ya giue
nu ya pa ga pahyadi, pe sta da ra tse̱ tu
gatho. En días de calor hay muchas
moscas, pero al caer la helada se mueren
todas. Vocal nasal: ginuë Variante giue
giñafi (gíñǎfi) s agua amarillenta
(estancada dentro de los magueyes raspados)
Ra giñafi po ha ya uada xa tati xá mboi
ngu ra ubothe. El agua amarillenta que
tienen los magueyes que han raspado es
negra como café. Sinón. gimfi Véase ngi,
ñafi
go
gisei (gísei) s sanguijuela Tenä ge ra gisei
nubu̱ tsiti ra dehe ya mboni, pa mbo rá
ne ha dä uete ha yá ndu̱i yá tsi. Dicen
que es la sanguijuela que cuando el animal
absorbe el agua se va dentro de la boca y se
pega en las encías. Vocal nasal: gisëi
gistä (gístä) s baba de nopal Ra too
hñenga ñäehya tsi ndunthi ya xätä,
ngeä rá gistä ra ñethi pa ra hñeniä,
nä. Algunas personas que están enfermas
de diabetes comen mucho nopal, porque
dicen que la baba es medicina para esa
enfermedad. Véase ngi, xätä
gitarra (gítárra) s guitarra
Sinón. bimxähi
githe (gíthe) s caldo (todo guisado de carne
en olla) Xi ja ndunthi rá nziki ra githe dí
tsihu̱. Tiene mucha grasa el caldo que
estamos tomando. Véase ngi, dehe
gixi (gíxi) s guixi (jugo del maguey) Ra
uada xá nxähi rá gixi. El guixi del
maguey da comezón.
gixuada s guixi de maguey
gixju̱ (gíxjǔ̱) s caldo de frijoles Ra gixju̱ xá
ñho dä tumba ra bätsi. Es bueno darle al
niño el caldo de los frijoles. Sinón. dexju̱
Véase ngi, ju̱
gixye̱ (gixye̱) s mugre de la mano
(desprendida por líquido) Bu̱ gí xu̱ye̱ ogi
kuanti ri gixye̱ habu̱raza. Si te estás
lavando las manos no salpiques la mugre de
tus manos por dondequiera.
go (go) vi cop 1. ser Se usa como enlace
entre una frase nominal y el comentario sobre
el tema, por ej.: Nuni ra do go gehni dí o̱te
mä bengadutu. Aquella piedra es la que
uso como lavadero. Nu ya dänga bo̱jä go
geu̱ hoki ya ñu. Las máquinas pesadas
son las que hacen caminos.
2. ser Se usa de enlace como contraste entre
dos oraciones, por ej.: Hingi ho dä mpe̱fi,
go di ho dä mpe̱ti. No le gusta trabajar,
lo que le gusta es mendigar. Nä mä
be̱datsi hindi nxadi ha go dí kotsi ra
bojä pa di nxadi. Mi sobrino no estudia y
es que yo estoy pagando para que él
continúe estudiando.
3. ser Afirma la veracidad de algo, por ej.:
Go geä dá xii mä dä nzaya bya. Es el
que te dije que iba a ser juez ahora.
Mänxui hin go geke dá ñunthe, go bi
go
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñunthe ra Xuua. Anoche no fui yo quien
regó; el que regó fue Juan. ―Po̱de ge rä
Xuua xa mani. ―Go di geä. ―Creo que
es Juan él que va allá. ―Ha de ser él.
Véase ge
Go gí pe̱tsi. Es propio (lit.: usted lo
tiene; en respuesta a 'con su permiso').
go (gǒ) s 1. cuate, gemelo Bu̱u̱ ya täxi
nzäntho yá bätsi pe̱tsi, ya go. Hay cabras
que cada vez que tienen hijos son cuates.
2. cuatera Dí ñehe ra ya nxuchi ya
go. Tengo unas cabras que son cuateras.
o̱ngago vi parir cuates
gobernado (góbérnádo) s gobernador Ra
gobernado geä rá ndä na ngu na ra
ngu̱tähai. El gobernador es la suprema
autoridad de cada estado. Sinón. tsu̱tfi,
hñätsu̱thuí
gobyernu (góbyérnu) s 1. gobernador del
estado Ra gobyernu Nju̱nthe bi zohni
gatho yá nzaya ya hnini. El gobernador
del estado citó a todos los jueces de los
pueblos.
2. presidente de México Rá gobyernu
Monda bi ma ra ntso̱nte Mähuifi. El
presidente de México fue de visita a los
Estados Unidos. Sinón. ndä, hñätsu̱thuí,
tsu̱tfi, dädämfo̱
goda (góda) s ciego Bu̱i ndunthi ya goda
xa bedi yá thandi dendä yá mu̱i. Existen
varios ciegos que lo son desde su
nacimiento.
ga goda con imprudencia, a lo ciego
ngoda vi quedarse ciego
gode̱mza (gode̱mzǎ) s recolector de nuez
Bí yo ra me̱tade̱mza ha dí honi ra ya
gode̱mza dä maxki. Ahi está el vareador
de nuez, y necesito unos recolectores de
nuez que me ayuden.
Sinón. muntsade̱mza Véase jo, de̱mza
godo (gódo) s hormigón, granzón, grava
Ra godo xi mäthoni pa ndunthi ya be̱fi.
El hormigón o granzón se utiliza para varias
obras. Sinón. xangdo
godoxäju̱, godaxäju̱ s piedra de
hormiguero
te̱ngodo s una clase de mosca que,
cuando se le tiran piedras, las
persigue
gofo (gófo) vi estar estreñido (persona o
animal) Nu ra mayo bá tsi ndunthi ya
74
nju̱nxi ha ra mbonthi mände, nubye̱
gofo. Ayer el pastor se comió allá en el
monte muchas pintaderas, ahora está
estreñido. Pret. dá ngofo Sinón. joti
gogu (gógu) 1. s sordo Nuni ra jäi ne gi
zofo ntse̱di, ngeä ra gogu. Esa persona
necesita que le hables fuerte porque es
sorda.
2. vi estar sordo Ya pe̱tsi ya pa dí
gogu, hindí pädi hänja. Hace días que
estoy sordo, y no sé por qué. Pret. dá
ngogu
gohi [Forma secundaria de kóhi] quedar,
quedar atrás
goho (goho) adj cuatro Dá tai goho ya
o̱ni. Compré cuatro gallinas.
gohorate (gohóráte) adj ochenta Mä ngu
di mui gohorate mo mbe̱xo. Mi casa
tiene el valor de ochenta mil pesos.
Sinón. tagi nate pa na nthebe, be̱di nate
pa na nthebe Véase goho, nate
gomi [Forma secundaria de kómi] cubrir,
techar
gone (góne) 1. s mudo Nuni ra bätsi ra
gone; hingi tsa dä ñä. Aquel niño es
mudo; no puede hablar.
2. vi estar mudo Xi gi petuäbi ya
mbo̱ho̱ tebe̱ gí thogi, ¿nde sage gí
gone? ¿Por qué no le planteas tu
problema a los señores, pues que estás
mudo? Pret. dá ngone
gonhai (gónhai) s terrón, terremote Ha ya
tumhai hingi nantsi ya gonhai ngu ha
ya mehai. En las tierras suaves no se
levantan terrones como en las tierras duras.
Variante góñhai
gorrero (górréro) s gorrón Sinón. uaxfo̱te,
nzu̱kui
gospi (gǒspi) s fogón Hyokua rá to̱ge ra
gospi, ha ra hai nubu̱ uäi po ra dehe.
Hazle su hornilla al fogón; en el suelo, al
llover, se inunda. Sinón. tuspi, nespi, uspi
Véase tsibi
gosthi (gǒsthi) s 1. puerta (hecha de algún
material) Mäthoni ra gosthi pa dä joti
nuä te be̱tsi ha ra ngu. Se necesita la
puerta para cerrar lo que hay guardado en la
casa.
2. puerto (marítimo) Ha ra ndehe ja ya
gosthi habu̱ tso̱ho̱ ha po̱ni ya motsa. En
el mar hay puertos a donde llegan y
75
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
parten los barcos.
3. abertura, agujero Ya yofadi xa zapi
xa hyoki ya gosthi ha ra fadi pa dä
bati. Los prisioneros han intentado
hacer aberturas en la cárcel para fugarse.
4. portillo Ha rá jutsi ra ntagi se̱he̱ na
ra gosthi kohi; pa go gä hoki, nä. En la
bara del panteón sólo un portillo falta;
dicen que para que yo lo haga. Sinón. 3:
hñä
Ngosthi, Ngoxthi Portezuelo (una parte
de Tasquillo)
gosthinijä s puerta de templo
gosthinguño s puerta de corral
Gosthi Dexthi (Gǒsthidexthi) Puerto de
Dexthi (pueblo al norte de Ixmiquilpan) Xa
bo̱ni ra ya ño̱ho̱ ha ra Gosthi Dexthi pa
xa mpe̱fi ha Mähuifi. Unos hombres han
salido del Puerto de Dexthi para ir a trabajar
a los Estados Unidos del Norte. Véase
dexthi
Gosthi De̱nthi (Gǒsthidé̱nthi) s Puerto de
la Palma (una parte de Ixmiquilpan)
Gosthi Mayo (Gǒsthimayo) s Puerto del
Pastor (una parte de Ixmiquilpan) Ra ñu
thogi Gosthi Mayo njatä di ntämi ya
bo̱jä. En la carretera que pasa por el Puerto
del Pastor seguido se ruedan carros.
Sinón. Mpastore
Gosthi Me̱gui (Gǒsthime̱gǔi) s Puerto
Neblina, Puerto del Megui (una parte de
Zimapán) Mo̱te ra ndontsi Gosthi Me̱gui
ja jani ra hnini Me̱gui. Detrás del Puerto
Neblina está el pueblo del Me̱gui.
Gosthi Ndähi (Gǒsthindä́hi) s Puerto del
Aire (una parte de Zimapán) Ja na ra
ndontsi ha made ya to̱ho̱ tembi Gosthi
Ndähi, ngeä xi fe̱xa ra ndähi. Hay una
loma en medio de cerros que le llaman
Puerto del Aire, porque allí sopla mucho
aire.
Gosthi Nxitä (Gǒsthinxítä) s Puerto de
Xitha (una parte de Zimapán)
Gosthi Nze̱di (Gǒsthinzě̱di) s Puerto del
Itacate (una parte de Ixmiquilpan)
Gosthi Tansia (Gǒsthitánsia) s Puerto de la
Estancia (una parte de Zimapán)
Gosthi Yu̱i (Gǒsthiyu̱i) s Puerto del
Cigarro (una parte de Jiliapan, Hgo.)
Gosthi Zagu (Gǒsthizagu) s Puerto de la
Oreja (una parte de Tasquillo) Gosthi Zagu
gra
ja thohni ra ndäxjua ñu Maxei rí ñeje
Ntsu̱tkani. En el Puerto de la Oreja pasa
el camino antiguo de Tasquillo a
Ixmiquilpan.
gosthingu (gǒsthingǔ) s puerta (de la casa)
Dá mända yoho ya nku̱hyatsi ne na ra
gosthingu. Mandé hacer dos ventanas y
una puerta para casa. Véase gosthi, ngu
gosthize̱ngu s puerta de casa vieja
goti [Forma secundaria de kóti] cerrar,
encerrar
gotua (gotua) s pantorrilla Nubu̱ dí yo
yabu̱ ra ñu, di u̱gi mä gotua. Cuando
camino mucho me duele la pantorrilla.
Sinón. fo̱tango̱, hmungo̱
goxthi [Variante de goosthi] puerta
gothi (gothi) s recolector de vainas de
mezquite Nubu̱ ho̱e ya tähi, yo ya
gothi di muntsi pa yá hñuni ya mboni.
En el tiempo en que cae la vaina del
mezquite hay recolectores que las cogen
para alimentar a sus ganados. Véase jo,
tähi
go̱ne (go̱ne) s paladar Ha rá go̱ne mä
tixu bi bo̱ho̱ na rá tsi. Le nació un diente
en el paladar a mi hija. Variante gó̱kne
go̱netsu̱di s mazorca en forma del
paladar del puerco (lit.: paladar del
puerco)
go̱ngaronjua (go̱ngárónjua) s persona que
siempre se cubre la cabeza con un ayate
Véase ko̱ngaronjua
granu (grǎnu) s grano (de maíz, frijol) Ha
rá xiñu ra bätsi bi yu̱ti na ra granu ga
de̱thä. Se le metió un grano de maíz en la
nariz al niño. Sinón. nda
gra (gra) procl Indica la 1.ª pers. del pretérito,
modo subjuntivo. Xuua, gí enä drá tsomu̱i;
nubu̱ geä gra o̱te gra o ra fadi. Juan,
dices que soy malo; si eso lo hiciera
estuviera en la cárcel. Bu̱ gra bu̱i ko mä
dada hingra thogi ra hñoya. Si yo viviera
con mis padres no pasaría miserias. Rabu̱
gra rani ra däthe haburaza, nubu̱
tsu̱tho ra dehe. Hay veces que cruzo el río
por dondequiera, cuando es poca el agua.
gra (gra) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
modo subjuntivo. Ra u̱ñä gra mu̱di dä u̱ rá
ñäxu. La gripe empieza con dolor de
cabeza.
grá
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
grá (grá) procl Indica la 1.ª pers. del futuro en
el aspecto de alejamiento. Nonxibya, mä grá
ñuni tai ko ra thumngo̱. Hoy es lunes,
comeré barbacoa en el centro.
grá (grá) procl Indica la 2.ª pers. del presente
más el artículo singular. Nui Xuua, xi grá
hoga uäfri. Tú, Juan, eres un buen gañán.
Véase gi, ra
gri (gri) procl Indica la 2.ª pers. del pretérito,
modo subjuntivo. Bu̱ gri pähmähu̱ te ri
bo̱nga nu ya ya noya, gri bämhñähu̱. Si
ustedes supieran lo que significan estas
palabras, serían sabios.
grí (grí) procl Indica la 2.ª pers. del futuro,
aspecto de alejamiento. Grí ma ha ra mu̱di
bo̱jä duxjäi dä thogi, pa mäntä gi
pengi. En el primer autobús que pase, vete,
para que regreses pronto.
grí (grí) procl Indica la 2.ª pers. del presente,
aspecto de alejamiento. Xuua, nege tsa grí
gatsi ha ra de̱nda; ¿xibye̱ te bi ja? Juan,
siempre pasas a la tienda; ¿ahora, qué pasó?
griyo (grǐyo) s grillo Ra griyo ñä ga xui.
El grillo canta de noche. Sinón. gi, gigi
griyo batha grillo de monte
griyo to̱ho̱ grillo de cerro
gruesa (gruěsa) s gruesa (equivale a doce
docenas, p. ej.: mecate, ayate, mecapal) Tata
hñäto dí hätsi na gruesa ra nthähi. Cada
ocho días me llevo una gruesa de mecates.
gu (gu) s 1. oreja Yá gu ra ro̱ge xi xá ma
de yá gu mära ya mboni. La oreja del
burro es más larga que la de los otros
animales. Ra bätsi xi xo yá gu; o̱de hängu
nuä hmä. El niño tiene buen oído; escucha
todo lo que dicen.
2. clavija de instrumento musical que
sostiene las cuerdas Ra bimxähi ja yá
gu pa kongeä di ndu̱ yá ze̱xi. La
guitarra tiene clavijas para requintar las
cuerdas.
3. agarradera Ya dänga mohi ne ya tse
ja yá gu. Las cazuelas grandes y las ollas
tienen agarradera. Variante zagu
gugämixi búho
mo̱gu s oreja colgada
ntsägu s oreja parada o de punta
pe̱gu s oreja ladeada
xigu s oreja que trasluce
guá (guá) procl Indica 3.ª pers. del presente,
en otro sitio. Xi xa bo̱ni ra ya tu̱xju̱ guá
76
handä ra ye. Han salido muchas hormigas
chicas, a lo mejor ven que va a llover.
guá (guá) procl Indica 2.ª pers. pret. otro
sitio. Xuua, mände guá be̱go mä tu̱ ha
hinguá jutuí. Juan, ayer ocupaste de peón
a mi hijo y no le pagaste. Variante uá
gugämixi búho Véase gu, mixi
gui (gǔui) s nube Xi ja ra gui mähetsi ha
xi di hue̱i, zäge mä dä uäi. Hay muchos
nubes en el cielo y está relampagueando
mucho, tal vez va a llover.
guí (guí) procl Indica 2.ª pers. pres. otro sitio.
Xuua, nubu̱ gi tso̱ho̱ ha Monda me̱to
guí bu̱i ra ya pa ko ri dada, nepu̱ ja e gi
käski. Juan, te reclamo que cuando llegas
de México, primero te estás unos días con
tus padres, y después me vienes a ver.
Variante uí Véase gi, bi
guilo (guilo) s paloma Ra gUilo hingi
tuhu, pe mähye̱gi ra ndängi ko ra
domitsu. La paloma no canta, pero de
tamaño es igual a la paloma cocolera.
Variante juilo Sinón. hui [Esp.: huilota (del
náhuatl)]
gunde (gúnde) s mecapal con lazo (para
cargar cualquier bulto) Mäme̱to ra ya
ño̱ho̱ mi ndustha ha ya tai, ya mi hñä yá
gunde pa too dä hyoni dä matsi. Antes,
algunos hombres se dedicaban a cargadores
en las plazas, y ya traían sus lazos y
mecapales para ayudar a quien los
ocupaban. Sinón. uande, ndude Véase gu,
nde
gunti (gunti) vt 1. rodar (piedra, tronco de
árbol) Ra ndu̱nza dá häi ha ra huähi, dá
gunti pa ha ra ñäni. Rodé el tronco que
saqué del terreno hacia la orilla.
2. roncear (piedra, tronco de árbol, madera
pesada) Ya dänga do dí gunti ko na ra
bu̱hu̱. Ronceo las piedras grandes con
una barra.
3. empujar (vehículo, persona) Nuä ra ti
bapu̱ gunti pa dä za gi thogi. Empuja a
ese borracho que está parado ahí para que
puedas pasar. Act. indet. junti Sinón. 1:
tämi, enti; 2: joni, pu̱ntsi; 3: ueke
gusti (gǔsti) vt rechinar Ra dathi di
gusti yá tsi; zäge tsu̱di ra nduthe. El
enfermo rechina los dientes; yo creo que
tiene sed.
77
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
gutabarato (gutábáráto) s uno que paga
barato Nuni ra dangäronjua ra gutabarato. Aquel comprador de ayate paga
barato. Sinón. dangabarato, gutätsu̱tho
gute̱gi (guté̱gi) s 1. ojo de hacha Ra
gute̱gi bi dehmi, ngeä dá pu̱ ni na ra do
kongeä. El ojo de hacha se quebró, porque
golpeé una piedra con él.
2. ojo de campana Tenä ge ha ya dongu
de mäyabu̱ xa tsu̱di tagi ya gute̱gi.
Dicen que en las casas antiguas se han
encontrado enterrados ojos de campanas.
3. tobillo ¡A! dá fanta mä gute̱gi ko na
ra do ha xi xá ñu̱. ¡Ah!, me golpeé el
tobillo en una piedra y me duele mucho.
Véase gu, te̱gi
guti (guti) s pagador Nää ra jäi dá
hmipäbi mä bojä ra guti, ngeä mí datä
ra pa dä raki e bi zogagi. Esa persona a la
que le presté dinero es pagadora, porque al
llegar el día de entregármelo me lo vino a
dejar.
gu̱hnäte (gǔ̱hnä́te) s guiador, guía
Variante gu̱ hni
gu̱hni [Forma secundaria de ku̱hni] guiar;
conducir
gu̱ngi (gǔ̱ngi, gu̱ngi) vt 1. ampliar Dí
gu̱ngi ra ñu pa dä ñe̱ni ya bo̱jä dä
mponti. Estoy ampliando el camino para
que puedan cruzar los camiones.
2. agrandar Nubu̱ dí xu̱ki ra ju̱the dí
gu̱ngi. Cada vez que limpio la zanja la
agrando. Act. indet. ju̱ngi
gu̱ni (gu̱ni) vt ampliar Ra ñu ntse̱ xá
ntsimi, mäthoni dä gu̱ni mätsu̱. La
carretera está muy angosta, es necesario
ampliarla otro poco. Act. indet. ju̱ni
Sinón. gu̱ngi
gu̱ni (gǔ̱ni) s molendera Nuä ra be̱hñä
faxki; nuä ra gu̱ ni, ra meni ne ra xu̱. La
señora que me está ayudando es molendera,
lavandera y leñadora. Véase ku̱ni
gu̱ntsähni (gu̱ntsä́hni) s policía Ra
gu̱ntsähni bi gu̱ na ra yofadi xkí bati.
La policía aprehendió un reo que había
huido.
gu̱to (gu̱to) adj nueve Dá tai ku̱ta ya
täxi ne goho ya de̱ti; dä zo̱te gu̱to.
Compré cinco chivos y cuatro borregos; por
todos son nueve.
ha
gu̱tonthebe (gu̱tónthebe) adj novecientos
Dí tähä gu̱tonthebe be̱xo ha ku̱ta mäpa
dí mpe̱fi. Por cinco días que trabajo gano
novecientos pesos.
gu̱tsi (gǔ̱tsi) s colector autorizado Nuni
ra ño̱ho̱ ra gu̱tsi, xini apäbi ra njuti
nuyu̱ ya ma. Aquel hombre es colectdor
autorizado. Mira, le esta pidiendo el pago
del piso a aquellos vendedores.
Variante ngu̱tsi Sinón. ngu̱stai
gyá (gyá) procl Indica la 2.ª pers. del presente
más el artículo plural. Xuua ne nui Beto,
gyá menguhu̱ Mäxei, ja uá tañhu̱ni ya hai
gí nehu̱. Juan y tú Roberto, ustedes son de
Tasquillo, allá compren las tierras que
quieren. Nuaihu̱ gyá menguhu̱
Ntso̱tkani, ¿te gí pe̱hu̱ ua? Ustedes son
de Ixmiquilpan, ¿qué hacen aquí? Véase gi,
ya
H
ha (há) prep 1. en Ha ra tai Ntso̱tkani
ba ra the̱xi, ra näni, ya ronjua ne ra
sei. En la plaza de Ixmiquilpan se vende
fibra de lechuguilla, cal, ayates y pulque.
2. sobre Ha mä ua bi zoxa na ra de̱spi,
hänge bi zäti. Sobre mi pie cayó una
brasa encendida; por eso se quemó.
3. a Nuni ra dada häkuäbi rá tsu̱ntu̱
dä maha ra ngusadi. Aquel padre le
prohíbe a su muchacho ir a la escuela.
4. de Xa bo̱ni ra ya ño̱ho̱ ha ra
Gosthide̱xthi. Unos hombres han salido
del Puerto de Dexthi. Variante já
ha rá thandi enfrente de, en presencia
de
ha (ha) conj y Xa hmä ge ra ximhai ra
ntsanti ha di theti. Se ha dicho que la
tierra es redonda y gira. Sinón. y
ha [Variante de habu̱] donde
ha (ha) adv Marca el principio de una
pregunta. ¿es que…? ¿Ha bi ma ya bätsi ha
ra ngusadi ua hinä? ¿Qué, los niños
fueron a sus clases o no? Variante hage
ha ra za
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ha ra za (há ra za) adv 1. comoquiera Ha
ra za gí jatho ra be̱fi, hingí pe̱fi xá ñho.
Comoquiera haces el trabajo; no lo haces
como se debe.
2. dondequiera
habu̱ (hábu̱) adv 1. donde, adonde
2. ¿dónde? ¿adónde? Ya ñänthi tena bi
nja, ¿habu̱ bi njau̱? Cuentan que hubo
accidentes, ¿dónde ocurrió eso?
Variante há
Habu̱ xki bo̱xpye̱ ra hyadi. ¡Qué
milagro! (lit.: qué lado subió el sol)
habu̱ ra za (hábu̱ ra za) adv dondequiera
Habu̱raza to̱de ja ya mbimhai.
Dondequiera se anuncia que ocurren
terremotos. Variante há ra za
hadifää (hádifä̌ä, hádifää) interj ¡quién
sabe! ―¿Too gatho xa mpe̱fi? ―Hadifää. ―¿Quiénes son todos los que han
trabajado? ―¡Quién sabe!
hadihinä (hádíhínä) interj ¡cómo no!, ¡por
qué no! Ra bojä gí ne, hadihinä ga hmii,
pe bu̱ hingi tsämi ndunthi ya pa. El
dinero que quieres, cómo no, sí te lo presto;
pero sólo si no te dilatas con él mucho
tiempo. Sinón. hänjadihinä
hage (háge) 1. [Variante de ha] Introduce
una pregunta. ¿Hage juadi ra bojä pa nuä
gí ne gi tai, ua hinä? ¿Tienes completo el
dinero para comprar lo que quieres, o te
falta?
2. ¡a poco! ¡cómo es posible! ¡Hage xa du
mä mbane! ngu himi hñeni. ¡A poco se
murió mi compadre! pues si no estaba
enfermo.
haha (háha) vi jadear, exhalar, dar
boqueada Ra bätsi nubu̱ bi yu̱ti mbo ra
dehe mi haha ko rá tse̱ ra dehe. Al entrar
en el agua el niño hasta jadeaba por el frío
del agua. Pret. dá nhyaha
hñaha s exhalación, jadeo
hahala (háhála) s dinero (nombre dado al
dinero por el alma del que ha regresado de la
tumba) Tenä ge na ra pa na ra jäi bi
nthe̱ui nxui na ra hu̱ ste xkí hñe ga taxi,
ne bi ñembi: ―Ogi tsu ne ogi handi mä
hmi pa hingi ntsu. Ajuä bá koskagi pa e̱
ga uni nuä ra hahala stá ägi; te̱ngagi mä
ga uti ha bi tagi. Dicen que una vez una
persona se encontró con un muerto vestido
de blanco, y le dijo: ―No temas y no mires
78
mi cara para que no temas. Dios me ha
regresado para entregar el dinero que he
escondido; sígueme y te voy a enseñar en
donde lo he enterrado.
hahme s pedazo de tortilla Véase hme
hahni (hahni) vt calentar (al fuego) Dí ne
ga hñahni ha ra tsibi, pe ke ho̱nse̱ mä ye̱
ga hahni; xá tudi ko ra tse̱. Quiero
calentarme al fuego; pero aunque sea me
voy a calentar las manos porque están
entumidas de frío. Pret. bi hahni, bi
hyahni Sinón. pati
hñahni vr calentarse
haho (hǎho) s zorra Ra haho pa dä ñuni
pe̱ni o pe̱jua. La zorra caza gallinas o
conejos para comer.
hai (hai) s 1. terreno Rá ndä Monda ne
dä boti gatho ya hai. El mandatario de
México quiere que se cultiven todos los
terrenos.
2. tierra, polvo de tierra
3. pueblo, nación
baxkahai s tierra desierta
bohai s tierra negra
dohai s adobe de tierra; tierra pobre o
deslavada
gonhai s terrón de tierra
fonthai s polvo de tierra, polvareda
taxhai s tierra blanca
xahai s tierra húmeda
rá he̱mi ra hai documento del terreno,
escritura del terreno
Haise (Háise) el géyser en Motó (manantial
de Tecozautla) Ya dehe po̱ni ha Haise rá
hñahni ngu rá ngäni ra ye. El agua que
sale del géyser en Motó suena como los
truenos de la lluvia.
hamgo̱, hamngo̱ [Variantes de hangango̱]
migaja de carne
hamhme (hámhme) s migajas de tortilla
Xika hamhme habu̱ hudi ya bätsi di
ñuni. Donde se sientan los niños a comer
tiran muchas migajas de tortilla.
Variante hángáhme Sinón. xe̱mhme Véase
hangi, hme
hamni (hámni) s 1. espinas chicas (de
tuna o nopal) I ja na ra tu̱ka bai ga xätä
rata yá hamni. Hay un nopalito forrado
de espinas chicas.
2. barañas con espinas Gatho ya ye̱ ga
tähi bi tse̱kua yá ndäza, nso̱ka yá
79
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hamni xa tsohni. A las ramas de
mezquite les han trozado los palos
gruesos, nada más han dejado las barañas
con espinas. Véase hangi, mini
hamu̱ (hámu̱) adv 1. cuando Dí beni ge
bi siki hamu̱ dä nja ra ngo ha dá pumfri.
Recuerdo que me dijeron cuando se va a
hacer la fiesta, y se me olvidó.
2. ¿cuándo? ¿Hamu̱ gi hyo ra nzaya ya
xá noho? ¿Cuándo matas al marrano que
ya está gordo?
3. ¡cuándo! ¡Hamu̱ gi me̱di hmä ha ra
ngo! ¡Cuándo has de faltar tú en la
fiesta!
handi (handi) vt 1. ver, mirar Hmä ge bi
thandi bi hue̱ti na ra ñoti mänxui, ne
mä be̱hñä bi hyandi, pe nuga hindá
handi. Cuentan que vieron brillar una luz
anoche; también mi esposa la vio, pero yo
no la ví.
2. conocer, anunciar con anticipación Ya
tiue handi ra thogi. Las ranas anuncian
que va a llover. Pret. bi hyandi Act.
indet. thandi Sinón. nu
hanthu̱ ver (plural)
hñandahmi v rec mirarse de frente
handu (handu) s 1. camposanto, panteón
Ra pa ra tatä handu, xika do̱ni thätsi ha
ya handu. En la fecha de los difuntos
llevan muchas flores a los panteones.
2. polvo de huesos de difunto Tenä ge
ko ya handu za dä to̱tuäbi na ra ñu̱ ra
mikei, nä. Cuentan que con el polvo de
huesos de los difuntos pueden hacerle un
mal al prójimo.
3. lugar donde murió una persona Po̱ bi
me̱skagi rá ndähi ra handu habu̱ dá
thogi ko ke hin ndí ñheni hmä. Creo
que me pegó el aire del muerto donde
pasé, pues no me sentía enfermo antes.
4. muerto Sinón. 1: kamposanto, ntagi
Véase hangi, du
hane (háne) vi bostezar Ya tsu̱ka ra tähä,
ya dí hane; ya dá ma nguä ga sigi ga
ñhane. Ya tengo sueño, ya estoy
bostezando; ya me voy porque sigo
bostezando. Pret. dá nhyane
hñane s bostezada
hangango̱ (hángángo̱) s 1. migaja de carne
Bu̱ dä säti ra hangango̱ di jutsi. Si se
hanja
llega a quemar la migaja de la carne se
amarga.
2. migaja de chicharrón Ra hangango̱
geä ra nde̱ga himbi mo̱e. La migaja de
chicharrón es la manteca que no se
derritió. Variantes hamngo̱, hamgo̱ Véase
hangi, ngo̱
hangathehñä (hángáthéhñä) s polvo de
carbón Ra hangathehñä po̱ni nubu̱ di
hmundo ra thehñä. El polvo de carbón
sale cuando se está amontonando el carbón.
Variante hánthyä Véase hangi, thehñä
hange [Variante de hänge] por eso
hangi (hángi) s polvo, migaja Ra arsinä
ga zafri bi thege, nso̱ka ra hangi kohi. La
hacina de zacate ya se acabó, nada más el
polvo queda.
hangu (hángu) 1. adv interr ¿cuánto?
¿Ngu di hangu ya jäi? xähma tsa ga
tsitsi ha mä tsanza. ¿Como cuántas
personas son? Quizá las puedo llevar en mi
coche.
2. s tanto (ni medido ni pesado sino al
cálculo) Pati po na hangu ra ro̱zä ga
thehñä. Cambia por un tanto el costal de
carbón.
hangutho (hangútho, hängutho) pron todo
cuanto Dí honga ya me̱fi hangutho ne dä
mpe̱fi. Necesita peones, cuantos quieran
trabajar. Véase hängu
hani (háni) vi ser transparente Rá pahni
nuni ra nxutsi di hani, xini nektho rá
ngo̱. La blusa de aquella muchacha es
transparente; mira nada más, se le ve la
carne. Pret. bi hyani Sinón. hyahni
hanja (hánja, hä́nja) adv 1. ¿cómo? Hindí
pädi hanja dä za ga tsu̱di ya tsanza njoti
mähye̱gi ngu nuu̱ ja ha mä pahni. No sé
cómo poder encontrar botones iguales a los
que tiene mi camisa.
2. ¿por qué? ¿Hanja hingá pengi bestho
de tai? Ri bätsi xi zoni. ¿Por qué no
regresaste pronto de la plaza? Tu criatura
llora mucho.
3. por qué Hindí pädi hänja gi enä dí
tui, xi ya stá juti. No sé por qué dices
que te debo, puesto que ya te he pagado.
Mä ga nu mä me̱hä hänja ge nambi mä
tixu. Voy a ver a mi yerno para
preguntarle el motivo por el cual le pega a
mi hija.
hanti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hanti (hanti) vt ahumar, calentar al
fuego Nuni ra be̱hñä xa mani di hanti
ne thuki ya dathi. Aquella mujer que va
allí ahúma y limpia a los enfermos. Pret. bi
hyanti Act. indet. thanti
hanthyä (hanthyä) vt carear Ra nzaya di
hanthyä nu ya yo̱tatuhni. El juez está
careando a los peleoneros. Pret. bi
hyanthyä Act. indet. thanthyä Véase
handi, ñä
hyanthyä s careador
nthanthyä s careo
hanthyä, hyanthyä [Variantes de hángáthéhñä] polvo de carbón
hanxiza (hánxízǎ) s hojarasca, hoja seca
de árboles Ha ya mboza bestho nto̱de
habu̱ yo na ra mboni ko ya hanxiza di
njohni. En los bosques se oye luego donde
anda algún animal por el ruido de la
hojarasca. Variante hangxiza Véase hangi,
xi, za
hanza (hánza) s 1. aserrín, polvo de
madera Xi po̱ni ndunthi ra hanza habu̱ ja
ra the̱nza ko ra the̱gi Sale mucho aserrín
donde cortan madera con sierra.
2. astilla, migajas de madera Honi ra ya
hanza pa ga the̱thu̱ ra tsibi. Búscate
unas astillas de palo para prender la
lumbre. Véase hangi, za
hanye (hanye) s llovizna, lluvia menuda,
matapolvo Tenä ge ra hanye geä rá
zuue ya tu̱ka tsintsu̱, ra de̱thä, ra xätä
y ya ndäpo. Dicen que la llovizna es la
plaga de los pájaros chicos, el maíz, el nopal
y las hierbas. Sinón. xaye Véase hangi, ye
haraza [Variante de hábu̱ ra za]
dondequiera
haria (háría) s jarilla Ra haria xá ñho pa
dä hñäki ya säsi. La jarilla es buena para
quitar granos. Sinón. hyu̱xye̱
hastai (hastai) vi amanecer el día depués
del tianguis Pret. bi nhyastai Véase hatsi,
tai
hastai (hǎstai) s el día siguiente del
tianquis Ra hastai Ntso̱tkani yo ya
yofadi, pasti ra tai. El día siguiente del
tianguis de Ixmiquilpan los presos barren la
plaza. Véase hatsi, tai
hate (háte) vti engañar (compl. indet.) Ua
nuä ra mu̱di bi hñate, pe nuäbye̱ hingi
hate. Tal vez el que fue antes engañaba,
80
pero el de ahora no engaña. Pret. dá
nhyate Véase hati
nthate s engaño
hyate s mentiroso
́
hatmu̱i (hátmu̱i, hätmu̱
i) s hilamiento
(reg.), Insatisfacción estomacal por hambre o
aun después de haber comido. Ja dí juadi ra
hñuni ha dí tsa na ra hatmu̱i nguanda
histá ñuni. Acabo de comer y siento
hilamiento de estómago como si no hubiera
yo comido. Variante hyátmu̱i
hati (hǎti) vi palidecer Nuni ra jäi xi xa
hati ko ra ntsu. Aquella persona palideció
por el susto. Pret. bi hyati, bi hati
Sinón. taxki, kaxhmi
hati (háti) vt 1. engañar Ra nxutsi hati
ra metsi ge dä nthätuí. La muchacha
engaña al muchacho haciéndole creer que
va a casarse con él.
2. defraudar, robar, sonsacar Ya duki
hati nuu̱ ya jäi tukuäbi yá tsaditai.
Los revendedores defraudan a las personas
a quienes les rescatan sus mercancías.
Pret. bi hyati Act. indet. thati Sinón. 2:
bäxi, patsi
hathmi (hǎthmi) 1. vi tener pálida la cara
Nuni ra jäi bi hñätsi ra ntsu bestho bi
hathmi. Aquella persona que se llevó el
susto tiene pálida la cara.
2. s persona con cara pálida Ra dathi
rí ma ra nto̱the, ra hathmi. El enfermo
que va a curarse es de cara pálida. Véase
hati, hmi
hatsakangi (hátsákángi) adj verde
pálido, verde claro Ra nxutsi ra ntsaui na
drä he ga hatsakangi. A la muchacha le
queda bien la falda y blusa de color verde
claro. Variante hátsamä́nkángi
hatsamboi (hátsámboi) color gris oscuro (o
mezclado con otros colores muy oscuros como
púrpura o café muy ennegrecido), negro claro
Dí ñe na mä doro ra zi hatsamboi.
Tengo un toro de color negro claro.
hatsi (hátsi) adj descolorido, transparente
Hindí hogani ra hatsa dutu. No me gusta
esa tela descolorida.
hatso̱ [Variante de haxatso̱] Estrella de la
Mañana, lucero matutino
hatsi (hǎtsi) 1. interj ¡buenos días!
¡Hatsi, ndada! ¡Buenos días, señor!
¡Hatsi nänä, hatsi nänä! paki nate ra u.
81
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
¡Buenos días señora, buenos días señora!
véndame veinte de sal.
2. vi amanecer Ya rí hatsi ra xudi. Ya
está amaneciendo. Ra zänä ra Huño xi
ya tu̱xui, hänge hatsi nihi. En el mes
de junio las noches son muy cortas
amanece temprano.
3. vi amanecer (una persona) Ngeä dí
su ra sofo, dí hatsi ha ra huähi. Para
cuidar mi cosecha amanezco en la milpa.
Pret. bi hyatsi, bi hatsi
te gi hatsi ¿cómo ha amanecido
usted?
hatsi (hátsi) s 1. claridad Neki ya mä dä
hyatsi, ya neki ra hatsi. Se ve que ya va
a amanecer; ya se ve la claridad.
2. alba Ähä, pa ga nanju̱ nihi rí xudi,
stá neki ra hatsi gä ñohu̱. Duérmete,
para levantarnos temprano mañana; al
rayar el alba caminaremos.
3. reflejo Neki rá hatsi ra zänä, ya mä
dä kontsi. Ya se ve el reflejo de la luna
que ya va a salir.
4. resplandor Ko rá hatsi ra zänä ne ya
tso̱ hingi me̱xui. Con el resplandor de
las estrellas y la luna, no se obscurece.
5. alborada Tata hatsi nu na ra pa ga
umfu̱ njamädi Ajuä. Cada alborada del
día hay que dar gracias a Dios.
Variante hyatsi
haxatso̱ (háxátsǒ̱) s lucero matutino,
Estrella de la Mañana Ya Täxi ne ra Tabi
ne ra Haxatso̱ go geu̱ mä thandi. Las
cabrillas y El Arado y La Estrella de la
Mañana son nuestros horarios.
Variante hatso̱ Sinón. dätso̱ Véase hatsi,
tso̱
haxhme (háxhme) s tortilla de ayer Nu ya
ya hme dí pati, ngeä ya haxhme. Estas
tortillas las estoy calentando, porque son
tortillas de ayer. Sinón. yo̱khme Véase
hatsi, hme
haxka mäñho Ajuä (háxka mä́ñho Ajuä̌)
hasta mañana Haxka mäñho Ajuä, nänä;
dí jamädi dá ntoxi. Hasta mañana,
señora; gracias por la cena. Sinón. haxkahu̱
ra Zidada, haxkahu̱
haxkahu̱ (háxkahu̱) interj hasta mañana,
buenas noches (palabra usada para
despedirse) Nde, nubu̱ haxkahu̱ , nda
hähä
Xuua. Bueno, entonces hasta mañana, don
Juan.
haxkahu̱ ra Zidada (háxkahu̱ ra Zídǎda)
hasta mañana Haxkahu̱ ra Zidada, nänä;
dí jamädi dá tsaya. Hasta mañana, señora;
gracias por el descanso. Variante haxka ra
Zidada Sinón. haxka mäñho Ajuä Véase
hatsi, Zidada
haxki (hǎxki) vi arrasarse Ra ñuthe ya bi
haxki ga hai, ne ra nsatsi. El canal ya se
arrasó de tierra, necesita desenzolvarse.
Sinón. ñutsi, he̱xki
haxmahai (háxmahai) vi sentir alivio,
satisfacerse (después de tener hambre, calor,
dolor, etc.) Xi xmá ñu̱ mä ñäxu, pe ko ra
ñethi dá tsi dá tsa ngu bi haxmahai. Me
dolía mucho la cabeza, pero con la medicina
que tomé, como que sentí un alivio. Pret. bi
hyaxmahai, bi haxmahai Variantes
haxmhai, haxamähai Véase hatsi, hai
haxajuä (háxajuä̌) interj 1. buenos días
Haxajuä, ndada, ¿te gí xadi ri tekei?
Buenos días, señor, ¿cómo está usted?
2. hasta mañana, que amanezca muy
bien Ya dá magani, nänä, haxaajuä rí
xudi. Hasta mañana, señora, que
amanezca usted bien. Variante haxaajuä
Sinón. 1: xki hatsi; 2: haxka
mäñhoajuä, haxkahu̱, haxka ra Zidada
Véase hatsi, Ajuä
hä (hä́, hä̌) vt traer Nuä ra jäi hä ra
pistola dri mfotsi ha rá hñu̱ti. Esa
persona trae pistola fajada en la cintura.
Pret. dá hä, dá hñä Act. indet. thä, thä
nthä s traída
hä ra tsu̱to traer la justicia
hä [Variante de hähä] sí
häbu̱ (häbu̱) adv ¿crees que sí? Nde
¿sage häbu̱ dä raka ra be̱fi ra
mbo̱ho̱ä? Pues ¿crees que sí me dé trabajo
ese señor? Sinón. häxä
häda (hä̌da) 1. tener todavía Ra hyote mi
häda ha ra ye̱ ra juai, nu mí tsu̱di.
Cuando encontraron al asesino tenía el
cuchillo en la mano todavía.
2. tener (memorizada) Nuu̱ ya noya bi
manga nuni ra bätsi mi häda ha rá
mfeni. Las palabras que dijo aquel niño
las tenía memorizadas. Véase hä, tho
hähä (hähä, hä̌) adv 1. sí Gatho nuä gí
mä, hä, mäjuäni; hindí enä hänja. Todo
häi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
lo que dices, sí, es verdad; no tengo porque
decir que no.
2. con todo gusto Ha maskeä, ndada, gí
ne ma ga pe̱pai na ra be̱fi, hähä
ndada ga mabu̱. Con que eso ha pensado,
señor; quiere que yo vaya a hacerle un
trabajo. Con todo gusto por iré allá.
3. muy bien Hä, ri tekei ga mänga ra
te̱ti gí xiki. Muy bien, su majestad; daré
el encargo que usted me encomienda.
Sinón. ndebu̱
¿Ha hinge hä? ¿Acaso no es verdad?
Hange hä. ¿Verdad que sí?
xi häbo pues sí
häi (häi) vt 1. sacar Dá ma ra be̱huä, pe
hintsu̱ te dá häi ngu nuu̱ mära; nuu̱,
hä, bi ñhäi ndunthi. Fui a la pesca, pero
no saqué muchos como esos otros; ellos
sacaron en cantidad.
2. rescatar Na ra jäi bi zo ha ra dehe;
mäñäjuä ndí bahni, dá häi pa himbi
jäti. Una persona cayó al agua; por
coincidencia estaba yo por ahí parado; lo
rescaté para que no se ahogara. Pret. bi
hñäi Act. indet. thäi
häki (hä́ki) vi quitarse Ya pe̱tsi ya je̱ya dí
tsabe na ra hñeni; häki ra ya pa, pe
hinge xa dä hñäki. Ya tiene años que estoy
sufriendo una enfermedad; disminuye unos
días, pero no se me quita. Pret. bi nhyäki
häki (hä́ki) vt 1. destituir (a alguien de su
empleo o cargo) Ra hmu bi häki de ra be̱fi
na ra be̱go. El patrón destituyó del
trabajo a uno de los peones.
2. cosechar (maíz o frijol) Nubye̱ sta hogi
ra zänä mä ga häki mä de̱thä. Ahora
que amacize la luna voy a cosechar mi
maíz.
3. recoger (Dios, al morir alguien) Dí
bu̱hu̱ ua ha ra xihmai, pe Ajuä häki
nubu̱ dä neä. Vivimos aquí en el
mundo, pero cuando Dios quiere nos
recoge.
4. mudar de lugar Dá häki mä de̱nda pa
dá hutsi ha ra tai. Mudé mi tienda al
mercado.
5. prohibir Rá ndä Monda häki ge ya
be̱hñä hinda hyo̱mi yá bätsi. El
gobierno de México prohíbe que las
mujeres aborten.
6. robar Na ra bätsi bi häki na ra
82
nteni ha mä mpa. Un niño se robó un
juguete de mi puesto. Pret. bi häki Act.
indet. thäki Sinón. 1: poni, e̱ni; 2: xofo;
3: tsitsi; 4: poni; 5: hingi hopi; 6: pe
häkmeya (h/äkměya) vi darse cuenta
Véase häki, meya
häkuabi (hä́kuábi) vt 1. prohibir Nuni ra
dada häkuäbi rá tsu̱ntu̱ dä maha ra
ngusadi. Aquel padre le prohíbe a su
muchacho ir a la escuela.
2. parar (diarrea, calentura) Nuna ra bai
ga ndäpo häkuäbi rá rihi ra bätsi. Esta
mata de hierba le para la diarrea al niño.
3. robar Nuni ra metsi häkuäbi yá hñe
ya bo̱jä. Aquel muchacho roba los
espejos de los camiones.
4. cortar (flor, hoja, vaina) Ra bätsi bí
häkuäbi yá ndo̱ni ya do̱ni. El niño está
cortando las flores de las plantas.
5. quitar (de algo) Nuni ra gäti häkuäbi
rá ku̱hu̱ nuni ra tsanza. Aquel pintor
está quitando la pintura de aquel coche.
6. interrumpir Nuni ra jäi bi ze̱njua mä
me̱fi, hingi tsa dä ñete, ho̱nse̱ häkuäbi
rá yaä. Aquella persona que saludó a mi
peón, todavía no se despide; nada más le
está interrumpiendo su actividad. Pret. bi
hñäkuabi Act. indet. thäkuabi
Variante hä́kui Sinón. 2: tsaya; 3: pepi; 4:
tu̱ki; 5: o̱tse Véase häki. -bi
hämbi (hä́mbi) vt 1. quitar (a algo o
alguien) Nuyu̱ ya dänga o̱ni hämbi rá
hñuni ya ntu̱ni. Aquellas gallinas grandes
les quitan la comida a los pollos chicos.
2. arrebatar Tenä ge ya be hämbi yá
buxa ya be̱hñä ne dä nestihi. Dicen
que los rateros les arrebatan la bolsa de
mano a las mujeres; y se van corriendo.
Pret. bi hñämbi Act. indet. thämbi
Variante hämbabi Sinón. 1: tsipi Véase
häi, -bi
hämpi (hä̌mpi) vt 1. traer (a alguien) Ra
Xuua hämpi ya kani ra masei. Juan le
trae quelites al vendedor de pulque.
2. superar Pret. bi hñämpi Act. indet.
thämpi Variante hänpi Véase hä, -bi
hämi (hämi) vt entresacar Dá xipi ya
be̱go dä hñämi ya bai ga de̱thä habu̱ xá
pidi, pe himbi me̱fi, mä gä hämi se̱he̱.
Les dije a los peones que entresacaran las
matas de maíz donde está tupido, pero no lo
83
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hicieron. Yo mismo voy a entresacarlas.
Pret. bi hñämi, bi hämi Act. indet. thämi
nthämi s molde
hänge (hänge) adv 1. pues Bu̱ hingi be̱fi
xá ñho ri be̱fi, hänge bá uti. Si no hacen
bien su trabajo, pues ve a enseñarles.
2. por eso Hänge dá xiaga ge mi hñeni
ra mboniä. Por eso yo te había
advertido que ese animal estaba enfermo.
3. entonces Bu̱ ri ye̱tabo̱jä hingi su ri
tsanza, hänge ye̱tse̱he̱. Si tu chofer no
cuida tu coche, entonces manéjalo tú
solo. Variante hange
hängu (hängu, hangu) adj 1. todos, todo
Hängu ya nzaya bu̱iua ha mä hninihu̱, ra
dänzya geä ra ndä di geu̱. De todos los
jueces que están aquí, en nuestro pueblo, el
juez propietario es el jefe de ellos.
2. cuanto Ha rá nthäti ra Xuua, hangu
ya jäi bi tso̱te, gatho bi ñuni. A la
boda de Juan, cuantas personas llegaron,
comieron. Sinón. 1 y 2: gatho, gatho
hängue̱nda (hängué̱nda) vt tomar en
cuenta Pret. hñängue̱nda Act. indet.
thängue̱nda
häni (hä̌ni) vt 1. recibir Ya jäi mäme̱to
himbi hñäni ra ntutuate ngu häni
mäpaya. Antes la gente no recibía
educación como la recibe ahora, en este
tiempo.
2. aceptar Dí mätei gi häni nunä ra zi
baha dí häni. Le ruego a usted que
acepte este obsequio que le traigo.
3. expropiar Ra rayo noya tsu̱tfi ra
be̱fi hai, häni yá hai nuu̱ pongi pa
hembi too othobi. La nueva ley de
reforma agraria expropia tierras que
sobran a alguien para repartir a los que no
tienen. Pret. bi hñäni Act. indet. thäni
hänja [Variante de hánja] ¿por qué?, porque
hänja di hinä (hä́njá di hínä) interj ¡cómo
no!, ¡por qué no! ―Nuni ra bätsi bi fo̱te
ra hme, bi hnampi. ―¡Hanja di hinä!, ge
bi yo̱te nuä hinga geä. ―A aquel niño
que arrojó la tortilla le pegaron. ―¡Cómo
no!, si hizo lo que no debía. Variante hanja
di hinä Sinón. ha di hinä
häspi (hä́spi) vi pedir lumbre (para traer a
casa) Nuni ra jäi nzäntho häspi, ngeä
hingi aspi. Esa persona siempre va a pedir
he
lumbre porque no la entierra. Pret. dá
hñäspi Véase hä, tsibi
hñäspi s persona que trae lumbre
hätsi (hä̌tsi) vt llevar Nuä ra za mi
be̱ngua hingo dá hätsi, ha bi thogi
mäna ha bi ñhätsi. Ese palo que estaba
aquí yo no me lo llevé, otro que pasó se lo
llevó. Pret. bi hñätsi Act. indet. thätsi
nthätsi s cosa llevada, cosa
transportada
häxä (häxä) adv ¿crees que sí?, ¿será?
―Xuua, tenä ge mä dä uäthe ri hai.
―¿Häxä? ―Juan, dicen que va a ser de
riego tu terreno. ―¿Será?
häxi (hä̌xi) vt asar Dí kati na xe̱ni ra
ngo̱ nthäxi; mä ga häxi na xe̱ni. Deseo
un pedazo de carne asada; voy a asar un
pedazo. Pret. bi hñäxi Act. indet. thäxi
nthäxi s asado
häti (häti) vt 1. entresacar Ha ra huähi
ya jäi ya häti ya dänga thä. La gente ya
han entresacado de la milpa las mazorcas
más grandes.
2. escoger Ya tsani gi häti po yá
ndängi pa dä u̱i. Escoges los aguacates
por tamaño para empacarlos. Pret. bi
hñäti Act. indet. thäti Variante häti
Sinón. 1: hämi; 2: huahni, juahni
hätsui (hä́tsui) vt 1. llevar a alguien Tata
je̱ya dí hätsuí ra ya ixi mä zi mäne. Cada
año le llevo unos duraznos a mi comadre.
2. fletear (reg.), transportar a alguien Ra
nda Xuua go dí hätsuí ya ndäpo ha
Monda. A don Juan le fleteé su alfalfa a
México. Pret. bi hñä'tsui Act. indet.
thä'tsui Véase hätsi, -bi
he (hě) vt ahondar Ra xemä ñuthe, ntse̱
bi he ra nsei. El excavador de canal
ahondó demasiado la excavación. Act. indet.
the Vocal nasal: hë
hñe s profundidad
nsemähe s excavación de un sepulcro
he (hě) 1. vt vestir, ponerse ropa Rá
ngo̱de mä tixu he, ra du̱zu̱. La falda que
viste mi hija es corta.
2. vt estar cobijado Ra bätsi xa hatsi,
hinte he. El niño amaneció; no está
cobijado.
3. s vestimenta, ropa Nuna ra he, rá
me̱ti ra Xuua. Esta vestimenta es la de
Juan.
hege
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
4. s cobija Pret. bi hye Act. indet. the
hñe vi vestirse
hege (hége) s huidor Nuni ra ndäni dá tai
ra hege ha yá ñoui. Aquel borrego que
compré es huidor de la manada.
hege (hége) vi 1. cuartearse, hendirse Ko
ra hmämhai di hege ya ngu. Con el
terremoto se cuartean las casas. Bu̱ dä
tse̱ki ya za ya pa ga panthi, di hege. Si
cortan madera en tiempo de aire solano se
cuartea.
2. partirse, abrirse, quebrarse Ra do gí
thonti, ya bi mu̱di bi hege. La piedra
que estás golpeando ya empezó a partirse.
Nuä ra mu dá fo̱nti ha ra hai, bi hege.
La calabaza que tiré al suelo se quebró.
3. dividirse (en dos o más direcciones)
Nuna ra ñu bí hegeni ngati. Este
camino se divide allá abajo.
4. divorciarse Nuyu̱ ya medinthäti, bi
hege. Aquel matrimonio se divorció.
5. separarse, apartarse Nuni ra tsu̱ntu̱
bi nthäti, bi hege ha rá ngu yá dada.
Aquel muchacho que se casó se separó de
sus padres.
6. desperdigarse, esparcirse Ya mboni
mi yo naduu̱ bi hege, nubye̱ ranambu̱
yo ra. Los animales que andaban juntos
se desperdigaron; ahora por dondequiera
andan.
7. distanciarse, alejarse Nuu̱ ya ño̱ho̱
ntse̱di myá ntsitsi migo, bi hege;
nubye̱ ni di nze̱ngua. Esos hombres que
eran muy amigos se distanciaron, y ahora
ni se saludan.
8. dividirse, repartirse (en cantidad o
grupo) Ya ño̱ho̱ dri mpe̱fi mähye̱gi, pe
ra sofo dri hñege. Los hombres trabajan
unidos, pero la cosecha la dividen. Pret.
bi hyege, bi hege Sinón. 1 y 2: tehmi,
xo̱ge, tisti; 3: nxuni; 4: xo̱ge, tisti; 5,
6, 7 y 8: uege
hegi (hegi) vt ahondar Dá hegi ngu
natemäku̱ta te̱ni ra nju̱sdehe ha otho ra
dehe. Ahondé el pozo como veinticinco
metros y no hay agua. Pret. bi hñegi Act.
indet. thegi Vocal nasal: hëgi Véase hñe
hehe (héhe) vi toser Ra bätsi gatho ra xui
bi ñhehe, ya nubye̱ ngubu̱ hingi hehe. El
niño tosió toda la noche, ahora como que ya
no tose. Pret. dá nhyehe Véase thehe
84
hei (hei) vt 1. recordar, pensar en alguien
Dí hei mä dada joo, hindi pädi ua bí bu̱i
xá ñho. Estoy pensando en mi padre que
no está aquí, no sé si estará bien.
2. extrañar Pret. dá hñei Vocal nasal: hëi
Sinón. beni
hei (héi) adj difícil Ra ya jäi enä di
hembi nunä rá be̱fi, pe dí handi hingi
hei. Algunas personas dicen que se les
dificulta este trabajo, pero yo no lo veo nada
difícil. Vocal nasal: hëi
xá hñei está difícil
hekände (hékändě) vt partir a la mitad
Nuu̱ ya mu mi boni ha ra huähi, xa
hekände ya xäkye̱ bätsi pa xa gu̱ mpä yá
nda. Las criaturas traviesas han partido a la
mitad las calabazas que estaban en la milpa,
para sacarles las semillas. Pret. bi
hyekande Act. indet. thekande Véase
heke, nde
thekande s partida a la mitad
heke (héke) vt 1. partir, apartar Heke ya
mu pa gi ku̱mba yá nda. Parte las
calabazas para que les saques las semillas.
2. repartir, dividir Rí ma ko ra hyandi
de ra boti pa gi heke ra sofo. Ve con el
mediero de la siembra para que repartas la
cosecha. Pret. bi heke, hyeke Act. indet.
theke Véase hege
heki (heki) vt agujerar, perforar Ya
nxeati te heki ya to̱ho̱ habu̱ ja ra ati.
Los explotadores de minas agujeran todos
los cerros donde hay mineral. Pret. bi
hñeki Act. indet. theki Vocal nasal: hëki
Sinón. hetsi
ntheki s agujerada, perforada
hembi (hembi) vi hacerse difícil (a alguien)
Ra be̱go ua bi hembi ra be̱fi, ¿hänja
himbá pengi? Al peón tal vez se le hizo
difícil el trabajo, por qué ya no regresó.
Pret. bi hñembi Sinón. zu̱pi Véase hñei, -bi
heme (hěme) s jeme Rá ndängi ra matse̱
bi mo̱ge ra bätsi, ngu na heme. El
tamaño de la lombriz que arrojó el niño, es
como de un jeme. Sinón. nagi
hemi (hémi) vi ver hacia abajo Bu̱ too
dä no̱ ha na ra to̱ho̱ xá hñetsi, tsa dä
hemi rí gäi pa dä hyandi nuä ja njati.
Si alguien se trepa a un cerro alto, puede ver
hacia abajo y contemplar lo que hay abajo.
Sinón. no̱ke
85
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hengäba (héngába) s distribuidor de
leche Ya xa ñekua ra hengäba ha nu ya
jäi ya mähebu̱ to̱mi. Ahí viene el
distribuidor de leche y la gente lo está
esperando desde hace rato.
Sinón. yongaba Véase heni, ba
hengähai (héngáhai) s repartidor de
tierras Ra tsu̱tfi hye̱mhai go geä ra
hengähai ha ra ejido. El comisario es el
repartidor de tierras en el ejido.
Sinón. hyengähai Véase heni, hai
heni (hěni) vt repartir, distribuir Ra Nesto
pe̱tsi ra be̱fi dä heni yá nzaki nu ya bätsi
ha ra ngusadi. Ernesto tiene el
compromiso de repartir la ración los niños
en la escuela. Pret. bi hyeni, bi heni Act.
indet. theni Sinón. he̱ni
hengaba s distribuidor de leche
ntheni s distribución
heni (heni) vt 1. padecer Nuga dí heni na
ra u̱gi ha mä mu̱i. Padezco un dolor de
estómago.
2. extrañar Ra tu̱tsatyo heni rá nänä,
hänge fo̱mtsoni. El perro chico extraña
a la madre, por eso aúlla.
3. recordar Histá nzäi ga tsogi mä nänä,
hänge dí heni. No estoy acostumbrado
vivir separado de mi mamá, por eso la
recuerdo. Act. indet. theni Vocal nasal:
hëni Sinón. 1: pe̱tsi, tsu̱ki; 2 y 3: beni,
hei
henthähi (henthä̌hi) vi hilar (para hacer
mecate) Ra Xuua henthähi ga xudi ha ya
sta pati ra hyadi dä tsaya. Juan hila para
hacer mecates en la mañana y ya al calentar
el sol descansa. Pret. dá hñenthähi Vocal
nasal: hënthähi Sinón. hetanthähi
henthe (hénthe) s repartidor de agua Nuni
ha ra hnini go ra henthe mä tu̱, ko na ra
bo̱jä di ye̱ti. Allá, en la ciudad, mi hijo es
el repartidor de agua; maneja un camión.
Sinón. yongadehe, hegdehe Véase heni,
dehe
hesti (hesti) vt agujerar (con el pico) Ra
ñafi hesti rá bo ra uada ko rá
ndoyone. El pájaro carpintero agujera el
quiote del maguey con el pico. Pret. bi
hñesti Act. indet. thesti Vocal nasal:
hësti Véase hetsi
hetse
Hesu (Hésu) s Jesús (nombre propio) Bu̱u̱
ya jäi ja yá thuhu ra Hesu. Hay personas
que tienen por nombre Jesús.
Zidada Hñesu Señor Jesús
hete (héte) vt vestir Ra zi e̱nxe̱ ya bi
thete; bi hete rá menjä pa dä te̱nta ra
nto. Al angelito ya lo vistieron; lo vistió su
madrina para echarlo en la caja. Pret. bi
hyete, hete Act. indet. thete
hetadehe (hětádéhe) s alcohol,
aguardiente Ogi tsi ra hetadehe; dä za gi
tsoñä ri ya. No tomes aguardiente; puedes
enfermarte del hígado. Variante hětádéhe
Véase hete dehe
hetänthähi (hétänthä̌hi) vi hilar para
hacer mecate Ra Xuua hetänthähi ga
xudi nihi. Juan hila temprano en las
mañanas para hacer mecates. Pret. dá
hñetanthähi Sinón. henthi Véase heti,
nthähi
heti (heti) vt hilar Dí heti ra the̱xi tsu̱ta
pa ra nthoka ro̱zä ga ntu̱ta thehñä.
Hilo ixtle de lechuguilla para hacer costales
de henchir carbón. Pret. bi hñeti Act.
indet. theti Vocal nasal: hëti
hñeti s hilandero, hilador
ntheti s la hilada
heti (héti) vti hilar (compl. indet.) Mä
nänä mäske nxui heti, pa dä hñäxä tai
dä pa. Mi mamá hila hasta muy tarde en la
noche para poder vender los ayates el día de
comercio. Pret. dá hñeti Vocal nasal: hëti
Hethe (Hethe) s Arenalito (ejido de
Cardonal) Rá nzaya Hethe bi ma dä ñäte
Mohai ngeä hinto ne dä ungä be̱fi. El
juez del Arenalito se fue a quejar al
Cardonal porque nadie quiere hacer faena.
hethe (hethe) s profundidad de las aguas,
agua profunda Bu̱ gi maha ra nsaha oxki
ku̱thu̱ ha ya hethe. Si van a bañarse no se
vayan a meter en las aguas profundas. Vocal
nasal: hëthe Véase hñe, dehe
hetsi [Variante de hetsi] lo agujera
hetse (hětse) vt 1. cobijar Dí hetse ra
bätsi pa histra tse̱ di nxui. Estoy
cobijando al niño para que no tenga frío en
la noche.
2. tapar Ra bai ga xamu hetse rá bai
ra tähi. La mata de chayote tapa a la
mata de mezquite.
3. cubrir parejo Ra dehe hetse ra e̱ni,
hetse
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hindi katitho. El agua riega parejo el
cantero, no se va de un solo lado. Pret. bi
hyetse Act. indet. thetse Sinón. 1 y 2:
komi; 3: xingi
hetse (hétse) vi estornudar Ra bätsi
hetse, ua ne dä zu̱di ra u̱ñä. El niño está
estornudando; tal vez le quiere dar gripe.
Pret. dá nhyetse
nthetse s estornudo
hetäbinu (hétábǐnu) s aguardiente fuerte
Tenä ge ra hetäbinu nihi ho ra jäi.
Dicen que el aguardiente fuerte mata pronto
a la gente. Sinón. ithebinu, hetäithe
Véase hete, binu
hetäbo (hétábǒ) s quiote picoso Ra
hetäbo hintsu̱ ku̱hi. El quiote picoso no
está muy sabroso. Variante hětabǒ Véase
hetä, bo
hetäbifi (hétábífi, hětábífi) s humo
picoso Ra za ra higante ra hetäbifi. La
leña del gigante es de humo picoso. Véase
hete, bifi
hetäñethi (hétáñéthi, hětáñéthi) s
medicamento de olor fuerte Nuu̱ ya ñethi
ga thehe ya hetäñethi. Las medicinas
para la tos tienen olor fuerte. Véase hete,
ñethi
hetärefinu (hétáréfínu, hětáréfínu) s
alcohol fuerte Ko ra hetärefinu tsaya ra
ji, ya hinda sigi dä bo̱ni. Con el alcohol
fuerte se para la hemorraga, ya no sigue
saliendo sangre. Sinón. hetadehe,
hetätsibidehe Véase hete, refinu
hetätafi (hétátáfi, hětátáfi) s aguamiel
picoso Ra hetätafi geä ra hoga tafi. El
aguamiel picoso es el aguamiel bueno.
Véase hete, tafi
hete (hěte) vi 1. oler asfixiante Ra
yotañi bi teti, ya bí hete. Los chiles
secos que cocieron huelen tanto que
asfixian.
2. hacerse picoso Nubu̱ ja ra bifi mbo
ra ngu, di hete. Cuando hay humo
dentro de la casa se hace picoso. Pret. bi
hyete Variante hete
heti (héti) vt 1. leer Ya dá jätsi dá heti
ra he̱mi. Ya terminé de leer el libro.
2. estudiar Bu̱u̱ ya ño̱ho̱ too heti ya
tso̱. Hay hombres que estudian la
astronomía. Pret. bi hñeti Act. indet.
theti Vocal nasal: hëti
86
hetsi (hetsi) vt agujerar, perforar,
barrenar Ra ñafi hetsi ya bai ga za, pa
ja hokini rá nguni. El pájaro carpintero
agujera matas de árboles, y allí hace su
casa. Pret. bi hñetsi Act. indet. thetsi
Vocal nasal: hëtsi Variante hetsi
Sinón. heki
hetsi (hétsi) vt aumentar la altura de
algo, hacer alto Dí ne gi hetsi mätsu̱
gatho rá nthetsi ra jutsi. Quiero que
aumentes otro poco la altura de toda la
cerca. Act. indet. thetsi Vocal nasal: hëtsi
Véase hñetsi
nthetsi s altura, acrecentada
he̱gi (he̱gi) vt 1. dejar Ya mä ga he̱gi ya
uada dí ati, ya bi xa. Ya voy a dejar los
magueyes que raspo, ya se resecaron.
2. abandonar Ra be̱hñää bi hye̱gi rá
däme pa bi me̱ui mäna. Esa mujer
abandonó a su esposo para irse con otro.
3. soltar Yá fani ra nangu he̱gi ga xui
pa bi ñuni ha mä hogä ndäpo. El vecino
suelta sus caballos en la noche para que se
coman mi alfalfa.
4. dejar en libertad (al prisionero) Pret. bi
hye̱gi Act. indet. the̱gi Sinón. 1 y 2:
tsogi; 3: tho̱ge
he̱tho, he̱tho nada más lo abandona
he̱hni (hé̱hni) vt 1. rajar (nopal) Pa tä xá
ñho ra xätä ha ra doyo, dí he̱hni me̱to.
Para que se cueza bien el nopal chico en el
comal lo rajo primero.
2. abrir (carne) Na xe̱ni ra ngo̱ himi ne
dä dä, mäna xá ñho dá he̱hni pa bi dä.
Un pedazo de carne no quería cocerse, la
abrí y se coció.
3. marcar (rostro) Ra ya jäi pe̱tsi ya
nzäi ge di he̱hni yá hmi. Algunas
personas tienen la costumbre de marcarse
la cara.
Pret. bi hye̱hni Act. indet. the̱hni
he̱kandäpo (hé̱kándäpo) vi 1. segar alfalfa
Ra Xuua he̱kandäpo ko na ra majuai.
Juan está segando alfalfa con una guadaña.
2. segar hierba Yoni na ra ño̱ho̱
he̱kandäpo mbo ha ra de̱thä. Allí anda
un hombre cortando hierbas entre las
plantas de maíz. Pret. dá nhye̱kandäpo
Véase he̱ki, ndäpo
he̱ki (hě̱ki) vt sesgar (el corte de una tabla o
la entalladura de un vestimenta) Hingá tsitsi
87
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mänjuäntho rá nthe̱ki ra xithe̱, gá he̱ki.
No hiciste recto el corte de la tabla, lo
sesgaste. Pret. bi hye̱ki Act. indet. the̱ki
Sinón. hye̱he̱
he̱ki (hé̱ki) vt 1. cortar (madera, tela)
Habu̱ ndí yo ra be̱fi ndí he̱ki ya za ko
na ra the̱ki mi ja yá tsi. Donde yo
andaba trabajando cortaba palos con una
sierra que tiene dientes.
2. lesionar (causando herida) Dá he̱ki mä
ñähmu habu̱ dá thonti nubu̱ dá tagi.
Me lesioné la rodilla cuando me la golpeé
a la hora que me caí.
3. segar (como zacate o alfalfa)
Pret. bi hye̱ki Act. indet. the̱ki Sinón. 1:
tse̱ki, he̱mi, xa; 2: tse̱ni
he̱mi (hé̱mi) vt 1. cortar (tela con tijera,
tablas con sierra o lámina con algún
instrumento) Ra ue̱di he̱mi ya dutu pa dä
ue̱ti. La costurera corta la tela para
coserla.
2. señalar (maguey, limpiando las espinas de
las pencas por el lado que se va a quebrar)
Ya uadayu̱, mä ga he̱mi mentra ga hä
ra te̱thuí pa ga e̱gi. Voy a señalar
aquellos magueyes mientras traigo el
quebrador para quebrarlos. Pret. bi
hye̱mi Act. indet. the̱mi Sinón. 1: he̱ki;
2: señä
he̱mi (hé̱mi) s 1. papel (hoja, cuaderno,
documento) Po̱de dri hmuntsi ndunthi ya
to̱te pa di thoki ra he̱mi. Creo que
recogen varias cosas para fabricar papel.
2. libro Sinón. 2: mfistofo
ra he̱mi ga thehñä papel carbón
rá he̱mi ra hai documento del terreno,
escritura del terreno
he̱mi ga mbo̱ho̱ (hé̱mi ga mbó̱ho̱) acta de
nacimiento, boleta de nacimiento Mä tu̱ ya
dá hämpa rá he̱mi ga mbo̱ho̱. Ya le saqué
la boleta de nacimiento a mi hijo.
Sinón. he̱mi ga tsu̱tfi
he̱mi mämporta (hé̱mi mä́mpórta)
credencial Ra he̱mi mämporta, geä pa gi
mä mäjuani ri thuhu ne habu̱ grá
mengu. La credencial es para comprobar la
verdad de tu nombre y de dónde eres.
Sinón. he̱mi majuäni
he̱ni (hě̱ni) vt 1. cortar, picar (chile verde,
cebolla, jitomate) Mä ga he̱ni ya xätä pa
he̱tsi
ga u̱tsua ha ra tsenju̱. Voy a picar los
nopales para echarlos en la olla de frijoles.
2. cortar, lesionar Dá he̱ni mä ua ko na
ra njuando. Me corté el pie con una
piedra filosa. Pret. bi hye̱ni Act. indet.
the̱ni Sinón. 2: he̱ki
he̱nthe (hé̱nthe) vi cortar surco, rayar
surco, surcar Dí he̱nthe nubye̱ ja ra xaha,
pa ga mpoti. Estoy surcando ahora que
hay humedad, para sembrar. Pret. dá
nhye̱nthe Sinón. he̱käthe, hengäthe Véase
he̱ni, the
hye̱nthe s surcador
he̱nza (hé̱nza) vi cortar palos Mä ku bí
he̱nza pa dä hyoki ra thehñä. Mi
hermano está cortando palos para hacer
carbón. Pret. dá nhye̱nza Sinón. tse̱kaza,
tse̱za, tse̱nza Véase he̱ki, za
the̱nza s cortado de madera
he̱pu̱ (he̱pu̱) vt 1. dejar Tu̱, he̱pu̱ hmä ya
fani dä ñuni. Hijo, ahí déjalo mientras
pastan los caballos.
2. abandonar Bu̱ ri däme hutsa
ntsomu̱i, he̱pu̱; ya ogi tse̱tuäbi mäna.
Si tu esposo te da mala vida, abandónalo
ahí; ya no lo soportes más. Pret. bi
hye̱pu̱ Act. indet. the̱pu̱ Sinón. tsopu̱
Véase he̱gi, pu̱
he̱ti (hé̱ti) vt 1. cortar (lechuguilla,
junquillo) Ga xudi nihi dí he̱ti ra tsu̱ta
ha ra to̱ho̱. En las mañanas, temprano,
corto la lechuguilla en el cerro.
2. marcar (el resorte de la cintura del
calzoncillo o el mecate en la pata trasera del
puerco) Ha rá yu̱ga ra tsu̱di xa he̱ti ra
nthähi. En el pescuezo del puerco se ha
marcado el mecate. Pret. bi hye̱ti Act.
indet. the̱ti Sinón. 2: otsi
he̱the (hé̱the) s agua xoquiaque (reg.), agua
picosa Ra dehe ga pe̱ni ngu ra he̱the. El
agua de tepache es agua picosa. Véase he̱ti,
dehe
he̱tsi (hě̱tsi) 1. vt segar (alfalfa, zacate,
etc.) Ya he̱tsi mäntä bi he̱tsi ya hogä
ndäpo. Los segadores segaron rápido la
alfalfa.
2. vt cortar (pencas de maguey, nopal,
hierbas, espinas, etc.) Bá he̱tsi ra ya
banäuada pa ra thumngo̱. Vé a cortar
unas pencas de maguey enjutadas para la
barbacoa.
he̱xki
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
3. s segador Natho ra he̱tsi dá tsu̱di
Encontré un segador nada más. Pret. bi
he̱tsi, bi hye̱tsi Act. indet. the̱tsi
Sinón. 1: xa; 2: he̱ki: 3: nxa, nxatsi
he̱xki (hě̱xki) vi inundarse, arrasarse Ko
ra tso̱ho̱ ga dehe de ra däye, bi he̱xki
gatho ya nthaki ga boti. Con la venida
de agua por el aguacero se inundaron todos
los bordos que son de sembradío. Pret. bi
he̱xki Sinón. ñudi Véase haxki
he̱ti (hé̱ti) vi tener mal sabor, tener sabor
picoso Tenä ge ra bo nubu̱ mä dä thu
mäthoni hindra yu̱nti pa hinda he̱ti.
Dicen que cuando va a hornearse el quiote
hay que procurar no golpearlo para que no
tenga mal sabor. Pret. bi he̱ti, hye̱ti
he̱ti (hé̱ti) vt 1. marcar (señal para guía)
Xuua, he̱ti me̱to nuä ra bo̱jä, pa dä za
gi fu̱di gi hye̱ki. Juan, marca primero el
comienzo de ese metal, para que lo puedas
empezar a cortar.
2. marcar (cuerpo) Ra liga de rá ze̱xjo ra
bätsi di he̱ti rá hñu̱ti. El resorte del
calzón del niño le marca la cintura. Pret.
bi hye̱ti Act. indet. the̱ti Sinón. 2:
ngu̱ti Véase he̱ti
he̱tsi (hé̱tsi) vt 1. despuntar, cortar (la
punta de algo) Mä ga he̱tsi yá tsä yá
ndäni nuni ra ndämfri; ntse̱ xá ntsä.
Voy a despuntarle los cuernos a esa res;
están muy puntiagudos.
2. rasar con rasero Mäpaya too pathä o
paju̱ he̱tsi ya huada ko ra nthe̱tsi. En
este tiempo los que venden maíz o frijol
rasan sus cuartillos con el rasero.
3. pelar (tuna con cuchillo sin desprenderla
de la mata) To̱hni ra ya kähä xi
mähotho, mä ga he̱tsi ra ga tsi. Hay
ahí unas tunas muy bonitas; voy a pelar
unas para comérmelas. Pret. bi hye̱tsi
Act. indet. the̱tsi Sinón. 1: he̱ki; 3: xonti
hi (hi) vi bañar Ogi xoki ra gosthi nthi,
ge dí hi. No abras la puerta del baño
porque me estoy bañando. Pret. dá nhyi
Sinón. nxaha
thi s baño
hi (hǐ, hí) 1. vi murmurar Nto̱de di hi ra
dehe ha ra däthe. Se oye que el agua
murmura en el río.
2. vi vociferar Nuni ha ra ngo di hi ya
jäi, po̱de ngeä ya di ti. Allá en la fiesta
88
están vociferando las personas; creo que
porque ya están borrachas.
3. vi oír tintineo (del oído) ¡A! bí hi na
mä gu, ua too bí bengi o bí tsangi.
¡Ah! oigo el tintineo en uno de mis oídos. A
lo mejor alguien se está acordando de mí o
me está maldiciendo.
4. s murmullo Ya mäñhebu̱ ñä ra ya
jäi, di nto̱de ra hi. Ya hace rato que
habla la gente; se oye el murmullo.
5. s el murmurar Di nto̱de rá hi ra
ndähi ha rá ndehe ra to̱ho̱. Se oye el
murmurar del aire en la cumbre del cerro.
Pret. bi nhyi
higante (hígánte) s gigante (árbol) Tenä
ge ra higante ra ñethi thote pa ra jäi.
Dicen que el gigante es veneno para la
gente. Sinón. märijuana, hetä ndäpo
hinä (hínä) adv no Hinä, ya hinga yo ra
be̱fiä, ngeä hindí ho. No, ya no sigo en
ese trabajo porque no me gusta.
Variante ínä
hindi japi no le hace
hinhyabu̱ (hínhyǎbu̱) adv en ningún lado,
en ninguna parte Stá ño habu̱raza dá
honi nuä ra mboni, pe hinhyabu̱ dí
tsu̱di. He andado por dondequiera
buscando ese animal, pero en ninguna parte
lo he localizado.
hinhyamu̱ (hinhyǎmu̱) adv nunca, jamás
Variante inhyamu̱
hinte (hínte) pron nada, ninguna cosa
Hinte dí honi. No necesito nada. Véase
hinä, te
hinto (hínto) pron nadie, ninguna persona
Hinto bi ma ra hmuntsi. Nadie asistió a la
reunión. Véase hinä, too
hintsu̱ (híntsu̱) adv no mucho, no bien
Nuga hintsu̱ dí pädi ra tofo, ngeä histá
xampäte. Yo no sé escribir muy bien
porque no he estado en la escuela. Sinón. 1:
tsu̱tho
hiti (hiti) vt 1. bañar Ya dí hiti ra bätsi pa
ga tsitsi tai. Ya estoy bañando al niño para
llevarlo al centro.
2. lavar la cabeza Dá hiti mä ñäxu,
ngeä mä ga ñäxi. Me lavé la cabeza,
porque me voy a cortar el pelo. Act. indet.
thiti Sinón. 1: xati; 2: xu̱ñä
89
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hmafi (hmafi) s 1. grito, aullido Bi do̱ge
na ra hmafi na ra jäi ha ra ñäntho̱.
Soltó un grito una persona en la cumbre de
la montaña.
2. canto, rebuzno, relincho Ya jäi ya xa
hñakmeya ge rá mu̱di hmafi ra boxi
geä ngu ne̱tamära nxui. Las personas
saben, por experiencia, que el primer
canto del gallo es como a las once de la
noche.
3. bramido, balido Nandi to̱de rá
hmafi ra ndehe denda yabu̱. Hay
ocasiones en que se oye el bramido de la
mar a larga distancia.
4. silbido Xi nto̱de ntse̱di rá hmafi ra
nju̱mbo̱jä. Se oye fuerte el silbido del
tren. Véase mafi
hmahni (hmáhni) s discusión Ha ra
hmuntsi bi nja ra hmahni. En la
asamblea hubo discusión. Sinón. hmati
Véase mati
hmahni [Act. indet. de mahni] gritar Nubu̱
di tuhni ya jäi di hmahni na ngu mäna.
Cuando se pelean las personas profieren
palabras injuriosas unas contra otras.
hmaxni (hmáxni) s gritería, vocería Nuni
ha ra ngo rá hmaxni ya jäi di nto̱de
dende yabu̱. Allá, en la fiesta, la gritería de
la gente se escucha desde lejos.
Sinón. mahni Véase hmafi
hmaya [Variante de hmäya] fiesta, paseo
hmati [Act. indet. de mati] llamar
hmati (hmáti) s 1. amonestación Bi
to̱tua na ra hmati gatho nuu̱ hingya
yo̱te. Les hicieron una amonestación a
todos los que no obedecen.
2. invitación Bi tumba ra hmati to dä
ne dä ma ra nteni. Le dieron la
invitación a todos los que quieran ir a
presenciar el juego.
3. aviso Bi tunga ra hmati pa gatho dä
ma ha ra hmuntsi. Dieron el aviso para
que todos asistan a la reunión.
Variante hmáti Sinón. tsofo Véase mati
hmatsi (hmátsi) vi extender, emparejar
hmä [Act. indet. de mä] decir
hmädi [Act. indet. de mädi] apreciar
hmädi (hmä́di) s persona o cosa estimada
Nuni ra mu̱di tsihue̱ go ra hmädi ke ra
hmäki
ngätsi. Aquella primera nuera es más
estimada que la última. Véase mädi
hmähä (hmä̌hä) adv 1. Indica algo que
hubiera pasado. Stá raa hmähä. Te lo
hubiera dado. Ke stá hanhmähä. Siquiera
hubiera yo logrado verlo. Ga ne hmähä
besthobye̱. Quisiera que fuera hoy. Bu̱ di
tadi ri tixu hmä, ya xká thäti. Si
hubieran pedido a tu hija, la hubieras
casado ya.
2. Indica que no se logró hacer, o que se
logró con dificultad. Ya xa du nuä too mi
honga ra zi bätsi pa xa hyo hmähä. Ya
murieron los que querían matar al niño
(pero no lograron matarlo) . Dá hanhmä.
Sí, logré verlo.
3. Indica algo que era (pero ya no es). Mä
me̱ti hmähä. Era mío.
4. Se usa con el imperativo para animar a
hacer algo. Mentä dí ñhoki, hete hmähä
yá dutu ri ku. Mientras me preparo,
ponle la ropa a tu hermano. Variante hmä
hmähni (hmä̌hni) vi cuajar (cosa que al
estar caliente por el fuego es líquida y al
enfriarse se solidifica) Ra nde̱ga nubu̱ xá
pa di ndehe; me̱fa dä käni, di hmähni.
La manteca cuando está caliente, es líquida;
después de que se enfría, se cuaja.
Sinón. megi
hmäi (hmäi) vt regar (para apagar el polvo)
Hmäi tsu̱ ra dehe ha ra batha pa dä
huexa tsu̱ ra fonthai. Riega un poco de
agua en el patio para se calme un poco el
polvo. Sinón. kuasti
hmänthe s regada de agua
hmäi (hmäi) vi 1. temblar Ja getuu̱ di
hmäi ra hai habu̱ raza po ra mbimhai.
Seguido tiembla la tierra en distintas partes.
2. estremecerse Asta ngu di hmäi ra hai
nubu̱ tho ya mu̱mi. Hasta como que se
estremece la tierra a la hora que estallan
la dinamita. Sinón. bi
hmäkatu̱ (hmä́kátu̱) s hijo amado Nuu̱
gatho mä tu̱ dí pe̱tsi, natho mä
hmäkatu̱. De todos los hijos que tengo,
uno solo es mi hijo amado. Véase hmädi,
tu̱
hmäki (hmä̌ki) vi resistirse, alterarse
(persona o animal) Ya nsu hnini mi zi na
ra jäi pa dä zixa fadi, pe xi mrí hmäki.
hmäki
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Los policías traían a una persona para
aprisionarla, pero ¡cómo se resistía!
Sinón. huäki
hmäki [Act. indet. de mäki] apartar
hmäki (hmä́ki) vt 1. mover (la cabeza en
señal de asentimento o negación) Nuni ra
bätsi pa dä ñenä hä o hinä, nso̱ka hmäki
rá ñäxu. Aquel niño mueve la cabeza, para
decir sí o no.
2. sacudir (la cabeza un animal que está
inquieto) Nuni ra mboni di hmäki rá
ñä; hingi hotho ga xoti. Aquel animal
sacude la cabeza; no se deja desatar.
3. enfriar (líquido, meneando con una
cuchara o vaciando de un recipiente a otro)
Mä ga hmäki mä bothe; ntse̱ xá pa.
Voy a enfriar mi café; está muy caliente.
Sinón. huäki
hmämbate (hmä́mbáte) s acusación,
denuncia Nuu̱ ya jäi hingi tsaya ra
hmämbate, di hmämbi na ngu mäna.
Esas personas no descansan de sus
acusaciones; se acusan unas a otras. Véase
mämbi
hmämhai (hmämhai) s temblor de tierra,
terremoto Jabu̱ mära ya hnini mära ya
hai xa nja ya hmämhai xi ntse̱di. Hay
naciones a las que les han afectado
terremotos muy fuertes. Sinón. mbimhai,
mbihai Véase hai
hmända (hmä́nda) s 1. ley, autoridad,
mando
2. mandamiento
hmända [Act. indet. de mända] mandar
hmända se̱he̱ (hmä́nda sě̱he̱) independencia
Jau̱ ya hnini pe̱tsi yá hmända se̱he̱. Hay
naciones que tienen su independencia.
Sinón. tsu̱tfi se̱he̱
hmängdo (hmängdo) s huevo tibio Tenä
ge too dä zi ra hmängdo, xi ku̱ ra nzaki.
Dicen que quien toma huevos tibios
adquieren mucha substancia.
Sinón. pangmädo Véase mädo, hmängi
hmängi (hmängi) s adj 1. medio cocido
(carne) Ra ya jäi di ho ra hmängä ngo̱.
A algunas personas les gusta la carne medio
cocida.
2. tibio Dá tsi na ra mädo ra hmängi,
ngeä tenä ge ra nzaki. Comí un huevo
tibio, porque dicen que es nutritivo.
3. sancochado Nuga dí ho ra hmängi ga
90
ngo̱btsu̱di. A mí me gusta el cuero
sancochado del puerco.
hmäni (hmä́ni) vt 1. mover (casa, árbol,
hierba o una piedra grande) Nuni ra do dí
ne ga ku̱tsi, pe ni xi hmäni ko ra bu̱hu̱.
Quiero arrancar aquella piedra, pero no la
muevo ni con la barreta.
2. lastimar (herida) Dá hmäni mä ua
habu̱ stá he̱ki, bestho bi mbanji. Me
lastimé el pie en donde me corté, luego
sangró. Sinón. äni
hmänthe (hmä́nthe) 1. vi regar agua
Hmänthe pa hinda nju̱xa ra fonthai
nubye̱ xkí mpaxi. Riega agua para que no
se levante el polvo cuando barras.
2. s regada de agua (en el suelo),
persona que riega agua en el suelo Ha ra
ngusadi ya ja ra hmänthe pa dä nja ra
baxi. En la escuela ya se hace la regada
de agua para que hagan el aseo. Véase
hmäi, dehe
hmäte (hmäte) s 1. amor Ya nänä xi ja yá
hmäte ko yá tu̱. Las madres les tienen
mucho amor a sus hijos.
2. favor ¡Ra matajuä nuni ra zi jäi bi
yo̱tka ra hmäte! ¡Qué buena es aquella
persona que me hizo el favor! Véase mädi,
-te
hmäti (hmäti) vt asar (cubierto en comal o
sartén con el vapor del jugo de la misma cosa)
Dí hmäti ya do̱mxu o ya kani ha ra
doyo pa dä däui rá ngi. Aso la flor de
calabaza o quelite en el comal; para que se
cueza con el mismo jugo.
hmäya (hmäya, hmaya) s 1. fiesta, baile
Stá hastähä ha ra hmäya, ni tsu̱ stá ähä.
Me he desvelado en la fiesta, no he dormido
nada.
2. paseo Mä ku ko rá be̱hñä bi ma ra
hmäya yabu̱. Mi hermano y su esposa se
fueron lejos, a un paseo. Sinón. 2: pasia
Véase mäya
ñenga ya hmäya anda en brama
(animal)
hmätsi (hmä́tsi) vt 1. sacudir Hmätsi ya
dutu; xibu̱ te di o. Sacuda la ropa, porque
a lo mejor tiene algo.
2. tirar poco a poco, regar (alfalfa)
Hmätsi ra hogä ndäpo pa hinda
kasti. Extiende la alfalfa para que no se
queme. Véase hmä
91
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hme (hme, hmě) s tortilla Xahmä dä uadi
ya hme ya me̱fi, ngubu̱ tsu̱tho. Ojalá
que les alcancen las tortillas a los peones;
como que son pocas. Vocal nasal: hmë
hangahme s pedazo de tortilla,
migaja de tortilla
haxhme s tortilla de ayer
inahme s tortilla neja o tortilla
pasada de cal
ixkahme s tortilla agria
mahme s vendedor de tortilla
mahme s tortilla larga
ndähme s tortilla bien cocida
ntahme s pedida de tortilla
nthähme s traída de tortilla
nzätahme s tortilla quemada
ñähme s tortilla cruda
pahme s tortilla caliente; tortillería
pikhme s tortilla gorda, tortilla gruesa
se̱hme s tortilla despedazada
se̱thme s tortilla remojada en
pedazos
tse̱hme s tortilla fría
tsushme, tsutahme s tortilla tostada
xe̱hme s pedazo de tortilla
xihme s tortilla delgada; tortilla
ancha
xikhme tortilla ancha
yahme s pedidor de tortilla
yo̱khme s tortilla seca
hmehño [Variante de mehyo] riñón
hmeju̱ (hméju̱ ) s empanada de frijol,
tlacoyo de frijol Mä hme dí hñä ya hmeju̱,
pa ho̱nse̱ ga pati. Las tortillas que traigo
son empanadas de frijol para calentar nada
más. Véase hme, ju̱
hmemxa (hmémxa) s gorditas de elotes con
piloncillo Tata je̱ya mä nänä hoki ya
hmemxa. Mi mamá hace gorditas de elotes
con piloncillo cada año. Véase hme, mänxa
hmengua [Variante de hmeua] planta del
pie
hmetho (hmetho) s paz Mähotho na ra
hnini habu̱ ja ra hmetho; otho ra tuhni ni
ra ntu̱tsate. Es bonito un país donde hay
paz; no hay pleitos ni odios.
ko ra hmetho en paz, pacíficamente;
con prudencia
hmeua (hměua) s planta del pie Bu̱i ra
ya zuue pe̱tsi rá hmeua ngu rá me̱ti na
ra tu̱bätsi. Hay ciertos animales que tienen
hmihi
la planta del pie semejante a la de un niño.
Variante hmengua Sinón. nxingua Véase
hme, ua
hmeya (hměya) 1. s señal, marca (que se le
pone al ganado en alguna de las orejas) Rá
hmeya nuni ra mboni, hingi nthe̱xuí ko
nuu̱ mä me̱tihu̱ . La señal de aquel animal
no coincide con la de los nuestros.
2. vt señalar, marcar Ya dá hmeya
gatho mä mboni. Ya marqué a todos
mis animales. Sinón. 1: señä; 2: meya
Véase meya
hmi (hmí, hmǐ) s cara Ra nänä xu̱kuí rá
hmi ra bätsi pa dä ma ra ngusadi. La
mamá les está lavando la cara a los niños
antes de que se vayan a la escuela.
ja rá hmi está esquinado (piedra), tiene
una cara plana
hnutua rá hmi lo atiende con esmero
hmibojä (hmíbojä̌) 1. s acción de pedir
dinero prestado Ra Xuua bi ma ra
hmibojä, pa dä yo̱the rá be̱hñä. Juan
fue a pedir dinero prestado para curar su
esposa. Véase mihi, bojä Ko mä hñojäi dá
fu̱di ra hmibjä, ha dá kohi nsi ra bojä.
Por muy buena gente comencé la costumbre
de prestar dinero y después me quedé sin
nada.
2. s prestamista (dinero) Nuni ra
mbo̱ho̱ go ra hmibojäni. Aquel señor es
prestamista de dinero.
3. vi prestar dinero Ya pe̱tsi ya zänä
ndí hmibojä ha hinxa jutki. Hace varios
meses que presté dinero y no me han
pagado. Variante mhibjä Véase hmi, bojä
hmihi (hmihi, hmǐhi) vt 1. prestar Nuga dí
hmi ra bojä, pe dí adi dä däha. Yo presto
dinero, pero pido intereses.
2. alquilar Ra Xuua di hmi rá nte̱i, pe
di ntähä xá mädi. Juan alquila su yunta,
pero cobra caro. Véase mihi, hmipabi
hmikagi préstamelo
hmipabi préstaselo
hmihi (hmíhi) s cosa prestada Nuni ra
yotsanza bo̱jä hingi tsa ga hmii, ngeä
hinga mä me̱ti, ra hmihi. Esa bicicleta no
te la puedo prestar porque no es mía, es
prestada. Véase mihi
hmihi (hmǐhi) s agarradera, mango Gatho
ya pe̱fi ja yá hmihi pa dä hñä ra me̱fi.
Toda herramienta tiene agarradera para que
hmihi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
la empuñe el trabajador. Sinón. ua Véase
mihi
hmihi [Act. indet. de mihi] pedir prestado;
capturar
hmikate (hmíkáte) s prestamista, persona
que presta Nuni ra ño̱ho̱, xi ra hmikate,
hmi hängu te dä hmipi. Ese hombre es
prestamista; presta a todos los que le piden
prestado.
hmimte̱i (hmímte̱i) vi prestar yuntas Ra
Xuua ko ra Beto di hmimte̱i, pa nihi
juadi ya be̱fi. Juan y Beto se prestan sus
yuntas mutuamente para hacer sus trabajos
más rapidamente. Véase hmipi, nte̱i
hmimza (hmímza) vi prestar madera
Nuyu̱ yoho ya gädo, koñä di nku, di
hmimza, pa hoka ya ngu. Aquellos dos
albañiles, como son hermanos, se prestan la
madera para hacer casas. Véase hmipi, za
hminzu̱ (hmǐnzu̱) 1. s nodriza, ama
Mäthoni na ra hminzu̱ pa ra bätsi ngetho
rá nänä di hñeni. Es necesario una nodriza
para el niño en vista de que su mamá está
enferma.
2. vi hacerse nodriza Tenä ge nu ra
be̱hnä mi tsu̱ti na ra bätsi hange bi
hminzu̱ pa bi tsu̱tkagi. Se dice que esa
mujer ya tenía un hijo pequeño y se hizo
nodriza para amamantarme. Sinón. 1:
nzu̱be̱hñä Véase hmi, nzu̱
hmiptse̱di (hmíptse̱di) 1. s compensación
(de trabajo por trabajo) Nubu̱ ya jäi dri
mfatsi na ngu mäna ha ra be̱fi ha hindi
ntähä, geä ra hmiptse̱di. Cuando las
personas se prestan ayuda unas a otras en el
trabajo sin percibir sueldo, eso es
compensación de trabajo con trabajo.
2. vi ayudarse en el trabajo Dí
hmiptse̱dibe mä ku. Nos ayudamos
mutuamente en el trabajo mi hermano y
yo. Variante hmímtse̱di
Sinón. mfaxabe̱fi, mfaxbe̱fi Véase
hmipi, tse̱di
hmipye̱ (hmipye̱) s apretón de mano
Nubu̱ bi ñete ya me mähuifi ko ra
hmäte, bi nja ya hmipye̱ ko ya mengu
ua. Cuando se despidieron los del norte de
los de aquí, con amor, fue con un fuerte
apretón de manos. Véase mipye̱
hmipye̱ [Act. indet. de mipye̱] estrechar la
mano Ya jäi di hmipye̱ nubu̱ di
92
nze̱njua. Las personas se estrechan las
manos cuando se saludan.
hmiti (hmiti) s apretón Nubu̱ dá
nze̱nguabe mä ku bi raka ra ya hmiti
ko ra nthu̱fi. Cuando saludé a mi hermano,
me dio unos apretones con el abrazo.
Sinón. 1: ntsitsi; 2: tsitsi Véase miti
hmiti [Act. indet. de miti] apretar, oprimir
Bi hmiti nuä ra ño̱ho̱ pa hinda ñäni.
Apretaron a ese hombre para que no se
moviera.
hmu (hmǔ) s patrón Ra hmu mäthoni dä
ramänu ra be̱go, hinda go̱nduäbi ra
mfatsi ri ñepabi. El patrón necesita darle
garantías al obrero; no negarle los derechos
que le corresponden.
hmundo (hmundo, hmǔndo) s 1. montón
de piedras Hmundo tembi habu̱ xa
mundo ya do. Montón de piedras, se le
llama a las piedras amontonadas.
2. mojonera Ja ya hmundo habu̱ ka mä
hyodi de mä hai. Hay mojoneras donde
están los límites de mi terreno. Véase
mundo
hmungo̱ (hmúngo̱) s pantorrilla Tenä ge
ra keñä tsa nzäntho ha ra hmungo̱.
Dicen que la víbora siempre muerde en la
pantorrilla. Variante hmúngu̱
Sinón. fo̱tango̱
hmuni (hmuni) s tablilla, pliegue Rá
hmuni rá ngo̱de mä tixu dá hokuase̱. La
tablilla de la enagua de mi hija la hice yo
misma. Véase muhni
hmuntsjäi (hmúntsjäi) s grupo de
personas Ha ra uädri tai bí bapu̱ na ra
hmutsjäi rí ma ha ra tsu̱tbi. En el jardín
del centro está un grupo de personas que
van a la presidencia. Variante hmútsjäi
Véase hmuntsi, jäi
hmuntsi (hmúntsi) s 1. recolección Ya dá
juadi ra hmuntsi de nuä xa huega Ajuä
de mä boti. Ya acabé la recolección de lo
que Dios me ha dado en mi siembra.
2. reunión, asamblea, aglomeración de
gentes Zu̱ nga gu̱to xudi dä nja ra
hmuntsi, nä. Dicen que a las nueve de
la mañana es la reunión. Sinón. 1: sofo; 2:
hunta Véase muntsi
hmutsmboni s recolección de
animales
hmutsdehe s almacén de agua
93
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hmuntsi [Act. indet. de muntsi] colecionar
hmunxu (hmúnxu) s patrona Ra hmu bi
zu̱i ra hmunxu, ngeä hixkí uini thoho
ya me̱fi ha ya bi nde. El patrón regañó a la
patrona porque todavía no le había dado de
comer a los peones y era ya tarde.
Variante hmúxu Véase hmu, tsu
hmuthä (hmuthä) s semilla de maíz Ra
hmuthä dá poti, hintsu̱ gepu̱ . La semilla
de maíz que sembré no está muy buena.
hnahni (hnahni) s acción de calentarse
(ante una fogata) Tenä ge ko ra hnahni
hange tsu̱di ra u̱ñä ra jäi. Dicen que por
calentarse le da la gripe a la gente.
hnani (hnǎni) s acción de ir a aventurar
Mä ga ma ra hnani, xahmä ga ma xá
ñho. Me voy de aventurero; a ver si me va
bien. Véase nani
hnani (hnani) s travesaño Ra hnatsi ya
ra ndäxjua; o stí dotsi nubu̱ gi thogi. El
travesaño ya es palo podrido, no se vaya a
quebrar cuando pases. Sinón. hnatsi Véase
nani
hnämäñu̱ (hnä́mä́ñu̱) s crítica Ra
hnämäñu̱ de na ra jäi, po̱nkua rá kue̱
nuä ra jäi too to̱tuí. La crítica de una
persona hace enojar a la persona a quien
critica. Véase ñämäñu̱
hnäthä (hnä́thä) s 1. empacho,
indigestión Ngubu̱ dí ko̱tsa hnäthä;
nzäge koñä ngu dá juadi ra hñuni dá
be̱ni. Como que eructo por empacho; tal
vez porque acabando de comer me acosté.
2. empachado Nuni ra metsi, xi ra
hnäthä, ngeä njatä di ñuni. Aquel niño
está empachado porque a cada rato come.
Variante hnäthä Véase näthä
hnäyo (hnä̌yo) s perro pardo Xi drí ho
nuä ra tu̱ka hnäyo; nubye̱ stí nte gi
raki. Me gusta ese perrito pardo; ahora que
crezca me lo regalas.
hnäyo tsatyo perros en celos; perro
pardo o gris
hnäza (hnäza) s tepozán (árbol) Ra hnäza
ra dänga bai ha xá ntati yá xi. El tepozán
es mata grande y sus hojas son cenizas.
hnehi [Act. indet. de nehi] consultar con
adivino
hnehi [Act. indet. de nehi] rifar
hnehi (hnéhi) s rifa Ha ra ngusadi mä dä
hnehi na ra nuni ha ra hnehi mä dä
hnestarihi
to̱te zu̱nga hñäto nxui. Van a rifar un
balón en la escuela y la rifa va a ser a las
ocho de la noche. Vocal nasal: hnëhï
hnei (hnei) s baile, bailable Ya pa ga
ngäxa nsadi ya bätsi habu̱raza ja ya hnei
ha ya ngusadi. En los días de clausura de
fin de curso de los alumnos, hay bailes en las
escuelas por dondequiera. Mä bätsi tapäbi
na ra he pa dä bo̱ni ha na ra hnei. A mi
hijo le piden el vestuario para salir en un
bailable. Vocal nasal: hnëi Véase nei
hneki [Act. indet. de neki] formar en fila
hneki (hnéki) vi 1. amanecer, esclarecer
Bi hneki xá ñho, dá ehe ha mä ngu.
Cuando amaneció bien, me vine de mi casa.
2. asomarse Ya bi hneki ra hyadi ha ra
ñäntho̱. Ya se asoma el sol en la cumbre
de la montaña.
3. parecer, verse Nuni ra jäi hneki ngu
ra hojäi, pe ge ra tsomu̱i. Aquella
persona parece muy buena, pero es mala.
Variante neki
hnemi (hnemi) s 1. estribos Yá nthutsi
ya fani, ra pe̱tsi ya hnemi ga bo̱jä ha ra
ga xifri. Unas monturas de caballos tienen
estribos de fierro y otras de suela.
2. pisadas (guitarra) Ya me̱mda gí handi
pe̱mda ko ya binxähi, ge pätua yá
hnemi. Los músicos que ves que tocan
con sus instrumentos conocen las pisadas.
3. planta del pie Bi mfotsi na ra bini
ha mä hnemi. Se me introdujo una
espina en la planta del pie. Sinón. 2:
ntomi, nthomi; 3: nxingua, hmeua
Véase neti
hneni (hneni) s hinchazón Rá ua nuni ra
jäi ya bi netsi ra hneni habu̱ bi za ra
keñä. El pie de la persona que picó la
víbora ya tiene hinchazón. Véase neni
hneñu (hneñu) s viaje, tránsito por
caminos Nuga hindí bu̱tho; nzäntho
nso̱ka ra hneñu. Yo nunca estoy aquí
nada más; todo el tiempo estoy de viaje.
Véase ñu
hnestarihi (hnestarǐhi) s 1. carrera Ya
bätsi ha ra ngusadi mä dä ñenga
hnestihi. Los alumnos de la escuela van a
competir en las carreras.
2. diarrea (fig.) Ra bätsi tsu̱di ra
hnestihi; dä netho di hñeni de rá
ndehe. El niño tiene diarrea. Es probable
hneti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
que esté enfermo de la mollera.
Variante hnestihi Véase nextihi
hneti (hnéti) s 1. golpiza con los pies,
tunda a puntapiés Nuni ra jäi bá tumba
na ra hneti ha ra ngo; xa mi nei ya jäi
mäxo̱tse de geä. A esa persona le dieron
una golpiza allá en la fiesta; hasta bailaban
sobre él.
2. pisotón Bi taka na ra hneti ha mä
ua, bestho bi poti. Me dieron un
pisotón en el pie; luego se me amorató.
Véase neti
hneti [Act. indet. de neti] atropellar
hneua (hneua) s rastreo, búsqueda de la
huella Nuni ra jäi hneki ngu yo ra
hneua, nzäge xa be̱di yá mboni. Se ve
que anda rastreando aquella persona; tal vez
ha perdido sus animales. Variante hneua
Véase neua
hnini (hnǐni) s 1. pueblo, ciudad Ga ne
hmä ga pädi gatho ya hnini ja hangu ra
ximhai. Quisiera conocer todas las
ciudades que hay en el mundo.
2. estado Ra hnini Ndämxei xi
tsamähotho ko ya to̱ho̱ mähotho. El
estado de Querétaro es muy hermoso con
sus bonitos cerros.
dähni s ciudad grande; capital
Rayohnini s Pueblo Nuevo
tu̱hnini s pueblo pequeño
hniñä (hniñä) s satisfacción por alimento
Ra ndämfri hingi tihi dä ño ko ra hniñä.
La res no camina apresuradamente por estar
muy llena. Variante hñiñä Véase niñä
hnipämfeni (hnǐpámfěni) s 1. orientación
Rá hnipämfeni ya nzaya geä pa hanja ra
jäi dä yo̱de. La orientación de los jueces
es hacer que la gente obedezca.
2. animación Véase nipa ra mfeni
hnogo (hnǒgo) s locura, rabia Rá hnogo
nuni ra jäi, tsa ya do ne ya xito. En su
locura, de aquella persona muerde piedras y
botellas. [Esp.: loco]
hnoho (hnoho) s 1. gordura Ko rá hnoho
nuni ra jäi menthi di yo. Por la gordura,
aquella persona está caminando con
dificultad.
2. grasa (de animal) Nu rá nziki ra
tsu̱di, ja gehni po̱ni ra nde̱ga. De la
grasa del puerco, de allí sale la manteca.
Sinón. 1: noho
94
hnohuí (hnohuí) vt colindar con algo
Sinón. hñodiui
hnoki [Act. indet. de noki] engordar
hnonte s buscador Véase honi, -te
hno̱ge (hnǒge) s 1. almuerzo que
corresponde al mediodía Mä nänä bi
hñätsi ra hno̱ge pa ya me̱fi. Mi mamá
llevó el almuerzo para los peones.
2. mediada, raspa de magueyes a
mediodía Ra tafi ga hno̱ge xá ñu,
hinxá ñixi. El aguamiel de la mediada
está dulce no está agria. Véase no̱ge
hno̱ni [Act. indet. de no̱ni] hablar de alguien
hno̱ni (hnǒ̱ni) s crítica, difamación Nuu̱
ya jäi nso̱ka ra hno̱ni di ho, ha ge
ñämäñu̱ de yá mikei. A esas personas les
gusta la crítica; hablan mal de su prójimo.
Véase no̱ni
hno̱nte s crítica; difamación
no̱nte s y vt persona que critica;
criticar
hno̱nte (hnó̱nte) s 1. crítica Ra hno̱nte
hingi ho, ngeä ja fu̱dini ya ntuhni. La
crítica no es buena, porque de allí nacen los
problemas.
2. difamación Ko ra hno̱nte tsa dä ma
fadi ra jäi. Por difamación, la gente
puede ir a la cárcel.
3. mención Véase no̱ni
hno̱te (hno̱te) s desobediencia Rá hno̱te
ra bätsi hingi ho, ngeä ri te rá ndähi. La
desobediencia del niño no está bien, porque
va creciendo su terquedad. Véase no̱te
hno̱tfi (hno̱tfi, hnǒ̱tfi) s medeo (reg.; la
raspa del maguey al mediodía) Mä dada xa
ma ra hno̱tfi. Mi papa se ha ido al medeo.
hno̱tse (hnó̱tse) 1. s atracadero, represa
Hñutsuäbi na rá hno̱tse ra tsanza pa
hinda ño. Ponle un atracadero al coche
para que no camine.
2. vi detenerse en algo, atrancarse en
algo Ra tsanza bi ño; himbi za dá
tsämi, bi hno̱tse ha na ra maye. El
coche se movió; no pude detenerlo y fue a
atrancarse en una roca.
3. s sostén Mäthoni dä thutsuäbi ra
ya hno̱tse yá ye̱ ya bai ga ixi pa hinda
uagi. Es necesario ponerle unos sostenes
a los brazos de las matas de durazno para
que no se quiebren. Sinón. ntho̱tse Véase
tho̱tse
95
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hnumänsu (hnúmä́nsu) s higiene,
limpieza Yá me̱fi ya ngu ga nto̱the
humba ntse̱di ya jäi dä nja ra hnumänsu
ha yá mu̱i. Los empleados de salubridad
recomiendan a las personas que practiquen
la higiene en sus hogares. Sinón. ntaxki
Véase numänsu
hnumänsu [Act. indet. de numänsu]
1. atender con esmero Ja ya hñuni
hustho too dri hnumänsu. Son
señaladas las personas a quienes dan
atención esmerada en los banquetes.
2. gratificar, agradecer Yá hmu mä tixu
xi dri hnumänsu ko ya baha po ra hoga
be̱fi. Los patrones de mi hija le
agradecen su buen trabajo dándole
obsequios.
hnumäntu̱tsa [Act. indet. de numäntu̱tsa]
ver con desprecio
hnumäñu̱ (hnumä́ñu̱) s desprecio a
alguien Ra hnumäñu̱ hingi ho, ngeä tsa
dä bo̱ho̱ na ra zu̱sta ha rá da nuä ra jäi
tu̱tsa. La acción de ver con desprecio no es
buena, porque le puede salir una perrilla en
el ojo a la persona despreciada. Véase nu, u̱
hnumäñu̱ [Act. indet. de numäñu̱] ver con
desprecio
hnupämfeni (hnǔpämfěni) s animación
Ra hnupämfeni di umba ra johya ra jäi
ne ra humu̱i. La animación alegra a la
gente y la consuela. Véase nu, mfeni
hnutua rá hmi [Act. indet. de nutua rá hmi]
atender con esmero Ra zi mbane hnutua
rá hmi ko na mohi ra hñuni xi xa
nto̱tse. Al compadre lo atienden le dan
esmero, hasta con un plato de comida
colmado.
hñadi (hñadi) s tizne, hollín Tämbi tsu̱
rá hñadi ya tse, xä nzimifi ha ra tsibi.
Quítale un poco de tizne a las ollas que se
han ahumado con el fuego.
hñaha (hñáha) s exhalación, jadeo Rá
hñaha nuni ra jäi nu mí yu̱ti ha ra
dehe, asta mi yaki rá ne ha mi no̱ntsi.
El jadeo de aquella persona fue cuando
entró en el agua y entonces abría la boca y
se paraba con las puntas de los pies.
hñahni (hñáhni) 1. vi sonar (agua cayendo
o muchas monedas sonando) Nuyu̱ ya xani
ga bojä ku̱ ha mä buxa dri hñahni. El
hñandi
dinero en sencillo que traigo en la bolsa está
sonando.
2. s ruido (de corrientes de agua o lluvia u
objetos movidos por el aire) To̱de rá
hñahni ya hanxiza nubu̱ thogi na ra
mboni i neti. Se oye el ruido de la
hojarasca al pasarla algún animal cuando
pasa. Variante hñaxni Sinón. 1: nzu̱ni; 2:
hitho
hñahni (hñahni) 1. vr calentarse (para
resistir la intensidad del frío) Ntiempo ja ra
tse̱, rabu̱ dri japi ra tse̱ dä hñahni na.
En tiempo de frío, hay ocasiones en que su
intensidad obliga a uno a calentarse.
2. s calentada frente al fuego Randi ko
ra hñahni ha ra tsibi, unga ra u̱ñä. Hay
ocasiones que por la calentada frente al
fuego pega gripe. Véase hahni
nthahni s calentada
Hñakala (Hñákála) Jacala (cabecera
municipal) Ja na ra hnini ha ra ñu pa
Ndäthe, hu Hñakala. Hay una ciudad por
el camino a Tamazunchale que se llama
Jacala. Variante Ñjakala Sinón. Meza,
Mäjätsi
hñaki (hñáki) 1. s mugre Rá hñaki nunä
ra pahni hingi ne dä yo̱ge. La mugre de
esta camisa no se quiere quitar.
2. adj mugroso Xi xá hñaki nuyu̱ ya
dutu, hängu di tähmi hingi ne dä bo.
Está muy mugrosa esta ropa; tanto
restregarla y no se limpia. Sinón. mbosti
Véase hyaki
hñakmeya tener por experiencia Véase häki,
hmeya
Hñamfri (Hñamfri) El Encino (pueblo de
Santiago de Anaya) De gehni Hñamfri ya
bi thutsi ra rayo nzaya. Allá, en El
Encino, ya se nombró al nuevo juez.
hñandi (hñandi) 1. s esposo, esposa Mä
tu̱ ya bi hyonga rá hñandi. Mi hijo ya
buscó esposa.
2. vr verse cara a cara, verse frente a
frente (personas o edificios) Véase handi
hñandi (hñándi) 1. v rec trabajar a medias
(tierra, animales, madera, etc.) Mä boti dí
hñandi ko mäna, ngeä hingi tsu̱ka ra
tse̱di ga pe̱se̱he̱. Trabajo a media de mi
siembra con otro, porque no me doy abasto
para hacerlo solo.
hñane
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. s mediero Bu̱i mä hñandi xi pe̱fi xá
ñho ya hai. Tengo mi mediero que
trabaja muy bien las tierras. Sinón. 1:
dega hñege, nthege; 2: hyandi Véase
handi
hyandatäxi s cabras a medias
hyanhuähi s milpa a medias, mediero
de milpas
unga hñandi vt dar a medias
hñane (hñane) s bostezo Rá hñane nuni
ra jäi di yaki gatho rá ne. En su bostezo
aquella persona abre toda la boca. Véase
hane
hñangi [Forma secundaria de hangi] hacerse
migajas
hñani (hñáni) 1. vi mirar por todos lados
Gatho ya bätsi dri hñani pa habu̱ xa ma
ra hñaxbo̱jä. Todos los niños están
mirando hacia donde va el avión.
2. s mirón Sinón. nu̱ti Véase hani
hñantyä (hñanthyä) 1. v rec carearse,
confrontarse Nubye̱ mä dä hñanthyä nuu̱
ya jäi o̱tätuhni. Hoy van a carearse esas
personas que suscitan pleitos.
2. s careo, confrontamiento Ra
hñanthyä mä dä nja zu̱nga re̱ta xudi.
El careo se va a hacer a las diez de la
mañana. Sinón. 2: nthanthyä Véase
hanthyä
hñantyo (hñantyo) s tizne de comal Gá
nkoxa ya hñadi ko ra hñantyo. Te
tiznaste con el tizne del comal.
Variante hantyo Véase hñadi, doyo
hñanga (hñanga) s ronquera, ronquedad
Ya pe̱tsi hñäto mäpa dí ñobe ra
hñanga. Ya hace ocho días que ando con
ronquera. Variante hñanjä
Sinón. njotyu̱ga Véase hyanga
hñastai (hñástai) s el amanecer de un día
de comercio (reg.), el día siguiente del
tianguis Me̱fa de ra hñastai joo ndunthi
ra jäi ha otho ra ma. Después del
amanecer del día de comercio no hay mucha
gente, y por lo tanto, no hay venta. Véase
hatsi, tai
hñati (hñǎti) adj pálido Nuni ra jäi
hnektho hñengaxithu, ngeä xi xá hñati.
Luego se nota que a aquella persona está
enferma de paludismo porque está muy
pálida. Sinón. hyati Véase hati
96
hñati (hñáti) vr engañarse Nuni ra metsi
di hñati se̱he̱, ngeä kamfribi nuä ra
nxutsi, ha nuä di ñoui mäna. Aquel
joven se engaña solo porque cree a esa
muchacha, y ella anda con otro. Véase hati
hñatui (hñatui) v rec engañarse (para vivir
juntos) Hindí ne hmäha ge mä tixu xä
hñatuí nuä ra ño̱ho̱, ha geä bi me̱fi. No
quería que mi hija se engañara con ese
hombre, y es lo que hizo. Véase hati
hñathmi (hñǎthmi) adj pálido Nuni ra
nxutsi xá hñathmi, po̱de di hñeni.
Aquella muchacha está pálida. Creo que está
enferma. Véase hñati, hmi
hñatsi (hñátsi, hñǎtsi) vi 1. volar Ra
ño̱ho̱ mäyabu̱ mi ne dä hñatsi ngu ya
hñaxazuue ha yá hua, ha bi zu̱di ko ra
hñaxbo̱jä. Tiempo ha que el hombre quería
volar como las aves, y lo logró por medio
del avión.
2. flotar Ha ra ndehe yo ya dänga
motsa di hñatsi mäñä ra dehe. En el
mar andan flotando sobre el agua barcos
muy grandes.
3. revolotear Bí hñaxni ya pada habu̱ bí
be̱nga ra mboni xä du. Están
revoloteando los zopilotes allá donde está
tirado el animal muerto. Sinón. 1: nsani
hñaxabo̱jä (hñáxábo̱ jä) s avión,
aeroplano, helicóptero Ko ya hñaxabo̱jä
na hängu yaä dä tso̱ni habu̱ di ma na,
ma di yabu̱. Con los aeroplanos en unas
cuantas horas llega uno a donde, va aunque
esté lejos. Variante hñaxbo̱jä Sinón. avio
Véase hñatsi, bo̱jä
hñaxni (hñáxni) vi sonar (maíz al moverlo)
Ra suni bi ne̱pa ra näni, nubu̱ dí äni di
hñaxni ra de̱thä. Al nixtamal le faltó cal;
cuando lo muevo suena el maíz vivo.
Variante hñahni
hñatsi (hñátsi) 1. s color pálido Xi ra
hñatsi nuni rá njäti xa jäti ra ngu. Está
muy pálido aquel color con que han pintado
la casa.
2. adj transparente (como cristal o tela)
Nuni ra dutu xá hñatsi koñä hinxá
pidi. Aquella tela es transparente porque
no está tupida. Sinón. 1: hyati Véase
hyatsi
97
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hñä (hñä) s agujero Na ra banjua bi yu̱ti
nuni ha rá hñä, nubye̱ mä ga xeti. Un
conejo se metió allí en ese agujero; ahora
voy a escarbar para sacarlo.
hñä [Forma secundaria de hä] tomar
hñä (hñä́) s 1. respiración Dí tsa na ra
u̱gi ha mä tiñä, kotka mä hñä. Siento un
dolor en el pecho que me quita la
respiración.
2. emanación, olor (de algo enterrado
debajo de la tierra) Tenä ge habu̱ tagi ra
bojä, nepu̱ dä tantsi, ko nuä rá hñä
di mveneno ra jäi. Cuentan que donde
hay dinero enterrado, al escarbar, con la
emanación se envenena la persona.
3. vapor Ha ya nsaha habu̱ joti, di
hño̱nthe na ko rá hñä ra dehe. En los
baños cerrados, se baña uno de sudor por
el vapor del agua.
hñädo (hñä́do) s 1. cueva Ha ra to̱ho̱ dá
handa na ra hñädo. En el cerro vi una
cueva.
2. covacha Ra banjua di nthitsi ha ya
hñädo ha ra to̱ho̱. El conejo se esconde
en las covachas del cerro. Véase hñä, do
hñäfi (hñä́fi) s 1. desperdicio, sobra Habu̱
di ñuni ya bätsi xika hñäfi tsogi. Los
niños dejan mucho desperdicio donde
comen.
2. bagazo Nubu̱ gi tsi ya ndu̱xyo ogi
näti ri hñäfi haburaza. Cuando comas
cañas no tires por dondequiera el bagazo.
Sinón. 1: mbongi; 2: paxi
hñähni (hñä́hni) s 1. averiguación
2. vocerío Ya jäi bi ñähni, po̱de di
tuhni, denda gekua to̱de ra hñähni.
Las personas están averiguando, creo que
están peleando; desde aquí se oye el
vocerío. Sinón. ñähni Véase ñä
hñähñä [Forma secundaria de hähñä] revivir,
resucitar
hñähñu (hñähñu) s lengua de los otomíes,
otomí Variante ñhäñhu Sinón. hñähñä,
hñäihmu
hñäi [Forma secundaria de häi] sacar
hñäihmu (hñäihmǔ) s otomí (el idioma
indígena del Mezquital) Ra hñäihmu dá
pädi de mä nänä y de mä dada. Aprendí
el otomí de mi madre y de mi padre.
Sinón. hñähñu Véase hñäki, hmu
hñängue̱nda
hñäjuai (hñäjuai) s persona que porta
cuchillo Nuni ra jäi ra hñäjuai, tenä ge
ngeä bu̱i yá ntsu̱hu̱. Vi que aquella
persona porta cuchillo; dicen que porque
tiene enemigos. Sinón. mfoxjuai Véase hä,
juai
hñäki [Forma secundaria de häki] quitarse
hñäkmanza (hñä́kmánza) s persona que
recoge platos de la mesa Nuä ra nxutsi
bu̱ i ga be̱go ha rá ngu ra hmu, go geä ra
ñhäkmanza ha ra mexa. La muchacha que
está de criada en la casa de mi patrón es la
que recoge los platos de la mesa.
Sinón. hñäkmohi Véase hñäki, manza
hñäkmeya [Forma secundaria de häkmeya]
darse cuenta
hñämäñu̱ (hñä́mä́ñu̱) 1. s deseo de
hacerle mal a alguien (por odio o envidia)
Nuni ra bale pe̱ska ra hñämäñu̱, di desia
ga nthe̱se̱be, nä. Aquel tipo tiene ganas
de hacerme un mal; dice que desea que nos
encontremos solos.
2. [Act. indet. de ñámäñu̱] critican,
hablan mal de alguien Xi hñämäñu̱ de
mä ku ha hindí pädi hänja. Hablan muy
mal de mi hermano y no sé por qué. Véase
ñämäñu̱
hñämbadehe (hñä́mbádéhe) vi arrebatar el
agua Nuyu̱ yoho ya ñunthe di hñämbadehe, ngeä otho ndunthi ra dehe.
Aquellos dos regadores se arrebatan el agua,
porque no hay mucha. Sinón. uengadehe
Véase hämbi, dehe
hñämbante̱i (hñä́mbánte̱i) vi arrebatar la
yunta Yá tu̱ nuni ra dada di
hñämbante̱i, ngeä mähye̱gi ra zänä di
fu̱tsi ya hai. Los hijos de aquel padre se
arrebatan la yunta, porque en un mismo mes
barbechan sus tierras. Véase hñämbi, nte̱i
hñämbändä (hñämbändä) vi arrebatar la
autoridad Ha mä hnini tata je̱ya di
hñämbandä. En mi pueblo cada año se
arrebatan la autoridad unos a otros.
Sinón. uenganzaya Véase hämbi, ndä
́
hñämfo̱ (hñämfo̱
) s español, castellano Ra
hñämfo̱ xa ntu̱ngi ha mära ya hai de ra
ximhai. El idioma español se ha extendido
por varios países del mundo. Véase ñämfo̱
hñängue̱nda (hñänguě̱nda) 1. vr aparentar,
parecer Rá hmi nuni ra metsi
hñänoya
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hñängue̱nda rá hmi na ra nxutsi. La cara
de aquel muchacho parece de muchacha.
2. vr ser como si fuera Mä tu̱ mädä, go
geä hñängue̱nda ra dada ha ra ngu. Mi
hijo mayor es como si fuera el padre de la
casa.
3. vr apuntar (cantidad) Nuni ha ra
de̱nda, hñängue̱nda hangu nuä dí fia.
Allá en la tienda apuntan cuánto es lo que
me fían.
4. [imperativo de hängue̱nda] contar
(enumerando) Tixu, hñängue̱nda hangu
ya mboni dí pe̱tsihu̱. Hija, cuenta
cuántos animales tenemos. Véase
hängue̱nda
hñänoya (hñä̌noya) s intrigante Nuni ra
jäi ra hñänoya de ha ra hmuntsi pa
xiptho mä ntsu̱hu̱ nuä te dí mäñhu̱.
Aquel es el intrigante en la junta, y le cuenta
nada más a nuestros enemigos lo que
decimos. Véase hä, noya
hñänsoki (hñä̌nsóki) s 1. persona
encargada de las llaves Ha ra ngusadi bu̱i
na ra hñänsoki, pa xoki ne koti ra
ngusadi. Allá en la escuela hay una
persona que es la encargada de las llaves
para abrir y cerrar la escuela.
2. alcaide Ra hñänsoki mi hopa ra
yofadi dä ñunguí rá be̱hnä. El alcaide
le permitía al reo tomar sus alimentos con
su esposa.
3. canalero (reg.) Persona autorizada para
repartir agua de riego Mí zo̱ho̱ ra
hñänsoki, bi xoka ra dehe pa dá
ñunthe. Al llegar el canalero, abrió la
compuerta y yo regué. Sinón. gänsoki
Véase hä, nsoki
hñäspi (hñä́spi, hñä̌spi) s traedor de
lumbre, persona que va a traer lumbre
Tengi drá hñäspi, ngeä hyastho dí adi ra
tsibi ha ya nangu. Me dicen traedor de
lumbre, porque diario pido lumbre a los
vecinos. Sinón. yaspi Véase hätsi, tsibi
hñäto (hñä́to) adj ocho Dá tai hñäto ya
mboni, pa ga hoki ra thumngo̱. Compré
ocho animales para hacer barbacoa. Véase
hñu, -to
asta hñäto de aquí a ocho días
zu̱nga hñäto a las ocho horas
nhñäto octavo
98
hñätonthebe (hñä́tónthebe) adj
ochocientos Pe̱tsi hñätonthebe yá o̱ni ra
Mänue ha ra njoti. Manuel tiene
ochocientas gallinas en el corral.
hñätäjuä (hñä̌täjuä̌) s 1. milagro Mä
dathi ra hñääjuä xä hatsi te. Es un
milagro que mi enfermo haya amanecido
con vida.
2. con trabajo Ya mboni, ra hñätäjuä
yo ko yá no̱xke. Los animales caminan
con trabajo, por flacos.
3. con sacrificio Nuga xi drí ntäki ha ra
be̱fi pa ra hñätäjuä dí ñumbe mä
bätsi. Yo me maltrato en el trabajo; así,
con sacrificio me mantengo con mis hijos.
4. escasamente, apenas Mä tu̱ di mpe̱fi,
ra hnätäjuä uni na nthebe mbe̱xo ra
nhñätomäpa. Mi hijo que trabaja
escasamante da cien pesos a la semana.
5. con dificultad Koñä xá mädi
hängutho ra hñätäjuä thogi ra te na.
Como está caro todo, con dificultad pasa
uno la vida.
6. por la providencia Xika ntsomu̱i ha
ra ximhai, ra hñäjuä tse̱tkahu̱ ra
memhetsi. Hay tanta maldad en el
mundo, que sólo por la providencia del
Altísimo la soportamos.
7. por consideración Mä dada ra hñäjuä
raki pa nuä ga tsi. Mi padre me da lo
que he de comer por consideración.
8. quién sabe Mände dá po̱tsua rá he̱mi
ra Xuua ha ra tsu̱tbi, hñäjuä ua dä gäi
o hina. Ayer le saqué una cita a Juan
ante la autoridad, quien sabe si se va a
presentar o no. Sinón. ho̱ntajuä Véase
hñä, Ajuä
hñäto (hñä̌to) s 1. varista (reg.), ayudante
del juez auxiliar Ga domingo thogi ra
hñäto, xipi ya jäi dä ma ra mhuntsi.
Los domingos pasa el varista a decirle a la
gente que vayan a la reunión.
2. alguacil (policía, judicial) Bi zo̱ho̱ ya
hñäto, mi honi ra hyote. Llegaron los
alguaciles; buscaban al asesino. Véase hä,
to
hñäthe (hñä̌the) s persona que acarrea
agua, aguador Ra Xuua go geä ra hñäthe
ha ra ngo. Juan es el acarreador de agua
en la fiesta. Sinón. denga dehe Véase
hätsi, dehe
99
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hñätsi [Forma secundaria de hätsi] llevar
hñätsi (hñä̌tsi) v rec ser semejante a
(persona), asemejarse, parecerse Mä bätsi
rí hñätsi rá dada. Mi hijo es semejante a
su padre. Dá handa na ra jäi rí hñätsi
na ra mengu mä hai. Vi a una persona
que se parece a uno de mi pueblo.
hñätsi (hñä́tsǐ) s dentista Ra hñätsi ya
bi hñäbga ya tsi otsi. El dentista ya me
sacó las muelas careadas. Véase hñäki, tsi
hñätsu̱thuí (hñä́tsu̱thuí) s 1. gobierno (el
que manda), presidente Rá hñätsu̱thuí
Monda bi ma ra ntso̱nte. Fue a visitar al
gobierno de México.
2. gobernador Rá hñätsu̱thuí Nju̱nthe
bi thäki. Destituyeron al gobernador de
Pachuca. Sinón. ndä Véase hä, tsu̱tbi
hñäxmänxa (hñä̌xmä́nxa) s asador de
elote Nuni ra metsi go gehni ra
hñäxmänxa di nuyu̱ ya me̱fi. Aquel
muchacho es el asador de elotes de aquellos
peones. Véase häxi, mänxa
hñäti (hñä́ti) 1. [Act. indet. de ñä́ti]
prometer Mä tu̱, hñäti dä tumbäbi ra
hai. A mi hijo le prometen darle la
herencia.
2. s sacrificio Tenä ge pa dä ñudi ra
tsondähi mähyoni na ra hñäti. Dicen
que para que aparezca el diablo es
necesario un sacrificio.
3. s ofrenda Tenä ge yá hñäti ya
hu̱ste hingi ho dä tsi. Dicen que no es
bueno comer las ofrendas de los difuntos.
Véase ñäti
hñe (hñé) s 1. barranca Ha ra hñe Zi
Momu yo ra dehe nzäntho. En la
barranca de Arenalito siempre hay agua.
2. despeñadero Ha ra hñe bí o na ra
bo̱jä xä mpu̱ntsi. En el despeñadero hay
un camión volteado.
3. precipicio Mä stá tagi ha ra hñe
mände nubu̱ dá hemi, ngeä bi ti mä
da. Ayer me iba yo a caer en el precipicio
cuando me asomé, porque la vista me hizo
perder el equilibrio. Vocal nasal: hñë
Sinón. hño̱mi
hñe (hñé) adj profundo, hondo Xi xá hñe
ha nuä ra hñe habu̱ bi zo ra bo̱jä bi
mpu̱ntsi. Está muy profundo el barranco
donde cayó el carro que se volteó. Vocal
nasal: hñë
hñentho
hñe (hñě) s espejo Ha ra hñe dí handi
tengu mä hmi. En el espejo veo cómo es
mi cara.
hñe (hñě) 1. s vestida (reg.), el vestir
Mäna xá hñei rá hñe ra nxutsi ke ge ra
tsu̱ntu̱. Es más difícil la vestida de una
muchacha que de un muchacho.
2. vr vestirse Ha ra hu̱ste gatho ya
mendumu̱i xä hñe ga mboi. Donde está
el cadáver todos los dolientes están
vestidos de negro. Ya di hñe ra xampäte
pa dä ma ra ngusadi. Ya se viste el
estudiante para que ir a clases. Véase he
hñeda (hñéda) s anteojos, lentes Ko mä
hñeda mäna dí handi xá ñho. Con mis
anteojos veo mejor. Véase hñe, da
hñehe [Forma secundaria de hehe] toser
hñehe (hñehe) s tos Rá hñehe nuni ra
tsu̱ntu̱ ya ngu na ra ndäxjua. La tos de
aquel muchacho ya es como la de un
anciano. Véase hehe
hñei (hñei) 1. adj difícil Xá hñei ga ñäni
ra hñeniä. Es difícil sanarme de esa
enfermedad.
2. vt extrañar, echar de menos Ra bätsi
di hñei rá dada nu bi ma; bi hñeni. El
niño extraña a su papá desde que se fue;
hasta se ha enfermado. Vocal nasal: hñëi
Sinón. 1: hñetitho; 2: beni, mbeni Véase
hei
hñeki [Forma secundaria de heki] agujerar
hñenga bo̱da está enfermo de mal de ojo;
enfermedad de los ojos Sinón. hñenga u̱da
hñeni (hñeni) 1. vi enfermar Pe̱tsi ya pa
dí hñeni ha hingi tsa ga ñäni. Tengo días
de estar enfermo y no he podido sanar.
2. s enfermedad Ya hñeni xá ntsuni,
ngeä hime̱ ñäni ra jäi. Las
enfermedades son peligrosas porque no
sanan pronto las personas. Vocal nasal:
hñëni
hñentho (hñentho) 1. vi estar enfermo
todavía Ra Xuua di hñentho; hinxa ñäni.
Juan todavía está enfermo; no se ha
aliviado.
2. vt extrañar todavía Ra tu̱ntfani di
hñentho rá nänä. La vaca chica todavía
extraña a la nana.
3. vi estar vacío Véase hñeni, -tho
hñentho (hñéntho) vi zangolotearse Ya
mädo dá u̱ti ha ra dehe di hñentho, pe
hñeno̱ni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nuä dä nju̱tsi geä xä zi ra ndähi. Los
huevos que eché en el agua se zangolotean
nada más; los que flotan son los que han
chupado el aire.
hñeno̱ni (hñenǒ̱ni) s 1. gallina enferma
Na ra hñeno̱ni xä du mänxui ha ra ähä.
Una gallina enferma se murió anoche en
donde dormía.
2. enfermedad de gallinas Ra hñeno̱ni bi
dege mä o̱ni, bi hyo. La enfermedad de
gallinas mató todas mis gallinas.
Sinón. nduni Véase hñeni, o̱ni
hñestä (hñéstä̌) s persona de cabello
tupido Nuni ra metsi, ra hñestä. Aquel
muchacho es de cabello tupido. Véase stä
hñetitho (hñětitho) vi, s ser difícil, ser
peligroso Nuä ri dumu̱i gi xikagi xá
hñetitho. El problema que me cuentas es
difícil. Véase hñei, -ti, -tho
hñetitho [Forma secundaria de hetitho]
mirar nada más
hñeti (hñeti) s hilandero, hilador Xä
mani na ra hñeti; heti na tuti ra
santhe. Ahí va un hilandero hilando un
manojo de ixtle. Véase heti
hñetse (hñětse) vr 1. cubrirse Nui,
hñetse pa hindä fanä ya ginue. Tú
cúbrete para que no se te acerquen las
moscas.
2. cobijarse Na mä bätsi di hñetse ga
xui y nu mäna di nxaki. Uno de mis
niños se cobija en la noche y el otro se
descobija. Sinón. nkomi Véase hetse
hñetsi (hñětsi) 1. adj alto Ya to̱ndgu xá
hñetsi. Son altas las casas de dos pisos.
2. s altura Rá hñetsi mähetsi, ya
motho ya te̱ni. La altura del cielo es de
miles de metros. Véase hetsi
hñetsi (hñétsi) vi flotar Ra bota di po ra
ndähi hingi ku̱i ha ra dehe; ho̱nse̱ di
hñetsi. El cuero conteniendo aire no se
hunde en el agua, nada más flota. Tenä ge
nuä ra jäi di jäti ha ra dehe, ngätsi di
hñestho. Dicen que la persona que se
ahoga en el agua, después nada más flota.
Vocal nasal: hñëtsi
hñete (hñěte) adj ahogante, acre, picante
(el olor del humo o del chile quemado) Xá
hñete yá mfonti ya ñi bí teti. Está
fuerte el olor de los chiles que están
tostando. Ra bifi xá hñete ha hinto tsa
100
dä jotsi. El humo es ahogante y no deja
respirar a nadie. Variante hñěte Véase
hete, hete
hñe̱gi (hñé̱gi) adj apestoso, con olor a
orina Rá nguñyo ya yo, xá hñe̱gi. El
corral del ganado menor está apestoso.
Sinón. ntso
hñe̱ki (hñé̱ki) 1. vi segar Nuga dí hñe̱ki
ko ra uadañä. Yo siego con la guadaña.
2. s segador Véase he̱ki
hñe̱kuí (hñe̱kuí) v rec 1. parecerse a, ser
semejante a Ra Xuua di hñe̱kuí ko rá ku.
Juan es parecido a su hermano.
2. compararse con Iho, ogi hñe̱kuí ya
dänga jäi. Hijo, no te compares con las
personas mayores. Sinón. 1: ngutho; 2:
hñuxhui
hñe̱ni (hñé̱ni) vi jadear Denda ha mä
be̱fi dá nestihi ngeä uäi, ha dá tso̱ho̱ dí
ñhe̱ni. Desde mi trabajo corrí porque está
lloviendo, y llegué jadeando. Sinón. tihñä
hñe̱nthe (hñé̱nthe) s persona que surca,
surcador Ra hñe̱nthe, himbi hogi yá the.
Al surcador no le salieron bien los surcos.
Sinón. hye̱nthe Véase he̱ni, the
hñe̱ua (hñě̱ua) s pie desigual Rá hñe̱ua
nuni ra jäi to̱hni ha ra hai. El pie
desigual de aquella persona pisa la tierra en
punta. Variante hye̱ua Véase hye̱he̱, ua
hñe̱ti (hñé̱ti) adj 1. picoso Ja na ra
uada ya ye̱xuada xá ñu, pe ya dä tsi
ndunthi xá ñhe̱ti. Hay un maguey de
pencas dulces, pero cuando se come mucho
es picoso.
2. sabor desagradable Ra sei xä hñe̱ti
bu̱ tati ya detauada. El pulque es de
sabor desagradable si es de magueyes
tiernos.
hñe̱tsi (hñě̱tsi) adj disparejo, desigual Xá
hñe̱tsi mä stä bá o̱te ra ñäste. El
peluquero dejó mi cabello disparejo.
hñi (hñi) vr bañarse Véase hi
Hñiliapa (Hñíliápa) Jiliapan (pueblo de
Pacula) Po Hñiliapa ja ya ati ga fosfora.
Por Jiliapan hay minas de fósforo.
Variante Njiliápa
hñiñä (hñiñä) s la satisfacción, saciedad,
hartadura (por comer) Véase niñä
hñiti (hñiti) v rec bañarse el uno al otro
Nuyu̱ yoho ya nxaha di hñiti. Aquellos
101
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
dos bañistas se bañan el uno al otro. Véase
hiti
hño (hño) s 1. bien, beneficio Na ra jäi
dá o̱tua na ra hño ha nuä bi jamädi. Le
hice un bien a una persona y ella me lo
agradeció.
2. bondad Rá hño Ajuä bu̱i ko ngeke.
Está conmigo la bondad de Dios. Sinón. 1:
fabo; 2: hmäte Véase ho
hño adj 1. bueno Na mä pahni dá tai ya
ra mbongi, pe tobye̱ xá ñho. La camisa
que compré ya es usada, pero todavía está
buena.
2. bien ―Hmu, dá juadi nuä ndí pe̱fi
ha mentä gá tso̱ho̱, ra Xuua mi ñunthe
dá faxhmähä. ―Xa hño. ―Patrón,
terminé lo que estaba haciendo, y
mientras usted llegaba ayudé a Juan, que
estaba regando. ―Está bien.
xä hñohmä estaría bien
xä hño ra ye̱ tiene capacidad, tiene
éxito en algún trabajo
hño [Forma secundaria de ho] equivocarse
hñodu [Forma secundaria de hodu] asesinar
hñogajäi (hñǒgájäi) 1. s bondad Nuua
ha ra ximhai mäna ndunthi ra ntsomu̱i
de ge ra hñogajäi. Aquí, en la tierra, es
mucho mayor la maldad que la bondad.
2. vi convertirse en buena gente Nuä ra
jäi mrá tsomu̱i ya, bi hñogajäi. Esa
persona que era mala ya se convirtió en
buena persona. Sinón. hñojäi Véase
hoga, jäi
hñogamfeni (hñǒgámfěni) 1. vi pensar
bien, meditar Dá hñogamfeni pa hindá
ñämäñu̱ nuä dá mä. Primero medité bien
lo que iba decir para que no hablara mal la
gente de mis palabras.
2. s buen pensamiento, buena idea,
buena táctica Tixu, xi ra hñogamfeni,
ogi beni gi nthäti. Hija, sé de buenos
pensamientos; no pienses en casarte.
Véase hoga, mfeni
hñogamu̱i (hñǒgámu̱i) s vida feliz, vida
tranquila Tenä ge ra hñogamu̱i di umba
rá nzaki ra ngo̱kei. Dicen que la vida feliz
le da vigor al cuerpo. Véase hoga, mui
hñogaño̱de (hñǒgáño̱de) 1. s obediencia
Rá hñogaño̱de ya me̱fi di umba ra johya
rá hmu. La obediencia de los peones le
causa alegría al patrón.
hñoya
2. vi ser bien obediente Na mä bätsi xi
mrá tsoyo̱de, pe nubye̱ ya bi
hñogaño̱de. Un hijo mío era muy
desobediente pero ahora ya se hizo hijo
bien obediente. Variante hñogayode
Véase hoga, o̱de
hñohuí (hñohuí) v rec colindar con Ra hai
ra Xuua di hñohuí ra hnini. La tierra de
Juan colinda con el pueblo. Sinón. nto̱nguí
hyodi s lindero
hñojäi (hñójä́i) 1. s buena gente Ra
hñojäi, geä xá ñho ante Ajuä ne ya jäi.
Ser buena gente es bueno ante Dios y la
gente.
2. vi convertirse en buena gente Ra
Xuua ya bi hñojäi y mrá tsomu̱i. Juan
ya se convirtió en una buena persona y era
malo. Sinón. hñogajäi Véase ho, jäi
hñoki (hñóki) vr 1. arreglarse Ya dí hñoki
ga ma tai. Ya me estoy arreglando para ir
al centro.
2. prepararse Hñoki bu̱, Finä, ga maha
Monda. Prepárate pues, Rufina, para
irnos a México.
3. prevenirse Xuua, hñoki, youa ri
ntsu̱huí ha ra ngo. Prevente, Juan; aquí
en la fiesta anda tu enemigo.
4. alistarse Dí hñoki nubu̱ dí kätsi mä
ntsu̱be. Cuando visito a mi enemigo me
alisto. Véase hoki
hñomngo̱ [Forma secundaria de hongo̱]
matar animales
hñose̱ (hñóse̱) vr 1. matarse a sí mismo Ra
tsatyo bi zo ra dehe habu̱ himbi za bi
bo̱ni ha bi hñose̱. El perro se cayó en el
agua, donde no podía salir, y así se mató.
2. suicidarse Ra me̱tsbojä xkí dekuä yá
bojä ya jäi ha bi hñose̱. El banquero
había malgastado el dinero de la gente y
se suicidió.
hñosko (hñǒsko) vi ponerse josco Ra ya
tu̱ka ndämfri dä mu̱i ko yá xi xá
nkasti, ngätsi di hñosko. Algunas vacas
chicas nacen con el pelo amarillo, después se
ponen joscas. Sinón. me̱tsi
hosko adj josco, hosco
hñote [Forma secundaria de hote] asesinar,
matar
hñoya (hñoya) 1. s escasez, pobreza Xi dí
tho na ra hñoya ga bojä. Estoy pasando
una pobreza de dinero.
hñoti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. vi hacerse pobre
3. vi quedar huérfano Véase hyoya
hñoti (hñóti) v rec consolarse el uno al
otro, acariciarse el uno al otro Véase hoti
hño̱hmi (hñǒ̱hmi) adj 1. frondoso Xi xá
hño̱hmi nuä ra dänga bai ga za de
Uajaka. Está frondoso el árbol grande de
Oaxaca.
2. gordo Ra ndämfri dí ratsai xá
hño̱hmi, hinxá no̱xke. La res que te
vendo está gorda; no está flaca.
hño̱hni (hñǒ̱hni) vi hacerse frondoso Ra
bai ga igo di hño̱hni. La mata de higo se
hace frondosa. Sinón. hño̱hmi Véase ho̱hni
hño̱me (hñǒ̱me) vi estar de madrastra
(reg.), hacerse madrastra Nuni ra be̱hñä di
hño̱me, ngeä di su yá bätsi rá mu̱di
be̱hñä rá däme. Aquella mujer está de
madrastra, porque cuida a los hijos de la
primera esposa de su esposo. Véase ho̱me
hño̱mi (hño̱mi) s 1. bajada, descenso
Nuä ra bo̱jä dá ehe, nubu̱ mi käi ha ya
hño̱mi asta ngu mi mpantsi mä xefo. En
el camión que vine, cuando descendía en las
bajadas, como que se me retorcían hasta los
intestinos.
2. ladera, declive Naki dá käi ko mä
bicicleta ha na ra ñu ra hño̱mi. Una
vez bajé con mi bicicleta en un camino
que era una ladera. Sinón. 1: ngäi; 2:
me̱mi Véase ho̱mi
hño̱ngu [Forma secundaria de ho̱ngu]
construir casa
hño̱nthe (hño̱nthe) vi sudar mucho Nubu̱
dí ñuni xi dí hño̱nthe. Cuando tomo los
alimentos sudo mucho. Sinón. nxanthe
Véase ho̱e, dehe
hño̱te (hño̱te) vr 1. entremeterse donde
no conviene Yoho ya jäi mi tuhni, dá
hño̱te madetho de geu̱ pa dá heke.
Estaban peleando dos personas, y me
entremetí para separarlos.
2. meterse (en asunto ajeno) Ra Xuua bi
däkagi ha ra tsu̱tuí, ngeä bi hño̱te ra
Beto pa bi matsi. Juan me ganó porque
se metió Roberto para ayudarle.
Sinón. nthinti, mete, mfoti Véase ho̱te
hño̱thyä (hñó̱thyä) vi regañar, reprender
Dí hño̱thyä ha mä ngu bu̱ himä nihi
tingi o otho mä dutu xá ntaxi. En mi
102
casa regaño si no me dan pronto de comer o
no tengo la ropa limpia. Sinón. tsu̱te
ntho̱thyä s regaño
hyo̱thyä s regañón
hño̱tse (hñó̱tse) v rec 1. contagiarse,
echarse algo uno al otro Ya dathi ha ra
ngu ga nto̱the di hño̱tse ya hñeni. Los
enfermos en el hospital se contagian las
enfermedades.
2. maldecirse Nuyu̱ yoho ya be̱hñä di
hño̱tse, ngeä di uengadäme. Aquellas
dos mujeres se maldicen, porque discuten
por el marido. Sinón. ntsani, nte̱ntsäte
Véase ho̱tse
hño̱xu (hñǒ̱xu) vi convertirse en entenada
Nuni ra ra nxutsi di hño̱xu, ngeä rá
nänä bi hyoni mäna rá däme. Aquella
muchacha se conviertió en entenada, porque
su mamá buscó otro marido. Véase ho̱xu
hñu (hñǔ) 1. adj tres Rá hñu ra hunio mä
ga nthäti. El tres de junio me voy a casar.
2. vi ser tres Mä me̱fi di hñu yo ra
boti. Mis peones son los tres que andan
en la siembra.
3. adj tres Hñu ya ndämfri dí taki
hyastho. Pastoreo tres vacas diario.
nhñu s tercero
ra nhñuki la tercera vez
hñupa s tercer día
hñu [Forma secundaria de hu] hornear
hñu (hñu) s camote de ciertas plantas,
tronco de agave (con pencas o sin ellas)
hñudi [Forma secundaria de hudi] sentarse
hñudmi (hñúdmi) s tres reales (que equivale
a treinta y siete centavos y medio) Mäntebu̱
hñudmi ra bojä ya xi mi ndunthi, ngeä
gatho nuä mi thai ga centavo ha ga
ndensentabo. Anteriormente tres reales ya
era mucho dinero, porque todo se compraba
de a centavo y a de medio centavo. Véase
hñu, domi
hñumngo̱ (hñǔmngo̱) s barbacoyero Ra
Xuua ra hñumngo̱, ngeä ra mathumngo̱.
Juan es barbacoyero, porque es vendedor de
barbacoa. Véase hu, ngo̱
hñumu̱i (hñúmu̱i) s consolación Ra
hñumu̱i häki ra dumu̱i. La consolación
anula la tristeza. Véase hudi, mu̱i
hñumxui (hñúmxui) s tercera noche Ya ra
hñumxui dí ñunthe ha hingi tsa ga
103
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
juadi. Ya es la tercera noche que riego y no
puedo terminar. Véase hñu, xui
hñumäthuhu (hñumä́thǔhu) s persona
que pone apodos Tengi drá
hñumäthuhu, ngeä dí humba yá thuhu,
ya mboni, ya bai za nehe ya jäi. Me
dicen “persona que pone apodos”, porque le
pongo apodos a los animales, los árboles y
hasta a las personas. Variante hñumthuhu
Véase humbi, thuhu
hñumba thuhu (hñumba thǔhu) ambos se
ponen apodos Ra Xuua ko ra Beto di
hñumba thuhu. Ambos Juan y Roberto, se
ponen apodos.
hñumbamu̱i (hñumbamu̱i) v rec
consolarse Nuyu̱ yoho ya jäi bá po̱ni ha
ra ngu ga nto̱the di hñumbamu̱i.
Aquellas dos personas que salieron del
hospital se consuelan la una a la otra.
hñumthuhu [Variante de hñumäthuhu]
persona que pone apodos
hñungamboni (hñúngámbóóni) s
pesebre Pancho, hoga na mä
hñungamboni, pa ya hinga po̱kua ha ra
hai yá ndäpo mä ndämfri. Pancho,
constrúyeme un pesebre para no tirar en el
suelo la hierba de mis reses.
Sinón. ntingamboni Véase hñuni, mboni
hñuni (hñúni) s 1. alimento Rá hñuni mä
däme ya dá hoki. Ya le hice el alimento a
mi esposo.
2. comida Ra hñuni di umba rá nzaki ra
ndoyo. La comida le da fuerzas al
cuerpo. Véase ñuni
hñunthebe (hñúnthebe) adj trescientos Dí
tähä hñunthebe mäde mbe̱xo ra pa.
Gano trescientos cincuenta pesos al día.
Véase hñu, nthebe
hñupa (hñúpa) s tercer día Ata ra hñupa
bi ntagi ra hu̱ste. Se dilataron hasta el
tercer día para enterrar el cadáver.
ra hñu paa después de tres días
hñurate (hñúráte) adj sesenta Ra
ngo̱btsu̱di di mui hñurate mbe̱xo ra
te̱ni. Cuesta sesenta pesos el kilo carne de
puerco. Véase hñu, nate
hñuratemäre̱ta (hñúrátemäré̱ta) adj
setenta Ha ra hmuntsi bi tso̱ni hñurate
ne re̱ta ya jäi. A la junta llegaron setenta
personas. Variante hñuráte ne re̱ta
hñuki
hñutsi (hñútsi) v rec ponerse de acuerdo
Ya jäi di hñutsi pa häni ya hai. Las
personas se ponen de acuerdo para
expropiar tierras.
hñutsi [Forma secundaria de hutsi] 1. poner
(encima)
2. sentar Ra zi tiya bi hñutsi ra
thuhni. La anciana se sentó sobre el
banco.
3. aumentarse Ya bi hñutsi rá muhuí ra
de̱thä. Ya aumentó el precio del maíz.
hñutsi s aumento
hñui (hñui) s tenamaxtle, tenamaste (tres
piedras del fogón) Ya dá honga hñu ya do
pa ga hñui. Ya busqué tres piedras para
tenamaste. Véase hñu
hñuxadi (hñúxádi) 1. vi hacerse tarde Mä
me̱fi bi yu̱ti ya bi hñuxadi ha ra be̱fi.
Mis peones entraron ya que se hacía tarde al
trabajo.
2. vi hacerse mediodía Di hñuxadi gi
hänki te ga tsi. Cuando sea el mediodía
me traes de comer.
3. s tarde The̱ ra hñuxadi. Se le hace
tarde. Sinón. 1: nde; 2: ndemäpa Véase
hutsi, hyadi
hñuxamfeni (hñúxámfěni) persona mal
pensada Nuni ra jäi ra hñuxamfeni,
ngeä dá embi di mpe̱fi xá ñho, bestho bi
ñengi: ¿ua go nui?. Aquella persona es
mal pensada, porque nada más le dije que
trabaja bien, luego me dijo: ¿serás tú?
Variante hñuxmfeni Véase hñutsi, mfeni
hñuxuí (hñuxuí) v rec 1. tener relación
sexual (lícita o ilícita), fornicar Tenä ge
hingi ho too dä hñuxuí ya tsobe̱hñä,
ngeä ra di ñheni, nä. Dicen que no es
bueno fornicar con las mujeres de mala vida,
porque dicen que algunas están enfermas.
2. igualarse, compararse (reg.) Ra boxi
di hñuxuí nuni ra tani, mä dä be̱di. El
gallo se iguala con aquel guajolote y va a
perder. Nuge Xuua, ogi hñuxhuí na ra
be̱hñä, hñuxhuí nari mi ño̱ho̱ui. Oye,
Juan, no te iguales con una mujer;
compárate con otro hombre.
Variante hñuxhui
hñuki (hñúki) s 1. tres veces Ya ra
hñuki dí pa ha ra ñei dí ño̱the. Ya van
tres veces que voy al doctor a curación.
2. tercera vez Ra hñuki dá ma Monda
hñusfu̱i
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ya dá pädi dá yo. A la tercera vez que
fuí a México aprendí a andar allí. Véase
hñu, miki
hñusfu̱i (hñusfu̱i) s persona que
acostumbra ponerse sombrero Ya jäi
mäyabu̱ myá hñusfu̱i. Las personas
antiguas eran personas que se ponían
sombreros. Véase hutsi, fu̱i
hñutsi [Forma secundaria de hutsi]
aumentar
hñu̱ (hñú̱, hñǔ̱) 1. adj pesado Mä ro̱zä ga
thehñä dá ndu pa tai, xmá hñu̱. Estaba
pesado mi costal de carbón que cargué para
el centro.
2. s peso Hñurate te̱ni rá hñu̱ mä
ndoyo. Mi peso es sesenta kilos.
hñu̱fi (hñú̱fi) 1. v rec abrazarse Ya nzu̱pa
di hñu̱fi nehe nubu̱ handi ra jäi xä
hñu̱fi. Los changos cuando ven a la gente
abrazada, también se abrazan.
2. s abrazo Nubu̱ dí nze̱njuahe mä
mpädi, ga hñu̱fi. Cuando saludo a mis
conocidos, los saludo con abrazo. Véase
hu̱fi
nthu̱fi s abrazo
hñu̱nti (hñú̱nti) s golpiza con los puños
Hñu̱nthe [Variante de Nju̱nthe] Pachuca
hñu̱ti (hñu̱ti) s cintura Ra nxutsi xi xá
ntsu̱ti rá hñu̱ti, ya bu̱i dä dotsi. La
muchacha tiene una cintura muy delgada;
ya parece que se le quiebra. Variante hñu̱ti
ho̱hnähñu̱ti, ndägahñu̱ti cintura
gruesa
hñu̱xmu̱i (hñu̱xmu̱i) s rugido del
estómago Ra bätsi di umba ra hñu̱xmu̱i,
po̱de xä dagi rá mu̱i. Al niño le dan
rugidos en el estómago; creo que se le ha
volteado el bazo. Sinón. mbu̱xmu̱i Véase
hñu̱xni, mu̱i
hñu̱xni (hñú̱xni) 1. vi rezumbar Asta mi
hñu̱xni ya tsu̱to konte bi tumba ya mfe̱i
rá be̱hñä. Hasta rezumbaban las varas con
que le pegaron a la mujer.
2. vi silbar, chiflar Bi hñu̱xni na ra
bo̱znä getbu̱ ha ndí bai. Pasó silbando
una bala cerca de donde estaba yo.
3. vi zumbar Bi hñu̱xni ya ndo ha ya
xibo̱jä. Zumbaban los granizos en las
láminas.
4. s detonación Rá hñu̱xni ya bo̱znä bi
to̱de ha rá ngu ga ñante. La detonación
104
de los tiros se oyó en el cuartel.
Variante hñu̱xhni Sinón. bu̱ Véase hu̱xi
hñu̱thä (hñú̱thä) s sueño pesado ¡Tengu
ra hñu̱thä! enä bi nja ra mbihai, ha
hindá tsa. ¡Cómo será mi sueño de pesado!;
dicen que hubo temblor y no lo sentí. Véase
hñu̱, tähä
hñu̱tsi s charro, lazador Véase hu̱tsi
ho (hǒ, hó) vt 1. gustar (a alguien), agradar
Ra thumngo̱ xa zi pa, dí ho. Me gusta la
barbacoa calientita.
2. querer Dí ho mä tsatyo. Quiero a mi
perro.
ho (ho) vi estar bueno Ra de̱thä dá tai
hingi ho, ra nzime. No está bueno el maíz
que compré; está carcomido.
hogi vi hacerse bueno
hoki vt volver bueno, componer
ho (ho) vt matar Dá ho na ra yo mi yo
ha ra huähi. Maté al chivo que andaba en
la milpa. Bi tho na ra jäi mände ha ra
tai. Ayer mataron a una persona en la
plaza. Pret. bi hyo Act. indet. tho
hote vi asesinar
hyote s asesino
hodu (hódu) vi asesinar Tenä ge ha ra
xäntho̱ bu̱i ya jäi hodu. Dicen que en la
sierra hay personas que asesinan. Véase ho,
du
hoga [Variante de hogi] bueno Mä hoga
nxutsi di hñeni. Mi muchacha buena está
enferma.
hoga ba (hǒga ba) leche no adulterada
hoga be̱fi (hǒga be̱fi) buena obra, buen
trabajo Nu ya dänga bo̱jä hoki ya hoga
be̱fi ngu ya ñuthe o ya ñu. Las
máquinas grandes hacen un buen trabajo,
abren canales o caminos.
hoga da (hǒga da) persona de bonito
semblante Mä tixu ra hoga da, mä dä
nthäti nihi. Mi hija es de semblante
bonito; se va a casar pronto.
hoga do (hǒga do) s piedra preciosa
hoga du (hǒga du) muerte natural Nuä ra
zi jäi bi du ko na ra hoga du, ha nuä
ndu ra dada bi du ko na ra tsodu. Esa
persona murió de muerte natural, pero
aquella persona murió por asesinada.
hoga ixjua (hǒga ǐxjua) s lengua de vaca
(planta comestible de hojas rizadas)
105
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mbänga ixjua lengua de vaca (planta no
comestible que no tiene las hojas
rizadas)
hoga jäi (hǒga jäi) s 1. buena persona,
persona amable Mä ku ra hoga jäi, too ra
za fatsi ha hindi ntähä. Es buena persona
mi hermano; ayuda a cualquiera y no cobra.
2. persona de categoría Rá be̱hñä mä tu̱
ra hoga jäi. La esposa de mi hijo es de
categoría.
3. dadivoso Xi ra hojäiä; ri bahagi
ndunthi ya to̱te. Esa persona es muy
dadivosa; me obsequia muchas cosas.
Variante hojäi Sinón. 2: taxjäi, ñekei
hñojäi vi convertirse en buena gente
hoga kämiñyo (hǒga kä́míñyo) cardón
grande (comestible como forraje) Ra hoga
kämiñyo di thisti pa tsi ya ndämfri o ya
yo. Chamuscan al cardón grande para que
coman las reses y el ganado menor.
Sinón. kämiñyo, kämyo
hoga klase (hǒga klǎse) buena clase Ya
baga dí pe̱tsi ya hoga klase, di uni
ndunthi ra ba. Las vacas que tengo son de
buena clase, dan mucha leche.
hoga mfeni (hǒga mfěni) 1. prudencia
Nzäntho dí mänga na ra noya ha ra
hmuntsi, pe ko ra hoga mfeni pa hindra
thendgi. En la junta siempre digo una
palabra, pero con prudencia, para que no se
rían de mí.
2. persona prudente, persona cuerda Mä
tu̱ ra hoga mfeni, o̱te se̱he̱ ra hño ha
ra ntsomu̱i, hinä. Es prudente mi hijo;
sólo hace el bien y no el mal.
3. pensamiento bueno, buena idea Ra
nzaya ena ga ño̱tehu̱, geä na ra hoga
mfeni, pe hindi beñhu̱ njabu̱. Le
obediencia, dice el juez, es un
pensamiento bueno; pero no lo creemos
así.
hñogamfeni vi, s pensar bien; buen
pensamiento
hoga mu (hǒga mǔ) s calabaza de Castilla
Di te ra dängi ra hoga mu, ha ra
hatathe̱ni. La calabaza de Castilla, crece
bastante y es anaranjada. Sinón. jämu
hoga mu̱i (hǒga mu̱i) s 1. armonía Nuje,
dí yotohe ha dí ño̱tehe na ngu mäna,
hänge ja ra hoga mu̱i. Nosotros somos
hoga ñäi
siete y nos obedecemos el uno al otro; por
eso hay armonía.
2. bienestar Na ra hoga mu̱i dí handi
nubye̱ dí o̱ta ra hño. Desde que hago el
bien siento un bienestar.
3. paz, tranquilidad Dí bu̱i na ra hoga
mu̱i, nubye̱ ya hindí ntume mä
mikei. Ahora que ya no peleo con mi
prójimo, vivo en paz.
hñoga mu̱i s vida feliz, vida
tranquila
e ra hoga mu̱i dar buena vida
hoga noxado̱ni (hǒga nǒxádo̱ni) rosa de
Castilla (rosa enredadera con flor doble,
mediana y de color crema) Ra hoga
noxado̱ni, xi ra ñethi pa ra däpa, nä. La
Rosa de Castilla es medicinal para la fiebre,
dicen.
hoga noya (hǒga noya) 1. buena palabra,
buen discurso, buen mensaje Nuä ra jäi
bi mä na ra hoga noya. Esa persona dio
un buen mensaje.
2. palabra de cortesía Nuu̱ ya noya gí
xiki, ndada, geu̱ ya hoga noya. Las
palabras que me dices, señor, son palabras
de cortesía.
3. buena noticia Ra nto̱xyabu̱ bi mänga
ra ya hoga noya mäxudi. En la mañana,
el radio dio unas buenas noticias.
hoga nsu (hǒga nsu) 1. buena fama Xá hñei
too dä me̱tsi na ra hoga nsu. Es difícil
que alguien tenga buena fama.
2. honor Na ra jäi bi ñenä: Ra hoga
nsu bí ehe mahetsi. Una persona dijo:
El honor viene de lo alto.
3. puesto elevado Mä tu̱, bi tumba na
ra hoga nsu ha ra tsu̱tuí. A mi hijo le
dieron un puesto elevado en la justicia.
hoga nto̱de (hǒga nto̱de) 1. buen oído Ko
mä hoga nto̱de dí o̱de rá thuhu na ra
tsintsu̱, ha rá njohni ra ndähi. Con mis
buenos oídos escucho el canto de un pájaro
y el ruido del aire.
2. buena noticia Ra nto̱xyabu̱ bi mänga
mäxudi na ra hoga nto̱de, ge mä dä
gäi ra de̱thä. El radio dio una buena
noticia en la mañana: que va a bajar el
precio del maíz. Variante hoga to̱de
Sinón. 2: hoga noya
hoga ñäi (hǒga ñäi) s buen epazote,
mejor epazote (traído del cerro) Ra hoga
hoga ñoi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñäi xá ku̱hi ko ra ju̱ ntho̱tse, ha nehe ra
ñethi pa dä ye̱nga ya matse̱. El buen
epazote es sabroso con frijoles de olla, y
además es medicina para desalojar las
lombrices. Sinón. hoga ñäito̱ho̱,
ñäito̱ho̱
hoga ñoi (hǒga ñoi) s metoro (reg.), rata
grande Ra hoga ñoi tsi ha rá ngo̱ ngu rá
ngo̱ ra jua. El metoro se come y su carne es
como la carne del conejo. Sinón. zaxiñoi,
dänga ñoi, däñoi
hoga pa (hǒga pa) día claro, día bueno
Nubu̱ tagi ra ntse̱ ja ra hoga pa. Cuando
cae la helada hay día claro.
hoga sei (hǒga sei) pulque bueno Ra hoga
sei ata yu̱ni ga vinu. El pulque bueno
hasta huele a alcohol.
hoga te̱i (hǒga te̱i) 1. trigo, avena, arroz
2. pasto bueno Ja rá batha mä ngu, dá
u̱ta ra hoga te̱i y mädetho dá tsogi na
ra ñu. Planté pasto bueno en el patio de
mi casa y en medio dejé un camino.
Sinón. 2: mäxo te̱i, dänga te̱i
hoga to̱te (hǒga to̱te) buena obra Ra
nzaya o̱te ya hoga to̱te ha ra hnini,
pe ra jäi enä ge pa di ñetsi. El juez
hace buenas obras en su pueblo, pero la
gente dice que lo hace para presumir.
Variante hoga nto̱te
hoga xätä (hǒga xä́tä) nopal fino Ra hoga
xätä otho rá mini ha nzäntho ja ra
tu̱stä. El nopal fino no tiene espina y
siempre es nopal chico.
hoga xoto (hǒga xǒto) s acahual Ra hoga
xoto, tsi ra tsu̱di ne ra ndämfri. El
puerco y la res comen acahual.
hoga ye̱ (hǒga ye̱) buena mano, don
especial en algun trabajo manual (lit.: buena
mano) Ra ño̱ho̱ä pe̱tsi ra hoga ye̱ pa dä
ñu̱ta. Ese hombre tiene buena mano para
plantar magueyes.
hoga yo̱de (hǒga yo̱de) persona obediente
Di gatho mä tu̱ dí pe̱tsi, ho̱nse̱ na ra
hoga yo̱de. De todos los hijos que tengo,
nada más uno es obediente. Sinón. yo̱de
hoga zofo (hǒga zófo) comprensivo,
obediente
hogi (hogi) 1. vi quedar bueno, salir bien
2. vi mejorar (precio) Nubye̱ hä bi hogi
yá mui ya be̱za ga dädimaxi. Hoy sí se
mejoró el precio de las cajas de jitomate.
106
3. vi dar (cosecha) Ha ra yotähai di
hogi ra de̱thä. En el temporal se da el
maíz.
4. vt escoger (granos) ―¿Te gí pe̱fi, na
Juanä? ―Dí hogi tsu̱ ra ju̱. ―¿Qué
está haciendo, doña Juana? ―Estoy
escogiendo un poco de frijol. Sinón. 2:
bo̱tse; 3. uni; 4: huahni Véase hoki
hohuä (hǒhuä) s 1. pescado bueno Ha ra
pahuä ba ra hohuä. En la pescadería
venden buen pescado.
2. bagre (dicc. 1956) Véase hoga, huä
hojäi [Variante de hoga jäi] buena persona
hokangu (hókángǔ) vi construir una casa
Nuni ra nzo̱ho jäi ya hokangu. Aquella
persona forastera está construyendo una
casa. Véase hoki, ngu
hoki (hóki) vt 1. componer Ja dí hoki mä
ze̱sthi ha ya bi hñuxadi mä be̱fi. Ya me
hizo tarde para ir mi trabajo y apenas estoy
componiendo mis huaraches.
2. hacer Ya sta ñepu̱ mä däme dä ñuni
ha ja dí hoki ra hñuni. Ya no tarda en
llegar mi esposo para comer y apenas
estoy haciendo la comida.
3. construir Ra Xuua bi hyoki mä ngu
ga bahi. Juan construyó mi casa de
palma. Pret. bi hoki, hyoki Act. indet.
thoki
hyokangu s albañil, constructor de
casas
hyokatraste s alfarero
nthoki s compostura, arreglo,
hechura
hokjä (hǒkjä) s tuna fina Dí pe̱tsi na ra
uästä, rata ra hokjä. Tengo una
plantación de nopal de pura tuna fina.
Sinón. hoga kähä Véase hoga, kähä
hoksei (hǒksei) s pulque bueno, pulque
fino Bu̱ too ati ya ñäxuada di hogi na
ra hoksei. Si alguien raspa magueyes
sazones se compone un pulque fino de
calidad. Sinón. hoga sei, ku̱kasei Véase
hoga, sei
hoktäxi (hǒktä̌xi) s cabra fina Tenä ge
bu̱ i ya hoktäxi di the̱mi. Dicen que hay
quien ordeñan cabras finas. Véase hoga,
täxi
hokxätä (hǒkxä̌tä) s 1. nopal fino
2. nopal bien desarrollado Véase hoga,
xätä
107
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hokbo̱tse (hókbo̱tse) vi hacer canasta
Ra Xuua hokbo̱tse ha rá ngu. Juan hace
canastas en su casa. Véase hoki, bo̱tse
hongayo (hóngáyo) vi buscar ganado
menor Nubye̱ ra Xuua hongayo, ngeä bi
be̱di mände. Ahora Juan está buscando su
ganado menor, porque lo perdió ayer. Pret.
dá nhyongayo Véase honi, yo
hyoñyo s buscador de ganado menor
honi (honi) vt 1. buscar Dí honi na ra
me̱fi dä maxki. Busco un peón que me
ayude.
2. necesitar Dí honi tsu̱ ra bojä pa ga
mpe̱fi. Necesito un poco de dinero para
trabajar.
3. usar ―Niko, hmika na ra ri uadañä.
―Hinä, dí honi. ―Nicolás, préstame una
guadaña. ―No, la estoy usando.
4. rastrear Rá metsi mä tixu bi gu̱ki
mänxui ha nubye̱ dí honi habu̱ bi
rantho. El novio de mi hija se la llevó
anoche, y ahora estoy rastreando por
donde se fueron. Pret. bi hyoni Act. indet.
thoni Sinón. 4: nehi
hopi (hópi) vt 1. dejar Mä mayo di hopi
tsi ya de̱thä ya yo, hänge o̱ta ra
nzathu. Mi pastor deja comer maíz los
chivos, por eso perjudican.
2. permitir Mä tixu dí hopi dä ñäui ra
metsi. A mi hija le permito platicar con
su novio.
3. consentir Nuyu̱ ya dada hopi ya bätsi
yo ha ra ntixfani. Aquellos padres
consienten que sus hijos anden en
borracheras. Pret. bi hopi, bi hyopi Act.
indet. thopi Sinón. he̱gi, he̱tho
hosko (hǒsko) s 1. josco (reg.), hosco
(color) Mä nte̱i ga ndämfri na ra ju̱mboi
y nu mäna ra hosko. De mi yunta de
reses, una es café y la otra es josca.
2. hosco (reg.; ir tomando color) To̱ge ra
ya tsani ha ra bai, ya ya hosko. Están
unos aguacates en la mata ya hoscos.
Sinón. be̱tsi
hñosko vi josquear
hote (hóte) vti 1. matar (compl. indet.)
Ra pozu̱ hote. La víbora de cascabel
mata. Ra Xuua di ndängi, ngeä xá
ñhote. Juan se enorgullece porque ya
mató a una persona.
2. embestir (compl. indet.) Ra doro hote.
ho̱hmi
El toro embiste. Pret. dá nhyote Véase
ho, -te
hyote s asesino
hotho (hǒtho) vt 1. dejar, permitir Nuni
ra be̱hñä di hotho dä sipi ya tsone.
Aquella mujer deja que le digan
maldiciones.
2. ser manso Nuni ra no̱ndo dá tai di
hotho dä ndu ya xibo̱jä mothe. Aquel
asno que compré es manso para cargar
botes. Véase hopi, -tho
hoyo (hóyo) vi matar ganado menor Ra
Xuua hoyo ha ra Linda honi. Juan está
matando ganado menor y Hermelinda está
matando gallinas. Pret. dá nhyoyo Véase
ho, yo
hoti (hóti) vt 1. contentar Hoti ra bätsi
zoni ke dä hoki ga pe̱fi mä be̱fi. Contenta
al niño que está llorando para que me deje
hacer el quehacer.
2. acariciar Ra däme hoti rá be̱hñä,
ngeä mädi. El hombre acaricia a su
esposa porque la ama. Act. indet. thoti
ho̱ (hó̱) vt 1. fingir Mä me̱fi di ho̱ dondo,
pa hinda mpe̱fi ntse̱di. Mi peón finge ser
tonto, para no apurarse.
2. hacerse (fingir) Mä mayo di ho̱
dathi, pa hinda ma ra bayo. Se hace
el enfermo mi pastor, para no ir a
pastorear. Sinón. ho̱te
ho̱ (ho̱) vi tener (estar repleto de) Ra
tsatyo dí ñehe xi ho̱ yá a. El perro que
tengo tiene muchas pulgas. Pret. bi hyo̱
Sinón. tagi Véase ho̱tse
hyo̱a s pulguiento
ho̱to, hyo̱to s piojoso
hyo̱bo̱to s lendroso
ho̱du (ho̱du) vi privarse del sentido Naki
bi zaga na ra gäni ha kongeä dá ho̱du.
Una vez me picó una abeja y con eso me
privó del sentido. Pret. bi ho̱du Véase ho̱,
du
ho̱e (hó̱e) vi caer Ra zänä ra otubre ya
ho̱e yá xi ya bai ga za. Caen las hojas de
los árboles en el mes de octubre. Ko ra
bu̱nthi ya bai ga ju̱ di ho̱e yá do̱ni. Con
el viento fuerte a las matas de frijol se les
caen las flores. Pret. bi hyo̱e Sinón. tagi
ho̱hmi (hǒ̱hmi) adj frondoso Mä bai ga
hogä de̱ju̱ xá ho̱hmi, pe hinte mä pe̱ni
ho̱hnähñu̱ti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
to̱ge. Mi mata de higo está frondosa, pero
no tiene nada de fruta. Variante ho̱hni
hño̱hni se hace frondoso
ho̱hnähñu̱ti (hǒ̱hnä́hñu̱ti) s cintura
gruesa Nuni ra be̱hñä ra ho̱hnähñu̱ti.
Aquella mujer es de cintura gruesa.
ho̱hni [Variante de ho̱hmi] frondoso
ho̱ku (hǒ̱ku) s hermanastro, medio
hermano Mä dada, bu̱ i mäna rá be̱hñä
ha nuu̱ yá bätsi nuä na rá be̱hñä, geu̱
mä ho̱ku. Mi padre tiene otra esposa y los
hijos de esa esposa son mis hermanastros.
ho̱me (hǒ̱me) s madrastra Bi du mä näna
ha mä dada bi hyondga mä ho̱me. Se
murió mi mamá y mi papá me buscó una
madrastra.
ho̱mi (ho̱mi) vt 1. bajar ―¿Te gi pe̱fi
Lalo? ―Dí ho̱mi ra de̱thä ha mäñä ra
ngu.
―Eulalio, ¿qué estás haciendo?
―Estoy bajando el maíz que está encima de
la casa.
2. tumbar Ya bätsi bí ho̱mi ya ixi ko ya
do ha ra huähi. En la milpa los niños
están tumbando duraznos con piedras.
3. empujar (para caer) Mä ku mi bai ha
ra nehñe, dá ho̱mi pa bi ma ngati.
Empujé a mi hermano que estaba cerca de
la barranca para que se fuera para abajo.
4. derribar Ra bu̱nthi ho̱mi ya dänga
bai ga za. El viento fuerte derriba los
árboles grandes.
5. abortar
6. destituir Pret. bi hyo̱mi Act. indet.
tho̱mi
hño̱mi s bajada
ho̱mi (ho̱mi) s 1. picante caído Mä uämi
xi ja ndunthi ya ho̱mi. Tiene muchos
picantes caídos mi huerta de picantes.
2. picante reseco (pedacitos con semillas del
picante reseco) Ra yotañi dá hä
mänonxi ya bi thege ha nuä ra ho̱mi
kongeä dá tänta ra ñi mäxudi. El
picante reseco que traje el lunes ya se
terminó y con los pedacitos hice la salsa
en la mañana. Sinón. 2: jomi
ho̱ndgu (hó̱ndgu) vi construir casa Dí
ho̱ndgu, ngeä ya mä ga nthäti. Estoy
construyendo una casa, porque ya me voy a
casar. Pret. dá nhyo̱ndgu Variante ho̱ngu
Sinón. hoka ngu Véase ngu
108
hyo̱ndgu, hyo̱ndgu s constructor de
casas
tho̱ngu s construcción de casa
ho̱ndrä (hǒ̱ndrä) 1. sólo éste ―¿Hängu ri
bätsi gi pe̱tsi, Laria? ―Di ho̱ndrä.
―¿Cuántos niños tienes, Hilaria? ―Sólo
éste.
2. apenas éste ―Nä Mela, ¿ya ra hängu
yá bätsi ri tixu? ―Ja ra ho̱ndrä.
―Doña Carmela, ¿ya cuántos son los niños
de su hija? ―Apenas éste.
Sinón. ho̱nse̱nä, se̱he̱nä
ho̱ndri (hó̱ndri) vi caer las flores Mä bai
ga thäza xi ja ndunthi yá do̱ni ha ya fu̱di
ho̱ndri. Tiene muchas flores mi mata de
granada y ya se empiezan a caer sus flores.
Pret. bi nhyo̱ndri Sinón. ho̱e ya do̱ni, tagi
Véase ho̱e, do̱ni
ho̱nju (hǒ̱nju) s hermanastra, medio
hermana Mä ho̱nju hindi mädi mä dada,
ngeä hingrá tixu. Mi papá no ama a mi
hermanastra, porque no es su hija.
Variante ho̱nju Véase ho̱te, nju
ho̱nse̱ (hǒ̱nsě̱) adv 1. sólo, solamente
Nuä ra hñeni dí pe̱tsi, xi ho̱nse̱ ha mä
mu̱i dí tsamäñu̱. De la enfermedad que
tengo, sólo siento que el estómago me
duele.
2. nada más Di gatho mä bätsi dí pe̱tsi,
ho̱nse̱ na mä tixu. De todos los hijos
que tengo, nada más tengo una hija.
ho̱ntä (hǒ̱ntä) sólo eso ―¿Tixu, ho̱nda
nuä gá te̱tki o ja mäna? ―Hinä ho̱ntä.
―Hija, ¿nada más eso que me encargaste o
hay otra cosa? ―No, sólo eso.
ho̱pte̱i (hó̱pte̱i) s bazofia, alimento
almacenado en la panza del animal Ra
ndäni bi mu̱tsi na ra de̱ti ha rá mu̱i,
bestho bi ye̱ntsi ya ho̱pte̱i po ha rá ne.
El carnero topó a una borrega en la panza;
luego echó bazofia por la boca.
Sinón. tsote̱i
ho̱sfani (ho̱sfǎni) s polvo de zacate de
maíz Ndá muntsi ra zafri ha ra huähi, bi
gohi ndunthi ra ho̱sfani. Cuando junté el
zacate en la milpa, quedó bastante polvo de
zacate. Sinón. hasfani, hansfani Véase
hangi, zafri
ho̱ste (hó̱ste) vti contagiar (compl. indet.)
Ho̱ste ra hñeni ga tizi ha mära hñeni.
109
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Son contagiosas la tuberculosis y otras
enfermedades.
ho̱ta (hǒ̱ta) s padrastro Bi du mä dada ha
mä nänä bi hyondga mä ho̱ta. Mi papá se
murió y mi mamá me buscó padrastro.
Véase hyo̱tadada, ta
ho̱tadathi (hó̱tádathi) vi fingir estar
enfermo Mä tu̱ ho̱tadathi pa hinda ma
ra be̱fi. Mi hijo finge estar enfermo para
no ir a trabajar. Véase ho̱te, dathi
ho̱tagogu (hó̱tágógu) vi fingir ser sordo,
hacerse el sordo Nuni ra tsu̱ntu̱ tsofo e̱
dä ñuni, pe ho̱tagogu. A aquel muchacho
lo están llamando para que venga a comer,
pero se hace el sordo. Véase ho̱te, gogu
ho̱te (hó̱te) vt fingir Sinón. ho̱
ho̱tadathi fingir estar enfermo
ho̱tagogu fingir ser sordo; se hace el
sordo
ho̱thä, ho̱thä fingir estar dormido
ho̱te (ho̱te) vt 1. entregar por mayoreo
Mä sei dí ho̱te ha na ra masei Ni.
Entrego mi pulque por mayoreo a un
vendedor de pulque en el Nith.
2. meter Bu̱ dí ho̱te ha ra dehe mä ua
di neni. Se me hinchan los pies si los
meto en el agua.
3. echar Ya paxi dí joki ha mä ngu dí
ho̱te ha na ra otsi. La basura que saco
de la casa la echo en un hoyo. Pret. bi
hyo̱te Act. indet. tho̱te Sinón. 1: pa ga
ndunthi; 2: thinti; 3: u̱ti
ho̱to (hó̱to) s piojoso Nuni ra tsu̱di ra
ho̱to, hänge hinte xa te. Aquel puerco
está piojoso; por eso no ha crecido.
Variante hyo̱to
ho̱tu̱ (hǒ̱tu̱) s entenado, hijastro Mäna
ya dängi mä ho̱tu̱ ke mä tu̱, ngeä ya mi
zi mä be̱hñä ndá nthätbe. Están más
grandes mis entenados que mis hijos, porque
ya los tenía mi mujer cuando me casé con
ella.
ho̱tse (ho̱tse) vt contagiar Ra hñeni dí
heni ya dá ho̱tse mä be̱hñä. Ya se la
contagié a mi esposa la enfermedad que
padezco.
ho̱tse (ho̱tse) vt poner a cocer Ho̱tse ya
ju̱ pa ga tsihu̱ ha ra toxi. Pon a cocer los
frijoles para comérnoslos en la cena.
ho̱tse (hó̱tse) vt estar cargado de fruta
(planta) Ra bai ga ixi ha ra huähi xi
ho̱xu
ho̱tse ya ixi. La mata de durazno en la
milpa está cargada de duraznos. Pret. bi
hyo̱tse Sinón. zu̱di, to̱ge
ho̱tse ra thai (ho̱tse ra thai) 1. culpar Ya
mänxa di me̱di ha ra huähi dí ho̱tse rá
thai mä nsu huähi. De los elotes que se
pierden en la milpa culpo a mi milpero.
2. culpar al inocente Mä o̱ni stí be̱di
¡xini bi zo̱ho̱! ha ndí ho̱tse rá thai ra
nangu bi begi. La gallina que se me
había perdido ¡mire, ya llegó!; y estaba
culpando a la vecina de que me la había
robado. Pret. bi hyo̱tse Act. indet.
tho̱tse
ho̱xgini (hó̱xgíni) vi poner al fuego el agua
de cal Dí ho̱xgini pa ga xuni ra de̱thä.
Estoy poniendo al fuego el agua de cal para
pixcar el maíz. Pret. dá nhyo̱xgini Véase
ho̱tse, gini
ntho̱xgini s puesta de nejayote
hyo̱xgini s persona que prepara el
agua para el nixtamal
ho̱xyä (hó̱xyä) 1. s persona melenuda Mä
tu̱ ya xi ra ho̱xyä ha hingi ne dä ñäxi.
Ya está muy melenudo mi hijo y no quiere
cortarse el pelo.
2. s persona con cabello enmarañado Mä
be̱go ra nda ho̱xyä hänge ku̱ ya to. Mi
sirvienta tiene el cabello enmarañado, por
eso tiene piojos.
3. vi estar greñudo Hintsu̱ dí ho̱xyä
ata hñäto ga ñäxi. No estoy muy
greñudo; hasta de hoy en ocho me corto el
pelo. Pret. dá nhyo̱xyä Variante ho̱xyä
Sinón. xagyä, bu̱xyä
ho̱xyä bätsi s niño con cabello
despeinado
ho̱tua rá hñä (ho̱tua rá hñä) regañar Nuni
ra däme ho̱tua rá hñä rá be̱hñä. Aquel
señor regaña a su esposa. Variante ho̱tua ra
hñä
ho̱thä (hó̱thä) vi fingir estar dormido Ga
xui dí ho̱thä, pa dí o̱de te ra ora dä ñähä
gatho mä tixu. En la noche finjo estar
dormido para escuchar a qué hora se
duermen todas mis hijas. Pret. dá hyo̱thä
Véase ho̱, tähä
ho̱xu (hǒ̱xu) s entenada, hijastra, alnada
Bu̱i yá tixu mä be̱hñä nuä mäna rá
däme, ha geu̱ mä ho̱xubye̱. Mi esposa
tiene hijas de otro hombre, y ahora esas son
hu
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mis entenadas. Variantes ho̱txu, ho̱nxu
Véase ho̱te, tixu
hu (hú) s horno Dí hoki na ra hu ga o̱ni.
Estoy haciendo un horno para hornear
gallina.
huhme s horno de pan
hujua s horno de conejo
humngo̱ s horno de barbacoa
hunäni, hunäni s horno de cal
huni s horno de gallina
huthamni horno de junquillo
hu (hu, hǔ) vt hornear Nuu̱ ya pa tagi ya
tse̱, gebu̱ thu ya bo; ha gebu̱ xá ñu. En
el tiempo en que caen heladas, es cuando
hornean el quiote, porque es cuando está
dulce. Pret. bi hñu Act. indet. thu, nthu
Sinón. ornu, orhnu
huhme vi hornear pan
hujua vi hornear conejo
humngo̱ vi hornear barbacoa
hu (hú, hǔ) s nombre Mä bätsi rá hu ra
Xuua. El nombre de mi hijo es Juan. ―¿Te
ri hu, ndada? ―Drá Xuua. ―¿Cuál es su
nombre, señor? ―Mi nombre es Juan.
Sinón. thuhu
hua (hua) s ala Ra tu̱mu̱ di hñatsi ko yá
hua. La mariposa vuela con sus alas.
Sinón. zahua
hua [Variante de jua] conejo
huada (huada) s cuartillo (medida) Ra
mathä xi tsu̱di xá ñho rá huada; hingi
tagi. Alcanza muy bien el cuartillo del
vendedor de maíz; no falta.
dänga huada medida con capacidad de
veinticinco cuartillos
denhuada s medio cuartillo
huadi vi completarse, ser suficiente Hingi
huadi ra bojä pa ga jutuä mä be̱go. No
es suficiente el dinero para pagar a mis
peones. Variante juadi
huadi [Variante de juadi] acabar
huahni (huǎhni) vt 1. escoger Ra dañyo
di huahni nuä ra yo xá noho geä dä
juti xá ñho. El comprador de chivos
escoge los chivos gordos y los paga muy
bien.
2. eligir Yoho ya be̱fi tondgagi ha
hindí pädi ndäñä ga huahni. Me
ofrecen dos trabajos y no sé cual elegir.
3. seleccionar Dí huahni nuä ra dutu xá
ñho dí tai, ngeä ja mä bojä. Selecciono
110
buena ropa para comprar porque tengo
dinero. Act. indet. thahni
Variante juǎhni Sinón. xu̱ki
nthahni s selección, elección
huai [Variante de juai] cuchillo
huantähä (huántä̌hä) vi cabecear de
sueño (reg.), dormitar Ra bätsi huantähä,
bá pe̱gi ha ra fidi dä ñähä. El niño está
cabeceando de sueño; acuéstalo en la cama
para que se duerma. Sinón. panthä,
tanthä, uamtähä Véase huani, tähä
huati [Variante de juati] deshacer; terminar
huatsi [Variante de juatsi] reclinado;
reclinar
huaxi (huáxi) 1. s guaje Mä dada pe̱tsi
na ra huaxi di ñe̱ni yote̱ni ra sei. Mi
papá tiene un guaje al que le caben dos
litros de pulque.
2. s tonto (persona o animal)
3. vi se hace tonto Variante juáxi
huä (huä) s pez Ha ra ndehe bu̱i
ndunthi ya huä ngu ra ranahue̱xki ne ra
hogahuä. En el mar viven muchos peces,
como el ralo de escama, el bagre, etc.
huä nthoti pescado en tamal
huähi (huä́hi) s milpa Ha mä huähi dá
pota ra de̱thä ga hñunzänä, pa ga nxofo
nihi. En mi milpa sembré maíz de tres
meses para cosechar pronto. Véase uähi
huäki (huä̌ki) 1. vt aletear Ra boxi di
huäki yá zahua ha nubu̱ dä mafi. El
gallo aletea antes de cantar.
2. vi azotarse (niño o animal cuando no
quieren caminar) Nuni ra bätsi di huäki
ha ra hai, ngeä ne dra ndude. Aquel
niño se azota en la tierra, porque quiere
que lo carguen.
3. vi resistirse (reo o animal cuando no
quieren caminar) Ra ntsähni di huäki,
hingi ne dä ma fadi. El reo se resiste, no
quiere ir a la cárcel. Sinón. 1: fe̱ti; 3:
ñängi
huäki (huä́ki) vt sacudir (la cabeza) Rá
ñäxu ra boi di huäki nubu̱ te̱ntsuí ra
ndenza. El buey sacude la cabeza cuando le
ponen el yugo. Sinón. fu̱ki, huäti, hmäki
huäkñä (huä́kñä) s 1. animal que sacude la
cabeza Bistho nubu̱ gi ue̱i ra doroä, xi
te ra huäkñä. No te confíes mucho cuando
estés unciendo ese toro, porque sacude
mucho la cabeza.
111
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. sacudida de cabeza Variante huäkañä
Véase huäki, ñä
huämbi (huämbi) vi 1. caer fuerte
(lluvia o granizo) Tsa dá tso̱ni mä ngu
mände, bi mu̱di bi huämbi ra ye.
Llegando ayer a mi casa empezó a llover
fuerte. Bi huämbi ya botse̱ mäxudi;
hänge xmá tse̱. Cayó fuerte helada negra
en la mañana; por eso hacía frío.
2. entrar a trabajar con ánimo Ya me̱fi xi
di huämbi ra befi. Los peones le
entraron al trabajo con ánimo.
3. acabar Ya me̱fi bi huämbi gatho ra
hñuni ha ra sei. Los peones acabaron
toda la comida y el pulque.
4. tomar demasiado Ya ño̱ho̱ xi di
huämbi ya ithe ha ya juthe, ya bi mu̱di
bi nti. Los señores están tomando
demasiado aguardiente y cerveza; ya
comienzan a emborracharse.
5. agredir (a bofetadas o golpes con el puño)
Na ra tixfani bi huämbi ya mpe̱tgu
mäna hinte mi tsokuabi. Un borracho
agredió a bofetadas a otro que no lo
ofendía en nada. Variante huämpi
Sinón. 1: ze̱tuí, hu̱mbi; 2: yombi; 3:
jätsi 5: me̱ti, nambi
huäni [Variante de juäni] enderezar
huäni (huäni) vt mecer Rá tu̱ka ku mä
tixu xa ye̱nta ha ra ntsu̱ni ne di
huäni. Mi hija ha puesto a su hermanito
en la cuna y lo mece.
huäti (huäti) 1. vt sacudir Ra ndähi
huäti ya bai ga za y tagi nuu̱ yá xi xa
yoti. El aire sacude los árboles y se le
caen las hojas secas.
2. vi temblar Di huäti mä ndoyo ko
ra ntsu. Mi cuerpo tiembla del miedo.
Sinón. huätsi
huätsi (huätsi) vt sacudir Ra
menanjua ngu dä uadi ra beronjua di
huätsi ra xifi, pa dä dagi ra hai. La
tejedora, terminando de tejer el ayate,
sacude el petate para que se caiga la
tierra. Sinón. huäti, huätsi
huätsi (huä̌tsi) 1. vi temblar (de frío,
miedo, vergüenza o irritación) Ra tse̱ di
japa ra jai dä huätsi. El frío hace
temblar a la gente.
2. vt estremecer Ra mbimhai di
huätsi ra ximhai. El terremoto
estremece la tierra. Sinón. huäti, binti
hueki
hudi (húdi) s 1. asiento, silla Ha ra
manju̱näbo̱jä ri johya nuä too tsu̱di na
ra hudi. Al que le toca un asiento en el
metro, está contento.
2. paradero (de pájaro) Ya hudi ya
domitsu ha ya bota hogäte̱i pa tsipa
yá nda. El paradero de las palomas es en
las siembras de trigo, porque se comen los
granos.
3. campo de aterrizaje Ya hudi ya
hñaxbo̱jä xi xá ma ha xá ngu̱ni. Los
campos de aterrizaje de los aviones son
muy largos y anchos.
4. fondo Mä ntseza bi tsoka rá hudi.
El fondo de mi barril está roto.
5. banco (reg.), base Dá hokua na rá
hudi mä tsensei, pa hinda ya rá hudi.
A mi olla de pulque le hice un banco, para
que no se le pudra la base.
hudi (húdi) vi 1. sentarse Dada hudi ha ra
mexa ñunguí na rá be̱to. Papá está
sentado a la mesa comiendo con un nieto.
2. aterrizar Ya tu̱ka hñaxbo̱jä hudi
maske ha ya huähi. Los helicópteros
aterrizan aunque sea en las milpas. Pret.
bi hñudi
hudi (hǔdi) s 1. asentaderas Xá ñu̱ mä
hudi po nu ya ñethi dí hutsi. Me duelen
mis asentaderas por las inyecciones que me
ponen.
2. fondo Rá hudi mä tse ga sei bi
dehmi. Se quebró el fondo de mi olla de
pulque.
3. sentado, estar sentado Hyastho dí
ye̱tä ra bo̱jä, ya tsabigi ra hudi. Diario
manejo el camión, ya me canso de estar
sentado.
huekate (huékáte) s persona que da
lástima (al verla) Ra ño̱ho̱ stí ndäxjua, ra
huekate. Cuando el hombre es anciano, da
lástima. Variante hñuekäte
huekate (huékáte) interj pobre,
desdichado Huekate nuä ra bäsjäi di
no̱tuabi rá dada, Ajuä dä hñämba
ngüe̱nda. Desdichado el joven que retobea
a su padre, Dios le hará cuentas.
Variantes huekazite, kate, kazite Véase
hueki
hueki (huéki) vt compadecerse de
Ndunthi ya jäi di hueki rá mikei, di
bahabi ya mbonga dutu. Muchas
huengadehe
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
personas se compadecen de sus prójimos y
les regalan ropa usada. Act. indet. theki
Vocal nasal: huëki
ntheki s compasión, misericordia
huengadehe (huéngádéhe) s arrebato
(reg.), impetuosidad de agua Ja ra
huengadehe ha ya nsokdehe. Hay
arrebato de agua en las compuertas. Vocal
nasal: huëngadehe Variante hñuengadehe
Sinón. nju̱tdehe, hñämbadehe,
nthämbadehe Véase ueni, dehe,
hñämbadehe
huengahai (huéngáhai) s arrebato de
tierra, pleito por tierras Ra huengahai
geä na ra jäi poti ra hai ha mäna ra
jäi di fu̱tsi. Hay arrebato de tierra cuando
una persona siembra la tierra y otra persona
la barbecha. Sinón. hñungahai Véase ueni,
hai
huenganzaya (huéngánzǎya) s discusión
sobre candidatos para juez auxiliar Ya
nanguhnini ko nuä ra mehnini bi uege,
nubye̱ ja ra huenganzaya. Hay una
discusión, entre las personas del centro y los
del barrio que se separó, sobre el candidato
para juez auxiliar. Variante uenganzaya
Véase ueni, nzaya
hueti (huéti) vi 1. apagarse Ra tsibi di
hueti ko ra dehe. El fuego se apaga con el
agua.
2. extinguirse Ra ñoti bi hueti ko ra
ndähi. La flama se extinguió con el aire.
Vocal nasal: huëti
huetsi (huětsi) vi minorarse (lluvia) Ya bi
huexi ra ye, nubye̱ bi ño ra ndähi. Ya se
minoró la lluvia, ahora que hay aire. Vocal
nasal: huëtsi Sinón. xatsi, kati
hueti (huéti) vt 1. apagar Ra yo di zo̱, ra
ndähi dä hueti. La vela prendida, el aire
la apaga.
2. extinguir Ya hue̱i di hueti ya ñoti.
Los relámpagos extinguen las luces.
Tixu, hueti ra tsibi, pa hinda nzo̱tho
ra za. Hija, apaga el fuego para que no se
prenda en vano la leña. Act. indet. theti
Vocal nasal: huëti
ntheti s apagador de incendio
hue̱i (hue̱i) 1. s rayo Ya hue̱i tagi ha ya
dänga bai ga za y ha ya ngu. Los rayos
caen en los grandes árboles y en las casas.
2. vi relampaguear Nubu̱ ne dä uäi ja
112
ya bogui ne di hue̱i. Cuando quiere
llover, hay nubes negras y también
relampaguea.
hue̱sta s persona que abre demasiado los
ojos Nuni ra nxutsi ra hue̱sta nubu̱
handi rá mikei. Aquella muchacha abre
demasiado los ojos cuando mira a su
prójimo. Sinón. yosta
hue̱sto s metal
hue̱ti (hué̱ti) vi 1. relampaguear Nubu̱
uäi di hue̱ti ya hue̱i. Cuando llueve,
relampaguean los rayos.
2. apagarse y prenderse Ra sihi, tenä,
ngu na ra tani ha rá ñoti di hue̱ti.
Dicen que la bruja es como un guajolote y
su luz se prende y se apaga.
3. brillar Nubu̱ di yo ra bokeñä di
hue̱ti rá ndoyo mäxo̱ge. Cuando va
caminando la víbora negra le brilla todo el
cuerpo.
4. resplandecer Ra do ga ati di hue̱ti ko
ra ño̱ti. La piedra de mina resplandece
con la luz. Sinón. 1: hue̱i; 2: hue̱xki; 4:
hue̱xki
hnue̱ti s resplandor, brillo; reflejo
hue̱tsi (huě̱tsi) vt 1. brillar (algún metal o
estrella) Xi di hue̱tsi ntse̱di nuni ra tso̱.
Aquella estrella brilla con mucha
intensidad.
2. abrir mucho los ojos Ra doro di
hue̱tsi yá da, nubu̱ di tuhnuí mäna ra
doro. Cuando está peleando un toro con
otro toro, abre mucho los ojos.
Sinón. hue̱xki, hue̱ti, hue̱xhni
hue̱xki (hue̱xki) vi 1. brillar Ra hyadi japi
di hue̱xki ra xito. El sol hace brillar el
vidrio.
2. resplandecer Ra mixi di hue̱xki yá da
ko rá ñoti ra bo̱jä. Le resplandecen los
ojos al gato con la luz del camión.
3. relumbrar Ra bo̱jä di hue̱xki nubu̱ dä
yoti ra hyadi. El metal relumbra cuando
el sol lo alumbra.
4. relucir Ra hñe di hue̱xki ko ra ñoti.
Reluce el espejo con la luz.
5. reflejar Ha ra dehe di hue̱xki rá bai
ra ño̱ho̱, ko rá ñoti ra hyadi. En el
agua refleja la imagen del hombre con la
luz del sol. Sinón. 1 y 3: hue̱ti; 2: zo̱; 4:
yoti
113
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
huhme (huhme) s horno de pan Mä
huhme ya bi fo̱te, ya hingi pati xá
ñho. Ya se cuarteó mi horno de pan, ya
no se calienta muy bien.
Sinón. huthuhme
huhme (húhme) vi hornear pan Ra
Poncho huhme ga ndomingo, pa hätsi
tai nonxi dä pa. Alfonso hornea pan los
domingos y lo lleva a vender el lunes.
Pret. dá hñuhme Véase hu, hme
huhni (hǔhni) 1. vt sentar (sobre algo)
Mä fu̱i bi tsoki, ngeä dá huhni. Se
aplastó mi sombrero porque me senté
sobre él.
2. vt machucar Ra tsu̱di huhni yá
bätsi nubu̱ mä dä tsu̱ti. La puerca
machuca a sus crías cuando les va a dar de
mamar.
3. s almohada Mäthoni gi jamäsu di ja
ya huhni ha ya fidi. Necesitas fijarte que
haya almohadas en las camas. Pret. bi
huhni, hñuhni Act. indet. thuhni
Sinón. 2: tse̱mi; 3: nthuñä, nthuhñä
hui (hui) s 1. nido Ya bi poni rá hui ra
o̱ni. La gallina ya cambió su nido.
2. nidal (fig.: huevo que se deja en el nido
para que la gallina acuda a poner allí)
Hinga e̱ntua rá hui ra o̱ni; hingi ne dä
hñui. No eches al nidal a la gallina; no
quiere poner. Sinón. 1: bafi; 2: mädo
hui (húui) vi poner huevo Ya o̱ni nubu̱
fu̱di dä hñui hui tatmäni, ha nubu̱ ya
mä dä uadi hui hyastho. Las gallinas
cuando ponen cada tercer día empiezan a
poner, y cuando ya van a terminar, ponen
diario. Pret. bi ñhui
hui (hǔi) s paloma chicalotera
huí (huǐ) vt 1. absorber Rá tafi ra uada
dí huí ko ra mifi. Absorbo al aguamiel
con el acocote.
2. chupar Ra tiue, tenä, ge huí rá ji de
yabu̱. Dicen que el sapo chupa la sangre
de lejos. Sinón. 2: tsu̱ti
huifi (huifi) vt soplar Hängu dí huifi
mä xano ga tei bi taki, pe hingi ne
mäntä dä käni. Tanto que le soplo al
jarro de atole que me dieron, pero no
quiere enfriarse pronto.
huiki (huiki) vt 1. sonar (nariz) Nuni ra
jäi huiki rá xiñu ko ho̱nse̱ ra ye̱.
huitua
Aquella persona se suena la nariz con la
mano.
2. soplar (con la boca) Nuni ra tiyo huiki
rá bothe pa dä käni. Aquel anciano
sopla su café para que se enfríe.
huiki rá nzabi (huiki rá nzabi) dar suspiro
por cansancio Ra däme bi zo̱ho̱ de ra
be̱fi, xa hñudi huiki rá nzabi. Cuando el
hombre llega de su trabajo está sentado
dando suspiros de cansancio.
huindähi (huindä́hi) s 1. lugar donde sopla
el aire Ha dí bu̱i, xi ra huindähi. Sopla
mucho el aire en donde vivo.
2. abanico Dá handi ra huindähi na ra
jäi, bi tu̱ngi ne bi huita yá da, ngeä
xi xmá pa ra hyadi. Vi a una persona
que extendió su abanico y se abanicó su
cara, porque estaba muy caliente el sol.
Sinón. 1: me̱xandähi
huinye̱ (huínye̱) s persona gastadora (que
gasta su dinero sin provecho) Mä däme, xi ra
huinye̱, te rá bojä ha ra nti. Mi marido es
muy gastador, gasta su dinero en la
borrachera.
huisti (huǐsti) vt 1. chamuscar Dí huisti
ya xitsa pa ya ndämfri. Estoy
chamuscando las huapillas para los bueyes.
2. chamuscar (pelaje) Dí huisti na ra
minä dá ju̱ mände. Estoy chamuscando
una ardilla que agarré ayer.
3. herrar, marcar Mä ga huisti na ra
fani ko na ra bo̱jä ga nthisti. Voy a
herrar un caballo con fierro sellador. Act.
indet. thisti
hnuisti s herrada; chamuscada
(marca)
nthisti s herrada; chamuscada
huiti (huiti) vi 1. despejarse Mähebu̱ mi
ja ra gui ha nubye̱ ya bi huiti.
Endenantes había nubes y ahora ya se
despejó.
2. dispersarse Ha na ra ngu di huiti ya
jäi ga xudi y ga nde di muntsi. Las
personas de una casa se dispersan por la
mañana y por la tarde se reúnen. Sinón. 1:
xängi; 2: po̱ni
huitua (huítua) s 1. calzón Yá huitua
mä dada mi hñä mäme̱to, mrá taxi. Los
calzones que usaba mi papá antes eran
blancos.
2. pantalón Mäme̱to himi ñhe ya
huitsi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
huitua, se̱he̱ ya maze̱xjo ga ntudi.
Antes no se acostumbraba pantalón, solo
calzón largo de manta.
huitsi (huǐtsi) vt 1. acurrucar (reg.;
cubrir los huevos la gallina), tapar Ra
nkoni di huitsi yá mädo. La clueca
acurruca los huevos.
2. cobijar, tapar Ntse̱ ja ra tse̱; huitsi
xá ñho ra bätsi. Hace mucho frío; cobija
bien al niño. Sinón. 1: komi; 2: panti
hnuitsi s acurrucada; cobijada
huitsi (huitsi) vi secarse, orearse Ya
dutu xmá nka, ya bi huitsi. Las ropas
que estaban mojadas ya se secaron.
Sinón. yoti
huixkäza palo chamuscado Véase huixki,
za
Nhuixkäza Huixcazdha (ranchería de
Huichapan)
huixki (huǐxki) vi 1. chamuscarse (por
fuego o helada) Yá xi ya dädimaxi di
huixki ko ra tse̱. Las hojas de los
jitomates se chamuscaron con la helada.
2. quemarse (piel) Yá ye̱ ra bätsi bi
huixki ko ra tsibi. El niño se quemó las
manos con la lumbre. Sinón. 1: bati,
zäti; 2: uaxki, nzo̱
hnuixki s quemada, chamuscada
huixni (huíxni) s escozor Mände dá
he̱ki na mä dedo ko ra juai y nubye̱ dí
tsa na ra huixni. Ayer me corté un dedo
con el cuchillo y ahora siento un escozor.
Variante huixhni
hnuixni vi escocer
huitfi (huítfi) 1. vi tlachiquear Dí
huitfi nihi ga xudi, ngeä dí no̱ge ya
uada. Tlachiqueo en las mañanas
temprano, porque medio los magueyes.
2. s tlachiquero Ra Xuua geä rá huitfi
mä dada, ngeä xi ra motfi. Juan es el
tlachiquero de mi padre, porque los
magueyes dan mucha aguamiel cuando él
los raspa. Pret. dá nhuitfi Sinón. 1: afi;
2: yafi Véase hui, tafi
huiti (huiti) 1. vt soplar (lumbre) Ra
gu̱ni xi huiti ra tsibi, pe hingi ne dä
nzo̱. La molendera sopla la lumbre, pero
no quiere arder.
2. s herrería Ha ra huiti thoki ya
bu̱hu̱. En la herrería hacen las barretas.
3. s herrero Bu̱i na ra huiti hoki xá
114
ñho ya bo̱jä. Hay un herrero que forja
bien el fierro. Act. indet. thiti
huitsi (huítsi) vt 1. meter debajo Mä
ze̱sthi dí huitsi ngati mä ähä. Meto mis
huaraches debajo de mi cama.
2. ocultar (en la tierra) Na ra be̱go bi
hñänga rá bojä de ra hmu pa dä mpe̱fi,
pe bi zu dä be̱di, ha bi huitsi ha ra
hai. Un hombre recibió dinero de su amo
para que lo trabajara; pero tuvo miedo de
perderlo; mejor lo ocultó en la tierra. Act.
indet. thitsi Sinón. 1: fotsi; 2: ägi
huitsi (huitsi) vt rociar Dí huitsi ra dehe
mä ronjua pa dä ju̱i. Le estoy rociando
agua a mi ayate para que se estire. Act.
indet. thitsi
hujua (hujua) s horno de conejo Rá hujua
ra Xuua, ga do xa hoki. Juan hizo de
piedra el horno de conejo. Véase hu, jua
hujua (hújua) vi hornear conejo Dí hujua
ga xudi nihi, pa zu̱nga yoto xudi ya xa
dä. Horneo conejos en la mañana
temprano; para las siete de la mañana ya
está cocido. Pret. dá ñhujua
hulio (hǔlio) s julio Ra zänä hulio ya ja
ya kähä. En el mes de julio ya hay tunas.
Variante julio
humngo̱ (humngo̱) s horno de barbacoa
Rá humngo̱ mä tita bi hoki ga jädo. Mi
abuelo hizo de tabique el horno de
barbacoa. Véase hu, ngo̱
humngo̱ (húmngo̱) vi hornear carne Nuni
ra jäi ya humngo̱ pa dä pa xudi. Aquella
persona ya está horneando barbacoa para
vender mañana. Pret. dá ñhumngo̱
humu̱i (humu̱i) s 1. consolación Ra
humu̱i di umba rá tse̱di ra jäi nuä tu rá
mu̱i. La consolación le da ánimo a la
persona que está triste.
2. confianza, esperanza Nu ra be̱hñä
pe̱tsi ndunthi ra humu̱i ge mä dä ñäni
ra hñeni pe̱tsi. La mujer tiene mucha
esperanza de aliviarse de la enfermedad
que padece. Sinón. 2: ntemei
humu̱i (húmu̱i) vt 1. consolar Mä nänä xi
tu rá mu̱i, pe mä ga bu̱be pa ga humu̱i.
Mi mamá está desconsolada; pero voy a
estar con ella para consolarla.
2. tranquilizar Ya dá ma mä ngu pa ga
humu̱i mä bätsi, tu yá mu̱i dí joo. Ya
me voy a mi casa para tranquilizar a mis
115
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hijos; están preocupados porque no estoy.
Pret. bi hñumu̱i Act. indet. thumu̱i Véase
hu, mu̱i
nthumu̱i s consolación, confortación
hñumu̱i s consolación, confortación
bi hñubga mä mu̱i me consoló
humba rá mfeni (humba rá mfěni)
consolar, orientar Ra mediko bi hñua ri
mfeni ge ri dathi mä dä ñäni. El médico
te consoló; tu enfermo se aliviará.
hñúpa ri mfeni te consuela; te orienta
humba rá mu̱i consolar
humbi (húmbi) vbt 1. llamar, poner
nombre Mä tu̱ dá humbi ra Nabio. A mi
hijo le puse el nombre de Cenobio.
2. apodar Nuna ra bai ga tsu̱ta dí
humbi ra taxanthähi. A esta mata de
lechuguilla le apodo “mecate blanco”.
Pret. bi hñumbi Act. indet. thumbi
hñumba thuhu ambos se ponen
apodos
humi (húmi) vi 1. acuclillarse Ya me̱fi bí
humi, xati ya de̱thä ha ra huähi. Los
peones están acuclillados desyerbando el
maíz en la milpa.
2. sentarse (alrededor de alguien) Ya zi
bätsi ngu dä zo̱ho̱ rá nänä di humi pa
dä nu te xa hämpi. Las criaturitas nada
más ven llegar a la mamá y se sientan
alrededor de ella para ver que les ha
traído. Pret. bi ñhumi
humi (húmi) vt 1. amontonar (fuego sobre
algo) Humi ra tsibi mäñä ra hu pa
mäntä dä dä ra thumngo̱. Amontona
lumbre sobre el horno para que pronto se
cueza la barbacoa.
2. tantear, pensar Nuni ra metsi pede ge
humi ra nxutsi dä ñägi, nä. El joven
cuenta que piensa raptar a la muchacha.
Act. indet. thumi
humthuhu (humthǔhu) s el que pone
sobrenombre o apodo Ra Nesto ra
humthuhu. Ernesto pone sobrenombres.
Sinón. hñumthuhu Véase humbi, thuhu
hunäni (hunä̌ni, hunäni) s horno de cal
Na ra pa dá ma dá behe getuu̱ ha mi ja
na ra hunäni. Un día fui a ayunar cerca de
donde había un horno de cal. Sinón. uti
Véase hu, näni
hunäni (húnä́ni) vi hornear cal Nuni ra zi
jäi hunäni ha xi ra pa ra hyadi. Aquella
hutho
persona está horneando cal y está muy
caliente el sol. Pret. dá ñhunäni
hunio (hǔnio) s junio Ra zänä ra hunio
tagi mä pa. Mi santo cae en el mes de
junio. Variante junio
hunta (hǔnta) s junta, asamblea, reunión
Mä dada bi ma ra hunta ha ra ngusadi.
Mi papá se fué a la junta de la escuela.
Sinón. hmuntsi
huni (huni) s horno de gallinas Dí hoka
na ra huni pa ga mpa thuni. Estoy
haciendo un horno de gallinas para vender
barbacoa de gallina. Véase hu, o̱ni
huni (huni) s 1. nidal Rá huni mä o̱ni
bi poni. Mi gallina cambió el nidal.
2. gallina que está poniendo Nunä ra o̱ni
dí pa, ra huni. Está gallina que vendo es
una gallina que está poniendo. Véase hui,
o̱ni
huni (húni) vi hornear gallina Dí huni,
ngeä dí pa thuni. Horneo gallinas porque
vendo gallina horneada. Pret. dá ñhuni
hu rá mu̱i (hurámu̱i) vi pensar
(equivocadamente), imaginar Mä ntsu̱be
hu rá mu̱i ga tsu. Mi enemigo piensa que
le voy a temer. Tixu, dí hu mä mu̱i gá ma
ri ngusadi. Hija, pensé que habías ido a tu
clase. Sinón. beni Véase hui, mu̱i
hu rá mu̱i (hú rá mu̱i) vi consolar,
contentar Ra ue̱ne zoni hu rá mu̱i asta dä
tumbi rá ba. El bebé que llora no se
contenta hasta que le dan leche. Véase
hudi, mu̱i
husta ra miki (husta ra míki) rara la vez,
en ocasiones Husta ra miki dí pa tai.
Rara es la vez que voy a la plaza.
hustho (hústho) 1. adj raro Hustho ya
je̱ya uäi, ya hingi uäi ngu mäme̱to.
Raros son los años que llueve; ya no llueve
como antes.
2. adv rara vez Hustho dí pa mä hai.
Rara vez voy a mi pueblo.
huthamni (huthámni) s horno de
junquillo Ra huthamni, geä ngutho ngu
ra humngo̱. El horno de junquillo es como
el horno de barbacoa.
hutho (hútho) vi sentarse nada más Nuni
ra dathi hutho; hingi tsa dä ño. Aquel
enfermo se sienta nada más; no puede
caminar. Pret. bi ñhutho Véase hudi, -tho
huthuhme
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
huthuhme (huthuhme) s horno de pan Ra
huthuhme thoki ga kohai. El horno de
pan se hace de adobes.
hutsi (hutsi) vt 1. poner Dí hutsua
mponza ra ñuni pa ga ño, xi yabu̱. Le
pongo la cruz a ese camino para caminarlo,
está muy lejos. Nuä ra mpe̱fi, huxni ha rá
ua ra ngu. Esa herramienta póngala allí, en
el suelo, junto a la casa.
2. traer puesto Mä he dí hutsi, ra hoga
dutu. La ropa que traigo puesta es de
buena tela. Nubu̱ dí pa ra be̱fi dí hutsi
mä fu̱i. Cuando voy a trabajar me pongo
mi sombrero.
3. tantear, pensar Mä ntsu̱be dí hutsi
ga ñäse̱be. Pienso arreglármelas a solas
con mi contrincante.
4. anotar Ra nzaya dá hutsi rá thuhu
ngu mä mfatsi. Al juez le anoté su
nombre como mi ayudante.
5. proponer Stá hutsi ga ma Monda rí
xudi. Me he propuesto ir a México
mañana.
6. aumentar Pret. bi hñutsi Act. indet.
thutsi Sinón. 1 y 3: hutsi; 2: he, hñä; 4:
opabi 5: beni
hutsi (hútsi) vi 1. estar escrito Hutsi ha
mä tosistehe ge dá bu̱i ra mäyo. Está
escrito en mi boleta de bautismo que nací el
mes de mayo.
2. pasarse (de estatura o tamaño) Hutsi ra
fani ge ra no̱ndo. El caballo pasa al asno
en estatura.
3. estar trepado Hutsi na ra nxu̱ni ha
ra tähi. Está trepada un águila en el
mezquite. Sinón. 1: ntofo; 3: to̱ge
hutsi rá hmi (hutsi rá hmi) hacer un gesto
en la cara (expresando algún ánimo del alma)
Nuni ra jäi hutsi rá hmi ga kue̱. Aquella
persona pone su cara de enojo.
huuada (húuada) vi hornear pencas de
maguey Ra Xuua huuada pa hoki ya
ronjua ya ndä. Juan hornea pencas de
maguey para hacer ayates cocidos. Pret. dá
ñhuuada Véase hu, uada
huuada (hǔuada) s horno de maguey Ra
huuada geä ngutho ngu ra humngo̱. El
horno para hornear pencas de maguey es
como el horno para barbacoa.
huxaxo̱ni (húxáxó̱ni) s descansadero para
cántaro Ha ra po̱the bi thoki na ra
116
huxaxo̱ni, pa ha exhni yá xo̱ni ya yai.
En el manantial hicieron un descansadero
para cántaros, y allí ponen sus cántaros los
aguadores. Véase hutsi, xo̱ni
huxmäho (húxmä́ho) s persona de genio
voluble Ra Xuua ra huxmäho, nää nubu̱
dí o̱tua ra mäte ñä xá ñho ko ngeke, y
nubu̱ hindí o̱tua ra favo po̱ ra kue̱, y
e̱skagi ya noya. Juan es de genio voluble,
si le hago un favor habla amablemente
conmigo; y si no le hago un favor se enoja y
me lanza palabras indirectas y ofensivas.
Variante huxamaho Sinón. yohmi
huti (húti) vbt llamar a Yá dada bi huti
rá zi bätsi ra Lupe. Los papás llamaron a
su hijita Guadalupe. Pret. bi hñuti Act.
indet. thuti
hutsi (hutsi) vt 1. aumentar (sueldo)
Nubye̱ rá thähä mä me̱fi ya dí hutsi.
Ahora ya les aumenté la paga a mis peones.
2. poner (sombrero) Ra mayo hutsi na
ra rayo fu̱i. El pastor trae puesto un
sombrero nuevo.
3. pensar (en hacer algo) Ko mä ku dí
hutsi ga ñohmi. Pienso traicionar a mi
hermano.
4. querer (hacer algo) Nuna tabi be̱ni,
dí hutsi ga jame̱ti. Quiero adueñarme
de esa pala que está ahí tirada. Pret. bi
hñutsi Act. indet. thutsi Sinón. 1:
po̱tsui; 2: hutsi, hñä, fu̱i, hñutsi; 3:
beni, handi; 4: ne
hutsui, hutsui vt subir, aumentar
hu̱bjä (hu̱bjä̌) s fierro pesado Tenä ge ra
mebo̱jä, ra hu̱bjä. Dicen que el acero es
fierro pesado. Variante hu̱pjä Véase hñu̱,
bo̱jä
hu̱do (hú̱do) s piedra pesada Tenä ge ra
bodo, ra hu̱do. Dicen que la piedra negra
es piedra pesada. Véase hñu̱, do
hu̱fi (hú̱fi) s brazada Mände dá hä na
hu̱fi ra za. Ayer traje una brazada de leña.
Sinón. jadi, miti
hu̱fi (hǔ̱fi) vt abrazar Mä nxutsi dí hu̱fi
nubu̱ dí ñyobe. Abrazo a mi novia
cuando ando con ella. Pret. bi hu̱fi, bi
hyu̱fi Act. indet. thu̱fi
nthu̱fi, hñu̱fi s abrazo
hu̱gi (hu̱gi) s aile (árbol) Ra bai ga hu̱gi
jabu̱ habu̱ te ra dänga za. Hay lugares
117
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
donde la mata de aile crece como árbol
grande.
hu̱ki (hú̱ki) vi atorarse, detenerse
hu̱mbi (hu̱mbi) 1. vi arreciar (lluvia) Di
hu̱mbi ra ye, po̱de mä dä dagi ya ndo.
Está arreciando la lluvia; creo que va a caer
granizo.
2. vt hacer (con toda su fuerza) Pret. bi
hyu̱mbi Sinón. huämbi
hu̱mbi ya rihi caminar veloz
hu̱ste s difunto Tenä ge yá hñäti ya
hu̱ste hingi ho dä tsi. Dicen que no es
bueno comer las ofrendas de los difuntos.
Sinón. dungo̱kei
hu̱sti (hu̱sti) 1. vt chiflar (a alguien) Ra
Niko hu̱sti rá tu̱ dä pengi. Nicolás le
chifla a su hijo para que regrese.
2. s Satanás, diablo Pret. bi hyu̱sti
Act. indet. thu̱sti Véase hu̱xi
nthu̱sti s chiflido
hu̱stui (hǔ̱stui) vbt pegar (a alguien, con
reata o vara) Véase hu̱tsi
hu̱xi (hú̱xi) vi chiflar Ra däskähä hu̱xi, ya
hu̱sta ra ndähi. El huitlacoche ya está
chiflando; le chifla al aire. Pret. dá hñu̱xi
thu̱xi s chiflido
hu̱sti vt chiflar a alguien
hu̱xye̱ (hǔ̱xye̱) s jarilla de flor amarilla
Variante hyu̱xye̱ Véase ju̱xye̱
hu̱za (hú̱za) s madera pesada Ra xithe̱ ga
xiza, ra hu̱ za. La tabla de encino es una
madera pesada. Véase hñu̱, za
hu̱ti (hú̱ti) vt 1. enredar (reg.), amarrar
(un mecate en un árbol o en la cintura) Ra
fani mi ne dä hñändgi ra nthähi, pe dá
hu̱ti ha na ra bai ga za, pa himbi
ñhändgi. El caballo quería arrebatarme el
mecate, pero lo enredé en un árbol, para que
ya no me lo arrebatara.
2. cinchar (carga) Nubu̱ dí du̱ti rá zo̱te
ra no̱ndo nuä ra nde dí hu̱ti ngati ra
mu̱i. Cuando le aprieto la carga al asno le
cincho el mecapal debajo de la panza.
Pret. bi hyu̱ti Act. indet. thu̱ti Sinón. 1:
pani
hu̱thä (hú̱thä) s persona que tiene sueño
pesado Pe̱tsi gi hmäni pa dä nuhu; nuä
te ra hu̱thä. Tienes que moverlo para que
despierte; ése es de sueño muy pesado.
Variante hyu̱thä
hyanhuähi
hu̱tsi (hú̱tsi) vt 1. lazar Ra to̱ge bi hu̱tsi
na ra ndämfri. El jinete está lazando un
buey.
2. abarcar Mä hai bi hu̱tsi nuni ri
ngehni. Mi terreno abarca hasta allá.
3. rozar Ya ye̱ ya za hu̱tsi ya bo̱jä ga
ñoti. Las ramas de los árboles rozan los
cables de luz.
4. tocar (espíritu del muerto) Nuä ra jäi
xi bi ntse̱di, po̱de bi hyu̱tsi rá ndähi ra
handu, nä. Se puso de gravedad esa
persona, piensan que la tocó el espíritu del
muerto. Pret. bi hyu̱tsi Act. indet.
thu̱tsi Sinón. 2: tse̱, ka; 3: hu̱ki; 4:
fe̱tsi
hñu̱tsi, hyu̱tsi s lazador
nthu̱tsi s lazada
hya (hya, hyáha) vi lamar, vahear (por tener
frío) Expresión para la reacción al frío. Ra
yafi ngá zo̱ho̱ mäxudi xi mi hya ko ra
tse̱. Cuando el tlachiquero llegó esta
mañana, hasta lamaba por el frío. Variante
hyaha Pret. dá nhya
hyadi (hyádi) s 1. Sol Xi xá pa ra hyadi,
po̱de mä dä uäi. Está muy caliente el sol,
me imagino que va a llover.
2. luz del sol Xá ñho ra hyadi pa ga
nue̱di. La luz del sol es excelente para
coser.
bo̱xhyadi s Oriente, Este
me̱gi hyadi luz brillante del sol: calor
fuerte del sol
yu̱hyadi s Poniente, Occidente
nduhyadi s eclipse de sol
hyaki (hyáki) s mugre Ko ya nxanthe xi
ja ya hyaki ha mä ndoyo. Por el sudor
hay bastante mugre en mi cuerpo. Véase
hñaki
hyandatäxi (hyándátä́xi) s chivos a
medias Nuyu̱ ya täxi dí taki, ya
hyandatäxi. Aquellos chivos que pastoreo
son chivos a medias. Véase hyandi, täxi
hyandi (hyándi) s cosa a medias (que se
reparte entre dos personas) Dí ñehe na ra
zajua ya xá noho, pe ra hyandi. Tengo, a
medias, un marrano que ya está gordo.
hñandi v rec trabajar a medias
hyanhuähi (hyánhuä̌hi) s 1. milpas a
medias Gatho nuyu̱ ya hai ya hyanhuähi,
hingi potase̱ too rá me̱ti. Todas esas
hyanga
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
tierras son milpas a medias, no las siembra
sólo el dueño.
2. mediero (persona que siembra y reparte
la cosecha) Nuni ra ño̱ho̱ go ra
hyanjuähi de nuyu̱ ya boti. Aquel
hombre es el mediero de esas milpas de
siembra. Variantes hyanthuähi,
hyanguähi, hyanjuähi Véase huähi,
hyandi
hyanga (hyánga) vi estar ronco Ko ra
thehe di raki dí hyanga; hingi tsa ga ñä.
Con la tos que me ha pegado estoy ronco, no
puedo hablar. Pret. dá nhyanga
hñanga, hñanja ronquera, ronquedad
hyasto (hyǎsto) s piedra pómez Ko ra
hyasto di su̱ki rá mboxjua na ra bo̱jä.
Con la piedra pómez se limpia el moho de
un metal. Sinón. usto Véase hñatsi, do
hyastho (hyástho) adj diario Xi hyastho
dí ehe ra be̱fi ha xi yabu̱ mä ngu. Diario
vengo a trabajar y está muy lejos mi casa.
Sinón. hyaxbu̱
hyate (hyáte) s engañador, mentiroso
Mä ku yabu̱ ra hyate. Mi hermano es
muy mentiroso. Ya bätsi xi ya hyate. Los
niños son muy mentirosos.
Sinón. kuamba
hyatmu̱i (hyátmu̱i) s hilamiento (reg.),
insatisfacción estomacal Ja juadi dá ñuni
ha bestho bi zu̱ki ra hyatmu̱i. Acabo de
terminar de comer y luego me dio
hilamiento. Véase hati, mu̱i
hyati [Forma secundaria de hati] palidecer
Ra dathi ja xa bo̱ni ra ngunto̱the xi xa
hyati, be̱bu̱ ri menga rá bai. El
enfermo que acaba de salir del hospital
palidesió tanto que dilatará en recuperarse.
hyati [Forma secundaria de hati] engañar
hyatuí s novia Ra Lacho pe̱tsi rá
hyatuí. Lázaro tiene su
novia. Sinón. nävia
hñatbe mi novio, mi novia
hyatsi [Forma secundaria de hatsi]
amanecer Ya rí hyatsi; xiä, ya bi mafi
ra boxi. Ya está amaneciendo; ya cantó el
gallo.
hyatsi (hyátsi) s 1. luz Ra hyatsi kui
ra be̱xui. La luz ahuyenta la obscuridad.
2. claridad, resplandor Ra zänä xa ñenä;
mähotho rá hyatsi; asta ya ye̱ta di
hue̱ti. La luna está llena; está bonita la
118
claridad, hasta las pencas de maguey brillan.
3. alborada
hyaxbu̱ (hyáxbu̱ ) adv diario Hyaxbu̱ dí pa
Monda pa dí pa ra hoga ndäpo. Diario
voy a México a vender alfalfa. Véase bu̱
hyaxä (hyáxä) s el día siguiente Dá behe
nuä nonxi ha ata ra hyaxä dá ñuni.
Ayuné el lunes y hasta el día siguiente tomé
alimentos. Véase ä
hyaznä (hyaznä) 1. vi haber claridad de
luna, alumbrar la luna Mänxui bi hyaznä.
Anoche hubo claridad de la luna.
2. s claridad de luna Mänxui ko ra
hyaznä bi za bi yo xá ñho ra ñunthe.
Anoche con la claridad de la luna el que
regaba podía trabajar bien. Véase hyatsi,
zänä
hyatsi (hyátsi) s claridad Tse̱di rá hyatsi
ra zänä. Está fuerte la claridad de la luna.
Véase hatsi
hyekanthäti (hyékánthäti) s 1. adúltero,
adúltera Nää ra ño̱ho̱, xi ra hyekanthäti;
bi zimba rá be̱hñä mäna ra ño̱ho̱. Ese
hombre, es adúltero; es casado, y le arrebató
la esposa a otro hombre.
2. rompematrimonios (reg.), persona que
separa matrimonios Na ra hyekanthäti
ja huadi japi rá däme ra Petra bi me̱ui
mäna ra be̱hñä. Un rompe matrimonios
acaba de inducir al esposo de Petra a irse
con otra mujer. Véase heke, nthäti
hyethe (hyéthe) s quelite (toda clase de
verduras) Stá ma stá pe̱hi tsu̱ ra hyethe
ha ya huähi. He ido a cortar un poco de
quelite a las milpas.
hye̱gi [Forma secundaria de he̱gi] dejar
hye̱he̱ (hyě̱he̱) 1. vt sesgar Dí hye̱he̱ rá
nthe̱ni ra dutu. Estoy sesgando el corte de
la tela.
2. vt cortar disparejo Nuni ra nxutsi bi
hye̱he̱ rá nthe̱ki rá stä. Aquella
muchacha se cortó el pelo disparejo.
3. adj disparejo Rá nthe̱ki ra xithe̱ ra
hye̱he̱. El corte de la tabla está disparejo.
hye̱kandäpo (hyé̱kándäpo) s 1. segador de
alfalfa Ku̱ta yá hye̱kandäpo ra Xuua.
Juan tiene cinco segadores de alfalfa.
2. segador de hierba Ha ra ju̱the bí yo
na ra hye̱kandäpo. En la zanja anda un
segador de hierbas. Véase he̱ki, ndäpo
119
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hye̱kaza (hyé̱kázǎ) s 1. cortador de árbol,
leñador Ha ra to̱ho̱ bí yo na ra hye̱kaza,
pa hoki ya xithe̱. En el cerro anda un
cortador de árboles, los corta para hacer
tablas.
2. leñador Ha ra hñe bí yo na ra
hye̱kaza, pa dä hoki ra thumngo̱. Allá
en la barranca anda un leñador, quiere la
leña para hacer barbacoa. Véase he̱ki, za
hye̱ki [Forma secundaria de he̱ki] cortar
hye̱ne (hyě̱ne) s persona con la boca
torcida Stá handi na ra jäi ra hye̱ne. He
visto a una persona con la boca torcida.
Véase hye̱he̱, ne
hye̱nthe (hyé̱nthe) s persona que surca,
surcador Bí yo ra hye̱nthe ha ra huähi.
En la milpa anda el surcador. Véase he̱ki,
the
hñe̱nthe vi cortar surco
he̱nthe vi cortar surco, rayar surco
hye̱nza (hyé̱nza) s cortador de madera,
trozador de árboles, leñador Na ra ra
hye̱nza dá handi nubye̱, ya bi hye̱ki
mäxo̱ge na ra tähi ne ya ndunthi ya
za xa xu̱. Vi a un leñador hoy que ya ha
trozado toda una mata de mezquite y ha
cortado ya bastante leña. Sinón. hye̱kaza
Véase he̱ki, za
hye̱tandäpo (hyé̱tándäpo) s segador de
alfalfa o hierba Ya hye̱tandäpo bi ño
yopa me̱fa de bi thogi ra ye. Los
segadores de alfalfa anduvieron segando
después de dos días de haber llovido.
Sinón. hye̱kandäpo Véase he̱ki, ndäpo
hye̱tsi [Forma secundaria de he̱tsi] segar
hyo (hyo) s costado Xá ñu̱ mä hyo ko ra
be̱fi ga nthe̱kazafri. Me duele el costado
por el trabajo de cortar zacate.
hyo [Forma secundaria de ho] matar
hyodi (hyódi) s lindero, límite Rá hyodi
rá hai mä dadahu̱ bí ka ata nuni. El
lindero del terreno de papá está hasta ahí.
hyodu (hyodu) s asesino Nuä ra hyodu
ya xa hyo ndunthi ya jäi. Ese asesino ya
ha asesinado a varias personas.
Sinón. hyote Véase ho
hyogu (hyogu) s parte trasera de la oreja
Ha rá hyogu na ra tu̱ka bätsi xi kä ya
hyaki. En la parte trasera de la oreja de un
niño pequeño hay bastante mugre. Véase
hyo, gu
hyoya
hyohñe (hyohñe) s orilla de la barranca
Dá handi mi yo na ra minä ha ra
hyohñe. Vi andar una ardilla en la orilla de
la barranca. Véase hyo, hñe
hyokañu (hyókáñǔ) s Máquina pesada
para construcción de caminos. Xa ñekua
nuni ra hyokañu. Allá viene la máquina
que construye caminos. Véase hoki, ñu
hyokathuhme (hyókáthuhme) s panadero
(que hace pan) Nu ya hyokathuhme di
mo̱ge gatho yá dutu nubu̱ hoki ya
thuhme; ho̱nse̱ yá huitua di hñä. Los
panaderos se desvisten cuando están
haciendo pan; sólo traen los calzones. Véase
hoki, thuhme
hyokaze̱sthi (hyókázé̱sthi) s 1. fabricante
de zapatos Nu ya hyokaze̱sthi hingi pa xá
mädi, pe nuu̱ tai pa di yopa pa, hä di pa
xá mädi. Los fabricantes de zapatos no los
venden caro; pero los que compran para
revender, sí los venden caros.
2. huarachero (reg.), persona que hace
huaraches Nu ya hyokaze̱sthi ya di pa
xá mädi na mai ra ze̱sthi. Los
huaracheros ya venden caro un par de
huaraches. Véase hoki, ze̱sthi
hyoki [Forma secundaria de hoki] hacer
hyokximo (hyókxímo) s Persona que hace
jícaras. Ya hyokximo go geu̱ käti ha
hokuí yá koi ya ximo. Las personas que
hacen jícaras las pintan y les hacen su dibujo
a las jícaras. Véase hoki, ximo
hyokbo̱tse (hyókbo̱tse) s canastero,
fabricante de canastas Bu̱u̱ ya
hyokbo̱tse ga xithi ha ra ga tsu̱to. Hay
quienes fabrican canastas de carrizo y
quienes las fabrican de vara.
Variante hyokabo̱tse Sinón. yo̱tabo̱tse
Véase hoki, bo̱tse
hyomgo̱ (hyomgo̱) s matancero (que se
dedica a matar animales) Ha ya thomboni
bu̱ i ndunthi ya hyomgo̱. En el rastro hay
muchos matanceros. Véase ho, ngo̱
hyote (hyote) s asesino Ra hyote nzäntho
tsu. El asesino siempre teme. Sinón. zadu
Véase hote
hyoya (hyoya) 1. adj pobre, humilde,
limitado Thogi ga tsiui na mä zi hme ko
ra thänta ñi, pundgi mä zi hyoya
hñuni. Pásate a comer conmigo una
hyoya
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
tortillita con salsa; discúlpa mi comida muy
pobre.
2. s persona pobre Mäthoni ga faxu̱
nuni ra zi jäi ra hyoya. Es necesario
ayudar a aquella persona pobre.
3. s huérfano Nuni ra zi metsi ra
hyoya, pe̱tsi na nzänä bi du yá dada.
Aquel jovencito es huérfano; hace un mes
que se le murieron sus padres.
hñoya s pobreza
hyoya (hyóya) vi encontrarse pobre Nuga
xi dí hyoya; dá tege dá pa nuä ndí
pe̱tsi. Me encuentro muy pobre, acabé de
vender las pertenencias que tenía. Pret. dá
nhyoya
hyoyo (hyoyo) s matancero del ganado
menor Hustho ra jäi ra hyoyo ha ra
hñumngo̱. Es rara la persona que es
matancera de ganado menor y barbacoyera.
Véase ho, yo
hyo̱ [Forma secundaria de ho̱] caer
hyo̱bo̱to (hyó̱bo̱to) s lendroso Nuni ra
tsu̱di ra hyo̱bo̱to. Aquel puerco está
lendroso. Véase ho̱, bo̱to
hyo̱ke (hyó̱ke) vt 1. arrepentirse (de lo que
da) Mä dada di hyo̱ke nuä ra hai bi
raki. Mi padre se arrepiente de haberme
dado la tierra.
2. dar lástima (de lo que da) Ra Juana di
hyo̱ke nua ra hme umba ra tsatyo,
hange xá no̱xke. A Juana le da lástima la
tortilla que le da a su perro por eso está
flaco. Pret. bi hyo̱ke Sinón. 1: ñäki
hyo̱ktho (hyó̱ktho) interj 1. qué lástima Dá
be̱di na mä mboni ¡hyo̱ktho! ¡Qué
lástima que haya perdido mi animal!
2. lástima Hyo̱ktho mä ntsätuí dá pa ha
nubye̱ dí honi. Lástima que vendí mi
pala porque ahora la necesito. Sinón. 2:
yobri Véase hyo̱ke
hyo̱mi [Forma secundaria de ho̱mi] bajar
hyo̱ndgu (hyo̱ndgu) s constructor de casas
Dí ne ga hoka na mä ngu, pe histá honda
ra hyo̱ndgu. Quiero hacer una casa, pero
no he buscado un constructor de casas.
Véase ho̱ngu, ho̱ndgu
hyo̱ste (hyo̱ ste) s lanzador de palabras
ofensivas Nuni ra be̱hñä ra hyo̱ste, nubu̱
di ti. Aquella mujer es lanzadora de
palabras ofensivas indirectas cuando está
borracha.
120
hyo̱tadada (hyó̱tádǎda) vi hacer el papel
de padre Nuni ra däme di hyo̱tadada,
ngeä bu̱huí na ra bätsi, hingo rá bätsi,
pe di su ngu rá bätsi. Aquel señor hace el
papel de padre, porque vive un niño con él
que no es su hijo, pero que lo cuida como
hijo. Sinón. ñetadada, ño̱tadada Véase
ho̱te, dada
hyo̱thyä (hyó̱thyä) s persona regañona
Nuä ra hmu dí fatsi, ra hyo̱thyä bu̱
hinte xa xu ra be̱fi. El patrón que le
ayudo, es una persona regañona si el trabajo
no avanza. Véase ho̱te, hñä
hyo̱xgini (hyó̱xgíni) s preparador del agua
para el nixtamal Mä tixu ra hyo̱xgini, pa
di nxadi dä hyo̱tse ra suni. Mi hija
prepara el agua del nixtamal, porque está
aprendiendo a preparar el nixtamal. Véase
ho̱tse, gini
hyo̱a (hyó̱a) s pulguiento (persona o
animal) Nuni ra tsatyo ra hyo̱a. Aquel
perro está pulguiento. Véase ho̱, a
hyo̱te [Forma secundaria de yo̱te] destruir
Bi hyo̱te nuä ra nguptsu̱di mi thoki.
Destruyeron el chiquero que estaban
haciendo.
hyu̱ja (hyú̱ja) s 1. nuca Nu gatho nuä dí
beni, asta di u̱gi mä hyu̱ja. De todo lo que
pienso hasta me duele la nuca.
2. cerviz Nubu̱ dí nkue̱ dí tsa xá ñu̱ mä
hyu̱ja. Cuando me enojo siento que me
duele la cerviz.
hyu̱xye̱ (hyǔ̱xye̱) s jarilla Ra hyu̱xye̱
kontsi ha ja ndunthi ra xaha. La jarilla
brota en donde hay mucha humedad.
Variante hu̱xya Sinón. otitä, haria
hyu̱za (hyǔ̱za) s flautista Ra Xuua ra
hyu̱za, ha ra Pancho ra bixfani. Juan
toca la flauta, y Francisco el tambor. Véase
hu̱xi, za
hyu̱thä (hyú̱thä) s Persona que tiene sueño
pesado. Nuni ra metsi, xi ra hyu̱thä; ya
mä hñebu̱ tsofo ha hingi ne dä mai.
Aquel muchacho es de sueño muy pesado.
Ya tiene rato que le están hablando y no se
para. Sinón. xithä Véase hñu̱, tähä
hyu̱tsi [Forma secundaria de hu̱tsi] lazar
121
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
I
i (i) procl Indica la 3a. pers. del presente, en
otro lugar. Ra dänga oregno i ja ha ya
mbonthi ngetuu̱ Mäxei. En los montes
cercanos a Tasquillo hay orégano grande.
Ra bätsi bi ngofo, ha ra ñoti nää i pigi.
La criatura se estriñó y está bien reseco lo
que obra. I ku̱ne. Tartamudea.
i (í) vi picar (chile) Xi i ra thäntä ñi, pe
xi ra ku̱hi. Está muy picosa la salsa, pero
está muy sabrosa.
ibxi (íbxi) s birriondo (reg.), entero (chivo o
borrego no castrado) Ku̱ta mä ibxi meyo
dí ne ga kapo pa dä noki. Quiero castrar
mis cinco chivos birriondos para que
engorden. Sinón. iyo, ibzu̱, iru
ibzu̱ (íbzu̱) s birriondo Variante ibzu
idä (idä) s hermano (de mujer) Ya ho̱nse̱
na rá idä mä nänä te. Ya nada más vive
un hermano mayor de mi mamá.
igi (ǐgi) vi salir picoso Ra hñuni di igi ko
tsu̱tho ra ñi. La comida sale picosa con
poco chile.
igo (ǐgo, ígo) s 1. higo (mata) Dá tai na
bai ra igo, nuu̱ ya hoga bai. Compré
una mata de higo; de las matas extranjeras.
2. higo (fruta) Xi ra mädi ra kaha ra igo,
yo kasi ku̱ta nthebe mbe̱xo. Está muy
cara la caja de higo. Está casi a quinientos
pesos. Sinón. bopri, hoga de̱ju̱
iha (ǐha) s hija Iha, ya grí ma ri ngusadi.
Hija, ya ve a tus clases. Sinón. tixu Véase
ixa
ihme (íhme) s tortilla neja, tortilla pasada
de cal Tenä ge ya ihme xá ñho pa dä
megi yá tsi. Dicen que las tortillas nejas
son buenas para que se endurezcan los
dientes. Variante inähme Véase inäni, hme
iho (ǐho) s hijo Mä iho ya pa ra ngusadi.
Mi hijo ya va a clases. Sinón. tu̱ Véase ixo
imu (ímu) s calabaza chica Mäxudi bi
thogi na ra ma imu ha mä nänä bi dai
na te̱ni. En la mañana pasó un vendedor
istasei
de calabazas chicas y mi mamá compró un
kilo. Sinón. tu̱mu
inähme [Variante de ihme] tortilla neja
inäju̱ni (ínä́jǔ̱ni) s masa neja Ra inäju̱ni
hindi ixki ko ra pa hyadi. La masa neja no
se agria con el calor del sol.
inäni (ínä́ni) s nejo (pasado de cal)
inäsuni (ínä́suni) s nixtamal nejo (nixtamal
pasado de cal) Mäthoni gi pete xá ñho ra
inäsuni, ngeä bi thogi ra näni. Necesitas
lavar muy bien el nixtamal nejo, porque se
pasó de cal. Sinón. itasuni
indi (indi) s vez Véase miki
ingadutu (íngádútu) 1. s tendedero
2. vt tender ropa Mä tixu bí ingadutu
ha ra ntingadutu. Mi hija está
tendiendo ropa en el tendedero. Véase ini,
dutu
ingi (ingi) adv vez Véase miki, iki
inhyamu̱ [Variante de hinhyamu̱] nunca
ini (ǐni) vt tender Ra meni ya di ini ya
dutu xpá meni. La lavandera ya está
tendiendo la ropa que ha lavado. Act. indet.
tini
inthi (ínthi) s 1. mecate de lechuguilla Ya
nthähi ga inthi tse̱tuabi ra fani, mäske dä
gu̱tatho, o mä dä thinta ra dehe hime
thege. Los mecates de lechuguilla le duran
al caballo; aunque los lleve arrastrando o los
meta en el agua, no se acaban pronto.
2. lazo amarillento, mecate amarillento
Hätsi mädageä ra inthi pa gi xo̱te ra
zafri. Llévate aunque sea ese lazo
amarillento para liar el zacate. Vocal
nasal: ïnthi Véase iti, nthähi
iru (íru) adj birriondo (reg.), entero (chivo o
borrego no castrado) Dá hoka ra thumngo̱
yoho ya iru yo; ndá tsihe bi rakje ra
rihi, ngeä himi njapo. Horneé dos chivos
birriondos, y al comérnoslos nos dio diarrea,
porque no estaban castrados. Véase iyo
ista (ǐsta) s ojos azules Rá tsihue̱ mä
nänä ra ista. La nuera de mi mamá es de
ojos azules. Variantes ñista, ñistada, ixta
Istansia (Istansia) La Estancia (pertenece al
Mpio. de Huichapan)
istasei (ǐstásei) s pulque agrio Nu ra
istasei ndá pe̱tsi, dá xitua ra tsu̱di. El
pulque agrio que tenía se lo eché al puerco.
Véase isti, sei
ita
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ita (íta) s abuela Mä ita pädi ra theti. Mi
abuela sabe hilar. Sinón. nita, ngande,
zuzu
itfixi (ǐtfǐxi) s hormiga colmenera (hormiga
mielera amarilla y café, que entra en los
cajones de colmena o en los panales a comerse
la miel) Ya xäju̱ ga itfixi bu̱i ha ya
yotazastä o ha ya xu̱ta. Las hormigas
colmeneras viven en los mezotes secos de
nopal o en las pencas secas de maguey.
Variante itmixi
itakani (ǐtákani) s hediondilla, quelite
picoso Dá hoki tsu̱ ra itakani ko ra
ngo̱tsu̱di. Preparé un poco de hediondilla
con carne de puerco. Sinón. katsu, katka
itasuni (ǐtásuni) s nixtamal nejo (pasado
de cal) Rata ra itasuni jabu̱, dä ne
ndunthi ra mete. Puro nixtamal nejo hay
ahí. Va a necesitar muchas lavadas. Véase
ñiti, suni
iti (ǐti) vi 1. ensuciar (ropa) Yá dutu
nunä ra jäi, ya xi xa iti ko ya hyaki. La
ropa de esa persona, se ensució.
2. amarillarse Ra kani di iti bu̱ hinda
te̱ntsuabi ra the. El quelite se amarilla
si no le echan tequesquite. Sinón. 1:
hñaki; 2: kasti
iti (iti) vi 1. salir picoso Ra hñuni ntse̱
bi iti, koñä gá japi ndunthi ya ñi. La
comida salió muy picosa, porque le echaste
demasiado chile.
2. arder Bi iti ra nthe̱ni ha mä ua, ko
ra refinu gá japi. Me ardió la cortada del
pie, con el alcohol que le pusiste. Sinón. 1:
igi; 2: u̱gi
ithe (íthe) s 1. agua picosa Nuä ra dehe
dá tsi, ra ithe. El agua que tomé era agua
picosa.
2. aguardiente Tenä ge ko ra ithe nihi
tu ra jäi. Dicen que con el aguardiente
pronto se muere la gente.
ithehñuni (íthéhñúni) s mole de olla,
caldo rojo Nubye̱ bi nthäti mä tu̱, pa mä
so̱hni dá hoki ra githe y ra thumngo̱, pa
ra jäi dá hoki ra ithehñuni. Ahora que se
casó mi hijo hice para mis consuegros mole
y barbacoa. Para la gente hice mole de olla.
Sinón. tho̱tsahñuni Véase ithe, hñuni
ixa (ixa, ǐxa) s joven, hija (palabra cariñosa
a una mujer de menor edad por otra de
avanzada de edad)
122
Ixi (ǐxi) Durazno (ranchería de Zimapán) Ixi
ri gohi ra ñu rí ma Hñakala. El Durazno
queda por la carretera que va a Jacala.
ixi (ǐxi) s durazno (planta y fruta) Ra
kasta ixi, xi ra mädi ra kaha. Es muy
cara la caja de durazno amarillo.
Sinón. pe̱ni
ixi (íxi) s agrura Mände dá dämä niñä ha
ra ntoxi, hänge nubye̱ dí ko̱tsa ixi. Ayer
cené demasiado; por eso ahora eructo con
agruras. Sinón. hnäthä, ixti
ixiro̱spi (ǐxiro̱spi) s chocoyol (pron. reg.),
socoyol (planta) Véase ro̱spi
ixjua (ǐxjua) s lengua de vaca (planta
comestible que tiene las hojas rizadas) Ra
ixjua xá nuntsi rá xi. La hoja de lengua de
vaca es rizada. Sinón. hoga ixjua
mbänga ixjua lengua de vaca (planta no
comestible que no tiene las hojas
rizadas)
ixju̱ni (ǐxjǔ̱ni) s masa agria Tixu, ra
ixju̱ni gi umba ra tsu̱di. Hija, la masa
agria se la das al puerco. Véase ixki, ju̱ni
ixkabayo (íxkábǎyo) s rebozo azul Mä
nänä hindi ho ya ixkabayo. A mi mamá
no le gustan los rebozos azules.
Sinón. kangabayo Véase ixki, bayo
ixkahme s tortilla agria Véase hme
ixkaku̱hu̱ (íxkákǔ̱hu̱) s pintura azul Dá
käti ra gosthi ga ixkaku̱hu̱. Pinté la
puerta con pintura azul.
Sinón. kangaku̱hu̱ Véase ixki, ku̱hu̱
ixkaronkre (ixkaronkre) s gorrión azul
(ave)
ixkasei s pulque agrio Véase sei
ixkatsatañi (íxka tsátáñi) s cardenal azul
(ave) Ra ixkatsatañi yo ha ya hñe. El
cardenal azul anda en las barrancas.
Sinón. kangatsatañi Véase ixki, tsatañi
ixkähä (ǐxkä̌hä) s soconostle (planta y
fruta) Ra ixkähä tsi ga thäntäñi. El
soconostle es comestible en salsa. Véase
ixki, kähä
ixki (ǐxki) vi agriarse (leche, tortillas, pulque,
frutas) Ra githe bi ixki ko ra pa. El mole
se agrió con el calor.
ixki (íxki) s azul Mähetsi ra ixki. El cielo
es azul.
ixo (íxo, ǐxo) s hijo (palabra cariñosa usada
por mujeres u hombres de edad) Nxo̱ni, ixo,
123
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
xoka ri yo, gri ma ra bayo. Apúrate,
hijo; ábreles a tus cabras y vete a pastorear.
iyo (íyo) s birriondo (reg.), entero (no
castrado) Véase ibxi
iki (íki) s vez Nuni ikinä mä ga mase̱
mä hai. Esta vez me voy solo a mi pueblo.
Vocal nasal: ïki Véase miki, ingi
J
ja [Variante de há] en, a
ja (ja) vi haber Nubye̱ hä di ja ra sei ha
nä Linda. Ahora sí ha de haber pulque en
casa de doña Hermelinda.
ja (ja) adv Enfatiza la palabra que sigue. Grí
ma ra hnini, ja gehni mä dä sii te ma gi
pe̱fi. Ve a la ciudad y allí te dirán lo que
vas a hacer. Ja mähñebu̱ bi thogi ra
ndudehe. Hace un instante pasó el carro de
refrescos. Hingi juaditho ra be̱fi, ja
gehna dí pe̱fi. No está completo ese trabajo
es éste que estoy haciendo ahora.
ja (jǎ) vt pasar, acontecer ―Enä ge bi
mpu̱ntsi ra bo̱jä ngí paha, pe mäñäjuä
hinte gá jahu̱. ―Dicen que se volcó el
camión en donde iban ustedes, pero Dios
quiso que no les pasara nada. Pret. bi nja
Te gí jatho. ¿Cómo estás? (especie de
saludo)
ja (jǎ) vt 1. esforzarse (a hacer algo) Hindí
ja ga mpe̱fi ntse̱di, kabu̱ hindí tähä
ndunthi. No me esfuerzo en activar el
trabajo; al cabo no gano mucho.
2. obligarse (a hacer algo) Nuä ra be̱fi
hindí ja ga hoki. No me obligo a hacer
ese trabajo.
3. importunar, insistir Ra me̱fi ja adi rá
thähä ha otho pa ga umbi. El peón
insiste en pedir su sueldo, pero no tengo
para darle.
ja (jǎ) vt 1. hacer
2. poner, arrimar Ja ri jutsi ha ri
hyodi, ya gá thotsi ha mä hai. Arrima
la cerca a tu lindero; ya la arrimaste
dentro de mi terreno. Sinón. 2: joti
jatho hacer rápido
jadi
ja dega (jǎ dega) usar de (sustitución de una
cosa por otra) Ya dá xo̱te mä za, pe
otho mä nde, mä ga ja dega nde mä
bayo. Ya amarré la leña, pero no tengo
mecapal; voy a usar mi rebozo de
mecapal. Dega ñoti gi ja ra yo. Tendrás
que sustituir la luz eléctrica por una vela.
Variante ja ga
ja na lado (jǎ na lado) poner a un lado,
hacer a un lado Ja na lado ri tsanza, pa
za dä thogi mära. Haz tu coche a un
lado para que puedan pasar los demás.
Sinón. uengi, uete nambu̱
ja ra ue̱nda (jǎ ra uě̱nda) hacer cuenta,
considerar Nuä ra bojä gá be̱hu̱ jahu̱
ra ue̱nda gá tsihu̱. El dinero que
perdieron, hagan de cuenta que lo
gastaron.
jabätsi (jǎbätsi) vt adoptar Nuyu̱ ya jäi
di jabätsi yá bätsi mära ya jäi, ngeä
ya ñäbätsi. Esas gentes adoptan a hijos
de otras personas, porque ellos carecen de
hijos.
jabi (jábi) vi ser rico (lit.: hay para él)
Nuä ra mbo̱ho̱ bi ntai ga hai, tenä ge
jabi. Dicen que es rico el señor que
compró tierras. Variante jababi Véase ja
jabu̱ (jǎbu̱) vi hacer de esta manera Iho,
gi jabu̱ nubu̱ xkí mpe̱fi. Hijo, lo harás
de esta manera cuando trabajes. Ogi
jabu̱. No lo hagas así.
jabye̱ (jabye̱) hay ahora Nubye̱ na yaä di
jabye̱ ra sei ha rá ngu ra Juanä. Hay
pulque en casa de Juana ahora.
Variante jabya Véase ja, nubya
jabe̱go (jǎbe̱go) vt poner de peón Dí
jabe̱go nuyu̱ mä tixu ha mä tu̱, ngeä
hingi thini ra be̱go. Yo pongo de peones
a mis hijos porque no se encuentran
peones.
jadada (jǎdǎda) vt hacer de cuenta que
es su padre Nuu̱ mä ku geu̱ dí jadada,
ngeä geu̱ faxki. Hago de cuenta que mis
hermanos son mis padres, porque son los
que me ayudan. Véase ja, dada
jadi (jadi) s 1. tercio Mände dá xu̱ na
jadi ra za. Ayer leñé un tercio de leña.
2. carga Ra ro̱ge dá tutuabi na jadi ra
za. Una carga de leña le cargué al asno.
Sinón. so̱te
jagetuu̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
jagetuu̱ (jagetuu̱) adv 1. frecuentemente
Jagetuu̱ dí pa ha rá ngu mä ndo̱hñä.
Frecuentemente voy a la casa de mi
suegro.
2. a cada rato Nugi xi jagetuu̱ dí hñeni.
Yo me enfermo a cada rato. Sinón. njatä
jagetä (jagetä) adv 1. continuamente Mä
tu̱ jagetä akagi ra bojä. Mi hijo
continuamente me pide dinero.
2. seguido Xi jagetä di tsoki mä
tsanza. Seguido se descompone mi
camión. Sinón. jagetuu̱, njatä
jahme (jǎhme) vt hacer de tortilla (sustitutir
otra cosa cuando no hay tortilla) Gi jahme
nunä ra thuhme, ngeä otho ra hme. Este
pan lo harás de tortilla porque no hay
tortilla. Véase ja, hme
jamädi (jámädi) 1. vi dar gracias Ndunthi
dí jamädi, juädä, xká faxki ra paya. Te
doy muchas gracias, hermano, que me has
ayudado este día.
2. vi estar agradecido, agradecer Dí
jamädi po ri nto̱de xká hutsihu̱ ra
paya. Estoy agradecido por la atención
que han puesto este día.
3. interj gracias Jamädi dá tsaya.
Gracias que descansé. Véase mädi
te gí jamädi ¿Qué agradeces? (para
responder a un agradecimiento)
me̱tsjamädi s persona agradecida
ñäjamädi s persona mal agradecida
jamädi Ajuä (jámädi Ajuä̌) ¡gracias a Dios!
¡Jamädi Ajuä dí bu̱ i xá ñho ga nzaki!
¡Gracias a Dios estoy bien de salud!
jamängeä (jamä́ngéä) adv 1. hace un
instante, acabar de Nanguhu̱, jamängeä
dí o̱dehu̱ bi ñenä na de mä nanguhu̱ ge
mähyoni ga mfaxhu̱. Vecinos, acabamos
de escuchar que dijo uno de nosotros que es
necesario que nos ayudemos.
2. hace un rato Jamängeä bi hyatsi ha
mänta bi hñuxadi. Hace un rato que
amaneció, y tan pronto se hizo tarde.
Variante jamageä Sinón. mähebu̱
jamäsu (jǎmäsu, jámäsu) vt 1. atender,
cuidar Tixu, gi jamäsu ra dathi. Hija,
atiendes al enfermo. Tixu, jamäsu ra ngo̱
hinda zi ra tsatyo. Hija, cuida la carne
para que no se la coma el perro.
2. cuidarse de, desconfiar de Beto, xi dä
jamäsu ri ntsu̱huí, tenä ge yobu̱
124
hoñi. Roberto, cuídate mucho de tu
enemigo, dicen que anda por ahí,
buscándote. Xuua, jamäsu nuä ra
tsatyo hingi fo̱ge. Juan, desconfía del
perro que no ladra.
3. fijarse Lalo, xi dä jamäsu nunä nxutsi
xa ñekua, ge xi tsamähotho. Eulalio,
fíjate muy bien en la muchacha que viene
ahí; está muy bonita. Sinón. thämfri, nsu,
nu̱ti, hyandi Véase su
jame̱ti (jǎmé̱ti) vt 1. hacer como si fuera
suyo Nu ya zi mboni dí zi hñandi dí
jame̱ti, hänge xi dí su. Los animales que
tengo a medias hago como si fueran míos,
por eso los cuido mucho.
2. adueñarse de, apropiarse de lo que no
es suyo Pe̱tsi ya je̱ya ya me Monda bi
no̱tue ya nzo̱ho̱ mi ne dä jame̱ti ra hai,
nä. Hace varios años que los mexicanos
se rebelaron contra los invasores que
trataban de adueñarse de este país.
jamfri (jámfri) s 1. creencia Rá jamfri
mä bo̱xita mänañyo. La creencia de
mis antepasados era diferente.
2. fe Mä jamfri ge ga tso̱nga ha rá ñäni
Ajuä. Tengo fe de que voy a llegar a estar
con Dios. Sinón. ntemei Véase kamfri
janänä (jǎnä̌nä) vt hacer de cuenta que
es su mamá Mä to dí janänä, ngeä xi ra
hojäi ko ngeke. Hago de cuenta que mi
suegra es mi madre, porque es muy buena
conmigo. Véase ja, nänä
jangue̱nda (janguě̱nda) vt sospechar
Xuua, jangue̱nda ua di pura ri me̱fi o
hinä. Juan, sospéchalo si se apuran tus
peones o no.
japabi (japábi) vbt 1. poner Xuua,
japabi rá mfitsi ra fani pa gi to̱ge.
Juan, ponle la carona al caballo para
montarlo.
2. echar (sal a la comida, chile a la comida)
Tixu, japabi ra u ra hñuni. Hija, échale
sal a la comida. Sinón. 1: fitsi; 2: u̱tsui
japabi (jápábi) vt forzar, obligar Ra
Xuua di japabi rá tixu dä nthäti. Juan
obliga a su hija casarse.
japamäsu (japamäsu) vt 1. tomar en
serio Tixu, ogi japamäsu ya nkuamba,
nu ya jäi xi njabu̱. Hija, no tomes en
serio las mentiras; la gente es así.
2. cuidar Yá mboni mä ku go dí
125
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
japamäsu. Cuido los animales de mi
hermano. Véase jamäsu
japi (japi) vt 1. echar Dí beni ga japi
tsu̱ ra nziki mä ze̱sthi, ngeä di
ntsihni. Pienso echarles un poco de
aceite a mis huaraches, porque rechinan.
2. poner ¿Hämu̱ gi japi rá njomi ri
ngu? ¿Cuándo le pones el techo a tu
casa?
3. preparar Rá hñuni ra bätsi gi japi nsi
ra ñi. Preparas la comida del niño sin
chile.
4. tomar, beber (fig.) Ngu xá pa ra hyadi
e gi japi na ra zi dehe. Como está
caliente el sol, ven a tomar un refresco.
5. comer (fig.) Xuua, e gi japi na ra
yo̱khme, pa dä thogi ra sei. Juan, ven a
comer un taco, para que se te pase el
pulque.
japi ‘na ra zi dehe echar un refresco
japi na ra yo̱khme echar un taco
japi (jápi) vt obligar, exigir (a alguien),
impulsar Mä bätsi hingi ne dä ma ra
ngusadi, pe dí japi. Mis niños no quieren
ir a sus clases, pero los obligo. Ra nzaya
hindi japi dä guti yá mfatsi ya jäi. El
juez no obliga a la gente a pagar sus
cooperaciones.
hindi japi no le hace Mä bätsi dí o̱the,
ya bi mui ndunthi ra bojä, pe hindi
japi bu̱ dä ñäni. La curación de mi
hijo ya llevó mucho dinero pero no le
hace, si así se va a alivia.
hingi japi no le hace Mä ga tai mä
tsanza hingi japi ga pa nuä dí
pe̱tsi. Voy a comprar mi coche. No le
hace que venda lo que tengo.
jatapahni (jatápǎhni) s camisa bordada
Rá jatapahni mä nänä dá tambi, xá
mädi. La camisa bordada que le compré a
mi mamá está cara. Véase jati, pahni
jataronjua (jatárónjua) s ayate
bordado Xá mädi na ra jataronjua, pe
mähotho. Está caro un ayate bordado,
pero es bonito. Véase jati, ronjua
jataro̱zä (jatáro̱zä) s costal bordado
Mähotho ra ya jataro̱zä dá handi.
Estaban muy bonitos unos costales
bordados que vi. Véase jati, ro̱zä
jämu
jati (jati) 1. s bordado Dá tai na mä
pahni ko yá jati. Compré una camisa
con bordados.
2. s dibujo Dá hoki na ra fu̱i ko rá
jati. Hice un sombrero con dibujo.
Sinón. koi, ndo̱ngi
jati (jati) vt limpiar Xi ra ku̱hi ra
githe; mä ga jati ra tse ko na ra hme.
Está muy sabroso el mole. Voy a limpiar la
olla con una tortilla. Pret. bi gati
jatho (jǎtho) adv recién, recientemente
Jatho xkí du mä zi nänä; ntse̱di ndí
ui. Recién fallecida mi mamacita, la
soñaba mucho.
jatsi (jatsi) 1. [Act. indet. de katsi]
posponer ¿Hänja bi jatsi ri pa, tiyo?
¿Por qué pospusieron el día de tu santo,
tío?
2. s comida apartada Mä ga hoka na
ra thengo̱ pa mä jatsi. Voy a hacer un
tamal para mi comida apartada.
3. s niño buscado, niño natural Nuni ra
nxutsi bi ma Monda ra be̱fi, ya bá
honga rá jatsi. Aquella muchacha fue a
trabajar a México y ya tiene un niño
buscado. Sinón. 1: e̱tsi, e̱tsi
jädo (jädo) s 1. muro, pared Dá hoka
na ra jädo ha mä ngu pa dä daki ya
bu̱nthi. En la casa hice un muro para que
ataje los remolinos de aire.
2. barda Ya thokua rá jädo ra ngusadi.
Ya están haciendo la barda de la escuela.
Sinón. njoti
jähni (jähni) s mezquino (reg.), verruga
Too pe̱tsa ya jähni, tenä ge di hñeni
rá ji. Dicen que está enfermo de la sangre
el que tiene mezquinos.
no̱jähni s persona con mezquinos
jähñä (jähñä) s 1. alabanza Ho̱nse̱ Ajuä
tsa dä thutuabi ra jähñä. Solo a Dios se
le puede entonar alabanza.
2. oración Ko na ra jähñä tumbabi
njamädi Ajuä. Con una oración le dan
gracias a Dios.
3. rezo Sinón. sadi
jämu (jämu) s calabaza de Castilla Ra
jämu, xi ra mädi nu ra zänä ga hu̱ste.
La calabaza de Castilla es muy cara en el
mes de los difuntos. Sinón. hoga mu,
kastä mu
jäne
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
jäne (jäne) s lengua Ra tsatyo be̱ki rá
jäne nubu̱ di hñe̱ni. El perro saca la
lengua al jadear. Variante jähne
jäpi (jäpi) 1. vt bendecir Ajuä jäpi ne di
xu nuä mä ga tsi. Dios bendice y
multiplica lo que voy a comer.
2. s reliquia (planta que tiene cera) Ra
jäpi tembi nuu̱ ya xe̱ni ga ndäpo tu ra
sitsi, tunga ha ya nijä. “Reliquia” le
dicen a los pedazos de plantas que tienen
cera que dan en la iglesia.
jäptehe (jäptěhe) s 1. agua bendita Dá ma
nijä dá apä tsu̱ ra jäptehe ra majä. Me
fui a la iglesia a pedirle tantita agua bendita
al sacerdote.
2. aguardiente Véase jäpi, dehe
jätmädo (jä́tmädo) s huevos ahogados (una
clase de comida) Pa dá hoki ra jätmädo,
me̱to dá thu̱ni ra ñi, nepu̱ dá xitsi ya
mädo. Para hacer huevos ahogados,
primero herví el chile, luego le eché los
huevos. Véase jäti, mädo
jäti (jä́ti) vi ahogarse Mä ku bi jäti ha ra
nsaha Nto̱pe. Mi hermano se ahogó en el
balneario del Tephe.
njäti s persona ahogada
jätsi (jä́tsi) vt, vi terminar Dí jätsi mä
be̱fi zu̱nga goho nde. Termino mi trabajo
a las cuatro de la tarde. Ya pa ga behe
jätsi ngu dä thogi Ndäpa. Los días de
Cuaresma terminan pasando Semana Santa.
Pret. bi gätsi; Act. indet. jätsi
jäxaxui (jä́xáxui) s último velorio (antes de
llevar la cruz a la tumba) Nu nää ra paä bi
du nää ra jäi, ra gu̱to xui dä to̱tua ra
jäxaxui ko na ra ponti. A partir del día
en que murió aquella persona, a las nueve
noches, se le hará el último velorio con una
cruz. Véase kätsi, xui
jäi (jäi) s gente, persona Ha ra ximhai
ya xi bu̱i ndunthi ra jäi. En el mundo
hay mucha gente.
dänga jäi persona de mayor edad
jäi mäyabu̱ (jäi mä́yǎbu̱ ) persona antigua,
gente antigua Tenä ge ya jäi mäyabu̱
himi tsi ra nde̱ga, ra ngo̱, ho̱nse̱ ra ñi, ra
kani, ra ju̱. Dicen que la gente antigua no
comía manteca ni carne, sólo chile, quelite y
frijol.
jätsi (jä́tsi) s 1. jacal, enrramada, cabaña
Xi ra pa ra hyadi; mä ga hoka na mä
126
jätsi. Está muy caliente el sol, voy a hacer
un jacal.
2. casa (muy humilde) Ya bi zixa ndunthi
ra bojä nuyu̱ mä jätsi dí hoki. Ya
invertí mucho dinero en la construcción
de la casa que estoy haciendo. Sinón. 2:
xumi
jätsi (jätsi) vt 1. terminar Ya dá jätsi dá
heti ra he̱mi. Ya terminé de leer el libro.
2. acabar Dí ne ga jätsi me̱to mä ngu
nepu̱ ga ma Monda. Quiero acabar mi
casa primero, y luego me voy a México.
Pret. bi gätsi Sinón. jätsi, juati
je̱tsi (je̱tsi) s flema, gargajo Too tsu̱ ra
thehe ne otho ra je̱tsi, tenä, ge tsu̱di ra
tizi. Quien tiene tos y no tiene flema dicen
que tiene tuberculosis.
je̱ya (je̱ya) s 1. año Ajuä di uni ya hoga
je̱ya ne ya tso je̱ya. Dios da años de
prosperidad y también años de escasez.
2. grado de estudio ¿Temä je̱ya o ri
xampäte ha ra nsadi? ¿En qué grado
está tu alumno en sus estudios?
maje̱ya adv el año pasado
rije̱ya adv el año que viene
ji (jí, jǐ) s sangre Hyo na ra yo ha rá jiä
gi takuí pa dä tumbi ra tsatyo. Mata un
chivo y ataja la sangre para que se la den al
perro.
tsoji s sangre enferma
jihni (jihni) s saliva Ra jihni xá mpete.
La saliva es pegajosa.
rá jihni ra mexe telaraña
jijua (jǐjua) s sangre de conejo Ra jijua
hingi tsi, ho̱nse̱ ra jiyo. La sangre de
conejo no se come; sólo la sangre de ganado
menor. Véase banjua
jilgero (jilgero) s jilguero (ave)
jinthfani (jǐnthfǎni) s sangre de res Tenä
ge xá ñho too dä zi ra jinthfani, pa hinda
zu̱di ra ñheni. Dicen que es bueno tomar la
sangre de res, para que no nos pegue la
enfermedad. Variantes jinfani, jinthuani
Véase ji, ndämfri
jiptsu̱di (jiptsú̱di) s sangre de cerdo
Ndunthi ra jäi tsi ra jiptsu̱di. Mucha
gente come la sangre de cerdo. Véase ji,
tsu̱di
jiyo (jǐyo) s sangre de ganado menor Ra
jiyo nthoki, ndunthi ra jäi di ho dä zi,
ngeä xi ra ku̱hi. A mucha gente le gusta
127
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
comer la sangre preparada del ganado
menor, porque es muy sabrosa. Véase ji, yo
jo (jó) vi bufar (al estar enfurecido) Ra mixi
jo nubu̱ di nkue̱. Bufa el gato cuando está
enfurecido.
jo (jǒ) s hongo Ra jo ga uada xá ñho dä
tsi. El hongo del maguey es bueno; se
puede comer.
jo (jǒ) vt 1. recolectar Ra nzaya ya yo, jo
ra bojä pa ra ngo. El juez ya está
recolectando el dinero para la fiesta.
2. juntar Ra de̱thä di samba ra o̱ni, xi
däma jo ko ra thuhu. El maíz que le
tiran a la gallina lo junta rápido por el
hambre.
3. recoger Nubye̱ mä pa mä ga jo nuu̱
ya mfatsi stá hmi. El día de mi santo
voy a recoger las ayudas que he prestado.
Pret. bi go Sinón. muntsi; 3: adi
jodo (jódo) s 1. piedra pómez Ko ra jodo
dí xu̱ki yá mboxjua ya bo̱jä. Limpio el
moho de los metales con la piedra pómez.
2. piedra liviana Ra the̱ngado ra jodo.
Es liviana la piedra colorada. Sinón. usto,
jostho
jodo (jodo) vi juntar piedras Nubye̱ ra
paya dí jodo. Hoy estoy juntando piedras.
Sinón. jondi, muntsi Véase do, jo
jodri (jodri) s cempasúchil (planta y flor)
Ya do̱ni ga jodri, geu̱ pa ya hu̱ste. Las
flores de cempasúchil son para los difuntos.
Véase do̱ni
johni (jóhni) vi hacer ruido Ra me̱jua di
zi na ra jäi pa di johni pa pidi ra
banjua, ha ya bai ga mini ne ha ya bai
ga ndäpo. El cazador de conejos trae una
persona para que haga ruido para espantar
al conejo, en las matas de espinas y en las
matas de hierbas.
johya (jóhya) 1. vi estar contento Dí
johya, ngeä Ajuä di sugagi. Estoy
contento porque Dios me cuida.
2. vi alegrar Nuna tsu̱ntu̱ nzäntho di
johya. Este muchacho siempre se alegra.
3. vi satisfacer Nubu̱ dí xu mä be̱fi,
mä hmu di johya. Cuando avanza mi
trabajo mi patrón está satisfecho.
4. s alegría Ra johya po̱ho̱ de ha ra
dämu̱i xá ntaxi. La alegría nace en el
corazón limpio. Sinón. 1, 2 y 3: ehya
joño
joki (joki) vt 1. barrer Tixu, gi joki ya
paxi ha ra batha ko ra baxi. Hija, barre
las basuras del patio con la escoba.
2. limpiar Nubye̱ ra paya mä ga joki ya
hai ku̱tsi ha ra nku̱hyatsi. Voy a
limpiar hoy el polvo que está sobre la
ventana. Pret. bi goki Sinón. 1: pasti; 2:
thuki Véase jo
jomi (jómi) [Act. indet. de komi] tapar
jomi (jomi) 1. vt remoler (masa) Ha ra
bo̱jä ju̱ni himbá thäti mä suni, hänge dí
jomi ra ju̱ni. En el molino no me molieron
bien el nixtamal, por eso remuelo la masa.
2. vt hacer testal Nuga dí jomi ra ju̱ni
ha nu ra Juanä e̱nti. Yo hago testal la
masa y Juana la tortillea.
3. s testal (bolita de masa) Yoho ya
be̱hñä di mfatsi ra ju̱ni, na de geu̱
häi ya jomi. Dos mujeres se ayudan a
tortillear la masa, y una de ellas saca los
testales. Pret. bi gomi Act. indet. jómi
Sinón. 1: thäti; 2 y 3: joti
jondi (jondi) vt 1. juntar, recoger Ha dí
mpe̱fi dí jondi ya de̱mza. En donde
trabajo junto nueces.
2. recolectar Ra nzaya yose̱ jondi ra
bojä pa ra ngo de ra ngusadi. El juez
mismo está recolectando el dinero para la
fiesta de la escuela. Sinón. muntsi Véase
jo, tho
joni (jǒni) 1. vi orillarse, arrimarse Nänä,
xi gi joni, pa ga thogi. Oríllese, señora,
para que yo pase.
2. vt arrimar Rá mfatsi ra gädo xi di
dämä joni ya do. El ayudante del albañil
le arrima muy rápido las piedras. Sinón. 1:
uengi; 2: thästi, joti Véase jo, -ni
jonko (jónko) s tórtola Tenä ge nubu̱
tuhu ra jonko geä ra tsoni, ngeä himbi
zu̱di ra sistehe. Dicen que el canto de la
tórtola es su llanto porque no alcanzó el
bautismo. Variante joonko Sinón. joño,
jotu̱
joño (jóño) s tórtola, torcacita, coquita
Nubu̱ tuhu ra joño di thetsi ha ra
nguxju̱ ha enä rá thuhu: jotu̱, jotu̱,
jotu̱. Cuando está cantando la tórtola gira
sobre un hormiguero y su canto dice: “jotu,
jotu, jotu”. Sinón. jonko, jotu̱ Véase jo,
yo
jostho
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
jostho (jostho) adj 1. fofo Ra bo ga uada
nu sta yoti xi ra jostho. El quiote del
maguey es muy fofo cuando se seca.
2. liviano Na ra pa na ra ño̱ho̱ bi tega
mä rihi ko ra juai ha nu ndí nestihi
ndí tsa mä ndoyo ge ra jostho. Un día
un hombre me correteó con un cuchillo, y
cuando corría sentía mi cuerpo muy
liviano. Véase jotho
joti (jóti) adj 1. tapado Ra ju̱the joti,
hänge otho ra dehe. El tubo del agua está
tapado; por esa razón no hay agua.
2. estreñido Mände dá tsi ndunthi ya
kähä, ha nubye̱ dí joti ko ya ndakjä.
Ayer me comí muchas tunas, y ahora estoy
estreñido por las semillas de las tunas.
Sinón. 2: gofo
joti (joti) 1. vt nivelar Ya hai di joti pa
dä hogi. Nivelan las tierras para que se
compongan.
2. vt hacer fofo
3. vt arrastrar Ra dehe joti hängu
nuä tsu̱di ha rá ñu. El agua arrastra
cuanto alcanza en su camino.
4. vt barrer Ra baxi joti gatho. La
escoba barre todo.
5. vt arrimar Rá mfatsi ra gädo joti
ya do. El ayudante del albañil arrima las
piedras.
6. vt hacer testal
7. s testal (masa que se pasa al metate
para sacar el pedazo para tortillear) Yoho
ya be̱hñä pe̱ti ra ju̱ni, na po̱nga ya
joti, mäna pe̱ti. Dos mujeres tortillean
la masa, una saca los testales, y la otra la
tortillea. Pret. bi goti Sinón. 1: po̱ge; 2:
njoti; 3: ju̱ti; 4: theni; 5: theni; 6: jomi;
7: jomi
joti (jóti) adj cerrado Dá be̱ mä nsoki y
ra ngu joti. Perdí mis llaves, y la casa está
cerrada. Véase koti
joti ga däbi estreñido Ra mayo enä ge
joti ga däbi, ngeä bá tsi ndunthi ya
nju̱nxi mände. Dice el pastor que está
estreñido, porque comió mucha pintadera
ayer. Pret. dá njoti Sinón. gofo Véase
koti
jotho (jǒtho) adj fofo, bofo, esponjado
Véase jostho
jothodo (jǒthodo) s piedra liviana Ra
the̱ngado geä na ra jothodo pa ra hotho
128
ya ngu. La piedra roja es una piedra liviana
para el adorno de las casas. Véase do, jotho
jotsi (jǒtsi) vi respirar Ra mboni tobye̱
di jotsi, pe ya hinda nte, zäi. El animal
todavía respira, pero ya no va a revivir.
jotsi (jǒtsi) [Act. indet. de kǒtsi] untar
Xmá ñu̱ mä ñähmu, pe bi jotsi na ra
ñethi pa bi tsaya. Me dolía la rodilla, pero
le untaron una medicina para que se
aliviara.
joxañi (jóxáñi) s tortilla enchilada Mä
me̱fi hyastho dí umba yá hme ga joxañi.
A mi esposo diario le doy sus tortillas
enchiladas. Véase kotsi, ñi
joza (józa) s madera fofa Ra joza hinte ra
hñu̱. La madera fofa no pesa nada.
joo (jóo) vi 1. no estar Stá ma dá kätsi
ra nzaya, pe mi joo ha ra ngu. Fui a ver
al juez a su casa, pero no estaba.
2. no aparecer Mä uite joo, hingi
tso̱tho. Todavía no aparece mi
tlacualera. Pret. dá njoo Sinón. hinjoo
jotu̱ (jótu̱) s tórtola Ra jotu̱, nubu̱ tuhu
di theti. Cuando canta la tórtola gira.
Sinón. jonko
jotsi (jotsi) s garlopa Mä jotsi dá tai
mänonxi xi tsämähotho. La garlopa que
compré el lunes es muy bonita.
Sinón. thuki
jotsi (jotsi) [Act. indet. de kotsi] regresar
jotsi (jotsi) vt atizar Jotsi ra doyo pa
nihi dä dä ya hme. Atiza el comal para
que pronto se cuezan las tortillas.
Sinón. ñuti
jo̱nxähi (jó̱nxä̌hi) s ixtle (de maguey) Ra
Juana bí eke ra jo̱nxähi ha ra sepe. Juana
está cardando el ixtle en la biznaga.
Sinón. santhe
jo̱te (jó̱te) s eructo Rá jo̱te ra ndämfri
yu̱nga ndäpo. El eructo de la res huele a
hierba. Véase ko̱te
jua (jua) s conejo Ra jua ga to̱ho̱, xi ra
dängi. El conejo del cerro es muy grande.
Variante hua
jua [Variante de hua] ala
juada [Variante de huada] 1. cuartillo
2. doble (que equivale igual a un cuartillo)
juadi (juádi) adj 1. mucho Ha ra ndehe xi
ku̱ juadi ya huä. En el mar hay muchos
peces.
2. bastante Juadi ra de̱thä stá poti
129
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nunä je̱yabye̱. En este año he sembrado
bastante maíz.
3. algo (cantidad suficiente de producto) Dá
xofo juadi ra de̱thä ra je̱yabye̱. Coseché
algo de maíz este año. Variante huadi
Sinón. ndunthi, nze̱ya
juadi (juádi) 1. acabar Denda mäxudi dá
fu̱di dá juti mä be̱go ha ja dá juadi.
Desde la mañana empecé a pagarles a mis
peones y apenas acabé.
2. terminar Xudi ga juadi ga he̱ki ra
zafri. Terminaré de cortar el zacate
mañana. Pret. bi uadi
juahni [Variante de huahni] escoger
juai (juai) s cuchillo Ra juai ja rá ua ne
he̱nte ha xá ntsäti rá ñäni. El cuchillo es
cortante y tiene un mango, la punta es
aguda. Variante huai
njuai vi convertirse en puñal,
convertirse en cuchillo
nxinjuai s cuchillo ancho
tsäjuai s cuchillo con punta
juaipada (juaípada) s obsidiana Ya
juaipada boni ha ra mbonthi ha ngu ya
xito. Hay obsidianas en el monte; son como
vidrios. Variante huaipada Véase juai,
pada
juando (juǎndo) s 1. piedra filosa Ra
juando he̱nte ngu ra juai. La piedra filosa
corta como el cuchillo.
2. piedra puntiaguda Ha ya to̱ho̱ ja
ndunthi ya juando. En los cerros hay
muchas piedras puntiagudas.
Variante njuando Véase juai, do
juase̱he̱ (juásě̱he̱) vi 1. cubrir todo,
adueñarse de todo Dí pe̱tsi ndunthi mä
mboni y ha na ra mbonga ndäpo
juase̱he̱. Tengo muchos animales y en un
rastrojo lo cubren todo.
2. dominar solo, separar todo para sí Ra
nzaya juase̱he̱ ha na ra hnini. En un
pueblo sólo el juez domina.
3. apropiarse únicamente Nuni mä ku ne
dä juase̱he̱ nua ja. Mi hermano quiere
apropiarse, únicamente él, de lo que hay.
Véase juadi, se̱he̱
juati (juǎti) vt 1. desbaratar, deshacer,
destruir Mä ngu ga xu̱ta dí juati, pa ga
hoka na ga jädo. Estoy desbaratando mi
casa de penca, para hacer una de pared.
2. vender todo (involuntariamente) Ya dá
juäni
tege dá juati mä täxi, ngeä joo too dä
su. Ya vendí todos mis chivos porque no
tengo quien los cuide.
3. descomponer, desbaratar Ya the dá
he̱mi ha ra huähi himbi hogi, mä ga
juati pa ga hoka märayo. No salieron
bien los surcos que rayé en la milpa. Los
voy a desbaratar para hacerlos de nuevo.
Act. indet. thati Variante huati Sinón. 1:
yo̱te; 2: puni; 3: puti
juati (juáti) vt 1. terminar, acabar Xuua,
juati ra sei pa ga hä mäna. Juan, termina
el pulque para ir a traer otro. Xuua, juati ri
boti ko mä nte̱i. Juan, termina tu
siembra con mi yunta.
2. rematar (animal, mercancía) Ra nogo
tsatyo mi nedu, ya jäi bi juati ko ya
nkahni. Al perro rabioso que se estaba
muriendo la gente lo remató con piedras.
3. gastar (calzado, ropa) Ra bätsi ya bi
juati rá dutu ko ra nteni. El niño ya
gastó su ropa con el juego.
Variante huati Sinón. thege
juatsi (juatsi) vt recargar, apoyar Iho, ra
nzafi gi juatsi ha ra tsäti ra ngu. Hijo,
recarga la escopeta en la esquina de la casa.
juatsi (juátsi) vi recargarse, apoyarse
Pret. dá njuatsi
juaxhmi (juáxhmi) s salvia blanca (planta)
juaxi [Variante de huaxi] guaje
juädä (juädä) s hermano mayor (de un
hombre) Mä juädä ya bi ñeda, ngeä ya
pe̱tsi ndunthi ya je̱ya. Mi hermano mayor
ya es anciano, porque ya tiene muchos
años. Véase ku, mädä
juäni (juäni) 1. vt estirar Ra dathi xa
tsangi yá ua, pe tembi dä juäni pa hinda
nzändi. El enfermo tiene encogidos los
pies, pero le dijeron que los estire para que
no se acostumbre.
2. vi enderezarse Ra bo̱jä di yopa juäni
ko ra tsibi. Con fuego se vuelve a
enderezar el metal. Variante huäni
juäni (juä́ni) vt 1. enderezar Iho, gi juäni
nuä ra bo̱jä xa ntsaki. Hijo, endereza el
fierro enchuecado.
2. confesar Ra majä bi juäni ra dathi
nu himi tutho. El sacerdote confesó al
enfermo antes que muriera.
Variante huäni
juänthe
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
juänthe (juä́nthe) s surco derecho, surco
recto Nu ya the bi hye̱ka ra uäfri, ya
juänthe. Los surcos que trazó el gañán son
surcos derechos. Véase juäni, the
juänza (juä́nza) s palo derecho Nuä ra
juänza dá he̱ki, xá ñho pa ra uatbi. El
palo derecho que corté está bueno para el
mango de una pala. Variantes njuänza,
huänza
juäñu (juä́ñu) s camino recto y parejo Ha
ya batha ja ya juäñu, pe ha ya to̱ho̱ ja
ya mahni. En las planadas hay caminos
rectos y parejos, pero en los cerros hay
curvas. Variante njuäñu Véase juäni, ñu
judo (júdo) s barda de piedras sin mezcla
Ra judo xra to̱ke ya do nsi ra näni, pe xa
teti xá ñho pa hinda yo̱te. La barda es
de piedras encimadas, sin mezcla, pero bien
colocadas para que no se caigan. Véase juti,
do
jueni (juéni) vt mover, tambalear Ra
ndähi di jueni ya bai ga za. El aire mueve
las matas de árboles. Sinón. hmäni
juhue̱ (juhue̱) s hermana mayor (de una
mujer) Rá juhue̱ mä tiya xi mäkagi. La
hermana mayor de mi tía me quiere mucho.
Variante juue̱ Véase idä
juifi [Variante de huifi] soplar
juilo [Variante de huilo] paloma
juitua [Variante de huitua] calzón,
pantalón
juiti [Variante de huiti] soplar
jumfe (jǔmfe) s efés amargos Ya jumfe
hindí ho ga tsi. No me gusta comer los
efeses amargos. Véase jutsi, efe
jumi (jumi) vt tapar (olla) Iha, gi jumi
ra githe pa hinda zo ya ginue. Hija, tapas
el mole para que no le caigan moscas. Pret.
bi gumi Sinón. komi Véase njui
june (júne) s sabor amargo en la boca Ko
ra hñeni tsu̱ki, asta tsu̱ka ra june. Con la
enfermedad que padezco hasta tengo sabor
amargo en la boca. Variante njune Véase
nju, ne
jusei (júsei) s pulque amargo Nuä ra sei
dá tai hingi ku̱hi; ra jusei. El pulque que
compré no estaba bueno; es pulque amargo.
juti (júti) vt cubrir, tapar (la luz) Ra gui
di juti ra hyadi, hänge hindi neki. La
nube cubre el sol, por eso no se ve. Ra
de̱thä hinte xa te ha rá ua ra tähi, ngeä
130
di juti ra hyadi. Al pie del mezquite no ha
crecido nada el maíz porque le tapa el sol.
Sinón. komi
juti (juti) vt pagar Dí tu hindí ko̱ni, ga
juti othogi. Debo no niego, pago no
tengo. Pret. bi guti
juthe (jǔthe, júthe) s agua amarga Pa bi
tsayagi ra u̱mu̱i, dá tsi ra juthe mi tu ra
jundäpo. Para que se me quite el dolor de
estómago tomé agua amarga que tenía
ajenjo. Véase nju, dehe
jutsdehe (jútsděhe) s agua amarga
Variante jutsadehe
jutsi (jutsi) s cerca (para cerrar algo) Dí
hoka na ra jutsi ga uada ha ra huähi.
En la milpa estoy haciendo una cerca de
maguey.
juxuada s cerca de maguey
juue̱ [Variante de juhue̱] hermana mayor (de
mujer)
jui (júi) [Act. indet. de kui] está expulsado
juxdo (juxdo) s cerca de piedra
juxhuähi (júxhuä̌hi) 1. vi cercar la milpa
Ra Xuua bí juxhuähi ha rá huähi rá tiyo.
Juan está cercando la milpa de su tío.
2. s cercador de milpa, cerquero de
milpa Véase jutsi, huähi
juxmini (juxmíni) s cerca de espinas
Variante juxbini
juxuada (juxuada) s cerca de maguey Rá
juxuada ra Xuua, bi japi ya mini
mädetho. Juan plantó espinas en medio de
la cerca de maguey. Véase jutsi, uada
juxuada (júxuada) s maguey amargo Ra
juxuada hingi ku̱hi, hange ra mboni
hingi tsi. El maguey amargo no es sabroso;
por eso el animal no se lo come. Véase
jutsi, uada
juta (jǔta) s sábila Tenä ge re juta ri
hoki ra ji. Dicen que la sábila purifica la
sangre. Sinón. xäta
do̱nijuta s gualumbo de sábila
juti (juti) vbt pagar (a alguien) Véase juti
jutsadehe [Variante de jutsděhe] agua
amarga
jutsi (jutsi, jǔtsi) vi amargarse Nuu̱ ya
ndäpo ga kue̱ kongeu̱ di jutsi ra dehe.
Esas hierbas que son para el coraje, se usan
para amargar el agua. Ko ra gehe di jutsi
ra ngo̱. Con la hiel se amarga la carne.
Véase nju
131
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ju̱ (ju̱) vi pegarse
ju̱ (ju̱) vt atraer Tenä ge ra oro ju̱ ra
hue̱i. Dicen que el oro atrae al rayo.
ju̱ (jǔ̱) s frijol Ha ra huähi ya dá poti ra
ju̱. Ya sembré frijol en la milpa.
boju̱ s frijol negro
bo̱nju̱ s frijol ayojote
däju̱ s haba
ndaju̱ s grano de frijol
nunju̱ s arvejón
taxju̱ s frijol blanco
the̱nju̱ s frijol rojo
xityäju̱ frijol pinto
ju̱ (jǔ̱) vt 1. agarrar Ra tsu̱tuí ju̱ ra
tsomu̱i ne di tsitsuí. La autoridad agarra
al malo y lo castiga.
2. vt acosar (el espíritu del difunto) Enä
mä dada ge nubu̱ di hñeni ge ju̱ ndu
mä xita. Dice mi padre que cuando se
enferma lo acosa el espíritu de mi difunto
abuelo. Pret. bi gu̱ Sinón. 1: mihi; 2:
fe̱tsi, tsitsi
ju̱i (ju̱i) 1. vi estirarse Ra näxki di ju̱i. El
hule se estira.
2. vi alargarse Ra jäi enä ge sta du na
ra jäi di ju̱i rá ndoyo, ngeä xa juäni
xá ñho. La gente dice que cuando muere
una persona se le alarga el cuerpo, porque
se ha estirado muy bien.
3. s estirón (reg.; aspecto o condición de la
espalda cuando el animal la afloja
haciéndola cóncava) Na mä de̱ti dí pe̱tsi
di hñeni, ho̱nse̱ ra ju̱i di umbi. Una
borrega que tengo está enferma, porque
nada más se da estirones. Sinón. 1: magi,
maki; 2: te, ndängi; 3: nai
ju̱ki (ju̱ki) vt 1. jalar Ra tuti santhe xa
nteke, sta theti di ju̱kitho. Cuando hilan
el manojo de ixtle cardado, nada más lo
jalan.
2. sacar Rá nxutsi, mä tsu̱ntu̱ ju̱ki ga
xui de ha rá ngu. Mi hijo saca a su novia
de su casa en la noche.
3. desenvainar Ra Pedro bi ju̱ki ra
majuai ne bi hye̱kua na rá gu na ra
ndaro. Pedro desenvainó su espada y le
cortó una oreja a un soldado. Pret. bi
gu̱ki Sinón. 1 y 2: po̱ni; 3: kotsi
nju̱ki vr sacar
nju̱kuajuai vi desenvainar los
puñales
ju̱ngau
ju̱ki [Act. indet. de ku̱ki] bajar
ju̱mbabi ra bisio agarrar un vicio Nuga
hindí hohmä ra sei, pe nubye̱ ya dá
ju̱mpabi ra bisio. No me gustaba el
pulque, pero ahora ya agarré el vicio.
Sinón. ju̱mbabi ra nzompi
ju̱mbo̱jä (jú̱mbo̱jä) s cadena Ya ju̱mbo̱jä
bi ku̱ki ra majä Idalgo mí mu̱di ra tuhni
pa bi nja ra nsuse̱ Monda. Hidalgo
rompió las cadenas cuando empezó la
guerra para obtener la independencia de
México. Sinón. to̱kbo̱jä Véase ju̱ni, bo̱jä
ju̱mhai (jú̱mhai) s cacahuate Ha ra tse̱ hai
hindi hogi ra ju̱mhai. El cacahuate no se
da en tierras frías. Variante ju̱mhai Véase
ju̱, hai
tsu̱ta ju̱mhai cacahuate delgado
ju̱mpabi (ju̱ mpábi) vbt 1. agarrar (cosa
ajena) Yá yo ndä Xuua dá ju̱mpabi,
ngeä bi zi ya de̱thä ha ra huähi. Agarré
los chivos de don Juan, porque se comieron
las matas de maíz en la milpa.
2. gastar (dinero ajeno) Rá bojä ra Xuua
dá ju̱mpabi ha nubye̱ hindi pädi ha grá
po̱te. El dinero de Juan lo gasté, y ahora
no sé como reponérselo. Variante ju̱mpi
ju̱mi (ju̱mi) vt 1. estirar Mä näna ya bí
ju̱mi ra ronjua pa xudi dä hñätsi tai. Ya
está estirando su ayate mi mamá para que lo
lleve mañana a la plaza.
2. jalar Ra zakthuhni xa nkahmi, ngeä
ju̱mi na rá ye̱. Han jalado un brazo del
pirul; por eso está ladeado. Pret. bi gu̱mi
Act. indet. ju̱mi Sinón. 1: ju̱ti
ju̱ngado (jú̱ngádo) s piedra triturada,
grava Dá tai na tsanza ra ju̱ngado, pa
mä ngu. Compré un viaje de grava, para mi
casa. Sinón. thehmado Véase ju̱ni, do
ju̱ngango̱ (jú̱ngángo̱) s carne molida
Mäna xá ku̱hi ra ju̱ngango̱, nthäntsi ra
ngo̱nthfani ko ra ngo̱ptsu̱di. Es más
sabrosa la carne molida mezclada: carne de
res con carne de puerco.
ju̱ngasuni (jú̱ngasuni) s molino de
nixtamal Dí pe̱tsi mä ju̱ngasuni ga ye̱.
Tengo mi molino de nixtamal manual.
ju̱ngau (jú̱ngáu) s sal molida Tai na
hängu te̱ni ra ju̱ngau pa ga thäntsuahu̱
yá the ya mboni. Cómprate unos cuantos
kilos de sal molida para revolver en el
ju̱ni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
terrero de los animales. Variante ju̱ñu
Véase ku̱ni, u
ju̱ni (jú̱ni) 1. vt mancornear Dí ju̱ni ya
ndämfri ko ra nthähi pa hinda neska ra
rihi. A las reses las mancorneo con el lazo
para que no se echen a correr.
2. s barba Nuge Polo, nuä dí tsa di
gee mä ga xii ha ri ju̱ni. Leopoldo, lo
que siento por ti te lo voy a decir en tus
barbas.
ju̱ni (jǔ̱ni) s 1. masa Ra ju̱ni brá ñehe ra
de̱thä. La masa viene del maíz. Ra gu̱ni di
thäti ra ju̱ni ha ra ju̱ni. La molendera
remuele la masa en el metate.
2. metate Ra ju̱ni, ga do. El metate es de
piedra.
3. molida del nixtamal Mä näna bi ma ra
ju̱ni tai. Mi mamá se fue a la molida del
nixtamal al centro.
ju̱nthi (jú̱nthi) s pinole Ra ju̱nthi geä ga
de̱thä o ga hogä te̱i xa nteti ne xa ju̱ni
ha xa tu̱tsua ra dotfi. El pinole es maíz o
de trigo tostado al que molido y le han
mezclado azúcar.
ju̱ntsi (ju̱ntsi) vt 1. aspirar Mä xiñu xi
ju̱ntsi ra ndähi. Mi nariz aspira el aire.
2. absorber Ko na ra xithi di otsi ne ri
hñä dä za gi ju̱ntsi ra tafi uada pa gi
tsi. Con la respiración y con un carrizo
agujerado podrás absorber el aguamiel del
maguey para tomártela.
3. subirse (la comida) Ju̱ntsise̱ ra
hñuni. Se le sube la comida. Pret. bi
gu̱ntsi
ju̱stä (jǔ̱stä) s frijoles con nopales Ra
ju̱stä ko ya boho ga tsu̱di, xi ra ku̱hi.
Son muy sabrosos los frijoles con nopales y
con patas de cerdo. Véase ju̱, xätä
ju̱sti (jǔ̱sti) vi 1. babear Nubu̱ di nogo
ra tsatyo di ju̱sti rá jihni. Cuando está
rabioso el perro babea.
2. chorrear Ra tafi kolmena di ju̱sti.
La miel de colmena chorrea.
3. escurrir Ra baga di ju̱sti rá ba, bá
te̱mi. A la vaca le escurre leche; ve a
ordeñarla.
ju̱ti (ju̱ti) 1. vt arrastrar Ra keñä ju̱ti rá
ndoyo ha ra hai. La víbora arrastra su
cuerpo sobre la tierra.
2. jalar, erosionar Ra dehe ju̱ti ra hai,
pa di gu̱ngi rá ñu. El agua erosiona el
132
terreno ampliando más su cauce.
3. s hilera Na ju̱ti ya ñante dá handi
mändomingo, rí ma ha bí bu̱i. El
domingo vi una hilera de soldados que
iban a su cuartel. Pret. bi gu̱ti Sinón. 1:
joti; 2: hätsi; 3: ñu
nju̱ti vt, s jalarse, tironearse;
arrebato
ju̱the (ju̱the) s zanja Ha na ra huähi
mähyoni ra ju̱the, pa dä za dä ntuni. En
una milpa es necesaria la zanja para poder
regar. Sinón. ñuthe
ju̱tsi (ju̱tsi) 1. vt levantar Ga nonxi ya
tsanza bo̱jä ju̱tsi ya jäi rí ma tai. Los
lunes los camiones levantan a las personas
que van al centro.
2. vt recoger Ha ra zi nijä bu̱i na ra
jäi too ju̱tsi ra bo̱hñe. En el templo
hay una persona que recoge la ofrenda.
3. s pozo Na ra ju̱tsi xa thoki, pa dä
thäi ra dehe. Se hizo un pozo para sacar
agua. Pret. bi gu̱tsi Sinón. 3: ju̱sdeje
ju̱tsi (jǔ̱tsi) s 1. vara de tejer
2. lienzo Ra ju̱tsi ga ronjua geä ga
yoho ya santhe xa jäxi. El lienzo del
ayate es de dos hebras de ixtle torcido.
ju̱ti [Act. indet. de ku̱ti] meter
ju̱tsi (ju̱tsi) vt 1. levantar Ra nxu̱ni ju̱tsi
na ra o̱ni ko yá ua ne mä dä zi yabu̱ . El
águila levanta una gallina con sus patas y se
la va a comer lejos.
2. alzar Mä ye̱hu̱ ju̱tsi na so̱te ra za.
Nuestras manos alzan un tercio de leña.
Pret. bi gu̱tsi
K
ka (kǎ) s cuervo Ra ka hätsi ra thä ha ra
ndoyone, tso̱ni ha bí bu̱i. El cuervo lleva
la mazorca en el pico hasta donde vive.
kabo (kabo) conj al cabo, al fin Xofohu̱ ra
de̱thä mähye̱gi; kabo pe̱tsi te dä su̱ki.
Pizquen el maíz parejo; al cabo lo tienen que
escoger. Variantes kaba, kabu̱
133
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
kadi (kadi) vt inducir, engañar (para hacer
lo mismo) Ra ya bäsmetsi bi kadi mä tu̱
bi zitsi Mahuifi. Unos jóvenes indujeron a
mi hijo para que fuera al norte. Act. indet.
jadi
kaditho ra hme engañar la tortilla (fig.: comer
tacos con muy poca carne) Hinda uadi ra
banjua, mä ga heke pa rana xe̱nigihu̱
pa gä katatho mä hmehu̱ . El conejo no
alcanza, lo voy a hacer en pedazos para que
sea un pedazo para cada quien, para que
engañemos nuestras tortillas nada más.
Sinón. hyatatho
kahmi (kǎhmi) vt 1. ladear Ya mai ga
ñoti ko ra bu̱nthiye bi kahmi. Los postes
de energía eléctrica se ladearon con la lluvia
tempestuosa.
2. inclinar Ra bu̱nthi bi thogi mäñhäto
bi kahmi ya bai ga de̱thä. El aire fuerte
que pasó la semana pasada inclinó las
matas de maíz.
kaho (káho) s 1. cajón
2. colmena, caja de colmenas
kai (kai) vt acostar (que duerma) Tixu, ra
ue̱ne ya tsu̱ ra tähä, pe hingi ne dä
ñähä, mähyoni gi kai pa dä ñähä. Hija,
el nene ya tiene sueño, pero no se quiere
dormir; es necesario que lo hagas dormir.
Pret. bi gai Act. indet. jai
kakye̱ (kǎkye̱) 1. s embozada (reg.),
puño, puñado Ye̱mba na kakye̱ ra
de̱thä ra o̱ni, ne dä ñuni. La gallina quiere
comer, tírale una embozada de maíz.
2. s puñado, cosecha muy baja (fig.)
Nubye̱ ngu ra de̱thä ngu ra ju̱ xi na
kakye̱ dá xofo. Ahora así como maíz y
frijol levanté una cosecha muy baja.
3. vt arrasar más de lo debido Nuni ra
mathä ntse̱ di kakye̱ ra huada. Aquel
vendedor de maíz arrasa más de lo debido
el cuartillo. Sinón. 1: xatsi; 2: tu̱i, tu̱ki;
3: häki de, xami
kalkula (kálkúla) vt calcular Xuua,
kalkula hängu ra bojä ga nthai dí hñä.
Juan, calcula cuánto es el dinero de la
compra que traigo. Sinón. nthämfeni
kamfri (kámfri) vt creer Ra ya bämhyä
kamfri ge ra ximhai xa nthokse̱he̱, pe ge
ra kamfri ge Ajuä xa hyoki. Algunos
hombres de ciencia creen que el mundo
existió por si solo, pero otros creen que Dios
kati
fue el creador. Pret. bi gamfri Act. indet.
jamfri Sinón. ñemei
gamfri s creyente
jamfri s creencia
ñägamfri s incrédulo
ñänjamfri s falta de fe, falta de
confianza
Kampanä (Kámpánä) la Campana (barrio de
Huichapan) Kampanä ja ngetbu̱ rá tai
Nxamatho. El barrio de la Campana está
cerca del centro de Huichapan.
kamposanto (kámpósánto) s camposanto,
cementerio, panteón Ya bi tetuí na ra
rayo gosthi ra kamposanto. Ya le
pusieron una puerta nueva al camposanto.
Sinón. handu, batha handu, nguntyo
kapoñi (kápóñi) s picadillo (salsa) Ra
kapoñi thoki ko ra dädimaxi, ra de̱nxi
ne ra ñi, nepu̱ di thäntsi nadbu̱. El
picadillo se hace con jitomate, cebolla y
chile, luego se mezclan juntos.
kargo (kǎrgo) s cargo, puesto (público o de
la comunidad) Mä tu̱ bí pe̱tsi na ra kargo
Nju̱nthe. Mi hijo tiene un cargo allá en
Pachuca. Sinón. po̱sto, nsu, be̱fi
katade (katade) s nombre de una planta
Variante katade
katatho (katátho) 1. vt abesanar (reg.),
pastear en la besana Ra ndämfri uá
katatho ha yá ñäni ya huähi pa dä ñuni.
Abesanas a la vaca en las orillas de las
milpas, para que coma.
2. vi laderearse (reg.), ir por la ladera
Ra miñyo nzäntho di katatho ri
nandi. El coyote siempre se laderea allá
de aquel lado. Act. indet. jatatho
Sinón. 1: ñäti Véase kati
kate (kate) s 1. atrayente, cautivador Ha
ra ximhai ja ndunthi ya to̱te xi ya kate.
En el mundo hay muchas cosas que son
cautivadoras.
2. lo que da tentación Ra kate nu ya
nteni pa ya bätsi. A los niños les dan
tentación los juguetes.
kate [Variante de huécáte] ¡pobrecito!
kati (kati) vt echar (un bebé en una cuna o
ayate) Panti xá ñho ra bätsi ha kati ha
ra ronjua pa hinda za ra tse̱. Envuelve
muy bien el niño y échalo en el ayate para
que no sienta frío. Pret. bi gati Act. indet.
jati Sinón. e̱nti
katsi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
katsi (katsi) vt 1. echar (la gallina sobre los
huevos) Ra o̱ni gá katsi, ya bi uadi ya pa
pa dä mu̱xki yá tu̱ni. Ya se cumplieron
los días para que salgan los pollos de los
huevos de la gallina que echaste.
2. echar, valerse de alguien Ra ya jäi pa
dä nkoti ra ñu̱ o̱tuabi rá mikei, katsi
ra ñete. Algunas personas, para vengarse
de algún mal que les hace el prójimo, se
valen del hechicero. Pret. bi gatsi Act.
indet. jatsi
kaxjo (kǎxjo) s sobaco, axila Ra ndämfri
pe̱tsi na ra nsihni ga ntuki ha rá kaxjo.
La res tiene una rasgadura de cornada en el
sobaco.
kaxäjuä [Variante de haxäjuä] ¡buenos
días! (estilo de La Mesilla, Tecozautla)
kayo (káyo) s tocayo Mä kayo Xuua dá
mbanebe, ngeä bi xitsi na mä bätsi.
Nos hicimos compadres mi tocayo Juan y yo
porque me bautizó un niño.
Sinón. hñäxäthuhu
kaza [Variante de nkaza] palo ganchudo
kazite [Variante de huekazite] pobrecito
katsi (katsi) vt 1. echar (leña a la lumbre)
Katsi ndunthi za pa nihi dä pati ra hu.
Echa mucha leña en el horno para que
pronto se caliente.
2. posponer, cambiar (el día de alguna
celebración) Ra nthäti hinga o̱te ra pa
ndí beni, mä ga katsi. No voy a hacer la
boda el día que pensaba. Voy a
posponerla.
3. contratar (a alguien para perjudicar a
otro) Mä ga katsi na ra hyote pa ga
nkoti ko nuä bi hyoka mä ku. Voy a
contratar a un asesino para desquitarme
con ese que me mató a mi hermano.
4. denunciar (a la autoridad) Nuga ya dí
pädi too bi beka mä ndämfrihu̱, mä ga
katsuí ra tsu̱tbi. Ya estoy enterado de
quien robó nuestras reses, voy a
denunciarlo a la autoridad. Pret. bi gatsi
Act. indet. jatsi Sinón. 1: jotsi, uti; 2 y
3: e̱tsi Véase katsi
kä (kä̌) vi 1. aflojarse Rá ndu ra no̱ndo
ya bi gä. La carga del asno ya se aflojó.
2. caer Rá ze̱xjo ra bätsi bi gä. Ya se le
cayó el pantalón al niño. Pret. bi gä
kä (kä̌) vi 1. haber, estar (adentro) Ha rá
hyogu na ra tu̱ka bätsi xi kä ya hyaki.
134
En la parte trasera de la oreja de un niño
pequeño hay bastante mugre.
2. tener Rá uagandoyo ra yo kä ra
bo̱yo. El hueso de la pata de chivo tiene
tuétano.
3. echar (larva) Bi gä ya do̱nxi rá nkapo
ra ndämfri. Echó cresas la castración de
la res. Pret. bi gä
́ hai) 1. vi estar lodoso Nuä
käbo̱hai (käbo̱
ra hai mä stá poti käbo̱hai hänge dá
penje. La tierra que iba a sembrar está
lodosa, por eso nos regresamos.
2. s tierra lodosa Nu ya ya hai ya
käbo̱hai nubu̱ uäi; hingi tsa too dä
ño. Estas tierras son tierras lodosas
cuando llueve; hasta no se puede
caminar.
3. s mezcladora Dá hoki na mä
käbo̱hai ga xithe̱. Hice una mezcladora
de madera para barro. Véase kä, bo̱hai
́ hai) vi desenzolvar (quitar el
käbo̱hai (käbo̱
lodo), limpiar Nuni ra jäi bí käbo̱hai ha
ra ju̱the. Aquella persona está
desenzolvando el lodo del caño. Pret. dá
nkäbo̱hai Sinón. xatsabo̱hai Véase käi,
bo̱hai
käbe̱xui (kä́be̱xui) 1. vi nublarse (vista)
Ya hingi neki xá ñho mä da; ngu di
käbe̱xui. Mi vista ya no está bien, como
que se nubla.
2. s algo nublado (de los ojos) Ya hindí
handi yabu̱, neki ngu ra käbe̱xui. Mi
vista ya no distingue de lejos; nada más se
ve como algo nublado. Véase kä, be̱xui
käde (kä̌de) s cresta (de gallo, guajolote u
otra ave) Rá käde ra menja ya bi mbanji
koñä di tuhni. La cresta del gallo ya se
ensangrentó porque pelea mucho. Vocal
nasal: kädë Sinón. de, ndehe, ñunde
kädo (kä́do) vi construir Ra pabye̱ xa
mu̱di ya gädo xa nkädo ko ra näni. El día
de hoy han principiado los maestros
albañiles a construir con mezcla. Pret. dá
nkädo Sinón. ho̱ndgu, u̱ngu
kägui (kä́gǔui) vi nublarse (la vista) Ra
dathi ya nedu, ya kägui rá thandi. El
enfermo ya está agonizando; ya se le nubló
la vista. Sinón. ñixai Véase kä, gui
kähai (kähai) s golondrina Ra kähai hoki
rá bafi ko ra bo̱hai, ha di ho dä kuete ha
yá hyo yá jädo ya ngu. Las golondrinas
135
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
hacen sus nidos de lodo, y les gusta pegarlos
en los muros de las casas. Véase käi, hai
kähä (kä́hä) s tuna (fruto del nopal o de
ciertos cactos) Ra jäi xa dimbi ge ra xätä
faste po ra kähä. Las personas han
encontrado una fuente de ayuda en la tuna
del nopal.
bokjä s tuna prieta
dokjä s tuna blanca
kämiñyo s tuna cardón
käpta s tuna zopilote
käxanto̱ho̱ s tuna del cerro
kastakähä s tuna amarilla
kähä ga motandehe (kä́hä ga mótándéhe)
tuna de cabeza sumida Véase moti, ndehe
kähä ga u̱tsmini (kä́hä ga ú̱tsmǐni) tuna
espinuda Véase mini
kähä san mpedro (kä́hä san mpédro) tuna
de San Pedro
käi (kä́i) vi 1. bajar Hyastho käi ya
mboni ha ra hñe dä ntsithe. Diario bajan
animales al arroyo a abrevar.
2. bajar (precio) Ya zänä ga sofo ga
de̱thä, käi rá mui ra huada ga de̱thä.
En los meses de la pizca de maíz baja el
precio del cuartillo de maíz.
3. minorar (reg.), menguar Rá dehe ra
däthe ntse̱ käi. El agua del río minora
mucho.
4. disminuir (cantidad) Ha ra ngusadi
ntse̱ käi rá mede ya bätsi. En la
escuela disminuye mucho la asistencia de
alumnos.
5. acortarse Käi ya pa. Es la época del
año en que se acortan las horas de luz del
sol.Pret. bi gäi
pa rigäi para abajo
käi (käi) vt sacar Tixu, käi ra suni ha ra
bote pa gi ma bo̱jängu̱ni. Hija, saca el
nixtamal del bote para que vayas al molino.
Dí käi ya dutu ha ra peni. Estoy sacando
la ropa del lavadero. Act. indet.
jäi Sinón. xatsi
käbo̱hai vi desenzolvar (quitar el lodo)
käki (kä́ki) vt 1. quitar Dí käki ya dutu ha
stá ini. Estoy quitando la ropa de donde la
tendí.
2. destechar Ra bu̱nthi käki ya ngu ga
he̱mi. El viento fuerte destecha las casas
de cartón. Pret. bi gäki Act. indet. jäki
Sinón. xaki, päntsi
käpta
kämiñyo (kä́míñyo) s 1. cardón grande
Ra ndämfri tsi ya xitsa ne kämiñyo
nthisti. Las reses comen huapillas y
cardones grandes chamuscados.
2. tuna de cardón Ra kämyo geä rá
kähä ra kämiñyo ha di ho dä zi ya yo.
La tuna cardón es la tuna del cardón
grande; a los animales menores les gusta
comerla. Variante kämyo Véase kähä,
kämiñyo
kämñutsi (kämñútsi) s Nombre de un
nopal grande con tunas coloradas. Ja na ra
xätä tembi kämñutsi, xi ra dängi rá
kähä ha ra nthe̱ni. Hay un nopal que
produce tunas muy dulces, grandes y
coloradas. Véase kähä, ñuxi
kämi (kä́mi) vt 1. descargar Kämi ya
ro̱zä ga thä di ndu ra tsanza. Descarga
los costales de mazorca que trae el carro.
2. destituir Rá ndä Monda bi kämi rá
ndä Nju̱nthe. El presidente de México
destituyó al gobernador de Pachuca.
3. bajar (leche a la teta) Ra tu̱nthfani
pu̱tsi rá ba rá nänä ko rá ne pa kämi
ra ba. La cría de la vaca golpea la ubre
de su nana con la boca para que baje su
leche. Pret. bi gämi Act. indet. jämi
Sinón. 1: tsu̱ki; 2: ziki; 3: ju̱mi
kändehe (kä́ndéhe) s agua enfriada
(hervida) Iho, gá fani ra kändehe pa ra
bätsi. Hijo, tiraste el agua enfriada para el
niño. Variante kängdehe Véase käni, dehe
käni (käni) estar algo allí adentro Nuni ha
ra otsi, käni na ra keñä. Allí, en aquel
agujero está una víbora. Véase kä, -ni
käni (kä́ni) 1. vi enfriarse Ogi hopi dä
käni ra hñuni, tsi nubye̱ xá pa. No dejes
enfriar la comida; cómetela ahora que está
caliente.
2. vt enfriar Dí käni mä tei, ngeä xá
pa. Estoy enfriando mi atole porque está
caliente. Act. indet. jäni Sinón. 1: tse̱ti
käpta (käpta) s tuna zopilote (nopal que
produce tunas blancas de sabor
desagradable) Ra käpta nubu̱ tä neki ra
ntaxi, pe nuä rá nku̱hi ngu xá ue̱. La
tuna de zopilote es blanca cuando se
madura, pero el sabor es como xoquiaque.
Véase kähä, pada
käti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
käti (käti) vt 1. teñir Mähotho ra njäti
gá käti ri ro̱zä thähi. Está muy bonito el
color con que teñiste tu costal de hilo.
2. pintar Mä ga käti mä ngu pa dä neki
mähotho. Voy a pintar mi casa para que
se vea bonita.
3. echar Käti ya dutu xá hñaki ha ra
mpeni pa dä beni. Echa la ropa sucia en
el lavadero para que la laven. Pret. bi
gäti Act. indet. jäti
käti (kä́ti) vt 1. aflojar Rá nthähi ra
mboni ntse̱ du̱, käti tsu̱. El lazo del
animal está muy apretado; aflójalo un poco.
2. dislocar (hueso) Dá neti na ra do ha
bi mpu̱ntsi, oraä dá käti nä mä ua.
Pisé una piedra y se volteó; en ese
momento me disloqué un pie.
3. descansar de Nuni ra be̱nte däme
hingi käti ra be̱fi. Aquel pobre hombre
no descansa del trabajo. Sinón. 2: kuenti
käti (kä́ti) vi 1. calmarse, sosegarse Ra
nzo̱ mi pe̱tsi ra dathi ya käti tsu̱. Ya se
sosegó un poco la fiebre alta que tenía el
enfermo.
2. mitigarse Ko ya ñethi dí tsi dí tsa ge
käti ya u̱gi. Con las medicinas que tomo
siento que se mitigan las dolencias.
3. quitarse Ya ra hñupabye̱ de stá tsaya
ra yoñu ha hingi käti ra nzabi. Ya
hoy hace tres días que he descansado de
caminar, y no se me quita el cansancio.
4. parar, suspenderse (trabajo) Ra be̱fi
habu̱ dí yo njatä käti po ra bojä otho.
Seguido para el trabajo donde ando, por
falta de dinero. Pret. bi gäti
kätsi (kätsi) vt 1. plantar (reg.), sembrar
Nubye̱ nunä je̱ya mä ga kätsi ra mu ne
ra axi. En este año voy a sembrar calabaza
y ajo.
2. trasplantar (plantitas nacidas, retoños)
Ra Xuua bí kätsi ra dädimaxi ha rá
huähi ha ya obxi ha rá ñäni ra huähi.
Juan está trasplantando matitas de
jitomates en su milpa, y en la orilla de su
milpa, uvas. Ri je̱ya ga nkätsi ga
de̱mxi. Plantaré tomate para el año
entrante.
3. poner sobre algo Ri dutu gá mo̱ge,
käxa ha ra njuati. La ropa que te
quitaste ponla sobre la silla.
4. techar (una casa) Pret. bi gätsi Act.
136
indet. jätsi Sinón. 1: poti; 2: u̱ti
ngätsi s trasplantador
gäxadädimaxi s plantador de
jitomate
kätsi (kä́tsi) vi 1. estar sobre algo
2. estar techado, estar tapado Kätsi rá
ngu ra mbo̱ho̱. La casa del señor está
techada.
3. estar tupida (alfalfa, hierba) Nuä ra
huähi dá tai ga hogä ndäpo xi kätsi ga
hogä ndäpo. El corte de alfalfa que
compré está tupido.
4. estar grasosa (la carne de res o de chivo)
Nuä ra yo dá ho xi mi kätsi ra xe̱bo.
El macho cabrío que maté estaba grasoso.
käue̱ (kä́ue̱) s órgano (cacto) Ra käue̱
po̱ho̱ yá kähä ha nuu̱ tsi. El órgano
produce pitahayas, y estas son comestibles.
Sinón. mamänxätä, mamänxätä
käxänto̱ho̱ (käxänto̱ho̱) s tuna del cerro
käxi (kä̌xi) vt torcer Ya o ntse̱ gi käxi ra
bo̱jä, ngeä mä dä xe̱gi. Ya no tuerzas
mucho el alambre porque se arranca. Pret.
bi gäxi Act. indet. jäxi Sinón. tsadi
nkäxi vr retorcerse
nkäxui v rec forcejear, luchar
ke [Variante de ge] que
keni (kéni) vt 1. mover Nuä ra za tu̱ti
keni, xahmä dä ku̱tsi. Ese palo que está
enterrado muévelo; quizás lo arranques.
2. ronzar (con palanca) Nää ra däta do
ne ra ya dänga bu̱hu̱ pa dä keni. Esa
piedra grande necesita unas barretas
grandes para ronzarla.
3. retorcer Ra nei pädi dä keni rá hñu̱ti
ngu rá be̱i ra bida. La bailadora sabe
retorcer las caderas al compás de la
música. Act. indet. keni Sinón. 1: paki,
äni, jueni; 2: zu̱tsi; 3: pani
kilo (kǐlo) s kilogramo, kilo Na kilo ra
dothfi ri ñepi dä mbe̱xo na mo gramu,
pe nuga dí be̱xo ho̱nse̱ gohorate pa dí
täpabi. Un kilo de azúcar debería de pesar
mil gramos, pero yo peso nada más
ochocientos para obtener ganancia.
Sinón. te̱ni
kilometro (kílómétro) s kilómetro Ba na
ra hai ga na kilometro ra ma ha nde
kilometro ra nxidi, geä na mo metro ra
ma y ku̱tanthebe metro ra nxidi. Se
vende un terreno de un kilómetro de largo y
137
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
medio kilómetro de ancho. Eso es mil
metros de largo y quinientos metros de
ancho.
klari (klari) s clarín (ave) Sinón. tsu̱tä
mpistä ntoti
klase (klǎse) s 1. clase (de escuela) Ya
xampäte ya bi bo̱ni de yá klase. Los
alumnos ya salieron de clases.
2. clasificación Dí ñehe ra ya de̱ti klase
ya hotho. Tengo unos borregos que son
de clase fina. Sinón. 1: tunga nsahnäte
hoga klase buena clase, fino.
ko (kǒ) s 1. piedra blanca y fofa Ra do ga
ko di to̱tuäbi ra be̱fi pa dä jotsua ya
rayo xifri ga nxitasei. Usan una clase de
piedra blanca para untarle a las botas
nuevas en que se echa pulque.
2. tepetate blanco
ko (kǒ) s cuñado Nuu̱ mä ko himi ne stá
nthätbe rá nju. Mis cuñados se oponían a
que me casara con su hermana.
ko (ko) 1. conj y Ra Xuua ko ra Beto bi
ma ra ntunthe. Juan y Roberto se fueron a
regar.
2. prep con Dá hoki tsu̱ ra tsastaju̱ ko
rá xi ga tsani. Guisé un poco de frijol
molido con hojas de aguacate.
3. prep por Ko ra ndati ra bätsi bi
ze̱ka yá saha ko na ra do. Por tentón el
niño se machucó los dedos con una
piedra.
4. prep con (instrumento) Ko na ra
nkahni dá fe̱kuabi rá ñäxu na ra
tsintsu̱. Con una pedrada le volé la
cabeza a un pájaro.
ko ra hmetho en paz, pacíficamente;
con prudencia
ko ra paha sin causar daño (lit.: con
voluntad, con amor)
kohi (kohi) s 1. acuerdo Yoho ya jäi mi
tuhni ga hyodi, pe ya bi gohi na ra kohi.
Dos personas estaban peleando por linderos,
pero ya se pusieron de acuerdo.
2. convenio Ya xahnäte ha ra hnini bi
yo̱te na ra kohi ge dä ño̱te. Los
profesores y el pueblo hicieron un
convenio para que ambos se obedezcan.
3. acta Ra tsu̱tbi bi hoki na ra kohi
nuu̱ ra ya jäi xkí ntuhni. La autoridad
les levantó una acta a algunas personas
que se habían peleado.
komi
kohi (kóhi) vi 1. quedar Rá bätsi nuni ra
täxi bí kohi ha ra ngu. La cría de aquella
cabra se queda en la casa.
2. hospedarse Nzäntho kohi ya neñu ha
mä jätsi. Siempre se hospedan viajeros
en mi jacal.
3. atrasarse Di gatho ya xofo natho
kohi, pe hinga yabu̱. De todos los
cosechadores nada más uno se atrasa, pero
no mucho.
4. quedar de acuerdo Ra metsi ne ra
nxutsi kohi habu̱ dä nthe̱. El joven y la
señorita quedan de acuerdo en cuanto a
dónde encontrarse. Pret. bi gohi
kohuí (kohuí) vi 1. hacer un convenio,
hacer un pacto, hacer un acuerdo Ogi
tuhnihu̱ po ya hño, kohuí na ra kohi ri
ku ko ra tekei. No pelees por los bienes;
haz un convenio de amistad con tu
hermano.
2. quedarse (con alguien) Kohuí ri nänä
pa gi humba rá mu̱i ¿gí nu bu̱se̱?
Quédate con tu mamá para que la
consueles ¿no ves que está sola?
3. quedarse (con algo) Ra jäi ani ra
hñuni hinte kohuí, ha nubu̱ hinä kohuí
mäna ndunthi. A la persona que sirve la
comida, es probable que no le quede nada
o que le quede la mayor parte. Pret. bi
gohuí Sinón. 3: ponguí Véase kohi, -ui
kokodrilo (kókódrílo) s escorpión grande
(tipo de reptil) Ra kokodrilo mäna ra
dängi di geä ya tsathi ha mäna xá ndä
rá tsu̱. El escorpión grande es más grande
que el lagarto y su cola es más gruesa.
Sinón. tsokmo
kolmenä (kólménä) s colmena (reg.), abeja
Ha rá nsogi na ra ndäza, bu̱i na mu̱i ra
kolmenä. En la abertura de un palo grueso
vive un enjambre de abejas. Sinón. hogä
gani
kolo (kólo) s 1. color Rá kolo mä tsanza
ra ixki. El color de mi coche es azul.
2. lápices de colores Ya bätsi de ra
ngusadi nu ya xahnate apabi ya kolo pa
dä gäti ya koi. A los niños de la escuela
los profesores les piden lápices de colores
para pintar dibujos. Sinón. ku̱hu̱, njäti
komi (kǒmi) vt 1. pulir Rá piso ra ngu ya
dá xitsi; ho̱nse̱ be̱tho ga komi. Ya colé el
piso de la casa, solo me falta pulirlo.
komo
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. alisar Eke ri ñäxu, komi tsu̱ pa ga
maha tai. Péinate, alísate un poco el pelo
para irnos a la plaza. Act. indet. jomi
komo (komo) conj como (en vista de que, en
virtud de que) Komo ntse̱di xká mpe̱fi mä
ga uiñäi ko ya hoga nzaki. Como has
trabajado bastante, voy a darte de comer
buenos alimentos. Sinón. ngeä, koña,
komu̱
kompa (kómpa) s 1. compañero Ha ra
be̱fi habu̱ dí yo yoni ra ya kompa,
mengu mä hai. En el trabajo donde estoy,
andan unos compañeros que son de mi
pueblo.
2. esposo, esposa Nuni ra zi be̱hñä bi
hñoya, ngeä bi du rá kompa. Aquella
mujercita enviudó, porque se le murió su
esposo. Sinón. 1: migo, ntsixuí; 2: däme,
be̱hñä, hñandi
komi (kómi) vt 1. cubrir, tapar Komi ri
ñäxu ko ri bayo pa dä daka ra hyadi.
Cúbrete la cabeza con el rebozo para que te
proteja del sol.
2. encubrir, ocultar Rá nänä nuä ra be
komi te pe̱fi nuä rá tu̱. La mamá de
ese ratero encubre lo que hace su hijo.
Pret. bi gomi Act. indet. jomi Sinón. 1:
xitsi, hetse
konga (kónga) s prostíbulo Tena ge mä
tu̱ pa nuni ha ra konga jani Nju̱nthe.
Dicen que mi hijo va allá, al prostíbulo de
Pachuca.
kongaza (kǒngázǎ) s 1. madera lisa Nuna
ra xithe̱ dá tai ra kongaza. Esta tabla que
compré es madera lisa.
2. palo liso Nuni rá ro̱tse ra ngu ra
kongaza. Aquel horcón de la casa es palo
liso.
3. árbol sin o de poca espina Nuni ra bai
ga za ra kongaza. Aquel árbol tiene poca
espina. Sinón. 3: hogaza Véase kongi, za
kongeä (kongeä) 1. con eso, es suficiente
Iho, ya kongeä ya do gá theni. Hijo, ya
es suficiente con esas piedras que acarreaste.
2. con él Mä ntsu̱be dá handi, mi pa
kongeä mä ku. Vi a mi enemigo, ¡y mi
hermano iba con el!
3. con ese Nuni ra tsu̱ntu̱ bakua,
kongeä bí ehe ra ngu nsahnate mä
tixu. Con el muchacho que está aquí
parado, con ese viene mi hija a la escuela.
138
konghai (kónghai) s tipo de gusano (que
vive dentro de la tierra, es de color amarillo y
no es venenoso) Variante konjai
kongi (kǒngi) vi 1. engordar Ya mboni
xmá no̱xke nubye̱ ya bi kongi koñä ja te
dä zi. Los animales que estaban flacos
ahora ya engordaron porque tienen qué
comer.
2. estar resbaloso Nubye̱ xi xá kongi ya
ñu koñä xa uäi ndunthi. Ahora están
muy resbalosos los caminos porque ha
llovido bastante.
3. alisarse (por el uso) Ra ju̱ni ya bi
kongi ko ndunthi ra be̱fi. El metate ya
se alisó de tanto usarlo. Act. indet. jongi
Véase koni, nkoni
koni (kóni) s flema (en la garganta de un
enfermo en agonía) Ra dathi di nedu, ya
nto̱de ra koni ha rá yu̱ga. El enfermo ya
está en agonía, ya se le oye en la garganta la
flema que le ahoga.
koni (kǒni) adj 1. liso Ra huä xi xá nkoni
pa too dä mihi ko rá ye̱. El pescado está
muy liso para agarrarlo con la mano.
2. resbaloso, resbaladizo Ja getuu̱ dí
tasti koñä xá koni ra ñu. Seguido me
resbalo porque está resbaloso el camino.
Variante nkoni Sinón. ñasti
kontraseñä (kóntráséñä) s 1. señal,
contraseña Hutsi na ra kontraseñä
nandi ra ñänhuähi pa geä ri thandi pa
gi hye̱ki ra the. Pon una señal al otro lado
de la milpa para que te sirva de guía para
cortar el surco.
2. identificación (de personas) Xi mäthoni
dä hñä na ya he̱mi ga kontraseñä. Es
indispensable que uno traiga documentos
de identificación. Sinón. 1: señä, thandi;
2: he̱mi mämporta, njamfri
kontsi (kǒntsi) vt 1. manosear Bu̱ gi
kontsi ya tu̱yo hinda nte xá ñho, dä
ndondotho. Si manosean a las crías de la
perra no se crían bien, nada más se atontan.
2. tocar, acariciar Ra mboni mrá
mbängi ya nubye̱ di hotho too dä
kontsi. El animal que era bronco ahora
ya se deja tocar.
3. impulsar, incitar Nuä ra däme himrá
yo̱tatuhni, ua bi kontsi ra u̱xjua pa bi
ñhote. Ese hombre no era peleonero, tal
vez lo impulsó el demonio para
139
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
convertirse en asesino.
4. violar, deshonrar Nuä ra be̱hñä
hneki nxutsi, pe ya xa kontsi ya däme.
Esa mujer parece señorita pero ya ha sido
violada por los hombres. Act. indet.
jontsi Sinón. 1, 2 y 3: thani, thati
konza (kǒnza) s madera lisa (planta
parecida a pitole)
koñä (koñä) adv como, porque Dá ma
ha mä be̱fi, pe koñä joo ra hmu hindá
mpe̱fi. Fui a mi trabajo, pero como no
estaba mi patrón no trabajé.
kopa (kǒpa) s 1. copa Dá tai rato ya
kopa ga xito. Compré seis copas de vidrio.
2. copa (medida) Mäxudi nihi stá tsi na
mä kopa ga ithe. Temprano en la
mañana tomé una copa de aguardiente.
3. copa (de sombrero) Rá kopa mä fu̱i ya
bi ntu̱ni, ngeä ya bi thege. La copa de
mi sombrero ya se rompió, porque ya se
acabó. Sinón. 2: te̱ni; 3: ndehe
kopera (kópéra) vi cooperar, ayudar
(muchas veces con dinero) Sinón. mfatsi
koraliyo (kórálíyo) s coralillo Tenä ge ra
koraliyo hote rá ntsate. Dicen que la
mordedura del coralillo es mortal.
Sinón. do̱bga, be̱xkeñä
koraso (kóráso) s 1. corazón Xi xá ntsuni
rá hñeni ra koraso, repente tagitu ra jäi.
Las enfermedades del corazón son muy
peligrosas; repentinamente se cae y se
muere la persona.
2. cogollo Ra uada ya bi mbothuí, ya bi
tsu̱ti rá koraso. El maguey ya sazonó;
ya adelgazó el cogollo. Sinón. 1: mu̱i; 2:
bande
korpo (kǒrpo) s Nombre de un tipo de nopal
y su fruta.
korra (kórra) s 1. corral Ya fani dí pe̱tsi,
stá hokua yá korra. A los caballos que
tengo les he hecho sus corrales.
2. corral del consejo Mä nangu bá tsi ra
ya de̱ti ha ra korra ga konseho, xkí
ju̱mpi ha ya huähi, ha pe̱tsi bi guti
teraza ra bojä. Mi vecino fue a traer unas
borregas al corral del consejo, porque se
las habían agarrado en las milpas. Tuvo
que pagar una multa. Sinón. ngufri,
jotfani, nguyo
kosti (kǒsti) vt 1. sobar Kosti tsu̱ mä
ñähmu̱ habu̱ dá thonti, xahma dä hñäki
koti
ra u̱gi. Sóbame un poco la rodilla donde
me golpeé; quizá se mitigue el dolor.
2. tallar Koxti ra nthähi ntheti pa dä
dagi ya xinthi. Talla el lazo que está
hilado para que se le caigan los pedazos
de hebra que están parados.
3. dar masaje Njatä dí kosti rá ndoyo
mä bätsi habu̱ tsa mäñu̱. Le doy
masajes continuo en cuerpo a mi hijo,
donde siente que le duele.
4. planchar Mä ga kosti mä dutu
meni. Voy a planchar mi ropa lavada.
Pret. bi gosti Act. indet. josti
njosti s masaje, fricción
koti (kóti) vt 1. tapar Ha ra otsi habu̱ bi
yu̱ti ra banjua, koti pa hinda bo̱ni. Tapa
el agujero donde entró el conejo para que no
se salga.
2. acompañar (un alimento con otro) Koti
ri sei ko na ra tako. Come una botana
para acompañar tu pulque. Pret. bi goti
Act. indet. joti
koto (kóto) s 1. piel, cuero Ko rá koto ra
keñä thoki ranaño ya to̱te. Con la piel
de víbora se hacen varias cosas.
2. cáscara (de ciertas frutas o madera) Dá
neti rá koto ra däza ha dá yasti dá
tagi. Pisé una cáscara de plátano y me
resbalé y me caí.
3. pellejo (de frijol, haba, chile, tomate, ajo,
etc.) Ja ra ya de̱mxi ne ra ya ñi xá
näxi yá koto. Hay una clase de tomate y
unas de chile que tienen pellejos muy
correosos.
4. coraza dura de ciertos animales Rá
koto ra nkinjua, xi ra me. La coraza del
armadillo está muy dura. Sinón. 1: xifri,
kuixi; 2 y 3: xi, tasti; 4: ximo
kotafadi (kótáfádi) vt encarcelar Ya
tsomu̱i dí kotafadi, pa dä hñäki yá
ntsomu̱i. A los malos los encarcelo, para
que se les quite lo malo.
koti (kóti) vt 1. cerrar Nubye̱ xkí ma, gi
koti ra gosthi; ka nuga dí hñä ra nsoki.
Ahora que te vayas cierras la puerta. Al fin
que yo traigo llave.
2. encerrar Ya nsuhnini ju̱ ya tixfani ha
ra tai ne koti fadi. Los policías capturan
a los borrachos en la plaza y los encierran
en la cárcel. Koti ra ye. Está encerrado
por la lluvia.
kotsi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
3. embodegar Xa gota ya ntähi pa ya
fani. Se han embodegado mezquite para
sus caballos.
4. cumplir (tiempo) Kota rá je̱ya ra
Xuua ra paya. Juan cumple años hoy.
5. sitiar Ya yo̱tatuhni pa mi ju̱ ya
hnini, me̱to mi koti. Los guerrilleros,
para que tomaran ciudades, primero las
sitiaban.
6. abrochar (botón) Pret. bi goti Act.
indet. joti
kotsi (kǒtsi) vt 1. enjabonar (trastos o
ropa) Ya dutu, me̱to gi tähmi nepu̱ gi
kotsi ra xabo pa dä bo. Primero se
restriegas la ropa y luego la enjabonas, para
que se limpie.
2. enchilar (tortilla) Thogi gi kotsi na
ra tako, nepu̱ ga maha. Pásate a
enchilar un taco, luego nos vamos.
3. untar Jaua na ra ñethi pa gi kotsi
habu̱ xá ñu̱. Aquí está una medicina
para que te untes donde te duele. Pret. bi
gotsi Act. indet. jotsi Sinón. tuti
koua (kóua) s pitahaya, pitajaya (planta
cactácea chica y espinosa con flor morada) Ya
koua ja yá kähä xá ku̱hi, ha ra kolo
nguda ra bai. Las pitahayas tienen frutas
muy sabrosas del color de la mata.
Variante kojua Sinón. zixju̱
koti (kóti) vt cerrar Koti ri ne. ¡Cierra la
boca! Véase koti
kotui (kótui) vt 1. demorar Nuni ra
tsu̱ntu̱ kotuí mä tixu nubu̱ pa ra yai.
Aquel muchacho demora a mi hija a la hora
de ir a traer agua.
2. desviar Iho, kotuí ra dehe yoni ha
ra ju̱the pa dä ñuni ra huähi. Hijo,
desvía el agua que anda ahí, en el caño,
para que se riegue la milpa.
3. detener Ra subo̱jä kotuí ya bo̱jä di
ndude ra sei. El tránsito detiene los
camiones que transportan el pulque.
4. parar Nänä, ya mboni gí fadi di
yotho ha ra ntu̱tsä ndäpo, kotuí yá ne
pa dä ñuntho. Señora, los animales que
pastorea nada más andan caminando en el
rastrojo. Pare a los que van en frente para
que pasten. Sinón. 1: taki, bami; 2:
tsiki; 3: tsämi Véase koti, -bi
140
kotsi (kotsi) vt 1. hacer regresar Ya xa
mani ya mboni, bá kotsi. Ya van los
animales hasta allá, hazlos regresar.
2. devolver Nuä ra xito ga uthe, kotsi
ngeä xa dehmi rá ne. Devuélve esa
botella de refresco porque tiene
despostillada la boca.
3. compensar, recompensar (el favor
recibido) Ndunthi dí jamädi; otho konte
ga kotsi ra mäka tekei. Estoy muy
agradecido, no tengo con qué compensar
la amistad que hay entre nosotros.
4. contestar (pelota) Mäthoni gi kotsi xá
ñho ra nuni pa dä mede. Es necesario
que contestes bien la pelota para que
cuente. Pret. bi gotsi Act. indet. jotsi
ko̱de (kó̱de) vt vestirse, ponerse (la ropa)
Ya bätsi mä dä ma ra ngusadi, ya bi uadi
ra nsaha; ya ko̱de yá dutu. Los niños que
van a la escuela ya acabaron de bañarse, ya
están vistiéndose. Pret. bi go̱de Act. indet.
jo̱de Sinón. he
ko̱nduí (ko̱ nduí) vt negarse (a entregar
algo) Nuni ra nangu ko̱nduí rá mboni
nuni ra nänä ha ja bu̱hni. Aquella
vecina se niega a entregar el animal a
aquella señora; pero allí está.
Variante ko̱mbi Véase ko̱ni, -bi
ko̱ngabayo (ko̱ngábǎyo) 1. vi llevar puesto
rebozo Dí ko̱ngabayo, ngeä nu ya pabye̱
xá tse̱. Llevo puesto rebozo porque en estos
días hace frío.
2. s persona que lleva puesto un rebozo
Nuni ra nxutsi xa mani, ra ko̱ngabayo.
Aquella muchacha que va allí lleva puesto
un rebozo. Pret. dá nko̱ngabayo Véase
ko̱ni, bayo
ko̱ngaronjua (ko̱ ngárónjua) s mujer que
se cubre la cabeza con un ayate Ya be̱hñä
mämeto myá ko̱ngaronjua, ngeä myá
menänjuase̱. Antiguamente las mujeres se
cubrían la cabeza con un ayate, porque ellas
mismas eran ayateras.
Variante go̱ngaronjua Véase ko̱ni, ronjua
ko̱ni (ko̱ni) vt cubrir (la cabeza con rebozo o
ayate o velo) Hätsi konte gi ko̱ni ri ñäxu
ha ra nijä. Lleva con que cubrirte la cabeza
en la iglesia. Pret. bi go̱ni Act. indet. jo̱ni
ko̱ni (ko̱ni) vt negar Hindí ko̱ni; jabu̱ ra
de̱thä, pe hindí pa. No lo niego; ahí hay
141
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
maíz, pero no lo vendo. Pret. bi go̱ni Act.
indet. jo̱ni
ko̱ste (kǒ̱ste) vt 1. raspar, tallar Ra metsi
bi ko̱ste rá ua ko na ra njuando. El niño
se raspó el pie con una piedra filosa.
2. aclarar (la garganta) Nuni ra duhu xi
ko̱ste rá yu̱ga pa za dä ntuhu. Aquel
cantante se aclara bien la garganta, para
poder cantar. Pret. bi ko̱ste, bi go̱ste
Act. indet. jo̱ste Sinón. 1: ko̱xke
ko̱xke (kǒ̱xke) vt 1. rozar Nuä ra bo̱jä bi
thogi bi ko̱xke rá hyo mä me̱ti. Ese carro
que pasó rozó el mío en un lado.
2. lacerar, lastimar Nuä ra jäi bi yenti
ra bo̱jä xa ko̱xke rá ndoyo habu̱raza.
Esa persona que fue atropellada por un
carro tiene laceraciones por todas partes
en el cuerpo. Pret. bi ko̱xke, bi go̱xke
Act. indet. jo̱xke Sinón. este
ko̱te (kó̱te) vi eructar Gá tsogi nsogi ra
ku̱ni, bi yu̱ti ra tsatyo bi zi ra hñuni, bi
bo̱ni ko̱te. Dejaste abierta la cocina, entró
el perro a comerse la comida, y salió
eructando. Pret. dá nko̱te
jo̱te s eructo
ko̱tsa hnäthä eructar fétido
ku (ku) s hermano, hermana (menor) Ga
ño̱ho̱ dí ku̱tahe ya ku, ha yoho mä
njuhe. Los hombres somos cinco hermanos,
y tenemos dos hermanas.
nku son hermanos o hermanas
kuarta (kuǎrta) s 1. cuarta (medida del dedo
pulgar al dedo meñique) Tenä ge na kuarta
xa nte̱ni ko rá ye̱ ra jäi tsu̱di nate
centimetro. Dicen que una cuarta, medida
con la mano humana, alcanza veinte
centímetros.
2. cuarta (látigo), látigo pequeño Mä fani
ga nthutsi, rabu̱ hingi ne dä ntihi, pe
ya dá tai na ra kuarta pa ga fe̱ti. Mi
caballo de montura a veces no quiere
caminar aprisa, pero ya compré una cuarta
para darle de latigazos.
3. geómetra (oruga) Nuni ra zuue ngu
dä ño e̱ni, gehni ra kuarta ha hingi
tsate. Aquel gusano va midiendo
conforme camina, es el geómetra y no
muerde. Sinón. 1: nagi; 2: me̱ti; 3:
ye̱ni
Kuarto (Kuǎrto) El Cuarto (ranchería de
Zimapán) Kuarto geä yá ngu ya mbo̱ho̱
kuä
mäme̱to. El Cuarto es el lugar de las casas
de los hacendados de antes.
kuatabe̱hñä (kuátabé̱hñä) s concubina,
amasia, querida Nuä ra däme bu̱i nuä
xa ra be̱hñä, ha pe̱tsi rá kuatabe̱hñä.
Ese hombre tiene su esposa legítima, y tiene
una querida. Véase kuati, be̱hñä
kuatatu̱ (kuátátu̱) s 1. entenado, hijastro
Nuni ra däme bu̱i yá kuatatu̱, hinge yá
tu̱. Aquel hombre tiene entenados, no son
sus hijos.
2. hijo adoptivo Nuyu̱ ya medinthäti
pe̱tsi na rá kuatatu̱. Aquel matrimonio
tienen un hijo adoptivo. Sinón. 1: ho̱tu̱;
2: jatu̱ Véase kuati, tu̱
kuati (kuáti) vt 1. recoger, guardar
Muntsi ya ntsi pa gi xu̱ti ha gi kuati.
Recoge los trastos para que los laves y los
guardes.
2. arrinconar Gatho ya to̱te habu̱raza
xa näti; hyoni habu̱ gi kuati. Busca un
lugar para arrinconar las cosas que están
regadas por dondequiera. Act. indet. juati
Sinón. 1: jondi, pe̱tsi, muntsi
kuati (kuáti) vi 1. arrimarse, acercarse,
aproximarse Ra jäi nubu̱ di zändi ya
mbängfani kuati ramätsu̱. Cuando la
gente va a amansar caballos salvajes, se
arrima poco a poco.
2. ampararse Ya bätsi di hñoya ga dada
kuati yá tiyo o yá nangu. Los niños
que quedan huérfanos de padre se
amparan con sus tíos o vecinos.
3. protegerse Nubu̱ uäi, ya yo kuati
ha yá ua ya bai ga za. Los animales
menores, cuando llueve, se protegen al pie
de los árboles.
4. pararse Xuua, ogi hopi kuati ya
ginue ha ri mohi. Juan, no dejes que se
paren las moscas en tu plato.
5. atraer Tenä ge na ra yofri kuati ra
jue̱i. Dicen que la aguja atrae al rayo.
Pret. bi uati Sinón. 1: ntaki; 2: te̱ni; 3:
joni, thätsi; 4: hudi, no̱gue; 5: ju̱
kuatsi (kuǎtsi) vt arrebatar Mäthoni gi
nxadi hänja gri kuatsi ya nzafi bu̱ dä
yege na ra tuhni. Es menester que
aprendas cómo arrebatar armas en caso de
pleito. Act. indet. juatsi Sinón. häki
kuä (kuä̌) s tule Na ra ngu ga kuä, xi ra
nxaha rá xudi. La sombra de la casa
kudu
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
techada con tule es muy fresca. Sinón. tule,
hogä kuä
kudu (kǔdu) s hilacho, harapo, andrajo,
guiñapo Mä tu̱ ya hingi ne dä hye ya
kudu mo̱te, ne ya hoga dutu. Mi hijo ya
no quiere ponerse hilachos remendados;
quiere ropa buena. Sinón. ze̱dutu
kuduo̱ni s gallina a la que se le han
caído varias plumas
mo̱takudu s hilacho remendado
ze̱kudu s hilacho viejo
kueke (kuéke) vt separar, apartar Dá
kueke ra dehe pa ha mä huähi, ha mära
go bi heke pa yá huähi. Aparté el agua
para mi milpa, y otras personas la desviaron
para sus milpas. Sinón. heke, ueke
kuemi (kuěmi) vt 1. doblar (hierro) Nuä
ra bo̱jä xa mai kuemi, me̱fa dä su̱ti yá
ua ya jäi. Dobla ese fierro que está de
punta, porque a lo mejor se le clava en el pie
a alguna persona.
2. enchuecar (hierro) Ya nthaki ga bo̱jä
xa thuxa ha ya ñu, xa kuemi ya bo̱jä
nubu̱ fanti. Las protecciones de fierro
que han puesto en las carreteras las han
enchuecado los carros al chocar con ellas.
Act. indet. juemi Sinón. 1: domi; 2:
tsaki
kuenti (kuěnti) vt dislocar (hueso) Hingi
tsa ga ño, ngeä stá kuenti na mä ua.
No puedo caminar porque me he dislocado
un pie. Act. indet. juenti
ngüenti s dislocada
kuenti (kuénti) vi dislocarse (coyuntura)
Mä uahu̱ kuenti nubu̱ hindí nethu̱ ra hai
xá ñho. Nuestros pies se dislocan cuando
no pisamos bien la tierra.
kuenti (kuénti) vi 1. debilitarse Ra
dathi, kuenti rá ndoyo nubu̱ hingi ne
te dä zi. El enfermo se debilita físicamente
cuando no quiere comer nada.
2. perder Ya jäi kuenti yá jamfri de ra
nthekate Ajuä, nubu̱ thogi ya dumu̱i.
Las personas pierden la fe en la
misericordia de Dios cuando les pasan
desgracias.
kueta (kuéta) s Nombre de una oruga
grande. Rá kueta ra bai ga dädimaxi di te
ha yá xi ya dädimaxi, ha rá bai ra
kangi. La oruga de la mata de jitomate
142
vive de las hojas del jitomate, su cuerpo es
verde. Vocal nasal: kuëta Variante kueta
kueta ga zakthuhni oruga de pirul
kuete (kuěte) s cohetón (reg.), cohete
grande Na ra pa bi zäti ya kuete ha ra
hnini Ntso̱tkani ha bi du ndunthi ya
jäi. En una ocasión se quemaron los
cuetones en la ciudad de Ixmiquilpan y
murió mucha gente. Sinón. nzafi,
poxamantho, tsibintho
kuete (kuěte) vt pegar Ndi ra bätsi kuete
ya he̱mi ha rá dutu. Mira, el niño está
pegando papeles en la ropa. Act. indet.
juete Variante kuete Sinón. to̱te
kuete (kuete) vt 1. pegar (espina) Iho,
kuetuabi na ra mini nuni ra tsu̱di yoni
pa dä ma. Hijo, pégale una espina a ese
puerco que anda ahí para que se vaya.
2. soldar Mä be̱fi, dí kuetuabi yá mpe̱fi
ga bo̱jä ya jäi. Mi trabajo es soldar las
herramientas de metal de las personas.
kuete (kuéte) vi 1. estar pegado Na ra
he̱mi mi kuete ha ra de̱nda, mi enä ge
nonxi ra ngo Ni. El anuncio que estaba
pegado en la tienda dice que el lunes es la
fiesta del Nith.
2. estar, hay (donde se requiere fuerza para
no caer) Ha ra jädo kuete na ra mexe.
Hay una araña en la pared.
3. pegarse (planta) Ja na ra bai ga do̱ni
kuete ha rá jädo de ra ngu. Hay una
clase de flor que se pega en la pared de la
casa.
4. viajar de mosca (fig.) Ha rá xu̱tha
nuni ra bo̱jä di yo, kuete na ra
tsu̱ntu̱. Atrás de ese camión que va
caminando, viaja un joven de mosca. Pret.
bi uete, bi ue'te Variante kuete
kue̱ (kue̱) s 1. coraje, ira, enojo, cólera
Ra hñeni tsu̱di nuä ra be̱hñä, ga kue̱. La
enfermedad que sufre esa mujer es de
coraje.
2. enojón ¡Te ra kue̱! ¡Qué enojón!
Sinón. nzo̱tmu̱i
po̱ ra kue̱ está enojado
kue̱se̱ (kue̱se̱) s enojón, enojona Mä hmu
ra kue̱se̱ hänge ko ntsu̱tho hinga geä dí
pe̱fi, tsu̱ki. Mi patrón es enojón, por eso,
con tantito que no esté correcto lo que estoy
haciendo, me regaña. Sinón. bo̱kue̱,
gäxhya
143
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
kuixi (kuíxi) s 1. pellejo (de reptiles e
insectos) Bu̱i ranaño ya zuue di mpu̱thi
pa tsogi yá kuixi. Hay una variedad de
reptiles e insectos que mudan su pellejo.
2. cascabel Tenä ge nubu̱ ra keñä ga
pozu̱ ne dä ntsate hingi zu̱ni rá kuixi.
Dicen que cuando la víbora crótalo quiere
morder no suena su cascabel.
kunte̱i (kunte̱i, kúnte̱i) vt encelarse (de
alguien) Nuni ra däme xi di kunte̱i rá
be̱hña, ya beni ge di ñoui mäna ra
däme. Aquel hombre, ¡cómo se encela de
su esposa!, ya piensa que anda con otro
hombre. Pret. bi gunte̱i Act. indet. junte̱i,
junte̱i
kunti (kunti) vt 1. rodar (p. ej.: piedra,
tronco de árbol) Iho, kunti nuna ra do pa
hinto dä fetse. Hijo, rueda esta piedra
para que nadie se tropiece.
2. ronzar (mover con palanca cosas pesadas)
Nuni ra ndu̱nza dá kunti ko na ra
bu̱hu̱. Ese tronco lo roncé con una
barreta.
3. empujar (p. ej. vehículo) Nuni ra bo̱jä
hingi ne dä nzo̱; hänge kunti nuyu̱ ya
ño̱ho̱. Ese camión no quiere arrancar;
por eso lo están empujando aquellos
hombres. Act. indet. kunti Sinón. 1:
tämi; 2: joni; 3: enti
kute (kúte) vti perseguir, corretear (compl.
indet.) Bu̱i ra ya mboni ha ra mbonthi,
ya mbängi ha ya bo̱ka kute. Hay algunos
animales en el campo que son bravos, y
corretean a cualquiera. Véase kui, -te
kui (kui) vt 1. correr, expulsar, hacer
desocupar Mä ga kui ra ya jäi ha mä
ngu, ngeä ya ne dä jame̱ti. Voy a correr a
unas personas de mi casa porque ya quieren
adueñarse de ella.
2. hacer huir, ahuyentar Nuu̱ ya mboni
di thetsi mo̱te ra huähi, kui pa ha ra
to̱ho̱. Esos animales que andan rodeando
detrás de la milpa, ahuyéntalos hacia el
cerro. Pret. bi gi Act. indet. jui
Sinón. e̱ni
kuxkuru (kuxkuru) s 1. animal no
desarrollado Ra tsu̱di dá tai ra kuxkuru,
po̱de hinda te. El puerco que compré no
está desarrollado, creo que no va crecer.
2. ñango (reg.), el último animal de una
camada Nuä ra kuxkuru ga tsatyo bi
ku̱hu̱
mu̱i, bi du. El perro ñango que nació se
murió. Sinón. ku̱xki
ku̱ (kǔ̱) vi 1. estar dentro de algo (dos o más
objetos) Nuä ra de̱thä ku̱ ha ra ro̱za, geä
pa dä zi ra tsu̱di. El maíz que está en el
costal es para el puerco.
2. tener en el exterior del cuerpo (piojos,
pulgas, cresas) Ra tsu̱di hingi ne dä
noki, ngeä ku̱ yá to. El puerco no
quiere engordar porque tiene piojos.
3. estar metido (p. ej.: ganado en el corral o
en un arroyo, o en el bosque) Bá e̱ni ya
mboni bí ku̱ mbo ra huähi. Ve a echar
afuera a los animales que están metidos
dentro de la milpa.
4. estar cargada (arma de fuego) Ra nzafi
dá u̱tua mände, nubye̱ ku̱. Ayer cargé
la escopeta; ahora está cargada. Pret. bi
yu̱
ku̱dbida (kú̱dbida) s pájaro bobo Ra
ku̱dbida hingra tsuse̱ ha yo ha ya uada,
ya tähi ha yo getuu̱ ha ya ngu. El pájaro
bobo no es miedoso, anda en los magueyes,
mezquites y cerca de las casas.
ku̱hi (kǔ̱hi) 1. adj sabroso Ra hñuni hingi
ku̱hi, ngeä hingi tu ra ntsotsi. La comida
no está sabrosa porque no tiene
condimentos.
2. s sabrosura Xi ra ku̱hi ra hñuni dá
tsihu̱ nuni ha dá maha. La comida que
comimos allá, donde fuimos, era una
sabrosura. Variante nku̱hi
maku̱hi adv sabroso
ku̱hnäte (kǔ̱hnä́te) s guía Nuni ra ño̱ho̱
go gehni ra ku̱hnäte, pa tso̱ho̱ ua nuni ra
metsi, pa dä handi mä tixu. Aquel
hombre fue el guía para que ese muchacho
llegara aquí, y se fijara en mi hija.
ku̱hni (kǔ̱hni) vt 1. guiar Ya mboni ke dá
ku̱hni habu̱ ja te dä zi, nubye̱ ya bi nzäi.
A los animales nada más los guié donde hay
abundante comida. Ahora ya se
acostumbraron.
2. conducir Ku̱hni nuä ra zi däkei.
Conduce a ese ancianito. Pret. bi gu̱hni
Act. indet. ju̱hni
gu̱hnäte, gu̱hni s guiador
ku̱hu̱ (kǔ̱hu̱) s 1. pintura Ja ranaño ya
ku̱hu̱ pa dä jäti nuäraza ra to̱te. Hay
diversas clases de pintura para pintar
cualquier objeto.
ku̱hyadi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. color
3. morado Sinón. 1 y 2: kolo, njäti; 3:
murado
ku̱hyadi (kú̱hyádi) s poniente, occidente
Na ra dänga tso̱ to̱ge ni ku̱hyadi tembi
Aktoxi. A una estrella grande que se ve por
el poniente la llaman Espía de la Cena.
Variante nku̱hyadi Véase ku̱i, hyadi
ku̱i (kú̱i) vi 1. ocultarse (p. ej.: estrella)
Jau̱ ya zänä ku̱i ra hyadi xi nihi. Hay
meses en que el sol se oculta muy
temprano.
2. zambullirse Ra nxaha ku̱i mbo ra dehe.
El bañista se zambulle dentro del agua.
3. sumirse Ya mboni ku̱i yá boho ha ra
bo̱hai. A los animales se les sumen los
cascos en el lodo.
4. sumergirse Bu̱u̱ too di nxistehe, ku̱i
ha ra dehe. Hay quienes, al bautizarse, se
sumergen en el agua. Ku̱i ha ra hñuni.
Come bien. Pret. bi yu̱i Sinón. 1: tontsi;
2: nku̱nthe; 3: nku̱mi
ku̱i (ku̱i) vt sacar Ku̱i gatho ri to̱te ja
mbo ra ngu, pa gi nu ha gri ma. Saca
todas tus cosas que están dentro de la casa, y
ve a dónde te vas. Pret. bi gu̱i Act. indet.
ju̱i Sinón. häi
ku̱ki (kú̱ki) vt 1. bajar Po̱tse gi ku̱ka tsu̱
ra de̱thä ha ra ntotsi. Súbete al tapanco a
bajar un poco de maíz.
2. quitar, sacar
ku̱ki (kǔ̱ki) vt 1. hacer sabroso Ra
hyokahñuni di ku̱ki ra hñuni ko ya
ntsotsi. La cocinera hace sabrosa la
comida con los condimentos.
2. saborear Nuä ra hñuni gá hoki, tixu,
dá ku̱ki. Hija, la comida que hiciste se
me hizo sabrosa. Sinón. 2: ho
ku̱ksei (kǔ̱ksei) s pulque sabroso, pulque
exquisito Nuga dí pädi habu̱ ba ra
ku̱ksei. Yo sé en donde venden pulque
sabroso. Variante ku̱kasei Sinón. hoksei
Véase ku̱hi, sei
ku̱mi (kú̱mi) vt 1. sumir (en el suelo) Ra
ya uähi penä xihni ra hai, hingi ku̱mi ra
tabi. Algunos gañanes apenas arañan la
tierra, no sumen el arado.
2. enterrar (en un cuerpo) Ra mixi nubu̱
xamäte ku̱mi yá saha. El gato cuando
rasguña entierra las uñas. Act. indet.
ju̱mi Sinón. 1: agi; 2: tsiti
144
ku̱ngi (kú̱ngi) vi desmoronarse,
deshacerse Ja ra ya uhme ku̱ngi. Hay
unos panes de dulce que se desmoronan.
Pret. bi nku̱ngi Sinón. xuti
ku̱ni (ku̱ ni) 1. s cocina Mä ga hoki na ra
ngu pa ra ku̱ni. Voy a hacer una casa que
sirva de cocina.
2. s molendero (reg. sitio donde está el
metate) Mbo ra ku̱ni jabu̱ ra ntuspi ha
ra ku̱ni ko ra ju̱ni mädetho ha na ra
do. Dentro de la cocina está el fogón y el
molendero con el metate en medio, puesto
sobre una piedra.
3. vt moler Mä ga ku̱ni tsu̱ ra the ko
ra u pa ga umbi dä zi ya mboni. Voy a
moler un poco de tequesquite con sal para
darles de comer a los animales. Pret. bi
gu̱ni Act. indet. ju̱ni
yoku̱ni vt rumiar
ku̱ni (kú̱ni) vti moler Mä tixu ya ku̱ni
se̱he̱, ya hindi fatsi. Mi hija ya muele
sola, ya no le ayudo.
ku̱ni (kú̱ni) 1. vt zurcir Ra ro̱zä bi zoni ra
ñoi, dí ku̱ni pa hinda bo̱ntho ra de̱thä.
Estoy zurciendo el costal que royó el ratón
para que no se le salga más el maíz.
2. vt hilvanar Rá ñäni ra maxhme
me̱to dí ku̱ni, nepu̱ ja dí kätsi ha ra
nte̱dibo̱jä. Primero hilvano las orillas de
la servilleta, luego la coso en la máquina.
3. vi meterse, introducirse Ra ndämfri
bi ku̱ni ha na ra huähi ga de̱thä. La res
se metió en una milpa de maíz. Sinón. 2:
ue̱ti; 3: ku̱ti
ku̱ntähi (ku̱ntähi) s Nombre de un pájaro.
ku̱nti (kú̱nti) vi deshacerse, desmoronarse
(sin fuerza) Ya kähä xa dä xá ñho, stá tsi
ku̱nti, ngeä xa thogi rá dä. Las tunas que
se han madurado mucho, al comerlas se
deshacen sin hacer fuerza, porque ya se les
ha pasado lo maduro.
ku̱nthe (kú̱nthe) vi nadar Ra ya bäsmetsi
mi ku̱nthe ha ya nsaha ha bi jäti na di
geu̱. Unos jóvenes andaban nadando en los
baños y uno de ellos se ahogó. Pret. dá
nku̱nthe Véase ku̱ni, dehe
ku̱ntsi (ku̱ntsi) vt cosquillear, hacer
cosquillas (a alguien) Di ku̱ntsi ra Xuua
ha ya hingi tsa dä nthede. Le hace tantas
cosquillas a Juan que hasta ya no se puede
reír. Act. indet. ju̱ntsi
145
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ku̱nxui (kú̱nxui) 1. s desmayo Bu̱u̱ ya
jäi tsu̱da ra nzaki, tsu̱di ra ku̱nxui
nubu̱ handi na ra jäi xa ntse̱ni. Hay
personas muy nerviosas que al ver a algún
herido les da un desmayo.
2. vi privarse Bu̱u̱ ya bätsi di ku̱nxui
ko ra kue̱. Hay niños que se privan de
coraje. Sinón. mpuni, ho̱du
ku̱tgu (ku̱tgu) s garrapata Bu̱i rá ku̱tgu
ra mixi, ra tsatyo, ha nuä ra ku̱tgu ku̱ti
mbo rá gu. Tienen garrapatas el gato y el
perro, y esas garrapatas están dentro de la
oreja. Véase ku̱ti, gu
ku̱ta (kú̱ta) s cinco Jau̱ ya be̱fi, ya me̱fi
po̱ni zu̱nga ku̱ta nde. Hay trabajos en que
los oficiales salen a las cinco de la tarde.
ku̱tanthebe (kú̱tánthebe) 1. adj
quinientos Dá tai ku̱tanthebe ya uada pa
ga u̱ti ha mä huähi. Compré quinientos
magueyes para plantarlos en la milpa.
2. s billete de a quinientos Ra
ku̱tanthebe dá hätsi ga nthai, himbá
huadi. Los quinientos pesos que llevé
para las compras no alcanzaron.
ku̱ti (kú̱ti) 1. vt entrar Dí ku̱ti ra be̱fi
zu̱nga hñäto xudi. Entro al trabajo a las
ocho en punto de la mañana.
2. s entrada, pasadizo Jaua rá ku̱ ti
ra mboni nuua habu̱ xa hñeki ra
jutsi. Aquí está la entrada del animal;
aquí, por donde ha roto la cerca. Pret. bi
yu̱ti Sinón. 2: konti
ku̱ti (kǔ̱ti) 1. vt escardar Dí ku̱ti tsu̱ ra
dädimaxi stá kätsi. Estoy escardando un
poco de planta de jitomate que he plantado.
2. s escarda (incluye el aflojarle la tierra a
las plantas y a la vez arrimarles tierra) Ya xá
ñho ga japi yá ku̱ti ya de̱thä, ya ya
dängi. Ya está bueno que use la escarda en
las plantas de maíz que ya están grandes.
ku̱thä (kú̱thä) s 1. troje, recipiente donde
se guarda el maíz Ra kaho ga ku̱thä
ñe̱mbi hñu karga ra de̱thä. Al cajón
donde se echa el maíz le caben tres cargas
de maíz.
2. buche Ha rá ku̱thä ra o̱ni ku̱ ya
tu̱do. El buche de la gallina tiene piedras
chiquitas. Variantes nkú̱thä, nju̱thä
Véase ku̱, de̱thä
ku̱thyatsi (kú̱thyátsi) s ventana Rá ngu
ra Xuua bi hokua yoho yá ku̱thyatsi.
ku̱xki
Juan le hizo dos ventanas a su casa.
Variante nku̱hyatsi Véase ku̱ti, hyatsi
ku̱tsuida (kú̱tsuida) s pájaro bobo
Sinón. ku̱dbida
ku̱tsi (kú̱tsi) s 1. cueva, caverna Tenä
ha ra ya to̱ho̱ ja ra ya ku̱tsi xá hñe,
nubu̱ mi thogi ra tuhni ha bi ñägini ya
jäi. Cuentan que en algunos cerros hay
cuevas profundas, y que cuando hubo guerra
ahí se guarecieron las personas.
2. agujero Ya keñä hadifää hänja di
nxei, ge hoki yá ku̱tsi. Quien sabe la
víbora cómo escarba, pero hace sus
agujeros.
3. túnel Sea ya ñuthe o ya ñu ya
nju̱nbo̱jä xa thoki ya ku̱tsi mbo ya
to̱ho̱ pa xa thogi. Han hecho túneles en
los cerros para que pasen, ya sea canales
de riego o rieles de tren. Sinón. otsi
ku̱tsi (kú̱tsi) vi estar sobre (dos o más
objetos) Ku̱tsi ra de̱thä mañä ra ngu. El
maíz está en el techo de la casa.
ku̱tsi (kǔ̱tsi) vt 1. recolectar Rá mfatsi
ra nzaya, ya yo ku̱tsi ra bojä, pa rá ngo
ra ngusadi. El colaborador del juez ya anda
recolectando el dinero, para la clausura de
clases.
2. juntar Ha ra nijä bu̱i na too ku̱tsi
ra bo̱hñe. En la iglesia hay uno que
junta la ofrenda.
3. meterse para protegerse Ya ntu̱ni
nubu̱ xá tse̱ ku̱tsi rá nänä, pa di
nkomi ko yá xini rá nänä. Cuando
hace frío los pollos chicos se protegen
metiéndose debajo de las plumas de su
mamá. Pret. bi gu̱tsi Act. indet. ju̱tsi
Sinón. 1 y 2: muntsi, ju̱tsi, jondi; 3:
hnuitsi
gu̱tsi s colector autorizado
ngu̱tsi s acción de colectar
ku̱xki (kǔ̱xki) 1. vi encogerse (animal o
persona) Ra banjua xa ku̱xki mbo na ra
zi hñädo. El conejo está encogido dentro de
una covachita.
2. s ñango (reg.), tonto (animal no
desarrollado) Nuu̱ re̱ta ya tu̱btsu̱di bi
mu̱i, natho ra ku̱xki. De diez
marranitos que nacieron, sólo uno es muy
tontito. Sinón. 1: nuni; 2: dondo,
kuxkuru, xixhmañä
ku̱xhyä
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ku̱xhyä (kú̱xhyä) s 1. agujero (escondite)
Ha nuä rá dänga hñä ra minä xa hoka
mära ya ku̱xhyä. La ardilla ha hecho otros
agujeros alrededor de la entrada del agujero
que le sirve de escondite.
2. covacha, cueva Ha na ra ku̱xhyä bi
bo̱ni na ra jua. De una cueva salió un
conejo. Variante nku̱xhyä Sinón. 1: otsi,
ntägi, ku̱tsi; 2: otsi, hñä
ku̱sta (kú̱sta) 1. s el que agacha la frente
(que mira con la frente inclinada o de reojo)
Nuni ra jäi ra ku̱sta ha dra hñani.
Aquella persona es de los que agachan la
frente y clavan la vista al mirar.
2. vi mirar agachado Nuni ra bätsi
ku̱sta yá da ha dra hyanda ra jäi.
Aquel niño mira agachado a las personas.
Variante ku̱sta Véase ku̱tsi, da
3. vi levantar la mirada Tenä ge too dä
gu̱ ra miñyo di ntsomi, nso̱ka yá da
ku̱tsi pa handi ra jäi. Dicen que si
alguien captura al coyote este inclina la
frente y sólo levanta la mirada hacia la
persona. Act. indet. ju̱tsi Sinón. 1: ue̱ti;
zo̱te; ku̱ni; 2: yestho
nku̱tsuada v rec dirigir la mirada a
uno y otro hacia arriba, con el rostro
hacia abajo
ku̱ti (kú̱ti) vt meter Ogi ku̱ti nuaraza
ra jäi mbo ra ngu ¿hagra pähu̱ä teske ya
hoga jäi? No metas a cualquier persona
dentro de la casa; ¿cómo podemos saber si
son buenas personas Act. indet. ju̱ti
ku̱tsi (kú̱tsi) vt zurcir Ri he xa de̱ti,
ku̱tsi ko ra yofri. El vestido que se te ha
rasgado zúrcelo con la aguja.
ku̱…fadi vi estar encarcelado (varias
personas) Dí ku̱hefadi ko mära ya zisei,
ngeä dá tuhnihe ha ra pasei. Estamos
encarcelados con otros tomadores de pulque
porque nos peleamos en la pulquería.
Sinón. o…fadi Véase ku̱, fadi
146
K
ka (ka) vi 1. limitar, terminar Ra hnini
Nzinänä Ñethi ka nuua. El pueblo de los
Remedios hasta aquí limita.
2. llegar (medida) Mä hai bí ka ha nuni
ra bai ga tähi. Llega mi terreno hasta
aquella mata de mezquite. Sinón. tse̱
kade̱thä (kade̱thä) s maíz mojado Nuä
ra de̱thä dí tai ga te̱ni ra kade̱thä. El
maíz que compro por kilo es maíz mojado.
Variante ladithä Véase nka, de̱thä
kado (kádo) s piedra mojada Nu ya
kado dá po̱tse ha ra bo̱jä bá tsonga mä
dutu. Las piedras mojadas que eché en el
camión me ensuciaron la ropa. Véase nka,
do
kagi (kagi) 1. vi mojarse Mä dutu stá ini
bi kagi bye̱ ko ra ye. La ropa que tendí
ahora se mojó con la lluvia.
2. vt mojar Tixu, kagi ra dutu pa ga
kosti. Hija, moja la ropa para
plancharla. Sinón. 2: pobo Véase nka
kahai (káhai, kahai) s tierra mojada,
tierra húmeda Ogi hopi ra bätsi dä neti
ra kahai, gí nu tsu̱di ra nzo̱. No dejes a la
criatura que pise la tierra mojada; ya ves
que tiene calentura. Véase nka, hai
kahni (kǎhni) vt 1. disparar (a algo o
alguien) Dá kahni na ra miñyo ko ra
nzafi, pe hindá tsu̱di. Le disparé con la
escopeta a un coyote, pero no le pegué.
2. apedrear Ra nangu kahni mä
o̱nihu̱. El vecino apedrea a nuestras
gallinas.
kamänunju̱ (kamä́nǔnju̱) s chícharo Ra
nunju̱ thu̱ki ga kamänunju̱, ngeä mäna
thai njabu̱. El chícharo se corta verde,
porque así se vende mejor.
Variante kamanundju̱ Véase kami, nunju̱
kamäñi (kamä́ñi) s chile verde Dí ne
na te̱ni ra kamäñi. Quiero un kilo de
chile verde. Véase kami, ñi
kamäza (kamä́zǎ) s 1. leña verde Ya
kamäza dá xu̱, dá pogi ha ra hyadi pa dä
147
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
yoti. La leña verde que corté la puse en el
sol para que se seque.
2. leña fresca Ra kamäza dí udi ha ra
uspi hingi ne dä nzo̱ xá ñho. La leña
fresca con que enciendo el fogón no quiere
arder bien.
3. madera fresca Ya xithe̱ dá tai ya
kamäza. Las tablas que compré son
maderas frescas. Variante kamza
Sinón. 1 y 2: kaza; 3: xaza Véase kami,
za
kami (kami) vi reverdecer, enverdecer
Ha ra huähi xi di kami po ya kani. El
terreno se ve que reverdece por los quelites.
Sinón. kanti
kamju̱ (kamjǔ̱) s frijol fresco en vaina Dí
ho ra kamju̱, ngeä naño rá ku̱hi. Me
gusta el frijol fresco porque es diferente su
sabor. Sinón. xaju̱
kamxithi (kamxithi) s carrizo fresco,
carrizo verde Ya jäi hoki yá ngu ko ya
kamxithi. Las gentes hacen sus casas con
carrizo fresco. Variantes kamnxithi,
kamaxithi Sinón. kasthi Véase kami,
xithi
kangado (kángádo) s 1. piedra de jade
Ha ya do ga däthe dá tsu̱di ra ya
kangado xi tsamähotho. En las piedras
del río encontré unas piedras de jade muy
bonitas.
2. piedra azul Dá tai na tsanza ra do ga
kangado, pe ra gädo enä ge hingi ho,
ngeä xá nkonitho. Compré una
camionada de piedra azul, pero el albañil
dice que no está buena porque es lisa.
3. ídolo Variantes kangdo, kando Véase
kangi
kangagiue (kángágǐue) s mosca verde
Tenä ge ra kangagiue, ra yo̱te. Dicen
que la mosca verde es de mal agüero. Véase
kangi, giue
kangauada (kángáuada) s maguey verde
(tipo que crece mucho) Ja na ra bai ga
kangauada di te ra dängi. Existe una
mata de maguey verde oscuro que crece
mucho. Véase kangi, uada
kangi (kángi) adj verde Dá handa na ra
tsanza ra kangi bi thogi. Vi un coche
verde que pasó. Variante nkangi
kastade
kani (kani) s quelite Dá tai tsu̱ ra kani
pa ga hoki. Compré un poco de quelite
para guisarlo. Sinón. hyethe
Ntso̱tkani, Ntsu̱tkani s
Ixmiquilpan
uakri s vara de quelite; raíz de
quelite
xäkri s hierbabuena
kanidehe (kaniděhe) s berro (lit.: quelite
de agua) Ra kanidehe bai nzäntho ha
rani ra dehe. Siempre hay berro por
donde pasa el agua. Sinón. berro Véase
kani, dehe
kanitsu̱di (kanitsǔ̱di) s tianguis (hierba
del monte) Ra kanitsu̱di xá ñho dä zi ya
mboni ha ra tsu̱di. Es bueno que los
animales como los puercos coman el
tianguis. Sinón. ximhai, ximhai
kanjä (kanjä) s endibia (hierba) Ra
kanjä tsi ñätho ha xi ra ku̱hi. La endibia
se come cruda y es muy sabrosa. Véase
kani, Ajuä
kankri (kánkri) s “cancri” (reg.), tipo de
hierba (como la mostaza) Ya tu̱ka dämo̱ni
di ho dä zi ra kankri. A los pollitos de los
guajolotes les gusta comer el “cancri”.
Variante kangri Véase kangi, kani
Kankuada (Kánkuada) Maguey Verde
(ranchería de Zimapán) Kankuada ja ná
hyo ra ñu ri ma Hñakala. Maguey Verde
está a un lado de la carretera que va a
Jacala. Véase kangi, uada
kanti (kanti) vi reverdecer, enverdecer
Nubye̱ bi uäi, bi kanti mäxo̱ge ya
to̱ho̱. Ahora que ya llovió reverdecieron
todos los cerros. Véase kami
kastaba (kástába) s calostro Ra mu̱di
nuä ra ba tsu̱ti ra tu̱nthfani, ra kastaba. Lo primero que mama el becerro es el
calostro. Sinón. tsoba Véase kasti, ba
kastabindri (kǎstábindri) s chicalote de
flor amarilla Ja yoho ya bai ga bindri:
na ra taxabindri ha na ra
kastabindri. Existen dos matas de
chicalotes: un chicalote blanco y un
chicalote amarillo. Variante kastamindri
Véase kasti, bindri
kastade (kǎstáde) s animal de frente
amarilla Nuni ra ndämfri ra kastade ha
mäxo̱ge rá ndoyo ra be̱tsi. Aquella res
es de frente amarilla y todo su cuerpo es
kastade̱thä
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
canela. Vocal nasal: kastadë Véase kasti,
de
kastade̱thä (kǎstáde̱thä) s maíz amarillo
Ra kaxtäde̱thä mäna hinxá mädi,
mäna xá mädi ra ntasde̱thä. No está
muy caro el maíz amarillo; es más caro el
maíz blanco. Véase kasti, de̱thä
kastagäni (kǎstágä́ni) s abejorro
amarillo Ra kastagäni yo ha ya dänga
bai ga do̱ni. El abejorro amarillo anda en
las matas de flores grandes. Véase kasti,
gäni
kastakeñä (kǎstákeñä) s víbora casera
Ra kastakeñä tsi ya dängu ha ku̱ti ha
ya ngu. La víbora casera entra en las casas
y se come a los ratones. Sinón. uä,
do̱mxukeñä, uäkyä Véase kasti, keñä
kastamuza (kǎstámúza) s zapote
amarillo (mata y la fruta) Tenä ge ni ra
kastamuza ha ra taxmuza hindi hogi ha
ra tse̱hai. Dicen que ni el zapote amarillo
ni el zapote blanco enraizan en tierras de
clima frío. Véase kasti, muza
kastando̱ni (kǎstándo̱ni) s Nombre de
una hierba de flor amarilla. Ra kastando̱ni
geä na ra bai ga ndäpo tsi ya mboni ha
yá ye̱ kontsi ra na ra hyo mähye̱gi, ha
rá do̱ni ra kasti. La hierba de flor
amarilla es una hierba que comen los
animales; sus ramas brotan iguales a cada
lado y su flor es amarilla. Sinón. ponza
ndäpo
kastasefi (kǎstáséfi) s abeja amarilla
Tenä ge mäna xá ñho rá tafi ra
kastasefi de ge ra bosefi. Dicen que es
mejor la miel de la abeja amarilla que la de
la abeja negra. Variante katsfi Véase
kasti, sefi Sinón. patsefi, patsfi
kastaixi (kǎstáǐxi) s durazno amarillo
(mata y fruta) Mäna mädi ra te̱ni ra
kastaixi de ge ra taxixi. Es más caro el
kilo de durazno amarillo que el de durazno
blanco. Véase kasti, ixi
kasti (kásti) 1. adj amarillo Ja ra bai
ga ixi, ge ra kasti rá ixi. Hay árboles de
durazno cuyo fruto es amarillo.
2. s oro Mäyabu̱ mi yo ya ku̱ta be̱xo
ga kasti. Antiguamente circulaban
monedas de oro de a cinco pesos.
Sinón. 2: kastabo̱jä
148
kasthi (kásthi) s carrizo fresco Ko ra
kasthi di thoki ya bo̱tse. Las canastas se
hacen con el carrizo fresco.
Sinón. kamxithi Véase nka, xithi
katika (katikǎ) s hediondilla (quelite) Ra
katika geä na ra kani tsi nsi ra dehe.
La hediondilla es un quelite que se come sin
caldo. Variante katka Sinón. katsu,
itakani, ñikni
kati (káti) vt 1. desear Xi dí kati na
xe̱ni ra thumngo̱. Deseo mucho un pedazo
de barbacoa.
2. anhelar Dí kati ga ma ra ngo tai.
Anhelo ir a la fiesta del centro.
3. codiciar Nuni ra nxutsi dí kati.
Codicio a aquella muchacha.
4. ansiar Dí kati ga nthäti. Ansío
casarme. Sinón. 1: ne; 2: beni, ne; 3: ho,
desia
katño̱ho̱ vi desear esposo
katsei vi apetecer tomar pulque
nkatbojä s codicia de dinero
nkati s ansia, deseo
kathu̱ (kathu̱) 1. terminamos Asta ja
gekua dá kathu̱ ga mpädi. Hasta aquí
terminamos de ser amigos.
2. nos vemos Ga kathu̱, nda Xuua.
Bueno, don Juan, nos vemos.
3. llegamos (trabajo) Ra sofo dá kathu̱
mäde. De la pizca, llegamos a la mitad.
Variante nkathu̱ Véase ka, -tho, -hu̱
katsu (kátsu) s hediondilla, quelite picoso
(reg.) Ra katsu xá ku̱hi ko ra ngo̱btsu̱di.
La hediondilla es sabrosa con la carne de
puerco. Ra foyo tu ndunthi ra nda ga
katsu. El estiércol de ganado menor tiene
bastantes semillas de quelite picoso.
Sinón. itakani, katika
katsi (kǎtsi) vi 1. cesar Ya bi katsi ya
ye. La lluvia ya cesó.
2. cortar, parar (agua, sangre) Ra ji mi
po̱ni ha mä ua, ya bi katsi. La sangre
que me salía del pie ya se paró. Sinón. 1:
xatsi, tsaya; 2: bai, tsaya Véase ka
kaxfani (kaxfǎni) s desnudo, encuerado
Ra bätsi eheua ha ra ximhai, ra
kaxfani. El niño que viene a este mundo
viene desnudo. Ra ya bätsi yo ga
kaxfani ha hindi hñeniu̱. Unos niños
andan encuerados y no se enferman.
Sinón. the̱fo, the̱lo
149
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
kaxhmi (kǎxhmi) vi palidecer Stá
kaxhmi ko ra hñeni tsu̱ki. Con la
enfermedad que padezco me he puesto
pálido. Sinón. hathmi, hñathmi Véase
kasti, hmi
kaza (káza) s 1. madera verde Dá tanga
na ra negu, pe ra kaza. Compré un
horcón, pero está verde.
2. leña fresca (medio seca) Dá xu̱ na
zo̱te ra za, pe ra kaza. Corté un tercio
de leña, pero está fresca.
3. leña mojada Ko ra ye, ra kaza hingi
de̱ ha ra tsibi. La leña mojada no agarra
la lumbre. Sinón. kamza Véase nka, za
katsfi [Variante de kǎstaséfi] avispa
amarilla
katsi (kátsi) vt 1. estorbar Mä tixu ya
himbi nthäti, ngeä bi katsi na ra
tsu̱ntu̱. Mi hija ya no se casó, porque la
estorbó un muchacho.
2. suspender Ra hmu bi katsi ra be̱fi.
El patrón suspendió el trabajo.
3. interrumpir Ra kue̱ bi katsi mä
hñuni. El coraje me interrumpió la
continuidad de mis alimentos.
4. impedir Mä yadi, bi katsi na ra
jäi. Una persona impidió que fueran los
que iban a pedir a mi novia. Act. indet.
jatsi Sinón. 1: goti ra ñu; 2: bami; 4:
häkuabi
kändo (kändo) s azotador (oruga) Ra
kändo geä rá zuue̱ ra tähi ha tsate ha
gatho rá ndoyo. El azotador es un gusano
del mezquite y pica con todo su cuerpo.
Variante njändo
käni (käni) vt asomar, buscar Nuni ra
me̱jua käni ya mina ha njati ra hñe, pa
bu̱ yo. Aquel cazador está buscando
ardillas abajo, en la barranca, por si andan
por allí.
kätsi (kä́tsi) vi 1. asomar Na ra jäi bí
kätsi ha rá nku̱hyatsi ra ngu. Una
persona se está asomando a la ventana de la
casa.
2. sobresalir Rá njomi mä ngu kätsi
na xe̱ni. El techo de mi casa sobresale un
pedazo.
kätsi (kätsi) vt 1. visitar Mände dá
kätsi rá ku mä dada. Ayer visité a mi tío.
2. asomarse Iho, kätsi te pe̱fi ri nänä.
kinti
Hijo, asómate a ver que está haciendo tu
mamá.
3. ver Mä ga kätsi mä me̱fi. Voy a ver
a mis peones. Act. indet. kätsi Sinón. 1:
tso̱ni, tso̱nga; 2: handi; 3: nu
ke (ke) vi pujar, quejar Ya no̱ndo ke
ko rá ndu ha ra mbo̱tse. Los burros pujan
con la carga en la subida. Pret. dá nke
Vocal nasal: kë
kenthe [Variante de keñäděhe] tromba
keñä (keñä) s víbora, culebra, serpiente
Ja ra nañotho ya mu̱i, bu̱i nua ra za
ya keñä. En cada lugar hay una gran
variedad de víboras y culebras. Vocal nasal:
këñä
bokyä s víbora negra
keñädehe (keñäděhe) s tromba (lit.: víbora
de agua) Habu̱ tagi ya keñädehe, xi uäi
ntse̱di. En donde descargan las trombas
llueve muy fuerte. Variante kenthe,
nkenthe Véase keñä, dehe
ke̱ (ke̱) vi azotarse (fruta) Sinón. fo̱,
mfo̱hni
ke̱suni (ké̱suni) vi moler nixtamal
―Juäna, ¿te gí pe̱fi? ―Dí ke̱suni.
―Juana, ¿qué estas haciendo? ―Estoy
moliendo nixtamal. Pret. dá nke̱suni Véase
ke̱ti, suni
ke̱ti (ké̱ti) vt 1. moler Tixu, ke̱ti ra
suni ha ra ju̱ni. Hija, muele el nixtamal en
el metate.
2. atropellar Ra bo̱jä bi ke̱ti na ra o̱ni
ha ra ñu. El camión atropelló una
gallina en el camino.
3. triturar Ra tsatyo hindi ke̱ti xá ñho
ra hme. El perro no tritura bien su
tortilla.
4. machacar Hyastho dí ke̱ti ra suni ko
ya ndäpo, pa dí umbabi ya tu̱ka
dämo̱ni. Machaco diario el nixtamal con
hierbas, para darlo a los guajolotitos.
5. quebrar Ya de̱mza dí ke̱ti ko mä
tsi. Yo quiebro las nueces con mis
dientes.
6. quemar (fig.) Mä uani di ke̱ti xá
ñho ya nthoti. Mi pistola quema muy
bien los cartuchos. Sinón. 1 y 4: ku̱ni; 2:
neti, ze̱mi; 3: ñädi; 5: tehmi
kinti (kínti) vi estar bien maduro Dá tai
ya däza nuu̱ di kinti, ngeä mäna xá
ko
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mädi nuu̱ xá ñho. Compré los plátanos
que ya están bien maduros, porque están
más caro los que están maduros.
ko (ko) vi 1. cacarear (clueca) Na mä o̱ni
ya ko. Una de mis gallinas ya cacarea
como clueca.
2. gruñir (el estómago) Mä mu̱i ya ko,
ngeä tsu̱ka ra thuhu. Me gruñe el
estómago porque ya tengo hambre. Pret.
bi nko Sinón. 1: makankoni,
ñäkankoni; 2: nkoxni
kohai (kóhai) s 1. adobe Dá tai na
nthebe ya kohai. Compré un ciento de
adobes.
2. adobera Dí hoka na ra kohai. Estoy
haciendo una adobera. Sinón. 1: dohai; 2:
nkohai
kohni (kóhni) vt 1. chapalear Ra bätsi di
kohni ra dehe ko yá ye̱. El niño chapalea
las manos en el agua.
2. salpicar
koi (koi) s 1. dibujo Dí hoka na ra koi
de na ra mayo. Estoy haciendo un dibujo
de un pastor.
2. retrato Mände dá häi mä koi. Ayer
me tomé un retrato.
3. imagen Mänonxi dá tai na ra koi. El
lunes compré una imagen.
4. semejanza Mä tu̱ bi hñämba rá koi
ndu rá dada. Mi hijo tiene mucha
semejanza con su difunto padre.
koki (kóki) vt 1. sacar Tixu, koki na ra
mini bi mfotsi ha mä ua. Hija, sácame
una espina que se me metió en el pie.
2. hacer salir Mä ku mi mpe̱fi ha na ra
de̱nda, pe dá koki pa dá ku̱ti ga
xahnäte. A mi hermano que trabajaba en
una tienda lo hice salirse a allí y lo metí
de profesor.
3. desenfundar Ra hyote, ngu xi ga koki
rá bo̱jä, bi kahni yá ntsu̱huí. El
asesino, desenfundando su pistola, disparó
a sus enemigos.
4. libertar Rá ñänte mä tiyo, bi koki de
fadi na ra jäi. El defensor de mi tío
libertó a una persona de la cárcel.
5. desenvainar Ngu xi ga zo̱ho̱ ra
hyoyo, bi koki ra juai ne bi thui. Al
llegar el matancero, desenvainó su
cuchillo y lo afiló.
6. pagar (lit. sacar dinero) Mä be̱datsi
150
hindi nxadi ha go dí koki ra bojä pa di
sigi di nxadi. Mi sobrino no estudia y yo
estoy pagando para que él continúe
estudiando. Sinón. 1: kotsi; 2, 4 y 6:
po̱ni; 6: juti
komi (kómi) vt 1. copiar Mä tu̱ di
komi ya koi, ko na ra he̱mi ga
thehñä. Mi hijo copia dibujos calcándolos
con papel carbón.
2. moldear Mä dada di komi ya kohai,
ko na ra nkohai. Mi papá moldea
adobes, con una adobera.
3. pintar (a mano) Na ra jäi bi komi
mä bätsi, bi yentho ha ra he̱mi ko rá
ye̱. Una persona retrató a mi niño; lo
pintó en el papel con la mano. Sinón. 1 y
3: kotsi; 2: häi, hoki
komnxätä (komnxä̌tä) vi extraer la
carnosidad de la penca del nopal Otho ya
tu̱stä bye̱, hänge stá oki na ra ñe̱stä
pa dí komnxätä. Ahora no hay nopales
tiernos, por eso he cortado una penca de
nopal y le estoy extrayendo la carnosidad.
Pret. dá nkomnxätä Véase komi,
xätä
kongi (kongi) vi 1. fugarse Na ra
yofadi bi kongi ha ra fadi. Se fugó de
la cárcel un prisionero.
2. salir Ra badu dä yu̱i ha ra dehe ne
mä di kongi yabu̱. El pato se sume en el
agua y va a salir lejos.
3. traspasar, atravesar Ra nkahni dá
umbabi ra ye̱stä, bi kongi. La pedrada
que le di a la penca del nopal lo traspasó.
Sinón. 1: bo̱ni, bati; 2: kontsi, bo̱ni,
neki; 3: konti, ñheki, ratsi
konti (kónti) s 1. portillo Ra jädo dá
hokua, na ra konti. Le dejé un portillo
al muro que hice.
2. pasadizo Ra huähi jutsi, pe ya
mboni di hoka yá konti. La milpa está
cercada, pero los animales hacen sus
pasadizos.
konti (konti) vi 1. traspasar, atravesar
Ha rá yu̱ga ra yo, bi konti ra juai. El
cuchillo traspasó el pescuezo del chivo.
2. salir Ra de̱thä bi konti de ha ra
ronjua. El maíz se salió del ayate.
3. entrar Rá nsoki mä ngu dá be̱tuabi;
pa dá xoki dá konti ha ra nku̱hyatsi.
Perdí la llave de mi casa; para abrirla
151
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
entré por la ventana. Sinón. 1: tontsi; 2:
po̱ni; 3: ku̱ti, tontsi
kontsahyadi (kontsáhyádi) s 1. oriente,
este De Ntso̱tkani kohi kontsahyadi ra
hnini Ni. El pueblo de Nith queda al
oriente de Ixmiquilpan.
2. al salir el sol Xuua, dí to̱pai rí xudi
kontsahyadi, pa ga ñähu̱. Juan, te
espero mañana al salir el sol, para que
hablemos. Variante koshyadi
Sinón. mbo̱xhyadi, mähyatsi Véase
hyadi, kontsi
kontsi (kóntsi) vi 1. germinar Ra de̱thä
dá poti ya kontsi. Ya está germinando el
maíz que sembré.
2. brotar Yá tsi ra bätsi ya kontsi. Al
niño ya le están brotando los dientes.
3. trepar Ra mixi kontsi ha rá jädo ra
ngu. El gato se trepa en la pared de la
casa. Sinón. 1 y 2: fo̱tse, po̱ho̱; 3: po̱tse
koni (kǒni) s gallina clueca Ya xa
mu̱xki yá tu̱ni ra koni. Ya nacieron los
pollitos de la clueca. Variante nkoni
Sinón. koxji Véase ko, o̱ni
koti (kóti) vi 1. zafar, soltar Mä bo̱jä,
bi koti na rá tsanza ha ra ñu. En el
camino se le zafó una rueda a mi camión.
2. brotar Ya ju̱ ya koti yá xidju̱. Al
frijol ya le están brotando ejotes.
3. caer Mä saha mi ya, ya bi koti. La
uña que tenía infectada ya se me cayó.
4. escaparse Na ra pa dá koti xa
thogagi. Un día me escapé de que me
asesinaran. Sinón. 1: po̱ni; 3: dagi; 4:
mpontue
kothe (kǒthe) s gaznate, garganta Xá ñu̱
mä kothe, xi neni mä yu̱ga. Me duele la
garganta; hasta tengo hinchado el cuello.
Sinón. tuti
koxhyadi [Variante de kontsáhyádi]
oriente, este Enä ya jäi ge ha ra
koxhyadi di mponi ra hyadi hyastho ora
kontsi. La gente dice que en el oriente el
sol se cambia de lugar diario al salir.
koti (kóti) vt 1. zafar, quitar Ra
ndämfri bi koti ra nthähi ha yá ndäni.
La res se zafó el mecate de los cuernos.
2. desollar, quitar (la piel a un animal) Ra
hyoyo ni yaä koti yá xifri ya yo xa
hyo. El matancero de chivos desolla
rápido al ganado que ha matado.
kuamba
3. sufrir la venganza por lo que no hizo,
pagar Nuä bi yo̱te ndu mä dada, nuga
go dí koti bye̱. Todo lo malo que hizo
mi finado padre, yo estoy pagándolo
ahora.
4. vengarse, desquitarse Sinón. 1: tonti,
häki; 2: xäntsi, pu̱ki; 3: juti
kotsi (kótsi) vt 1. sacar Mände dá
kotsi na ra mini mi o ha mä ua. Ayer
me saqué una espina que tenía en el pie.
2. copiar Dí kotsi rá koi na ra mayo.
Estoy copiando el retrato de un pastor.
3. desenvainar Ngu xi dá mihi na ra
banjua, dá kotsi mä juai ne dá ho. Al
agarrar un conejo desenvainé mi cuchillo
y lo degollé.
4. desatorar Na ra juai mi fotsi ha na
ra uada ha dá kotsi. Estaba atorado un
cuchillo en un maguey y lo desatoré.
5. desenfundar Na ra jäi bi kotsi ra
pistola ne bi ye̱i hñu ya bo̱shnä. Una
persona desenfundó su pistola y tiro tres
tiros.
6. zafar Na ra ntu̱za mi fotsi ha ra
hai, dá kotsi pa dá thäti mä fani ko
ngeä. Zafé una estaca que estaba clavada
en la tierra, para amarrar mi caballo en
ella. Sinón. 1: häi; 2: komi; 3, 4 y 6:
häki; 5: hñäki, koki
ku (kǔ, kú) s chía (mata y fruto) Rá bai
ra ku di te ra dängi ha yá nda thoka ra
tei. La mata de chía crece mucho; se hace
atole con sus semillas.
kua (kua) vi 1. tronar Mi ranga mä fani
ha ra fu̱tsi ntuni, nu mi ku̱i yá ua ne
nubu̱ mi häi xi mi kua. Al pasar mi
caballo en el barbecho remojado cuando
metía y sacaba las patas tronaba.
2. hacer estampido Dá ma ra nsaha
Nto̱pe ha nubu̱ ndí mfo̱te ha ra dehe
asta mi kua. Fui al balneario del Tephe,
y cuando me aventaba al agua hasta se
hizo un estampido.
3. sonar (agua) Di kua ra dehe nubu̱
kontsi ya huä. Hasta suena el agua
cuando saltan los peces. Pret. bi nkua
Sinón. 1 y 2: tho
kuamba (kuǎmba) s persona mentirosa,
persona chismosa Ra Xuua, xi ra kuamba,
ha hinxá ñho ra nthate. Juan es muy
kuamba
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mentiroso, y no es buena la mentira.
Sinón. hyate, chala
kuamba (kuámba) vi mentir Ogi
kamfribi nuä mänga nuä ra jäi, nuä
kuamba. No creas lo que dice esa persona,
miente. Pret. dá nkuamba Sinón. hate
kuanti (kuanti) vt chapalear Ya nxaha
kuanti ra dehe ko yá ua ha yá ye̱. Los
bañistas chapalean en el agua con los pies y
las manos.
kuasti (kuásti) vt 1. salpicar Ha rá
batha mä ngu dí kuasti ra dehe, pa dä
ñotho ra fonthai. Salpico agua en el patio
de mi casa, para que no haya polvo.
2. rociar Ra dutu me̱to dí kuasti ra
dehe, nepu̱ ha dí kosti. Primero le
rocío agua a la ropa y luego la plancho.
Sinón. 1: hmänthe; 2: hmätsi
kuati (kuáti) vt sonar (la boca) Ra
tsatyo di kuati rá ne nubu̱ di ñuni.
Cuando está comiendo el perro le suena la
boca. Sinón. fo̱te
kuänti (kuä̌nti) vi 1. culebrear Ra keñä
di kuänti nubu̱ yo. Cuando la víbora
culebrea va moviéndose.
2. menearse Ra dehe di kuänti, zäge o
ya huä. Se menea el agua; yo creo que
hay peces.
3. moverse Ra huä di kuänti ha ra
dehe. El pez se mueve en el agua.
Variante nkuänti Sinón. 1: no̱ni,
no̱ntsi; 2: ñäni; 3: kuenti
kuenti (kuěnti) vi culebrear Ra keñä di
kuenti bu̱ di yo ha ra hai. La víbora
culebrea cuando va moviéndose sobre la
tierra. Sinón. kuänti
kue̱tsi (kué̱tsi) vt 1. estrujar Na mä ua
ya, ha nuä ra ya dá kue̱tsi ne bi bo̱ni
ndunthi. Tengo un pie infectado; le estrujé
la pus y salió mucha.
2. exprimir Ra de̱mäba di kue̱tsi rá
ba ra ndämfri pa dä bo̱ni ra ba. El
ordeñador exprime la teta de la vaca para
sacar la leche.
kuisti (kuísti) vi salpicarse,
chisporrotear Ra thehñä di kuisti nubu̱
zo̱. El carbón chisporrotea cuando está
encendiéndose. Sinón. kuixki
kuixki (kuíxki) vi salpicar Nuä ra o̱ni dá
ho bi kuixki rá ji ha mä dutu. La sangre
152
de la gallina que maté me salpicó la ropa.
Sinón. kuasti, tisti
ku̱gi (kú̱gi) vi 1. romper Xa ku̱gi rá
nthähi ra ndämfri. Se ha roto el mecate de
la res.
2. morir (fig.) Ra dathi bi ku̱gi ngu
mäde ra xui. Como a medianoche murió
el enfermo. Sinón. 1: xe̱gi; 2: ñähä, du
ku̱ki (kú̱ki) vt 1. romper Ra fani di ku̱ki
rá nthähi nubu̱ di nju̱ti. Cuando jalonea
el caballo, rompe su mecate.
2. parar Dá he̱ka na mä dedo ha bi
bo̱ni ra ji, pe ko ra gixuada bi ku̱ki ra
ji. Me corté un dedo y me salió sangre,
pero con el “guixi” del maguey se me paró
la sangre.
3. cortar, cuajar (líquido) Ra xitsa di
ku̱ki ra babga. La huapilla corta la
leche de vaca. Sinón. 1: xe̱ki; 2: ku̱gi
ku̱ne (kú̱ne) 1. vi tartamudear Dí ku̱ne,
pa ga ñä. Tartamudeo cuando hablo.
2. s tartamudo Ra Xuua ra ku̱ne.
Juan es tartamudo. Pret. dá nku̱ne
Sinón. bane
ku̱ntsi (kǔ̱ntsi) vt renguear, cojear Ra
ndämfri di ku̱ntsi na rá ua, zäge o na
ra mini. La res renguea de una pata, tal
vez tiene una espina. Pret. dá nku̱ntsi
ku̱ti (kú̱ti) 1. vi tener hipo, dar hipo Ra
bätsi di ku̱ti ko ra tse̱. Al niño le da hipo
con el frío.
2. s hipo Tenä ge ra ku̱ti ho ra jäi.
Dicen que el hipo mata a la gente.
ku̱the (kǔ̱the) s tos ferina Ra ku̱the,
geä na ra hñeni hehe njatä ra bätsi. La
tos ferina es una enfermedad en la que el
niño tose a cada instante. Véase ku̱ti,
thehe
ku̱tsi (kú̱tsi) vi arrancar (con todo y raíz),
desarraigar Ya tu̱ta ku̱tsi ko yá yu̱ ha
ya dängi, hinä. Los magueyes chicos se
arrancan con todo y raíces; los grandes no.
ku̱ti (kú̱ti) vi punzar Mä ua dá tehmi,
dä ñehe ya pa, di ku̱ti. Hay días en los
que me punza en el pie que me fracturé.
ku̱ti (kú̱ti) vt 1. desespigar (reg.), cortar
espigas Ya ngähä ga de̱thä de ra huähi,
mä dada di ku̱ti pa nihi dä mänxa. Mi
papá desespiga el maíz de la milpa, para que
pronto elotee.
153
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. extraer (fibra de maguey) Yá ye̱ta ya
tu̱ta, dí ku̱ti yá santhe ha ko ngeä dí
hoka ya ronjua. A las pencas de los
magueyes chicos les extraigo el ixtle y con
eso hago ayates.
santhe nku̱ti ixtle extraído
ku̱tsi (kú̱tsi) vt 1. arrancar Ya me̱fi, dá
xipi dä ku̱tsi ya ndäpo ha ra huähi. Les
dije a los peones que arranquen las hierbas
de la milpa.
2. sacar, extraer Ra hñätsi bi ku̱tsi na
mä tsi, ngeä xmá ñu̱. El dentista me
sacó un diente porque me dolía. Sinón. 1:
xati; 2: kotsi
L
lado (lǎdo) s lado Nuu̱ ya za boni ha rá
batha ra ngu, dä nja na lado de rá ua
ngu. La leña que está en el patio de la casa,
que esté a un lado al pie de la casa.
ladriyo (ládríyo) s pan de ladrillo Ra
ladriyo xa thoki ko ra chankaka, hänge
geä na ra thuhme, xi ra ku̱hi. El pan de
ladrillo está hecho con piloncillo; por eso es
un pan sabroso. Sinón. thuhme goho hyo
lamä (lámä) s mar Bi to̱de ra tu̱nthe ha
ra lamä; hinda tarda ra ye. Se oyó el
bramido del mar no tarda en llover.
Sinón. ndehe
landro (lándro) s cilantro Ra landro
umba ra ku̱hi ra ñi. El cilantro le da sabor
a la salsa. Sinón. ku̱kä ndäpo
lante (lǎnte) s lante (hierba medicinal) Ra
ngähä lante ri hñäki ra nzo̱, nä; dä thu̱ni
ne dä tsi nuä rá dehe. Dicen que la
espiga de lante quita la calentura; se hierve
y se toma el agua. Sinón. mbakä hogä
ndäpo
le̱nku (le̱nku) adj chico Ra de̱thä dá
xofo ra le̱nku, himbi uäi hange himbi
hogi. El maíz que pizqué es chico; no
llovió, por eso no se dio bien.
Variantes nle̱ngu, le̱ngu Sinón. lochi, tu̱ki,
tsani
ma
lisio (lísio) s 1. conocimiento ganado en el
estudio Bi pumfri rá lisio. Se le olvidaron
los conocimientos ganados en el estudio.
2. tarea Enä ya zi ndäxjua ge nubu̱ bi
ma ra ngusadiu̱, bu̱ himi unga yá lisio,
mi mfe̱i. Dicen los ancianos que cuando
iban a estudiar, si no entregaban la tarea,
les daban una tunda. [Esp.: lección]
Sinón. 1: mfädi; 2: be̱fi thoki
lochi [Variante de notsi] chico Rá te̱ni ra
mathä ra lochi, hingi tsu̱di ra huada. La
medida del vendedor de maíz es chica; no
alcanza el cuartillo. Variantes lo̱tsi, lo̱ki
Sinón. tu̱ki, notsi, xe̱ki
lolo (lolo) s tortilla gruesa ovalada y chica,
gordita Dí ne ra ya zi lolo, pe gi käxa ra
nde̱ga. Quiero unas gorditas, pero les untas
manteca. Sinón. pijhme
umba ra lolo castigar
lomio (lómío) s lomillo (clase de bordado)
Rá jati mä ro̱zä ga lomio, ngeä geä dí
ho. El bordado de mi costal es de lomillo,
porque es lo que me gusta. Sinón. nju̱tsi
lonko (lónko) s molcate (mazorca no
desarrollada) Ha mä boti ko rá pidi ra
zafri himbi nte ra thä, pe hä ja ra lonko.
En mi siembra, con lo tupido del zacate no
creció la mazorca, pero sí hay molcate.
Sinón. nude̱thä
lostro (lóstro) s clase de frijol [Esp.:
calostro] Sinón. tsoba
M
ma- (ma-) pref Señala un lugar; por ejemplo:
mahuifi norte, mahetsi cielo, Masofo
Tecozautla.
ma (mǎ) s vendedor Mä me̱hä ra duki ha
mä tixu ra ma. Mi yerno es comerciante y
mi hija es la vendedora.
made̱thä vendedor de maíz
mandämfri vendedor de reses
maxätä vendedor de nopales
matso̱e vendedor de ollas
maxo̱ni vendedor de cántaros
matäxi persona que vende caprino
ma
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ma [Forma secundaria de pa] ir Ra mayo ya
bi ma. El pastor ya se fue. Ra Xuua ya bi
ma ra be̱fi. Juan ya se fue a su trabajo.
maha van, vámonos
mahe nos vamos (excl.)
ri ma hñäto zänä va por ocho meses
ma (mǎ) 1. s largor, longitud Ra nthähi
tsu̱di goho ueni rá ma. El mecate mide
cuatro brazadas de largo.
2. adj largo (medida de longitud o de
tiempo) Hmiki ri nthähi xá ma.
Préstame tu mecate largo.
mahuähi s milpa larga
majyä s tardío (planta, animal,
semilla)
manthi s mecate largo
mapa s día largo
masthi s carrizo largo
mathe s surco largo
mabo̱jä (mabo̱jä) s 1. tren Ja ra ya
mabo̱jä di gu̱ti ndunthi ya nju̱ni bo̱jä.
Hay unos trenes que traen varios vagones.
2. trailer
3. fierro largo Xa thutsuabi ra ya
mabo̱jä ha ya säye habu̱ thogi ya bo̱jä.
Le han puesto unos fierros largos a los
puentes donde pasan los camiones.
Sinón. 1: tänängunzabo̱jä Véase ma, bo̱jä
Mabo̱za (Mabó̱za) Zimapán (municipio del
estado de Hidalgo) Po yá hyodi Mabo̱za ja
ndunthi ya ati be̱fi. Por los alrededores
de la zona de Zimapán, hay muchas minas
que están en explotación. Véase Ma-, bo̱za
mabtsu̱di (mabtsú̱di) s cuidador de
puercos Nuni ra metsi ra mabtsu̱di
hyastho. Aquel muchacho es cuidador de
puercos. Véase madi, tsu̱di
maba (maba) s pezón grande Raya
nxubga, ya maba ha mära, hinä.
Algunas vacas son de pezón grande y otras
no. Véase ma, ba
mada (máda) s molcajete Ja ya mada ga
do, ha jau̱ ga hai. Hay molcajetes de
piedra, y los hay de barro.
madado s molcajete de piedra
madahai s molcajete de barro
madañi s molcajete de chile
nxingamada s molcajete ancho
tu̱mada s molcajete chico
madänthi (madä́nthi) s reata larga Iho, rí
ma ua hä ra madänthi, pa ga hu̱tsi ra
154
ndämfri. Hijo, ve a traer la reata larga,
para lazar la res. Véase thähi, dänthi
madeha (mádéha) s madeja Dá tai na
madeha ra thähi pa mä te̱di. Compré una
madeja de hilo para mi costura.
Sinón. pantsi, bantsi
made̱nda (mǎdě̱nda) s empleado de la
tienda Ra made̱nda di nkue̱tho ko yá
dai. El empleado de la tienda nada más se
enoja con los clientes. Variante mande̱nda
Véase de̱nda
madga (madga) s lagartija Ra zänä ra
tagi ra tse̱, hingi yo ya madga; ata dä
pati. En tiempo de frío no hay lagartijas;
hasta el tiempo de calor hay.
madi (madi) s pastor Bu̱i na mä madi,
taki mä zi mboni. Tengo a un pastor que
cuida mis animalitos. Sinón. mayo Véase
fadi
mabtsu̱di cuidador de puercos
mafri cuidador de caballos
mambru cuidador de burros
manfani cuidador de reses
mani cuidador de gallinas
madithä (madithä) s maíz largo (grano de
maíz) Nuä ra de̱thä dá tai mänonxi ra
madithä ha hingi tsa dä tuti ra o̱ni. El
maíz que compré el lunes es maíz largo y no
lo puede tragar la gallina. Véase ma, de̱thä
mafi (máfi) vi 1. gritar Nzäge ya hyonga
mboni nuu̱ ya jäi bí mafi ha ra ñäntho̱.
Tal vez son campeadoras de animales esas
personas que gritan en la cumbre del cerro.
2. bramar, mujir (toros, vacas) Ya baga
bí mafi nzäge bí mati yá bätsi. Las
vacas que braman tal vez están llamando a
sus hijos.
3. aullar Ya miñyo tata nde mafi ha ya
baxloma. Todas las tardes los coyotes
aúllan en las lomas desiertas.
4. rebuznar Ya no̱ndo bí mäfi ha ra
kati. Los burros están rebuznando en la
ladera.
5. relinchar Ra fani ya bí mafi, ya ne te
dä zi. El caballo ya está relinchando; ya
quiere comer.
6. cacarear Hindí pädi tebe̱ bi pidi ya
o̱ni, ja mägeä mi mafi. No sé qué
espantó a las gallinas, hace poco
cacareaban.
7. maullar Mafi ra mixi nubu̱ adi te dä
155
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
zi. El gato maúlla cuando pide de comer.
Sinón. 1: ue̱; 5: thede; 6: tuhui
mafri (mafri) s cuidador de caballo Dí
pe̱tsi mä mafri pa di su mä fani. Tengo
mi cuidador de caballos para que cuide mis
caballos. Sinón. nsufani, nsufri Véase
madi, fani
mafri ñethi (mafri ñěthi) s 1. hierba muro
de hojas grandes
2. hierba muro de hojas chicas
Magätsi (Magä́tsi) Real del Monte (ciudad
que pertenece al estado de Hidalgo) Ra hnini
Magätsi xi ra tse̱, ngeä ja ha ra ndäntsi.
La ciudad Real del Monte es muy fría porque
está en un lugar alto.
magi (magi) vi estirarse Mä so̱te zafri bi
magi rá nde, hänge dí tsa xá hñu̱. A mi
tercio de zacate se le estiró el mecapal; por
eso lo siento pesado. Sinón. ju̱i, maki
magu (magu) s animal de oreja larga Ra
no̱ndo ra magu ha xá ñho pa ra ndu. El
asno es de orejas largas y es bueno para la
carga. Véase ma, gu
Maguani (Maguani) Alberto (pueblo de
Ixmiquilpan) Maguani bi uäthe ko nuä ra
ñuthe bi thogi. El Alberto se hizo de riego
con el canal que pasó. Variante Manguani
Véase Mamaguyo (maguyo) s, adj ganado menor de
oreja larga, ganado caprino Nu ya hoga
täxi ya maguyo ha di te ya dängi. El
ganado caprino fino es de orejas largas y
crecen grandes. Véase magu, yo
maha [plural de pa, ma] vamos (inclusivo)
Mahaxä, mä ga kätsu̱ ra nzaya, xähmä
di bu̱i. Vámonos, pues, a ver al juez
auxiliar, a ver si está. Bu̱ gí handi ga
maha, ga pengi pa ga maha. Si piensas
que nos vamos, regreso para que nos
vayamos.
mahai (mǎhai) s 1. vendedor de terrenos
Nuä ra mahai hingi ne dä pa ra hai tsu̱
tsa, ne xá mädi. Ese vendedor de terrenos
no quiere vender su terreno a un precio
justo; quiere mucho.
2. vendedor de tierra (para plantas de flores)
Nuni Monda yo ya jäi ya mahai ga
ro̱zä, nuä bí hä ha ra to̱ho̱ pa ya bai ga
do̱ni. Allá en México, los vendedores de
tierra la ponen en costales. La traen del
cerro para las plantas. Véase hai
mahue
mahetsi (mahétsi) s 1. cielo (el cielo que se
ve) Ha ra mäka tofo mä, ge ra ximhai ha
mahetsi pe̱tsi dä uadi. En las sagradas
escrituras se dice que la tierra y el cielo
tendrán que terminarse.
2. cielo (donde vive Dios) Nunä nduste
to̱tki, Ajuä bí bu̱i mahetsi handi nunä
ntsomu̱i. Dios que está en los cielos ve
la maldad de esta envidia que me tienen.
Vocal nasal: mahëtsi Véase ma-, hñetsi
Mahme (Mahme) Tlaxcalilla (pueblo de
Huichapan) Ra hnini Mahme, xi bu̱i
ndunthi ya jäi. En el pueblo de Tlaxcalilla
hay muchos habitantes. Véase Ma-, hme
mahme (mahme) s páncreas (lit.: tortilla
larga) Rá mahme ra mboni geä ngu na
ra tu̱ka pikhme, pe xá nxini ha nuä rá
ngo̱ ngu ra ya, pe tsu̱ xá nkangi. El
páncreas del animal es como una gorda de
tortilla chica, pero es delgado, y la carne es
como el hígado, pero un poco azul. Véase
ma, hme
mahme (mahme) s tortilla larga Nu rá
hme ra tsatyo, tumbi ra mahme ha xá
pidi. La tortilla que le dan al perro es una
tortilla larga y está tupida.
mahmi (mahmi,) s cajete, cazuela grande
Ra yo̱tamahmi hoki ranaño yá ndängi
ya mahmi. El que hace cajetes los hace de
diversos tamaños. Variante mamhmi Véase
ma, mohi
mahni (máhni) s griterío, vocerío,
discusión Denda gekua bi nto̱de ra
mahni ha ra hmuntsi. Desde aquí se oyó
la discusión de la junta. Variante hmahni,
hmaxhni
mahuai [Variante de majuai] cuchillo largo
mahuähi (mahuä́hi) s milpa larga Nuu̱ ya
the dí xofohe ya mathe, ngeä nuä ra hai
ra mahuähi. Los surcos que estamos
pizcando son largos, porque esa tierra es una
milpa larga. Véase ma, huähi
mahue (mahue) s quisquémil Rá mahue
mä nänä he kompabi rá tiñä ne rá xu̱tha
ne huitsini yá ye̱ nubu̱ xá tse̱. Mi
mamá trae puesto su quisquémil; le cubre el
pecho y la espalda y allí acurruca las manos
cuando hace frío. Mäme̱to ya be̱hñä
gatho mi hutsi yá mahuí. Antes, todas las
mujeres usaban el quisquémil.
Variante mahui
mahuifi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mahuifi (mahuifi) s 1. norte Nubu̱ huiti
ra ndähi ha mahuifi, xi uäi di gekua.
Cuando sopla aire por el lado norte, llueve
por aquí.
2. norte (Estados Unidos Americanos)
Tenä
ge ndunthi ya jäi pa Mahuifi ba be̱fi.
Dicen que mucha gente va al norte a
trabajar. Véase ma-, huifi
mahyatsi (mahyátsi) s oriente, este Ra
hyadi bí kontsi mahyatsi. El sol sale por
el oriente. Sinón. kontsahyadi,
mbo̱xhyadi Véase ma-, hyatsi
mai (mai) s 1. camarón Ra mai ba ga
te̱ni ha ya de̱nda. Venden el camarón por
kilo en las tiendas.
2. guía (de ciertas plantas) Ja ndunthi ya
ndäpo ga mai, hinge ga ye̱. Hay
muchas plantas que son de guía, no de
brazo.
za ga mai palo dulce (planta)
majä (majä) s cura, sacerdote Ra majä
bí juäni ra dathi ya nedu. El cura está
confesando al enfermo que ya está por
morir.
maje̱ya adv el año pasado Véase je̱ya
majyä (majyä) s tardío (maíz y frijol que
produce después de la semilla violenta;
animales o mujeres que tardan en criar; fruta
que se madura después del tiempo conveniente)
Ra de̱thä dá poti ra majyä, xähma hinda
zu̱di ra tse̱. El maíz que sembré es tardío, a
ver si no lo alcanza la helada. Véase ma,
je̱ya
makahui (mákáhui) vi cacarear para poner
Ya mähamu̱ mi makahui ra o̱ni, ya xa
ye̱mbye̱ yá mädo ha ya ndäpo. Ya hace
días que las gallina cacarea como para
poner; ya ha de haber tirado los huevos en
el monte. Sinón. tukahui, tuhui,
makahuni Véase tuhu, hui
makankoni (mákánkǒni) vi cacarear a
clueca (gallina) Nuä ra o̱njä hui, ya
makankoni; ya mä dä yotsi. La gallina
que pone ya cacarea a clueca; ya va a
empollar. Véase mafi, nkoni
maki (maki) vi 1. alargarse De ra natema
ra ra disiembre maka rá ua ra menjä.
Dice que los pies del gallo se alargan desde
el veintiuno de diciembre.
2. estirarse Dí tsa mä gunde bi maki,
156
¿ua ne dä xoti? Siento que mi mecapal
se estiró, ¿no se querrá soltar? Sinón. ju̱i
makangi (makangi) s sur Ntula kohi ha
rá uati makangi de ra hnini Ntsu̱tkani.
Tula queda por el lado sur de la ciudad de
Ixmiquilpan. Variante mankangi
Sinón. mapuni Véase ma-, puni
mamänxätä (mamä́nxä̌tä) s órgano
(cacto) Ko ya mamänxätä thoki ya jutsi,
ngeä ju̱ yá yu̱. Con el órgano se hacen
cercos, porque enraizan.
Variante mamänxätä Sinón. käue̱,
mastä Véase ma, xätä
mambru (mambru) s cuidador de burros
Ra Xuua ra mambru se̱he̱, ngeä joo rá
be̱go. Juan mismo es el cuidador de los
burros, porque no tiene peón. Véase madi,
burru
Mameni s Tula Sinón. Ntula Véase Ma-,
meni
mamfri (mamfri) s cuidador de caballo
Variante manfani Véase madi, fani
Mamtu̱ (Mǎmtu̱) Donthi (ranchería de
Huichapan) Mamtu̱ bu̱i thogi na mo ya
jäi. En Donthi viven más de mil personas.
Véase Ma-, tu̱
mamthuhu (mámthǔhu) vi 1. rugir de
hambre (estómago) Mä mu̱i mamthuhu,
ngeä hinte stá tsi ra xudi bye̱. Mi
estómago ruge de hambre, porque no he
tomado nada esta mañana.
2. bramar de hambre Ya ndämfri hinte
xká umfu̱ te dä zi, ya bi mamthuhu. A
las reses no les han dado nada de comer;
ya están bramando de hambre.
3. gritar de hambre Ya täxi bí joti ha ra
nguñyo, ya bi mamthuhu. Los caprinos
que están encerrados en el corral, ya están
gritando de hambre. Sinón. 1: dästhuhu,
fo̱nthuhu Véase mafi, thuhu
mamtsoni (mámtsoni) vi llorar gritando,
gritar llorando Nu mí zäti ya tsibi ntho
nuni Ntso̱tkani, ya jäi asta mamtsoni.
Cuando hubo la quemazón de cuetones allá
en Ixmiquilpan la gente hasta lloraba
gritando. Véase mafi, zoni
Mamu̱i (Mamu̱i) Yolotepec (pueblo de
Santiago de Anaya) Nuni Mamu̱i ya bi
thoki ra ya rayo ngusadi. Allá, en
Yolotepec, ya hicieron unas escuelas
nuevas. Sinón. Nolo, Ñolo Véase Ma-, mu̱i
157
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mande̱nda [Variante de made̱nda] empleado
de la tienda
Mando (Mando) s 1. El Mandho (barrio de
Ixmiquilpan) Ja ra ya bai ga de̱mza ha
Mando. En Mandho hay unas matas de
nuez.
2. comesolo (Se refiere a una persona que
no acepta comer por la invitación de sus
compañeros de trabajo.) Uá e gi japi na
ra yo̱khme, o grá Mando. Ven a echar
una tortilla seca, o ¿eres un comesolo?
Sinón. 2: me Panale
manfani s cuidador de reses
Sinón. manthuani
Manguani (Manguani) Tepenené (pueblo del
municipio de Arenal) Getbu̱ de Manguani
thoki ya tu̱ka kohai. Cerca de Tepenené
se hacen tabiques. Véase Mamani [Forma secundaria de fani] derramar
mankangi (mánkangi, mankangi) s sur
Bu̱ nxui di neki nuni mankangi ja na ra
hyatsi; ra ya jäi beni geä rá tse̱di ya
ñoti de Monda. En las noches, allá en el
Sur, se ve una claridad que la gente piensa
que es la fuerza de las luces de México.
Véase ma-, kangi; makangi
mantfani (mantfǎni) s cuidador de reses,
vaquero Dí honi na ra mantfani dä su ya
baga, ha dä de̱mi. Necesito un vaquero
que cuide las vacas y que las ordeñe.
Variante manfani Sinón. nsundämfri Véase
madi, ndämfri
manti [Forma secundaria de panti] enredar
mantyo (mantyo) s 1. canilla (de un
animal) Tembi ra mantyo gatho yoho ya
mandoyo ha rá ndu̱i ra xinthe ata njati
ra ñähmu. Le dicen canilla a los dos huesos
largos que van desde la raíz de la pierna
hasta abajo de la rodilla.
2. canilla (del hombre; de la rodilla para
abajo, pero cubierta de carne) Ra ño̱ho̱
enä, ―Dá thonti mä mantyo, ―ne dä
ñenä ge de ra ñähmu pa ri gäi. El
hombre dice ―Me golpeé la canilla ―y
quiere decir que es de la rodilla para
abajo. Véase ma, ndoyo
manthähi (manthä̌hi) 1. s mecate largo
Nuga dí honi na ra manthi, di pe̱tsi ke
hñäto ueni. Yo necesito un mecate largo,
que por lo menos tenga ocho brazadas.
2. s reata larga Nuga dí pe̱tsi mä
mañä
manthi ga nthu̱tsi. Yo tengo mi reata
larga de lazar.
3. vt apersogar, amarrar (dejándole todo
lo largo del lazo) Ko ra manthi, manthi
ra rekua habu̱ ja te dä zi. Con el mecate
largo apersoga el burro en donde tenga
qué comer. Variante manthi Sinón. 1:
manthähi; 2: madänthi Véase ma,
nthähi
mantho (mántho) 1. estar gritando Ha ra
hmuntsi bí mantho ya jäi, po̱de ya ne dä
ntsu̱i. En la asamblea está gritando la
gente; parece que ya quieren pelear.
2. está murmurando Nuni ha ra ngo
mände mi mantho ra jäi. Ayer, allá en
la fiesta, estaba murmurando la gente.
Véase mahni, thoho
mantsi [Forma secundaria de pantsi]
enrollar, envolver
mantsu̱ti (mǎntsǔ̱ti) s vendedor de piel
Ya mantsu̱ti geu̱ ya hñumngo̱, ngeä xi
ho ndunthi ya mboni. Los vendedores de
pieles son los barbacoyeros, porque son los
que matan mucho ganado. Sinón. maxifri
Véase ntsu̱ti
manza (manza) s palo largo Ya ixi dí
ho̱mi ko na ra manza. Tumbo los
duraznos con un palo largo. Variante maza
tu̱kä manza horcón chico
manza (mánza) s plato Ya bá po̱xa ya
manza ha ra mexa pa dä siti ra hñuni.
Ya ve a poner los platos en la mesa para que
sirvan la comida. Sinón. mohi
dukamanza s comprador de platos
nsu̱kamanza s plato lavado
xu̱kamanza s lavador de platos
mani (mani) s cuidador de gallinas Nuni
ra nxutsi ra mani, ngeä rá nänä di ñehe
ndunthi yá o̱ni. Aquella muchacha es
cuidadora de gallinas, porque la mamá tiene
muchas gallinas. Sinón. nsuni Véase madi,
o̱ni
manzä (manzä) s costal largo Jabu̱ na
ra manzä hinga mähye̱gi ko nuu̱ mära.
Por ahí está un costal largo que no es igual a
los otros. Variante mantsä Véase ma, ro̱zä
mañä (mañä) 1. vi alargarse la cabeza
Tenä ge nu ra bätsi di mañä, ge ngeä bi
thogi rá bu̱ i. Dicen que al niño que se le
alarga la cabeza es porque se le pasó la hora
de nacimiento.
mañu
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. s cabeza larga Nuni ra bätsi ra
mañä. Aquel niño es de cabeza larga.
Sinón. ntu̱ñä Véase ma, ñäxu
mañu (máñu) s camino derecho y largo
Ho̱nse̱ dä thontsi ra to̱ho̱ Nsalandre,
fu̱di na ra mañu asta tso̱ni ha ra nija.
Nada más pasando el cerro de San Andrés
Davoxtha, empieza un camino derecho y
largo, y llega hasta el templo. Véase ma, ñu
Mañutsi (Mañútsi) Actopan (municipio)
Yá hai de Mañutsi di ñuni ko nuä ra
bothe bí ehe de Monda. Las tierras de
Actopan se riegan con el agua negra que
viene de México.
mapa (mapa) s día largo Nu ya pa ga
mapa hime di nzu̱nga rato nde. En los
días largos no pronto dan las seis de la
tarde. Véase ma, pa
mapa adv de día
maptsu̱di (maptsú̱di) s cuidador de
puercos, porquerizo Pa dä ñehe na
ndunthi ya tsu̱di mathoni na ra
maptsu̱di. Para que alguien críe muchos
puercos se necesita un porquerizo.
Variante mabtsú̱di Sinón. nsutsu̱di
Véase madi, tsu̱di
maske conj aunque
mapuni (mapúni) s poniente, occidente
Nubu̱ ku̱i ra hyadi nuni mapuni di
the̱ngi. Cuando se oculta el sol allá, el
poniente se tiñe de rojo. Sinón. yu̱hyadi
Véase ma-, puni
Masofo (Masofo) Tecozautla, (cabecera de
municipio) Masofo kohi ra uati mähuifi
Nxamado. Tecozautla queda por el lado
norte de Huichapan. Variante Masobo
Véase sofo
maste (mǎste) s defraudador, engañador
Nuni ra ma, ra maste nubu̱ di be̱xo nuä
pa. Aquel vendedor es un defraudador.
Defrauda al pesar lo que vende.
maste (maste) s 1. ayudante Mä maste
hingi pätuatho nunä ra be̱fi. Mi ayudante
todavía no se acostumbra a este trabajo.
2. sirviente (personas que asumen cargos de
responsabilidad económica en una fiesta) Ya
maste ha ra ngo di ndunthi. Los
sirvientes en la fiesta son muchos.
Sinón. mfatsi Véase fatsi
mastemixa s cantor en la misa
158
mastä s órgano (cacto)
Sinón. mamänxätä Véase ma, xätä
masthe keñä s víbora del agua Ra masthe
keñä yo ha ra dehe. La víbora de agua
anda en el agua. Véase dehe
masthi (masthi) s carrizo largo, carrizo
grande Ha ra bayo dí hñä na ra masthi
pa dí fe̱ki ya tähi, pa tsi ya yo. En el
pastoreo traigo un carrizo largo para tumbar
las vainas de mezquite, para que se las coma
el ganado menor. Véase ma, xithi
matene (máténe) vi mantenerse,
sostenerse Sinón. no̱tse
matmänxa (matmä́nxa) s persona que
sancocha elote Ra matmänxa ra Juanä ha
ra ngu ra Linda. La que está sancochando
elotes en la casa de Hermelinda es Juana.
Véase fati, mänxa
matajuä (matajuä̌) vi 1. clamar a Dios Ua
hingí matajuä, ¿hänja gí handi ya
tsoto̱te? Tal vez no clamas a Dios ¿por
qué, entonces, se te presentan visiones
malas?
2. encomendarse a Dios Matajuä pa
njabu̱ dä maxai. Encomiéndate a Dios
para que así te ayude. Véase mati, Ajuä
matajuä (matájuä̌) 1. adj bien haya (reg.)
Ha mä ngu otho ra hoga mu̱i, matajuä
too bu̱i ra mu̱i xá ñho. En mi hogar no
hay una vida feliz, ¡buen haya quien vive
una vida de felicidad!
2. s ¡qué bueno! (persona o animal, dicho
con sinceridad o ironía) ¡Ra matajuä
nuni ra zi jäi bi yo̱tka ra hmäte! ¡Qué
buena es aquella persona que me hizo el
favor!
mataronjua (mátárónjua) s Persona que
se pone un ayate en la espalda a lo largo con
las dos puntas amarradas al cuello. Nu ya
ño̱ho̱ mäme̱to myá mataronjua ha nu
ya be̱hñä myá ko̱ngaronjua.
Antiguamente los hombres llevaban puesto
un ayate en la espalda y las mujeres se
cubrían la cabeza con un ayate también.
Sinón. de̱taronjua Véase mati, ronjua
mataze̱njua (mátázé̱njua) s Persona que
siempre se pone rebozo. Nuni ra nänä ra
mataze̱njua, ngeä njabu̱ rá nzäi. Aquella
señora siempre se pone rebozo, porque esa
es su costumbre. Véase mati, ze̱njua
159
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Matäxi (Matä̌xi) s Chapulhuacán
(municipio de Hidalgo) Ra hnini Matäxi
kohi mädetho Hñakala ne Ndäthe. Este
municipio de Chapulhuacán queda entre
Jacala y Tamazunchale. Véase Ma-, täxi
mati [Forma secundaria de pati] enredar
mathe (máthe) s surco largo Pa grá fu̱di
ra boti ha mä huähi ja ya mathe, pe pa
grá jätsi rata ya tonthe. Al comenzar la
siembra en mi milpa hay surcos largos, pero
al terminar hay surcos cortos. Véase ma,
the
Matsandäni s Satanás Véase ndäni
matse̱ (mátse̱) s lombriz Habu̱ xá nxaha
ra hai xi bu̱i ndunthi ya matse̱. En donde
está húmeda la tierra abundan las
lombrices.
matsi [Forma secundaria de fatsi] ayudar
Maxei (Maxei) Tasquillo (cabecera de
municipio) Ra hnini Mäxei ja mäde na ra
uäde̱mza. El pueblo de Tasquillo está en
medio de una nogalera. Vocal nasal: Mäxëi
Véase Ma-, xei
maxhni [Variante de maxni] cántaro largo
maxhyu (maxhyu) s persona de nariz
larga, narigón Nuä ra mbo̱ho̱ ra
maxhyu. Ese señor es narigón.
Variante maxhñu Véase ma, xiñu
maxi (maxi) s barrendero Ya maxi yo ha
ra tai, paxi hängu ha ya ñutai. Los
barrenderos que andan en la plaza barren
todas las calles. Véase paxi
maxi ra ye el barrendero de la lluvia (aire
que viene antes de la lluvia) Ya bi thogi rá
maxi ra ye ko ndunthi ra hai; ¡ntihi pa
hinda moi! Ya pasó el barrendero de la
lluvia levantando una polvadera. ¡Corre para
que no te alcance la lluvia!
maxni (maxni) s cántaro largo Nubye̱ dá
ma tai, dá tai na ra maxni. Ahora que fui
a la plaza compré un cántaro largo.
Variante maxhni Véase ma, xo̱ni
maxui (maxui) s noche larga Ya xui ga
maxui, hime hatsi. No amanece
temprano cuando la noche es noche larga.
Véase ma, xui
maxu̱gi (maxu̱gi) s musgo largo, heno
largo Ra maxu̱gi stá nu ha ya ze̱xni ja ha
ra däthe. He visto el musgo largo en los
sabinos del río. Véase ma, xu̱gi
mazu̱kähä
mayu̱i (mayu̱i) s Poniente, Occidente
Mayu̱i ngu xi dä yu̱i ra hyadi, bestho di
neki na ra dänga tso̱. En el Poniente se
oculta el sol, luego se ve una estrella
grande. Sinón. mapuni, nyu̱hyadi Véase
ma-, ku̱i
Maye (Mǎye) El Maye (pueblo del Municipio
de Ixmiquilpan) ―¿Habu̱ grá mengu,
ndada? ―Drá me Maye. ―¿De dónde es
Ud., señor? ―Soy del pueblo de El Maye.
Sinón. 1: medo 3: ndengi
maye (mǎye) s 1. roca Ja ra ya mu̱i ya
jäi hingi tsa dä mpoti, ngeä ya hai rata
ra maye. Hay lugares en los que las
personas no pueden sembrar porque son
terrenos con pura roca.
2. peña Ha ra däthe habu̱ dá mahe ja
ra ya maye xi xá hñetsi. En el río,
donde fuimos, hay unas peñas altísimas.
3. precipicio Pa di mabu̱ ha ra xäntho̱
thogi ra däñu ha ra ndenga maye. Por
ahí, rumbo a la sierra, la carretera pasa al
borde de un precipicio.
maye̱ uada (maye̱ uada) maguey de
pencas largas Ra maye̱ uada, ra dänga
bai ha yá ye̱ta ya dängi ne xá ntati. La
mata del maguey de pencas largas es grande
y sus pencas son grandes y cenicientas.
mayo (mayo) s 1. pastor (de ganado
menor) Ra mayo tso̱ho̱ nihi, koti yá
yo. El pastor llega temprano a encerrar su
ganado.
2. pastor (guía espiritual) Sinón. 1: madi
ndä ga mayo el Señor Jesucristo
ra hoga mayo el Buen Pastor, el
Salvador
mayu̱ga (mayu̱ga) s pescuezo largo
Tenä ge mäyabu̱ mi tembi ra fani ra
mayu̱ga ga zuue. Dicen que antes le
decían al caballo “animal de pescuezo
largo”. Véase ma, yu̱ga
mazu (mǎzu) s mulo Ra muna mä dä
ñoui ra mazu, hinda mu̱i rá bätsi.
Aunque la mula coite con el mulo, no tendrá
cría. Variantes mazu̱, mazo
mazu̱ (mazu̱) s cola larga Ya fani ya
mazu̱. Los caballos son de cola larga.
Sinón. makola, matsu̱
mazu̱kähä (mazu̱kä̌hä) s Nombre de un tipo
de nopal. La tuna es de color medio
maä ra Zidada
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
anaranjado, como de 8 a 10 cms. incluyendo
la cola como de dos o tres cms.
maä ra Zidada (máä ra Zídǎda) da gracias a
Dios ―Jamädi po ra hñuni xá ku̱hi.
―Maä ra Zidada; go rakju̱. ―Gracias por
la comida tan sabrosa. ―Da gracias a Dios;
él es quien nos la da.
maäjuä (máäjuä̌) interj ¡gracias a Dios!,
¡Qué agradeces! ―Di jamädi, nänä, dá
ntoxi. ―¡Dä majä! ―Gracias, señora, por
la cena. ―Da gracias a Dios.
Variante majä Sinón. te gi jamädi
masju̱ni (másjú̱ni) s persona barbuda
Nuu̱ ya xodyo tso̱ho̱ua, ya masju̱ni. Los
judíos que llegan aquí son personas
barbudas. Sinón. xamju̱ni Véase matsi,
ju̱ni
matäjuä (matäjuä̌) vi encomendarse a
Dios Tenä ge nu ra o̱ni, nubu̱ handi ra
Tsondähi, matäjuä. Dicen que a la
gallina, cuando se le aparece Satanás, se
encomienda a Dios. Véase mati, äjuä
mati (mati) vt llamar (en voz alta o con
chiflido o a señas) Xuua, mati ra Hose e̱ dä
ñuni. Juan, llama a José para que venga a
comer. Act. indet. hmati
mati (máti) v rec insultarse Nuyu̱ yoho
ya be̱hñä di mati ge di mäne, ngeä
nada yá däme. Aquellas dos mujeres que
se insultan son rivales, porque su esposo es
el mismo hombre. Variante matiui
Sinón. ntuhni
mathä (mathä) s sueño eterno, muerte
Nuä ra jäi bi ñähä, de ha rá tähä bi
zu̱di ra mathä. Esa persona se durmió, y
en su sueño le alcanzó el sueño eterno.
matsandäni (mátsándä́ni) s cuernudo
Nuyu̱ ya matsandäni ga meyo hingi
tsaya di ntuhni. Esos chivos cuernudos no
dejan de estar peleando. Tenä ge ra
Tsondähi na ra matsandäni. Dicen que
el demonio es un cuernudo.
matsi (mátsi) s baraña Hyoni ra ya zi
matsi pa ga the̱tihu̱ ra tsibi. Búscate unas
barañitas para prender la lumbre.
mä (mä) adj pos mío; nuestro (Indica que
el possedor es la primera persona, por ejemplo:
mä ngu mi casa; mä ye̱ mi mano; mä
bätsi mi hijo; mä nguhu̱ nuestra casa.)
mä (mä́, má) adv más Mä ga jutai ri yo
gohorate ne mä nate mbe̱xo. Te voy a
160
pagar por tu ganado menor ochenta más
veinte.
mäna adj otro
mära adj otros
mändunthi adv mucho más
mä (mä̌) v aux ir (a hacer algo) Con un
proclítico de futuro, indica un futuro próximo.
Mä ga ma tai. Voy a ir a la plaza. Mä
xampäte mä dä ma tai. Mi estudiante va a
ir al centro. Véase pa, ma
mä (mä̌) vt 1. decir Mäthoni nui ne nuga
ga mäñhu̱ nuä stá hanthu̱. Es necesario
que tú y yo digamos lo que hemos visto.
2. anunciar, proclamar Bu̱i ndunthi
too mä ya noya ga mpumbi. Hay
muchos que anuncian mensajes de
perdón. Act. indet. hmä
mänga ya bede contar cuentos
mä- (mä-) pref Marca algunos adverbios,
por ejemplo: mänso̱ni aprisa, mäxo̱tse
por encima, mähye̱gi es igual, mähotho
está bonito, mäjuäni es cierto.
mä́- (mä́-) pref Se refiere al tiempo pasado,
́ ya el año pasado,
por ejemplo: mäje̱
́
mäme̱to anteriormente.
mä dä nguä aunque sea eso Bu̱ xä raki,
mä dä nguä stá häni. Si me hubiera dado,
aunque sea eso hubiera recibido.
mä di gehnä aunque sea este Nänä,
mädigehnä ra te̱gi dí e̱kai, pa hingi
nse̱ya. Señora, aunque sea este bocado le
traigo para que no se resienta.
mä di geä conj aunque sea eso Otho te ga
pa, mädigeä ra tsu̱di mä ga tsitsi ga pa.
No tengo ni qué vender, aunque sea ese
puerco voy a llevar a vender.
mäbai (mä́bai) adv de pie, parado Ha
nuä ra tsanza nduxjäi bi ma mäbai. En
el autobús donde yo viajaba algunas
personas iban paradas. Véase mä-, bai
mächu (mächu) s mulo Tenä ge ra
mächu ho̱nse̱ dä hñeni ga u̱bi, kongeä
dä du. Dicen que el mulo nada más se
enferma del mal de orina, y con eso se
muere. Variante mächo Sinón. mäzu̱, tafri
mädä (mädä) adj mayor (de edad) Bu̱ä
na mä nju mädä di geke, ha mä ku
mbätsi di geke. Hay una hermana que es
mayor que yo, y mis hermanos, que son
menores que yo. Véase mä-
161
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mäde (mädě) adv medio, la mitad de Mä
sofo hinda uaki nixi pa mäde ra je̱ya. No
se completa mi cosecha ni para medio año.
Ra dathi tsi ho̱nse̱ mäde ra thuhme. El
enfermo se come sólo la mitad del
pan. Véase mämäde (mä́dě) adj otra mitad Ngubu̱ dí ne
mäde tobye̱ ra thuhme. Como que
apetezco todavía otra mitad de pan.
mädebu̱ (mäděbu̱) adv 1. por ahí cerca
(próxima a la persona con quien se habla) Ra
bo̱jä pa gi ma Monda thogi mädebu̱. El
autobús para que vayas a México pasa por
ahí cerca.
2. en estos contornos Ra mboni gí honi,
di yo mädebu̱ ngetuu̱tho. El animal que
buscas puede andar en estos contornos.
mädeni (mäděni) adv cerca de ahí Mädeni
ha mä ngu, nubu̱ dä nja ri pongi mä gi
tso̱ngi. Ahí cerca está mi casa; cuando
tengas tiempo vas a visitarme.
Sinón. mädeua
mädenthebe (mäděnthebe) adj cincuenta,
medio ciento Ndí pe̱tsi mädenthebe ya
ndämfri, ha nubye̱ dá kohi otho. Yo tenía
cincuenta reses, y ahora me quedé sin nada.
Variante denthebe Sinón. ñotemäre̱ta
Véase mäde, nthebe
mädetho (mädětho) adv 1. en medio Ra
mu dá heke mädetho pa dá ku̱mba yá
nda. Partí en medio la calabaza y le saqué
las semillas.
2. a la mitad Mä xo̱nintafi bi hege
madetho, nu ndá tagi. Mi cántaro de
tlachiquear se dividió a la mitad cuando
me caí.
mädeua (mäděua) adv aquí cerca Nuua
mädeua ja ra tai habu̱ mä ga ntaihu̱.
Aquí cerca está el mercado donde vamos a
comprar. Véase mäde, nuua
mädi (mädi) 1. vt amar, querer Mä hmu
di mädigi, hange nubu̱ handi dí mpe̱fi
ntse̱di, raki pa mä sei. Mi patrón me
quiere. Por eso cuando me mira que trabajo
con ahínco me da para mi pulque.
2. adj caro Nubye̱ ra bojä hingi xu,
ngeä gatho xá mädi. Ahora el dinero
no rinde, porque todo está caro. Act.
indet. hmädi
mäte s favor; persona cariñosa
mädi (mä́di) v rec amarse, quererse
mähotho
mädo (mädo) s 1. huevo Ra xaha agi yá
mädo ha ra bomu. La tortuga entierra sus
huevos en la arena.
2. blanquillo Nubye̱ ya mädo i ba po ya
kilo. Ahora el blanquillo lo venden por
kilo.
3. testículo Mä doro xi te̱tua ya baga,
mä ga ku̱mpa yá mädo rí xudi. Mi toro
persigue mucho a las vacas; mañana lo
voy a castrar.
fatmädo s huevo sancochado
jätmädo s huevo ahogado
pangmädo s huevo tibio
thu̱tmädo s huevo frito
ue̱mdo s huevo xoquiaque
xämdo s huevo apestoso
ximdo s cascarón
mädo kähä (mädo kä̌hä) s tipo de nopal y
su fruta (tuna anaranjada de 5 a 8 cm. de
largo en forma de huevo)
mägeä (mä́géä) adv hace poco tiempo Ja
mageä gá ma tai, ha ya mäntä gá pengi.
Hace poco tiempo que te fuiste a la plaza, y
ya regresaste tan pronto. Véase mä́mähämu̱ (mä́hä́mu̱) adv hace días, hace
tiempo Mähämu̱ bi thogi ra ya jäi, mi
yoni ya däxyo. Hace algunos días pasaron
unas personas ofreciendo cobijas.
Sinón. mähemu̱ Véase mä́mähämu̱tho (mä́hä́mu̱tho) adv no hace
mucho tiempo, no hace muchos días
Mähämu̱tho dá be̱di na mä mboni. No
hace mucho tiempo perdí un animal. Véase
mähämu̱, thoho
mähängu (mä́hä́ngu) adj ¿cuánto más?
Nänä, ¿mähängu ra de̱thä gí honi?
Señora, ¿cuánto más de maíz necesita?
Véase hängu
mähemu̱ (mä́hemu̱) adv hace un rato,
hace un momento Ra bo̱jä ga nduxjäi, ya
hingá tsu̱di; ya mähemu̱ bi thogi. Ya no
alcansaste el camión de pasajeros; ya hace
rato que pasó. Variante mäñhebu̱ Sinón.
jamägeä, mähämu̱ Véase mä́mähño (mä́hño) adv con buen cuidado y
buena alimentación Ri bätsi xä te mähño,
hange xi ra nimfeni. Tu hijo ha tenido
buena alimentación; por eso es muy
inteligente. Véase mämähotho (mä́hotho) 1. adj atractivo,
agradable, bonito, hermoso Xi mähotho
mähuäni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ra ngu, ngeä xi xä thoki gatho xá ñho.
Está bonita esta casa porque está bien
arreglada.
2. adv bien Mähotho stá thogi ra
pabye̱. He pasado muy bien el día de
hoy. Véase mä- Sinón. tsanganza
tsa mähotho está muy bonito
mähuäni [Variante de majuäni] es verdad
mähui (mähui) v rec 1. estimarse Nuni ra
metsi xi di mähuí rá ku, hingi tsaya di
ntso̱ni. Aquel joven y su hermano se
estiman; constantemente se visitan.
2. amarse Nuni ra be̱hña di mähuí rá
däme, nzäntho bu̱i xá ñho. Aquella
mujer y su esposo se aman; siempre viven
bien. Véase mädi, -ui
mähye̱gi (mähyé̱gi) adv 1. es semejante, es
parecido Nuni ra ndämfri, mähye̱gi na dí
pe̱tsi. Aquella res es parecida a una que
tengo.
2. es idéntico Nuni ra tsanza, mähye̱gi
ngu mä me̱ti. Aquel coche es idéntico al
mío.
3. es lo mismo Nuä gí ne gi raki, pa
nuga mähye̱gi. Lo que tú quieras darme;
para mí es lo mismo.
4. es igual Ra de̱thä, ya hindá tai
mähye̱gi ngu mähñäto. Ya no compré el
maíz igual que hace ocho días. Véase mämähye̱gi ko junto Mänonxi dá mahe tai
mähye̱gi ko mä nangu. El lunes fuimos al
centro junto con mi vecino.
mähyoni (mä́hyóni) adv 1. es necesario Ra
dathi mahyoni dä tsitsi ra nto̱the,
ngeä di ntse̱di. Es necesario que lleven al
enfermo a curación, porque está grave.
2. es urgente Nuu̱ ya hai mähyoni dra
fu̱tsi nitho. Es urgente barbechar pronto
esos terrenos.
3. es preciso Nuä ra mantfani bi ma,
mähyoni ga honhu̱ mäna. El vaquero se
fue; es preciso buscar otro.
4. es indispensable Ya jäi xä tho
ndumu̱i, mähyoni ga fatsihu̱. Es
indispensable ayudar a las personas que
están de luto. Véase mä- Sinón. mäthoni
mäisero (mä́íséro) s pájaro maicero Ha ra
nku̱stithä tso̱ho̱ ya mäisero, tsi ra de̱thä.
A la troje de maíz llegan los pájaros
maiceros a comerse el maíz.
Sinón. nzide̱thä
162
́ ya, mä́jě̱ya) adv 1. hace un
mäje̱ya (mäje̱
año Mäje̱ya embi xmá mädi hängutho,
pe ra je̱yabye̱ mäna xi bi thotho. Hace
un año decíamos que todo estaba caro, pero
ahora, este año, se puso mucho más caro.
2. el año pasado Mäje̱ya xi ntse̱ bi uäi,
hindí pähu̱ ra je̱yanä. El año pasado
llovió bastante; este año no
sabemos. Véase mä́mäjuäni (mä́juä́ni) adj 1. verdad Pe̱tsi gi
mänga mäjuäni, ha nixi gi yoni ri noya.
Tienes que decir la verdad, y no vacilar de
palabra.
2. cierto Hindí pädi ua mäjuäni nuä gí
mä pa ga kamfrii. No sé si es cierto lo
que dices, para creerte.
3. en serio Mäjuäni nuä dí xiai, hinge
dí ñäntu̱. Es en serio lo que te estoy
diciendo; no estoy chanceando. Véase mäMäka Ndähi (Mäka Ndä́hi) s Espíritu
Santo Sinón. Mäka Hogä Ndähi Véase
mäki
mäka ndähi (mäka ndä́hi) santo aire
Manxui bi nja na ra mäka ndähi xi
ntse̱di. Anoche hubo un santo aire muy
fuerte.
Mäka Tixu (Mäka Tixu) s Santísima
Virgen, Virgen María Sinón. Zinänä Véase
mäki
mäki (mäki) 1. vi encarecerse Hängutho
ya tebe̱u̱ mäthoni, bi mäki. Se
encarecieron todos los artículos de primera
necesidad.
2. vt apartar, reservar Ya dá mäki tsu̱
ra thuhme pa ha mä de̱nda. Ya mandé
apartar un poco de pan para mi tienda.
Act. indet. hmäki Sinón. 1: hñutsi; 2:
ueki
mäko (mä́ko) s catrín, persona que viste
mejor que cualquier campesino ¿Too ni ra
mäko, ge hindí päkani? ¿Quién será aquel
catrín que no lo conozco? Sinón. mbo̱ho̱,
dämfo̱, zubi
mäku̱hi (mä́kǔ̱hi) adj sabroso Di tsa
maku̱hi. Se siente sabroso. Véase mä-,
ku̱hi
mämä (mämä) s madre Mämä, xahmä xä
bonga ra ya thengo̱. Madre, ojalá que
hayan sobrado unos tamales. Sinón. nänä
mämbi (mämbi) vt 1. acusar Nubu̱ te o̱te
ra Xuua dí mämbi, pa dä mfe̱i. Cuando
163
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Juan hace algo, lo acuso para que le
peguen.
2. denunciar, delatar Ra be bi ju̱, bi
mämbi yá ntsixuí. Al ladrón que
apresaron lo denunciaron sus cómplices.
Act. indet. hmämbi Véase mä, -bi
mämbate acusador
mämfotsi (mä́mfotsi) adv de frente, de
cabeza Nuni ra bätsi mí dagi ha ra bai ga
za, bi ma mämfotsi. Aquel niño, cuando
se cayó del árbol, se fue de frente. Véase
mä- mfotsi
mämpitsi (mä́mpǐtsi) adv boca arriba Bu̱
ya bi zabi ri hyo ko ra be̱ni, nubye̱ be̱ni
mämpitsi. Si ya te cansaste por estar
acostado de lado, ahora acuéstate boca
arriba. Sinón. mäno̱tse Véase mämämpo̱de (mämpó̱de) adv no le hace, a la
fuerza ―Xuua, joti ra ñu. ―Mämpo̱de,
pe̱tsi te ga thohu̱. ―Juan, está cerrado el
camino. ―No le hace, tenemos que pasar.
Véase mämämpu̱nti (mä́mpǔ̱nti) adv al revés Nuni
ra bätsi xä hye ra pahni mämpu̱nti.
Aquel niño se ha puesto la camisa al revés.
Véase mämämu̱i (mämu̱i) adv boca abajo Bi me̱ni
mämu̱i. Se acostó boca abajo. Véase mämämxa (mä́mxa) vi decir misa Ra majä
mä dä mämxa ne̱tamäyoho. El cura va a
decir misa a las doce en punto. Véase mä,
mixa
mämai (mä́mai) adv parado, de pie Nuä
ra bo̱jä nduxjäi bi zixkagi, dá ma
mämai, ngeä ya mi otho ha ga hudi. Me
fui parado el autobús que me llevó porque
ya no había lugar para sentarme.
mämañä (mä́mañä) adv de cabeza Ra
bätsi bi dagi, bi ma mämañä. El niño que
se cayó, se fue de cabeza. Sinón. mänzu̱di,
mäñemi Véase mä-, mai, ñä
mäme̱mfo (mä́mé̱mfo) adv boca abajo Ya
jäi xä me̱ni mäme̱mfo ha ra te̱i tsaya.
Las personas están acostadas boca abajo en
el pasto, descansando. Sinón. mäñemi
Véase mä-, be̱mfo
mäme̱to (mä́me̱to) adv antes,
antiguamente Nubye̱ ya xä mpadi ra je̱ya,
mäme̱to xi mi ja ra hño ya sofo. Ahora
ya ha cambiado mucho el tiempo; antes
había mucha abundancia en la producción
mäne
de la agricultura. Sinón. mäyabu̱,
mäntiempo, mäntebu̱
mändaki (mä́ndáki) adv 1. ladeado Ra
tsanza bi thogi, di yo mändaki. El
camión que pasó está ladeado.
2. hipócritamente Mä ndähu̱ yo
mändaki, mähyoni ga ponihu̱. Nuestro
jefe ejerce su cargo hipócritamente. Es
necesario cambiarlo. Véase mämändani (mä́ndǎni) adj atravesado Nuni
ra jäi xä ndude ra so̱te nzafri mändani.
Aquella persona ya ha puesto atravesado su
tercio de zacate. Sinón. mändaki Véase mämändbate (mändbáte) s 1. acusador Hingi
fädi te o̱te hmä na, pe ko nuu̱ ya
mändbate bestho fädi. No se sabría nada
de lo que uno hace, pero con esos
acusadores, luego se sabe.
2. reportero Ko ya mändbate di nto̱de
hängu te ja ha ra ximhai. Por los
reporteros se sabe todo lo que ocurre en
todo el mundo. Variantes mänduate,
mämbate Véase mä
mände (mä́ndě) adv ayer Mände bi nja
ya thogi ha ya ñu. Ayer ocurrieron
accidentes en las carreteras. Véase mä́mände mi nde ayer en la tarde
mände mängu̱nde en los años pasados, en
los tiempos remotos Nuga xi stá thogi ra
ñu̱ mände mängu̱nde. Yo he tenido
sufrimientos en los años pasados.
mändemxudi (mä́ndémxúdi) adv ayer en
la mañana Mändemxudi bi dagi ya botse̱,
ha bi hyo gatho ya ndäpo. Ayer en la
mañana cayó hielo prieto y mató todas las
plantas. Véase mände, xudi
mändexui (mä́ndéxui) adv antenoche,
anteanoche Mändexui ndí beni ge histá
hatsi ko na ra u̱mu̱i bi zu̱ki. Antenoche
pensé que no amanecería con vida por un
dolor de estómago que me dio. Véase
mände, xui
mändunthi (mä́ndǔnthi) adv mucho más
Ya dá tanga mändunthi ra de̱thä, ngeä dí
beni ga mpathä. Ya compré más maíz
porque pienso ser vendedor de maíz. Véase
ndunthi
mäne (mä́ne) s 1. comadre Nuä mä mäne
di hete rá the̱tsi. Mi comadre viste a su
ahijado.
2. combleza (la amante del esposo; acepción
mängäi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
obsoleta) Nuä mäna rá be̱hñä mä
däme geä mä mäne. La otra mujer de
mi esposo es su combleza. Sinón. 2:
nxe̱ni
mängäi (mä́ngäi) adv 1. abajo Nubu̱
the̱kuí yá ye̱ ra pino, mängäi. Cuando le
cortan las ramas al pino, las cortan abajo.
2. hacia abajo Sinón. njati Véase mä-,
ngäi
́
mängu̱nde (mängu̱
nde) adv anteayer
Mängu̱nde bi du na ra zi jäi mä mpädi,
ha dä ntagibye̱. Anteayer murió una
persona que era conocida mía, y hoy la
sepultan. Véase mä́́
mängu̱ndexudi (mängu̱
ndéxúdi) adv
anteayer por la mañana Mängu̱ndexudi bi
hatsi mi ja ra bo̱ngui. Anteayer por la
mañana amaneció tendida la neblina. Véase
mängu̱nde, xudi
́
mängu̱ndexui (mängu̱
ndéxui) adv
antenoche, anteanoche Mängu̱ndexui dá
ñathä ha na ra ndo̱mi. Antenoche me
desvelé en un velorio. Véase mängu̱nde,
xui
mäni (mäni) adv pasado mañana, el
segundo día Su nuä gí pe̱tsi, rí xudi
mäni dä za dä jaa ra be̱di. Cuida lo que
tienes; mañana o pasado mañana puede
hacerte falta. Sinón. ndämäni
mänjuäntho (mä́njuä́ntho) adj 1. recto Ra
uähi bi hye̱ki na ra the xi mänjuäntho.
El gañán cortó un surco bien recto.
2. derecho Nuga dí pädi na ra ñu pa
tai xi mänjuäntho. Yo conozco un
camino muy derecho a la plaza. Véase mä́ tse) adv boca arriba Nuä
mäno̱tse (mäno̱
ra jäi bi du bi te̱nti ha ra kaha
mäno̱tse. A la persona que murió la
echaron en la caja acostado boca arriba.
Véase mämänse̱ktho (mä́nsé̱ktho) adv 1. con
exigencia Mä tu̱ xi mänse̱ktho ge ga uini
ha hingi uni pa ra gasto. Mi hijo quiere
que se le dé de comer con exigencia, y no da
para el gasto.
2. como obligación Mäme̱to ya komite
mi pe̱hni ya komisio ha ya ngu, ge
mänse̱ktho dä tumba na ra täxi.
Antes los comisariados mandaban a sus
comisiones a las casas a obligar a que les
dieran chivos. Variante mäse̱ktho
164
Sinón. mäntä, bestho Véase mä-, nse̱ki
nsi mänse̱ktho sin permiso, sin respeto
mänso̱ni (mänsó̱ni, mä́só̱ni) adv aprisa, de
prisa Mänso̱ni gi hätsua ra noya, pa dä
bädi. Llévale el aviso aprisa, para que
sepa. Véase mä-, xo̱ni
so̱ni s prisa, apuración
mänsunda (mä́nsǔnda) adv feliz (bien) Xi
mänsunda dí bu̱ka, otho kon te gra
jamädibi Ajuä. Vivo muy feliz, no tengo
con qué agradecerle a Dios. Véase mämäntebu̱ (mä́ntěbu̱) adv antiguamente,
anteriormente Himri mui ndunthi rá
juada ra de̱thä mäntebu̱ ha nubye̱ xä
mädi. Antiguamente no valía mucho el
cuartillo de maíz y ahora cuesta mucho.
Sinón. mäyabu̱, mäntiempo,
mäme̱to Véase mä́mäntiempo (mä́ntiěmpo) adv 1.
antiguamente Tenä ge mäntiempo mi ja
ya hoga je̱ya. Cuentan que antiguamente
había años de prosperidad.
2. de antes Tenä ge ya mehai
mäntiempo himi hueki ra hyoya. Dicen
que los hacendados de antes, no le tenían
consideración a la gente pobre. Sinón.
mäme̱to, mäyabu̱ Véase mä́mäntä (mäntä) adv 1. pronto Ja mägeä
gá ma tai, ha ya mäntä gá pengi. No
hace mucho tiempo que te fuiste a la plaza,
y ya regresaste tan pronto.
2. rápido Ha ra flecha dá maha, ngubu̱
mäntä dá tso̱ñhu̱. En la flecha en que
nos fuimos, ¡que rápido llegamos!
Sinón. bestho, nitho
mäntägi (mä́ntä́gi) adv 1. a escondidas
Dí yoni mä tsanza, pe mäntägi, ngeä
othogi ra se̱ki pa ga yoni. Ando
manejando mi coche pero a escondidas,
porque no tengo permiso de manejar.
2. secretamente Nuni ra ño̱ho̱ tso̱ho̱ ha
ra ngu, pe mäntägi de ya nangu.
Aquel hombre llega a su casa, pero
secretamente escondiéndose de sus
vecinos. Sinón. mänthitsi Véase mä-,
ntägi
mänthitsi (mä́nthítsi) adv 1. ocultamente
Ra jäi bi hñote yobu̱, pe mänthitsi. La
persona que mató anda por ahí
ocultamente.
165
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. en excusa (reg.), a escondidas Mä nänä
pa te umba ya bätsi, pe mänthitsi de
mä dada. Mi mamá para darle algo a sus
hijos, tiene que ser en excusa de mi
padre. Sinón. mäntägi Véase mämäntho (mäntho) vt decir nada más Nuä
hinte ga xiphu̱, ngeä mäntho. A él no le
decimos nada porque nada más lo dice. Act.
indet. hmäntho Véase mä, -tho
te ra mäntho ¡hola nuevamente!
mäntsu (mä́ntsu) adv 1. con temor Ra
jäiä nixi too beni dä yo̱tuabi ra
ntsomu̱i, pe nuä ya yo mäntsu. A esa
persona nadie piensa hacerle algún mal,
pero ya anda con temor.
2. con pavor Pe̱tsi ya je̱ya ra ya jäi mi
yo ha ra to̱ho̱ ngu mäntsu, o ha te mi
aki. Hace algunos años que andaban una
personas en el cerro como con pavor, o
espiando algo.
3. con recelo Nuni ra jai po̱de yo
mäntsu, habu̱ ra za di hñani. Aquella
persona creo que anda con recelo; por
dondequiera mira.
4. en excusa (reg.), a escondidas, a
ausencia Ra metsi tso̱ho̱ ha rá ngu rá
nänä, pe mäntsu, ngeä rá ho̱ta u̱tsa. El
joven llega a casa de su mamá, pero en
excusa, porque su padrastro lo aborrece.
Véase mämänxa (mä́nxa) s elote Ha ra huähi ya
fu̱di ja ya mänxa. En la milpa ya comienza
a haber elotes.
dehemänxa s elote muy tierno; agua
del elote sancochado
dokmänxa s tronchador de elote
hmemxa s gorditas de elote con
piloncillo
hñäxmänxa s persona que asa elote
matmänxa s persona que sancocha
elote
ñämxa s elote crudo
tukmänxa, tukamänxa s elote tierno
mänxo̱ge [Variante de mäxo̱ge] todo
mänxui (mä́nxui) adv anoche Nu mi uäi
mänxui mi ja ya hue̱i. Anoche, cuando
estaba lloviendo, había relámpagos. Véase
mä́
mänze̱ya (mä́nzě̱ya) adv harto, mucho Ya
dá tai mänze̱ya ra de̱thä. Ya compré harto
maíz. Sinón. mändunthi Véase mä-, nze̱ya
mänaño
mäna (mä́na) 1. adj otro Dí ndunthihe
ya, pe dí nehe mäna ra bätsi. Aunque ya
somos muchos, queremos otro niño.
2. pron otro Ra ndämfri ami ra hai,
ngeä ne dä ntuhnuí mäna. La res
escarba tierra porque quiere pelear con
otra.
3. adv más Mäna xá mädi ra xito.
Cuesta más el vidrio.
mana xä hño mucho mejor
mäna miki (mä́na míki) otra vez Mä ga
e̱nga ra nuni mäna miki. Voy a arrojar la
pelota otra vez.
mäna tu̱i otro poco Dí ne mäna tu̱i ra
hñuni. Quiero otro poco de comida.
Sinón. mäna tu̱ki Véase mäna, tu̱i
mäna tu̱ki otro poco Mä ga tai mäna tu̱ki
ra de̱thä. Voy a comprar otro poco de
maíz. Sinón. mäna tu̱i Véase mäna, tu̱ki
mäna … di ge más … que (comparación)
Tenä ge rá mfo̱te ra burru mäna tsiti di
ge ra fani. Dicen que la tumbada del burro
duele más que la del caballo.
mäna … ke más … que (comparación)
Mäna dí bu̱i xá ñho ha mä hai ke nuua
ha ra dähni. Vivo más feliz en mi pueblo
que aquí en la ciudad.
mänaki (mä́naki) adv otra vez Xä dagi ra
tse̱ mänaki xi ntse̱di. Ha caído otra vez la
helada muy fuerte. Dá mpe̱fi nubye̱ ha
xudi mänaki. Yo trabajo hoy y mañana
trabajaré otra vez. Sinón. mäna miki
mänambu̱ (mä́nambu̱) adv aparte Ra
be̱go dä ñuni mänambu̱, ngeä hi ri
ñepi dä ñuni ko ngekju̱. La sirvienta que
coma aparte, porque no debe comer con
nosotros. Véase nambu̱
mänaño (mä́naño) adv 1. otro (no el
mismo) Ya hinga getritho ri fani ngí zi, ya
nubye̱ mänaño. Ya no es el mismo
caballo que traías; ahora ya es otro.
2. distinto Nuni ra be̱hñä koñä xä hñe
xá ñho, nubye̱ neki mänaño. Aquella
mujer como está mejor vestida, ahora ya
se ve distinta.
3. diferente, cambiado Mände mi neki
na ra thandi, ha nubye̱ ya mänaño.
Ayer se veía un tiempo, y ahora ya es
diferente. Sinón. naño Véase mäna,
naño
mäñä
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mäñä (mäñä) adv 1. sobre, encima Bí
käxa ya gui mäñä ra to̱ho̱, ha bi mu̱xmi.
Está tendida la nube sobre el cerro, y está
lloviznando.
2. arriba Mäñä ra banxu bí jani nara
bafi ra tsintsu̱. Allá arriba en el pino
hay un nido de pájaro.
3. muy alto Xä mani na ra avio, pe di
hñätsi ya mäñä. Ahí va un avión, pero
va volando muy alto. Véase mämäñemi (mä́ñémi) adv boca abajo Enga
na ra bede ge ho̱nse̱ ra te̱gi hingi ntsi,
ngeä zu̱di mäñemi. Dice el refrán que
sólo las campanas no toman porque están
colgadas boca abajo. Variantes mäñhemi
Sinón. mämañä Véase mä- ñemi
mäñu (mä́ñǔ) adv de camino Ha nuä ra
tsanza duxjäi drá ñobe, mäñu bá jämi
na ra ti. En el autobús donde venía,
bajaron a un borracho en el camino. Véase
mä-, ñu
mäpa (mäpa) adv de día Ra dathi to̱the
mäpa ra xui, pa dä ñäni. Al enfermo lo
están curando de día y de noche, para que se
alivie. Véase mändemäpa vi ser mediodía
mäpabye̱ (mäpabye̱) adv 1. en estos días
Mäpabye̱ xá mädi rá mui ra de̱thä.
Ahora, en estos días, está caro el precio del
maíz.
2. ahora que es de día Mänxui ndí tsu ga
mase̱ mä ngu hange hinda ma, pe
nubye̱ mäpabye̱ dä za ga mase̱. Anoche
tenía miedo de ir solo a mi casa, pero
ahora que es de día puedo ir solo.
Variante mäpaya Véase mäpa, nubye̱
mäpayabye̱ adv ahora en estos días
mäpatho (mä́pǎtho) adv a vapor (cocinar
legumbres en una sartén tapada) Dá hoka
tsu̱ ra mu ko ya do̱mxu ha ra mohi
mäpatho. Cocí a vapor en la sartén un
poco de calabaza y flores.
mäpaya [Variante de mäpabye̱] en estos días
märgarita (mä́rgáríta) s 1. margarita (flor)
Dá tai na miti ra do̱ni ga märgarita.
Compré un ramo de margaritas.
2. Margarita (nombre propio)
Tsamähotho yá do̱ni ra Märgarita ha rá
uädri. Las flores que Margarita tiene en
su jardín están muy bonitas. Sinón. 1:
taxdo̱ni; 2: ita
166
märte s martes Märte mi to̱te ra
hmuntsi Zimomu, pe nubye̱ ga
domingo. Los martes se hacían las
asambleas en el Arenalito, pero ahora se
hacen los domingos.
märzo s marzo Ra zänä ra märzo fu̱di
dä roho ya bai ga ndäpo. En el mes de
marzo empiezan a retoñar las matas.
mära (mä́ra) adj 1. más Ra hnini
Ntsu̱tkani yo ri ndängi, yo thoka
mära ya ngu. Mientras más va creciendo
la ciudad de Ixmiquilpan, van haciendo
más casas.
2. otros Bi thogi mära ya tsanza; geu̱
ya ngätsi. Pasaron otros coches, que ya
son los últimos.
mära (mä́rǎ) pron otros
märayo (märayo) adv de nuevo
Bätsihu̱, nestihu̱ märayo, pa ga handi
too mäna tihi. Niños, corran de nuevo
para ver quien corre más. Véase mä-,
rayo
märitho (mä́rítho) adv 1. con rapidez Xi
ngu bi feni bi to̱ta ra ngo, xi märitho
bri bu̱xa ya jäi pa bi tapabi ra mfatsi.
Tan pronto como pensaron hacer la fiesta,
con rapidez les insinuaron a las personas
que dieran su aportación.
2. de prisa Dá thokua dá tso̱ñi
märitho, bestho ga ma. Pasé aquí a
visitarte de prisa; luego me voy.
3. de carrera Mä tu̱ bá ehe bi ñuni
märitho bestho bi ma. Mi hijo vino a
comer de carrera e inmediatamente se
fue. Sinón. bestho, mäso̱ni Véase mä-,
nitho
mäske (mäske) conj a pesar de que,
aunque Mäske joo mä dada, pe go dí
bu̱kua, go dí thädi. A pesar de que no
está mi papá, estoy aquí; yo respondo.
mäskeä (mä̌skeä) interj ¡ah!, ¡bueno!
(conformidad a lo inevitable) ―Haxajuä
nänä, ¿ha bu̱i nda Xuua? ― Joo, xä
ma ra be̱fi. ―Mäskeä. ―Buenos días
señora, ¿se encuentra don Juan? ―No se
encuentra, se ha ido a su trabajo. ―¡Ah!,
¡bueno! Véase mäske
mäso̱ni [Variante de mänso̱ni] de prisa
Mäxudi dá ñuni mäso̱ni, ngeä bi
hñuxadi mä be̱fi. En la mañana comí de
prisa, porque se me hizo tarde para mi
trabajo.
167
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mäte (mäte) s 1. persona que ama
2. carácter bondadoso Nui ko ri mäte
too ra za te gatho gi hmipi, ha ya hingi
kotsai. Tú, por ser bondadoso, todo le
prestas a cualquiera, y ya no te lo
regresan.
3. favor Dí ne ga mihi tsu̱ ra bojä, pe
hinge too ra za o̱ta ra mäte. Quiero
pedir prestado un poco de dinero, pero no
cualquiera hace ese favor. Sinón. 1:
hñojäi; 3: fabo, hmäte Véase mädi
mäte (mä́te) vi 1. ser amistoso Nuä ra zi
ño̱ho̱ xi mäte kongekahu̱, hänge bi
e̱gagihu̱ ya mu, ya xidiju̱, ya dädimaxi.
Aquel buen hombre es amistoso con
nosotros porque nos trajo calabazas, ejotes y
jitomates. Ra tsatyo xi mäte, hänge
fu̱tuabi rá tsu̱ rá hmu. El perro es muy
amistoso, por eso menea el rabo ante su
amo.
2. ser amable, ser cariñoso Véase mädi
mäthoni (mä́thóni) adj 1. necesario
Mäthoni na ra nte̱i pa ga mpoti nubu̱
ga ne. Es necesario una yunta para sembrar
cuando sea.
2. se requiere Mäthoni ra ramänu ha ra
be̱fi. Se requiere más cumplimiento en el
trabajo. Sinón. mähyoni
mätsu̱ (mä́tsǔ̱) 1. pron otro poco Ya bi
thege ra de̱thä, mä ga tai mätsu̱. Ya se
acabó el maíz; voy a comprar otro poco.
2. adv por poco Bi zu̱kagi na ra
hñeni, xi dá ntse̱di, mätsu̱ stá tu. Me
dio una enfermedad; me puse muy grave,
por poco me muero. Sinón. mäna tu̱i,
mäna tu̱ki
mäxo̱ge (mä́xó̱ge) adj 1. todo Mäxo̱ge mä
hai bi hñäga ya jäi. Las gentes me
quitaron todos mis terrenos.
2. completo Bá baka ra dotfi maxo̱ge
na mbe̱xo. Me vendieron un kilo
completo del azúcar.
3. exacto Mäxo̱ge mädenthebe ndu ra
de̱thä dá xofo. Coseché cincuenta cargas
exactas de maíz. Variante mänxo̱ge
Sinón. gatho, hängutho Véase xo̱ge
mäxo̱tse (mäxo̱tse) adv 1. por encima
Nuni ra za ho̱nse̱ mäxo̱tse xá ya, nu
mbo xá ñho. Aquel palo sólo está podrido
por encima; por adentro está bueno.
2. por afuera Bistho ko nuu̱ ya jäi;
mäzu̱
hinto pätua yá mfeni, handi na
mäxo̱tse, pe ha mbo hinto pädi. No
confies en esas personas, que nadie
adivina los pensamientos; los ve uno por
afuera, pero por adentro no sabemos.
Sinón. thi
mäxudi (mä́xǔdi) adv hoy en la mañana
Mäxudi xä hatsi, xä dagi ya tse̱. Hoy en
la mañana, cuando amanecia vimos que
había caído hielo. Sinón. ra xudibye̱
mäxo (mä̌xo) 1. vt amansar Dí mäxo ya
fani, ge mä zi be̱fi. Amanso caballos, es
mi oficio.
2. adj manso Ra zi mäxo mä fani,
hange di to̱ge ata mä xe̱kabätsi. Es
manso mi caballo; por eso lo montan mis
niñas. Act. indet. hmäxo Variante mäxo
Sinón. 1: zändi
mäxo banjua conejo manso, conejo
doméstico Dí pe̱tsi na ra mäxo banjua,
tenä ge go geu̱ ya hoga banjua. Tengo
un conejo manso. Dicen que esos son los
conejos finos.
mäxo te̱i pasto bueno, pasto grande Ha
yá gosthi ya ngu ga mbo̱ho̱, u̱ti ra mäxo
te̱i. En las puertas de las casas de las
personas ricas plantan el pasto bueno.
mäxo uada maguey manso Tenä ge ra
mäxo uada di uni ra tafi mäpa ra xui.
Dicen que el maguey manso da aguamiel de
día y de noche.
mäya (mäya) 1. s paseador Nuni ra
ño̱ho̱, xi ra mäya, hingi bu̱ta ha rá ngu.
Ese hombre es muy paseador. Nunca está
nada más en su casa.
2. vi pasear Nuga nzäntho dí po̱ni dí
mäya. Yo constantemente salgo a pasear.
Sinón. 1: pasia, nani, ntso̱ni; 2: mpasia
mäyabu̱ (mä́yǎbu̱) adv anteriormente,
antiguamente Mäyabu̱ xi bi nja yá
ñu̱ntsi ya nzo̱ho̱ bi jame̱ti ra hai
Monda. Antes hubo alboroto porque los
extranjeros se adueñaron del territorio de
México. Sinón. mäme̱to, mäntiempo,
mäntebu̱, yaä ya pa Véase mä́mäyo s mayo Ra re̱ta ra mäyo tagi yá Pa
ya Nänä. El día diez de mayo es el Día de
las Madres.
̌ ) s mulo Tenä ge ra mäzu̱
mäzu̱ (mäzu̱
tse̱ti mädenthebe nje̱ya. Dicen que el
mbá
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mulo dura cincuenta años. Sinón. mächu,
tafri, däfri
mbá (mbá) procl Indica la 3.ª pers. en el
pretérito, en otro sitió, dependiente. Mbá yo ri
mayo ha mä huähi dá umba nse̱ki, ha
nubye̱ua ha ri huähi gí e̱ngagi. Cuando
anduvo tu pastor en mi milpa se lo permití,
y ahora aquí, en tu milpa me echas fuera.
mbane (mbáne) s compadre Nuga dí
ñäbe ra tekei mä zi mbane ga sistehe.
Yo trato con mucho respeto a mi compadre
de pila.
mbanji (mbanji) vi sangrar Ya menjä di
ntuhni ya bi mbanji. Los gallos que están
peleando ya se hicieron sangrar.
Sinón. hñeji, tu ya ji Véase fani, ji
mbanjitho vi estar sangrando
¡Hyandhmäge! nuni ra jäi xä mbanjitho,
ata ya xá ka rá pahni ga ji. ¡Mira!, esa
persona está sangrando; hasta ya se mojó la
camisa de sangre.
mbanu (mbǎnu) vi envanarse (reg.),
resultar en vano Hneki mähotho ra
bosfani, pe bi mbanu, otho ra de̱thä. Se
ve muy bonito el zacatal, pero se envanó, no
hay maíz. Sinón. ñädithä
mbarato 1. adj barato Yo mbarato ra
huada ra de̱thä. Está barato el cuartillo de
maíz.
2. vi hacerse barato Ya bi mbarato ra
hogä ndäpo. Ya se hizo barata la alfalfa.
Sinón. käi ra muhui
mbasta (mbasta) vi ser suficiente Ya ko
mbasta ra boti dá o̱te, ya hinga poti
mäna. Ya con esa siembra que hice es
suficiente; ya no siembro más.
mbati (mbáti) s incendio, quemazón Bí
ja ra mbati ha ra xäntho̱, ha bí yo ya jäi
too bí hueti ra tsibi. Hay un incendio en
el bosque, y hay personas que están
apagando el fuego. Sinón. nzo̱
mbati (mbati) s xoxa (reg.), tumorcillo Dí
tsa na ra u̱gi ha mä gute̱gi, nzäge ra
mbati ko ra ñu stá ño. Siento un dolor
en el tobillo, tal vez es xoxa por la
caminada.
Mbaxjua (Mbǎxjua) s Navidad Mbaxjua
geä ra feni nubu̱ bi mu̱i ra Hesu. En
Navidad es cuando se festeja el nacimiento
de Jesús. Variante Baxjua [Esp.: pascua]
do̱nibaxjua s flor de Nochebuena
168
mbazu (mbázu) adj 1. espinoso (cualquier
cacto que tenga muchas espinas) Ja na bai
ra kämyo xi xá mbazu. Hay una clase de
cardón muy espinoso.
2. peludo (como perro, azotador u otro
animal de pelo tupido y largo) Bu̱i ra ya
tsatyo xi xá mbazu. Hay unos perros
muy peludos.
3. velludo Bu̱i ra ya ño̱ho̱ xi xá mbazu
yá ye̱. Hay unos hombres muy velludos
en las manos. Véase bazu
mbägfani (mbä́gfǎni) s caballo salvaje Ya
mbägfani bí yo ha ya to̱ho̱. Los caballos
salvajes andan en los cerros. Véase mbängi,
fani
mbäguada (mbä́guada) s maguey
silvestre Nuni ha ra to̱ho̱ dí ati ra ya
mbäguada, pe hindi uni ndunthi ra tafi.
Allá en el cerro raspo unos magueyes
silvestres, pero no dan mucha aguamiel.
Véase mbängi, uada
mbägo̱ni (mbä́gǒ̱ni) s gallina de agua Ra
mbägo̱ni nzäntho yo ha ra dehe ha nuä
tsi. La gallina de agua siempre anda en el
agua, y es comestible. Véase mbängi, o̱ni
mbähi (mbä̌hi) adj adormecido Dí tsa xä
mbähi mäde mä ndoyo, hindi pädi te dí
ja. Siento adormecida la mitad del cuerpo;
no sé qué me pasa. Véase bähi
mbämhyä (mbä̌mhyä) s 1. sabiduría Nuni
ra ño̱ho̱ni, xi xä zo̱xa ra mbämhyä.
Aquel hombre ha adquirido mucha
sabiduría.
2. conocimiento Rá mbämhyä ra ño̱ho̱
xi xä nte. Los conocimientos del hombre
han aumentado.
3. ciencia Rá mbämhyä ra ño̱ho̱, hinxa
bädi gatho. La ciencia del hombre no ha
decubierto todo. Sinón. mfädi Véase pädi
mbänga banjua (mbä́nga bánjua) s
conejo silvestre Nuu̱ ya mbänga banjua
yo ha ra to̱ho̱, hingi ne too dá mihi. Los
conejos silvestres que andan en los cerros no
se dejan agarrar.
mbänga do̱gdäni (mbä́nga dó̱gdä́ni) s
romero del monte Ra mbänga do̱gdäni
hingi tsi ra jäi, ho̱nse̱ ya mboni tsi. El
romero del monte no lo come la gente, nada
más los animales. Véase do̱dgani
mbänga ixjua (mbä́ngá ǐxjua) s lengua de
vaca silvestre (comestible para animales) Ra
169
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mbänga ixjua hinxa tsantsi yá xi ha geä
hingi tsi ra jäi. Las hojas de la lengua de
vaca silvestre no están erizadas, y esas no las
come la gente.
mbänga kämiño (mbä́nga kä́míño) s
cardón grande Ra mbänga kämiño hingi
tsi ya mboni. Los animales no comen el
cardón grande. Véase mbängi, kämiño
mbänga kanjä (mbä́nga kanjä) s endibia
silvestre Ra mbänga kanjä hingi tsi ra
jäi, pe ra mboni hä tsi. La endibia
silvestre no la comen las personas, pero los
animales sí.
mbänga ñäi (mbä́nga ñäi) s epazote
silvestre Ra mbänga ñäi ja ha ja ya xitsa
ha ngu ja ya mini. Donde hay huapillas
hay epazote, y como que tiene espinas.
mbänga o̱ni (mbä́nga ó̱ni) s gallina
silvestre Tenä ge ha ya to̱ho̱ bu̱i ya
mbänga o̱ni. Dicen que en el monte viven
las gallinas silvestres.
mbänga romero (mbä́nga roméro) s
romero silvestre Ra mbänga romero,
tenä, ge ra ñethi pa raya xäxi o ya
jähni, ko nuä rá ngi pe̱tsi ngu ra ba.
Dicen que el romero silvestre, es medicina
para ciertos granos o mezquinos. La savia
que tiene que es como una especie de leche.
Sinón. mbängä jäpi
mbänga ro̱xyä (mbä́nga ro̱ xyä) s moral
silvestre Ra mbänga ro̱xyä hingi tsipi rá
pe̱ni. La fruta del moral silvestre no es
comestible.
mbänga xätä (mbä́nga xä́tä) s nopal
silvestre Ha ra to̱ho̱ bai ya mbänga xätä
ha nuu̱ xá ntati yá ye̱stä. En el cerro
hay nopales silvestres y tienen cenicientas
sus pencas.
mbänga xoto (mbä́nga xǒto) s girasol
silvestre Dá eti ya mboni ha ja ya
mbänga xoto, pe himbi ne bi zi. Eché a
los animales en donde había girasoles
silvestres, pero no se los quisieron comer.
Variante mbängxoto Sinón. dänga xoto,
sandri
mbängi (mbä́ngi) s 1. salvaje Ya ndämfri
ya mbängi, pu̱tsi mädya jäi. Las reses
salvajes embisten aun a las personas.
2. huraño (persona) Mä bätsi, xi ra
mbängi, ho̱nse̱ mí ze̱njua na ra mbo̱ho̱,
bestho bi uaki ata mi huäti. Mi niño es
mbe̱xo
huraño; nada más lo saludó un señor,
luego se protegió conmigo y hasta
temblaba. Sinón. 2: zuse̱
mbägfani s caballo salvaje
mbägo̱ni s gallina de agua
mbängmixi (mbä́ngmǐxi) s gato montés
Tenä ge ra mbängmixi bu̱ dra kahni ko
ra nzafi, hime tu. Dicen que si al gato
montés le tiran con escopeta, no muere
pronto. Variante mbä́nga mǐxi Véase
mbängi, mixi
mbätsi (mbätsi) vi ser menor (de edad)
Nugi dí mbätsi ge mära mä ku. Soy
menor que mis otros hermanos. Gatho
mära mä ku bu̱ i, mbätsi de geke. Todos
los otros hermanos que tengo son menores
que yo. Véase bätsi
mbätsi [raíz combinatoria de ba̱tsi] niño
pe̱tsi mbätsi tiene mucha cría
ñuxa mbätsi estar repleto de niños
mbätsjäi (mbä́tsjäi) 1. vi hacerse joven
Nuni ra hyoya tsu̱ntu̱ nihi bi mbätsjäi.
Aquel niño huérfano tan pronto se hizo
joven.
2. s juventud (edad) Xi ra ñentho ra
mbätsjäi nuni ra metsi. Es muy
hermosa la juventud de aquel muchacho.
Véase mbätsi, jäi
mbehe (mběhe) s viernes Mbehe geä ra
rato mä pa de ra semänä ha geä nku̱ta
ra pa ga be̱fi de ra semana. El sexto día
de la semana es el viernes; y es el quinto día
de la semana de trabajo. Vocal nasal:
mbëhë Véase behe
mbeni (mběni) vt recordar, estrañar Nugi
dí mbeni mä nänä, ngeä ya pe̱tsi ya pa
histá ze̱njua. A mi mamá ya la estraño,
porque hace días que no la he saludado.
Véase beni
mbe̱xo (mbě̱xo) 1. adj pesado Nubye̱
gatho te dí taihu̱ pa ha ra ndo̱mi, gatho
di mbe̱xo. Ahora todo lo que compramos
para el hogar, es pesado.
2. s báscula, pesa de resorte Gatho ya
mpa ha ra tai hñä ya mbe̱xo pa dä be̱xo
nua te pa. Todos los vendedores en el
mercado traen sus básculas para pesar lo
que venden.
3. s romana Ya danga tsu̱di di o̱tuä ra
be̱fi ra ya mbe̱xo pa dä hyati ra ma.
Los compradores de puercos usan una
mbí
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
romana para engañar a los vendedores
4. s balanza Mäme̱to mí o̱tua ra be̱fi
ya mbe̱xo ya jäi pa ra mbe̱xo. Antes,
las personas usaban una balanza para
pesar. Sinón. nju̱tsi Véase be̱xo
mbí (mbí) procl Indica la 3.ª pers. del
pretérito dependiente. Ra mayo mbí hyandi
ra ye, bi hyoni habu̱ dä uati. El pastor,
al ver el aguacero, buscó en dónde
guarecerse.
mbí (mbí) procl Indica la 3.ª pers. del
copretérito, en otro sitio. Mä be̱hñä mbí
hñeni, pe ya bi ñäni. Mi esposa estaba
enferma, pero ya se alivió. Véase mi
mbidi (mbidi) s 1. susto Xi xá ntso ra
hñeni ga mbidi, fu̱di di tsu̱tatho ra jäi.
Es muy fea la enfermedad del susto; nada
más comienza a adelgazar la persona.
2. guerra Mäme̱to mí thogi ra mbidi,
xi bi thogi ra thuhu ra jäi. Antes,
durante la guerra, sufrió mucha escasez la
gente.
3. espanto Ja ya ñethi mbidi, ga ndäpo,
ha ga nthoki. Hay medicinas de plantas y
de botica para el espanto. Sinón. ntsu
Véase pidi
mbimhai (mbimhai) s terremoto Nara
je̱ya bi nja na ra mbimhai xi ntse̱di, po
ra ngeä nuni Okza ndunthi ya ngu bi ño
ya thoni. Una vez, un año, hubo un
terremoto muy fuerte; por eso allá en Julián
Villagrán las casas se cuartearon.
Variante mbihai Sinón. hmähmai Véase bi,
hai
mbindo (mbǐndo) 1. adj pinto Mähotho
ya tu̱tsu̱di xä mu̱xki, xá mbindo. Están
bonitos los puerquitos pintos que han
nacido.
2. s mancha (enfermedad de plantas)
Koñä xä ze̱tuí ya ye, ya dädimaxi ya
bi zu̱di ra mbindo. Como ha llovido
bastante, al jitomate ya le pegó la
mancha.
3. s roncherío (reg.), montón de ronchas
Hängu rá ndoyo ra bätsi nada ra
mbindo ko ya xäxi. El niño tiene un
roncherío en todo el cuerpo. Sinón. 1:
bindo; 2: mpotsi, poti; 3: mpidi Véase
bindo
170
mbindo de̱thä maíz pinto Ra mbindo
de̱thä, hintsu̱ too poti ha mä hai. No
muchos en mi pueblo siembran maíz pinto.
mbinu (mbǐnu) vi transformarse en vino,
hacerse vino Véase binu
mbitabi (mbítabi) vt invitar (a alguien)
Nubye̱ mä pa, ga mbitabi e̱ dä zo̱ngagi ra
Xuua. Ahora, en el día de mi santo, voy a
invitar a Juan para que venga a
acompañarme. Sinón. zohni Véase -bi
mbo (mbo) prep dentro de Mbo ra ndehe
bu̱ i ya dänga huä. Dentro del mar hay
peces muy grandes.
mbo (mbǒ) adv adentro, dentro Mä ga
ku̱ti mbo. Voy a pasar adentro.
Mbodo (Mbǒdo) Pedregoso (ranchería de
Huichapan) Ra hnini Mbodo ya ño ri
ndängi. La ranchería del Pedregoso ya se
está multiplicando. Véase bodo
mboi (mboi) adj negro, prieto Hneki mä
dä dagi na ra däye ata xá mboi ya gui.
Se ve que va a caer un aguacero; hasta están
negras las nubes. Variante boi
Sinón. bothi Véase bomboi tsatañi s cardenal negro Ra mboi
tsatañi ata di jue̱ti rá xi ko ra hyadi. Al
cardenal negro hasta le brillan las plumas
con la luz del sol. Variante mbotsatañi
mboi tsathi s lagarto negro Tenä ge ra
mboi tsathi nu rá ji ri hñäki ra ku̱the.
Dicen que la sangre del lagarto negro quita
la tos ferina. Variante botsathi
mbojä (mbojä) vi ser vendible (lit.:
convertirse en dinero) Gatho nuä di
mbojä: ra uada, ra xätä, ra ixi ne ra
hogä de̱ju̱. Todos estos son vendibles: el
maguey, el nopal, el durazno y el higo.
Véase bojä
mbonga däzu̱ sobra de tlacuache Mänxui ra
däzu̱ xä zipa rá tafi ra uada dí ati,
ho̱nse̱ ra mbonga däzu̱ dá huí mäxudi, dá
fani. Anoche el tlacuache se tomó el
aguamiel del maguey que raspo; solo saqué
la sobra de tlacuache en la mañana, y la
derramé. Véase mbongi
mbonga minä sobra de ardilla Nuä ra
huähi ga de̱thä dá xofo ra mbonga minä,
ngeä dá xofo ho̱nse̱ bi ye̱gi ra minä. La
milpa de maíz que pizqué es sobra de la
ardilla, porque nada más pizqué lo que la
ardilla dejó. Véase mbongi
171
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mbonga miñyo sobra de coyote Mände dá
ma ra to̱ho̱ ha ja geni dá tsu̱di ra
mbonga miñyo ga yo. Ayer fui al cerro y
allí encontré una pieza de ganado menor, la
sobra de coyote. Véase mbongi
mbonga ndo sobra de granizo Nuyu̱ ya bai
ga dädimaxi dí tu̱ki, ra mbonga ndo.
Aquellas matas de jitomates que les estoy
cortando la fruta son la sobra del granizo.
Véase mbongi
mbonga tsatyo sobra de perro Ha ra huähi
ga de̱thä dá tsu̱di ra ya mänxa ga
mbonga tsatyo. En la milpa de maíz
encontré unos elotes que son sobra de
perro. Véase mbongi
mbonga tsibi (mbóngá tsibi) sobra de fuego
Nu ya ya za dí xu̱, ya mbonga tsibi; ngeä
ya bi yoti ko ra tsibi. Estas leñas que
estoy cortando son sobras del fuego, porque
ya se secaron con el fuego. Véase mbongi
mbongaxita (mbongáxíta) s tatarabuelo
Tenä ge mä mbongaxita bi ño ha ra
mbidi. Dicen que mi tatarabuelo anduvo en
la guerra. Sinón. mbo̱xita, bo̱sta
Variante mbongxita Véase mbongi, xita
mbongbe̱to (mbongbe̱to) s tataranieto,
tataranieta Mä ndo̱hña ya bi hyandi rá
be̱to ha rá mbo̱be̱to ha ya ho̱nse̱ rá
mbongbe̱to di be̱di dä hyandi. Mi suegro
ya vio a su nieto y a su bisnieto. Ya nada
más falta que vea a su tataranieto. Véase
mbongi, be̱to
mbongi (mbóngi) s 1. sobra (reg.; lo que
dejó) Dá tinga rá mbongi ra miñyo, ya
nso̱ka na xe̱ni ra de̱ti. Encontré la sobra
del coyote; ya solamente dejó un pedazo de
borrego.
2. desperdicio Ha ra huähi ya tsu̱di te
tsoni ra de̱thä; ya rata ya mbongi. En
la milpa los puercos destrozan mucho
maíz; hay puro desperdicio.
3. Indica otra generación de distancia entre
parientes, por ejemplo: mbongbe̱to
tataranieto, mbongaxita tatarabuelo.
Sinón. bo̱ne Véase bongi
mbongtita (mbongtíta) s bisabuelo Mä
mbongtita hindá nu; ho̱nse̱ mä tita dá
nu. No conocí a mi bisabuelo; solamente
conocí a mi abuelo. Véase mbongi, tita
mbonthi (mbonthi) s 1. mezquital Gatho
ya batha ha mi ja ra mbonthi bi sänti.
mboxjua
Todas las planadas donde había mezquital
escombraron.
2. monte Mä ga honi ya mboni bí yo
ha ra mbonthi. Voy a buscar a los
animales que andan en el monte.
Variante mbonthi Sinón. 1: bothi,
botähi; 2: bondäpo Véase tähi, bomboni (mbóni) s animal doméstico (desde
el ganado menor hasta el ganado mayor)
Nuga, nänä, dí ñehe ndunthi ya mboni:
ya fani, ya ndämfri ha ya yo. Yo, señora,
tengo muchos animales: caballos, reses y
ganado menor. Variante mbooni
Mbonthi (Mbonthi) Bondhi (pueblo de
Tasquillo) Thogi hñunthebe ya jäi bu̱i
Mbonthi. Hay más de trescientos
habitantes en Bondhi.
mbonthi (mbonthi) s monte Ra me̱jua bi
ma ha ra mbonthi, mä dä honi ra
banjua. El cazador de conejos se fue al
monte a buscar un conejo.
mbostä (mbostä) s nopalera Ha ya hai
hingi tsu̱di ra dehe pa ra ntunthe, xä
thoki ya mbostä. En los terrenos donde no
alcanza el agua para el riego solo han hecho
nopaleras. Sinón. bostä, uästä Véase
xätä
mbosti (mbǒsti) adj mugriento Rá hmi
nuni ra bätsi xá mbosti, ngeä ya ra yopa
hindi nxaha. La cara del niño está
mugrienta, porque ya van dos días que no se
baña. Variante bosti Sinón. hñaki
mboto (mbóto) vi 1. abultarse (pared,
barda) Ra jädo bi hoki nuä ra gädo bi
mboto mädetho. La barda que hizo el
albañil se abultó de en medio.
2. hacerse chichón (en la cara o en la
frente) Rá de nuni ra bätsi bi me̱mi ha
ra hai ha kongeä bi mboto. La frente
del niño azotó en la tierra, y por eso se
hizo un chichón. Sinón. 1: bu̱tsi; 2:
neni
mbothe (mbothe) s surco corto Mäna
ndunthi ya mbothe ke ya mathe. Hay
más surcos cortos que surcos largos.
Sinón. tonthe, tu̱the
mboxjua (mbóxjua) s 1. orín, óxido Tu ra
mboxjua ha ra bo̱jä koñä bu̱i ha ra xa.
Tiene óxido el fierro porque está en la
humedad.
2. moho Ha ra dutu hingi o̱ge ra
mboza
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mboxjua. No se despega el moho de la
ropa. Véase boxjua
mboza (mboza) s bosque Xi mähotho ha
ya mboza, ha ra xudi xá nxa. Está muy
bonito en los bosques, por la sombra fresca.
Sinón. xäntho̱
mbota (mbota) s magueyal Habu̱ ri
ñehe nuu̱ ya tsanza pa sei, xi bí ja ya
mbota. Esos carros que venden pulque
vienen de donde hay muchos magueyales.
Sinón. bota, uäta Véase bo-, uada
mbo̱be̱to (mbo̱be̱to) s bisnieto, bisnieta
Nu mí nthäti rá mbo̱be̱to, mä ndo̱hñä bi
ma ha ra nthäti. Cuando se casó la
bisnieta, mi suegro fue a su casamiento.
Véase be̱to
mbo̱da (mbo̱dá) 1. s legañas Me̱fa de ya
dä thogi ra hñeniä, nso̱kse̱ ra mbo̱da di
tsaui. Después de que haya pasado esa
enfermedad, nada más las lagañas les
queda.
2. vi ponerse legañoso Xä mbo̱da mä
tu̱yo ko ra ñogospi. Mi perrito está
legañoso por fogonero. Véase bo̱da
mbo̱ho̱ (mbó̱ho̱) s señor, hombre que viste
con elegancia Ya me hai mäme̱to mi
tembi mbo̱ho̱. A los hacendados
anteriormente les decían “señor”.
mbo̱kue̱ (mbǒ̱kue̱) 1. vi enojarse
fácilmente Nuni ra bätsi ho̱nse̱ dá ze̱njua,
bi mbo̱kue̱. Aquel niño nada más lo saludé
y se enojó.
2. s enojón Nuni ra metsi ra mbo̱kue̱
ko yá dada. Aquel muchacho es muy
enojón con sus padres. Véase po̱ho̱, kue̱
mbo̱stä (mbo̱stä) s nopal sazón Ra
mbo̱stä, hindi uni ya kähä ya dängi. El
nopal sazón no da tunas grandes. Véase
xätä
mbo̱to (mbo̱to) vi tener liendres Po ya
to pe̱tsi nuni ra bätsi, hänge ku̱ mbo̱to.
Tantos piojos que tiene ese niño; es que
tiene muchas liendres. Véase bo̱to
mbo̱tse (mbǒ̱tse) s subida Nuni ra
mbo̱tse menthi kontsi ya bo̱jä. En
aquella subida los camiones suben con
mucho esfuerzo. Véase po̱tse
mbo̱xhyadi (mbó̱xhyádi) s oriente Po ri
ngehni mbo̱xhyadi bá ehe ra ya maza.
Por el oriente vinieron unos vendedores de
leña. . Sinón. kontsahyadi, mähyatsi
172
Variantes bo̱xhyadi, mpo̱xhyadi Véase
po̱tse, hyadi
mbo̱xita (mbo̱xíta) s tatarabuelo Mä
mbo̱xita ne mä bo̱fotsu bi du ha nuä ra
tuhni bi nja mäyabu̱. Mi tatarabuelo y mi
tatarabuela murieron en la guerra pasada.
Variante bo̱xita Sinón. mbongaxita Véase
xita
mbrá (mbrá) procl Indica la 3.ª pers. del
pretérito, aspecto progresivo, acción en otro
sitio. Nubu̱ mbá ntuki ra Xuua, mbrá hñä
ndunthi ra nthai. Cuando comerciaba
Juan traía mucha compra.
mbrí (mbrí) procl Indica la 3.ª pers. del
copretérito, aspecto progresivo, en otro sitio.
Nepu̱ hinga yaä bi zu̱kje na ra bu̱nthi xi
ntse̱di, mbrí ñehe nge mahuifi. Luego,
un poco después, nos alcanzó una tormenta
de gran ímpetu que venía del norte.
mbrí (mbrí) procl Indica la 3.ª pers. act.
indet. del copretérito, modo subjuntivo. Ha ra
ngo mbrí thahni mä tixu pa xä mu̱ti ra
hnei, pe hindá umba nse̱ki. Allá en la
fiesta estaban escogiendo a mi hija para que
diera principio al baile, pero no le di
permiso.
mbu (mbǔ) 1. vi mugir Ra doro di mbu
nubu̱ nekatuhni. El toro muge cuando
quiere pelear.
2. s mugido Rá mbu ra ndämfri di
nto̱de yabu̱. El mugido de la res se
escucha desde lejos. Sinón. 1 y 2: ñu̱, yu;
2: hmafi
mbudu (mbúdu) s embudo Nubu̱ dí xiti
ra sei ha ra bota dí xiti ko ra mbudu.
Cuando echo el pulque en la bota, lo echo
con el embudo.
mbuku (mbúku) vt embucar (reg.), cargar
(al niño en la espalda) Mä tixu bi mbuku
rá ku ha rá xu̱tha ko na ra bayo. Mi hija
embucó a su hermano en la espalda con un
rebozo. Sinón. bunchi
mbulto (mbǔlto) adv calculado Dá tai tsu̱
ra alfafa mbulto pa mä ndämfri. Compré
un poco de alfalfa calculada para mis reses.
Sinón. nto̱tsetho
mbuxa (mbǔxa) vi 1. inflarse, hincharse
Nubu̱ dá pisti ra ju̱i ko mä ne, bi
mbuxa. Cuando le eché aire al globo con
mi boca se infló.
2. ampollarse (piel) Nubu̱ ndí xeti na
173
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ra otsi ko ra bu̱hu̱, bi mbuxa na mä
ñäye̱. Cuando estaba escarbando un
hoyo con la barreta se me ampolló un
dedo.
mbu̱ (mbu̱) [f. sec. de bu̱ ] 1. soplar (aire)
2. zumbar
mbu̱gu (mbǔ̱gu) adj rapado
mbu̱ni (mbú̱ni) 1. vi rezumbar Ya tsanza,
ya hnyaxbo̱jä, ya gäni, ya giue, ra ndähi,
ha mära ya to̱te, di mbu̱ni. Los carros,
los aviones, los jicotes, las moscas, el aire y
otras cosas rezumban.
2. s zumbido Nto̱de rá mbu̱ni ra
ndähi ha ra ñäntho̱. Se oye el zumbido
del aire en la cumbre de la montaña.
Sinón. bu̱
mbu̱ntsi (mbú̱ntsi) 1. v rec espantarse
Mänxui bi mbu̱ntsi ya yo ha ra nguñyo,
ua ja te bi hyandi. Anoche se espantó el
ganado menor en el corral; ha de ser que
vieron algo.
2. s guerra Tenä ge nu mi nja ra
mbu̱ntsi, ya jäi mi ähä ha ra
mbonthi. Dicen que durante la guerra la
gente dormía en el monte.
mbu̱ñä (mbú̱ñä, mbǔ̱ñä) adj 1. achatado
Nunä ra bu̱hu̱ ya ra mbu̱ñä, ya bi thege
rá ntsä. Esta barreta ya está achatada; ya
se le acabó la punta.
2. romo Bi gohi ra mbu̱ñä nunä ra juai;
bi dotsi rá ntsä. Quedó romo este
cuchillo; se le quebró la punta.
Variante mu̱ñä Sinón. doñä
mbu̱ñä lapi lápiz mocho
mbu̱ñä nthetsi barreno romo, barreno
chato
mbu̱rru̱ (mbǔ̱rru̱ ) s mayate Ya mbu̱rru̱ bí
ehe de ha ra foyo. Los mayates vienen en
el estiércol. Sinón. xägri
mbu̱tsi (mbǔ̱tsi) s topil (ayudante del juez
auxiliar) Bi thogi ra mbu̱tsi pa bi mä ge
ja dä ma gatho ya jäi ha na ra hmuntsi.
Pasó el topil a avisar que todas las personas
deben asistir a una reunión. Sinón. nzu̱thuí,
barista Véase bu̱tsi
mbu̱xmu̱i (mbu̱xmu̱i) s rugido del
estómago
me (me) s madre, nana Sinón. nänä
me (mé) s tejedor, tejedora Ra me
penzä, xi mähotho ya ro̱zä hoki. La
megi
tejedora de costales hace unos costales muy
bonitos. Véase pe
menzä s tejedor de costal
metande s tejedor de mecapal
mexyo s tejedor de cobija
me, me- (mě) s 1. originario, vecino
Nuga drá me Mäbo̱za, ja yá menguni mä
dada. Yo soy originario y vecino de
Zimapán; de allá son mis padres.
2. dueño Vocal nasal: më Sinón. mengu
Véase meni, mengu
mede̱nda dueño de la tienda
mehai dueño de la tierra
meMända capitalino, persona del país
de México
me (mě) adj 1. duro Xi ra me nuni ra za
pa dä so̱ke. Está muy duro aquel palo para
que lo rajen.
2. espeso Xi ra mu̱ntsi ra dehe ata xá
me. Está muy turbia el agua, hasta está
espesa.
medänthi (medä́nthi) s reata resistente (de
lazar) Ko ra medänthi dá hu̱tsi na ra
fani. Lazé un caballo con la reata de lazar
resistente.
mede (méde) s gallo Sinón. boxi, menjä
Véase pede
mede̱nda dueño de la tienda Véase me-,
de̱nda
medi [variante de me̱di] empedernecerse
mediko s médico Sinón. ñete
medinthäti (mědínthäti) s casados
legalmente, casados civilmente Ya
medinthäti mäna ja hänja di matsi ra
tsu̱tbi. Los casados legalmente gozan de
todos los derechos que concede la ley. Véase
nthäti
medo (médo) s piedra dura Ha mä hai
hingi tu ra hai, rata ra medo. Mi terreno
no tiene tierra; es pura piedra dura.
Sinón. mesto Véase me, do
mefri (měfri) s dueño del caballo Xä
ñekua ra mefri pa gi ñäse̱ui bu̱ gí ne gi
tamba ra fani. Aquí viene el dueño del
caballo para que hables sólo con él; a ver si
le quieres comprar el caballo.
Variante mefani Véase me, fani
megi (mégi) vi endurecerse Habu̱ ntuni
ra hai, ogi ho̱te ya mboni pa hinda megi
ra hai. No metas a los animales en la tierra
megi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
donde han regado para que no se endurezca
la tierra. Véase me
megi s templadura
mehai (méhai, mehai) s tierra dura
Mäthoni gi ñuni ra hai pa dä tuki, nuga
hin dí fu̱xka ya mehai. Es necesario que
riegues la tierra para que se ablande. Yo no
barbecho tierras duras. Véase me, hai
mehyo (méhyo) s riñón Ya jäi ko
ndunthi ra be̱fi di hñeni yá mehyo. Las
personas se enferman de los riñones por el
exceso de trabajo. Vocal nasal: mëhyo
Variantes mehño, hmehño, menhyo
mejua (mějua) s 1. conejo mediano (no
desarrollado) Ha ra mbonthi yo ya
mejua; hingyä dängi. En el monte hay
conejos medianos; no son grandes.
2. dueño de conejos Mä ga tai ra ya jua,
xähmä bu̱i ya mejua. Voy a comprar
unos conejos; quizá estén los dueños de los
conejos. Sinón. 1: metajua Véase jua
mekjä (mékjä) s tuna empedernida (reg.),
que no madura Ngubu̱ ya kähä hintsu̱
gepu̱ , rata ya mekjä. Como que las tunas
no están muy buenas, son puras tunas
empedernidas. Variante mejä
Sinón. ndokjä, ndodi kähä, medi kä́hä
Véase me, kähä
mekjä (měkjä) s madrina Variante mejä
Véase me, Ahuä
̌ ) s hormiga tropero
mekoxäju̱ (mékoxäju̱
Véase xäju̱
memäti (měmäti) s 1. rico Nuni ra ño̱ho̱
go ra memäti nuua ha ra hnini. Aquel
hombre es el único rico en este pueblo.
2. acaudalado, dueño Ra memäti xi jabi
ñhai, ha nehe ya mboni. El acaudalado
es dueño de grandes extensiones de
terrenos, y también de animales. Véase
meni, me̱ti
memtse [Variante de metabo̱tse]
canastero
meMxei (měmxei) s originario de
Tasquillo Ya meMxei xi pe̱tsi ya mboza
ga de̱mza. Los habitantes de Tasquillo
tienen nogaleras. Variante memnxei Véase
meni, Mäxei
meMända (měmä́nda) s 1. capitalino
Tata je̱ya e̱ tso̱ngagi na ra meMända.
Cada año viene a visitarme un capitalino.
174
2. persona del país de México
Variante meMonda Véase meni, Monda
memi (mémi) vt 1. prensar Xata memi
ra jäki nju̱ni ha ra nju̱hmi gexo. Prensa
bien la cuajada molida en el molde de
queso.
2. apachurrar Xata memi rá ñäxu ra
keñä ko ra za pa hinda ma. Apachurra
bien la cabeza de la víbora con el palo
para que no se vaya.
3. aplanar Ra bo̱jä hyokñu xati memi
ra ñu pa dä mo̱ni. La máquina aplana
bien el camino para emparejarlo. Act.
indet. hmemi Sinón. 1: du̱ti; 2: tomi
memi (mémi) s mundo, montón
(billetes, tortillas, etc.) Na memi ya bini
ja ha rá dedo. Tiene un mundo de
espinas en su dedo.
mende̱nda (měndě̱nda) s dueño de la
tienda Ra mende̱nda honi na ra
mande̱nda. El dueño de la tienda busca un
dependiente. Variante mede̱nda Véase
meni, de̱nda
mendumu̱i (měndumu̱i) s doliente Ha ra
zi animä mi joo ra nhyandi, xi ho̱nse̱ ya
mendumu̱i. Casi nadie acompañaba al
cadáver, estaban solos los dolientes. Véase
meni, dumu̱i
mengi [Forma secundaria de pengi] regresar
mengu (měngu) s 1. dueño de la casa,
casero Nuu̱ ya jäi bu̱pu̱, hingya
mengu; nuu̱ ngu ya nsungu. Esas
personas que viven ahí no son los dueños
de la casa; son como encargados. Dí ne
ga adi nse̱ki ga pati mä nze̱di, pe joo
ya mengu. Quiero pedir permiso para
calentar mi itacate, pero no están los
caseros.
2. originario, vecino Yobu̱ ra ya nzo̱ho̱
ga jäi, hindí pädi habu̱ ya mengu. Por
ahí andan unos forasteros, que no sé de
dónde son originarios.
3. familiar, pariente Dí ne mä ga tso̱nga
mä mengu bí bu̱i ha mä hai. Quiero ir
a visitar a mis familiares que están en mi
pueblo.
4. marido Nuni ra be̱hñä neki bätsi, ya
bu̱i rá mengu. Aquella mujer que se ve
joven ya tiene marido.
5. querida, concubina Nuni ra be̱hñä xä
mani, rá mengu mä ku. Aquella mujer
175
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
que va ahí es la querida de mi hermano.
Sinón. me, meni; njaui Véase meni, ngu
meni (meni) 1. s pariente Nuga hinga
mede mä meni bu̱i, xi di ndunthi. Son
incontables los parientes que tengo; son
muchísimos.
2. dueño Vocal nasal: mëni Sinón. jäi
meni (meni) s lavandera Xika meni peni
ha ya mpeni; otho habu̱ ga mpeñhu̱ . Hay
muchas lavanderas usando los lavaderos; no
hay lugar para que lavemos.
mengadäxyo lavandera de cobijas
mengadutu lavandera de ropa
mengamanti lavandera de pañal
mengaxiyo lavandera de lana
meni [Forma secundaria de peni] lavar Ra
meni bi meni ndunthi ya dutu. La
lavandera lavó mucha ropa.
menijä (měníjä) s 1. miembro de una
iglesia, perteneciente a una iglesia Gatho
nuya ya jäi xä maua, ya menijä nunä
jaua. Todas estas personas que van aquí
pertenecen a la iglesia que está aquí.
2. dueño de templo Pe̱tsi ga ñanihu̱
too ya menijä. Tenemos que investigar
quiénes son los dueños del templo. Véase
meni, nijä
menjä [Variante de menjä] gallo
menthi (měnthi) vt comer (muestra de
respeto al interlocutor) Xipi ya ñuni dä
menthi yá hñuni pa ga umfu̱ mäna. Di a
los que comen que se coman su comida para
servirles más. Sinón. zi, tsi
menthi (měnthi) adv 1. con dificultad Mä
tsu̱di dí pa, menthi yo ko ra hnoho. El
puerco que vendo camina con dificultad por
la gordura.
2. con trabajo Xi yabu̱ ra ñu stá ño;
menthi dá tso̱ho̱ ko ra nzabi. Está muy
largo el camino que he andado; con
trabajo llegué aquí por el cansancio.
3. de milagro Ra bo̱jä ndujäi, stí ehe bi
mpu̱ntsi; menthi dá pongi hindá tu. La
flecha donde venía se volcó, de milagro
me escapé de la muerte. Sinón. hñäjuä
menxi (ménxi) s lavandera de ixtle Véase
peni, jo̱nxähi
menjä (ménjä) s gallo Heke nuu̱ ya
menjä di tuhni. Aparta a esos gallos que
se están peleando. Variante menjä
Sinón. boxi, mede, tamfo̱
mesto
menxu (měnxu) s dueño de la hija (reg.:
padre o madre o tutor) Ja ra nthanthyä ha
ra tsu̱tfi, ha nuä ra menxu xi di nkue̱.
Hay un careo en la presidencia, y la que es
dueña de la hija está muy enojada.
Sinón. metixu Véase meni, tixu
menzä [Variante de mero̱zä] tejedora de
costal
meñä (méñä) adj estúpido, torpe Mä
xampäte, xi ra meñä, hingi ne dä bädi
nuä tuti ha ra ngusadi. Mi alumno es
muy estúpido; no quiere aprender lo que le
enseñan en la escuela. Véase me, ñä
ndameñä desobediente
meño (méño) s medio real (que equivale a
seis centavos) Mayabu̱ ra de̱thä mi mui
meño. Hace mucho tiempo el maíz valía
medio real.
meñobo̱tse (méñóbo̱tse) s chiquihuite
(canasta grande sin asas, de capacidad de seis
cuartillos de maíz ya en tortilla) Mä ga hätsi
na meñobotse ra hme dí tu. Voy a llevar
un chiquihuite de tortillas que debo. Véase
bo̱tse
mepya (měpya) vt 1. aprender (de
memoria) Tixu, xi dä mepya nuä bi utai
ra xahnäte ha ra ngusadi. Hija, apréndate
bien lo que te enseña el profesor en la
escuela.
2. grabar (en la mente) Nuä ra thuhu dá
o̱de bi thuti, bestho dá mepya. La
canción aquella que oí, luego se me
grabó.
3. recordar, tener presente Ya pe̱tsi ya
je̱ya stá ekua, teske tobye̱ ga mepya ra
ñu. Ya hace varios años que vine por
acá; quizá recuerde todavía el camino.
Sinón. beni
merhma (měrhma) vt mermar
Sinón. mo̱te
mero̱zä (mero̱zä) s tejedor de costal Ya
bo̱jä thenga thehñä xi bu̱i yá mero̱zä.
Los carros transportadores de carbón tienen
sus tejedores de costales. Variante meño̱za
Véase pe, ro̱zä
meso (méso) s mesón Sinón. oxi
mesto (mésto) s piedra dura Ja ra ya
mesto, xi ra hñei dä tätsi. Hay unas
piedras muy duras, difíciles de labrar.
Sinón. medo Véase me, xito
meta
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
meta (méta) s metal Ngehni tsu̱
Nxamado thogi ra nju̱nbo̱jä tutsi ra
meta. Adelantito de Huichapan pasa el tren
que transporta el metal. Sinón. hue̱sto
metaxo̱ni (mětáxó̱ni) vt activar
metabo̱tse (metábo̱tse) s canastero,
tejedor de canastas Variante memtse Véase
pete
metafani (mětáfáni) s caballo de baja
estatura, caballo chaparro Dí tai na ra
fani, pe tsu̱ dra dängi, bakagi na ra
metafani. Compro un caballo de regular
estatura, me venden uno de baja estatura.
Variante mefri Véase meti, fani
metajua (mětájua) s conejo mediano no
desarrollado
metande s tejedor de mecapal, coyunda
Véase me
metaxo̱ni (mětáxó̱ni) s cántaro resistente
mete (mete) s tejedor Véase pete
metangu̱ti tejedor de ceñidor
metanthiti tejedor de aventador
metaxifi tejedor de petate
meti (měti) vi quedar chaparro, estar de
baja estatura Ya ndäpo pa hinda bo̱stho,
dä the̱tsua yá ñäni ya roho pa dä meti.
A las plantas para que no suban alto, se les
corta la punta de los retoños para que
queden chaparras. Vocal nasal: mëti
Sinón. tu̱ki
metixu (mětixu) s dueño de la hija (padre
o madre o tutor) Véase meni
meto̱ho̱ (měto̱ho̱) s 1. persona que vive en
el cerro
2. demonio adueñado de un cerro Véase
meni, to̱ho̱
methe (methe) s 1. agua espesa Ra tsu̱di,
gi umba tsu̱ ra methe ga ju̱ni. Dale un
poco de agua espesa de masa al puerco.
2. agua turbia Ha ra däthe yo ra methe,
jabu̱ ha xä uäi. En el río hay agua
turbia; ha de haber un lugar en que ha
llovido. Sinón. mu̱ntsdehe, tsothe Véase
me, dehe
metsi (metsi) s 1. muchacho Yobu̱ na ra
metsi theska mä tixu. Por ahí anda un
muchacho rondando a mi hija.
2. joven Nuni ra metsi ra hoga gäti.
Aquel joven es buen pintor.
3. hijo Nuä mä metsi xä ma ra be̱fi, ha
hinxa yopki. Mi hijo se ha ido a
176
trabajar, y no me ha escrito. Sinón. 1 y 2:
tsu̱ntu̱; 3: tu̱
metsogi (mětsógi) s dueño de lo dejado,
heredero Véase meni, tsogi
Mexa (Měxa) La Mesa (ranchería de
Cardonal) Mä xampäte dí pe̱hni ha ra
ngusadi ni Mexa. Mando mis estudiantes a
la escuela de La Mesa.
mexa (měxa) s 1. mesa Mä ga manda na
ra mexa dra dängi. Voy a mandar a hacer
una mesa, pero que sea grande.
2. meseta (parte alta de una montaña donde
hay una parte plana) Ha ra mexa ja na
ra mboza ga tu̱di. En la meseta hay un
bosque de ocote. Sinón. 2: batha
mexa ñäi (měxa ñäi) s zorrillo, mofeta
(animal)
mexkodo (měxkǒdo) s 1. molleja Mbo rá
mexkodo ra o̱ni xä yu̱ rata ya do. Dentro
de la molleja de las gallinas hay puras
piedras.
2. reloj ¿Teñora mänga ha ri
mexkodo? ¿Qué hora marca tu reloj?
Sinón. 2: relo
mexni (méxni) s 1. cántaro mediano Ra
mexni, maske ra tu̱ki, pe di ñe̱mbi ngu
hñäto te̱ni. Al cántaro mediano, aunque
sea chico, le caben como ocho litros.
2. cántaro resistente Sinón. metaxo̱ni
Véase meti, xo̱ni
mexye̱ (méxye̱) s guau (hierba que al estar
en contacto con la persona hace que le broten
ronchas) Ra mexye̱ xi ja ndunthi ha rá
ñänga däthe. Hay mucho guau por la orilla
del río. Variante mexe̱
mexe (méxe) s araña Jau̱ ya mexe, xi ja
yá dehe thote. Hay arañas que son muy
venenosas. Variante mexe
mexyo (mexyo) s tejedor de cobijas Véase
me, xiyo
meya (měya) vt señalar Ya xä thutsua
mäna ra hmeya mä mboni dá meya. Ya
le han puesto otra señal a mis animales que
señalé. Act. indet. hmeya Sinón. señä,
hmeya
meyo (méyo) s 1. cabrío, caprino Ra
je̱yabye̱ xä mu̱xki ndunthi ya tu̱nxi, pe
gatho ya meyo. Este año han nacido
muchos chivitos, pero todos son cabritos.
2. puerco macho Stá beni ga tai na yoti
ya tu̱tsu̱di, pe na ra nxu ha na ra
177
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
meyo. He pensado comprar un par de
marranitos, pero quiero hembra y macho.
Sinón. ta
meza (méza) s madera maciza Véase me,
za
mezu̱ (mezu̱) s tlacuache no bien desarrollado Bu̱u̱ ya däzu̱ ya dängi ha bu̱ ya
mezu̱ hinxa te. Hay tlacuaches grandes, y
hay medianos, no desarrollados. Véase
meti, däzu̱
mejä (mějä) s madrina Nuni ra be̱hñä
mä mäne, ngeä rá mejä mä tixu.
Aquella mujer es mi comadre porque es
madrina de mi hija. Variante mejä
metho̱ (mětho̱) s 1. persona que vive en
los cerros Ya pa ga tai tso̱ho̱ ndunthi ya
metho̱ di hä te pa. En los días de
comercio llegan muchas personas de los
cerros trayendo algo para vender.
2. demonio adueñado de un cerro Ha feni
dä thetsi ra to̱ho̱ pa dä thogi ra
ñuthe, ra metho̱ adi ya handu. Donde
piensan perforar el cerro para que pase el
canal, el demonio adueñado del cerro pide
víctimas. Variante meto̱ho̱ Sinón. 1:
yomtha Véase meni, to̱ho̱
me̱ (mé̱) s cazador Ra mixi ra me̱ banjua
ha ra me̱ dängu. El gato es cazador de
conejos y de ratones. Véase pe̱
me̱däzu̱ (mé̱däzu̱) s tlacuachero (reg.),
persona que caza tlacuaches Ya me̱däzu̱
yo ga nxui nubu̱ di yoti ra zänä. Los
tlacuacheros andan de noche cuando
alumbra la luna.
me̱di (me̱di) vi empedernirse, no
desarrollarse bien Nubye̱ himbi hogi xá
ñho ya pe̱ni, bi me̱di ko ya ndo. Ahora no
salió buena la fruta, quedó empedernida por
el granizo. Variante medi
me̱dikähä (me̱dikä́hä) tuna empedernida
Nubye̱ rata ya me̱di kähä, ni xi hingi u.
Ahora hay pura tuna empedernida; no están
dulces. Variante medikähä
me̱fantho̱ (mé̱fantho̱) s venadero, cazador
de venado Variante me̱fantho̱
me̱fi [Forma secundaria de pe̱fi] servir,
trabajar
¡te dä me̱ä! es inútil, es inservible
¡te dä me̱i! eres inútil
¡te dä me̱ki! soy inútil
me̱mda
me̱fi (me̱fi) s 1. peón Ya bi zo̱ho̱ ya me̱fi,
umba yá nzimaxudi pa dä ma yá be̱fi.
Ya llegaron los peones; dales de desayunar
para que se vayan a su trabajo.
2. trabajador Na mä tu̱ xi xä bo̱ni ra
me̱fi. Uno de mis hijos ha resultado muy
trabajador.
3. animal que sabe trabajar Mä ga ue̱ihu̱
ra doro ko ra boi ya ra me̱fi. Vamos a
uncir el toro con el buey que ya sabe
trabajar.
me̱mäpa s jornalero
me̱znä s persona que trabaja por mes
me̱gi [Forma secundaria de pe̱gi] acostar
me̱gi (mé̱gi) adj exagerado
ra me̱gi pa calor fuerte
Me̱gui (Mé̱gǔui) El Megui (un pueblo al norte
de Ixmiquilpan, a un lado del cerro Juárez,
perteneciente al Mpio. de Zimapán) Ja na ra
po̱blo ra hu Me̱gui ha xi hyoya ya zi jäi.
Hay un pueblo que se llama El Megui donde
las gentes son muy pobres.
me̱huä (mé̱huä) s pescador Ndu ra Tasio
yabu̱ mrá me̱huä ko na ra ronjua. El
difunto Anastasio era pescador; pescaba con
un ayate. Sinón. ngu̱huä
me̱hyu̱za (mé̱hyǔ̱za) s flautista Nzohni ra
me̱hyu̱za ko ra me̱bixfani dä thogi dä
ñuni. Háblale al flautista y al que toca el
tamboril, para que pasen a comer.
Sinón. me̱thu̱za Véase pe̱i, thu̱za
me̱jua (mé̱jua) s conejero, cazador de
conejos
me̱ki [Forma secundaria de fe̱ki] tumbar
me̱kyä (me̱kyä) s alcaudón, verdugo,
pegareborda (pájaro) Ra me̱kyä ho mära
ya tsintsu̱ ne ho̱nse̱ yá bo̱yo tsipabi. El
alcaudón mata a otros pájaros, y solamente
les come los sesos.
me̱mäpa (me̱mäpa) s jornalero Ra
me̱mapa nso̱ka ra be̱mäpa di ñuni. El
jornalero sólo se mantiene de su jornal.
Véase me̱fi, pa
me̱mi (me̱mi) 1. s laderoso
2. vi ladearse (terreno)
me̱mnä (mé̱mnä) s cazador de ardillas
Véase minä
me̱mda (mé̱mda) s músico Mähotho
pe̱mda ya me̱mda xká zohni. Tocan muy
bien los músicos que has contratado.
Variante me̱mnda Véase pe̱i, bida
me̱myo
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
me̱myo (mé̱myo) s cazador de coyotes
Variante me̱ño Véase minyo
me̱ne (mě̱ne) s pico torcido, boca torcida
Véase me̱mi, ne
me̱ngi [Forma secundaria de pe̱ngi]
pandearse
me̱ngua (mě̱ngua) s pie ladeado Bu̱i ra
ya jäi ya me̱ngua, neti mänkahmi, ha
pe̱ngi yá ze̱sthi. Hay personas que tienen
el pie ladeado; pisan de lado, y así se ladean
los zapatos. Véase me̱mi, ua
me̱ngua no̱ndo burro de pata chueca
me̱ngua o̱ni (mě̱ngua ó̱ni) gallina de pata
chueca Nuu̱ ra mä me̱ngua o̱ni yobu̱, bi
njabu̱ yá ua, ngeä myá tsanitho nu ño
ra panthi, hänge bi jabu̱. Por ahí andan
mis gallinas de patas chuecas; les sucedió
eso porque cuando eran chicas hubo aire
caliente que se las enchuecó.
me̱ntsi [Forma secundaria de pe̱ntsi]
desbordarse
me̱nxu̱ni (mé̱nxu̱ni) s cazador de águilas
Mäxudi nihi xä thogi ra ya me̱nxu̱ni, di
ne ra däthe. En la mañana temprano
pasaron unos cazadores de águilas siguiendo
el río. Sinón. me̱, nxu̱ni
me̱ñäi (mé̱ñäi) s cazador de zorrillos
me̱ñoi (mé̱ñoi) s cazador de ratones
me̱ñye̱ (mě̱ñye̱) vi quedar con la mano
chueca Dende dá kuenti na mä ye̱ bi
me̱ñye̱. Desde que se me desvió una mano,
se me quedó chueca. Véase me̱ni, ye̱
me̱pate (me̱páte) s 1. criada Mä tixu bí
mpe̱fi Monda ga me̱pate ha ya ngu. Mi
hija está trabajando de criada en las casas en
México.
2. sirviente (reg.; que contribuye con maíz
para una fiesta) Ya me̱pate de ra ngo ya
di ñu̱ta de̱thä pa ya hme. Los sirvientes
de la fiesta ya están entregando el maíz
para las tortillas. Véase pe̱pi, -te
me̱sefi (mé̱séfi) s panalero (que busca
panal)
me̱shnä (me̱shnä) s el que trabaja por mes
Bu̱i ndunthi ya me̱tsmboni honi ya me̱fi
ga me̱shnä. Hay muchos dueños de
animales que contratan peones para que
trabajen por mes. Variante me̱snä Véase
me̱fi, zänä
me̱stä (me̱stä) s nopal empedernido, no
bien desarrollado Ha ra mbostä otho ya
178
xätä mähotho; rata ya me̱stä. En la
nopalera no hay nopales bonitos; hay puros
nopales empedernidos. Véase me̱di, xätä
me̱stekei (mě̱stékei) 1. s persona
respetuosa Habu̱raza bu̱i ya jäi ya
me̱stekei, ha nehe ya nduste. Por
dondequiera hay personas respetuosas, y
también las hay malvadas.
2. vi ser amistoso Mäthoni dä
me̱stekei na kon gatho ya jäi. Es
necesario ser amistoso con todas las
personas. Sinón. hojäi, ñekei Véase
pe̱tsi, tekei
me̱taba (mě̱tába) 1. s mendigo de leche,
pedigueña de leche Yobu̱ na ra be̱hñä ra
me̱taba dä tede ra bätsi, ngeä hingi po
rá ba. Anda una mujer pedigueña de leche
para criar a su hijo, porque sus pechos no
producen leche.
2. vi pedir leche seguido (para criar a un
bebé) Véase me̱ti, ba
me̱tate (me̱táte) s imitador Ra me̱tate
tembi nuä fe̱ti nuä pe̱fi mäna. Al
imitador le dicen que arremeda lo que hace
otro. Véase fe̱tate
me̱te (mé̱te) s cazador (animal que caza)
Bu̱i ra mä tsatyo, pe xi ya me̱te pa ra
fantho̱. Tengo unos perros muy buenos
cazadores de venados. Véase me, -te
me̱ti (mě̱ti) s mendigo, limosnero Xi
habu̱ raza bu̱i ya me̱ti, ri nte ra be̱ti. Por
dondequiera hay mendigos que viven
pidiendo. Véase pe̱ti
me̱ti (mé̱ti) s 1. propiedad de Nuu̱ ya
mpe̱fi jabu̱, go yá me̱ti ra ya jäi e̱ bi zogi
mände. Las herramientas que están ahí son
propiedad de unas personas que vinieron a
dejarlas ayer.
2. contenedor, envoltorio Nuä ra nto
go rá me̱ti nunä ra ñethi. Esa caja es el
envoltorio de esta medicina. Sinón. 1:
ue̱nda; 2: nto
jame̱ti vt apropiar, adueñarse de
me̱ti [Forma secundaria de fe̱ti] varear
me̱thu̱za (mé̱thǔ̱za) s flautista
Sinón. me̱hyu̱za Véase pe̱i, thu̱za
me̱tsathä (mé̱tsáthä) s cazador de tejones
Tenä ge ra tsathä go geä tsi ya o̱ni,
hänge xä thogi ra ya me̱tsathä. Dicen
que el tejón es el que come las gallinas; por
179
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
eso han pasado unos cazadores de tejones.
Véase me̱, tsathä
me̱tsjamädi (mě̱tsjámädi) s persona
agradecida Raya jäi mä xi dra fatsi,
otho yá jamädi; ha bu̱u̱ ya me̱tsjamädi.
Algunas personas son malagradecidas
aunque se les ayude, y otras son muy
agradecidas. Véase pe̱tsi, jamädi
me̱tsintsu̱ (mé̱tsǐntsu̱) s pajarero,
cazador de pájaros
me̱ui [Forma secundaria de pe̱ui] ir (con
alguien; dual) Ha gí handi ga me̱, pa ga
häxhu̱ te ga tsihu̱. ¿Piensas irte conmigo?,
para que llevemos qué comer. Variante me̱
ga me̱ui me voy contigo
ga me̱be me voy con alguien (dual
exclusivo)
me̱xandähi (me̱xándä́hi) s lugar airoso
(donde hace mucho aire) Stá huxa mä ngu
ha na ra ndäntsi; xi ra me̱xandähi. He
construido mi casa en una parte alta que es
un lugar airoso. Sinón. huindähi Véase
fe̱tsi, ndähi
me̱xfani (mé̱xfǎni) s tamborilero Ra
me̱xfani ko ra me̱thu̱za thotsi dä ñuni.
Pasa al tamborilero y al flautista a comer.
Véase pe̱i, bixfani
me̱znä s persona que trabaja por mes Véase
me̱fi
me̱ä (me̱ä) adj inútil, inservible Véase
pe̱fi
me̱sbojä [Variante de me̱tsabojä] tesorero
me̱ti [Forma secundaria de pe̱ti] abofetear;
rasguñar
me̱tsabojä s banco, alcancía
Variantes me̱sbojä, be̱sbojä Véase pe̱tsi,
bojä
me̱tsi (mě̱tsi) s ahorrador Nuni ra ño̱ho̱,
xi ra me̱tsi, hingi tsontho rá bojä. Aquel
hombre es muy ahorrador; no malgasta su
dinero.
me̱tsi [Forma secundaria de pe̱tsi] guardar
mfada (mfáda) 1. s fastidio Mäthoni gi
yoni ra nte̱i, ngeä tsu̱di rá mfada ya boi
dä mai. Es necesario que eches a andar la
yunta, porque se fastidian los bueyes de
estar parados.
2. s desesperación Ya bi zu̱kagi ra
mfada dí to̱mi ra flecha. Ya me
desesperé de estar esperando el autobús.
3. vt molestar Bu̱ gi mfada ra tsatyo
mfädi
dä zaäi. Si molestas al perro, te
muerde.
4. vt insistir Na ra mpädi di mfadagi
ga papabi mä fani. Un amigo me insiste
en que le venda mi caballo. [Esp.:
enfadar] Sinón. 1: mbo̱kua̱; 3 y 4: xuhña
mfadi (mfádi) vi ser encarcelado Rá tu̱
mä zi mbane bi mfadi dende mänonxi. El
hijo de mi compadre fue encarcelado desde
el lunes. Véase fadi
mfani [Forma secundaria de fani] derramarse
mfantañä (mfántáñä) v rec darse
cabezazos, darse topetadas Véase fanti, ñä
mfanti (mfánti) 1. s golpe Xada fanti ra
do; gí ne ko na ra mfanti gi tehmi.
Golpea con fuerza la piedra; tú quieres que
con un golpe la quiebres.
2. v rec rozarse (el uno con el otro)
Thäti ya nsitä ba pa hinda mfanti
mäñä ra tsanza. Amarra los botes de
leche para que no se estén rozando encima
del carro. Sinón. mfati Véase fanti
mfaste [Forma secundaria de faste] ayudar
mfatañä (mfǎtáñä) vi darse cabezazos,
darse topetadas Véase fati, ñä
mfati (mfǎti) v rec 1. golpearse
2. chocarse
3. faltar al respeto Ya mbane himri
mfati, nubye̱ hä. Los compadres que no
se faltaban al respeto antes, ahora sí.
Sinón. mfanti Véase fati
mfatsi [participio de fatsi] colado
mfatsi (mfátsi) s 1. ayuda Mä ga uni mä
mfatsi habu̱ mäthoni. Voy a prestar
ayuda donde se necesite.
2. ayudante Joo mä mfatsi, hänge
hingi hñeki ra be̱fi. No tengo ayudante;
por eso no avanza el trabajo. Véase fatsi
mfaxabe̱fi (mfáxábe̱fi) s trabajo de ayuda
mutua, trabajo colectivo
Variante mfaxbe̱fi Véase mfatsi, be̱fi
mfatsi (mfátsi) v rec ayudarse, agruparse
(en alguna actividad) Ndunthi ya jäi di
mfatsi ha ra be̱fi pa mäntä dä uadi.
Muchas personas se agrupan en algún
trabajo para terminarlo pronto. Véase fatsi
mfädi (mfä̌di) s 1. estudio Ya jäi too xä
zo̱xa rá mfädi, geu̱ pe̱tsi na ra zi hoga
be̱fi. Las personas que han cursado
estudios superiores son las que tienen buen
empleo.
mfe
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. sabiduría Bu̱u̱ ya jäi ntse̱di ja yá
mfädi, ha xi ndunthi di muhuíu̱. Hay
personas que han adquirido mucha
sabiduría, y esas personas son muy
necesarias.
3. conocimiento Ndunthi ya jäi pa xä
zo̱xa ra mfädi, xä yo̱te ndunthi ra
tse̱di. Muchas personas que han
alcanzado el conocimiento, lo han logrado
con mucho esfuerzo.
4. oficio Nuni ra ño̱ho̱ pädi ndunthi ya
mfädi. Aquel hombre sabe muchos
oficios. Sinón. 1: nsadi; 2 y 3: mbähmyä;
4: be̱fi Véase pädi
mfe (mfe) s robo Vocal nasal: mfë Véase
pe
mfege (mfége) s 1. gotera Habu̱ ra za ja
ya mfege ha rá njätsi mä ngu. Por
dondequiera hay goteras en el techo de mi
casa.
2. rotura Pe̱tsi na ra mfege mä
botansei. Tiene una rotura mi bota de
pulque. Véase fege
mfeni (mfěni) s 1. mente, pensamiento
Ngu dí tsa tsabi mä mfeni ko ra be̱fi.
Como que siento turbada la mente por el
trabajo.
2. intención Ra jäiä, ngu dí handi
naño rá mfeni. A esa persona como que
la veo con extraña intención.
3. pensamiento (en una persona querida que
está ausente) Ra bätsi hingi tsaya ra
tsoni, po ra mfeni de rá nänä joo. El
niño no para de llorar, por el pensamiento
de que su mamá no está. Véase beni
be̱mfeni s persona que hace cosas sin
pensar si están bien o no
e̱nta ra mfeni no se le olvida
beni rá mfeni piensa casarse
hñuxamfeni s persona mal pensada
(reg.)
hoga mfeni buen pensamiento, buena
idea
nimfeni s persona inteligente
nipa rá mfeni lo aconseja, lo orienta
otho rá mfeni no piensa
pata rá mfeni varía en sus
pensamientos
pe̱tsa rá mfeni sabe, conoce
tsoka rá mfeni se enloquece, se
trastorna
180
tsomfeni s mal pensamiento
u̱ rá mfeni está resentido
yo rá mfeni tiene compasión; medita
mfeni (mféni) vi palpitar Ra nthe̱ni dí
pe̱tsi dí tsa di mfeni, nzäge mä dä mo.
La cortada que tengo me palpita, tal vez va a
infectarse. Sinón. ntu̱ni, ku̱ti, munza
mfetse (mfétse) s 1. tropezón Ha ra ñu
stá ñohe xi ja ya mfetse. En el camino
que hemos recorrido hay muchos
tropezones.
2. tope Habu̱ ja ya mfetse, nzäntho ha
rá nthandi ya ngusadi. Siempre hay
topes frente a las escuelas.
3. obstáculo Mä xi hingra nehu̱ ya
mfetse, nzäntho ja. Aunque no
querramos, siempre tenemos obstáculos.
4. escollo Mahyoni gi yohu̱ mäntsuni,
ngeä ja ya mfetse ha ra ñu, hingi neki
ko ra dehe. Necesitas manejar con
precaución porque hay escollos cubiertos
de agua en el camino. Sinón. 4: ntho̱tse
Véase fetse
mfetse (mfétse) vi 1. equivocarse Nuga xi
nzäntho drí mfetse, hindrí nzäitho. Yo
seguido me equivoco; todavía no me
acostumbro.
2. tropezarse Ra bätsi jagetuu̱ dri
mfetse ko ya do. El niño seguido se
tropieza con las piedras.
3. fracasar (en lo moral) Nuni ra nxutsi
ya xä mfetse, zi ra mu̱di bätsi. Aquella
chamaca ha fracasado; ya trae el primer
niño. Sinón. 1: hño Véase fetse
mfe̱i (mfe̱i) s 1. tunda Ra bätsi bi zi ya
mfe̱i ko na ra tsu̱to, ngea ra tsoyo̱de.
El niño recibió una tunda con una vara por
desobediente.
2. golpiza Nuni ra be̱hñä nzäntho
tumba ya mfe̱i, ngeä ra gunte̱i rá
däme. A aquella mujer siempre le dan
golpizas, porque su marido es celoso.
Sinón. mpami, me̱i, nsäki
mfe̱mi s azotón Véase fe̱mi
mfe̱ni (mfé̱ni) vi columpiar (frutas pendidas
de las matas y movidas por el viento) Ya
tsani bí zu̱di mäña ya bai bí mfe̱ni ko ra
ndähi bí hmäni. Los aguacates que cuelgan
arriba, en las matas, se columpian por el aire
que los mueve. Sinón. mpe̱mbo, mfu̱ni
Véase fe̱ni
181
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mfe̱tate (mfe̱táte) s acción de arremedar
mfe̱ti (mfe̱ti) s vareada
mfe̱ti (mfé̱ti) 1. s aleteada Ya o̱ni di
hñeni, nso̱ka na hängu mfe̱ti dä uni, ha
dä dagi dä du. Las gallinas enfermas dan
unas cuantas aleteadas, y caen muertas.
2. s pajuelazo, azote Ya jäi nubu̱
pe̱huä bu̱ hinda mihi xá ñho, na mfe̱ti
dä uni ra huä dä koti yá ye̱. Si no
agarran bien al pez las personas que
pescan, el pez se da un pajuelazo y se les
escapa de las manos.
3. vr azotarse Ra jäi bi du, nubu̱ mi
nkäxkuí ra du, mi mfe̱ti. La persona
que murió luchaba con la muerte, y por
eso se azotaba. Sinón. huäki
mfe̱tsañä (mfe̱tsáñä) v rec dar cabezazos
Yoho ya jäi mi ñeni, ha bi mfe̱tsañä, ata
ngu bi ku̱nxui. Dos personas estaban
jugando, y se dieron un cabezazo, y se
aturdieron. Sinón. mfantañä, mfatañä
Véase fe̱tsi, ñä
mfe̱tsi (mfe̱tsi) s chispiadera (reg.),
encendedor, chisquero Ya tu̱tä mfe̱spi ja
yá nthe̱ti ha ya ñoti mfe̱tsädospi ja yá
mfe̱tsi, hadra tso̱ge. Las cajas de cerillos,
encendedores y lámparas de carburo tienen
chispiaderas para prenderlas. Variante
mfe̱tsi Sinón. ntso̱ge Véase fe̱tsi
mfidi (mfidi) 1. s cama Ha ra ngu nto̱the
rata ja ya mfidi pa ya dathi. En el
hospital hay puras camas para los enfermos.
2. vt tenderse en algo Toti ra xifi gá
mfidi mänxui. Enrolla el petate en que te
tendiste anoche. Variante fidi Véase fidi
mfitsi (mfítsi) vr 1. encimarse Ya tsu̱di
ko ra tse̱ dri mfitsi na ngu mäna habu̱
ähä. Por el frío, los puercos se enciman
unos con otros en donde duermen.
2. amontonarse Ra boti ga de̱thä xá
pidi, xi xä mfitsi yá bai. La siembra de
maíz está tupida; están muy amontonadas
las matas.
3. empalmarse Ja nunä ra to̱ngu xä
mfitsi ndunthi ya ngu. Varios
departamentos están empalmados en este
edificio. Sinón. nto̱ke Véase fitsi
mfixye̱ (mfíxye̱) s empalme de manos Ra
mfixye̱ xä nzäi ra jäi ngu pa na ra
so̱kambeni Ajuä. El empalme de manos lo
mfoxa
acostumbra la gente como para honrar a
Dios. Véase mfitsi, ye̱
mfitsi (mfitsi) s carona Sinón. medri
mfitsi (mfítsi) vi estar juntos, estar
contiguos Habu̱ dí bu̱i xi xä mfitsi yá
mu̱i. Donde vivo están muy contiguas las
casas.
mfo [Forma secundaria de fo] clavarse,
ensartarse
mfomi (mfomi) s 1. jorongo Ya mexyo
xi hoki ranañotho ya mfomi. Los
tejedores de cobijas hacen diversas clases de
jorongos.
2. sarape Ja ra ya mfomi xä tho̱tue na
ra fani, ha mära na ra nxu̱ni, ha mära
ya jati. A algunos sarapes les han puesto
un caballo, y a otros una águila y otros
dibujos más.
3. abertura (de una cobija o de otra prenda
de vestir que se embroca) Ja ya däxyotho,
ha ja ko yá mfomi pada fomi. Hay
cobijas que sólo son cobijas, y hay cobijas
con abertura para embrocárselas. Véase
fomi
mfonti [Forma secundaria de fonti]
trascender
mfoti (mfoti) 1. vt poner (ropa, calzado)
2. vi entremeterse (en problema ajeno)
Sinón. nthinti, hño̱te Véase foti
mfotsi (mfotsi) vi 1. clavar Mä ko, bri
kahnä bo̱snä ha bi mfotsi yoho. A mi
cuñado lo balacearon, y se le clavaron dos
balas.
2. fajar Ya no̱te nzäntho dri mfotsi ra
juai, o ra nke̱tä bo̱shnä. Los valientes
siempre se fajan puñal o pistola. Sinón. 1:
mfo, yu̱ti; 2: ngu̱ti Véase fotsi
mfoxbo̱shnä s pistola Véase bo̱shnä
mfoxjuai (mfoxjuai) s persona que porta
cuchillo Mäyabu̱ ya jäi myá mfoxjuai,
ngeä mi yo ya dakate ha ya be. Antes, la
gente portaba cuchillo, porque había
asaltantes y rateros. Sinón. ndujuai,
hñäjuai Véase mfotsi, juai
mfoxyo (mfoxyǒ) s candelero Ya mfoxyo
mäthoni ha yá ndo̱mi ya hankei.
Utilizan los candeleros en los velorios de los
difuntos. Véase fotsi, yo
mfoxa (mfoxa) s pulga que se clava en la
carne Bu̱u̱ ya mfoxa pe̱tsi ya minä, ya
o̱ni, ha mära ya zuue. Hay pulgas que se
mfoye̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
clavan, y que son de ardilla, de gallina y de
otros animales. Véase mfotsi, a
mfoye̱ (mfoye̱) s 1. anillo Ja
ranañotho ya mfoye̱ ga däme, ha ga
be̱hñä. Hay diversas clases de anillos; los
hay de caballero, y de dama.
2. pulsera, brazalete Nehe ya mfoye̱
nuu̱ hutsi ha yá mañye̱ ya be̱hñä.
También son pulseras las que se ponen en
la muñeca las mujeres. Véase fotsi, ye̱
mfoye̱keñä (mfoye̱keñä) s coralillo
(víbora) Sinón. do̱bga, koraliyo Véase
mfoye̱, keñä
mfotsi (mfotsi) s clavija (para sacar el gas
del fermento al pulque) Rá mfotsi ra xifri
mosei, geä pa dä bo̱ndua rá hñä ra sei.
La clavija de la bota de pulque es para sacar
el gas del fermento al pulque.
mfo̱ge (mfó̱ge) 1. [Forma secundaria de fo̱ge]
ladrar
2. ladrido; reventado
mfo̱ge (mfó̱ge) s cuarteada ¡Xi xá ñu̱ ya
mfo̱ge ha mä du̱ngua! ¡Como duelen las
cuarteadas en los talones!
mfo̱hni (mfó̱hni) vi sonar el azote (de algo
que cae al suelo) Nubu̱ yo ra ndähi di
mfo̱hni ya muza xä dä tagi de ya bai.
Cuando corre aire se oye el azote de zapotes
maduros que caen de las matas. Sinón. fo̱,
nohni
mfo̱ke (mfó̱ke) s dinamita explosiva Bri
japi ra ya mfo̱ke ha ya maye pa bi xuti.
Le pusieron dinamita a la roca para
romperla. Sinón. nkarga, mfo̱kto Véase
fo̱ke
mfo̱kto (mfó̱kto, mfó̱kdo) vi romper roca
(con explosión) Ya me̱fi ha ra ñuthe bí
mfo̱kto ko ya nkarga, ngeä rata ra
maye. Los peones del canal están
rompiendo rocas con explosiones, porque es
pura roca. Variante mfo̱gdo Véase fo̱ke, do
mfo̱mi (mfó̱mi) s porrazo Dá hätsi
ndunthi ya mfo̱mi ha ra ñu koñä xá
nkoni. Me di varios porrazos por el camino,
porque está resbaloso. Sinón. ndagi,
ndasti Véase fo̱mi
mfo̱mi vti aflojar (compl. indet.) Véase
fo̱mi
mfo̱ste (mfǒ̱ste) s partida y mancha de la
piel Tena ge ra mfo̱ste bí ehe de ra
182
ntsu. Dicen que la partida y la mancha de
la piel viene del susto.
mfo̱stho (mfó̱stho) vi gorgotear Véase
fo̱tse, -tho
mfo̱tabo̱znä v rec balacearse
mfo̱te (mfǒ̱te) 1. vr aventarse, arrojarse
2. s tumbada (reg.), tirada Véase fo̱te
mfo̱xjo (mfǒ̱xjo, mfó̱xjo) s calzón amplio,
pantalón amplio Stá nu ra ya däme dri
hñä ra ya mfo̱xjo ha njatho ra ngu̱ti. He
visto algunos hombres que traen pantalones
muy amplios y mal fajados.
mfo̱xjo (mfó̱xjo) s 1. andrajoso Nuä ra
ño̱ho̱ nzäntho yo ko na ra mfo̱xjo, ni
tsu̱ di hñoki. Ese hombre siempre es un
andrajoso; no se arregla ni un poco.
2. desaliño Na be̱hñä mä xi mähotho,
bu̱ yo ko ra mfo̱xjo hingi neki
mähotho. Una mujer, aunque sea bonita,
si está desaliñada no se ve atractiva.
mfo̱xni (mfó̱xni) vi 1. gorgotear Rá nthu̱ni
ra mu dri mfo̱xni, ñäni, me̱ dä zäti. El
hervor de la calabaza gorgotea; muévela,
que se puede quemar.
2. aletear Ya bi hyatsi, ya o̱ni mfo̱xni
yá hua nu gra gäi ha yá ähä. Ya
amaneció. Las gallinas aletean al bajarse
de donde duermen.
3. agitar Ra boxi dri mfo̱xni yá hua
nubu̱ mä dä mafi. El gallo agita las alas
cuando va a cantar.
4. rezumbar Ata dri mfo̱xni ya mfe̱i
umbabi rá bätsi nuni ra be̱hñä. Hasta
rezumban las zurras que le da a su hijo
aquella mujer. Sinón. 1 y 2: mfo̱stho; 3:
mfe̱ti; 4: hñu̱xni Véase fo̱tse
mfu̱ki (mfú̱ki) s batidor
mfu̱ki vr jabonarse Véase fu̱gi
mfu̱ña (mfu̱ña) s gorra, gorro Xi ja ya
mfu̱ñä ga tu̱bätsi ha nehe pa ya dänga
jäi. Hay diversidad de gorras o gorros para
niños, y también para personas mayores.
Véase fu̱i, ñä
mfu̱tangähä (mfú̱tángä̌hä) vi no espigar
bien, no darse el maíz Bi mfu̱tängähä ya
de̱thä, bi me̱pa ra ye. No espigó bien el
maíz; le faltó lluvia. Véase fu̱ti, ngähä
mfu̱ti (mfú̱ti) s 1. batidor Ja ra ya pe̱fi
ga mfu̱ti xi mäthoni. Hay ciertos
batidores que son indispensables.
2. arañazo Dá häxa ra ya mfu̱ti ha ya
183
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
bini habu̱ dá thogi. Me dieron unos
arañazos las espinas donde pasé.
3. desgreñada Nuni ra be̱hñä bi umba
ra mfu̱ti mäna ra be̱hñä. Aquella
mujer le dió su desgreñada a otra mujer.
Sinón. 1 y 2: mfu̱ki; 3: mipañä Véase fu̱ti
mfu̱tsi adj barbechado Ra hai ya mfu̱tsi,
ho̱nse̱ dä boti. La tierra ya está
barbechada; ya nada más hay que sembrar.
Véase fu̱tsi
mfu̱tsi (mfú̱tsi) s rozón Mä tsanza pe̱tsi
ra ya mfu̱tsi ha yá hyo. Mi coche tiene
varios rozones en ambos lados.
mi (mǐ) vi 1. asentarse Ra dehe xä
mu̱ntsi, hopi dä mi ne gi yati. Deja que
se asiente el agua que está rebotada, luego la
sacas.
2. escurrirse Ya fatmänxa ku̱i pa dä mi
ya dehe, ha ri käni. Saca los elotes
sancochados para que se les escurra el
agua, y vayan enfriándose. Sinón. 1:
taxki; 2: ju̱sti
mi (mí) procl Indica la 3.ª pers. del
copretérito. Mä ku mi hñeni, pe ya bi ñäni.
Mi hermano estaba enfermo, pero ya se
alivió. Mi njulio. Fue en el mes de julio.
mí (mí) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito,
dependiente adverbial; requiere la forma B de
la raíz. Mí zo̱nga nijä ra zi hankei, ra
be̱tri bi xoki pa bi tutsi ra zi hankei. Al
llegar al templo con el difunto, el
mayordomo abrió el templo para que lo
ahumaran.
mibjä (mibjä, mǐbjä) s persona que pide
dinero prestado Ya dá pe̱hni mä mibjä;
mä dá mihi tsu̱ ra bojä kon too i pe̱tsi.
Ya mandé quien pida un poco de dinero
prestado a los que tienen. Variante mibojä
Véase mihi, bojä
midehe [Variante de mithe] escurrimiento de
agua
midoui (mǐdǒui) s otra piedra (de igual
calidad) Véase meni, do, -ui
mierkole s miércoles
migo s amigo, compañero Sinón. ntsixhuí,
mpädiui
mihi (mǐhi) vt 1. pedir prestado Bá mi na
nega ra de̱thä, xähmä too dä hmii. Ve a
pedir prestada una fanega de maíz; quizá
alguien te la preste.
2. pescar Ra mixi njatä mihi ya ñoi, pe
Minto
hingi thege. El gato seguido pesca
ratones, pero no se acaban.
3. agarrar Act. indet. hmihi
mikägi me pide prestado; me lo agarra
miäi te pide prestado; te lo agarra
mipäbi le pide prestado; se lo agarra
mihniniui (mǐhnǐniui) s otro pueblo de la
misma categoría Véase meni, hnini, -ui
mijäi (mijäi) s 1. prójimo Ya dakate
mäme̱to mi otho ya nthekate, mi taki yá
mijäi mi pepi ha mi ho. Los asaltantes
antes no tenían compasión, asaltaban al
prójimo, le robaban, y lo mataban.
2. semejante Hindí pädi hänja ra ya jäi
di yo̱ yá mijäi. No sé porque algunas
personas critican a sus semejantes.
3. compañero Gi nsuhu̱ na ngu mäna;
¿te me̱fi gí ntuhnuí ri mijäi? Se deben
de cuidar unos a otros; ¿qué es eso de que
te pelees con tu compañero?
4. esposa, esposo Nuä ra ño̱ho̱ he̱tuí rá
mijäi. Ese hombre le pega a su esposa.
Sinón. 1 y 2: mikei; 3: kompa; 4: be̱hñä,
däme Véase meni, jäi
ya mijäiui sus semejantes
miki [Forma secundaria de piki] zarandear
miki (miki) s concuña (esposas de
hermanos) Nuyu̱ yoho ya be̱hñä ya miki,
ngeä di nku yá däme. Aquellas dos
mujeres son concuñas, porque sus esposos
son hermanos.
mikei (mikei) s 1. prójimo Ndunthi ya
jäi o̱tuabi ntsomu̱i rá mikei. Muchas
personas le hacen agravio a su prójimo.
2. semejante Ra ya jäi ja ra nthekate
ko yá mikei, ha mara hinä. Algunas
personas se conduelen de sus semejantes,
pero otras no. Sinón. mijäi, miximhaiui
Véase meni
mimfo̱ui (mimfó̱ui) s señor de su misma
categoría Nuga nzäntho drí ñobe mä
mimfo̱be. Yo siempre ando acompañado
de señores de mi misma alta categoría.
Variante mimbo̱ho̱ui Véase meni, mbo̱ho̱,
-ui
minä (minä) s ardilla Bu̱u̱ ya minä bu̱i
ha ra hai, ha ya minza bu̱i ha ya za. Hay
ardillas que viven dentro de la tierra, y hay
ardillas de palo que viven en los árboles.
Minto (Minto) Gabillero de Mintho
(ranchería de Huichapan) Minto bu̱i
minza
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
yonthebe ya jäi. En el Gabillero de
Mintho viven doscientas personas. Véase
minto, binto
minza (minza) s ardilla de árbol (que anida
en los árboles) Ya minza bu̱i mañä ya za,
hoka bafi ha ya okza. La ardilla de árbol
vive arriba de los árboles; anida en el hueco
de los palos. Véase minä, za
miñyo (mǐño) s 1. coyote Ra miñyo di
thotsä ra te ko ra ngo̱, tsi ya tu̱ka
mboni. El coyote se mantiene de carne;
devora animales chicos.
2. lobo Ja ya mu̱i ra miñyo tsi ya
dänga mboni, o ata ya jäi. Hay lugares
donde el lobo devora ganado grande y
hasta personas.
mbonga miñyo sobra de coyote
moñämiñyo s persona que roba
xañäi miñyo, ñäi miñyo epazote de
coyote
mipañä v rec desgreñarse Véase mipi, ñäxu
miptai (mǐptai) s albañil (nombre de una
avispa grande y medio azul), avispa
embarradora Ra miptai ju̱ ya mexe, ya gi,
ha koti mbo rá otsi ya ngu. El albañil
coge arañas y grillos y los encierra dentro
del hueco de su casa. Variante mithai
mipye̱ (mipye̱) vi 1. saludar de manos,
dar la mano Pe̱tsi ya pa dí nze̱nguabe
mä ku ga yabu̱, pe histá mipye̱ ko ngeä.
Hace varios días que nos saludamos mi
hermano y yo desde lejos, pero no nos
hemos dado la mano.
2. tomar de las manos Ra metsi ne ra
nxutsi xä mipye̱. El joven y la señorita
se toman de las manos. Sinón. hmipye̱
Véase mihi, ye̱
miraso s girasol, mirasol Ra miraso pe̱tsi
raya nda tsi, ha nu rá do̱ni ra kasti. El
girasol tiene unas semillas comestibles y su
flor es amarilla. Sinón. yendri
miti (miti) vt 1. apretar Ra xahnäte,
nubu̱ dá ze̱ngua xi bi miti mä ye̱.
Cuando saludé al maestro me apretó la
mano muy fuerte.
2. sujetar (con fuerza) Ra keñä nubu̱
pantsi ra banjua, me̱fa xi di miti. La
víbora enreda al conejo, y después lo
sujeta con fuerza.
3. oprimir Nubu̱ bi njoti rá gosthi ra
tsanza, bi miti mä ye̱. Cuando se cerró
184
la portezuela del coche me oprimió la
mano. Act. indet. hmiti Sinón. 1 y 2:
du̱ti; 3: ze̱mi
miti (miti) s ahorrador
miti (míti) s 1. brazada (la capacidad de
los brazos estrechando algo) Hämpa na
miti ra kamändäpo ya tsu̱di. Tráele una
brazada de hierba verde a los puercos.
2. ramo (de flores) Nubye̱ xi xá mädi ra
miti ga do̱ni. Ahora está muy caro el
ramo de flores.
3. manojo (flores, verduras) Tai na miti
ra nku̱ki ndäpo nuä xá nkami.
Cómprate un manojo de cilantro que esté
verde. Sinón. 1: hu̱fi; 2 y 3: tuti
miti (míti) s sedimento Ra sei bi thege,
ya nso̱ka ra miti kohi. El pulque se acabó;
ya nada más queda el sedimento.
miti (míti) s meón Ra bätsi te ra miti,
täpi ha rá fidi. El niño es muy meón, se
orina en la cama. Sinón. tu̱bi, xibi Véase
piti
mithe (míthe) s escurrimiento de aguas
Gatho ya mithe tso̱ni ha ra xaue. Todos
los escurrimientos de las aguas llegan al
jaguey. Variante midehe
Mitho̱ (Mitho̱) Rinconada (ranchería de
Tasquillo) Thogi yonthebe ne hñurate ya
jäi bu̱i Mitho̱. Más de doscientos sesenta
habitantes es el número censal de
Rinconada.
mixi (míxi) s gato Ra mixi pe̱ñoi pa
häpa ra ngo̱ yá tu̱mxi. El gato caza
ratones para traerle carne a sus gatitos.
bomxi s gato negro
mbängmixi s gato montés
nxumxi s gata (hembra)
nzu̱mxi s gata que amamanta
tamxi s gato (macho)
mixi (mǐxi) s pedorro
mixkle (mixkle) s cacomiztle (animal
carnívoro) Tena ge ra mixkle tsi ya o̱ni.
Dicen que el cacomiztle come gallinas.
Sinón. tsisfi
mo [Forma secundaria de po] haber (líquido)
mobo [Forma secundaria de pobo] 1.
mojarse Ya dutu meni hingá käki, ko ra
ye bi mobo. No quitaste la ropa lavada; se
mojó con la lluvia.
2. humedecerse Ko ra ye bi uäi, pena
bi mobo ra hai. Con la lluvia que cayó
185
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
apenas se humedeció la tierra.
Sinón. kagi, mpo̱ni
moba (móba) s lechera (reg.; que produce
mucha leche) Bu̱i ra ya nxubga, xi ya
moba. Hay algunas clases de vacas que son
lecheras. Véase po, ba
mohi (móhi) s 1. plato Ya mohi ga hai dá
tai, ya bi thege bi dehmi. Los platos de
barro que compré ya se quebraron todos.
2. cazuela Dá tai na ra mohi pa nubye̱
stí nthäti mä tu̱, ha ga hokua rá githe.
Compré una cazuela para cuando se case
mi hijo; en ella voy a hacer el mole.
Sinón. 1: manza; 2: tso̱e
moho (móho) s cóncavo (lugar) Mä huähi
ra moho, hänge ja muntsini ra dehe
nubu̱ uäi. Mi milpa es cóncava, por eso
allí se junta el agua cuando llueve.
moji [Forma secundaria de poji] 1.
amoratarse Ndí ñenhe ha dá mfanta
ñäxuhe, kongeä bi moji mä da.
Estabamos jugando y nos topamos de
cabeza, y por eso se me amorataron los
ojos.
2. formarse tumor de sangre Bi taka na
ra ntiki ga ua ha mä mu̱i ha nubye̱ di
tsamäñu̱, tengi ge bi moji. Me dieron
un puntapié en el estómago y ahora me
duele; me dicen que se formó un tumor de
sangre. Sinón. nji, the̱nti, the̱ngi, poti
mokuada (mókuada) s 1. tajadera
(herramienta de podar magueyes) Mä ga thui
ra mokuada pa ga poki ya uada. Voy
afilar la tajadera para podar magueyes.
2. persona que poda magueyes Umba tsu̱
ra sei ra mokuada, ya bi zu̱di ra
nduthe. Dale un poco de pulque al
podador de magueyes, porque ya le dio
sed. Variante mokauada Véase poki,
uada
molino s molino Sinón. nke̱ti
moma ntsätuí Pala de forma de cuchara
y puntiaguda. Ya ndenga tu̱do bi hñä ya
moma ntsätuí. Los acarreadores de
grava traen las palas de forma de cuchara
y puntiaguda. Sinón. 1: mostabi,
momätabi
moma tabi (mómátabi) s pala cucharuda
(reg.), pala cóncava
Moto Haise
momi (mómi) 1. vi pandearse (tabla) Ya
xithe̱ mi ja ha ra hyadi, bi momi. Las
tablas que estaban al sol se pandearon.
2. adj cóncavo Ra nthutsi xá momi,
pa too dä hñutsi hinda dagi. La
montura es cóncava para que quien se
siente no se caiga. Sinón. 1: mpani,
tsaki
mone (mǒne) s 1. pico torcido Na ra o̱ni
dá handi, ra mone. Vi a una gallina con el
pico torcido.
2. Nombre de un insecto con trompa,
semejante al gorgojo, pero mucho más
grande. Ra o̱ni bu̱ dä dutitho na ra
mone, dä hñekua rá nju̱thä. Si la gallina
se traga al animalito que tiene trompa,
éste le agujera el buche. Sinón. 1: me̱ne,
hye̱ne
mongi (mǒngi) vi 1. pandearse, torcerse
Ra judo dá hoki, bi mongi. Se pandeó la
cerca de piedra que hice.
2. enchuecarse, viborear Ya the dá he̱ki,
xä mongi. Los surcos que tracé se
enchuecaron. Sinón. me̱ngi, no̱ngi, no̱ni,
ntsaki, no̱ntsi, mpe̱i
Mosthe (Mósthe) Moxthe (ranchería de
Cardonal) Mí gätsi ya nsahnäte ya
xampäte nuni Mosthe, dá ma yá ngo. Fui
a la fiesta de clausura de clases de los
estudiantes en Moxthe.
motmu̱i (mótmu̱i) 1. s persona con
estómago sumido
2. vi tener la panza trasijada Ra
ndämfri xä motmu̱i, ngeä hinto xä
uinitho. La rez tiene la panza trasijada
porque nadie le ha dado de comer.
Sinón. bo̱ntamu̱i Véase moti, mu̱i
Moto (Moto) Motho (ranchería de Tasquillo)
Tembi Moto na xe̱ni ra hai Mäxei. Le
dicen Moto a una parte del campo de
Taxquillo.
moto (moto) s abrevadero (de piedra
cóncava), tinaja de piedra Dá hokua nará
moto ya o̱ni, pa ja dä ntsitheni. Le hice
un abrevadero a las gallinas para que de allí
beban agua. Sinón. momädo Véase momi,
do
Moto Haise (Moto Haise) Géyser Moto
(manantial del municipio de Tecozautla)
Numí fo̱ ra haise nuni Moto, mi hmä ge
mi geä ra ñoho ha ra ximhai po ra
motandehe
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñhetsi mi fo̱te ra dehe. Cuando brotó el
géyser en Moto se decía que era el segundo
en el mundo por la altura a que aventaba el
agua.
motandehe (mótándéhe) s Nombre de un
nopal silvestre.
kähä ga motandehe tuna de cabeza
sumida Véase moti, dehe
motaxiñu (mótaxǐñu) s persona de nariz
respingona Véase moti, xiñu
motaza (mótázǎ) s plantador de árboles
Véase poti, za
moti (móti) 1. s sembrador (persona) Ha
ra huähi bí yo ya moti ga de̱thä. En la
milpa están los sembradores de maíz.
2. vi hacerse cóncavo, sumirse Rá
njomi mä ngu bi moti mädetho. El
techo de mi casa se hizo cóncavo en
medio. Sinón. 2: momi, bo̱te Véase
poti
moti [Forma secundaria de poti] sembrar
mothe (móthe) s 1. charco (desde un poco
de agua detenida, hasta un charco grande que
tiene salida y entrada de agua) Mä ga hoñhu̱
ya mothe ha ra hñe pa ga hñihu̱. Vamos
a buscar charcos grandes en el arroyo para
bañarnos.
2. jaguey, laguna Xá ntso ra mothe,
ngeä ku̱ti ya mboni. No está limpia el
agua del jaguey porque entran los
animales. Sinón. 2: zabi, xaue Véase po,
dehe
mothe [Forma secundaria de pothe]
enlagunarse, encharcarse el agua Yá e̱ni ra
huähi mí ño dehe, bi mothe ra ya xe̱ni.
Cuando llovió las melgas se enlagunaron en
algunas partes. Véase po, dehe
mothmi (móthmi) s persona que tiene
hoyuelos Nuni ra zi jäi nubu̱ thede ra
mothmi. Aquella persona, cuando se ríe,
tiene hoyuelos en la cara. Véase moti, hmi
motsa (mótsa) s 1. canoa Ya dá hokua rá
motsa ra tsu̱di, pa ha dä tumbi te dä
zini. Ya le hice la canoa al puerco para que
le den de comer allí.
2. lancha Mä näna ya xä yo ha na ra
motsa ko na mä ku, pa njabu̱ bi za bi
ño ha ra dehe. Mi mamá y uno de mis
hermanos ya han ido en una lancha; así
pudieron andar sobre el agua. Véase
moti, za
186
motsi [Forma secundaria de potsi] producir
(líquido)
Moye (Móyé) Boye (ranchería de
Huichapan) Moye bu̱i thogi yonthebe
mäde ya jäi. En Boye viven más de
doscientas cincuenta personas.
mostabi (móstabi) s pala cucharada
Sinón. momatabi
mothyu̱ja (móthyú̱ja) s nuca sumida Ra
jäi ra mothyu̱ja, tenä, ra yu̱ya. Dicen
que la persona de nuca sumida es
miserable. Véase moti, hyu̱ja
motsi (mótsi) s resembrador (persona) Ha
rá huähi mä dada yo na ra motsi ga ju̱.
En la milpa de papá hay un resembrador de
frijol. Véase potsi
motsi [Forma secundaria de potsi]
resembrar
motsi (mótsi) vi hacerse jorobado Mä
tiyo ya bi motsi ko ra ñeda. Mi tío ya se
hizo jorobado por la vejez. Sinón. ndoki
mo̱e [Forma secundaria de po̱e] derretirse
mo̱ge [Forma secundaria de po̱ge] desvestirse
mo̱te (mó̱te) adv 1. afuera Xi yo ra
tse̱nthi; mo̱te xi ra tse̱, pe nuua mbo ra
ngu hinxá tse̱. Afuera hace mucho frío por
el aire frío que hace, pero acá, dentro en la
casa, no hace frío.
2. atrás, detrás Dá ja mo̱te ra ngu ya
mpe̱fi. Puse las herramientas detrás de la
casa. Sinón. thi
mo̱teua, rimo̱teua atrás (acá)
mo̱teni atrás (allá) Tenä ge mo̱teni ra
to̱ho̱ di hue̱ti na ra ñoti bu̱ nxui. Dicen
que atrás de aquel cerro brilla una luz de
noche. Variante ri mo̱teni
mo̱te [Forma secundaria de po̱te] disolverse
mo̱xmanza (mó̱xmánza) s persona que
pone platos en la mesa Ha ra nthäti dá
ma, nu ya nxutsi go geu̱ ya mo̱xmanza.
A la boda que fui, las muchachas son las que
ponían los platos en la mesa.
Sinón. mo̱xmohi Véase po̱tse, manza
mo̱xmohi (mó̱xmóhi) s persona que pone
platos en la mesa Sinón. mo̱xmanza Véase
po̱tse, mohi
mo̱taze̱sthi (mó̱tázé̱sthi) s reparador de
zapatos, huaraches, zapatero remendón
Véase po̱te, ze̱sthi
mpa (mpa) s puesto (mercancía)
187
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mpa 1. vti revender (compl. indet.)
2. venderse (sobornado)
Mpachuka s Pachuca (capital del Edo. de
Hidalgo) Sinón. Nju̱nthe
mpadi (mpǎdi) 1. vi cambiar Rá xahnäte
ra ngusadi, ya bi mpadi. Ya se cambió el
profesor de la escuela.
2. vi transfigurarse Na ra pa dá handi
na ra jäi bi japi bi mpadi na nju̱ni ga
he̱mi bi mpu̱ni ga keñä. En una
ocasión vi a una persona que hizo que se
transfigurara una cadena de papel en
víbora.
3. s cambio, reemplazo Rá mpadi mä
yo bri be̱tkagi, ya bi taki. El cambio
del ganado menor que me perdieron, ya
me lo dieron. Variante mpati Sinón. 1:
mpati; 2: mpu̱ngi, mpati; 3: bo̱te
mpaha (mpáha) adv 1. contento Nubu̱
hiñhabu̱ dí tsamäñu̱ mä ndoyo ata dí
ñuni mpaha. Hasta yo como contento
cuando no me duele nada.
2. voluntariamente Mä dada mpaha dí
fatsi ha ra be̱fi ga sofo.
Voluntariamente ayudo a mi padre en el
trabajo de la pizca.
3. en paz Dí pe̱fi na ra hai mpaha ha ni
na ra jäi hinxa ñengagi hänja dí pe̱fi
nuä ra hai. Estoy trabajando en paz un
terreno; ninguna persona me ha
preguntado por qué trabajo ese terreno.
Sinón. 1: ko ra johya; 2: ga paha; 3: ga
hmetho
mpahai [Forma secundaria de pahai] vender
terreno Véase pahai
Mpahñe (Mpáhñe) Pañhé (ranchería de
Tecozautla)
mpaka (mpáka) s empacador Yo ya
mpaka ya dukde̱mxi, nubye̱ ja ra nthu̱ki.
Estan trabajando los empacadores de los
revendedores de jitomate, ahora que están
en el corte. Sinón. ñu̱i
mpakatsani (mpákátsáni) s empacador de
aguacates Ya dukatsani di zi ndunthi ya
mpakatsani. Los acaparadores de
aguacates traen muchos empacadores de
aguacates. Véase mpaka, tsani
mpakaixi (mpákáǐxi) s empacador de
duraznos Nubu̱ dí tu̱ki mä ixi dí ñobe
na mä mpakaixi. Cuando corto mis
mpaanimä
duraznos traigo a un empacador de
duraznos. Véase mpaka, ixi
mpami (mpámi) s tunda, golpiza
mpangamädo (mpángámädo) s huevo
tibio Nuga dí ho ya mpangamädo, ngeä
mäna ra nzaki. A mí me gustan los huevos
tibios porque son más alimento.
Variante pangmädo Véase pani, mädo
mpani (mpǎni) adj tibio Tenä ge ra
mädo mpani, ntse̱di ra nzaki. Se dice que
es muy alimenticio el huevo tibio. Véase
pani
mpani (mpani) adj torcido Yá tsu̱xfani
mä ze̱xthi xä mpani; hänge di u̱ngi. Se
han torcido las correas de mis huaraches;
por eso me lastiman. Véase pani
mpani (mpáni) s lavativa Mä bätsi mä ga
o̱tua ra mpani, ngeä bi njota yá xefo ko
ya kähä mände. Le voy a hacer lavativas a
mi hijo, porque se le taparon los intestinos
con las tunas de ayer. Sinón. nsu̱tamu̱i
mpanti (mpǎnti) vr abrigarse Véase
panti
mpantsi (mpantsi) vr arremangarse (la
manga de la camisa o el pantalón) Pa gi
po̱xa ra to̱ho̱ ne gi mpantsi pa hinda
ntu̱ni ri dutu ha ya bini. Para que subas
al monte necesitas arremangarte la ropa
para que no se te rompa con las espinas.
Véase pantsi
mpareha (mpáréha) vt emparejar
Sinón. po̱ge
mpasia (mpasia) 1. vi pasearse
2. s paseo Sinón. doti
mpaste [Forma secundaria de paste]
defraudar, engañar
mpatabojä (mpǎtábojä) s 1. persona que
cambia dinero
2. banco, tienda que cambia el dinero
Variante mpatbojä Véase pati, bojä
mpati [Variante de mpadi] cambiarse
Mpathe (Mpáthe) s Pathecito, Pathé
(manantial de Tecozautla) Tenä ge na ra
majä bi hyoka ra nsaha Mpathe. Dicen
que fue un sacerdote el que hizo el balneario
en el Pathé. Sinón. Zipathe Véase pa, dehe
mpaanimä (mpaǎnímä) s día de los
muertos Mpaanimä feni ya e̱nxe̱, ya
animä ha feniu̱ ko ya thuhme, ya sei ha
ya fruta. En el día de los muertos se
recuerda a los niños fallecidos y otros
mpati
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
difuntos; los recuerdan con ofrendas de pan,
pulque y frutas. Sinón. pa hankei Véase
pa, animä
mpati (mpati) 1. vi calentar
2. s calentada Véase pati
mpädi (mpä̌di) s conocido Mande ra Näro
bi nthe̱ui nara mpädi ha ra tai. Genaro
se encontró con un conocido ayer en la
plaza. Sinón. migo, mpähui Véase pädi
mpähi (mpä́hi) vi adormecer Sinón. bähi
mpe vti robar (compl. indet.) Na ra bätsi bi
mpe mände ha na ra de̱nda. Ayer un
niño robó en una tienda. Vocal nasal: mpë
Véase pe
mpengi (mpěngi) s vuelto
mpeni vti lavar ropa (compl. indet.) Véase
peni
Mpeñä (Mpěñä) 1. La Peña (barrio de
Actopan) Mä boti de gehni Mpeñä dá
xongi mände, pe hindá juadi. La siembra
de La Peña la pizqué ayer, pero no terminé.
2. Olvera (barrio de San Salvador) Dá ma
Mpeñä dá tai tsu̱ ra de̱thä, pe ya xi ra
mädibye̱. Fui a Olvera a comprar un
poco de maíz, pero ya está muy caro.
Sinón. Dädo
mpete (mpéte) adj pegajoso (lodo, hierba,
etc.) Ra hai xä mpete, kongeä thoka ya
nkohai. Con la tierra pegajosa se hacen los
adobes.
petandäpo s hierba pegajosa
petahai s tierra pegajosa
petaju̱ni s masa chiclosa, masa
pegajosa
mpete vti tejer, trenzar (compl. indet.) Véase
pete
mpe̱fi (mpe̱fi) vi trabajar Mä hmu di
mädigi, hange nubu̱ handi dí mpe̱fi
ntse̱di, raki pa mä sei. Mi patrón me
quiere; por eso cuando me ve que trabajo
con energía me da para mi pulque.
mpe̱fitho, mpe̱tho trabaja sin recibir
sueldo
mpe̱fi (mpe̱fi) vi herramienta Sinón. pe̱fi
mpe̱hni (mpě̱hni) v rec 1. enredarse Ra
bai ga ju̱ xä mpe̱hni ha ra bai ga de̱thä.
La mata de frijol se ha enredado en la mata
de maíz.
2. abrazar Nuni ra metsi ne nuni ra
nxutsi xä mani, xä mpe̱hni. Aquel
muchacho y aquella muchacha que van
188
allí van abrazados.
3. juntarse, unirse Nuni Ndäthe di
mpe̱hni yoho ya däthe. Allá en
Tamazunchale se juntan dos ríos. Sinón. 1:
mati, mati; 2: nthädi, nthe̱, ntsu̱di; 3:
xa hñu̱fi Véase pe̱hni
mpe̱huä [Forma secundaria de pe̱huä] pescar
Ra Lilo ko ra Xuua bi mpe̱huä ha ra
däthe. Cirilo y Juan pescaron en el río.
Véase pe̱, huä
mpe̱i (mpe̱i) vi 1. pandearse, bambolearse
2. torcerse
mpe̱mbo s el que se sube en los quiotes
mpe̱mfo (mpe̱mfo) s columpio
mpe̱nkuí (mpě̱nkuí) vi ser compañero de,
acompañarse Nuni ra jäi hopi rá tu̱ di
mpe̱nkuí na ra tixfani. Aquella persona
consiente en que su hijo sea compañero de
un borracho. Sinón. ñoui, nthe̱tuí Véase
mpe̱hni
mpe̱ntsi (mpě̱ntsi) adj chueco
mpe̱pi (mpé̱pi) s utensilio, instrumento
Ya dá juadi ra be ronjua, nubye̱ mä ga
pe̱tsi mä mpe̱pi. Ya terminé de tejer
ayates y ahora guardaré los utensilios.
mpe̱tku (mpe̱tku) s bofetada Na ra nxutsi
bi umba na ra mpe̱tku na ra tsu̱ntu̱.
Una muchacha le dio una bofetada a un
muchacho. Sinón. mpe̱ti Véase pe̱ti, gu
mpe̱ti vti tortillear (reg.), hacer tortillas Ra
gu̱ni ya bí mpe̱ti. Ya está tortilleando la
molendera. Sinón. pe̱ta ra hme, pe̱thme,
pe̱tju̱ni, e̱ntahme Véase pe̱ti
mpe̱tho (mpe̱tho) trabaja sin recibir sueldo
mpe̱tsi (mpě̱tsi) vr 1. arrepentirse Ra
ndämfri dá tai di hñeni ha nubye̱ dí
mpe̱tsi. Está enferma la res que compré, y
ahora me arrepiento de haberla comprado.
2. pesar Mä ku di mpe̱tsi, ngeä bí o
fadi. Le pesa a mi hermano estar en la
cárcel.
3. corregirse Doro, mpe̱tsi de ri
tsoto̱te, ngeä na ra pa mä dä ñepai
rá tsu̱tbi Ajuä. Teodoro, corrígete de tus
malas obras, porque un día vendrá sobre tí
la justicia de Dios.
4. cambiar de actitud Iho, mpe̱tsi, ngeä
nuua nximhai ja hñu ya ñu habu̱ tso̱ni
ra tsomu̱i: ra fadi, ra ospita o ha ra
ntagi. Hijo, cambia tu actitud, porque
aquí en la tierra hay tres caminos a donde
189
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
llega el malo: la cárcel, el hospital y el
cementerio. Sinón. ñobri, ntso̱mi,
thämfri, mbeni Véase pe̱tsi
mpe̱ti (mpé̱ti) 1. s abofetada
2. v rec abofetearse, arañarse (gatos),
golpearse con las patas delanteras.
(caballos machos) Véase pe̱ti
mpe̱tsi vti ahorrar (compl. indet.) guardar
para sí, reservar, almacenar Dí mpe̱tsi ga
mä bojä ha ra be̱sbojä. Estoy ahorrando
dinero en el banco. Véase pe̱tsi
mpidi (mpídi, mpǐdi) s roncha Ho̱nse̱ dá
yo ha ra hyadi, bi nja ra ya mpidi ha mä
ye̱. Nada más anduve en el sol y me
brotaron ronchas en las manos.
Sinón. yedu
mpidi (mpídi) vr y v rec espantarse Ko ra
ya ti dá ui, dá mpidi. Con unos sueños
que tuve, me espanté. Di mpidi ya bätsi.
Los niños se espantan. Sinón. mpise̱, ntsu
Véase pidi, piki
mpidi (mpǐdi) adj 1. grueso Ra hme xä
mpidi hime tä. La tortilla gruesa no se
cuece pronto.
2. tupido Ra pahni dá tai xä mpidi ra
dutu. Está tupida la tela de la camisa que
compré. Variante pidi
mpitsi (mpǐtsi) vi acostarse boca arriba
Ndunthi ya bäsjäi di mpitsi ha ya xudi
ga huädri ha nu mära xä me̱mfo.
Muchos jóvenes se acuestan boca arriba en
la sombra en un jardín, y otros boca abajo.
Sinón. be̱ni mano̱tse
mämpitsi adv boca arriba
mpobo vr mojarse Véase pobo
mpoba (mpóba) s recipiente destinado
para la leche
mpoki vti podar (compl. indet.) Véase poki
mpomi (mpómi) s olla para la salsa
Mänonxi dá tai mä tse pa ga mpomi.
Compré una olla para la salsa el lunes.
Sinón. xitäñi Véase po, ñi
mponi vr 1. cambiarse Ra ndä de Monda
tata rato je̱ya di mponi. Cada seis años
se cambia al presidente de México.
2. trasladarse Rí xudi ga mponi ko mä
be̱hñä ko na ra hñaxbo̱jä pa Monda.
Mañana, mi esposa y yo nos trasladamos
para México en un avión.
3. mudar (de ropa; compl. indet.) Bi
mponi ha ra ngu, pa bi ma ra hmuntsi.
mpo̱ni
Se mudó su ropa en la casa y se fue a la
junta. Sinón. 1: mpadi Véase poni
mponti (mpǒnti) vi 1. ser crucificado Ra
Hesu bi mponti ha ra ponza. Jesús fué
crucificado en la cruz.
2. vr cruzarse (en el camino) Ra bo̱jä
ndujäi ri ma Ntso̱tkani, ko nuä ri
ñehe Monda, di mponti ha ra ñu. El
autobús que va a Ixmiquilpan se cruza en
el camino con el que va a México.
3. escapar Mä ku bi mponti mä xä jäti
ha ra däthe. Mi hermano se escapó de
ahogarse en el río. Sinón. 2: nthe̱; 3:
koti Véase ponti
Mponza (Mpǒnza) La Cruz (ranchería de
Huichapan) Mponza bu̱i thogi hñunthebe
ya jäi. En La Cruz viven más de trescientas
personas. Véase ponza
mponza (mpǒnza) participio 1. cruzado
2. santiguado Véase ponza
mposei s recipiente para pulque
Variante mosei Véase po
mpothe (mpóthe) s recipiente para agua,
pileta Dí hoka na ra mpothe pa ga
xituabini ra dehe ya o̱ni. Estoy haciendo
un recipiente para echarle agua a las
gallinas. Sinón. mothe, modehe Véase po,
dehe
mpovinu (mpóvǐnu) s garrafón, botellón,
castaña (para licor) Bi dehma hñu mä
mpovinu, mäñäjuä ya hinte mi po. Se
quebraron tres garrafones de vino. De
milagro ya no tenían nada. Sinón. movinu,
ntsitvinu Véase po, vinu
Mpotho̱ (Mpotho̱) Guerrero (pueblo de
Santiago de Anaya) Mä dada xä ma dä eti
mä ku ha ra ngusadi de Mpotho̱. Mi
papá ha ido a inscribir a mi hermano en la
escuela de Guerrero. Variante Potho̱
mpotsi (mpotsi) s mancha negra (de
plantas) Véase potsi
mpo̱ho̱ (mpǒ̱ho̱) 1. s salvación
2. vr salvarse Véase po̱ho̱
mpo̱ngahñä (mpó̱ngáhñä) s válvula
respiradora, clavija Véase po̱ni, hñä
mpo̱ni (mpó̱ni) vi mojarse, empaparse Ra
Lindo xä mpo̱ni ko ra ye bi uäi.
Hermelindo está mojado por la lluvia.
Sinón. kagi, tsu̱ti
mpo̱ni vti 1. sacar (compl. indet.) Tenä ge
bu̱ ra hoga je̱ya di mpo̱ni ya xäju̱ di ge
mpo̱nthe
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nuä xä me̱tsi. Dicen que si es un año de
prosperidad las hormigas sacan afuera lo
que han guardado.
2. abusar de la confianza (robándose lo que
hay en casa) Ha ra ngu nuä be̱hñä
faxki, xi di mpo̱ni ga de̱thä ora dí joo,
pa hätsi ha ra ngu. La señora que me
ayuda en la casa abusa de mi confianza
cuando no estoy, y se lleva maíz a su
casa. Sinón. nju̱ki Véase po̱ni
mpo̱nthe (mpo̱nthe) s salida de agua Véase
po̱ni, dehe
mpo̱tanzaya (mpó̱tánzǎya) s juez auxilio,
suplente Sinón. mastenzaya Véase mpo̱te,
nzaya
mpo̱te (mpó̱te) s 1. reemplazo, substituto
Ra rayo nzaya bi du, pe mä ga homfu̱ rá
mpo̱te. El juez nuevo se murió, pero vamos
a buscarle su reemplazo.
2. sucesor Rá mpo̱te mä ku na di geu̱
ya tu̱. El sucesor de mi hermano es uno
de sus hijos.
3. repuesto Véase po̱te
mpo̱xhyadi [Variante de mbo̱xhyadi] s
Oriente, Este
mpumbi (mpúmbi) 1. vr reconciliarse,
perdonarse
2. s reconciliación Véase puni
mpumfri vti 1. olvidarse (compl. indet.) Mä
bätsi di hñeni ngubu̱ di mpumfri te pe̱fi.
Mi niño está enfermo, como que se le olvida
lo que está haciendo.
2. estar inconsciente Ra dathi di ntse̱di,
rabu̱ di mpumfri. El enfermo está muy
grave, hay momentos que está
inconsciente. Véase pumfri
mpumhai (mpúmhai) vi oscurecer Dá ma
Monda ko ra flecha ha mi mpumhai dá
tso̱ni. Me fui a México en el autobús y
llegué oscureciendo. Variantes mpumhai,
pumhai Sinón. me̱xui, putände,
hatände Véase mpuni, hai
mpuni (mpúni) vr privarse del sentido Ra
Santa rabu̱ di mpuni, säge hingi bu̱i xä
hño ra ñäxu. Crisanta a veces se priva del
sentido; yo creo que no está bien de la
cabeza. Sinón. ho̱du, nduse̱ Véase puni
mputi (mputi) vi estar opaco Véase punti
mputi (mpúti) adj opaco Ya xito mä
hñeda ngubu̱ xá mputi ha njabu̱ hintsu̱
190
di hneki. Los cristales de mis anteojos están
opacos, y así no se ve bien. Sinón. ntati
mpu̱ngabe (mpǔ̱ngábe) vi convertirse en
ladrón Tenä ge ndunthi ya tu̱ ya jabäbi,
xä mpu̱ ngabe. Dicen que muchos hijos de
los ricos se han convertido en ladrones.
Véase mpu̱ ngi, be
mpu̱ngakeñä (mpǔ̱ngákeñä) vi
convertirse en víbora, transformarse en
víbora Na ra pa dá handi na ra jäi ha ra
tai Ntso̱tkani, bi japi bi mpu̱ ngakeñä
na ra nju̱ni ra he̱mi. Un día vi una
persona en el tianguis de Ixmiquilpan. Hizo
que se convirtiera en víbora una tira de
papel encadenado. Véase mpu̱ngi, keñä
mpu̱ngame̱fi (mpǔ̱ngáme̱fi) vi volverse
trabajador Ra hyoya xi xä mpu̱ngame̱fi,
xä bädi ndunthi ya be̱fi ngu ra the̱xi, ra
ntuthyä, ra beronjua. El pobre se ha
vuelto trabajador. Ha aprendido muchos
oficios, como tallar lechuguillas, hacer
carbón, tejer ayates. Véase mpu̱ngi, me̱fi
mpu̱nganxadi (mpǔ̱ngánxadi) vi volverse
estudioso Mä tu̱ xi mrá dähñe dä nxadi,
pe nubye̱ xi xä mpu̱ nganxadi. Mi hijo era
muy flojo para estudiar, pero ahora se ha
vuelto estudioso. Véase mpu̱ngi, nxadi
mpu̱ngazuue (mpǔ̱ngázuue) vi
convertirse en animal, transformarse en
animal Tenä ge ra Zithu di
mpu̱ngazuue. Dicen que el diablo se
convierte en animal. Véase mpu̱ngi, zuue
mpu̱ngae̱nxe̱ (mpǔ̱ngáě̱nxe̱) vi
transformarse en ángel Tenä ge Ajuä di
mpu̱ngae̱nxe̱, pa tsa dä ñäui ra jäi.
Dicen que Dios se transforma en ángel para
poder comunicarse con la gente. Véase
mpu̱ngi, e̱nxe̱
mpu̱ngi (mpǔ̱ngi) 1. vi trasformarse,
volverse Dá handi na ra bai ga do̱ni, di
mpu̱ngi yá xi ga the̱ni. Vi una mata de flor
que sus hojas se volvieron rojas.
2. cambiar Mä pahni ga kangi ko ra
hyadi ya bi mpu̱ngi ra kolo. Mi camisa
azul ya cambió de color por el sol.
3. convertirse, volverse Na ra ku xi mrá
hojäi nepu̱ bi mpu̱nga tsomu̱i se̱he̱.
El hermano era muy amable, pero él
mismo se volvió malo. Sinón. mpadi,
mpati Véase pu̱ngi
191
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mpu̱ni (mpú̱ni) s golpe (dado con el puño)
Dá umba na ra mpu̱ ni na ra ño̱ho̱,
ngeä mi xuhñagi. Le di un golpe a un
individuo porque me estaba molestando.
Véase pu̱ ni
mpu̱ni (mpǔ̱ni) vi 1. pelechar Ra ro̱ge ya
di mpu̱ni ya xi. El asno ya está
pelechando.
2. transformarse Tenä ge ra u̱xjua di
mpu̱ni ga mboni. Dicen que el espíritu
malo se transforma en animal.
mpu̱ntsi (mpǔ̱ntsi) 1. s volcadura Bi nja
na ra mpu̱ntsi ga bo̱jä ha ya bahna ñu.
Ocurrió una volcadura de camión en las
curvas de la carretera.
2. vr voltearse Ya me̱fanto̱ho̱, nubu̱
nu ra fantho̱, dä zofo; oraä dä
mpu̱ntsi dä ñegi. Los cazadores de
venado cuando ven al venado le hablan,
entonces se voltea mirando hacia atrás.
Véase pu̱ntsi
mpu̱ste̱gi (mpǔ̱sté̱gi) vi machincuepar
(reg.), dar machincuepa Ra bätsi di bami
rá ñäxu ha ra bomu pa di mpu̱ste̱gi. El
niño para la cabeza sobre la arena para
darse la manchicuepa.
Sinón. ndontsampiñä; ndostiñä Véase
mpu̱ntsi, te̱gi
mpu̱ti (mpú̱ti) 1. s picotazo Ra nkoni
bi raka na ra mpu̱ti, ngeä dá mipa
nara ntu̱ni. La clueca me dio un picotazo
porque le agarré un pollito.
2. vr picotearse Ra boxi ko ra tani di
mpu̱ti. El gallo y el guajolote se
picotean.
3. s mordida Ra keñä nzäntho xä
tsaki rá yu̱ga pa dä ye̱i ra mpu̱ti. La
víbora siempre tiene encorvado el
pescuezo; está preparada para dar la
mordida. Véase pu̱ti
mpu̱tsañäxu (mpu̱tsañäxu) v rec
topetearse Véase pu̱ tsi, ñäxu
mpu̱tsi (mpú̱tsi) s topetada, tope Ya
ndäni mäna xä ntso yá mpu̱tsi ke ya
meyo. Los topes del carnero son más duros
que los del macho cabrío.
mrá (mrä́) procl Indica la 3.ª pers. del
copretérito más el artículo singular. Ra
ño̱ho̱ä ntse̱ mrá tixfani, ha nubye̱ ya
hinä. Ese hombre era muy borracho, y
ahora ya no es. Véase mi, ra
mundo
mrí (mrí) procl Indica la 3.ª pers. del
copretérito, aspecto progresivo. Mä je̱ya ra
nzaya mrí ñoui yá mfatsi, mi bu̱tsi ya
jäi dä yo̱te ya ntungatse̱di. El año
pasado el juez andaba con sus colaboradores
exigiéndo a la gente que hiciera sus faenas.
mrí (mrí) procl Indica la 3.ª pers. del
copretérito, actor indeterminado. Mrí thuti
nunä ra thuhu dí tuti. Cantaban esta
canción que estoy cantando.
mu (mǔ) s calabaza Na ra mu xi ku̱
ndunthi yá nda. Una calabaza tiene
bastante semillas.
demu s chilacayote
imu s calabaza chica
jämu s calabaza de Castilla
yu̱tmu s calabacilla, calabaza
silvestre
mudu (múdu) s cuñada (de mujer) Mä
mudu ya pe̱tsi hñunje̱ya bi nthätuí mä
ku ra Beto. Ya hace tres años que mi
cuñada se casó con mi hermano Roberto.
muhni (muhni) vt tablear Mä ga muhni
mä pahni. Voy a tablear mi camisa.
mula (mǔla) s mula Dá tanga yoho ya
mula pa mä nte̱i, ngeä nuu̱ hindi hñeni
ga u̱bi. Compré dos mulas para mi yunta
porque no se enferman de mal de orina.
Variante munä
mulinu (mulinu) s molino
mumbi (mumbi) vt 1. aporcar Ya dí
mumbi ra hai yá ua ya do̱ni. Estoy
aporcando el pie de las flores.
2. acollar Ho̱nse̱ dá mumbi ra hai ha rá
ua ra hogäde̱jä bi roho. Nada más
acollé el retoño al pie del higo. Act. indet.
hmumbi
mumfi (múmfi) vi oler a ahumado Véase
bifi
mundo (mǔndo) 1. s montón Ya mundo
ga hogändäpo ya bi däma yoti. Los
montones de alfalfa ya se secaron pronto.
2. camión, camiónada (el montón de
material dejado por un viaje de camión) Dí
theni na mundo ra foyo ra pa, ko na
ra baxbo̱tse. Acarreo un camión de
estiércol al día con un chiquihuite.
3. vt amontonar Ra meni di mundo ya
dutu. La lavandera está amontonando la
ropa. Act. indet. hmundo Sinón. 1, 2:
to̱tse; 3: muntsi
Mundotso̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
na mundo ya jäi una multitud de
personas
mundodo s montón de piedra
mundohai s montón de tierra
Mundotso̱ (Mǔndotsǒ̱) s Cabrito (reg.),
Cabrillas, Pléyades (constelación) Ra
Mundotso̱ geu̱ na muti ya tso̱ ha di geu̱
di be̱fa na ra tso̱ ngu ga mayo. El
Cabrito es un grupo de estrellas y detrás de
ellas va una estrella de pastora.
Sinón. Täxi, Hmuntsätso̱
munera (múnéra) s mojonera
Sinón. ntehyodi
mungi (mungi) vt encoger
muntsäde̱mza (muntsäde̱mzǎ) s colector
de nuez Variante muntsäde̱mnza
muntsi (múntsi) vi reunirse
muntsi (muntsi) vt 1. juntar Ra nzaya
muntsi ra jäi pa o̱ta ra hunta. El juez
junta a la gente para realizar la asamblea.
2. recoger Ra maxi ya muntsi ya paxi
pa mä dä ho̱te ha ra bote paxi. El
barrendero ya está recogiendo la basura
para irla a echar en el bote de basura. Act.
indet. hmuntsi Sinón. 2: jondi, hmuntsi
Munxido (Mǔnxǐdo) Bondojito (ranchería de
Huichapan) Munxido bu̱i thogi rato
nthebe ya jäi. La ranchería de Bondojito
tiene más de seiscientos habitantes.
Sinón. Nto̱tsäxido Véase mundo, xido
mura (mǔra) s mora
murado (múrádo) s morado (color)
Sinón. ku̱hu̱
murko (múrko) s librillo (estómago de los
rumiantes), morcillón Rá murko ra tsu̱di
ja nadbu̱ ko rá xefo ha ja yá mogi. El
librillo de puerco, está junto con el menudo,
y está plegado. Sinón. ntu̱njafo
muroñethi (mǔróñěthi) s hierbamuro
(reg.) Ra muroñethi pe̱tsi ra bo̱kuä xá
matho ngu na ra kastäyu̱, pe hingra
kasti. El hierbamuro tiene camote largo
como la zanahoria, pero no es amarillo.
Sinón. yerbamuro Véase ñethi
murra (murra) s morral Sinón. bero̱zä
muti (muti) s grupo Ra Mundotso̱ geu̱
na muti ya tso̱. Las Cabrillas son un
grupo de estrellas.
mui (múui) 1. vt valer Mä ngu di mui
ndunthi ra bojä. Vale mucho dinero mi
casa.
192
2. s precio, valor Rá mui ra de̱thä ya
bi hñutsi. El maíz ya aumentó de
precio. Variante muhui
muza (múza) s zapote Ja yoho ya bai ga
muza: na ra taxi ra muza ne na ra
mboi. Hay dos clases de zapote: uno blanco
y uno prieto. Véase mu, za
bomuza, bomza s zapote negro
bomuza s zapotal
kastamuza s zapote amarillo
taxmuza, taxamuza s zapote blanco
mu̱di [Forma secundaria de fu̱di] empezar
mu̱di (mú̱di) 1. s principio Ra mu̱di dá
mpe̱fi, dá mpe̱fi Monda. Cuando principié
a trabajar, trabajé en México.
2. adv primero Mu̱di dá ñehe ya o̱ni,
nepu̱ ya ndämfri. Primero crié gallinas,
luego reses. Sinón. 2: me̱to
mu̱di ye̱ primera pintada, primera
pasada
mu̱gi [Forma secundaria de pu̱gi]
despellejarse
mu̱i (mu̱i) s 1. estómago Xä ñu̱ mä mu̱i
ko ra thuhu. Con el hambre, me duele el
estómago.
2. corazón Tu mä mu̱i ko ngatho mä
mu̱i. Estoy triste de todo mi corazón.
tu rá mu̱i está triste
tutsua rá mu̱i aplicarse, esforzarse
mämu̱i adv boca abajo (persona)
humu̱i s consolación
humpa rá mu̱i, hu rá mu̱i vi
contentar
yo rá mu̱i tiene compasión, se
compadece
ndamu̱i s volteado del bazo (niños y
personas grandes)
Ndamu̱i s montaña de Yolotepec
mu̱ki (mú̱ki) s 1. roña Ra mu̱ki ho̱mi ra
stä, ho̱nse̱ ra ngo̱ tsogi. La roña hace caer
el cabello; deja nada más la carne.
2. mancha facial Tenä ge too tsipa rá
gine ra tsatyo o ra mixi, hänge pe̱tsi
ya mu̱ki ha rá hmi. Dicen que quien
come la sobra del perro o del gato tiene
manchas faciales.
mu̱kxäxi (mú̱kxä̌xi) s manchas blancas en
la cara, jiote, grano, costra Habu̱ to̱ge ya
mu̱kxäxi xä nkaxhmi ra ngo̱. Donde
están las manchas está un poco blanco el
193
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
cutis. Variante mu̱ksäsi Sinón. mu̱ki Véase
xäxi
mu̱mi [Forma secundaria de pu̱mi] achatarse
mu̱ngi [Forma secundaria de pu̱ ngi] nacer
(pollos)
mu̱ngi vi derretirse
mu̱ngua (mú̱ngua) s planta del pie Ha mä
mu̱ngua osta yá nsu̱ti ya mini xä za. En
las plantas de los pies se me ven las señales
de las espinas que me han picado.
Sinón. hmeua, hmengua Véase ua
mu̱ntsdehe (mú̱ntsděhe) s agua turbia
Nubye̱ bi uäi ra dehe, ha ra hñe di ñoui
ra mu̱ntsdehe. Ahora que llovió, el agua
de la barranca está mezclada con agua
turbia. Variantes mu̱nsdehe mu̱sdehe,
mu̱stehe Véase mu̱ntsi, dehe
mu̱ntsi (mú̱ntsi) 1. s recaída (enfermedad)
Rá mu̱ntsi na ra hñeni xä ntsuni. La
recaída de una enfermedad es peligrosa.
2. adj agua rebotada Ra dehe zabi xä
mu̱ntsi. El agua del jaguey está
rebotada. Véase pu̱ntsi
mu̱ñä [Forma secundaria de pu̱ñä] achatar
mu̱ñhe (mú̱ñhe) s 1. fondo del arroyo Ha
ra mu̱ñhe di poti ngu hñu huada ga
de̱thä. En el fondo del arroyo siembro
como tres cuartillos de maíz.
2. fondo de la barranca Ha ra mu̱ñhe xä
muntsi ra uäye. El agua de lluvia se ha
estancado en el fondo de la barranca.
3. terreno hondo, hondonada Ha ra
mu̱ñhe dá poti ra hogändäpo. Sembré
alfalfa en el terreno hondo. Sinón. 2: hñe,
samñhe Véase mu̱i, hñe
mu̱ñye̱ (mú̱ñye̱) s palma de la mano
Mände dá he̱ki mä mu̱ñye̱ ko ya do.
Ayer me corté la palma de la mano con las
piedras. Véase mu̱i, ye̱
mu̱stehe [Variante de mu̱ntsdehe] agua
turbia
mu̱tho (mú̱tho) adv 1. despacio Na ra
bätsi dä ma na ra me̱hni xi mu̱tho di
yo. A un niño lo mandan a un mandado.
Va caminando despacio.
2. poco a poco Mä me̱fi xi mu̱tho tsi ra
sei. Mi peón toma su pulque poco a
poco. Sinón. ramätsu̱, njante
mu̱xki [Forma secundaria de pu̱xki] nacer
(pollos, puercos)
ma
mu̱xmi (mú̱xmi) 1. s llovizna Ra mu̱xmi
mäna tsiti de ge ra däye. La llovizna
cala más que el aguacero.
2. vi lloviznar Ya bi mu̱xmi, käki ya
dutu ntini. Ya lloviznó. Baja la ropa que
está tendida. Variante mu̱xhmi
Sinón. xaye
mu̱hmi (mú̱hmi) s 1. persona que maja la
palma
2. mazo de majar palma
3. corazón de palma, cogollo de palma
Ko ra mu̱hmi, dra su̱ti ha xä neni rá
tsate ra keñä; ko ngeä dä ñäni. El
corazón de palma picado se aplica donde
está hinchado por mordedura de víbora, y
se alivia la hinchazón. Véase mu̱i, bahi
mu̱ste (mu̱ste) s embestidor (res, ganado
lanar o cabra) Ra ndämfri dí ñehe ra
mu̱ste. La res que tengo es embestidora.
Variante mu̱tsate Véase pu̱ tsi, pu̱tsate
mu̱ta (mu̱ta) s corazón de maguey Ra
tuka jo̱nxähi, po̱ni ya mu̱ta di the̱ pa
thoki ra ya to̱te mähotho. El ixtle
suavecito sale del corazón del maguey que
se talla para algunos trabajos manuales
bonitos. Sinón. nximbo Véase mu̱i, uada
myá (myá) procl Indica la 3.ª pers. del
copretérito más el artículo plural. Nuyu̱ ya jäi
myá mengu Ndästo̱ho̱. Aquellas personas
eran originarias del pueblo de Orizabita.
Véase mi, ya
M
m Se escribe m en algunas palabras. Puede ser
pronunciación variante de b.
ma (ma) s 1. puesto (de ventas) Dá huxa
na mä ma ga ñi ha ra hnini Ntso̱tkani.
Puse un puesto de chiles en la ciudad de
Ixmiquilpan.
2. dinero recibido por una venta Nunä ra
bojä dí hñä ge ra ma mä ronjua. Este
dinero que traigo es de la venta de mis
ayates. Sinón. 1: mpa; 2: thai Véase pa
magyä
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
magyä [Variante de bagyä] sin sombrero,
sin el acostumbrado rebozo
mahai (máhai) s terreno comprado Véase
pa, hai
mahnäñu (mǎhnä́ñǔ) s camino sinuoso
Nuga dí tsu nubu̱ dí pa ha ya bo̱jä
duxjäi, nu thogi ha ya mahnäñu. Me da
miedo cuando el autobús pasa por un
camino sinuoso. Variante bahnäñu
Sinón. no̱ngañu, ndotiñu Véase mahni,
ñu
mahni (mǎhni) s curva
mahni (máhni) 1. s arruga (piel, fruta) Ya
bi be̱di ra mahni nuyu̱ ya xätä koñä ya
bi uäi. Ya perdieron las arrugas esos
nopales porque ya llovió.
2. adj enjutado Ya uada ko ya mahni
ata xä mo̱nga ya ye̱. Los magueyes con
pencas enjutadas las tienen tendidas.
3. adj enjutado, arrugado Xä mahni
ya kähä. Las tunas están arrugadas.
Variantes máni, maxhni
Sinón. maxhmi Véase bahni
mai (mai) s 1. estatura Nuni ra ño̱ho̱
hinga mähye̱gi mä mai, mäna xä
hñetsini. Aquel hombre no es de mi
misma estatura; él es más alto.
2. poste Na ra mai ga ñoti, bi yenti
ra tsanza. Un carro embistió un poste de
luz.
3. columna Ya gädo ya bi bami ya mai
habu̱ dä thoki ya ngu. Los albañiles ya
pararon las columnas donde van a
construir las casas.
4. par (zapatos) Nu ya dangaze̱sthi di pa
xá mädi na mai ra ze̱sthi. Los
compradores de huaraches venden caro un
par de huaraches.
5. muda (ropa) Nuga otho mä dutu pa
ga mponi, nso̱ka na mai dí pe̱tsi. Yo
no tengo suficiente ropa para cambiarme;
tengo solamente una muda. Véase bai
mai [Forma secundaria de bai] pararse
maki (máki) s gancho (palo o carrizo largo
con un clavo o púa en la punta para cortar
tunas) Ya yokjä di ndu ya xibo̱jä ha ya
maki ga ntokjä. Los cortadores de tunas
traen cargados sus botes y sus ganchos de
cortar tunas.
mamanzaya (mamanzǎya) vr carearse
ante el juez auxiliar Nuni ra mu̱i njatä di
194
mamanzaya. Aquella familia a cada rato
se carea ante el juez auxiliar. Véase bami,
nzaya
mamatsu̱tbi (mamatsu̱tbi) vr carearse
ante la autoridad competente Nuni ra jäi
di ntunhuí rá ku po na ra hai, hange di
mamatsu̱tbi. Aquella persona está
peleando con su hermano por un terreno,
por eso se carean ante la autoridad
competente.
mande [Forma secundaria de bande]
pararse en medio
mantayu̱ga (mǎntayu̱ga) s bufanda
Véase yu̱ga
manti (mǎnti) s 1. envoltorio (tela, papel,
penca de maguey, cuero)
2. pañal Véase panti
mantsahme (mǎntsáhme) s envoltorio
de tortillas (tela, papel) Sinón. maxhme
Véase pantsi, hme
mañä 1. [Forma secundaria de bañä] vaciar,
poner boca abajo Xi mi ja nsei, ha bi
mañä gatho ya tseza. Había mucho
pulque, y se vaciaron todos los barriles.
2. vi empinarse Xi mi tsu̱ka ra nduthe,
ngu dá tso̱ho̱ ha ra po̱the dá mañä dá
ntsithe. Tenía mucha sed; llegando al
manantial me empiné a beber agua.
3. vi embrocarse Na ra tsanza bi ntämi,
ha bi ma ba mañä ha ra hñe. Un carro
se rodó, y quedó embrocado en el arroyo.
Sinón. 3: ñemi Véase mai, ñä
mati (máti) vr enredarse (víbora en un
árbol, mecate al pie de una persona, frijol que
se enreda en el maíz) Véase bati
matho (mátho) adv parece que
matsi (matsi) s colador, coladera,
cedazo Ko ra matsi gi fatsi ra tafi xkí
xitsi ha ra sei, pa hinda thogi ra ximfi.
Con el colador cuelas el aguamiel cuando se
la eches al pulque, para que no pase el
mechal. Véase fatsi
maxhme (maxhme) s servilleta (para
tortillas) Ngu gi ñutsi ra bithi ga hme gi
komi ko ra maxhme pa hinda käni. Tan
pronto como llenes la petaca de tortillas, la
tapas con una servilleta para que no se
enfríen. Sinón. mantsahme Véase pantsi,
hme
maxhni (mǎxhni) [participio de paxhni]
envarillado (reg.; armadura de vigas y
195
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
horcones con carrizo o vara) Ra ngu ya
maxhni ko ya xithi; ho̱nse̱ ra njätsi
be̱pi. La casa ya está envarillada de
carrizo; nada más la techada le falta.
Maxtä (Máxtä) Maxtha (ranchería de
Huichapan) Maxtä bu̱i thogi hñunthebe
ya jäi. En Maxtha viven mas de trescientas
personas.
mede (mede) adj contados, unos cuantos
Mede ya yo dí taki. Son contados los
chivos y borregos que pastoreo. Véase pede
meni (meni) [participio de peni] lavado
Mentho̱ (Méntho̱) Texcatepec (pueblo de
Chilcuautla) Mä sei dí pa bi thäntkagi de
Mentho̱. El pulque que vendo me lo traen
de Texcatepec. Vocal nasal: Mëntho̱
Sinón. Nteska
mestho (městho) adv 1. inmediatamente
Bá xipi dä ñehe mä dada, pe mestho, dí
to̱mäua. Ve a decirle a mi papá que venga,
pero inmediatamente; lo espero aquí.
2. pronto Mä ga ma tai, pe mestho ga
pengi. Voy a la plaza, pero pronto
regreso.
3. rápido Xi mestho dá tso̱hu̱, xi dri
tihi ra bo̱jä. Llegamos muy rápido; anda
velozmente el camión. Variante bestho
metanthähi (metánthä̌hi) s mecate
trenzado (tejido en trenza) Ra mboni ntse̱
di nju̱ti, mäthoni gi thäti ko na ra
metanthähi. El animal jala mucho, es
necesario amarrarlo con un mecate
trenzado. Variante betanthähi Véase
pete, nthähi
metanthiti (metánthiti) s tejida de
aventadores Véase pet'e, nthiti
mete (méte) s tejido Véase pete
me̱ [Variante de me̱fa] después
me̱ (mé̱) adv a lo mejor, quizá, quizás
Bá fadi ya mboni nubye̱ nihi, nu di nde
me̱ dä uäi. Ve a apacentar el ganado
ahora que es temprano; en la tarde a lo
mejor llueve. Sinón. me̱fa, eta
me̱di (mé̱di) vr 1. perderse Hyastho po̱ni
ha ya nto̱tse Monda, de ya jäi too di
me̱di. Diario sale en las noticias de México
de las personas que se pierden.
2. extraviar Dí honi ra mä mboni,
pe̱tsi ya pa xä me̱di. Ando en busca de
unos animales que se me han extraviado
desde hace días.
me̱hä
3. desperdiciarse Nuni ra tsu̱di hingi tsi
xä hño ra de̱thä; ¡hängu hmä ra de̱thä
di me̱di! Aquel puerco no come bien el
maíz; ¡cuánto maíz se desperdicia!
Sinón. 3: ntsoni Véase be̱di
me̱di (mě̱di) s 1. lo perdido Ya dá tsu̱di
ra me̱di stí be̱di. Ya recuperé lo que
había perdido.
2. perdición, mala vida Ko ra du mä
be̱hñä dá ma ha ra me̱di. Por la
muerte de mi esposa me fui a la
perdición.
3. desgracia Dá thogi na ra me̱di; ge bi
du na mä bätsi. Me pasó una desgracia:
se me murió un niño.
me̱fa [Forma secundaria de be̱fa] seguir
detrás de alguien
me̱fa (mé̱fa) adv 1. después Ha mä
de̱nda dä za gi hätsi hängu nuä gi ne,
mefa gi jutki. De mi tienda puedes llevar
todo lo que quieras; después me pagas.
2. más tarde Beni ge ya dá jutai nuä
ndi tui, me̱fa gi ñenä di tuätho.
Acuérdate que ya te pagué lo que te debía;
más tarde no vayas a imaginarte que
todavía te debo.
3. al rato Nubye̱ hingi tsu̱kagi ra thuhu,
me̱fa ga pengi ga ñuni. Ahora no tengo
hambre, al rato regreso a comer.
4. posteriormente Ra dangamboni bi
gohi bi duki ra bojä, dí tsu me̱fa hinda
gutki. El comprador de animales quedó a
deberme dinero; temo que quizás
posteriormente no me pague.
5. a lo mejor Nuä ra bo̱jä xa mai
kuemi, me̱fa dä su̱ti yá ua ya jäi.
Dobla ese fierro que está de punta, porque
a lo mejor se le clava en el pie a alguna
persona. Sinón. 1: nepu̱; 3: hinda yaä
me̱go (me̱go) vi 1. ser peón
2. ser sirvienta Véase be̱go
me̱hä (mé̱hä) vi estar de yerno Mä tu̱ di
me̱hä ha rá ngu rá to. Mi hijo está de
yerno en la casa de su suegra. Nota cultural:
Por costumbre, el yerno vive con sus suegros
durante varios meses para ayudarles y para
demostrar que trata bien a su hija.
me̱hä (me̱hä) s yerno Dí jamädibi Ajuä
bu̱ i na mä me̱hä, xi ra hojäi. Le doy
gracias a Dios que tengo un yerno muy
buena gente.
me̱hni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
me̱hni (mé̱hni) s 1. enviado, mensajero,
mandadero Nuni ra me̱hni xi bi ma yaä
pa bi mengi. El enviado dilató mucho
tiempo en regresar.
2. mandado Ra me̱hni, bi be̱hni na ra
me̱hni. Al enviado lo mandaron a un
mandado.Véase pe̱hni
me̱hni Ajuä (mé̱hni Ajuä̌) mensajero de
Dios, profeta Bi nja ngu nuä xkí mänga
rá me̱hni Ajuä. Se cumplió lo que había
dicho el profeta de Dios.
me̱i (me̱i) s 1. vara Mände dá ma ha ra
däthe dá honga na ra me̱i ga de̱mza.
Ayer fui al río a buscar una vara para varear
la mata de nuez.
2. palo (regular de grueso, y corto) Mä
me̱i ga ju̱ nixi xä dämä hñu̱ ha nixi ra
dämä jostho; xi tsatho. Mi palo para
azotar el frijol en su vaina ni es muy
pesado ni muy liviano; es muy bueno.
3. cuarta Ra to̱ge bi thogi mi hñä na ra
me̱i pa fe̱ti ra fani. El jinete que pasó
traía una cuarta para azotar su caballo.
4. chicote, látigo Ra uäfri xä gäxa na ra
me̱i ga nthähi ha ra xinxi ne ha ra
ñäni xä tutuabi na ra ku̱nxähi mete,
pa fe̱ti ra nte̱i. El gañán lleva puesto en
el hombro un chicote, y en la punta le ha
puesto una tralla de ixtle trenzado para
azotar la yunta. Véase fe̱i
me̱i nte̱i chicote de yunta
me̱mbru (mé̱mbru) s perezoso
me̱mfo (mé̱mfo) vi acostarse boca abajo
Ra tu̱bätsi hingi be̱nitho, ya di mpu̱ntsi
di me̱mfo. El niño chiquito no se acuesta
nada más se voltea boca abajo. Véase be̱ni
me̱mpitsi (me̱mpǐtsi) vi acostarse boca
arriba Véase be̱ni
me̱mu [Variante de be̱mu] pilmama
me̱mi (mé̱mi) vi montarse
me̱nhyadi (mé̱nhyádi) s perezoso Véase
be̱ni, hyadi
me̱ni [Forma secundaria de be̱ni] acostarse
me̱po (me̱po) vi ser cuñada Nuu̱ ya
be̱hñä di me̱po ngea na di geu̱ xä
nthätkuí rá ku. Esas mujeres son cuñadas
porque una de ellas se casó con el hermano
de la otra. Véase be̱po
me̱tate (me̱táte) s acción de imitar Véase
pe̱te
196
me̱to (me̱to) adv primero, antes Pa dra
fu̱ti na ra be̱fi, mäthoni me̱to dri ja ra
bojä. Para comenzar un trabajo, primero
hay que contar con dinero. Sinón. me̱
me̱to [Forma secundaria de be̱to]
adelantarse
me̱thme (mé̱thme) s tortillera (reg.),
máquina para hacer tortillas Véase pe̱ti,
hme
me̱tsandoyo (mě̱tsándóyo) s
cementerio, camposanto Véase pe̱tsi,
ndoyo
me̱tsi (mě̱tsi, mé̱tsi) s 1. bodega Gatho
nuä hintsu̱ mäthoniua thi, hutsi ha ra
me̱tsi. Todo lo que no es muy necesario
aquí afuera, ponlo en la bodega.
2. caja fuerte Gra beni ge ha rá me̱tsi
mä dada pe̱tsi ra bojä. Me imagino que
en la caja fuerte de papá hay dinero.
3. entierro Bi du mä tiyo mände, ra
me̱tsi rí xudi. Mi tío murió ayer,
mañana es su entierro. Variante me̱tsi
Sinón. 3: ntagi Véase pe̱tsi
me̱tsi (mě̱tsi) vi montarse (en el lomo del
caballo o en una piedra, etc.) Sinón. me̱mi
me̱tsintsu̱ (mé̱tsǐntsu̱) s 1. trampa de
pájaro (jaula u otra cosa) Ya me̱tsintsu̱
yo ha ra mbonthi di hñä ya
me̱tsintsu̱. Los pajareros andan en el
monte, y tienen sus jaulas de atrapar
pájaros.
2. flecha, resortera (para tirar pájaros)
Gatho nuu̱ ya metsi di hñä ya
me̱tsintsu̱. Todos esos jóvenes traen sus
flechas para tirar los pájaros.
3. pajarero, persona que caza pájaros
Véase pe̱tsi, tsintsu̱
me̱xui (me̱xui) 1. vi oscurecerse Tenä ge
na ra pa bi me̱xui ra ya yaä nuni
Uajaka nu mí hueti ra hyadi. Dicen que
se oscureció unas horas allá en Oaxaca
cuando se eclipsó el sol.
2. vi hacerse noche
3. s oscuridad Xi ra me̱xui. Está muy
oscuro. Véase be̱xui
me̱sbojä (mě̱sbojä) s 1. banco
(financiero) Habu̱ ra za ja ya me̱tsbojä
pa too dä ne dä me̱tsi ra bojä.
Dondequiera hay bancos para quien quiera
ahorrar dinero.
2. chequera, billetera, cartera Dá be̱di
197
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mä me̱sbojä, mi ku̱ mbojä. Perdí mi
chequera que tenía mucho dinero.
3. tesoro Mä dada ja ra me̱sbojä, pe
hindí pädi habu̱ xä hñu̱tsi. Mi papá
tiene su tesoro en dinero, pero no sé
donde lo ha puesto.
4. tesorero Bi boni ra mesbojä, bi
thutsibye̱ mäna. Cambiaron al tesorero;
hoy pusieron otro. Variante me̱tsabojä
Sinón. 2: nku̱bojä Véase pe̱tsi, bojä
me̱sbo̱jä (mě̱sbo̱jä) s 1. cajón para
herramientas Dá tai na ra me̱sbo̱jä, pa
ga koti mä mpe̱fi. Compré un cajón para
herramientas, para guardar mis
herramientas.
2. bodega para herramientas Dá hoka na
ra ngu ga me̱sbo̱jä. Hice una casa para
bodega de herramientas.
Variante me̱tsabo̱jä Véase me̱tsi, bo̱jä
mifi (mifi) s acocote (una especie de
calabaza muy larga con la cual se chupa el
aguamiel del centro escarbado del maguey) Ya
yafi ya xä bätuí ge ra tafi uada huí ko
ra mifi. Los tlachiqueros se han
acostumbrado a sacar el aguamiel de
maguey con acocote.
mifi (mǐfi) vi humear, hacer mucho
humo Nuga hinga tse̱ti ra bifi, ntse̱di xä
mifi. Yo no soporto el humo; hace
demasiado humo. Véase bifi
mimda (mimda) s púa de maguey Tenä
ge ra ñete o̱te ra ntete ko ya mimda ne
ko ya ndoyo ga hankei. Dicen que el
hechicero hace la brujería con púas de
maguey y con huesos de difuntos.
Variantes minta, minda, binta Véase
mini, uada
mindri (mindri) s chicalote (hierba) Ra
mindri, ra taxi rá do̱ni ha xä ntati rá
bai ha yá nda ya zi hatamboi. La flor del
chicalote es blanca, la mata medio
cenicienta y la semilla medio prieta.
mini (míni) s espina Ya mini de ya bai
ga nanxa xi ya dängi. Las espinas de las
matas de naranjo son grandes.
Variante bini
mini xätä espina de nopal
minto (minto) s granjeno Ra minto
hingi tsipabi rá pe̱ni ha yá ye̱ xä mete
na ngu mäna. La fruta del granjeno no es
moba
comestible y sus brazos están entretejidos
unos con otros.
minza (mínza) s 1. huizache Rá pe̱ni ra
minza xi ya tsani ha ngu ya mboi ha xi
ya ku̱hiu̱. Las frutas del huizache son
pequeñas y negras, y son sabrosas.
2. espina de huizache Dá neti na ra
minza, pe himbi yu̱ti ha mä ua. Pisé
una espina de huizache, pero no se
introdujo en mi pie. Variante binza
mistä (místä) s espina de nopal Tenä
ge ra mistä nihi di ya ha rá ngo̱ ra jäi.
Dicen que la espina de nopal pronto se
pudre en la carne humana. Variante bistä
Véase mini, xätä
misti s silbato Véase pisti
mithe (míthe) s escurridera de agua (tubos
de los techos de las casas) Nubu̱ uäi dri
ju̱sti ra dehe ha yá mithe yá njomi ya
ngu. Cuando llueve escurre agua en las
escurrideras de los techos de las casas.
Sinón. pinthe Véase mi, dehe
Miza (Mǐza) Chilcuautla (cabecera
municipal) Miza geä na ra hnini jase̱ rá
tsu̱tbi. Chilcautla es un pueblo que tiene su
propio municipio. Variante Maíza
miki (míki) s 1. vez Xi stá mpo̱nbe
ndunthi ya miki ga tu ha ya ñänthi. Me
he escapado varias veces de morir en
accidentes.
2. ocasión Bu̱u̱ ya yofadi ndunthi ya
miki xä joti. Hay reos que en varias
ocasiones han sido apresados.
Variantes iki, miki Sinón. indi, ingi
Mitho̱ (Mitho̱ ) Rinconada (pueblo de
Tasquillo)
mo (mo) adj mil Ra bojä ga he̱mi ja ga
nthebe ha nehe ga denthebe ha ata ga
mo. Hay dinero en billetes de a cien y de a
cincuenta, e hasta de a mil.
mobinu (móbǐnu) recipiente para
aguardiente Sinón. moithe
moba (móba) s 1. ubre, mama, teta (de
animales hembras) Rá moba ra baga dí
te̱mi, xä neni na ra xe̱ni. La ubre de la
vaca que ordeño está hinchada en una
parte.
2. utensilio para leche Ra tse ga moba
bi tehmi ra tsatyo. Quebró el perro la
olla en donde echo la leche.
3. seno, teta de la mujer Tenä ge bu̱ ra
moda
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ue̱ne dä go̱tuabi rá moba rá nänä dä
neni. Dicen que si el bebé le eructa al
seno de su mamá se hincha. Sinón. 1 y 2:
mpoba; 3: ba
moda [Variante de boda] ojo negro
modehe (módéhe) s recipiente para agua
Variante mothe Sinón. mpothe Véase po
mogi (mógi) 1. [participio de pogi] tirado
(cosas en un lugar plano)
2. s tablilla (reg.), pliegue Rá mogi mä
ngo̱de ya bi tsoki. Las tablillas de mi
vestido ya se descompusieron. Sinón. 1:
be̱gi; 2: hmuni Véase pogi
mogi (mógi) s pala ancha con punta
Habu̱ ra tumhai tsa too dä mpoti ko ra
mogi. Se puede sembrar con pala donde la
tierra es suave.
Mohai (Mohai) Cardonal (municipio) Ra
ndä de Mohai bi ñehe bi hñutsi ra
nzaya ha mä hnini. El presidente de
Cardonal vino a nombrar al juez de mi
pueblo.
Mohmi (Mǒhmi) El Palmar (barrio de
Santiago de Anaya) Mi Pa de ya Nänä bá
tsi ya me̱mda de Mohmi pa bi ntuhu ha
ra ngu. En el Día de las Madres trajeron a
los músicos de Palmar para que cantaran en
la casa. Véase bohmi
moki (móki) [participio de poki] apodado
Momu (Momu) Arenal (un pueblo) Ra
hnini Momu kohi ri thogi Mäñutsi. El
Pueblo de Arenal queda adelante de
Actopan. Véase bomu
Mominza (Mómínzǎ) Bomintza (barrio de
San Salvador) Na mä tu̱ bí mpe̱fi ga
xahnäte nuni Mominza. Un hijo mío
trabaja de profesor allá en Bomintza.
Monda (Mónda) s 1. México (la capital)
Hindí pädi ga yo Monda, ngeä ja
ndunthi ya nthekä mu̱i. Yo no puedo
andar en México, porque tiene muchas
colonias.
2. el país de México Rá dänzyä ra hai
Monda di mända ha natemäre̱ta
mära ya nthekä hai, yoho ya territorio,
ne ra Distrito Federal. El presidente de
México tiene autoridad sobre treinte y uno
estados y el Distrito Federal. Véase
bonda
memonda s capitalino; ciudadano de
México
198
Mondo (Mǒndo) Bondho (barrio de San
Salvador) Dá ma Mondo dá tai na ra
de̱ti, pe xi ra mädi, pa ga hoki ra
thumngo̱ rí xudi. Fui a Bondho y compré
un borrego, para hacer barbacoa manaña,
pero me costó caro.
moni (mǒni) s montón (de cualquier
mercancía vendible) Yo ku̱ta be̱xo ra
moni ra ñi. El montón de picantes está a
cinco pesos. Variante boni
moni [Forma secundaria de boni] echarse
Ya ndämfri bi moni, ngeä ya bi niñä.
Las reses se echaron porque ya están llenas.
Sinón. me̱ni
moñä (moñä) s calandria (pájaro) Ra
moñä geä na ra tsintsu̱ xi tuhu
tsamähotho. La calandria es un pájaro que
canta muy bonito. Véase mboi, ñä
moñämiñyo s persona que roba Véase
miñyo
mosei s utensilio para pulque
Sinón. mposei
mosifi (mosǐfi) s utensilio para machigues
Mospi (Mospi) s Miércoles de Ceniza
Tata je̱ya to̱te mierkole mospi. Cada
año se celebra el miércoles de ceniza. Véase
bospi
mospi (mospi) vi hacerse ceniza Na ra
ngu bi nzo̱, bi mospi gatho. La casa que
se quemó se hizo cenizas. Véase bospi
mosta [Variante de bosta] ojo negro
Mostä (Mǒstä) Nopala (municipio y su
cabecera) Ra hnini Mostä geä na ra
dähni, pe hingra dänga hnini. La ciudad
de Nopala es cabecera del municipio, pero
no es ciudad grande.
Mostä (Mǒstä) Boxtha Chico (barrio de
San Salvador) Mä tu̱ bá tsi ra be̱hñä
gehni Mostä. Mi hijo trajo a su esposa de
el Boxtha Chico.
Moto (Mǒto) el Boto (barrio de Cardonal)
Ya mengu Moto te̱ ya tsu̱ta nehe hoka
ra näni. Los del Boto tallan la lechuguilla y
también hacen cal.
mothä (mǒthä) s maíz pinto, maíz negro
Nubye̱nä je̱ya dá poti ra mothä. Este
año sembré maíz pinto. Sinón. bindo de̱thä
Véase mboi, de̱thä
mothe (móthe) s recipiente para agua
Véase po, dehe
199
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
motho (motho) s miles, número muy
grande Véase mo, -tho
mo̱e (mo̱e) s ofrenda (para el difunto) Ra
mo̱e dá hutsuabi ndu mä xita mäje̱ya:
ya thengo̱, ra sei, ra hñuni. La ofrenda
que le puse a mi difunto bisabuelo el año
pasado fue tamales, pulque y comida.
bo̱hñä s ofrenda (promesa)
mo̱gu (mǒ̱gu) s orejas colgadas Véase gu
mo̱mi (mó̱mi) vi 1. hacerse cóncavo
Mädetho de rá njomi ra ngu bi mo̱mi.
El techo de la casa se hizo cóncavo en
medio.
2. pandearse Ha ra hyadi di mo̱mi ya
xithe̱. Las tablas se pandean con el sol.
Sinón. 1: bo̱te
mo̱ni (mǒ̱ni) 1. [Forma secundaria de bo̱ni]
tenderse
2. aplacarse Mä ntsu̱be bi mo̱ni ko ra
tsu̱tuí. Mi enemigo se aplacó con la
justicia.
3. vencerse Yá ye ya bai ga ixi xä
mo̱ni ko ya hñu̱ yá ixi. Los brazos de las
matas de durazno se han vencido por el
peso de los duraznos. Sinón. 1 y 2:
ndomi; 3: me̱ngi Véase bo̱ni
mo̱täkudu (mó̱tákǔdu) s hilacho
remendado Véase po̱te, kudu
mo̱te (mó̱te) s 1. remiendo Mä juitua
ya pe̱tsi hñu ya mo̱te. Mi pantalón tiene
tres remiendos.
2. parche Dá tamba na ra mo̱te mä
hnatabo̱jä. Compré un parche para mi
bicicleta. Variante mo̱te
muhu (múhu) s 1. león Tena ge ra
muhu di nto̱de dende yabu̱ ha brä ehe.
Dicen que el león se escucha desde lejos
cuando viene.
2. lobo Tena ge ra muhu hingi tsa ra
ño̱ho̱. Dicen que el lobo no se come al
hombre. Sinón. 1: zate
mu̱ (mú̱) adv 1. pues ―Maha tai, Lio.
―To̱mi mu̱, Xuua, ga maha. ―Vámonos
al centro, Ismael. ―Espérate, pues, Juan, y
nos vamos.
2. entonces Tenä bi du tio Finu ¿ha xi
hä mu̱? Dicen que se murió tío Delfino,
¿será cierto entonces?
mu̱hmi (mú̱hmi) s 1. mazo de majar
palma Tsabigi ko ra mu̱hmi, ngeä xi xä
n
hñu̱. Me canso con el mazo de majar palma
porque está muy pesado.
2. majada de palma Xi dí mantä ra
mu̱hmi pa ga hoki ya xinthähi. Estoy
atareado con la majada de palmas para
hacer sudaderos. Véase pu̱ni, bahi
mu̱i [Forma secundaria de bu̱i] nacer
mu̱i (mu̱i) s 1. vida Dí bu̱i na ra mu̱i
xá hño ko mä däme. Con mi esposo vivo
una vida muy buena.
2. hogar, casa Nubye̱ hä dí pe̱tsi na ra
hoga mu̱i. Ahora sí tengo un buen hogar.
3. vivienda Nuga dí bu̱i habu̱ ja yá
dänga mu̱i mä dada. Yo vivo donde
están las viviendas de mis padres.
4. generación, filiación de padre al hijo
5. costumbres Ra mu̱di hin ndí pähmä
yá mu̱i ya jäi, pe nubye̱ ya dá pätuí.
Al principio no sabía las costumbres de las
personas, pero ahora ya las sé. Sinón. 2 y
3: ngu
mu̱ni (mu̱ni) s 1. espolón Ra mu̱ni ra
o̱ni ngu ra ndoyo. El espolón de la gallina
es como un hueso.
2. martillo Ra gädo himbá hä rá mu̱ni.
El albañil no trajo su martillo.
3. mazo ¿Ha hinxka handi ra mu̱ni dí
honi? ¿Qué, no has visto el mazo que
ando buscando? Véase pu̱ni
mu̱nxi (mú̱nxi) s mazo (para machacar las
pencas de maguey) Stá hoka na ra mu̱nxi,
pa ga pu̱nga ya ye̱ta. He hecho un mazo
para machacar las pencas de maguey.
N
N- pref Se encuentra con frecuencia en los
nombres de lugar, por ejemplo: Ngosthi
Portezuelo, Nzibatha Meztitlán,
Ntasto̱ho̱ Cerro Blanco. Véase Man afijo Colocado entre raíces, la nasal indica la
unión de ambas en una palabra compuesta.
Variantes -n-, -ñ-, -m- Ejemplos: manza
palo largo; yoñhai tierra seca; hñumngo̱
el que hace barbacoa.
n-
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
n- pref 1. Se presenta en los tiempos
secundarios de verbos con compl. indet., por
ejemplo: thäti amarrarlo, nthäti amarrar
(en general) ; tomi pisarlo, ntomi pisar
(en general)
2. Se presenta en los tiempos secundarios de
los verbos que tienen el complemento
sustantivo incorporado en la raíz y de los
verbos que incorporan el pronombre genérico
-te. Por ejemplo: fu̱xhuähi barbechar, dá
mfu̱xhuähi yo barbeché; tsithe tomar
agua, dá ntsithe tomé agua; fe̱tate
imitar, dá mfe̱tate yo imité (a gente en
general) .
3. Indica los tiempos secundarios de algunos
verbos cuya consonante inicial no cambia,
por ejemplo: sagi brincar, bi nsagi
brincó; thede reír, bi nthede rió; xo̱ni
apresurarse, bi nxo̱ni se apresuró.
4. Indica el uso reflexivo de un verbo
transitivo, por ejemplo: tsabi cansarlo,
ntsabi cansarse; xahti bañarlo, nxaha
bañarse; tu̱ngi extenderlo, ntu̱ngi
extenderse.
5. Indica el uso recíproco de un verbo
transitivo, por ejemplo: tetse lamerlo,
ntetse se lamen; pe̱ti abofetearlo,
mpe̱ti abofetearse; tsu̱di alcanzarlo,
ntsu̱di se unen. Variante -ñ-: hati
engañarlo, hñati engañarse.
6. Indica el participio pretérito pasivo del
verbo; el prefijo se agrega a la forma del
actor indeterminado; por ejemplo: heti
hilar, theti alguien lo hiló, ntheti
hilado. Dí pe̱tsi na totsi ra santhe
ntheti. Tengo una bola de ixtle hilado.
7. Indica que el verbo está derivado de un
sustantivo, por ejemplo: tse̱ frío, ntse̱
hacer frío; tsihue̱ nuera, ntsihue̱
hacerse nuera.
nagi (nǎgi) s cuarta, palmo (medida) Rá
nxidi ra bayo dá tai; rato nagi. La
anchura del rebozo que compré es de seis
cuartas. Sinón. kuarta
nagi (nagi) s jeme (medida) Dá hoka na
ra jäi ga za, ga na nagi rá hñetsi. Hice
un muñeco de madera de un jeme de altura.
Sinón. heme
nai (nai) vi estirarse
nambi (nambi) vt 1. maltratar Ra tsatyo
xkí zi ya mädo dá nambi ko na ra za. Al
200
perro que se comió los huevos lo maltraté
con un palo.
2. tundear Mä dada bi nambi mä ku,
ngeä ra tsoyo̱de. Mi papá le dio una
tunda a mi hermano, porque es
desobediente. Act. indet. hnambi
Variante nampi Véase nami, -bi
Sinón. 1: thonti, fe̱ti; 2: xäkui
napai te maltrata
nanatu̱ (nǎnátu̱) s 1. hijo que trabaja en la
ciudad (que deja sus padres y hermanos para
ganarse la vida)
2. hijo aventurero Véase nani, tu̱
nangi (nángi) vi 1. levantarse
2. pararse (víbora u otro animal menor o
mayor)
nani (nǎni) s aventurero, andariego Mä
tu̱ xä ra nani, bi ma yabu̱ ya hai. Mi hijo
es aventurero; se fue lejos, a otras tierras.
hnani s el ir a aventurar
nani (nani) vi 1. atravesarse
2. atorarse Sinón. nati
nanxa (nánxa) s 1. naranjo (mata)
2. naranja (fruta)
nati (nǎti) vi estar ralo
nati (nati) vi atravesar Yoho ya bo̱jä bi
mfati ha ra ñu, na de geu̱ bi nati
mädetho ra ñu. Dos carros chocaron en el
camino y uno de ellos quedó atravesado en
medio del camino. Sinón. nani
natsi (natsi) vi atravesar (de un lado al
otro) Véase natsi, ratsi
navaha (náváha) s navaja
nati (nati) vt montar Act. indet. hnati
natsi (natsi) vt 1. atravesar (tela, nailón en
medio de la casa en el interior, viga, vigueta o
tabla sobre la casa no techada, el canal o el
pozo)
2. brincar (sobre algo) Act. indet. hnatsi
Sinón. ratsi
natsi vi atravesar (de un lado al otro)
nä (nä) interj ¡ten!, ¡tenga! Iho, nä nuna
ra xabo; uá umbabi ri nänä, ge bí honi dä
mpeni. Hijo, ten este jabón. Ve a dárselo a
tu mamá, que lo necesita para lavar.
Variante na
nä (nä) adj demos 1. este Nä zi hme bi
se̱ki, mä ga ñobe mä zi bätsi. Esta
tortilla que me dieron la voy a compartir
con mis hijos.
2. aquel Dí jamädi nä zi jäi bi yobga
201
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ra ñu, pa dá ñäbe ya mbo̱ho̱.
Agradezco a aquella persona que me
orientó, y pude hablar con las
autoridades.
nä [Variante de nänä] señora, doña Nubye̱
hä di ja ra sei ha nä Linda. Ahora sí ha de
haber pulque en casa de doña Hermelinda.
näbia (nä́via) vi estar enamorada Pret. dá
näbia
näbia, näbio (nä̌bia, nä̌bio) s novia, novio
Sinón. hyatui
nänä (nä̌nä) 1. s madre, mamá
2. vi hacerse madre, hacerse tutora
Sinón. mämä
nänä (nänä) s señora (palabra de respeto
dirigida a ella) Variante nä
näni (nä̌ni) vt regar (hierba o ropa) Act.
indet. hnäni
näni (nä̌ni) s 1. cal
2. calidra
nänka (nä̌nka) adj en ancas Xä mani na
ra to̱ge di zi na ra bätsi nänka. Ahí va un
jinete trayendo un niño en ancas.
Sinón. ñoti
Näste̱i (Nä̌ste̱i) Noxtéy (ranchería de
Tasquillo) Thogi yonthebe ya jai bu̱i
Näste̱i. Más de doscientas personas son
avecindadas en la ranchería de Noxtéy.
Véase näxi, te̱i
nästi (nä̌sti) s 1. disentería Ra nästi geä
na ra hñeni bí ehe de ra tse̱ o ga pa. La
disentería es una enfermedad que viene por
el frío o por el calor.
2. diarrea Ra bätsi tsu̱di ra nästi, ngeä
bi zi ra dehe ixkändäpo mände. El niño
tiene diarrea porque tomó agua de limón
ayer. Variantes näxti, hnästi Sinón. 2:
rihi
näti (nä̌ti) vt ir saltando Act. indet. hnäti
näthä (nä́thä) vi estar empachado
näxi (nä̌xi) adj 1. correoso (carne, tendón)
Nunä ra ngo̱ xá näxi, po̱de hinxa dätho.
Esta carne está correosa; creo que no se ha
cocido todavía.
2. difícil (para hacerlo funcionar)
nää (nää) adj ese, este, aquél Nää ra däta
do ne ra ya dänga bu̱hu̱ pa dä keni. Esa
piedra grande necesita unas barretas grandes
para ronzarla. Nu nää ra paä bi du nää
ra jäi, ra gu̱to xui dä to̱tua ra jäxaxui ko
ndagi
na ra ponti. A partir del día en que murió
aquella persona, a las nueve noches, se le
hará el último velorio con una cruz. Véase
nä
nda (nda) 1. adv muy Ra tsintsu̱ bi do̱
na ra hmafi xá nda ntso. El pájaro soltó
un grito muy feo.
2. adj grande Mä mbane pe̱tsi yá nda
hoga ngu. Mi compadre tiene sus buenas
casas grandes. Ha ra huähi xi tu ra ya
nda thä. En la milpa hay unas mazorcas
grandes.
3. adj Indica una actitud despectiva hacia
el sustantivo. Nää nda ño̱ho̱ xi nambi rá
be̱hñä. Ese hombresote le pega mucho a
su esposa. Nää ra nda tsatyo, ra bo̱ka.
Ese perrote es bravo. Xi xá ñixi nää ra
nda sei. Está muy agrio ese pulcote.
nda (ndǎ) adj don, señor ―Haxajuä
nänä, ¿ha bu̱i nda Xuua? ―Joo, xä ma
ra be̱fi. ―Buenos días señora, ¿se
encuentra don Juan? ―No se encuentra, se
ha ido a su trabajo.
nda (ndǎ) s semilla Dá tai ra ya nda ga
jämu pa ga poti. Compré unas semillas de
calabaza de Castilla para sembrar.
ndami s semilla de chile
ndatsri s semilla de aguacate
ndá (ndá) procl Indica la 1.ª pers. del
pretérito, dependiente. Ndá mpe̱fi Monda,
mi joo ndunthi ya bo̱jä ngubye̱. Cuando
trabajé en México no había muchos
camiones como hoy.
Ndabyuni (Ndabyuni) La Mesilla (ranchería
de Tecozautla)
ndadri (ndǎdri) s presentación de una
ofrenda floral Nubye̱ bí ja ra ndadri ha ra
nijä, na ra hñäti pe̱tsi ya pa xä jatsi.
Hoy hay presentación de una ofrenda floral
en la iglesia; una promesa que tiene días de
pospuesta. Véase da, do̱ni
ndadri (ndǎdri) s semilla de flores Dá
tanga ra ya ndadri pa ga poti ha mä
uadri. Compré unas semillas de flores para
sembrar en mi jardín. Véase nda, do̱ni
ndagi (ndági) s 1. caída Ra bätsi ko ya
ndagi xä hñätsi ua xä mpu̱ntsi rá mu̱i.
A lo mejor se le ha volteado el estómago al
niño por las caídas que ha llevado.
2. porrazo Ra ndagi dá hätsi dá tsa dá
fe̱mi mä hyo. Sentí que me golpeé el
ndaju̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
costado en el porrazo que me di.
Sinón. mfo̱mi Véase tagi
ndaju̱ (ndǎju̱) s 1. grano de frijol
2. frijol cocido sin caldo Véase nda, ju̱
ndaki (ndáki) adj 1. inclinado, ladeado Rá
mai ra ñoti xa ndaki. El poste de la luz se
ha inclinado.
2. sesgado Ya the dá he̱ki ya ndaki, pa
dä ñuni xá ñho. Los surcos los corté
sesgados, para que se rieguen bien.
Sinón. 1: nkahmi
mändaki adv ladeado
ndamäni (ndamäni) adv pasado mañana
Ndamäni ga ma Monda ra be̱fi. Pasado
mañana voy a trabajar a México.
Variante ndämäni
ndameñä desobediente Dá be̱pi ya nxutsi
dä mpaxi, pe himbi me̱fi, xi ya ndameña.
Le ordené a las muchachas que barrieran,
pero no lo hicieron. Son muy desobedientes.
Sinón. dähñei Véase meñä
Ndamu̱i (Ndámu̱i) s montaña de Yolotepec
ndamu̱i (ndámu̱i) s el que tiene volteado el
bazo, volteado del bazo
ndandiñähmu (ndǎndiñähmu,
ndandiñähmu) vi arrodillarse, hincarse
Ya jäi di numxa, xä ndandiñähmu ne
ohnä yá de. Las personas que están oyendo
misa se han arrodillado y se persignan el
rostro. Véase ñähmu
ndangua (ndángua) vi cruzar la huella del
pie Véase ndani, ua
ndani (ndáni) vi 1. tambalear Xä mani na
ra ti, ya di ndani ko ra nti. Allí va un
ebrio tambaleándose por la borrachera.
2. bambolear Na rá tsanti mä tsanza di
ndani, ngeä ya ri tsoki. Una de las
ruedas de mi coche bambolea porque ya se
está descomponiendo.
3. culebrear Mä nte̱i dí ye̱ti, na di
ndani ha ra the. La yunta que estoy
arreando culebrea en el surco.
4. estar chueco Ra the bi hye̱ki ra uäfri
di ndani. El surco que trazó el gañán está
chueco. Sinón. 1 y 3: njueni; 2: nkoni,
njuentho, huäti, sagi; 4: no̱ngi, ntsaki,
no̱ni
ndaro (ndáro) s soldado Sinón. ñante,
ndu̱zgu
Ndasta (Ndasta) El Daxtha (barrio de
Actopan) Mä me̱fi dí zi, dí tsi nuni
202
Ndasta, ngeä de gekua joo ya me̱fi. Los
peones que traigo, los traigo de El Daxtha
porque aquí no hay peones.
ndasti (ndásti) 1. adj resbaloso Koñä
ntse̱ xä uäi xá ndasti ya ñu pa too dä
ño. Como ha llovido bastante, está
resbaloso el camino para andar.
2. s resbalón Dá hätsi na ra ndasti
ha dá pani mä ua, ha nubya dí tsa xá
ñu̱. Me di un resbalón y me torcí el pie;
ahora me duele. Sinón. nkoni, ntämi
Véase tasti
ndati (ndáti) s 1. mal aire (enfermedad)
Tenä ge nuu̱ di hñeni ga ndati di to̱the
ko ya nthuki ne ya nthanti. Dicen que a
aquellos que están enfermos de mal aire los
curan con limpias y con ahumadas.
2. reencarnación (reg.), posesión de una
persona por un espíritu malo Rá ndati rá
tsondahi xá ntso, ngeä di japi ra jäi
dä be̱di rá mfeni. La reencarnación del
espíritu malo es peligrosa, porque hace a
la gente ser sonámbula. Véase thati
ndathyadi (ndáthyǎdi, ndathyǎdi) s lugar
donde pega fuerte el sol, lugar asoleado Xi
ra ndathyadi habu̱ ja yá boni ya mboni.
Está muy asoleado donde están los
echaderos de los animales. Véase tati,
hyadi
ndatsri s semilla de aguacate
Variante ndatsni Véase tsani
ndaä (nda) 1. pron interr ¿cuál? Ya mpe̱fi
bi nthäntsi gatho ha nubye̱ hindí pädi
ndaä mä me̱ti. Se revolvieron todas las
herramientas y ahora no sé cuál es la mía.
2. pron rel cual Sinón. ndanä, ndañä,
ndageä
ndathi (ndǎthi) s semilla de mezquite
Véase nda, tähi
ndä (ndä) 1. s presidente Rá ndä Monda
bi ma Nkapula pa dä hyanda ya boti. El
presidente de México fue a Capula a ver las
siembras.
2. s rey Ha mära ya hai hutsi ya ndä
pa dä ndä di geu̱. En otras tierras
nombran reyes para que gobiernen sobre
ellos.
3. vi ser jefe Na mä mpädi di ndä di
gekje. Uno de mis conocidos es jefe de
nosotros.
203
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
dänga ndä, däta ndä jefe mayor,
presidente, gobernador
ndä (ndä̌, ndä) adj 1. grande
2. grueso Xá ndä rá ndunza ra
zakthuhni. Está grueso el tallo del pirul.
ndä adj 1. cocido
2. maduro Véase tä
ndädängi (ndädä̌ngi) adj 1. grandísimo Ra
banxu xi di te ra ndädängi. El pino crece
grandísimo.
2. enorme Bu̱i ya jäi xi di te ya
ndädängi. Hay personas que llegan a ser
enormes. Sinón. nda ndo̱te Véase ndä,
dängi
ndägahñu̱ti (ndägáhñu̱ti) s cintura
gruesa Véase ndä, hñu̱ti
ndähi (ndä́hi) s 1. aire, atmósfera Ra
ndähi, ra hyadi ha ra dehe, xi mäthoni pa
ya jäiua ha ra ximhai. El aire, el sol y el
agua son muy necesarios para los seres
humanos aquí, sobre la tierra.
2. aire, viento Bi thogi na ra ndähi xá
ntse̱di, bi mo̱ ya zafri. Pasó un viento
muy fuerte que tendió los zacates.
3. aire, espíritu Tenä ge tsu̱te yá ndähi
ya hankei. Dicen que los espíritus de los
difuntos regañan.
panthi s viento solano, vientos de
febrero o principio de marzo.
tse̱nthi s aire frío
tsondähi s espíritu malo
Mäka Hoga Ndähi, Mäka Ndähi el
Espíritu Santo
ndähi keñä víbora chirrionera
ndähme (ndä́hme) s tortilla bien cocida
Véase ndä. hme
ndähñei (ndä̌hñei) s 1. flojera Ra ndähñei
hinte fatsi na pa dä nju̱tsi. La flojera no
ayuda a uno a progresar.
2. pereza Ra ndähñei hänkahu̱ ra
hñoya. La pereza nos trae pobreza.
Variante ndähñe Véase dähñei
ndämäni [Variante de ndamäni] pasado
mañana
ndämbaye̱ (ndämbaye̱) v rec besar la
mano (el uno al otro como saludo de respeto)
Nubu̱ di nze̱njua ya mbane di
ndämbaye̱. Cuando se saludan los
compadres se besan la mano el uno al otro.
Véase ndäne, ye̱
Ndängu
ndämdo (ndä́mdo) s huevo cocido Bestho
ga häxhu̱ ya ndämdo, ya ñämdo dä za dä
dehmi. De una vez hay que llevar huevos
cocidos; crudos se pueden quebrar.
Variante ndämndo Sinón. fatmädo Véase
ndä, mädo
ndämfri (ndämfri) s 1. res Dá tanga hñu
ya ndämfri ga the̱mi. Compré tres reses
de ordeña.
2. mata de res (reg., denominando así la
mata y la fruta) Dá tsu̱di na bai ra
ndämfri, pe hindi hogitho yá ndämfri.
Encontré una mata de res, pero todavía no
están buenos sus frutos. Sinón. 2: ndäni
ndämxa (ndä́mxa) s elote sancochado
Véase ndä, mänxa
Ndämxei (Ndämxei) s Querétaro Ra hnini
Ndämxei xi tsamähotho ko ya to̱ho̱
mähotho. El estado de Querétaro es muy
hermoso con sus bonitos cerros.
Variante Ndämnxei Sinón. Nkeretaro
ndäne (ndäne) 1. vt besar (en señal de
respeto o de reverencia) Mä tu̱ nzäntho di
ndänebi rá ye̱ rá tita. Mi hijo siempre le
besa la mano a su abuelo.
2. s adoración Mäje̱ya dá ma ra ndäne
Zi Ponza. El año pasado fui a la
adoración de la Santa Cruz. Sinón. 2:
so̱kambeni, nteme
ndämbaye̱ besar la mano el uno al
otro
ndängi (ndä̌ngi) 1. vi crecer Ra Xuua ya
manta bi ndängi; ha ja gehya dá handi
mrá tsani. ¡Tan pronto creció Juan?, si
hace poco lo vi pequeño.
2. s tamaño, grande ¿Tenguä rá
ndängi ra fani gí pa? xahmä ga
tampai. ¿Cómo está de tamaño el
caballo que vendes!, a ver si te lo compro.
3. vi engrandecerse
4. vi presumir Ra Xuua di ndängi,
ngeä ya ja ra boja, ha di hñe xá ñho.
Juan está presumiendo nada más porque
ya tiene dinero y se viste bien.
5. s abuela Sinón. ndäta
Ndängu (Ndängu) Danghu (pueblo de
Tasquillo) Thogi ratonthebe ya jäi bu̱i
Ndängu. Más de seiscientos habitantes
forman el pueblo de Danghu. Véase dängi,
ngu
ndäni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ndäni (ndä́ni) s 1. borrego Dá tanga yoto
ya ndäni pa ga hoka ra thumngo̱.
Compré siete borregos para hacerlos en
barbacoa.
2. cuerno Dá tanga na ra ndäni pa mä
nju̱haitsibi. Compré un cuerno para
echar mi pólvora.
Matsandäni s Satanás (lit. el que tiene
cuernos)
ndänijä (ndäníjä̌, ndäníjä, ndä́níjä) s
templo matriz, iglesia principal Véase ndä,
nijä
Ndäntsi (Ndäntsi) 1. Donthzi (barrio de
Chilcuautla) Mä dada xä ma Ndäntsi mä
dä tso̱ni mä tita, ngeä rá pabye̱. Mi papá
ha ido a Donthzi a visitar a mi abuelo
porque hoy es su santo.
2. Nombre de una parte alta de Julián
Villagrán. Tembi ndäntsi na rá xe̱ni
Okza habu̱ ja na ra nijä. Le dicen “parte
alta” a una parte de Julián Villagrán en
donde hay una iglesia.
ndäntsi (ndäntsi) adj alta Mä hai hindi
ñuni xá ñho, ngeä ra ndäntsi ra ya
xe̱ni. Mi terreno no se riega bien, porque
está alto en unas partes.
ndäntsi (ndä̌ntsi) s quejido To̱de rá
ndäntsi ra dathi denda yabu̱. Se oye el
quejido del enfermo desde lejos.
ndäntsi [Forma secundaria de däntsi]
quejar
Ndäntsibohai (Ndäntsibóhai) Dantzibojay
(ranchería de Huichapan) Ndäntsibohai
bu̱ i thogi hñäto nthebe ya jäi. En
Dantzibojay viven más de ochocientas
personas. Sinón. Mbohai Véase bohai
Ndäñu (Ndäñu) Cocineras (pueblo) Ra
hnini Ndäñu ja ha ra nenga ñu ri ma
Mauäthe. El pueblo de Cocineras está a la
orilla de la carretera que va a Progreso.
Véase dängi, ñu
Ndäpa (Ndäpa) s Semana Santa, Semana
Mayor Rá du ra Hesu, rá mäka tu̱ Ajuä,
dí bemfu̱ ya pa ga Ndäpa. La muerte de
Jesús, el amado hijo de Dios, la recordamos
en los días de Semana Santa. Véase dängi,
pa
ndäpo (ndäpo) s hierba Ha ra de̱thä ne
ga xathu̱, ngeä xi bai ya ndäpo. El maíz
necesita desyerbarse, porque hay mucha
hierba.
204
ndäpotho (ndäpotho) vi hacerse ramaje
Ra boti ga ju̱ bi ndäpotho, hinte bi hogi
ra ju̱. La siembra del frijol se hizo ramaje y
no se dio el frijol. Véase ndäpo, -tho
ndäsni (ndä́sni) s nixtamal pasado de
sancochado Véase ndä, suni
Ndästo̱ho̱ (Ndästo̱ho̱) s Orizabita Na ra
xahnäte ra mengu Ndästo̱ho̱, bu̱i ha ra
hnini Ntso̱tkani. Un profesor de Orizabita
vive en la ciudad de Ixmiquilpan.
Variante Dästo̱ho̱ Véase dängi, to̱ho̱
Ndästhi (Ndästhi) Doxthi (ranchería de
Zimapán) Tatjeya to̱te na ra ngo nuni
Ndästhi, zänä ra märso. Año por año
celebran una fiesta en Doxthi en el mes de
marzo.
ndäta (ndä̌ta) vi hacerse grande Véase
däta
ndäte (ndäte) vti ir a recibir a alguien
Mände ma dá ndäte de mä tiya bi zo̱ho̱
de Monda. Ayer fui a recibir a mi tía que
llegó de México. Véase thädi
tsu̱tuabi ra ndäte cortar la vida al
instante
ndäti vti 1. amarrar (compl. indet.) Yo
ndunthi ya jai di ndäti ha ya däkni.
Andan varias personas amarrando las
lechugas.
2. liar Ga ndäti ga nju̱ mentra gí
nthenihu̱. Yo haré el trabajo de liar las
cajas mientras ustedes acarrean.
Sinón. ue̱mi Véase thäti
Ndäto̱ho̱ (Ndäto̱ho̱) Cerrote (rancho de
Zimapán) Ra ngusadi Ndäto̱ho̱ ya nxo̱ge
ya je̱ya. En la escuela de Cerrote ya está
completa la primaria. Véase ndä, to̱ho̱
Ndäthe (Ndäthe) s Tamazunchale Njati
tsu̱ ra hnini Ndäthe di mpe̱hni yoho ya
däthe. Adelantito de la Ciudad de
Tamazunchale se juntan dos ríos. Véase
däthe
ndäthe (ndä́the) s agua hervida Ya tu̱ka
bätsi nzäntho tumba ra ndäthe, pa hinda
hñeni. A los niños siempre les dan agua
hervida, para que no se enfermen.
Sinón. thu̱ndehe Véase dä, dehe
ndätsu (ndätsu) vi envejecer (palabra dicha
por los hombres de una mujer) Mä tixu
mäntä bi ndätsu ha ja yoho yá bätsi. Mi
hija pronto envejeció, y apenas tiene dos
niños. Sinón. ntixke, ntiya Véase dätsu
205
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ndäxjua (ndäxjua) s viejo Dá handi na ra
jäi ya ra ndäxjua ha tobye̱ bi nthäti. Vi a
un hombre ya viejo que se casó.
ndäxjua (ndä́xjua) vi hacerse viejo Nuahu̱
gí bätsihu̱, ñeñhu̱, nuga ya dí ndäxjua pa
tobye̱ gä ñeni. Ustedes que están jóvenes,
jueguen; yo ya estoy viejo para jugar. Pret.
dá ndäxjua Sinón. ntiyo, ndo̱
ndäza (ndäza) s palo grueso Dá he̱ki rata
ndäza ha ra hñe pa ga hoka ra jutsi. En
la barranca corté unos palos gruesos para
hacer la cerca. Véase ndä, za
nde (nde) adv 1. está bien ―Xuua, dí ne
gi pakagi tsu̱ ri de̱thä. ―Nde, ge bá hä ri
ro̱za gi yu̱ti. ―Juan, quiero que me
vendas tantito maíz. ―Está bien, trae tu
costal para echarlo.
2. bueno Juana, nde, ¿ko ntoo gí ne gi
ñäui? Bueno, Juana, ¿con quién deseas
hablar?
3. sí ―Mämä, dí ne tsu̱ ra dehe.
―Nde, thogi gi yati. ―Mamá, quiero
un poco de agua. ―Sí, pasa a sacarla.
ndebu̱ adv está bien, sí
ndexä sí, pues
nde (ndě) adj mitad Véase mäde
nde (ndě) 1. s tarde Nxo̱ni, tixu, gri ma
ri ngusadi, osti the̱a ra nde. Hija, apúrate
a ir a tu clase; no te vaya a agarrar la tarde.
2. vi hacerse tarde Ra xahnäte bi gotsi
ra ya xampäte, ngeä ya bi nde bi
tso̱ni. El profesor regresó a unos
alumnos, porque llegaron ya tarde.
nde xudi tarde o temprano
nde (ndě, nde) s mecapal Nuga stá hoka
ya nde ga the̱xi ha ga santhe. Yo he
hecho mecapales de fibra de lechuguilla y de
ixtle. Vocal nasal: ndë Sinón. gunde,
uande
Ndedo (Ndedo) s Humedades
Ndehe (Nděhe) Aguita (manantial al lado del
ejido de Puerto Juárez)
Ndehe (Ndéhe) San José Atlán (pueblo de
Huichapan) Ndehe bu̱i thogi yomo ne
yonthebe ya jäi. En San José Atlán viven
más de dos mil doscientos habitantes. Véase
dehe
ndehe (nděhe) s mar Tenä ge ha ra
ndehe bu̱i na ra dänga huä, ge tutatho
na ra jäi. Cuentan que en el mar vive un
ndemye
pez grande que se traga entera a una
persona. Sinón. lama Véase dehe
dänga ndehe mar, océano
ndehe (ndéhe) vi 1. hacerse aguada Tixu,
hingá pädi gá panti ra ju̱ni, bi ndehe.
Hija, no supiste batir la masa, se hizo
aguada.
2. derretirse Ra nde̱ga mi ja ha ra
moxibo̱jä bi ndehe. La manteca que
estaba en el bote ya se derritió. Sinón. 2:
mu̱ngi Véase dehe
ndehe (ndéhe) s 1. cumbre Bí taxkatho
ra ya jäi ni ha rá ndehe ra to̱ho̱. Se ven
blanquear unas personas en la cumbre del
cerro.
2. copa del sombrero Dá tanga ra ya ñi
ha mi otho ha ga u̱ti; mäna xá ñho dá
u̱ti ha rá ndehe mä fu̱i. Compré unos
chiles y no tenía dónde echarlos, y mejor
los eché en la copa de mi sombrero.
3. remolino de cabello Rá ndehe ga stä
mä bätsi xä me̱ngi, tenä ge ngeä bi
thogi rá bu̱i. El remolino del cabello de
mi niño está de lado; dicen que porque se
pasó la hora de su nacimiento.
4. mollera Ra bätsi tsu̱ ra rihi, po̱de xä
dagi rá ndehe. El niño tiene diarrea, creo
que se le ha caído la mollera. Sinón. 1:
ñäntho̱; 3: xe̱di
ndeki (ndeki) vt cargar (con mecapal) Mä
ku bi ndeki na ra dänga so̱te ga za. Mi
hermano se cargó un tercio grande de leña.
Vocal nasal: ndëki Sinón. ndude Véase de,
nde
ndemäpa (nděmäpa) adv mediodía, a las
dos Sinón. ne̱tyoho
Ndemnju (Ndémnju) Demacu (barrio de San
Salvador) Ra xahnäte di mpe̱fi di gekua
Ndemnju xi tso̱ho̱ nitho. El profesor que
trabaja aquí en Demacu llega muy
temprano.
Ndemä (Ndémä) s Puebla (ciudad) Tata
ndeñora po̱ni ya tsanza duxäjäi ua
Monda pa ri ma Ndemä. Cada media
hora salen autobuses de México para la
Ciudad de Puebla.
ndemye (ndemye) s 1. despeñadero Na
ra ti bi dagi ha ra ndemye, ngeä mi ti.
Un ebrio se cayó en el despeñadero; porque
estaba bien borracho.
2. filo de un precipicio Dá ma dá handa
ndengi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mä huähi, ha mä bo̱jä dá bami nge ha
ra ndemye. Fui a ver mi terreno
estacioné y mi camión cerca del filo del
precipicio. Véase ndengi, maye
ndengi (nděngi) s 1. orilla Ha rá ndengi
ra hñe xä yo̱te ya bai ga tähi. En la
orilla de la barranca han caído matas de
mezquite.
2. filo Ha rá ndengi ra ñu ri ma
Monda, ja di potini na ra huähi. Allí
siembro un terreno; al filo de la carretera
que va a México. Sinón. 1: hyohñe,
nehñe; 2: nenga ñu
ndeni (ndeni) s acarreador Yo ndunthi
ya ndu̱ka dädimaxi ha se̱he̱ yoho ya
ndeni. Hay muchos cortadores de jitomates
y nada más dos acarreadores. Vocal nasal:
ndëni Sinón. ngu̱ki Véase theni
ndendo, ndengado s acarreador de
piedras
ndenza, ndengaza s acarreador de
leña
ndengazafri acarreador de zacate
ndengathehñä acarreador de carbón
ndenganäni acarreador de cal
ndentopo [Variante de mäděntopo] medio
topo (medida de bebida) Véase topo
ndenti (ndénti) s malonqueada (reg.),
aporreada, golpeada Véase denti
ndentho̱ (ndentho̱) s cumbre del cerro
Mañä ra ndentho̱ mäna yo ra ndähi de
ge ngati ra uatho̱. En la cumbre del cerro
circula más el aire que al pie del cerro.
Sinón. ñäntho̱ Véase ndehe, to̱ho̱
Ndesto (Nděsto) Dextho (barrio de San
Salvador) Nubye̱ ha ra tai dá nze̱njuahe
ko na ra mengu Ndesto. Hoy en el centro
saludamos uno del Dextho.
ndexä (ndéxä) 1. sí, pues ―Xuua, ri xudi
ga nthe̱hu̱ ha ra be̱fi. ―Ndexä. ―Juan,
mañana nos veremos en el trabajo. ―Sí,
pues.
2. órale, pues Na ra tixfani mi neka
tuhni, ha na bi ñembi: ―Ndexä. Un
ebrio quería pelear y uno le dijo: ―Órale,
pues. Véase nde, xä
ndexba (ndéxba) 1. vi cortarse (leche)
2. s leche cortada Véase dehe, xiba
Ndexu̱ (Ndéxu̱ ) Lagunilla (barrio de San
Salvador) Di gehni Ndexu̱ ya hintsu̱ di
hogi ra dädimaxi, ngeä tenä ge bi tsoki
206
ya hai ko ra bothe. Allá en Lagunilla ya
no se da bien el jitomate, porque dicen que
se descompusieron las tierras con las aguas
negras.
nde̱ (ndě̱) 1. vi cargar (algo que se venera)
Na mä tu̱ bi nde̱ nu mí tsixa mixa ra
zidada Nsajose. Uno de mis hijos cargó a
San José cuando lo llevaron a la misa.
2. s cargador (de difuntos) Ya ra yaä ga
maha ra ntagi, ha joo ya nde̱ pa dä
zixa ra zi hankei. Ya es hora de que
vayamos a sepultarlo, y no hay cargadores
para que lleven al difunto.
3. s padrino y madrina Mä be̱datsi ne
rá be̱hñä ya nde̱ de na ra bätsi ma dä
nxistehe. Mi sobrino y su esposa van a
ser padrino y madrina de una criatura que
se va a bautizar. Véase de̱, the̱tsi
nde̱ga (ndé̱ga) s manteca Sinón. nziki
Nde̱nthi (Ndé̱nthi) González Ortega (barrio
de Santiago de Anaya) Mäxudi dá ma
Nde̱nthi, mä dá kätsi ra xahnäte pa bu̱
dä zini mä xampäte o hinä. En la mañana
fui a González Ortega a ver si el profesor
recibe a mi estudiante o no. Véase de̱nthi
Nde̱nxi (Ndé̱nxi) Jonacapa (pueblo de
Huichapan) Nde̱nxi bu̱i thogi na mo na
nthebe mäde ya jäi. En Jonacapa viven
más de mil ciento cincuenta personas. Véase
de̱nxi
Nde̱se̱ (Nde̱se̱) Patria Nueva (pueblo de
Santiago de Anaya) Ra hnini de Nde̱se̱ na
xe̱ni bí uäthe ha mäna xe̱ni hinä. En el
pueblo de Patria Nueva una parte es de
riego y la otra no.
nde̱snä (ndé̱snä) s 1. idioma mejicano,
náhuatl
2. náhuatl, azteca (indígena de esta tribu)
3. pollo pinto
4. búlico (gallina amarilla con manchas)
Variante nde̱shnä Véase mäde, zänä
nde̱ti (ndě̱ti) 1. vi ir de coliche Mä ga
nde̱ti tsu̱ too dä ma ra ngo. Voy a irme
un rato de coliche con los que van a la
fiesta.
2. s seguilón (reg.: el que sigue a otra
persona) Hingi ho ra nde̱ti, xi dá me̱di
nuu̱ too dá me̱be. No es bueno ser
seguilón; ya me perdí de los que andaban
conmigo. Véase de̱ti, te̱ni
207
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ndi (ndí) interj ¡mira! ¡Ndi! ¡Xa mabu̱ na
ra banjua! ¡Mira! ¡Ahí va un conejo!
Véase handi
ndí (ndí) Indica la 1.ª pers. del copretérito. Ndí
mpe̱fi ga xahnäte. Yo trabajaba de
profesor.
ndinthe (ndinthe) s alga verde limón Ra
ndinthe kä ha poda ra dehe o di hñetsi
mäñä nu ra dehe di yo, ha xá tudi ngu ra
xiyo ha ra ntsu̱ti, ho̱nse̱ ge ra
hatakangi. El alga se encuentra donde
está estancada el agua o va flotando sobre el
agua que va corriendo; es blandita como la
lana, así de fina; solamente que es color
verde limón. Véase dehe
Ndios Padre (Ndiós Pádre) Dios Padre
(barrio de Ixmiquilpan) Ha ra nsaha Ndios
Padre ja na ra otsi mädetho ha rabu̱ ,
tenä, ge di mponi nuä ra otsi. En el
balneario de Dios Padre hay un hoyo, y
dicen que a veces ese hoyo se cambia de
lugar.
ndisthi (ndísthi) s persona que calza
zapatos Nuni ra metsi koñä tähä mbojä,
nubye̱ hingra ditathiza, nubye̱ ra
ndisthi. Aquel joven, como gana mucho
dinero, ya no usa huaraches, sino que calza
zapatos. Sinón. ditaze̱sthi, ditäthiza
Véase titi, ze̱sthi
ndo (ndo) s granizo
ndo (ndo) vi endurecerse Véase do
ndodi (ndǒdi) 1. vi empedernecerse (fruta)
2. s empedernido (fruta)
3. s callo Véase do
ndoki (ndǒki) vi agacharse
ndokjä (ndǒkjä) s tuna empedernida Rata
ya ndokjä i jabye̱ koñä bi mu̱nga ra
ndo. Pura tuna empedernida hay ahora,
porque les dio el granizo. Sinón. me̱jä,
me̱kjä, ndodi kähä, me̱di kähä Véase
ndodi, kähä
ndomi un real (equivalente a doce centavos)
Véase domi
ndomi nguatra un real y una cuartilla
(equivalente a quince centavos) Véase domi
ndomingo (ndómíngo) s domingo
Ndomingo ge ra mu̱di pa ra semänä ha
geä ra pa ga tsaya. El domingo es el
primer día de la semana y es el día de
descanso.
ndospiñä
Ndomingonde̱nthi (ndómíngóndé̱nthi) s
Domingo de Ramos Sinón. Ngäbde̱nthi
Ndomni (Ndomni) San Miguel (pueblo de
Tecozautla)
ndomi (ndómi) vi 1. doblarse (rama de
árbol, metal, alambre)
2. enchuecarse (metal, alambre)
3. humillarse (persona o animal)
4. vencerse (tabla, horcón)
5. encorvarse Véase domi
ndondri [Forma secundaria de dondri]
ponerse mocho de los cuernos
ndone (ndone) 1. vi quedar chimuelo
(persona o animal a la que le falta dientes, o
muro incompleto en la orilla o en medio) Ra
bätsi di ndone, ngeä tagi ya tsi ga ba.
El niño queda chimuelo porque se le caen
los dientes de leche.
2. s labio roto (de persona o animal al que
le falta un pedazo, o trasto que se le ha caído
parte de la boca) Ra nzisnä neki xá ntso
rá ndone. En el eclipse de luna se ve feo
el labio roto; como que le falta un pedazo.
Véase ne
ndosei (ndǒsei) s pulque graniento (cuando
el pulque tiene como bolitas de masa) Mä ga
pondua rá fu̱ti mä sei, ngeä rata ra
ndosei po ha mä ntsenza nsei. Voy a
cambiarle el pie a mi pulque, porque puro
pulque graniento contiene la castaña. Véase
ndo, sei
ndoyo (ndóyo) s 1. hueso
2. cuerpo (humano) Sinón. 2: ngo̱kei
ndoyogo̱ne s quijada (de persona o de
animal)
ndoyone s pico (ave)
ndospiñä (ndospiñä) vi 1. clavarse de
cabeza Ra bätsi bi dagi, bi ma ga
ndospiñä. El niño que se cayó se clavó de
cabeza.
2. empinarse de cabeza Ya mboni tsi
de̱se̱, me̱fa di tudi di ndospiñätho. Los
animales que comen tullidor, después de
que se tullen van empinados de cabeza
nada más.
3. echar machincuepas Ya bätsi ñeni ga
ndospiñä. Los niños juegan a las
machincuepas. Variante ndontsampiñä
Sinón. ndostiña; 1: mañä; 2: yu̱ki; 3:
mpu̱ste̱gi, mpu̱ntsi, ndontsampiñä
Véase ndoki, ñä
ndo̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ndo̱ (ndǒ̱) s 1. viejo Bi thogi na ra ndo̱
mi pa yoho ya fani. Pasó un viejo que
vendía dos caballos.
2. vejez ¡Xää ra ndo̱! ¡Qué fuerte es
todavía a pesar de su vejez! Sinón. 1: tiyo,
tio, ndäxjua
ndo̱ba (ndo̱ba) s pezón grande
ndo̱dro (ndo̱dro) s toro grande
ndo̱fri (ndo̱fri) s caballo grande
ndo̱hñä (ndo̱hña) s suegro
ndo̱mänxätä (ndo̱mä́nxä̌tä) s flor de
garambullo Ya ndo̱mänxätä tu̱tsi ha ra
tsasju̱, o dä banti ko ya mädo ne dä
thu̱ti. Las flores de garambullo se le echan
a los frijoles molidos o se revuelven con
huevo al freírlo. Sinón. do̱nibastä,
ndo̱nibaxtä Véase do̱ni, mänxätä
ndo̱mbo (ndǒ̱mbo) s golumbo (reg.),
gualumbo del quiote (capullos del quiote) Ya
ndo̱mbo ga uada tsi ha nehe nuu̱ ga
tsu̱ta. Los gualumbos de maguey son
comestibles y también los de la lechuguilla.
Véase do̱ni, bo
ndo̱hmi, do̱hmi s gualumbo de
palma, dátil de palma
do̱nijuta, ndo̱mbo juta s gualumbo
de sábila
ndo̱mxi (ndo̱mxi) s gato grande Véase
mixi
ndo̱mähuähi (ndó̱mä́huä̌hi) s hortelano,
milpero Véase to̱mi, huähi
ndo̱mängu (ndó̱mä́ngǔ) s encargado de la
casa Véase to̱mi, ngu
ndo̱mfe (ndǒ̱mfe) s flor de efés Ya
ndo̱mfe tsi ya ndämfri ne ya yo. Las
reses y el ganado menor comen las flores del
efés. Sinón. uäñä Véase do̱ni, efe
ndo̱mi (ndó̱mi) s 1. velorio
2. casa Véase to̱mi
Ndo̱ni (Ndo̱ni) Juchitlán (ranchería de
Tasquillo) Ndo̱ni kohi ngetuu̱ ra nsaha
Nsindehe. Juchitlán está cerca del
balneario de Tzindejé.
Ndo̱ni (Ndo̱ni) Xochitlán (pueblo de San
Salvador) Ra hnini Ndo̱ni ya bí uäthe ko
nuä ra rayo ñuthe bi zo̱ho̱. El pueblo
de Xochitlán ya es de riego por el nuevo
canal que llegó. Véase do̱ni
ndo̱ni (ndo̱ni) s florecimiento Ya bi ua rá
ndo̱ni ra do̱ni. Ya terminó el florecimiento
de la planta.
208
ndo̱stä (ndo̱stä) s nopal grande Véase
xätä
ndo̱te (ndo̱te) s grande
ndo̱tfe (ndǒ̱tfe) s soguillero (de ganado
menor o porcino, reg.: bolsitas de la misma piel
que se penden en el pescuezo) Bi mu̱i na ra
tu̱chi ra ndo̱tfe; to̱ nada ra thebe. Nació
un chivito soguillero, que tiene una sola
soguilla. Véase thebe
ndo̱xjo (ndǒ̱xjo) s pantalón con tirante y
pechera
ndo̱hmi s gualumbo de palma, dátil de
palma Véase ndo̱mbo
ndo̱ta (ndo̱ta) s maguey grande Véase
uada
ndrá (ndrá) procl Indica la 1.ª pers. del
copretérito, en otro sitio o aspecto progresivo.
Nubu̱ ndí tsaya mä be̱fi ndrá bu̱i ra ya
pa ko mä dada. Cuando descansaba de mi
trabajo, yo estaba unos días con mis padres.
Bi zu̱kje na ra bu̱nthi xi ntse̱di mbrí
ñehe nge mähuifi habu̱ ndrá mahe. Nos
alcanzó una tormenta de gran ímpetu que
venía del norte a donde íbamos.
ndrá (ndrá) procl Indica la 1.ª pers. del
copretérito más el artículo singular. Pe̱tsi
retamäku̱ta nje̱ya ndrá xahnäte. Hace
quince años yo era profesor. Véase dra
ndrí (ndrí) procl Indica la 1.ª pers. del
copretérito, aspecto progresivo. Mände ndrí
ñobe ra Xuua ha ra be̱fi. Ayer andaba
yo con Juan en su trabajo.
ndu (ndu) adj difunto, finado Pe̱tsi ya
je̱ya ndu mä dada mi utkagi habu̱ mi ka
yá hyodi nu ya ya hai, ha nubye̱ hindí
beni. Hace varios años que el difunto de mi
padre me enseñó hasta donde llegaban los
límites de estas tierras, y ahora no recuerdo.
ndu vti traer una carga, llevar una carga
(compl. indet.) Véase tu
nduthä s cargador de maíz
ndu (ndǔ) s carga (de bestia) Rá ndu ya
rekua ya bi me̱ngi; bami pa ga
hokuahu̱. Ya se le ladeó la carga a los
burros páralos para arreglarla. Véase tu
Sinón. batsi, be̱ni
ndubinu (ndǔbǐnu) s trajinante de
aguardiente, cargador de aguardiente Ra
ndubinu ja bi mengi mände, nubye̱ ata
hñäto dä zo̱ho̱. El trajinante de
aguardiente regresó apenas ayer, ahora no
209
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
vuelve sino hasta dentro de ocho días.
Sinón. nduithe Véase ndu, binu
ndubxa (ndubxa) s borrega enferma,
borrega entelerida Véase bexa
ndubeza (ndǔbeza) s cargador de
huacales Véase ndu, beza
ndude (ndúde) vt llevar cargado Hyastho
dí ndude na so̱te ra za pa tai, pa dí pa.
Diario me llevo cargado un tercio de leña al
centro, para vender. Sinón. ndekui
ndude (ndǔde) vt cargar (con mecapal)
ndudehe s carro de refrescos
Sinón. nduuthe Véase ndu, dehe
ndufoyo. s camión estercolero Véase ndu,
foyo
nduhyadi (nduhyádi) s eclipse de sol
Véase tu, hyadi
ndujuai (ndujuai) s persona que porta
cuchillo Sinón. mfoxjuai Véase ndu, juai
ndumu̱i (ndúmu̱i) 1. s tristeza Neki ge
nuni ra jai ntsaui na ra ndumui. Se nota
que a esa persona le invade la tristeza.
2. s luto, duelo Ua ra zi jäi xä thogi
ndumu̱i di hñe ga ndumu̱i. Las personas
que están en duelo se visten de luto.
3. vi estar triste Di ndumu̱i nuu̱ ya zi
jäi, ngeä bi thogi na ra thogi yá
mengu. Están tristes esas personas
porque han sufrido un accidente sus
familiares. Variante dumu̱i Véase tu, mu̱i
mendumu̱i s doliente
ndunthi (ndǔnthi) adj 1. mucho Xi
ndunthi ya jäi bi ma ra hmuntsi
Nju̱nthe mände. Ayer, mucha gente fue a
la convención de Pachuca.
2. cantidad numerosa, abundante ¡Xi ra
ndunthi ra jäi yo ga nonxi, nä! ua ya
xäju̱. ¡Numerosas personas andan los
lunes! parecen hormigas.
3. gran parte Na ra huähi ga ndu̱xyo bi
zäti ndunthi, ha mi be̱tho ra nthe̱ki.
Se quemó gran parte de una milpa de
cañaveral y faltaba el tiempo para la
siega.
nduni (nduni) s 1. gallina muerta (de
enfermedad) Na ra nduni xä te̱i getuu̱
nuua ha mä nguhu̱, pa dä hñeni mä
o̱nihu̱ nehe. Han tirado una gallina que
murió de enfermedad cerca de nuestra casa,
para que nuestras gallinas se enfermen
también.
ndu̱ki
2. enfermedad de gallina Tenä ge yo ra
nduni. Dicen que hay una enfermedad
de las gallinas. Sinón. hñeno̱ni Véase tu,
o̱ni
ndupäte (ndúpäte) 1. vt deber Dí ndupäte
tsu̱ ra bojä. Debo un poco de dinero.
2. vi hacerse responsable (por otra
persona ante una autoridad) Nuga go dí
ndupäte por gee, ga thädi di gee. Yo
soy el responsable por ti; yo abogo por ti.
Véase tu, -pi, -te
nduptsu̱di (nduptsu̱di) s enfermedad de
los puercos Gatho ya tsu̱di bi du ko ra
nduptsu̱di. Todos los marranos se
murieron de la enfermedad.
Sinón. hñenitsu̱di Véase tu, tsu̱di
ndusei (ndǔsei) s trajinero de pulque,
cargador de pulque Véase ndu, sei
nduste (ndúste) 1. vi hacerse envidioso
2. s envidia
3. s persona envidiosa
ndutäpa (ndútäpa) s grupo de personas
que felicitan cantando Sinón. ye̱ntsuäpa
Véase tuti, pa
nduti (nduti) s cargador
nduthä (ndǔthä) s cargador de maíz Véase
ndu, thä
nduthe (nduthe) s sed Tixu, rakje tsu̱ ra
dehe; xi tsu̱kje ra nduthe. Hija, danos un
poco de agua que tenemos mucha sed.
Véase tuthe
ndutse̱di (ndutse̱di) s débil (del cuerpo)
nduxjäi (ndúxjäi) s 1. autobús
2. carro transportador de gente Véase
ndutsi, jäi
nduza (ndǔza) s cargador de leña Véase
ndu, za
nduzafri (ndǔzafri) s cargador de zacate
Véase ndu, zafri
nduznä (nduznä) s eclipse de luna
Variante ndushnä Sinón. nziznä Véase tu,
zänä
nduti (ndúti) s amarrador Véase tuti
ndutse̱ (ndutse̱) s escalofrío
Variante ndutse̱ Véase tu, tse̱
ndu̱i (ndu̱i) s base, raíz
ndu̱ki (ndú̱ki) s cortador (de frutos de
ciertas plantas)
ndu̱katudi s cortador de algodón;
corte de algodón Véase tu̱ki
ndu̱lu̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ndu̱lu̱ (ndǔ̱lu̱ ) s flor del órgano
Sinón. mbe̱to
ndu̱ndri (ndú̱ndri) s raíz del cuerno del
animal Ra dänthi ya bi u̱ndua rá ndu̱ndri
ra boi. La reata ya rozó la raíz de los
cuernos del toro. Véase ndu̱i, ndäni
ndu̱nza (ndú̱nza) s tronco de árbol Véase
ndu̱i, za
ndu̱sti (ndú̱sti) s ampolla
ndu̱tsi (ndú̱tsi) s encía Yá ndu̱tsi mä tsi
xá ñu̱, ha ra mediko dá nu enä ge ngeä
hindí xu̱ki. Me duelen las encías y el
doctor que fui a consultar me dijo que es
porque no me lavo los dientes. Sinón. uatsi
Véase ndu̱i, tsi
ndu̱xyo (ndú̱xyo) s caña de azúcar Véase
yo
undu̱xyo s caña dulce
ndu̱zgu s soldado Sinón. ndaro
ndyá (ndyá) procl Indica la 1.ª pers. del
copretérito más el artículo plural. Mäme̱to
ndyá me̱fihe ha ya ati. Anteriormente
eramos peones en las minas. Véase ndi, ya
ne (ne) vt 1. querer, desear
2. apetecer Ngubu̱ dí ne tsu̱ ra sei ga
tsi. ¡Cuánto apetezco tomarme un poco
de pulque! Act. indet. hne Sinón. kati
dä ne quizás
ne (né, ně) s 1. boca Xä neni rá ne ra
bätsi, ngeä bi me̱mi ha ra hai. Está
hinchada la boca del niño porque se la
golpeó en la tierra.
2. hocico Ha yá hyo rá ne ra tsu̱di xä
kontsi na ra tsi. En los lados del
hocico del puerco le ha salido un
colmillo.
3. filo Nubye̱ hä xá ñho rá ne ra juai,
ngeä dá thui. Ahora sí está bueno el filo
del cuchillo porque lo afilé.
4. piquete Xá ñu̱ rá ne ra xäju̱ nubu̱
tsate. Duele el piquete de la hormiga.
5. animales que van en la punta del
rebaño Sinón. 3: nthe̱ki
neñhe s orilla de la barranca
nenthe s ribera
xine s labios
ne ga tse, nentse boca de la olla
nedu (nédu) vi agonizar Véase ne, tu
nega (néga) s fanega Na nega geä
mädenthebe huada ra de̱thä. Una fanega
equivale a cincuenta cuartillos de maíz.
210
nege (něge) adv al fin que
nege tsa (něge tsa) siempre Xuua, nege
tsa grí gatsi ha ra de̱nda; ¿xibye̱ te bi
ja? Juan, siempre pasas a la tienda; ¿qué
pasó ahora? Sinón. nzäntho
negu (negu) s horcón
nehe [Variante de nehe] también
nehi (něhi) vt 1. rastrear
2. buscar
3. consultar con un adivino Act. indet.
hnehi
nehmyä (nehmyä) 1. s persona
pendenciera Na ra ño̱ho̱ ra nehmyä, ne
dä ñena ge ra yo̱tatuhni. Un hombre
pendenciero es hombre peleonero.
2. necedad Rá nehmyä ra ño̱ho̱ ku̱hni
ha ra du. La necedad del hombre lo
conduce a la muerte. Sinón. yo̱tatuhni,
xaste, nesio, no̱te
nehñe (něhñe) s orilla de la barranca Nuni
rinjati ha ra nehñe dí pe̱tsi na ra boti.
Allá abajo, en la orilla de la barranca, tengo
una siembra. Véase nengi, hñe
nei (nei) s bailador, bailadora
nei (néi) vi bailar, danzar Nuni ra metsi
di ho dä ma ra ngo, pe hingi nei. A aquel
joven le gusta ir a las fiestas, pero no baila.
Vocal nasal: nëi
hnei s baile
nekantsu̱tsi (nékantsú̱tsi) vi querer besos
Véase ne, tsu̱tsi
neki (něki) 1. vt formar en fila Ra xahnäte
bi neki ya xampäte ha ra batha nteni.
El profesor formó en fila a los alumnos en la
cancha.
2. s hilera Di hnejtho ra neki ga bo̱jä
ku̱ti ha ra hnini. Se ve la hilera de
automóviles que entran a la ciudad.
Sinón. 2: ñu
neki (neki, néki) vi 1. verse Neki ge nuni
ra jai tsaui na ra ndumui. Se ve que a
esa persona le invade la tristeza.
2. asomarse, salir Ndá nuhu mäxudi, ya
bi neki ra hyadi. Cuando desperté en la
mañana ya se había asomado el sol.
3. alborear Xuua, nangi maha ra
nthotä tsu̱ta, ya bi neki; xini ya bi
bo̱xa ra haxatso̱. Juan, levántate vamos
a cortar lechuguilla que ya está
alboreando; mira ya ha subido la estrella
matutina. Véase hneki
211
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nemhai (nemhai) s planta del pie Rá
nemhai mä ua neni, ngeä bi zagagi na
ra bini mände. Tengo hinchada la planta
del pie porque me picó una espina ayer.
Sinón. hmeua Véase nemi, hai
nemi (nemi) 1. vt pisar Ra xäkye̱ metsi
bi nemi rá mpadi nte̱ti ra tsanza ha bi
ño, ha himbi bädi bi zämi. El muchacho
travieso le pisó el clutch al coche, y caminó,
pero no supo detenerlo.
2. s pisada (guitarra, banjo) Mäthoni gi
pädi yá nemi ra binxähi, pa dä za gi
mpe̱mda xá ñho. Es necesario que sepas
las pisadas de la guitarra, para que puedas
tocar bien.
3. vt hacer bailar Nemi ra hnemnza.
Hace bailar el trompo. Act. indet. hnemi
Sinón. hnemi, ntomi
nengadehe (něngádéhe) s ribera
Sinón. nenthe Véase nengi, dehe
nengañu (nengáñǔ) orilla del camino
neni (neni) 1. vi hincharse
2. s hinchazón
nenthe (nénthe) s ribera Ha rá nenthe ra
däthe stá u̱ti ya bai ga hogäde̱ju̱ ne ya
bai ga ixi. En la ribera del río he plantado
de higos y matas de duraznos.
Variante nengadehe Véase nengi, dehe
neñu (néñu) 1. vi agarrar camino Mä
mbane bi neñu ngu zu̱nga yoho xudi pa
rí ma rá hai. Mi compadre agarró camino
como a las dos de la mañana para irse a su
tierra.
2. s viajero, caminante Ya neñu mi
yo rí maua ha rí mani ha ya ñu. Los
viajeros andaban para allá y para acá en
los caminos. Véase netsi, ñu
nepe (nepe) vi querer mucho, antojar Ko
nunä rá pa ra hyadi, xä nepe ya sei ha ra
tai, ha otho. Con este calor sí quieren
pulque en la plaza y no hay. Sinón. ne
nepu̱ [Variante de nepu̱] luego, después
nesida (nesida) s necesidad Sinón. thoni
nesio (něsio) s necio Sinón. no̱te
nespi (něspi) s 1. fogón Mäxudi stá
mpata ha ra nespi, ngeä xi xmá tse̱. En
la mañana me calenté cerca del fogón,
porque hacía mucho frío.
2. orilla del fogón Mä te̱ni sei dá egi ha
ra nespi, pa bi pati, ngeä xi xmá tse̱.
Puse mi litro de pulque en la orilla del
netsi
fogón para calentarlo, porque estaba muy
frío. Sinón. 1: ntuspi Véase nengi, tsibi
nestihi (nestǐhi) vi correr
nete (néte) vt mostrar presumiendo
neti (neti) vt 1. pisar Ha ra huähi xä
neti ya fani ya tu̱ka hogändäpo. Los
caballos han pisado la alfalfa chica en la
milpa.
2. trillar Ra zafri stí muntsi, xä neti ya
ndämfri, ya fani ne ya yo. El zacate
que amontoné lo han trillado las reses, los
caballos y el ganado menor. Act. indet.
hneti Sinón. 2: xusti, tehmi
neti v rec pisarse (uno al otro)
hneti s pisotón
netse (nětse) vt 1. contagiar Se̱he̱ na mä
o̱ni bi mu̱di bi hñeni, bi netse gatho
mära. Nada más una gallina empezó a
enfermarse y contagió a todas las demás.
2. pegar Mä metsi bá yo ha ra däthe ha
bá netse ya mexye̱. Mis muchachos
fueron a andar en el río y se les pegó el
guau.
3. subir (en algo) Ra bätsi bi netse ya
xäju̱ ha nubye̱ mä dä za. Al niño se le
subieron hormigas y ahora lo van a picar.
Sinón. 1: hño̱tse; 2: tetse, te̱ni
netsi (nětsi) vi 1. trepar (en algo) Ra
keñä bi netsi ha ra bai ga tähi. La
víbora se trepó a la mata de mezquite.
2. vi salir Dá netsi dende mände
Monda ha ja dá tso̱ho̱. Desde ayer salí
de México y apenas llegué.
3. vi inflamarse Nuni ra metsi, yo ri
netsi rá ua habu̱ bi za ra keñä. A aquel
muchacho se le está inflamando el pie en
donde le picó la víbora.
4. vt encelar Mä baga ya bi netsi ra
doro. Mi vaca ya enceló al toro. Act.
indet. hnetsi Sinón. 1: bo̱tse, ntani; 2:
ehe; 3: neni; 4: ñoui
netsi (nětsi) s ascenso Rá netsi ra
hñaxbo̱jä xi mäntä, ha nuga ntse̱ dá
ntsu. El ascenso del avión fue muy brusco y
me espanté mucho. Sinón. nju̱tsi
netsi (nětsi) vt 1. despachar Ra uite dá
netsi nihi, ngeä ya me̱fi di ñuni nihi.
Despaché temprano a la tlacualera, porque
los peones comen temprano.
2. encaminar Mäxudi dá netsi mä tixu
ha ra bo̱jä ndusjäi, ngeä ya bi mengi
neua
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ha rá be̱fi. En la mañana encaminé a mi
hija al autobús, porque ya vuelve a su
trabajo.
3. dar de almorzar Mä däme dí netsi
nihi, ngeä ku̱ti nihi ha ra be̱fi. Le
doy de almorzar temprano a mi esposo,
porque entra al trabajo temprano. Act.
indet. hnetsi Sinón. 1: pe̱hni; 2: eni; 3:
uini
neua (néua) 1. s rastrero (animal que sigue
el rastro de personas u otros animales) Dí
pe̱tsi na mä tsatyo ra neua, bestho
pähä habu̱ xä thogi ra fantho̱. Tengo un
perro rastrero, huele luego donde ha pasado
un venado.
2. vt buscar el rastro Xä xota mä
no̱ndo, ha dí youa dí neua, hindí
timba rá ua. Se ha soltado mi burro, ha
ando aquí buscando el rastro, pero no
hallo la huella. Pret. bi neua Act. indet.
hneua
nexni (nexni) s boca de cántaro Ntse̱ xá
ntsinti ra nexni, hingi ñe̱ni mä ye̱ pa
ga xu̱ki mbo ra xo̱ni. Está muy angosta la
boca del cántaro, no me cabe la mano para
lavarlo por dentro. Véase ne, xo̱ni
nexni (néxni) sale de allá Rá ora dä nexni
tai mä ntai, ya nde; ngeä hingi po̱ni na
ra bo̱jä mäna nihi. La hora que sale mi
mandadero a la plaza ya es muy tarde,
porque no sale un camión más temprano.
Sinón. po̱ni Véase netsi, -ni
nextihi (nextǐhi) vi correr Gi ma tai gi
ntuki, pe xä gi nextihi, pa nihi gri
bu̱ kua. Te vas a la plaza a comprar, pero le
corres, para que pronto estés aquí.
Variante nestihi
netsi (netsi) vt pisar Act. indet. hnetsi
nga (ngǎ) adv 1. quién sabe ―¿Hanja bi
ju̱ta fadi nuni ra ño̱ho̱ xä? ―Nga, hindí
pädi. ―¿Por qué pues metieron a la cárcel
a ese hombre? ―Quién sabe; no sé.
2. quién sabe (por no decir sí) ―¿Ha gí ne
gi ñuni? ―Nga, bu̱ dä nja ri paha ga
tsigaä. ―¿Qué quieres comer? ―Quién
sabe; si es de tu voluntad comeré.
ngá (ngá) procl Indica la 2.ª pers. del
pretérito, adverbial. Iho, ngá yo ra be̱fi
tobye̱ ngrá tsani. Hijo, cuando empezastes
a trabajar todavía eras menor de edad.
212
ngande (ngánde) s abuela Mä ngande dí
pe̱tsi po mä nänä. La abuela que tengo es
por parte de mi mamá. Sinón. nita
Ngando (Ngándo) Gandho (ranchería de
Tecozautla) Véase N-, gani, do
ngani (ngani) s ronquido Yo̱hmäge rá
ngani ra tsu̱di, nguda rá ngathä ra jäi.
Escucha el ronquido del puerco; es
semejante al ronquido de una persona.
Véase gani
ngani [Forma secundaria de gani] tronar
(para llover) Bi ngani nu mähuifi, jabu̱
habu̱ bí uäi. Tronó por el lado norte; es
probable que esté lloviendo en algún lugar.
nganmu̱i (ngánmu̱i) s retortijón
ngansoki (ngásóki) portero, ama de llaves
ngantsi (ngǎntsi) 1. s pachorra Nuni ra
jäi xä mani, penä yo ko ra ngantsi;
ñenä tsu̱di na ra ndähñe. Aquella
persona que va ahí camina con mucha
pachorra. Ya me imagino la flojera que trae.
2. vi cojear Nuni ra jäi bi ye̱nti ra
bo̱jä, bi mai di ngantsi bi ma. Aquella
persona que fue atropellada por el camión,
se paró, y se fue cojeando.
nganthä (nganthä) s ronquido Ko rá
nganthä mä dada hingi tsa ga ähä. Con
el ronquido de mi papá no puedo dormir.
Véase ngani, tähä
ngañye (ngañye) s trueno de lluvia Ra
ngañye ga xudi hingra hoga ntudi, ngeä
hinme̱ dä uäi. El trueno de lluvia, cuando
es en la mañana, es mala señal porque no
llueve pronto. Véase gani, ye
ngaste (ngáste) 1. vi quejarse Nuni ra
ño̱ho̱ go ra xaste, ha go bi ngaste. Aquel
hombre es él que provoca, y luego él es el
que se quejó.
2. s acusación, queja Xä njabye̱ rá
ngaste nuu̱ ya jäi bi ntuhni mände.
Hoy han sido las acusaciones de las gentes
que se pelearon ayer. Sinón. 2:
ndemända, ntexanzaya
ngatatse (ngatátsě) s último hijo (lit.: el
que limpia el residuo de la comida en la olla)
Véase jati, tse
ngati (ngáti) s 1. alrededor Gatho rá
ngati ri huähi gí pe̱tsi ya bai ga ixi
ntu̱ti. Alrededor de toda tu milpa tienes
plantadas matas de duraznos.
2. vuelta, rodeo Ga maha ha ra ñu
213
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mänjuäntho pa tai; hinga maha habu̱ ra
ngati. Nos vamos por el camino derecho
a la plaza; no nos vamos por donde es
mucha vuelta. Sinón. nthetsi, ngatsi
ngatsi (ngǎtsi) s 1. alrededor Ja na ra
jutsi ga matsu̱täbo̱jä gatho rá ngatsi ra
uäfruta. Hay un cerco de alambre
alrededor de toda la huerta de fruta.
2. vuelta Dá ma dá umba na ngatsi
gatho mä boti. Fui a darle una vuelta a
todas mis siembras. Sinón. ngati,
nthetsi
ngati (ngáti, ngati) prep bajo, abajo de
Ya mboni bai ngati rá xudi ra za, ngeä
xi xá pa ra hyadi. Los animales están bajo
la sombra del árbol, porque está muy
caliente el sol.
ringatri adv allá abajo
ngähä (ngä̌hä) s izquierda (mano o lado)
Ra bo̱jä mä mboni, hutsi rá hyo ra
ngähä, ha ra hmeya ha rá ñye̱i. El fierro
de marcar a mis animales está estampado en
el lado izquierdo, y la señal, al lado
derecho.
ngähä (ngä̌hä) s espiga Ya zafri ya mä dä
fo̱xa ra ngähä, ha bestho dä ndäxi. A las
matas de maíz ya les va a brotar la espiga e
inmediatamente van a jilotear.
ngähä (ngä́hä) vi espigar Nubu̱ stí ngähä
ra de̱thä gi huitsi mähye̱gi ko ra ju̱.
Antes que espigue el maíz, lo fumigas junto
con el frijol.
ngähä lante (ngä̌hä lǎnte) espiga de lanté
(llantén) Sinón. nzoxpa
ngähni (ngä̌hni) adj áspero Sinón. ngati
ngäi (ngäi) s 1. bajada (camino) Ya ñu ha
ra to̱ho̱, ntse̱di ya ngäi. Los caminos en
el cerro son bajadas.
2. lugar inclinado (amelgas) Ya mo̱gehai
ga hogändäpo dá hoka ha ra huähi, ya
ngäi. Las amelgas de alfalfa que hice en
la milpa están inclinadas. Sinón. 1:
hño̱mi; 2: nzu̱di Véase käi
ngänsoki (ngä́nsóki) s alcaide
Variante gansoki Véase kä, nsoki
ngätsi (ngätsi) s trasplantador
Variante gatsi
ngätsi (ngä́tsi) 1. adv después
2. s el último
ngäxaxida (ngäxáxǐda) s ceja (de los ojos)
Ndí humämu̱i xi yá ngäxaxida ra nxumfo̱,
ngetho
ha nege xä gäti. Me imaginé que eran
cejas naturales, las de esa señora, pero sólo
se las ha pintado.
ngäxmhai (ngäxmhai) s fin del mundo Na
ra xudi nitho bi dagi ya tso̱, ha ya jäi bi
ñenä ge ya ra ngäxmhai. Una mañana
temprano cayeron estrellas y la gente dijo
que ya era el fin del mundo.
Variantes gäxmhai, ngäxamähai Véase
kätsi, ximhai
ngätsi (ngä̌tsi) s suspiro ¿Te ri bo̱ñä ra
ngätsi, too gí gätsi? ¿Qué contiene ese
suspiro?, ¿por quién suspiras?
ngätsi [Forma secundaria de gätsi] suspirar
nge (ngě) s gruñido (animal) Vocal nasal:
ngë Véase ge
nge (ngě) 1. prep cerca de
2. s causa
ngeä conj porque
po rá ngeä por causa de, oir culpa de
po rá ngekagi por mí, para mí
ngene (ngěne) 1. vi hablar recio Nubu̱ bi
ngeneä ri hmu dá ntsu̱, ngeä hinstí o̱tua
ra ngene. A la hora que habló recio tu
patrón me espanté, porque no lo había oído
hablar recio.
2. s el habla recia, el habla en voz
fuerte To̱de dende yabu̱ rá ngene nuä
ra ño̱ho̱. Se oye desde lejos el habla
fuerte de ese hombre. Sinón. ngehñä
Véase nge, ne
ngeni (ngéni) s zumbido To̱de rá ngeni
ya gani ha ya do̱ni, honga tafi. Se oye el
zumbido de las abejas entre las flores,
buscan miel.
ngenti (ngenti) 1. vi gruñir, hablar recio
Rá noya ra hmu ngenti, xi di unga ra
tsu. La voz del patrón es recio; hasta como
que da miedo.
2. s gruñido Rá ngenti ra tsatyo bi
piki. El gruñido del perro me espantó.
Véase ge
ngetuu̱ (ngětuu̱) adv próximamente
Variante ngethbu̱
ngetho (ngétho) conj porque Nuga hindí
tsi ra ba, ngetho di u̱ mä mu̱i nubu̱ dí
tsi. Yo no tomo leche porque me duele el
estómago cuando la tomo. Sinón. ngeä,
koñä
ngeä
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ngeä (ngéä) conj porque Nuga hindí
pädi ga ñofo, ngeä himbi be̱nkagi ra
ngusadi pa stá nxadi. Yo no sé escribir
porque no me mandaron a la escuela a
estudiar.
ngi (ngǐ) s jugo Tenä ge ko rá ngi ra
ndu̱xyo, thoki ra ithe, ra dothfi, ha ra
tafi. Dicen que con el jugo de caña,
fabrican el aguardiente, el azúcar y el
piloncillo.
ngikjä s jugo de tuna
ngita s jugo de maguey
ngí (ngí) procl Indica la 2.ª pers. del
copretérito. Ngí nxadi yonje̱ya ha ra
oxinsadi. Estudiaste en el internado dos
años.
ngibxi (ngíbxi) s jugo de uva Tenä ge ra
ngibxi yabu̱ ra nzaki, ha ra ñethi nehe
pa ra u̱mu̱i. Dicen que el jugo de uva es
nutritivo, y es medicina también para el
dolor de estómago. Variante ngiobxi Véase
obxi
ngo (ngo) s fiesta Ra ngo i fu̱dibya, dä
gätsi hñäto ra panya. La fiesta comienza
hoy, y termina de hoy en ocho.
ngo ñagosto feria de agosto
o̱tango vi hacer fiesta
nungo s el que asiste a una fiesta
ngochi (ngóchi) s morral, bolsa
Tsämähotho ri ngochi ga pika dutu, nuu̱
tse̱ti. Está bonita tu bolsa, es de lona
tupida; esas son durables. Sinón. buxa,
murra
ngoda (ngóda) s ceguera Xá ntso nä ra
ngoda, ni ra ntheti pe ni ra tofo dá
pädi. Está terrible esta ceguera; no puedo
leer ni escribir. Sinón. nxada Véase goda
ngoda [Forma secundaria de goda] quedarse
ciego Nuni ra goda di nthantho ko rá
tsu̱thuí, pe̱tsi ya je̱ya bi ngoda. Aquel
ciego que se guía con el bastón, hace años
que se quedó ciego.
ngofo (ngófo) s constipación Ya bi netsi
ra nthihni, ko ra ngofo dende mände. Ya
se aumentó el meteorismo por la
constipación que tiene desde ayer. Véase
gofo
ngofo [Forma secundaria de gofo] estreñirse
ngogu (ngogu) s sordera Xá ntso nä ra
ngogu, dä too di nzoki, hindí o̱de. Está
fea esta sordera; aunque alguien me esté
214
hablando, no oigo. Sinón. nxägu, njotgu
Véase gogu
ngogu [Forma secundaria de gogu]
ensordecer
ngone (ngóne) s mudez (fig.) Xá ntso nä
ra ngone, hindi pädi ga ñä; hänge dá
me̱di ha ra hñähni. Está fea esta mudez,
que no puedo hablar bien. Por eso perdí en
el vocerío. Véase gone
ngone [Forma secundaria de gone]
enmudecerse
Ngosthi (Ngǒsthi) Portezuelo (pueblo de
Tasquillo) Xkri tso̱ngä Ngosthi, ja hehni
ya ñu; nää rí ma Nxamädo, ha nää rí
ma Mäbo̱za. Antes de Portezuelo, se
apartan las carreteras; una va a Huichapan,
y otra va a Zimapán.
ngo̱ (ngo̱) s 1. carne Bu̱ xi gri mabu̱ tai,
bá häbu̱ na xe̱ni ra ngo̱, pe strá noho. Ya
que vas a la plaza, de por allá te traes un
pedazo de carne, pero que esté gordo.
2. carnocidad (parte blanda de la fruta) Rá
ngo̱ ra mu xá pidi pa dä thoki ya ñu.
La carnocidad de la calabaza está blanda;
se puede hacer dulces.
batango̱ s carne sancochada
ju̱ngango̱ s carne molida
ngo̱de̱ti s carne de borrega
ngo̱kei s cuerpo humano
ngo̱nthe̱ni s carne picada
ngo̱ntho̱tse s carne en olla
ngo̱nxaxo s carne en cecina
thumngo̱ s carne en barbacoa
thu̱tango̱ s carne frita
tsutango̱ s carne en chicharrón
xämngo̱ s carne apestosa
ngo̱btudi (ngó̱btǔdi) s carne de carnero Ra
ngo̱btudi mäna ra hoga ngo̱ä, ha ra
nzaki. La carne de carnero es la mejor
carne, y es alimenticia. Véase ngo̱, tu̱tudi
ngo̱bxa (ngó̱bxa) s carne de borrega Bu̱
ra ngo̱bxa xá no̱xke, hingi ho. Si la carne
de borrega está flaca no está buena. Véase
ngo̱, bexa
ngo̱de (ngó̱de) s falda, enagua
Tsämähotho rá njäti ri ngo̱de, ¿hangu bi
mui? Está muy bonito el color de tu falda,
¿cuánto costó?
ngo̱nfani (ngo̱nfǎni) s carne de res Xá
mädi ra ngo̱nfani, ha ya ndämfri hinxa
hñutsi rá mui. Está cara la carne de res, y
215
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
las reses no han subido de precio.
Variantes ngo̱ntfani, ngo̱mfani, ngo̱ntuani
Véase ngo̱, ndämfri
ngo̱ñä (ngǒ̱ñä) s calvo Ndunthi ya
mbo̱ho̱ stá pädi ya ngo̱ñä, ngeä ya yá ji.
Muchos señores he conocido que son calvos,
porque ya es por sangre. Sinón. mu̱ñä,
doxhmo Véase ngo̱, ñä
ngo̱stä (ngó̱stä) s la carne extraída de las
pencas del nopal De ra sitiembre ata ra
enero geu̱ ya pa otho ra tu̱sta, ho̱nse̱ tsa
dä tsi ra ngo̱stä. De septiembre hasta
enero no hay nopalitos tiernos, sólo se puede
comer la carne extraída de las pencas de los
nopales. Sinón. thämxätä, thämxätä,
mbo̱xtä Véase ngo̱, xätä
ngo̱tho (ngǒ̱tho) s pulpa (carne sin hueso)
Véase ngo̱, -tho
ngo̱tsi (ngǒ̱tsi) s encía Ya neni yá
ngo̱tsi ra ue̱ne, ya hinda tarda dä
kontsi yá tsi. Ya están hinchadas las
encías del bebé; ya no tardan en salirle los
dientes. Véase ngo̱, tsi
ngo̱ze̱xjo (ngo̱zé̱xjo) s persona que se pone
calzones Variante ngo̱xjo Véase co̱de,
ze̱xjo
ngrá (ngrá) procl Indica la 2.ª pers. del
copretérito, aspecto de alejamiento.
ngrá (ngrá) procl Indica la 2.ª pers. del
copretérito más el artículo singular. Nui ngrá
ñete, ¿hage hingá ho ra be̱fiä? Tú eras
médico, ¿qué, no te gustó esa carrera? Véase
gra
ngransio (ngrǎnsio) vi hacerse rancio Nu
ya hme stí pe̱tsi ha ra buxa bi ngransio
ko ra xaha. Las tortillas que yo había
guardado en la bolsa están rancias.
Sinón. nkäde̱ti, ngade̱ti
ngrí (ngrí) procl Indica la 2.ª pers. del
copretérito, aspecto progresivo. Xuua,
mängu̱nde ngrí ñoui ya nsuhnini, ¿pa
te? Juan, anteayer andabas con los policías,
¿para qué?
ngu (ngǔ) s 1. casa Ra ngu nthoki ga do
mänxo̱ge. La casa está construida de pura
piedra.
2. vivienda Mä dada xä zogi se̱he̱ yá
ngu. Mis padres han abandonado sus
viviendas. Sinón. mu̱i
ngu ga nsu palacio
nguatra
ngu ga ntendro plaza de toros,
anfiteatro
ngurahyadi aureola del sol
ngurazänä aureola de la luna
to̱ngu s casa de dos plantas, casa de
dos pisos
ngu (ngǔ) 1. adv como que Nuni ra
hñuni, ya ngu ne dä tsoki; ngeä dende
mänxui. Como que ya se quiere
descomponer aquella comida porque es de
anoche.
2. adv igual a Dí zi na ra nhatabo̱jä
ngu nuä ri me̱ti. Traigo una bicicleta
igual a la tuya.
3. adv aproximadamente Nu ndá
hñoya, nubu̱ mí du mä dada, ndí pe̱tsi
ngu rato je̱ya. Cuando quedé huérfano,
cuando murió mi padre, tenía yo
aproximadamente seis años.
4. conj nada más, luego que Ngu bi
zo̱ho̱ ra xahnäte, bestho bi mu̱ ra be̱fi
ko ya nxadi. Nada más llegó el maestro,
comenzó a trabajar con los estudiantes.
ngu ya tho como éstos nada más
nguanda (nguǎnda) adv 1. como, parecido
a, semejante a Ja na ra ndäpo nguanda
ra ku̱ka ndäpo, xi ri hñästho. Hay una
hierba que es como el cilantro, muy
parecida.
2. parece que Nguanda mi mädi rá
be̱hñä ra ño̱ho̱ä, ¿hänja fe̱ti? Parecía
que ese hombre amaba a su mujer, ¿por
qué le pega?
nguani (nguani) s cuesta, subida,
pendiente, ladera, inclinada Ntse̱ xá ma
ra nguani stá ño, ha nubye̱ mä ga ju̱ ra
hño̱mi. Está muy larga la cuesta que he
caminado, y ahora voy a agarrar la bajada.
Sinón. mbo̱tse, nzu̱di
Nguasto (Nguasto) Huaxtho de Emiliano
Zapata (pueblo de Actopan) Mäje̱ya dá ma
ra ngo gehni Nguasto, pe mi nxui mi joo
ya bo̱jä ko nte ga pengi. El año pasado fui
a la fiesta allá, en Huaxtho de Emiliano
Zapata, pero en la noche no había camiones
para regresar.
nguatra (nguátra) s 1. cuartilla (moneda
antigua equivalente a tres centavos) Dá tai
nguatra ra u pa ra thumngo̱. Compré una
cuartilla de sal para la barbacoa.
2. cuartilla (doce cuartillos de cualquier
nguati
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
grano) E̱nigi nguatra ra de̱thä, bestho
ga jutai. Mídeme una cuartilla de maíz;
luego te lo pago. Véase uatra
nguati (nguáti) s resguardo (reg.),
protección Dí pe̱tsi mä boti ha rá
nguati na ra to̱ho̱ habu̱ ñäni ra tse̱.
Tengo mi siembra en el resguardo de un
cerro, donde se protege de la helada.
Sinón. hyo Véase uati
nguaxfo̱te (nguaxfo̱te) s gorrón (en una
fiesta) Nu mí nthäta mä tu̱, dá hokua ra
githe nu ya te yá njaui ra nxutsi, ha pa ya
nguaxfo̱te ra zi dehe hñuni ga täxi.
Cuando mi hijo se casó, a la familia de la
novia le hice mole; y para los gorrones,
guisado en caldo de cabra.
nguaxki (nguáxki) s quemada (piel) Ya bi
ñänini rá nguaxki ra metsi bi uaxki ko ya
patei. Ya se alivió la quemada del
muchacho que se quemó con atole caliente.
Sinón. nzäti Véase uaxki
ngubtsu̱di (ngúbtsǔ̱di, ngubtsú̱di) s
chiquero (de puerco) Ne ra ntaxki ya
ngubtsu̱di pa hinda hñeni ya tsu̱di.
Necesitan de aseo los chiqueros para que no
se enfermen los puercos. Sinón. njottsu̱di
Véase ngu, tsu̱di
ngubye̱ (ngǔbye̱) adv como ahora
Variante ngubya
ngubu̱ (ngǔbu̱) adv 1. como que Xa beni,
nuga ngubu̱ dí beni dá jutai.
Recuérdalo bien; yo como que recuerdo que
te pagué.
2. parece que Nuni ra tsatyo ngubu̱ xá
nogo. Aquel perro parece que tiene
rabia. Variante ngumu̱ Sinón. nguanda,
ñenä
ngude̱thä (ngude̱thä) s troje Mä ga huati
mä ngudithä, pa ga hoki mäna ra dängi.
Voy a derribar mi troje de maíz, para
hacerla más grande. Variante ngudithä
Sinón. nku̱sde̱thä, nku̱xade̱thä, nku̱stithä
Véase ku̱, de̱thä
ngudohai (ngudóhai) s casa de adobe
Véase ngu, dohai
nguenti (nguenti) vi estar desganado
nguenti (nguénti) s 1. torcedura, falseada
de un hueso, desviación del hueso Ya
nguenti nubu̱ mä dä uäi, o dä nja ra
tse̱, gebu̱ mäna xá ñu̱. Cuando va a
216
llover o va a hacer frío es cuando las
torceduras duelen más.
2. desconcertada, dislocada Véase
kuenti
ngue̱nda (nguě̱nda) cuenta
dangue̱nda darse cuenta
jangue̱nda sospechar
ngufri (ngúfri) s caballeriza Nuga dí pe̱tsi
na ra ngufri njomi ko ra ndähai. Yo
tengo una caballeriza techada de teja. Véase
ngu, fani
ngugadäskähä (ngugádä́skä̌hä) s nido del
pájaro huitlacoche Ra ngugadäskähä xä
nthoki ho̱nse̱ ga dothi; hinxá ñhe ha nixi
ra dängi. El nido del pájaro huitlacoche
está hecho solamente de ramas pequeñas y
secas de mezquite, y no está hondo ni es
grande. Sinón. bafidäskähä
ngugagätu̱ (ngugágätu̱) s nido del
chuparrosa, nido del colibrí Ra
ngugagätu̱, xi ra tsani ha ra tsanti; xä
nthoki ga ndinthe ha ga zanthe ne ga
xiyo. El nido de la chuparrosa es muy
pequeño y redondo; está hecho de alga
verde limón, de alga verde como cabello y
de lana. Sinón. bafigätu̱
ngugajoño (ngugájóño) s nido de la
tórtola Ra ngugajoño xä nthoki ga paxi,
ha nixi ra dängi ha nixi xá ñhe, tistho. El
nido de la tórtola está hecho de basura, no
es grande ni está hondo y es plano.
Sinón. bafijoño
ngugakähai (ngugákähai) s nido de
golondrina Ra ngugakähai xä nthoki ga
bo̱hai ha tu ya zanthe ha ya ndinthe ha
xä nkuete ha ra jädo. El nido de la
golondrina está hecho de lodo y está
mezclado con alga verde oscuro y verde
limón; está pegado en la pared.
Sinón. bafikähai Véase ngu, kähai
ngugaku̱dbida (ngugákú̱dbida) s nido del
pájaro bobo Ra ngugaku̱dbida ra tsanti
ha xä hoki ga paxi mo̱te ko ya xe̱ka xi ga
zafri, ha de mbo ga the̱xi ne ga stä. El
nido del pájaro bobo es redondo y lo ha
hecho de basuras por afuera con pedazos de
hoja de zacate, y por dentro de fibra de
lechuguilla y de cabello.
Sinón. bafiku̱dbida
ngugamoñä (ngugámoñä) s nido de la
calandria Ra ngugamoñä zu̱di yá ñäni ya
217
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
tähi ha xä hoki rá moñä ko ya santhe,
ya stä, ya xiyo. El nido de la calandria
está colgado en las puntas de los mezquites
y lo ha hecho con ixtle, cabellos y lana.
Sinón. bafimoñä
ngugarokne (ngugárókne) s nido del
gorrión Ra ngugarokne xä nthoki ga
paxi ha ra tsanti ne xá ñhe. El nido del
gorrión es de basura y está hondo y
redondo. Sinón. bafirokne
ngugatehñä (ngugátěhñä) s nido del
zenzontle Ra ngugatehñä xä nthoki ga
dothi ha hinxá ñhe nixi ra dängi. El nido
del zenzontle está hecho de ramas pequeñas
y secas de mezquite, y no está hondo ni es
grande. Sinón. bafitehñä
ngugaxithyä (ngugáxíthyä) s nido del
pájaro pinto Ra ngugaxithyä nthoki ga
the̱xi, santhe, stä, xiyo; ha ra dängi ha
xá ñhe. El nido del pájaro pinto esta hecho
de fibra de lechuguilla, de ixtle, de cabello,
de lana y es grande y está hondo.
Sinón. bafixithyä
nguhmi (ngúhmi) s casa techada de palma
Variante nguhmi Véase ngu, bahi
nguhmu (nguhmǔ) s casa del amo, casa
del patrón Ha ra nguhmu di mpe̱fi
ndunthi ya be̱go, ngeä xi ja ndunthi ra
be̱fi. En la casa del amo trabajan muchos
peones porque tiene mucho trabajo. Véase
ngu, hmu
nguí (nguí) procl Indica la 2.ª pers. del
copretérito, en otro sitio. Nubu̱ ngí pa ya
hñuni tai nguí pädi ndunthi ya jäi.
Cuando vendías comida en el centro
conocías a mucha gente.
ngumfri (ngumfri) s corral de reses Ha ra
ngumfri dí pe̱tsi re̱tamäyoho ya the̱mä
baga. En el corral de reses tengo doce vacas
de ordeña. Variante ngunthfani
Sinón. ngunthfani Véase ngu, ndämfri
ngumu̱ (ngǔmu̱) adv como que Véase
ngubu̱
ngunäni (ngunä̌ni) s casa construida con
argamasa Véase ngu, näni
Ngundo (Ngúndo) Gundhó (ranchería de
Ixmiquilpan) Ra hnini Ngundo xä hogi ya
boti nunä je̱ya. En la ranchería del
Gundhó las siembras han producido este
año. Véase ngu, do
ngutho
nguni (ngǔni) adv como ése, como aquél
Véase ningunte̱i (ngunte̱i) s celo Habu̱ ja ra
ngunte̱i, otho ra njamfri na ngu mäna.
Donde hay celos, no tienen confianza uno
con el otro. Véase kunte̱i
nguntyo (nguntyo) s 1. camposanto,
cementerio Na ra ño̱ho̱ bi du mände, mä
dä ntagi nguntyo Ntso̱tkani rí xudi. Al
hombre que murió ayer lo van a sepultar
mañana en el camposanto de Ixmiquilpan.
2. huesario Sinón. handu, be̱tsandoyo
Véase ngu, ndoyo
ngunzado̱ni (ngúnzádo̱ni) s cárcel Mä
ntsu̱be dá koti ha ra ngunzado̱ni. A mi
enemigo lo encerré en la cárcel. Sinón. fadi
Véase ngu, za, do̱ni
nguni (ngúni) s gallinero, granja de
gallinas Mäthoni strá ntaxi ra nguni, pa
hinda hñeni ya o̱ni. Es necesario que esté
limpio el gallinero para que no se enfermen
las gallinas. Véase ngu, o̱ni
nguño (ngúño) s corral de ganado menor
Ra nguño ya bi ñutsi ga foyo, dä hogi
ga etshu̱. El corral de chivos ya se llenó de
estiércol; estaría bien limpiarlo. Véase ngu,
yo
ngurahyadi aureola del sol Véase ngu
ngurazänä aureola de la luna Véase ngu
ngusfani (ngusfǎni) s jacal techado de
zacate de maíz Véase ngu, zafri
ngutä (ngǔtä) adj 1. igual Rá mui ra
de̱thä xá ngutä, nixi käi, pe nixi po̱tse.
El precio del maíz está igual; ni baja ni
sube.
2. parecido a, semejante a Mä baga
ngutä ri me̱ti, rá njäti, rá ndängi ha dä
netho rá moba. Mi vaca es semejante a
la tuya en color, en tamaño y puede ser
que en lo lechera también. Véase ngu,
-tho, -ä
ngute̱i (ngute̱i) s casa de pasto Mäme̱to
ya jäi mi hoki ya zi ngute̱i, embi mi
komi ko ra paha o ra te̱i. Anteriormente
las gentes hacían sus casitas de pasto, es
decir que las tapaban con paja o pasto.
Véase ngu, te̱i
ngutho (ngǔtho) adj 1. parecido a Mä
pahni dá tai ngutho nuä dá tege. La
camisa que compré es parecida a la que
acabé.
nguxju̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. semejante a Rá hmi mä bätsi ngutho
rá hmi rá dada. La cara de mi niño es
semejante a la cara de su padre.
3. idéntico a Rá mu̱i mä tu̱, ngutho rá
dada. La manera de tratar de mi hijo es
idéntica a la de su padre. Sinón. 1: nguda,
nkatui; 2: hñästho Véase ngu, -tho
nguxju̱ (ngúxjǔ̱) s hormiguero Ha ya
nguxju̱ ga etsi ya jäi poti ya jämu ha di
hogi, ngeä ntu̱ti ra hai. En los
hormigueros de las arrieras las gentes
siembran calabaza de castilla, y da porque la
tierra está abonada. Variante nguxäju̱
Véase ngu, xäju
nguxu̱ta (nguxu̱ta) s casa de penca de
maguey Véase ngu, xu̱ta
nguhmi [Variante de nguhmi] casa techada
de palma Ya nguhmi ha ya nguta geu̱
mi ja mäme̱to. Antes había casas
techadas de palma y maguey. Véase ngu,
bahi
nguta (nguta) s casa techada de penca de
maguey Ya nguta xi mi tse̱ti rá njätsi
thogi re̱tamäyoho nje̱ya. El techo de las
casas techadas con penca de maguey duraba
más de doce años. Variante nguxuada
Véase ngu, uada
ngu̱dmi (ngu̱dmi) s cuatro reales (moneda
antigua equivalente a cincuenta centavos)
Véase goho, domi
ngu̱hme (ngú̱hme) s molenderas
(encargadas de hacer tortillas) Stá ma stá
honi ya ngu̱hme pa ra ntu̱ta de̱thä pa ra
ngo. He ido a buscar a las molenderas para
entregarles el maíz para las tortillas del día
de la fiesta. Sinón. ye̱ntahme Véase gu̱ ni,
hme
Ngu̱hmu (Ngu̱hmu) Tulancingo (municipio)
Tena ge nuni Ngu̱hmu ja bí ehni ra hoga
ge̱xo. Dicen que de Tulancingo viene el
queso bueno.
ngu̱huä (ngú̱huä) s pescador, pesquero
Ha ra däthe yo ndunthi ya ngu̱huä. En el
río hay muchos pescadores. Sinón. me̱huä
Véase ju̱, huä
ngu̱ki (ngu̱ki) s acarreador Véase ku̱ki
ngu̱ni (ngu̱ni) adj ancho
ngu̱stai (ngú̱stai) s recolector de impuestos
del mercado Véase ngu̱tsi, tai
ngu̱ti (ngu̱ti) 1. vr fajarse Nuni ra metsi
nzäntho di ngu̱ti na ra dänga juai.
218
Aquel joven siempre se faja un puñal
grande.
2. s ceñidor Ya bi hye̱nga mä hñu̱ti
nunä ra ngu̱ti ko nää du̱. Ya me rozó
la cintura este ceñidor por lo apretado que
está.
3. s cinturón Nuga dí ho na ra ngu̱ti
ga tukä xifri. A mí me gusta un cinturón
de piel suavecita. Sinón. 1: mfotsi
ngu̱tsi (ngǔ̱tsi) s colector autorizado;
actividad de recolectar
ngu̱xbojä (ngú̱xbojä) s recolector de
dinero, cobrador de dinero Véase ngu̱tsi,
bojä
ngyá (ngyá) procl Indica la 2.ª pers. del
copretérito más el artículo plural. Mäme̱to
go ngyá ndähu̱. Antes ustedes eran los
jefes. Véase gi, ya
nhñu (nhñǔ) s tercero Véase n-, hñu
nhñupa (nhñúpa) s tercer día Véase pa
nhñuki (nhñúki) s tercera vez Véase
miki
Nhualupe (Nhuálúpe) Guadalupe, Francisco
I. Madero (pueblo de Zimapán) Nhualupe
to̱ta na rá ngo ra re̱tamäyoho ra gaxä
zänä ra je̱ya. En Guadalupe celebran una
fiesta el día doce de diciembre.
nhuebe (nhuěbe) s jueves
nhue̱ti (nhué̱ti) s 1. resplandor, brillo
2. reflejo Sinón. mfe̱xhni Véase hue̱ti
nhue̱xkitho (nhue̱xkítho) s brillido (reg.),
brillo Di hneki na nhuexkitho ya tso̱. Se
ve un solo brillo de las estrellas.
Sinón. nhue̱titho Véase hue̱xki
nhuisti (nhuǐsti) 1. s herrada (reg.), marca
del dueño en los animales mayores
2. adj chamuscado Véase huisti
nhuititho (nhuitítho) adj vacío Ya ra
nhuititho ra nku̱stithä. Ya está vacía la
troje de maíz. Sinón. baxkatho Véase
huiti
nhuitsi (nhuǐtsi) s 1. acurrucada
2. cobijada Véase huitsi
Nhuixkaza (Nhuíxkaza) Huixcazdha
(ranchería de Huichapan) Nhuixkaza bu̱i
thogi yonthebe mäde ya jäi. En
Huixcazdha viven más de doscientas
personas. Véase huixkäza
nhuixki (nhuǐxki) s 1. quemada
2. chamuscada Véase huixki
219
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nhuixni (nhuíxni) 1. vi dar comezón
2. s escozor Variante nhuixhni Véase
huixni
Ni (Nǐ) Nith (pueblo de Ixmiquilpan) Getuu̱
ra hnini Ntso̱tkani po mpo̱xhyadi, ja ra
hnini Ni. Cerca de la ciudad de
Ixmiquilpan, por el oriente, está el pueblo
del Nith.
ni (ni) conj ni
-ni suf allí [Enclítico adverbial.]
ni na (ni na, ni nǎ) 1. ninguno Ni na di
gekje hinstá mahe Monda. Ninguno de
nosotros ha ido a México.
2. nada, sin nada Ndí pe̱tsi juadi ya
mboni ha nubye̱ dá kohi ni na. Yo
tenía mucho ganado y ahora me quedé sin
nada.
nidi (nidi) s Nombre de una hierba.
nidu (nidu) s infierno Tenä ge ha ra nidu
ja bí jutini yá ntsomu̱i ga jäi. Dicen que
en el infierno sufren las personas malas.
Véase du
nihi (nǐhi) s 1. velocidad, rapidez Tenä
ge rá nihi ra ñoti ngu rá nihi rá mfeni ra
jäi. Dicen que la velocidad de la
electricidad es como la velocidad del
pensamiento del hombre.
2. ligero Dí pe̱tsi na mä fani xi ra
nihi. Tengo un caballo que es muy
ligero.
3. perro (fig.) Mä nihi xi tihi ngu na ra
bo̱xhnä. Mi perro corre como una bala.
Véase tihi
nijä (níjä) s templo, iglesia Mí zo̱nga nijä
ra zi hankei, ra be̱tri bi xoki pa bi tutsi
ra zi hankei. Al llegar al templo con el
difunto, el mayordomo abrió el templo para
que lo ahumaran. Véase jä
ndänijä s templo matriz, templo
principal
nsunijä s guardatemplo
ñänijä s torrecilla del templo, remate
del templo
nimfeni (nǐmfěni) s inteligente Ya jäi ya
nimfeni, dä zo̱ ra pa dä ndängiu̱. A las
personas inteligentes les llegará el tiempo en
que serán importantes. Véase nihi, mfeni
niñä (níñä) vi llenarse (por comer) Ya
mboni ya hingi tsa dä ño ko ra hniñä,
bestho niñä ko ra nkami. El ganado ya
njabu̱
no puede andar de tan lleno, pronto se llena
con la verdura.
hniñä s satisfacción alimenticia
niñu (nǐñu) s niño (un insecto grande que
anda despacio)
niñora (niñóra) adv pronto Nubu̱ dí pa
tai ko ra tsanza, niñora dí tso̱ni. Cuando
voy al centro en camión llego pronto.
Sinón. nihi, nitho, mantä
nipa rá mfeni (nǐpa rá mfěni) orientar Bu̱i
too bi nipa rá mfeni nuni ra jäi, hänge
bi bo̱ni xá ñho nuä rá be̱fi. Hubo alguien
que orientó a esa persona; por eso le quedó
bien lo que tenía planeado. Sinón. nupa rá
mfeni, yompa rá ñu Véase nihi, mfeni
hnipamfeni s animación, orientación
nimfeni s persona inteligente
nisto (nísto) s listón (tira angosta de seda)
Uá häntki na te̱ni ra nisto pa ga tuta mä
meta stä. Tráeme un metro de listón para
amarrar mi trenza. Sinón. nthutyä
nita (níta) s abuela Mä nita pädi dä
mpexyo ha dä mpenzä. Mi abuelita sabe
tejer cobijas y costales. Sinón. zuzu,
ngande, ndängi
niti (niti) vi erizarse, engrifarse,
encresparse Ya mboni nubu̱ ne dä
ntuhni, di niti yá xi. Cuando quieren
pelearse los animales se les eriza el pelo.
Sinón. bai
Nitsi (Nítsi) s Tablón (lugar que pertenece a
Taxadhó)
nixi … ni (nixi … ni) conj ni … ni Pa gi
pää mäjuäni, nixi nuä ni gee dí fatsi.
Para que sepas la realidad, ni a él ni a tí los
ayudo.
nitsi (nitsi) 1. vi acostarse Nää too gí
honi ya bi nitsi, ¿te xä be̱ä dä nangi?
La persona que buscas ya se acostó; estoy
seguro que no se ha de querer levantar.
2. adv de frente Ra bo̱jä bi ma mä
nitsi ha na ra samhye. El carro se fue
de frente en un zanjón. Sinón. 2:
mämfotsi, mängäi
nja (nja) vi 1. ser Xä gohi xá ntaxi ngu
nja mäna. Es blanco como el otro.
2. acontecer Mä dä nja ngu nuä mä ra
bädi. Va a acontecer tal como dice el
vidente. Véase ja
njabu̱ (njabu̱) adv así Mäthoni gi ñobri ri
tsoki, pa njabu̱ Ajuä dä punäi. Es
njabu̱tho
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
necesario que te arrepientas de tus pecados
para que así Dios pueda perdonarte.
njabu̱ geä ¡exacto! así es; así sea
njabu̱tho (njabu̱tho) adv así nada más
―Xuua, ¿ga ugi tsu̱ ra dehe o ga tsithu̱
njabu̱? ―Ga tsihu̱ njabu̱tho. ―Juan,
¿endulzo un poco de agua o la tomamos
así? ―La tomamos así nada más.
njamädi (njámädi) s gracias, gratitud
Raa njamädi. Te da las gracias. Véase
mädi
njamfri (njámfri) s persona de confianza
Nuni mä tixu hingi tho̱ge rá hmuxhu,
ngeä xi ra njamfri. A mi hija no la suelta
su patrona, porque es de su confianza. Véase
kamfri
njani (njani) adv así es
njante (njǎnte) adv despacio Nuga dá
emba mä yongäbo̱jä dä ño njante, hinge
xä dä ntihi. Yo le digo a mi chofer que
maneje despacio; que no vaya muy de prisa.
Sinón. ramätsu̱, ramanjante
njapo (njápo) 1. adj castrado (animal)
2. s herida de castración Véase kápo
njatä (njǎtä) adv frecuentemente,
seguido, a cada rato Nuua njatä thogi ya
bo̱jä pa ri ma Monda. Aquí
frecuentemente pasan autobuses que van
para México. Sinón. jagetuu̱, nzäntho,
hingi käti
njaua (njaua) adv 1. así Xipabi njaua: “Ga
tai gatho nuä pongi”. Dile así: “compro
todo lo que sobra”.
2. así (se refiere a los hechos que acaban de
ser mencionados) ―¿Hanja xká yo̱ta
njabu̱? ―Mä hmu bi xikägi ga o̱te
njaua. ―¿Por qué has hecho eso? ―Mi
patrón me mandó hacerlo así.
3. así (como lo está haciendo el que habla)
Xuua, ya bai ga dädimaxi gi yu̱ti
njaua. Juan, planta las matas de
jitomates así. Véase nja, nuua
njaui (njaui) s pariente Too ri ñepi ga
hñebe yá tsogi mä dada nuu̱ mä ku;
nui, hinte mä njaui. A los que les
corresponde repartir la herencia de mis
padres son a mis hermanos; tú no eres
pariente mío. Véase -ui
hinte mä njabe no son mis parientes
njati (njáti, njati) adv abajo Nuni njati
ha ra nehñe i ja ya uäxyo ga undu̱xyo.
220
Ahí abajo, a la orilla del arroyo hay un
cañaveral de caña dulce.
njädri (njä́dri) s florero Ja ra be̱di mära
ya njädri ha ra nijä pa dä hneki
mähotho. Hacen falta más floreros en la
iglesia para que se vea más atractiva.
Sinón. nkädri Véase nkäti, do̱ni
njäfoxi (njä́fǒxi) s escopeta Véase nkäfoxi
njähni (njähni) s mezquino, verruga Pa
dä dagi yá jähni ya ndämfri, dä the̱tsua
na xe̱ni rá ntsä ya ndäni ata habu̱ dä
bo̱nga tsu̱ rá ji. Para que se le caigan los
mezquinos a las reses, se les corta un pedazo
de la punta de los cuernos hasta que sangren
un poco. Variante jähni
njämi (njä́mi) s trampa Nää ra miñyo
mi tsi ya de̱ti, bi be̱kua rá njämi ha bi
zo, pe nää mí nju̱ti, bi ku̱ rá ye̱ xkí zo
ha bi ma. A ese coyote que se comía las
borregas le pusieron una trampa, y sí cayó,
pero como jalaba se le arrancó la mano
oprimida y se fue.
njämi (njä́mi) [participio de kämi] bajado
Ra de̱thä gá enä dä jämi, ya njämi; bi
gämi ra Horje. El maíz que dijiste que
bajaran ya está bajado; lo bajó Jorge.
njändo (njändo) s azotador de mezquite
(gusano) Ho̱nse̱ natho ra njändo ha geä
ga tähi ha gatho rá ndoyo tsate ya
mini. Hay nada más un solo azotador de
mezquite y las espinas de todo su cuerpo
pican.
njänti (njänti) vi tragar, comer mucho
Pa strá ntsanganza na ra fani mäthoni
dä njänti xá ñho. Para que esté bonito un
caballo es necesario que trague bien.
Sinón. ñuni
Njäpde̱nthi (Njäpdé̱nthi) s Domingo de
Ramos, Domingo de Palmas (lit.: día de
bendecir palmas)
njäti (njäti) [participio de käti] 1. pintado
Xä njäti nuni ra tsanza. Ya está pintado el
coche.
2. puesta (en agua) Ya do̱ni ya njäti ha
ra dehe pa hinda du. Las flores ya están
puestas en agua para que no se mueran.
Véase käti
njäti (njäti) s carrete de tejer Ra njäti ga
ronjua, ha yá ñäni pe̱tsi yá gu. El carrete
de tejer ayates tiene dos puntas en las
orillas.
221
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
njäti (njä́ti) s persona ahogada
njätsi (njätsi) 1. s trasplante, acción de
trasplantar Xä nja ya njätsi ga ñi. Ha
habido trasplante de chiles.
2. s plantío de plantas recién
trasplantadas Dí pe̱tsiua na ra dänga
njätsi ga de̱mxi ga yo ektarea. Tengo
aquí un plantío grande de jitomate, de dos
hectáreas.
3. [participio de kätsi] trasplantado Bi
dagi ra tse̱; bi hyo ya de̱mxi ja xkí
njätsi. Cayó helada; mató el jitomate
recién trasplantado. Véase kätsi
njäxañi s trasplante de chile
njätsi (njätsi) 1. [participio de kä́tsi] puesto
encima, techado
2. s techada Sinón. 4: njomi, njoi
njäxañi s trasplante de chile Véase njätsi
njäxäzafri (njäxä́zafri) s zacatera (reg.; en
donde se hacina zacate) Nuni ra bai ga
zakthuhni da hogi ra njäxäzafri, ngeä ja
yá ye̱ pa yá hnani. Aquella mata de pirul
está buena para una zacatera, porque tiene
brazos para travesaños. Véase kätsi, zafri
njäxdutu (njäxdútu) s tendedero de ropa
(usando plantas, hilo, etc.) Mä ga ja mä
njäxdutu ra bai ga tähi. Voy a hacer mi
tendedero de ropa de la mata de mezquite.
Variante njäxadutu Sinón. ntingadutu
Véase kätsi, dutu
njäi (njäi) vi hacerse humano Véase jäi
nje̱ya (nje̱ya) s año (con el número de años)
Dá mpe̱fi na nje̱ya Monda. Yo trabajaba
un año en México. Véase je̱ya
nji (nji) vi 1. hacerse tumor
2. enrojecer Sinón. moji, moji Véase ji
Njiliapa (Njíliápa) Jiliapan (pueblo de
Pacula)
njohni (njóhni) 1. s ruido (del viento) Mä
ga ñohu̱ njante nsi ra njohni pa hinda
yo̱kju̱ ya bo̱ka tsatyo. Vamos a caminar
despacito, sin hacer ruido, para que no nos
oigan los perros bravos.
2. vi hacer ruido To̱de di njohni na ra
ñoi mbo ya he̱mi. Se oye que hace
ruido un ratón dentro de los papeles.
Sinón. 1: hñahni
njokdoyo (njokdoyo) s escobetilla de
limpiar comal Tixu, uá hä ra nsutnäni ne
ra njokdoyo pa ga kotsuahu̱ ra näni ra
doyo. Hija, trae el calero y la escobetilla
njoti
para untar cal en el comal.
Sinón. nthukdoyo Véase joki, doyo
njone (njone, njǒne) vi hablar en secreto
Yoho ya nxutsi di njone nubu̱ i ñä. Dos
muchachas hablan en secreto cuando
platican. Variante njotuane Véase joti, ne
njoni (njǒni) vi arrimarse
njosti (njǒsti) s 1. masaje, fricción
2. tunda (fig.) Véase kosti
njotajua (njótájua) s conejera Ha mä
haihe dí pe̱tshe mä njotajuahe pa gatho
ya mengu. En nuestra comunidad tenemos
una conejera entre todos.
njotatsa (njótátsa) 1. s disimulo,
fingimiento (apariencia de lo que no es la
verdad) Nuni ra jäi, xi ra ntu̱tsagi, nso̱ka
nzoki ga njotatsa. Soy el aborrecido de
aquella persona, sólo me habla con
disimulo.
2. s disculpa, excusa ¿Ko temä
njotatsa gí po̱ngaua? ¿Con qué disculpa
me sales ahora?
3. s disculpa (reg.) Regalo u otro medio
usado para buscar reconciliación, restaurar
amistad con la persona que se ha ofendido.
Nubye̱ geä ra njotatsaä, ko nää te bá
hänki. Ahora es una disculpa con eso que
me trajo. Variante njotatsa
njoti (njoti) 1. vi hacerse fofo Ja ra ya
to̱te ge ya de ke dä njoti, ya hingi tsa
dä tsi; ngu ra bo ga uada, ra rabanu.
Hay ciertas cosas que cuando se hacen fofas
ya no se pueden comer; como el quiote de
maguey y el rábano.
2. adj fofo Nuni ra za ya ra njoti,
ngeä xä ya. Aquel palo ya está fofo
porque está podrido. Véase jot'i
njoti (njoti) s cuchilla (agrícola de yunta)
Ra njoti ya bi thege rá ñäni, hange ya
hingi ku̱i ha ra hai. A la cuchilla ya se le
gastó el fleje; por eso ya no se sume en la
tierra. Sinón. njothai
njoti (njóti) 1. [participio de koti] cerrado
Hinto tsa dä thogibye̱, ngeä bi njoti ra
ñu ko ra ya bo̱jä xä mfanti. Nadie puede
pasar ahora porque se ha cerrado el camino
por unos carros que chocaron.
2. s chapa Bi bo̱ni xá mädi ra gosthi
po ra hoga njoti. Salió cara la puerta
por su buena chapa.
3. s potrero Bu̱u̱ ya dänga nxända
njottsu̱di
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mboni po ha ra uasteka pe̱tsi ya dänga
njoti ko ya mboni. Existen grandes
ganaderos por la huasteca que tienen
grandes potreros con ganado.
njottsu̱di (njóttsǔ̱di) s chiquero de
puerco
njotyu̱ga (njótyu̱ga) s ronquera Tsu̱kagi
ra njotyu̱ga ko ra thehe xä zu̱kagi, xi
ntse̱di. Tengo ronquera por la tos que me
ha pegado muy fuerte. Sinón. hñanga
Véase joti, yu̱ga
njotsui (njotsui) 1. v rec compensarse
Nuyu̱ ya jäi mähotho yá mu̱i, di njotsuí
tekei na ngu mäna. Aquellas personas
viven una vida admirable; se compensan
mutuamente la amistad.
2. s revancha Ra mu̱di bi däkju̱ yu̱, pe
rá njotsuí ja bi mbembu̱. Al principio
nos ganaron ellos; pero en la revancha les
pesó.
3. s recompensa Pe̱tsi ga mbeñhu̱ ge
ra hñojäi o ra ntsomu̱i ga o̱thu̱, hinda
gotho nsi rá njotsuí. Es preciso pensar
que lo bueno o lo malo que hagamos no se
queda sin su recompensa. Véase kotsi, -bi
njotsi (njǒtsi) 1. [participio de kotsi]
untado Ja ndunthi ya ñethi pa nääraza
ra hñeni, ra njotsi ha mära dä tsi. Hay
muchas clases de medicina para cualquier
enfermedad; unas untadas y otras tomadas.
2. s masaje
3. s brocha Xu̱ki ra njotsi pa dä dagi
ra njäti i tu. Lava la brocha para que se
le caiga la pintura que tiene. Véase kotsi
njozu̱ (njozu̱) 1. vi arrastrarse (sentado,
ayudándose con las manos) Nubu̱ di yo
nuni ra bätsi di njozu̱. Cuando camina
aquel niño se arrastra sentado ayudándose
con las manos.
2. vi tullirse, paralizarse Gatho nuu̱ ya
mboni tsi de̱se̱, ngu ra tsu̱di, ra
tsatyo, ra o̱ni, ata ra haho, gathou̱ di
njozu̱. Todos esos animales que comen de
esa frutilla, como es el puerco, el perro, la
gallina, y hasta la zorra, todos se tullen.
3. s tullidez Sinón. 1. y 2: tudi; 3:
ntudi
njoo [Forma secundaria de joo] estar
ausente
njotuane (njotuane) v rec callar Véase
koti rá ne
222
nju (nju) s hermana (mayor de hombre)
Mbätsigi de mä nju ngu ku̱ta je̱ya, mädä
ni tsu̱. Soy menor que mi hermana como
cinco años; es un poco mayor ella.
nju (nju) adj amargo Xi xá nju nunä ra
ñethi gí raki hindí ho. Está muy amarga
esta medicina que me das; no me gusta.
jutsi vi amargarse
njuai (njuai) 1. s puñal, cuchillo grande
2. vi convertirse en puñal, convertirse en
cuchillo Véase juai
njuando (njuǎndo) s piedra filosa y
puntiaguda Xi xá ntsou̱ ya njuando,
he̱nte ngu ya juai. Están muy peligrosas
esas piedras filosas; cortan como si fueran
navajas.
njuati (njuǎti) v rec destruirse Véase juati
njuatise̱ vr destruirse a sí mismo
njuati (njuati) s silla Nuyu̱ ya njuati ya
bi gä yá no̱mi, ya ne dä nthoki. A
aquellas sillas ya se les aflojaron los clavos;
ya necesitan compostura.
njuatsi (njuatsi) 1. vi recargarse O ntse̱
gi njuatsi ha rá gosthi ra tsanza, me̱ dä
xogi. No te recargues mucho en la
portezuela del coche; a lo mejor se abre.
2. s talud Gatho di te̱ni pa da hye̱kuí
yá hñetsi ha di nibe yá njuatsi ya
ñuthe. Los taludes de los canales se
miden y se nivelan bien. Véase juatsi
njuäni (njuä́ni) 1. vi confesarse Bu̱ hinga
njuänihu̱ ko Ajuä pa ga petuahu̱ mä
dumu̱ihu̱ hinhyamu̱ dä pungahu̱. Si no
nos confesamos con Dios para contarle
nuestra desventura; él nunca nos perdonará.
2. s confesión Sinón. mä mäjuäni Véase
mäjuäni
njuäni (njuäni) 1. vi estirarse Ra mboni
nubu̱ ya dä du, di njuäni. Cuando se
muere el animal, se estira.
2. adj derecho, recto Ri jädo xá
njuäni, ngeä gá japi ra thähi. Tu barda
está recta porque le pusiste cordel.
3. vi enderezarse Ya bi njuäni tsu̱
nuyu̱ ya the xi xmá ntsaki. Ya se
enderezaron un poco aquellos surcos que
estaban muy chuecos.
4. s enderezada Rá njuäni nuyu̱ ya
bo̱jä strá hñei. Va a estar muy difícil la
enderezada de aquellos fierros. Véase
juäni
223
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
njuänza (njuä́nza, njuänza) s palo derecho
Véase njuäni, za
njuäñu (njuä́ñu) s camino recto Ha ya
njuäñu hintsu̱ ja ra ntsuni pa ya bo̱jä
ngu ha ya mahni. En las carreteras rectas
no hay tanto peligro para los carros como en
las curvas. Véase nhuäni, ñu
njueni (njuéni) 1. vi tambalearse Ya penä
di njueni ya mboni ko ra thuhu ha ra
no̱xke. Ya nada más se tambalean los
animales por el hambre y lo flaco que están.
2. mecerse Di njueni ra ranza nubu̱ i
thogi ya jäi. Se mece el puente de
madera a la hora que pasan las personas.
Véase jueni
njuersa (njuěrsa) adv forzado, a la fuerza
Sinón. ntse̱di
njute (njúte) s acción de expulsar Véase
kui
njuti (njúti) s pago, salario, recompensa
Ja ngu ra me̱mapa to̱mä rá njuti ra
ngätsi ra pa ra semänä, dí njahu̱bu̱ nehe
pa rá ngätsi ra pa. Así como el jornalero
espera su pago al fin de la semana, así es
con nosotros el último día. Variante njuti
Sinón. ñthe̱ti, thähä
njui (njui) s tapón, tapadera Otho rá njui
ra xito; ko mada ra yothä gi jumi. No
tiene tapón la botella; tápala aunque sea con
un olote. Sinón. njomi
njui (njui) s correteada Na ra metsi mi
thexa na ra nxutsi ha rá ngu, bi bo̱nga ya
mengu bi umba na ra njui. Un joven
andaba rondando a una muchacha por su
casa, y que salen sus familiares y le dieron
una correteada. Sinón. nthe̱ti, nkumärihi
Véase kui
njuxuthe (njúxúthe) s agua salada Véase
dehe
nju̱ki (nju̱ki) vr 1. sacarse
2. echarse para atrás, echarse hacia atrás
Véase ju̱ki
nju̱kuajuai vi desenvainar los
puñales
nju̱mfo (njǔ̱mfo) s pájaro bobo Ra
tsintsu̱ nju̱mfo ra zithä, xei ra boti. El
pájaro bobo es maicero, escarba la siembra.
Sinón. ku̱dbida
nju̱nbo̱jä (njú̱nbo̱jä) s tren
Variante nju̱mbo̱jä Véase ju̱ni, bo̱jä
nju̱tsi
nju̱ntuato (nju̱ntuato) v rec espulgarse
Nju̱nthe (Nju̱ nthe) s Pachuca Nju̱nthe ya
bi ndängi po ya ati di mpe̱fi. Pachuca se
hizo famosa por la explotación de la
minería. Variante Hñu̱nthe Sinón.
Mpachuka
nju̱paxi s basurero Variante nku̱paxi
nju̱spi (njú̱spi) s incensario Véase
nju̱tutsi
nju̱stadehe (njǔ̱stádéhe) s escurridera (del
techo) Yá nju̱stadehe yá njomi ya ngu,
bi njoti ko ya ndo bi dagi. Las
escurrideras de los techos de las casas se
taparon por el granizo que cayó.
Sinón. mithe, pinthe Véase ju̱sti, dehe
nju̱sti (njǔ̱sti) adj 1. viscoso Rá ngi ra
xätä xá nju̱sti. Es viscoso el jugo del
nopal.
2. baboso Rá dehe ra xikni xá nju̱xti.
El líquido de la malva es baboso.
nju̱ti (njú̱ti) 1. vti arrebatar (compl. indet.)
Ra de̱thä xá mädi ha otho, ha nuä ja di
nju̱ti ya jäi. El maíz está caro y casi no
hay, y el que hay se lo arrebatan las
personas.
2. s arrebato Ko ra zi tu̱ka dehe ja, ja
ra nju̱ti ha hingi huadi. Hay arrebato
por la poquita agua que hay, pero no
alcanza.
3. s jalón, tirón Bi raka na ra nju̱ti
ra nsutsu̱bi nubu̱ ndí tuhni. Me dio un
tirón el policía cuando estaba yo
peleando.
4. vr jalarse, tironearse Bi mikagi ya
be, pe dá nju̱ti dá koti de yá ye̱. Me
agarraron los rateros, pero me tironeé y
me zafé de sus manos. Sinón. 1 y 2:
ntutsi, nueni, ñe̱mbaya; 3 y 4: nju̱mi
Véase ju̱ti
nju̱ta dehe arrebato de agua
nju̱ta tsu̱tbi arrebato de autoridad
nju̱ta nte̱i arrebato de yunta
nju̱tutsi (njú̱tǔtsi) s contenedor de
incienso, incensario Sinón. nju̱spi
nju̱thä (njú̱thä) s 1. buche
2. troje (lugar a donde se guarda el maíz)
Véase thä
nju̱tsi (nju̱tsi) vr 1. alzarse Ra mexe di
nju̱tsi ko rá jihni. La araña se alza con su
saliva.
nju̱xi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. elevarse Tenä ge na ra pa bi nju̱tsi
ra ndehe pa ha ra ndähi, pa bi za bi
rani na ra hnini. Dicen que una vez se
elevó el mar hacia el aire para que pudiera
cruzar a pie un pueblo.
3. levantarse (animales, víbora) Tenä ge
ya keñä di nju̱tsi nubu̱ ne dä tho.
Dicen que las víboras se levantan cuando las
quieren matar.
4. reunirse Ya jäi xä nju̱tsi mäxudi
nihi, pa xä ma ra hmuntsi Nju̱nthe, pa
dä zini ra rayo ndä. Las gentes se
reunieron temprano en la mañana, y
fueron a la convención de Pachuca para
recibir al nuevo gobernador.
5. juntarse Gatho ya te yá njaui nuä ra
jäi bi hnambi, xa nju̱tsi pa bi ma ra
hñäte ha ra tsu̱tuí. Toda la familia de la
persona que golpearon se juntó y fue a
hacer una acusación ante la justicia.
6. agruparse Ya jäi xä nju̱tsi pa dä
hñäki yá ndä, ngeä hingi o̱ta ra hoga
tsu̱tuí. La gente se ha agrupado para
destituir a su gobernador, porque no hace
justicia. Sinón. 1: po̱tse, ntani; 2 y 3:
bai; 5: nangi Véase ju̱tsi
nju̱xi (nju̱xi) s nopal de cuixa (reg.), nopal
de cuixo (la mata crece de 2 a 3 m. de altura
con pencas verde obscuro y espinas de 1 a 1.5
cm. La tuna es de 5 a 6 cm. de grande; su
forma es medio redonda, de color rojo. La flor
es amarilla con espinas chicas.) Mäske
hingyá hetsa xätä ya nju̱xi, pe hingi tsa
dä zi ya mboni po ya bini. Aunque no
sean altas las matas de nopal de cuixa, los
animales no las pueden comer por tanta
espina que tienen.
nju̱xkähä (nju̱xkä̌hä) s 1. nopal de cuixa
(reg.), nopal de cuixo
2. tuna de cuixa (reg.), tuna de cuixo Ra
dänga nju̱xkähä ntse̱ ja rá ngi ha xä ra
ukjä. La tuna grande de cuixa es muy
jugosa y muy dulce. Variante nju̱xikähä
nju̱xu (njú̱xu) adj 1. salado, sabor a sal
Tenä ge mä jihu̱ xá nju̱xu, dä netho po
ra u di tsihu̱. Dicen que nuestra sangre está
salada; me imagino que es por la sal que
comemos.
2. estar pasado de sal (comida) Ra hñuni
ntse̱ xá nju̱xu. La comida está pasada
de sal. Variante nju̱xyo
224
nju̱xu dehe s agua salada Variante
nju̱xuthe Véase dehe
nju̱tsi (nju̱tsi) s 1. asa, asidero de algunas
cosas Ya bote ne ga hutsuahu̱ yá nju̱tsi
pa ra nthenthe. Necesitamos ponerle asa a
los botes para acarrear agua.
2. alce (reg.), aventón Dá tso̱ho̱ mäntä,
ngeä bá raka na ra nju̱tsi mä mpähuí
ha rá bo̱jä. Llegué pronto porque me dio
un alce en su coche mi amigo.
nkahmi (nkǎhmi) adj ladeado, canteado
Véase kahmi
Nkaho (Nkáho) El Cajón (ranchería de
Huichapan) Nkaho bu̱i thogi hñunthebe
mäde ya jäi. En el Cajón viven más de
trescientas personas.
nkalambre (nkálámbre) vi tener calambre
Sinón. ntsakäzatsu̱
nkamto̱ho̱ (nkǎmto̱ho̱) s cerro ladeado
Ha rá ua ra Notho̱ ja na ra nkamto̱ho̱.
Al pie del Cerro Juárez está el cerro
ladeado. Véase kahmi, to̱ho̱
Nkañäda (Nkáñä́da) Cañada Grande (barrio
de San Salvador) Yá boti ya mengu
Nkañäda ya bi tsoki, ngeä tsa otho ra
dehe pa dä tumbi. Las siembras de los de
Cañada Grande ya se descompusieron
porque no hay bastante agua para que las
rieguen. Sinón. Bondu̱xyo
nkapo (nkápo) adj castrado (animal)
Nkapula (Nkápúla) Capula (pueblo de
Ixmiquilpan) Rá ju̱tsi Nkapula di umba ra
dehe ndunthi ya hnini pa dä zi, ha pa dä
nxaha ne pa dä mpeni. El pozo de Capula
mantiene muchas comunidades; su agua se
usa para tomar, para bañarse y para lavar.
Sinón. Demde, Ndende
nkarga (nkárga) s 1. dinamita, explosivo
Ya maye ja habu̱ thoki ya ñuthe, di fo̱ke
ko ya nkarga. Rompen con dinamita las
rocas que hay en donde se hacen los
canales.
2. descarga de armas de fuego Bi to̱de
na hangu nkarga ga bo̱sna bi te̱i. Se
oyeron unas cuantas descargas de balas
que dispararon. Sinón. 1: ntu̱ni; 2: nte̱i
Nkarnasio (Nkárnásio) Encarnación (pueblo
de Zimapán) Nkarnasio o mäde na ra
hñe, ha xá tse̱, ngeä ja ra bo̱jä ha ya
to̱ho̱. Encarnación está en medio de una
225
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
barranca, y es frío porque los cerros
contienen hierro.
nkayo (nkáyo) vi ser tocayos Nuyu̱ yoho
ya jäi xä mani di nkayo, ngeä mähye̱gi
yá thuhu. Aquellas dos personas que van
ahí son tocayas porque tienen el mismo
nombre. Véase kayo
nkaza (nkaza) s palo ganchudo, vara
ganchuda Ya thetue ga uada thäi de
habu̱ o ko ra nkaza. Sacan los gusanos de
maguey de donde están con una varita
ganchudita. Variante kaza Sinón. ntsamza
nkäde̱ti (nkä́dé̱ti) vi estar rancio (mohoso)
Nuya hme xä nxaha dá pe̱tsi, xä
nkäde̱ti. Guardé las tortillas que estaban
frescas y ahora están rancias.
Sinón. ngransio Véase kä, de̱ti
nkädri (nkä́dri) s florero (vasija) Véase
do̱ni
nkäfoxi (nkä́fǒxi) s escopeta Dá kahni ra
haho ko mä nkäfoxi. Le tiré a la zorra con
mi escopeta. Variante njäfoxi Sinón. foxi
Véase kä, foxi
nkämi vti [compl. indet. de kämi] bajar
nkäti vr pintarse, maquillarse Ra nxumfo̱
di nkäti, mä dä ma ra hmäya. La señora
se está pintando; va a irse a pasear. Véase
käti
nkäti (nkä́ti) vi aflojarse Véase käti
nkätitho descansar nada más
nkätsi vti 1. trasplantar (compl. indet.) Ra
Beto dä nkätsi ha nui Xuua gi ñunthe.
Tú Juan riegas, y Roberto que trasplante.
2. plantar Ri je̱ya ga nkätsi ga de̱mxi.
Plantaré tomate para el año entrante. Act.
indet. njätsi Sinón. u̱ti Véase kätsi
nkäxi (nkä̌xi) vr retorcerse Mänxui bi
zu̱kagi na ra u̱mu̱i ata ndí nkäxi ko ra
u̱giä. Anoche me dio un dolor de
estómago; hasta me retorcía por ese dolor.
Sinón. njäxi Véase käxi
nkäxuí (nkä̌xuí) v rec forcejear (unos con
otros), luchar (unos con otros) Véase käxi,
-ui
nke (nké) s señor, patrón Ya zi hyoya jäi
embabi too di hñe xá ñho “nke”. Las
personas humildes les dicen “señor” a los
que se visten bien. Sinón. mbo̱ho̱
Nkeretaro (Nkérétáro) s Querétaro
Sinón. Ndämxei
nkui
nkohai (nkóhai) vi 1. aguachinarse,
enlamarse (la siembra) Himbi fo̱tse xá ñho
ra boti, bi nkohaitho ko ra dehe. No
nació bien la siembra, nada más se
aguachinó por el agua.
2. ser en vano Nuä ra de̱mza dá poti bi
nkohai, himbi kontsi. La nuez que
sembré fue en vano, no germinó. Véase
kohi, hai
nkomañä (nkǒmañä) s aseo del cabello
Ra ya be̱hñä dri ho ra nkomañä, ha ra
nixi eñä. Algunas mujeres cuidan del aseo
de su cabello, y otras ni se peinan.
Variante nkomñä Véase nkomi, ñä
nkomforme (nkómfórme) 1. s
conformidad Ha mä tu̱hni ja na ra
nkomforme; hinto di ñu̱tsa. En mi
pueblo hay conformidad; ninguno se odia.
2. vi ponerse de acuerdo Ya jäi mi
tuhni ya bi nkomforme, ya hinte beni.
Las personas que se peleaban ya se
pusieron de acuerdo; ya no hay recuerdo
de nada. Sinón. ntse̱tuate; 1: hmetho; 2:
hñumu̱i
nkomi (nkǒmi) s aseo (del pelo)
nkomi (nkómi) vr cubrirse Véase komi
nkoni (nkǒni) adj resbaloso, liso
nkontra (nkóntra) vi rec ser enemigos, ser
contrarios
nkontra (nkǒntra) s enemigo
Sinón. nsu̱hui
Nkosinera (Nkósínéra) Cocineras (pueblo de
Chilcuautla) Sinón. Däku̱ni
nkotsi (nkótsi) vr untarse Véase kotsi
nkoste̱di (nkostě̱di) s pespunte, punto
atrás (cierta clase de costura) Nubu̱ dí ue̱ti
rá ze̱xjo ra Xuua dí o̱tuí ra nkoste̱di, pa
hingi yopa tu̱ni. Cuando coso el pantalón
de Juan le hago pespunte, para que no lo
vuelva a romper. Véase te̱di
nko̱ste (nkǒste) vr estregarse Véase ko̱ste
nku (nku) vi ser hermanos Nunä tsu̱ntu̱
ne nunä nxutsi di nku. Aquel muchacho
y aquella muchacha son hermanos. Véase
ku
nkuete (nkuěte) vr pegarse Véase kuete
nkue̱ (nkue̱) vi estar enojado Véase kue̱
nkui (nkǔi) 1. vi andar en brama, andar en
celo (animal) Tenä ge ra zänä ra marso di
nkui ra ya mboni, ngu ya miñyo, ya
tsatyo. Cuentan que en el mes de marzo
nkumärihi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
andan en brama algunos animales, como los
coyotes y los perros.
2. s celo (de animales) Nuä ra baga, ra
tu̱ki rá bätsi, ha ya yo ra nkui. Está
chica la cría de esa vaca y ya anda en
celo. Véase kui
nkumärihi (nkúmä́ríhi) v rec corretearse
Ra ya ño̱ho̱ mi tuhni, bi mu̱di bi
nkumärihi ko ya juai ha yá ye̱. Unos
hombres se estaban peleando, comenzaron a
corretearse con puñales en la mano.
Sinón. nte̱ti
nkuni (nkúni) vi 1. moverse (palo u horcón
enterrado)
2. bambolearse (rueda en un eje)
nku̱bojä (nkú̱bojä) s 1. alcancía
2. caja fuerte (donde se guarda el dinero)
Véase bo̱jä
nku̱hi (nkǔ̱hi) s sabor exquisito Véase ku̱hi
nku̱hu̱ s color
nku̱hyadi (nkú̱hyádi) s Poniente,
Occidente Ja goho ya hyo ga ntudi:
mähuifi, mäkangi, mpo̱xhyadi, ha
nku̱hyadi. Hay cuatro puntos cardinales:
Norte, Sur, Oriente, y Poniente.
Sinón. mäpuni Véase ku̱i, hyadi
nku̱hyatsi (nkú̱hyátsi) s ventana
Sinón. nku̱mahyatsi Véase hyatsi
nku̱i (nku̱i) 1. vi zambullirse Nuni ra
metsi xi pä ra nsaha, bi nku̱i nuua, ha bá
kongi ri nandi ra zabi. Ese joven sí sabe
nadar; desde aquí se zambulló fue a saltar al
otro lado del remanso.
2. s sumersión Nuyu̱, ga nku̱i yá
xistehe. La forma del bautismo de ellos
es por sumersión. Sinón. 2: nku̱mi Véase
ku̱i
nku̱mi (nkú̱mi) vi sumergirse,
zambullirse Véase ku̱mi
nku̱ni (nkú̱ni) 1. vi introducirse, meterse
Dá ma dá honi mä ndämfri; ha ndá tsu̱di
bi nku̱ni ha ya de̱thä. Fui a buscar a la res,
pero cuando la encontré se metió en los
maizales.
2. vi bucear Ya ño̱ho̱ di nku̱ni ha ra
dehe pa bi honi ya honga do. Los
hombres bucean en el agua para buscar
piedras preciosas.
3. s hilván (cierta clase de costura)
Mäme̱to ya nxutsi mi ue̱ti ya jati ga
nku̱ni. Anteriormente las muchachas
226
cosían bordados de hilván. Sinón. 1:
gu̱tsi, yu̱ti; 2: nku̱nthe
nku̱nthe (nkú̱nthe) vi nadar (sobre o dentro
el agua) Mäme̱to ndí tse̱ta mä hñä pa ga
nku̱nthe. Antes aguantaba la respiración
para nadar. Véase nku̱i, dehe
nku̱ntsi (nkú̱ntsi) s cosquillas Nui hingí
tsa ya nku̱ntsi, ¿hänge hä? Tú no sientes
cosquillas, ¿verdad? Sinón. ntihni Véase
ku̱ntsi
nku̱paxi [Variante de nju̱paxi] basurero
nku̱stithä (nkú̱stíthä) s troje de maíz Ya ra
nhuititho ra nku̱stithä; bi thege ra
de̱thä. Ya está vacía la troje de maíz; ya se
acabó el maíz. Variante nku̱sde̱thä
Sinón. ntu̱xade̱thä Véase ku̱tsi, de̱thä
nku̱ta (nkú̱ta) s quinto, cinco Ra Xuua
mä dä ma ra hmäya ra nku̱ta ra junio.
Juan va a ir a pasear el cinco de junio.
Véase ku̱ta
nku̱thä (nkú̱thä) s buche de gallina (que
contiene maíz) Nubye̱ bi uadi rá hñuni ra
o̱ni, neki bi ñutsi rá nku̱thä. Ahora que
acabó de comer la gallina, se ve que se le
llenó el buche. Variante nju̱thä Véase ku̱,
de̱thä
nku̱xki (nkǔ̱xki) vr encogerse
Sinón. ntsangi
nku̱xhyä (nkú̱xhyä) s covacha, agujero
para escondite Variante nku̱xhñä
nku̱tsi zurcido Nuu̱ ya ro̱zä gí ne ga
ku̱tsi, ya nku̱tsi. Esos costales que quieres
que zurza ya están zurcidos. Véase ku̱tsi
nku̱tsuäda (nku̱tsuäda) 1. s mirada de
reojo
2. v rec levantarse la mirada (el uno al
otro) Véase ku̱tsi, -bi, da
nka (nka) adj mojado
nkagi vti mojar (compl. indet.) Véase kagi
nkahnätsintsu̱ (nkahnä́tsǐntsu̱) s
resortera Dí pädi ga hoki ra
nkahnätsintsu̱, dí hoki ga tähi, ga de̱se̱
ha ne ga de̱mza. Sé hacer la resorteras; las
sé hacer de mezquite, de capulincillo y de
nogal. Véase nkahni, tsintsu̱
nkahni vti disparar con fusil (compl. indet.)
Véase kahni
nkalo (nkalo) s desnudo
nkami (nkami) s boj (planta) Ra bai ga
za tembi ra nkami, nzäntho xá nkami.
227
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
La mata de que le dicen boj, siempre está
verde.
nkami (nkami) s forraje verde, verdura
Ra ndämfri ne ra nkami pa dä noki. La
res necesita comer forraje verde para que
engorde. Sinón. hyethe Véase kami
Nkangdo̱ni (Nkángdo̱ni) Xuchitlán (pueblo
de San Salvador) Di gehni Nkangdo̱ni thäi
ra bomu ha ya uatho̱. Allá en Xuchitlán
se saca arena al pie de los cerros.
Variante Kangdo̱ni Véase kangi, do̱ni
nkangi (nkangi) adj 1. azul Mä pahni dá
tai, xá nkangi. La camisa que compré es
azul.
2. verde Ra bo̱jä bi thogi, xá nkangi.
El coche que pasó es de color verde.
Sinón. 1: ñixki
Nkangiuindo (Nkángíuíndo) Canguihuindo
(pueblo de Actopan) Mi ngo nuni
Nkangiuindo dá bu̱hni, ngeä dá huxni
mä mpa dega thuni. Estuve en la fiesta de
Canguihuindo porque puse mi puesto de
gallinas horneadas. Véase kangi
nkanti (nkanti) adj verde
Nkantho̱ (Nkántho̱) Cerro Azul (pueblo de
Alfajayucan) Nuga drá mengu Nkantho̱
ha mä be̱hñä ra mengu Mäxei. Yo soy de
Cerro Azul y mi esposa es de Tasquillo.
Véase nkangi, to̱ho̱
nkashni (nkashni) s nixtamal mojado
Véase suni
nkati (nkáti) s ansia, deseo Véase kati
nkatbojä codicia de dinero
nkathu̱ (nkathu̱) v rec 1. ver (el uno al
otro) Xuua, bu̱ gi ma ra ngo grá nkathu̱
di gehni. Juan, si vas a la fiesta allá nos
vemos.
2. encontrarse (con alguien) ¿Habu̱ gá
nkathu̱ ko mä mbane, ge ja juadi bi
ma? ¿Dónde se encontró con mi
compadre, si se acaba de ir? Sinón. 1:
nthe̱hu̱ 2: nthe̱ui Véase kathu̱
nke (nke) s pujido Nuni ra mboni
nso̱ka ra nke ha hingi odi. Aquel animal
sólo da puro pujido y no pare.
nke [Forma secundaria de ke] pujar Nuni ra
jäi bi nke hängu ra xui. Aquella persona
pujó toda la noche.
nkenthe [Variante de keñädehe] tromba
nke̱ni (nké̱ni) vi azotarse
nkonmu̱i
nke̱ti (nké̱ti) s desecho (del jitomate,
tomate, higo)
nke̱tsuni (nké̱tsuni) s 1. molino (de
nixtamal) Mä nke̱tsuni bi tsoki. Se
descompuso mi molino.
2. molida de nixtamal Dá ma ra
nke̱tsuni. Fui a la molida de nixtamal.
Variantes nke̱täsuni, ke̱tsuni Sinón. 1:
mulinu, molino; 2: ju̱ni Véase ke̱ti, suni
nkinjua (nkǐnjua) s armadillo Ra
nkinjua ha ra ngäi hinto dä za dä zu̱di,
ngeä di nhuitsi ha ra ximo ha dä ntämi.
En una bajada nadie puede alcanzar al
armadillo, porque se introduce en su coraza
y se echa a rodar.
nkohai (nkóhai) s adobera Bu̱ hingi
ñutsi xá ñho ra nkohai hingi po̱ni xá
ñho ra kohai. Si no se llena bien la
adobera no sale bien el adobe. Véase
komi, hai
nkohni (nkóhni) vi 1. aflojarse Juanä,
¿nuä ra mfoye̱ gí e̱ni ri ñäye̱, tsu̱ditho o
di nkohni? Juana; el anillo que te estás
midiendo en el dedo ¿te viene o te queda
flojo?
2. bambolearse Nará tsanza mä bo̱jä di
nkohni, po̱de hingi yo xá ñho. Una
rueda de mi camión se bambolea; creo que
no anda bien.
3. estar aflojado Rayá tsi ra njoti di
nkohni. Están aflojados unos dientes de
la rastra.
4. tener juego Rá ñoni mä tsanza ya di
nkohni. El volante de mi coche ya tiene
juego. Variante nkoni Sinón. 2: mpe̱i,
huäti, sagi; 3: nkuni, njueni, njuentho,
ñäni, thestho; 4: thestho, thetsitho
nkomi (nkómi) s 1. adobera Dí pe̱tsi
na mä nkomi ga nkohai. Tengo una
adobera.
2. molde Dá hoka na mä nkomi pa ga
ge̱xo. Hice un molde para queso.
Variante nkomahai Sinón. 1: nkohai; 2:
nthämi
nkonmu̱i (nkónmu̱i) s retortijón del
estómago Mände mi tsu̱ka ra nkonmu̱i,
ndí tsa mi nkäxi mä xefo ne xmá ñu̱ tsu̱
mä mu̱i. Ayer tenía retortijones; sentía que
mis intestinos se retorcían y también me
dolía un poco el estómago. Sinón. nganmu̱i,
nkoxmu̱i, nbu̱xmu̱i, hñu̱xmu̱i Véase mu̱i
nkoni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nkoni (nkǒni) s clueca (gallina) Ra
nkoni, dá huitsuabi retamäyoho ya
mädo ha reta bi mu̱xki. A la clueca le
eché una docena de huevos y nada más diez
pollos nacieron. Variante koni
Sinón. nkoxji
nkoste̱di (nkóstě̱di, nkostědi) 1. s
persona que copia bordados Mä tixu ra
nkoste̱di, hänge ya pe̱tsi ndunthi ya
jati. Mi hija copia bordados, por eso ya
tiene muchos bordados.
2. vi copiar los bordados Mä tixu ko rá
tiya di nkoste̱di. Mi hija y su tía se
copian los bordados. Véase kotsi, te̱di
nkoto (nkǒto) s 1. chapulín Ra nkoto
tsipabi yá xi ya ndäpo. El chapulín le
come las hojas a las hierbas.
2. langosta Ra nkoto di tsoni ya boti.
La langosta echa a perder las siembras.
Variante koto
nkoxji (nkǒxji) s clueca Variante nkoxi
Sinón. nkoni
nkoxmu̱i (nkóxmu̱i) s retortijón de
estómago Sinón. nkonmu̱i Véase nkoxni,
mu̱i
nkoxni (nkóxni) vi rugir (estómago)
nkuamba (nkuǎmba) 1. vi volverse
mentiroso
2. s mentira Véase kuamba
Nkuamxi (Nkuámxi) Cuamxhi (ranchería
de Tecozautla)
nkuemda (nkuémda) s parpadeo
continuo Variante nkue̱mta
nku̱ti (nkú̱ti) s deshila (costura en que
sacan hilos de una tela) Ra maxhme dá tai
ra nku̱ti ha xä nte̱ntua ra jati. La
servilleta que compré es deshilada y le han
puesto bordado. Véase ku̱ti
nku̱ti (nkú̱ti) s punzada (dolor agudo)
Ha dá he̱ni mä ua di raka na ra nku̱ti.
En la herida de mi pie me dio una punzada.
Véase ku̱ti
santhe nku̱ti ixtle extraído (en la
punta de la penca del maguey tierno)
nku̱tsauada (nkú̱tsáuada) s acción de
arrancar maguey Véase ku̱tsi, uada
nle̱ngu (nle̱ngu) 1. vi hacerse chico Ra yo
i zo̱ ya bi nle̱ngu, ngeä ya ri thege. La
vela que está ardiendo se hizo chica porque
ya se está acabando.
2. adj chico Ra tu̱nfani xä mu̱i xä na
228
ra nle̱ngu, dä bäse̱ Ajuä bu̱ dä nte. El
becerro que ha nacido es muy chico, solo
Dios sabe si se cría. Sinón. ntu̱ki, nlochi,
ntsani Véase le̱ngu, le̱nku
nlochi (nlóchi) 1. vi hacerse chico Nuni
mä tu̱ nubye̱ ya bi ndängi xi te rá tso,
nguanda nunka xä nlochi. Mi hijo ahora
que ya es grande es muy escrupuloso parece
que nunca ha sido chico.
2. adj chico ¡Tengu ra nlochi nuni ra
bätsi; hingi tso̱xa ra mexa pa dä ñuni!
¡Cómo estará de chica esa criatura que no
alcanza la mesa cuando come!
Sinón. ntu̱ki, ntsani
nlonko (nlónko) vi hacerse chico
nochi vi ser chico
nogo (nǒgo) 1. s rabia Na mä tsatyo ndí
ñehe bi zu̱ ra nogo. A un perro que yo
tenía le dio rabia.
2. vi enloquecerse Ya jäi di ho dä
fu̱nga ra märiuana, tenä ge di nogo.
Las personas que les gusta fumar
marihuana enloquecen. [Esp.: loco]
hnogo s loqueo
noho (noho) adj gordo Ya xá noho ra
tsu̱di ya dä hogi ga pahu̱. Ya está gordo
el puerco; ya podemos venderlo. Dá handi
na ra jäi xi ra noho. Vi a una persona
muy gorda.
hnoho s gordura
noki vi engordar
nojhmi (nojhmi) s persona con cara gorda
Ya zibinu o ya zisei geu̱ ya nojhmi, ngeä
i o̱tuabi ra ñu̱ ra ntsi. Los tomadores de
aguardiente o pulque son gordos de la cara
porque les hace mal tomar.
Sinón. nokáhmi Véase noki, hmi
noki (noki) 1. vi engordar Ra tsu̱di hingi
ne dä noki, ngeä ku̱ yá to. El puerco no
quiere engordar porque tiene piojos.
2. vt engordar Na ra mboni pa dä
noki, mäthoni dä tini xá ñho. Para que
engorde un animal es necesario darle de
comer bien. Act. indet. hnoki
hnoki s engorda (de ganado)
nonxi (nǒnxi) s lunes Nonxi geä ra yopa
ra semänä. El lunes es el segundo día de la
semana.
norte (nǒrte) s Estados Unidos del Norte
Nuni ra ño̱ho̱ bi zo̱ norte, pa bi fepabi rá
229
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
bojä, me̱to bi tsiti pa bi nti. Aquel
hombre que llegó de los Estados Unidas del
Norte dice que, para robarle su dinero,
primero lo hicieron tomar para que se
emborrachara.
notsi (nǒtsi) adj pequeño, chico Ntse̱ ra
notsi nunä ra pahni, hinga mä te̱ni. Está
muy chica esta camisa; no es de mi talla.
Variantes lotsi, lochi
notsi ndängi todas las personas (lit.:
chicos y grandes)
notsi (nótsi) vi 1. encogerse
2. hacerse chico, hacerse corto
noxado̱ni (nǒxádo̱ni) s rosa (mata y flor)
Dá tanga na bai ra noxado̱ni ha ya mi
to̱ge yoho yá do̱ni. Compré una mata de
rosas y ya tenía dos flores.
hoga noxado̱ni rosa de Castilla
noya (noya) s 1. palabra Mä metsi dí zofo
ga noya, pe hingi o̱de. Al muchacho le
hablo con palabras, pero no obedece.
2. razón, aviso Mäxudi mä dá tsokua ra
noya ra nzaya ge dí to̱mi. En la mañana
fui a dejarle razón al juez de que lo
espero.
3. voz Rá noya ra Xuua di nto̱de dende
gekua, ha bí bai yabu̱. La voz de Juan
se escucha desde aquí, y él y está hasta
allá.
hoga noya buena noticia; palabra de
cortesía
mänga ya dänga noya expresa
palabras académicas; expresa palabras
que no se entienden
no̱ge (nǒ̱ge) vi 1. cargarse de fruta la mata
Ra je̱yabyanä hä bi no̱ge ya tsani di
hñu̱ntho ha yá bai. Este año sí se cargó de
aguacates; nada más cuelgan de las matas.
2. treparse Habu̱ jabye̱ ra hnini Monda,
mäyabu̱ bi tsu̱di ra nxu̱ni xkí no̱ge
mäñä na ra xätä, mi ho na ra keñä.
En donde está la actual Ciudad de México,
en tiempos muy remotos encontraron al
águila trepada sobre un nopal devorando
una serpiente. Sinón. to̱ge
no̱jähni s persona con mezquinos
no̱ge (nǒ̱ge) vt mediar, sacar el aguamiel a
mediodía Ya dá ma ga no̱ge ya uada pa
hindä ixki ra tafi. Ya me voy a mediar los
magueyes para que no se agrie el aguamiel.
no̱te
no̱jähni s persona con mezquinos Véase
no̱ge, jähni
no̱mañu̱ (nó̱máñu̱) vt criticar
no̱ndäni s animal que tiene cuernos Véase
no̱ge
no̱ngañu (nǒ̱ngáñǔ) s camino de curvas,
camino sinuoso De Mäbo̱za pa ndelante
rata ya no̱ngañu. De Zimapán para
adelante es pura carretera de curvas.
Sinón. mahnäñu Véase no̱ni, ñu
no̱nge (nǒ̱nge) vi 1. enchuecarse Nuu̱ ri
the gá he̱ki bi no̱nge, hinxá njuäni. Los
surcos que cortaste se enchuecaron; no están
derechos.
2. viborear (brazos de árbol en forma de S,
camino)
3. estar curvado Habu̱ xa no̱nge ya ñu,
mäthoni ya ye̱tbo̱jä dä ño ko ra
jamäsu. En donde está curvada la
carretera se necesita que los choferes
anden con precaución.
Variante no̱ngi
no̱ni (no̱ni) vi viborear (cabeza de la gallina
cuando ha tragado un mone; relámpago)
no̱ntyu s camino ondulado
no̱ni (nǒ̱ni) vt mencionar Mä dada ne mä
nänä no̱ni ra ya hai hingo dí pädi. Mi
papá y mi mamá mencionan unos lugares
que yo no conozco. Act. indet. hno̱ni
Sinón. mä, pede
hno̱nte s mención
no̱ni (nó̱ni) v rec mencionarse (el uno al
otro) Véase no̱ni
no̱nte (nó̱nte) 1. s persona que critica,
criticón
2. s crítica
3. vti difamar (compl. indet.)
no̱ntyu (nǒ̱ntyu) s camino ondulado
Variante no̱ntu
no̱ntsi (nǒ̱ntsi) vi viborear (en forma
ondulada o quebrada) Variante no̱ntse
no̱ntsañu camino curvado
no̱ntsñu (nó̱ntsñǔ) s camino ondulado
Na ra no̱ntsñu po̱tse ni Ndästo̱ho̱, ngu
ra “m”. Un camino ondulado como una
“m” sube de Orizabita. Véase no̱ntsi, ñu
no̱ste (nǒ̱ste) vi pararse con vigor
no̱te (no̱te) vi poner resistencia, replicar,
contradecir Mäthoni ga o̱tehu̱ ya nzaya
nuä te be̱pkahu̱ , hinge ga no̱tehu̱. Es
no̱tse
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
necesario obedecer a los jueces lo que nos
ordenen y no poner resistencia.
hno̱te s desobediencia
no̱tse (nó̱tse) 1. vi ver hacia arriba Nuni
ra ño̱ho̱ nzäntho xä ntsomtho, hingi
no̱tse mäñä. Aquel hombre
constantemente está cabizbajo; no ve hacia
arriba nunca.
2. divertirse Mänxui dá hantai ngí
no̱tse ha ra ngo, ngí nei. Anoche te vi
divirtiéndote en la fiesta; estabas
bailando. Pret. dá no̱tse
no̱tse vt mirar hacia arriba
no̱xke (nó̱xke) 1. adj flaco Ntse̱ xá
no̱xkeä ra ngo̱ gá tai, ni tsu̱ ra noho.
Está muy flaca esa carne que compraste, ni
si quiera tiene gordo. Ya mboni bi ba
himbi juti xá ñho po ya no̱xke. Los
animales que vendieron no se los pagaron
bien por estar flacos.
2. vi enflacarse Hindí pädi te ga o̱te,
ya mboni yo di no̱xke. No sé qué
hacer; los animales se van enflacando.
Sinón. yo̱ke, ño̱ke
no̱tse (no̱tse) vt mirar hacia arriba Véase
no̱tse
nraso (nráso) s razón, noticia Pe̱tsi ya
je̱ya na ra bäsjäi bi bo̱ni ha rá ngu,
denda gebu̱ ni nraso tuni geä. Hace
años que un joven salió de su casa; desde
entonces no hay ni razón de él. Sinón. noya
Nrremedio (Nrrémédio) 1. Remedios (pueblo
de Ixmiquilpan) Ra hnini Nrremedio bu̱i
getuu̱ ha ra ya tu̱to̱ho̱ ha ya ngunsadi ja
ha rá hmi ra gosthi nijä. El pueblo de
Remedios está cerca de unos cerros chicos, y
sus escuelas están frente a la puerta de la
iglesia.
2. Remedios (ranchería de Taxquillo)
Nubu̱ gi ma pa mähuifi gi thogi ra
hnini Nrremedio ante gi tso̱ni Mäxei.
Yendo al norte uno atraviesa la ranchería
de Remedios antes de llegar a Taxquillo.
3. Remedios, Lázaro Cárdenas (pueblo de
Zimapán) Nrremedio geä na ra hnini
xä bo̱ni ndunthi ya xahnäte. Remedios
es un pueblo de donde han salido muchos
profesores. Sinón. Nzinana
nrriko (nrrǐko) vi hacerse rico
Nrrodeo (Nrródeo) Sóstenes Vega, Xitha
Segundo (pueblo de Zimapán) Nrrodeo
230
tsu̱da ya jäi bu̱i. Sóstenes Vega tiene
pocos habitantes.
Nrroma (Nrrǒma) s Roma
nsa (nsǎ) s segada Véase xa
nsabdo (nsábdo) s sábado
nsadi (nsadi) s ensayo Ya nxadi bi be̱hni
ra nsadi ha bí bu̱i ya jäi, yabu̱ ra hnini.
A los estudiantes los mandaron a ensayar a
las comunidades en donde viven gentes lejos
de la ciudad. Véase xadi
nsagi [Forma secundaria de sagi] brincar
Nuga hinga nsagi; ntse̱ xá hñetsiua, dí
tsu. Yo no me atrevo a brincar; está muy
alto aquí; me da miedo. Sinón. natsi
nsaha (nsáha) s 1. baño (acción de bañarse)
Nuga ya dá ma ra nsaha nubye̱ nitho,
änte stí tse̱ti ra nde. Yo ya me voy a dar
un baño ahora que es temprano, antes que
enfríe la tarde.
2. balneario Sinón. nthi, thi Véase xaha
nsahnäte (nsahnä́te) s enseñanza Rá
nsahnäte nuä ra rayo xahnäte, nubye̱
hä tso yá mfeni ya bätsi. Ahora sí
entienden los niños la enseñanza del
nuevo profesor. Sinón. tutuate,
ntutuate Véase xahni
Nsalandre (Nsálándre) San Andrés
Davoxtha (pueblo de Cardonal)
Nsalitre (Nsálítre) El Salitre (rancho de
Zimapán) Nsalitre ja rani ra däñu ri ma
Mvaye. En el Salitre atraviesa la carretera
que va a Valles.
nsamänatsi (nsámä́nátsi) s huapango
(baile)
Nsamäteo (Nsámä́teo) San Mateo (Barrio de
Huichapan) Nsamäteo ja ngetuu̱ ra tai
Nxamatho. El barrio de San Mateo está
cerca del centro de Huichapan.
Nsamige (Nsámíge) 1. San Miguel (pueblo de
San Salvador) Mä me̱hä ra mengu
Nsamige, bá nthe̱ui mä tixu nuni
Monda. Mi yerno es de San Miguel, y
conoció a mi hija en México.
2. San Miguel (lugar cerca del balneario de
Tzindejéh de Tasquillo) Nsamige ja na ra
ranza hnani ya za, pa dä raxa ra
däthe. En San Miguel hay un puente de
palos atravesados para cruzar el río.
3. San Miguel Jigui (barrio de Cardonal)
De gehni Nsamige ja ya ati ha ra
to̱ho̱. En San Miguel Jigui, en el cerro,
hay minas.
231
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Nsamorano (Nsámóráno) Zamorano
(ranchería de Huichapan)
Nsampedro (Nsámpédro) 1. San Pedro,
Venustiano Carranza (pueblo de Zimapán)
Nsampedro ja ya ngu ga hñuni ne ga
oxi. En San Pedro hay restaurant y hotel.
2. San Pedro (barrio de Ixmiquilpan)
nsami (nsámi) s rasguño Ra jua hingi
tsate, pe unga ya nsami. El conejo no
muerde pero da rasguños. Véase xami
Nsanäntoño (Nsánä́ntóño) 1. San Antonio
(pueblo de Tecozautla)
2. San Antonio Sabanilla (pueblo de
Cardonal) Ko nuä ra ñuthe hoki ra ndä
tsu̱tbi Monda, mä dä nguäthe na xe̱ni
ni Nsanäntoñu. Con el canal que está
haciendo el presidente de México va a ser
de riego una parte de San Antonio
Sabanilla. Variante Nsantoño
nsangapahni s camisa rabona Véase pahni
nsangi [Variante de sangi] corto
Nsanhua (Nsánhua) San Juanico (pueblo de
Ixmiquilpan) Nuä ra dehe pa dä tsi bí ehe
ni Demde, ha tso̱ni ata ra hnini
Nsanhua. El agua potable que viene de
Capula llega hasta el pueblo de San
Juanico.
nsani (nsáni) s peine (de peinar y de tejer)
Dá be̱di mä nsani, ¿xibye̱ konte ga
ñeñä? Perdí mi peine, ¿y ahora con qué
me peino? Sinón. sani Sinón. nteñä
nsani (nsáni) vi 1. volar Ya tu̱tsintsu̱ ya
tse̱ yá hua, ya di nsani. Los pajaritos ya
tienen fuerza en las alas; ya vuelan.
2. hervir Ra ju̱ ya di nsani, xähma dä
dä nihi. Los frijoles ya están hirviendo; a
ver si se cuecen temprano. Sinón. 1:
hñatsi; 2: nthu̱ni
Nsanikula (Nsáníkúla) San Nicolás (barrio
de Ixmiquilpan) De gehni Nsanikula ja na
ra hmutsabe̱fi ga do̱ni. Allá en San
Nicolás hay un trabajo de flores colectivo.
Sinón. Dähmu
Nsanjose (Nsánjóse) Casa Grande (barrio de
San Salvador) Ya mengu Nsanjose di
ñehe ya ndämfri ne tambabitho te dä
zi. Los de Casa Grande tienen reses y les
compran nada más lo que comen.
Nsanjua (Nsánjua) San Juan
Nsantarrita (Nsántárríta) Santa Rita (rancho
de Zimapán) Nsantarrita ha mi bu̱hmäni
nsäti
ra measienda. El dueño del rancho vivía
en Santa Rita.
Nsantoño (Nsántóño) 1. San Antonio (barrio
de Tasquillo) Thogi hñunthebe ya jäi bu̱i
Nsantoño. Más de trescientos habitantes
tiene el barrio de San Antonio.
2. San Antonio, Cuauhtémoc (pueblo de
Zimapán) Nsantoño kohi lado mäkangi
nuni ha ra hnini Mäbo̱za. San Antonio
está por el lado sur de la ciudad de
Zimapán. Variante Nsanantoño
Nsanthe (Nsánthe) Hermosillo (pueblo de
Santiago de Anaya) Ra dänzya ni Nsanthe
bi zohni mä dada. El juez propietario de
Hermosillo citó a mi papá. Véase santhe
nsati (nsáti) s bañada, baño (con líquido o
con polvo) Bi tumba na ra nsati ra täxi
ga hai, pa dä du yá to. Al chivo le dieron
una bañada de tierra, para que se le mueran
los piojos. Véase xati
nsati (nsáti, nsati) s rascada, rascadura
Ra bätsi di umba ya nsati rá ndoyo,
ngeä xá nxähi. El niño le da rascadas a su
cuerpo, porque tiene comezón. Véase xati
nsaxki (nsǎxki) s escobetilla Ra nsaxki i
thoki ko ra the̱xi ga tsu̱ta xá nzadi. La
escobetilla la hacen con ixtle áspero de
lechuguilla. Véase xaxki
nsaya (nsáya) vt ensayar, practicar
nsändao̱ni (nsä́ndaó̱ni) s granja (de
gallina) De ha ya nsändao̱ni thä ya o̱ni
pa ha ya pani. De las granjas traen
gallinas para los expendios de pollo, o
pollerías. Sinón. dänga nguni Véase
xändi, o̱ni
nsänti (nsänti) s desmonte (de la milpa)
Ra Xuua yo ra nsänti ha ra hai ko hñu
yá ku. Juan está haciendo el desmonte de
su terreno con sus tres hermanos. Véase
xänti
nsäntho (nsä́ntho) adv 1. muy temprano
Ya be̱hñä nsäntho pe̱thme pa dä nexa yá
me̱fi. Muy temprano hacen tortillas las
mujeres para despachar a sus trabajadores.
2. pronto Ntse̱ nsäntho bi dagi ya tse̱,
xmá tuditho ya boti. Muy pronto cayó
la helada; todavía estaban tiernas las
siembras. Sinón. nihi
nsäti (nsä́ti) s quemada, quemadura Rá
nsäti ra bätsi ya mä dä ñäni. La quemada
Nsefi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
del niño ya se va a curar. Variante nzäti
Véase tsäti
Nsefi Panales (pueblo de Ixmiquilpan)
nsemähe (nsemähě) 1. vi excavar (sepulcro)
Dá nsemähe mände pa bi ntagi na ra
animä. Ayer excavé un sepulcro para
sepultar un cadáver.
2. s excavación del sepulcro Ya ño̱ho̱
ya bi uadi ra nsemähe. Los señores ya
terminaron la excavación del sepulcro.
Vocal nasal: nsëmähë Variante nxemähe,
nsemähe Sinón. nxentagi Véase xei,
hñe
nseni (nséni) s trasculcada (reg.),
esculcada
nseñä (nsěñä) s adelanto de dinero
nse̱he̱ s orgullo Rá mfädi ra ño̱ho̱ tsitsi
ha ra nse̱he̱. La sabiduría del hombre lo
lleva al orgullo.
nse̱he̱ [Forma secundaria de se̱he̱] estar solo
nse̱ki (nsé̱ki) s 1. permiso Ko ri nse̱ki,
Xuua, pundgagi dá uixai. Con tu permiso,
Juan; perdóname que pasé enfrente de ti.
2. licencia (para manejar) Ra nsuñu bi
hñändga mä nse̱ki. El agente de tránsito
me recogió mi licencia. Variante se̱ki
Sinón. 1: ntedi
nse̱pi (nsé̱pi) s invitación Ha ra nse̱pi
hutsi ge zu̱nga hñäto xudi fu̱di ra
hmuntsi. En la que a las invitación está
puesto ocho de la mañana empieza la
reunión.
nse̱ti (nsé̱ti) s pellizco Nuga dí tsu ya
nse̱ti, nixi dí ho too ga xe̱ti. A mi me
dan miedo los pellizcos, y no me gusta
pellizcar a nadie. Véase xe̱ti
nsi (nsi) prep sin Ndunthi ya ye̱tabo̱jä
yo nsi ya nse̱ki. Muchos choferes manejan
sin licencia. Sinón. otho
nsi (nsǐ) 1. vr extenderse Ndunthi ya
planta di nsi, ngu ra ju̱mhai, ra bo̱kuä,
ha mära. Muchas plantas se extienden,
como el cacahuate, el camote y otras.
2. vr tenderse Nuni ra to̱ge xi di
ngalope; ata ngu di nsi ra fani. Ese
jinete va galopando, y hasta como que se
tiende el caballo.
3. [participio de xi] tendido Ya fidi ya
nsi; ya ho̱nse̱ too dä ne dä ñähä. Las
camas ya están tendidas; ya nada más falta
232
que alguien quiera dormirse. Sinón. 1:
ntu̱ngi; 2: be̱ni
nsifi (nsǐfi) s 1. machigues (heces del agua
en que se humedecen las manos las molenderas
de maíz) Mä nsifi dí xitua ra tsu̱di, ngeä
dí hyo̱ke ga fani; ha tu ra ju̱ni. Mi
machigues lo echo al puerco, porque me da
lástima tirarlo; tiene masa.
2. cacerola para el machigues Ra nsifi
geä na ra mohi habu̱ po rá sifi too
panti ra ju̱ni pa dä ye̱nti ra hme. La
que está batiendo la masa para hacer
tortillas usa una cacerola para echar el
machigues. Sinón. 2: mosifi Véase sifi
nsihni (nsíhni) s 1. rasgón Nuni ra doro
pe̱tsi ra ya nsihni ga ndäni ha rá mu̱i xä
tumbi habu di ntuhni. Aquel toro tiene
unos rasgones de cuerno en la panza que le
dieron cuando se peleó.
2. rasguño Dá ku̱tsi ha ra bobini, ha
dí pe̱tsi ya nsihni habu̱raza. Me metí
en el espinal y tengo rasguños por
dondequiera.
3. rayada Hangu ya nsihni pe̱tsi nuni
ra jädo, nä, ¡te ya xäkye̱ too jabu̱!
Mira nada más cuántas rayadas tiene este
muro. Quienes hacen esto tienen cosquillas
en las manos. Sinón. 2: nsami Véase xihni
nsinke (nsinke) 1. conj sin que Mi pe
nsinke dä zo yá mfeni ya jäi. Estaba
robando sin que la gente sospechara.
2. prep sin Bi hyoka ra thuhme nsinke
rá miti ra sei. Hizo pan sin usar el
sedimento de pulque.
nsitsi (nsǐtsi) s colado (de techo o piso) Ja
mände dá japi ra nsitsi mä ngu. Apenas
ayer puse el colado de mi casa. Véase xitsi
nsogi (nsógi) 1. s abertura Ha na rá nsogi
na ra ndäza bu̱i na mu̱i ya hogä gäni.
En la abertura de un palo grueso vive un
enjambre de abejas.
2. adj abierto (puerta) Bi gohi nsogi ra
gosthiku̱ni ha ya tsatyo bi yu̱ti mbo ha
bi zi ra hñuni. Quedó abierta la puerta
de la cocina y los perros entraron y se
comieron la comida. Véase xogi
nsohni (nsóhni) 1. s rendija Ha rá nsohni
rá fo̱te ra ngu ku̱ti ndunthi ra ndähi.
Por las rendijas del cerco de la casa entra
mucho aire.
233
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. [participio de xohni] abierto Ya o̱ni ya
mu̱gi ha ya nsohni; ya ho̱nse̱ gi hye̱ni.
Las gallinas ya están desplumadas y ya
están abiertas; nada más las despedazas.
nsokdehe (nsókděhe) s compuerta,
bitoque Véase nsoki, dehe
nsoki (nsóki) s llave Nuga go dí hñä ya
nsoki ha ra ngugantudi. Yo soy quien
trae las llaves de la casa de estudios. Véase
xoki
nsokyu̱ga (nsókyu̱ga) s cosa que abre la
garganta Véase yu̱ga
nsoxpa (nsóxpa) s bochorno, calentura
nso̱ge (nsó̱ge) s lacra, rajadura Ya i o rá
nso̱ge ra do habu̱ mä dä hege. Ya se nota
la rajadura de la piedra en donde se va a
partir. Variante nxo̱ge Sinón. ntisti Véase
xo̱ge
nso̱hni (nsó̱hni) vi ser consuegros Véase
so̱hni
nso̱ke (nso̱ke) adv nada más
nso̱kse̱ (nso̱kse̱) adv solo Véase nso̱ke, -se̱
nsu (nsu) 1. s honor
2. s honra, castidad Naä ra nxutsi di
nsu, hindi be̱di rá nsu. La muchacha
que se cuida no pierde su honra.
3. s influencia Mä ndähu̱ ntse̱di ja rá
nsu ha ya dänga tsu̱thuí. Nuestro
presidente tiene mucha influencia con las
altas autoridades.
4. s puesto (público) Dá be̱di mä nsu
ga nzaya. Perdí mi puesto de juez.
5. vi cuidarse Xuua, gi nsu, ngeä
hoñäi ri ntsu̱huí. Juan, cuídate porque
te busca tu enemigo.
exa ra nsu vi alabarse, presumir
etsua ra nsu vt elogiar
ja ra nsu tener puesto, tener influencia
numänsu vt amar, cuidar, venerar
nsunda vt adorar, glorificar
ntexansu s presunción
nsudathi (nsǔdathi) s 1. enfermera Bu̱i
ndunthi ya nsudathi ha ra ospita. Hay
muchas enfermeras en el hospital.
2. trabajo de cuidar a un enfermo Mä
be̱hñä bi gohi ga nsudathi bye̱;
mänxui go dá kohi. Mi esposa tuvo el
trabajo de cuidar al enfermo hoy; anoche
yo me quedé. Véase su, dathi
nsufadi (nsǔfádi) s alcaide Véase su, fadi
nsu̱ni
nsugosthi (nsǔgǒsthi) s portero Véase su,
gosthi
nsuhuähi (nsǔhuä́hi) s milpero Véase su,
huähi
nsunda (nsǔnda) s 1. hermosura Xi ra
nsunda ya do̱ni ha ra uädri. Son una
hermosura las flores que hay en el jardín.
2. felicidad Dí jamädi Ajuä dí bu̱i xi ra
nsunda. Gracias a Dios tengo felicidad.
3. ensalzamiento, adoración Ho̱nse̱ Ajuä
ri ñepi ra nsunda. Solamente Dios
merece ensalzamiento.
4. placer Ja ra ya nsunda ha ra ximhai
xi mähotho, ngu ra hnei, ya ngo ha
mära. Aquí en el mundo hay muchos
placeres bonitos, como el baile, las fiestas
y otros.
5. vt adorar
6. adj sagrado Sinón. 1 y 2: mähotho,
ñentho; 3: nsu Véase nsu
nsundämfri (nsǔndämfri) s vaquero
Sinón. manthfani Véase su, ndämfri
nsuni (nsuni) vi pixcarse (reg.), cocer en
agua de cal Ra de̱thä ya bi nsuni, ya
ho̱nse̱ gi ke̱ti. El maíz ya está pixcado, ya
nada más lo mueles. Véase suni
nsunijä s guardatemplo Véase su, nijä
nsute (nsǔte) s guarda Véase su, -te
nsuo̱ni (nsúó̱ni) s cuidador de gallinas
Bu̱i na mä nsuo̱ni, pa dä hyandi ha dä
hñui ya o̱ni. Tengo un ciudador de
gallinas, para que vea dónde van a poner.
Variante nsuni Véase su, o̱ni
nsu̱katsi (nsu̱kátsǐ) s cepillo dental Véase
xu̱ki, tsi
nsu̱kmanza (nsu̱kmánza) s plato lavado
Véase nsu̱ki
nsu̱mboi (nsú̱mboi) s garrocha Nsi ra
nsu̱mboi hingi yo ya doro. Sin garrocha,
los toros no caminan. Sinón. nsu̱ni Véase
su̱ni, boi
nsu̱mnte̱di (nsú̱mntě̱di) s punto de
escapín (costura de dos vistas) Dí ue̱ti na
ra maxhme ga nsu̱mnte̱di pa dä nja
yoho yá hmi. Estoy cosiendo una servilleta
de punto de escapín para que sea de dos
vistas. Véase te̱di
nsu̱ni (nsǔ̱ni) s garrocha Bu̱u̱ ya boi xä
bätua ra nsu̱ni, ha bu̱u̱ hinä. Hay bueyes
que están acostumbrados a la garrocha, y
hay otros que no. Sinón. nsu̱mboi
nsu̱tamu̱i
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nsu̱tamu̱i (nsu̱támu̱i) s lavativa
Sinón. mpani Véase xu̱ti, mu̱i
nsu̱ti (nsǔ̱ti) s 1. lanza Otho ra nzafi, pe
dí honi ra banjua ko na ra nsu̱ti. No
tengo escopeta, pero busco conejos con una
lanza.
2. flecha
ye̱ngansu̱ti s lanzador
nsu̱ye̱ (nsu̱ye̱) s lavabo Véase xu̱ye̱
nsu̱ti (nsú̱ti) 1. s inyección Nuu̱ ya
ñethi bi rakagi ra yo̱thete ga nsu̱ti ha
ra nsudathi, hyastho huska na mä
nsu̱ti. Las medicinas que mandó el doctor
son inyecciones y la enfermera diario me
pone una.
2. s piquete Ra doro di zändi, hingi
tsa ya nsu̱ti, hingi ne dä ño. El toro
que están amansando no siente los
piquetes porque no quiere caminar.
3. vr picarse Dá nsu̱ti ko na ra za ha
mä mu̱ngua, ha xi xá ñu̱. Me piqué con
un palo en la planta del pie, y ¡cómo me
duele! Sinón. 1: yofri; 2 y 3: nsu̱ni
ntai (ntai) 1. s plaza, tianguis Maha ntai
ga o̱ta mä nthaihu̱ nubye̱ xi rá pa ra tai.
Vamos a la plaza a hacer nuestras compras
ahora que es día de tianguís.
2. vti comprar (compl. indet.) Ya
yo̱tango bi ntai de mände hangu te
mäthoni. Los que van a hacer fiesta
compraron desde ayer todo lo necesario.
Véase tai
ntaki (ntáki) vr protegerse Véase taki
ntako (ntǎko) vi comer tacos, comer
ntani (ntáni) vi 1. trepar Xä mani na ra
mexe di ntani ha ra jädo. Allí va una
araña trepándose en la pared.
2. subir Ra mixi bi ntani ha nuna za
bahni ha himbi za ya tsatyo. El gato se
subió a aquel palo, y ya no lo mordieron
los perros. Sinón. 1 y 2: po̱tse, kontsi
ntati (ntáti) vr chocarse Véase tati
ntatuabo̱znä (ntatuábo̱znä) v rec descargar
balas (uno al otro) Sinón. mfo̱tabo̱znä
Véase tati, bo̱zna
ntati (ntáti) adj 1. ceniciento
2. opaco
ntähmi (ntä̌hmi) vr 1. enjabonarse Me̱to
dí ntähmi ra xabo ha mä ndoyo, nepu̱ dí
mpeke ha ra dehe. Primero me enjabono
el cuerpo, y luego me enjuago en el agua.
234
2. tallarse Ra tsu̱di di ntähmi ha ra za,
ngeä xá nxähi rá ndoyo. El cerdo se
está tallando en el palo porque tiene
comezón en el cuerpo.
3. restregarse Nubu̱ dí nxaha dí ntähmi
ha mä ua ko na ra do, pa o̱ge ya hyaki
xá ñho. Cuando me limpio los pies los
restriego con una piedra, para quitar bien
la mugre. Sinón. 1: nkotsi; 2: nko̱ste; 3:
ñeste Véase tähmi
ntäki [Forma secundaria de täki] 1. luchar
por pararse Ra mboni xä dagi di ntäki,
ne dä mai. El animal que se ha caído está
luchando por pararse.
2. maltratarse Mä dada di ntäki ha ra
be̱fi. Mi papá se maltrata en el trabajo.
3. retorcerse Ra keñä dá fe̱ti, be̱ni di
ntäki. La víbora que vareé está tirada
retorciéndose. Sinón. 1: tiki; 2: ñu̱ni; 3:
nkäxi
ntämi (ntä́mi) vr rodarse (cuando se
despeña) Ya bätsi po̱tse mäñä ra bomu
ha bi ntämi dende mäñä. Los niños se
suben arriba de la arena y desde arriba se
ruedan. Véase tämi
ntäni [Forma secundaria de ntäni] revolcarse
ntäte [Forma secundaria de täte] vencer
nte [Forma secundaria de te] volver a vivir
Ntehmute (Ntehmute) Temuté, Álvaro
Obregón (pueblo de Zimapán) Ya jäi
mengu Ntehmute, ra pe̱tsi ya tu̱ka uäthe
ko ra dehe ga po̱the. Unos habitantes del
pueblo de Temuté tienen sus pequeñas
huertas de irrigación con agua del
manantial.
nteko (nteko) s pájaro carpintero
Ntengedo (Ntengedo) Tenguedó (pueblo de
Zimapán) Ya mengu Ntengedo, ndunthi
ya ñämfo̱. La mayoría de los habitantes de
Tenguedó hablan español.
Nteska (Ntěska) Texcatepec (pueblo de
Chilcuautla) Ra sei ba nuni Miza, bí ehe
de Nteska. El pulque que venden allá, en
Chilcuautla, viene de Texcatepec.
Sinón. Mentho̱
nte̱hni (nté̱hni) s golpe con la mano
nte̱mfo (ntě̱mfo) s bolitas de estiércol
nte̱ni (nté̱ni) v rec seguir uno tras otro
nte̱ti (ntě̱ti) v rec corretearse
nti (nti) 1. s borrachera, ebriedad
2. vi emborracharse Nuni ra ño̱ho̱ bi
235
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
zo̱ norte, pa bi fepabi rá bojä, me̱to bi
tsiti pa bi nti. A aquel hombre que llegó
del norte, para robarle su dinero, primero
lo hicieron tomar para que se
emborrachara.
ntihi [Forma secundaria de tihi] apresurarse
ntihni (ntíhni) s cosquilleo Ndí be̱nga ha
mä fidi ndá tsa na ra ntihni, ge na ra
ñoi xkí yu̱xa ha mä däxyo. Estaba yo
acostado en mi cama cuando sentí un
cosquilleo; era un ratón que se había metido
debajo de mi cobija. Véase tihni
ntihni [Forma secundaria de tihni] hervir
(pulgas) Ogi hopi dä me̱mbu̱ ra tsatyo
mbo ra ngu, ngeä mä dä do̱gebu̱ yá a, di
ntihni. No dejes que se eche el perro
adentro de la casa, porque le hierven las
pulgas y ahí las va a soltar.
ntiki (ntíki) 1. s patada Ra fani bi raka
na ra ntiki ha mä mu̱i. El caballo me dio
una patada en el estómago.
2. s puntapié Ndí ñenga pelotahe ha
na di geu̱, bi raka na ra ntiki ha mä
ua. Estabámos jugando básketbol y uno
de ellos me dio un puntapié en el pie.
3. v rec patearse Véase tiki
ntini (ntíni) vr concurrir (a una asamblea)
Nuä ra jäi di ntini ha mä hmuntsihe,
dri su pa dä fädi te be̱fi. A la persona que
concurre a nuestra asamblea la espían para
saber cual es su oficio. Véase tini
Ntiski (Ntǐski) Tixqui (pueblo de Cardonal)
Di gehni Ntiski thoki ya xithe̱ ha ra
ngusadi to̱ge ha na ra kati. Allá en Tixqui
hacen tablas y la escuela está en una loma.
ntitsi (ntítsi) s base
ntixatraste (ntíxátrǎste) s trastero Ya
manza dá xu̱ti, dá tixa ha ra ntixatraste.
Los platos que lavé los puse en el trastero.
Sinón. ntixmohi, ntixamohi Véase titsi
ntixfani (ntixfǎni) s ebriedad, borrachera
ntixmada (ntíxmáda) s embrocadero del
molcajete (lugar en que lo colocan boca abajo)
Ra ntixmada tembi habu̱ dri yemi ra
mada. Donde embrocan el molcajete le
llaman embrocadero del molcajete.
Variante ntixamada Sinón. ntexmada
Véase titsi, mada
ntixmohi (ntíxmǒhi) s embrocadero de
platos, trastero Me̱fa de dä nsu̱ki ya
traste gi yemi ha ra ntixmohi. Después
nto̱tse
de lavar los trastos, los embrocas en el
trastero. Variante ntixamohi
Sinón. ntixatraste Véase titsi, mohi
ntiya (ntíya) vi volverse anciana
ntiyo (ntíyo) vi volverse anciano
ntohni (ntohni) vi apoyarse Dí ntohni ha
ra za. Yo me apoyo en el árbol.
Ntolimä (Ntolimä) 1. Tolimán (rancho de
Zimapán) Tenä ge Ntolimä ja ndunthi ya
tsani. Dicen que en Tolimán hay muchos
aguacates.
2. Tolimán (pueblo y municipio del Estado
de Querétaro)
ntomi (ntomi) 1. s pisada (de guitarra)
Mä tu̱ di ho ra be̱mda, pe hingi pätua
yá ntomi ya binxähi. A mi hijo le gusta
tocar, pero no conoce las pisadas de los
instrumentos.
2. vi pisar (el gallo a las gallinas) Nuni
ra tu̱ka boxi ya di ntomi. Aquel gallo
chico ya pisa. Variante nthomi Véase
tomi
ntonti [Forma secundaria de tonti]
desvestirse, desnudarse
ntotsi (ntotsi) s represa
nto̱kandoyo (ntǒkándoyo) s coyuntura
Véase ndoyo
nto̱mi (ntó̱mi) 1. s el que espera Ya ñe̱ti
ga banjua ya tsa dä ma, ya nto̱mi ya bí
to̱hni ha ra ndäntsi. Los arreadores de
conejos ya se pueden ir; los que esperan ya
están en la loma.
2. vti esperar (compl. indet.) Bi zabigi
dá nto̱mi gatho ra pa, ha himbi zo̱ä
ndí to̱mi. Me cansé de esperar todo el
día, y no llegó quien yo esperaba. Véase
to̱mi
nto̱tse (ntó̱tse) 1. s forcejeo Habu̱ bi nja
rá nto̱tse ya doro, bi mo̱ ya ndäpo. En
donde ocurrió el forcejeo de los toros
tendieron la hierba.
2. v rec agarrarse, reñir, pelear,
forcejear Ha ra däñu habu̱ ndí thogi bi
nto̱tse ra ya tsatyo, ha dá ntsu. En la
calle en donde venía pasando, se
agarraron unos perros y me asusté.
Sinón. ntuhni Véase to̱tse
nto̱xui v rec reñir Véase nto̱tse, -ui
nto̱tse (ntó̱tse) 1. s golpe Yoho ya metsi
ñe̱nga nto̱tse ha ra ngusadi Dos
ntrasista
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
muchachos se están dando golpes en la
escuela.
2. vr atrancarse, atorarse Xi mi nto̱tse
rá tabi mä nte̱i ha nuä ra huähi dá
fu̱tsi, ngeä mrá xido. En la milpa que
barbeché se atrancaba mucho el arado de
mi yunta porque era tepetate.
Variante nto̱tse Sinón. 1: hñu̱nti Véase
to̱tse
ntrasista (ntrásísta) vi bromear
ntrese (ntrěse) adj trece Ha ra ngu mä zi
tu̱ pe̱tsi ntrese ya zi de̱ti. En la casa de
mi hijito hay trece borregos.
Sinón. re̱tamähñu
ntudi (ntǔdi) adj blando
ntuhni (ntǔhni) v rec pelearse Véase tuhni
ntuhu [Forma secundaria de tuhu] cantar
Matho ya mä dä hyatsi, xiä, bí ntuhu ra
boxi. Se me figura que ya va a amanecer;
oye al gallo; ya cantó. Sinón. mafi Véase
tuhu
ntuki (ntúki) s cornada, embestida Rá
ntuki ra ndämfri ho ra jäi. La cornada de
res mata a la gente. Sinón. mpu̱tsi Véase
tuki
ntumi (ntúmi) s tunda
ntutäbomu s cargador de arena Véase
ntuti, bomu
ntutfani (ntutfǎni) s cargador (que le echa
la carga a las bestias) Ya di nungi ya
ntutfani, bestho mä dä mau̱. Están
apurados los que están cargando a las
bestias; se irán pronto. Véase tuti, fani
ntuti (ntuti) 1. s machetero, cargador Ya
bi tu̱xa mänxo̱ge ya ro̱zä nthä ha ra
karro, pe ya ntuti ya bi zabi. Ya echaron
todos los costales de mazorcas en el carro,
pero los cargadores ya se cansaron.
2. vti cargar (compl. indet.) Nso̱kse̱
yoho mi yo mi ntuti; hänge bi zabiu̱
ko yá ñhu̱ ya mema hoga ndäpo tuti ha
ra mabo̱jä. Solamente dos andan
cargando; por eso se cansaron con el peso
de las pacas de alfalfa que están poniendo
en el trailer. Sinón. 1: ñu̱tsi Véase tuti
ntutäbomu s cargador de arena
ntuti (ntǔti) vr embarrarse Véase tuti
ntutsi (ntútsi) 1. s arrebato Ko nua
hinxa uäi ja ya ntutsi ga dehe pa ya
ñunthe. Con eso que no ha llovido hay
arrebato del agua de riego.
236
2. vr arrebatar (para sí) Ya jäi di
ntutsi ya hme ha ya pahme, ha ra
hinte tsu̱di. Las personas se arrebatan las
tortillas, en las tortillerías y algunos ya no
alcanzan nada. Sinón. ueni, nju̱ti
ntuxahai s arrebato de terreno
ntuti (ntúti) adj amarrado Véase tuti
ntu̱ (ntu̱) adj señor, patrón Xá ñho ga
miphu̱ tsu̱ rá bojä ntu̱ Lesio. Está bien
pedirle prestado un poco de dinero al señor
don Melesio. Variante tu̱ Sinón. nke,
mbo̱ho̱, nda
ntu̱hu̱ (ntu̱hu̱) 1. s sopeo, sopeteo Ko ra
ntu̱hu̱ hingi tsi ndunthi ya hme na,
bestho tsa niñä na. Con el sopeo no come
uno mucha tortilla; luego siente uno que se
llena.
2. vti sopetear (compl. indet.) Véase tu̱hu̱
ntu̱ngi (ntǔ̱ngi) vr extenderse (una
superficie) Mä hai di ntu̱ngi ata ri ngehni.
Mi tierra se extiende hasta allá. Véase tu̱ngi
ntu̱ni (ntú̱ni) 1. s explosión Bi hmäi ra
hai ko yá ntu̱ni ya nzafi. Se estremeció la
tierra por la explosión de los cañones.
2. vi latir Ko ra hnestihi to̱de di
ntu̱ni mä ndäte. Por la carrera oigo latir
mi corazón.
3. vi zumbar Bi piki nubu̱ bi ntu̱ni yá
hua ya chächä. Me asusté al oír zumbar
las alas de las codornices.
4. s zumbido, rugido To̱de yá ntu̱ni
ya ndu ha ra ñuthe nubu̱ di fo̱ke ya
do. Se oye el zumbido de la dinamita en
el canal cuando estalla para romper las
rocas.
5. vi rugir Tenä ge bu̱ ga xudi di
ntu̱ni ra lamä, nihi dä uäi. Cuentan
que si el mar ruge de mañana, pronto
llueve. Sinón. 1 y 4: ntho; 2: mfeni; 3:
mbu̱ni; 5: gani
ntu̱ni (ntǔ̱ni) vti romper (compl. indet.)
Véase tu̱ni
ntu̱tuarihi (ntu̱tuaríhi) v rec corretearse
Ya rekua di ntu̱tuarihi ha ra kati. Los
burros se corretean en la ladera.
Sinón. nkumarihi, nte̱tuarihi
ntade̱spi (ntade̱spi) s pedida de brasas,
pedida de lumbre Yo ra ntade̱spi. Anda
pidiendo brasas. Véase adi, de̱spi
ntadi s costumbre de andar pidiendo Véase
adi
237
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntagi (ntági) s 1. sepulcro Ya bi zo̱ Mpa
Hu̱ste, ndunthi ya jäi mä dä zogi ya do̱ni
ha ya ntagi. Ya llegó el Día de los
Muertos; mucha gente va a dejar flores en
los sepulcros.
2. entierro Tenä ge ja ya ntagi ga bojä,
pe xá ntsuni pa too dä gu̱i, ngeä dä
gu̱ntsi rá hñä ha dä hñeni ha dä du.
Dicen que hay entierros de dinero; pero es
peligroso para el que lo saca, porque
respira el gas y se enferma y se muere.
3. camposanto Bu̱ na ra ntagi ja mä dä
rayo, tenä ge ra mu̱di ra hu̱ste, dä
tagi mämai pa dä ma ra du. Si un
camposanto se va a estrenar, dicen que el
primer muerto, tienen que sepultarlo
parado para que cese la muerte. Sinón. 3:
nguntyo, me̱tsandoyo, handu, pantio
Véase agi
ntai (ntai) s sacador (de líquido; utensilio)
Stá o̱te mä ntai ga sei na ra ximo. He
hecho mi sacador de pulque de una jícara.
Véase ai
ntaidehe utensilio para sacar agua
ntakäte s espionaje Véase akäte
ntakhñuni (ntákhñúni) s sacador de
comida (como cuchara u otra cosa) Ra
ntakhñuni geä na ra dänga ntatsi. El
sacador de comida es una cuchara grande.
Véase ntatsi, hñuni, aki
ntaki (ntáki) 1. s porción (de comida o
bebida) Ri ntaki ga ñogi tsä dí uekahe,
nubye̱ hinstá uekhe. Tu porción de
pulque fuerte que siempre apartamos, ahora
no lo hemos hecho.
2. [participio de aki] servido Ya manza
ga hñuni ya ntaki, dä hñudi ya jäi.
Los platos de comida están servidos. Que
se sienten las personas. Véase aki
ntaksei (ntáksei) s sacador de pulque
(utensilio) Ra ntaksei xä bosti ko ra sei,
xá ñho gi xu̱ki. El sacador de pulque está
chorreado de pulque. Sería bueno que lo
laves. Véase sei, aki
ntamäñu̱ (ntámä́ñu̱, ntamä́ñu̱) s
petición de maldición, deseo de una
desgracia Ra Xuua bi xipa ra Beto na ra
ntamäñu̱, ge xähmä di mpu̱ntsi mäñu
ko ra bo̱jä. Juan dijo a Roberto que le
deseaba una desgracia, que a ver si se
volteaba con su camión en el camino.
Véase adi, ñu̱
ntatsahñuni
ntamxa (ntámxa) s 1. pedida de misa Dá
ma ha ra nijä ra ntamxa ga animä. Fui al
templo a pedir misa de difunto.
2. misa pedida Tata je̱ya ja ra ntamxa
ga njäpximo. Cada año hay misa pedida
para la bendición de jícaras.
Variante ntamixa Véase adi, mixa
ntami (ntami) s erosión (que ocasiona el
agua) Véase ami
ntani (ntǎni) s actividad de servir algo
Véase ani
ntani (ntáni) s 1. pregunta Ya stá o̱ta ra
ntani habu̱ raza, ha hinto raka rá noya
mä me̱di. Ya he hecho preguntas por
dondequiera, y nadie me da razón de mi
pérdida.
2. investigación Ja ra ntani de nuu̱ ya
jäi joo, ha dä fädi, nä. Hay
investigaciones acerca de esas personas
que no están; dicen que al fin han de saber
dónde están. Sinón. ñani Véase ani
ntastithä maíz blanco Véase ntaxi
Ntasto (Ntǎsto) 1. La Blanca (barrio de
Santiago de Anaya) Ya mengu Ntasto ya
bi hyokise̱ ya ngunsadi. Los de La Blanca
ya hicieron su propia escuela ellos mismos.
2. Taxadhó (barrio de Ixmiquilpan) Di
gehni Ntasto ja na ra ngujua ne ra ya
nguni. Allá en Taxadhó hay una granja
de conejos y unas granjas de gallinas.
ntastei s cuchararón de atole Véase
ntatsi, tei
Ntasto̱ho̱ (Ntǎsto̱ho̱) Cerro Blanco (barrio
de Ixmiquilpan) De gehni Ntasto̱ho̱ nuu̱
ya jäi pe̱tsi ya boti dega mu̱nthe, geu̱
di nxofo. Allá, en Cerro Blanco, las
personas que tienen siembras en las
barrancas son las que cosechan.
ntathä (varinate de ntathä) desvelada
ntathe (ntáthe) 1. s utensilio para sacar
agua (cubeta o pocillo, taza) Nada ra
ntathe dí hñähe pa gatho ya yai. Un
solo sacador de agua traemos para todos los
aguadores.
2. zambullida Nuga hintsu̱ dí tse̱ti nsi
ga joxa mä hñä pa ra ntathe. Yo no
aguanto mucho sin respirar en la
zambullida. Sinón. 1: ntaidehe; 2:
nku̱nthe Véase ntai, dehe
ntatsahñuni (ntátsáhñúni) s cuchara para
servir la comida Bi dehma mä
ntatsi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntatsahñuni, ngeä mi ga za. Se quebró
mi cuchara para servir la comida porque era
de madera. Sinón. ntatshñuni Véase
ntatsi, hñuni
ntatsi (ntátsi) s cuchara Dí honi ra
dänga ntatsi ga ntani. Necesito la
cuchara grande de servir. Variante ntatsi
Véase atsi
ntasgithe s cuchara de servir mole
ntasju̱ s cuchara de servir frijoles
ntatsango̱ s cuchara de servir carne
ntaxhai s aventador de tierra; herramienta
con que se avienta tierra Véase axahai
ntaxi (ntǎxi) 1. adj blanco Nubye̱ stí
gätsi yá nsadi ya bätsi ha ya ngunsadi,
tho̱mi ko yá he strá ntaxi. Ahora que
terminen de estudiar los alumnos en las
escuelas, los esperan uniformados de
blanco.
2. adj limpio Mathoni strá ntaxi
hangu nuä te dí tsihu̱. Es necesario que
esté limpio todo lo que comemos.
3. s limpieza
4. s purificación Véase taxi
ntastithä maíz blanco
Ntaxido (Ntáxído) Taxido (manantial del
municipio de Tecozautla)
ntaxki (ntǎxki) s 1. aseo, limpieza Nubu̱
dí po̱ñhe ra ngunsadi, ra ya xampäte
kohi pa o̱ta ra ntaxki. Cuando salimos de
clases, algunos alumnos se quedan a hacer el
aseo.
2. purificación Ra zi hu̱ste änte bi du bi
ñäui ra majä, hänge dí kamfri bi yo̱ta
ra ntaxki ha rá almä. Antes de morir el
difunto habló con el sacerdote; por eso
creo que hizo la purificación de su alma.
Ntaxuada (Ntǎxuada) Maguey Blanco
(pueblo de Ixmiquilpan) Ra hnini
Ntaxuada ja na ra po̱the ha rá ua ra
to̱ho̱. En el pueblo de Maguey Blanco hay
un manantial al pie del cerro. Véase ntaxi,
uada
ntathä (ntǎthä) s desvelada (privación de
dormir) Hinto tse̱ti ra ntathä ndunthi ya
xui. Nadie soporta la desvelada varias
noches. Véase a, tähä
ntägi (ntä́gi) s covacha Véase ägi
Ntähi (Ntä́hi) Mixquiahuala (municipio al
sur de Ixmiquilpan) Ntähi ha dí häini ra
238
nse̱ki pa ga ñunthe. En Mixquiahuala
saco la orden para regar. Véase tähi
ntähi (ntä́hi) s abundancia de la vaina del
mezquite Di ho ntähi tatje̱ya, ha dí
muntshe pa dä zi mä mbonihe. Cada año
abunda lo vaina de mezquite, y la juntamos
para la comida de nuestros animales.
ntäni (ntäni) s meneador (utensilio de
palo) Äni ra suni ko ra ntäni ga suni.
Mueve el nixtamal con el meneador de
nixtamal. Sinón. ntänga suni Véase äni
ntänsei s meneador de pulque
ntämngo̱ s meneador de carne
ntästaju̱ni (ntä̌stájú̱ni) s rastrillo de
afeitar Véase ästi, ju̱ni
ntäti (ntäti) s poxol (reg.), pozol,
revoltijo (plato regional) Véase äti
ntäti (ntä́ti) s puntería Nuni ra ño̱ho̱ ja
ra hoga ntäti, tsu̱di denda yabu̱ ya
banjua. Aquel hombre tiene buena
puntería; le acierta a los conejos aun de
lejos. Sinón. äye̱, äti Véase äti
ntäxi (ntä́xi) s 1. corte de pelo Mä juädä
bi ma ra ntäxi mädeuatho; bestho dä
mengi. Mi pariente mayor fue a donde que
te hacen un corte de pelo; ya luego va a
venir.
2. peluquería Mä ga hutsi na ra ntäxi
ha ra tai; ga nu te gra ma. Voy a poner
una peluquería en la plaza; a ver cómo me
va.
3. tranza (reg.), engaño Nuni ra ño̱ho̱ di
ho ra ntäxi too dä hotho. A aquel
hombre le gusta hacer tranza a quien se
deje. Véase äxi
ntäxi (ntä́xi) s ganado caprino Bu̱i na ra
ño̱ho̱ mengu mä hai, pe̱tsi ntäxi, pe ya
motho. Hay un hombre que es de mi tierra
que tiene cantidad de ganado caprino, por
miles.
ntäxyo (ntä̌xyo) s trasquilada Véase
äxyo
Nte (Ntě) Tequixquiapan (municipio de
Querétaro)
ntebe̱hñä (ntébé̱hñä) s polígamo Véase
edi, be̱hñä
ntedi (ntedi) s 1. permiso Ko ri ntedi.
Con su permiso.
2. despedida Umba ra ntedi ri dada.
Dale la despedida a tu papá. Vocal nasal:
ntëdi Sinón. 1: nse̱ki Véase edi
239
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntedi s la acción de embrujar Véase edi
ntehya (ntéhya) s salud, alegría
ntejäi (ntéjäi) s polígamo, adúltero
Véase edi, jäi
ntekuamba (ntékuǎmba) s hecho
mentiroso Véase ekuamba
ntemei (ntemei) s 1. creencia
2. fe, confianza
ntemu̱ i (ntému̱i) s 1. creencia Rá
ntemu̱ i ra jäi, ge nubu̱ di hñeni ge
mähyoni dä yadi na ra mixa pa dä
ñäni. La creencia de la gente es que cuando
esta enferma es necesario pedir una misa
para aliviarse.
2. confianza Ya ñete, ndunthi ra jäi
pe̱tsi ra ntemu̱i ge dä matsi yá
dumu̱i. Mucha gente tiene confianza en
que los hechiceros les van a ayudar con
sus problemas. Sinón. jamfri Véase
ñemei, mu̱i
ntendro (ntěndro) s corrida de toros Bi
nja ra ntendro ha ya ñendro hingyá
mengu. Hubo corrida de toros y los toreros
no son de aquí. Véase nteni, doro
ngu ga ntendro plaza de toros,
anfiteatro
nteni (ntěni) s 1. juego Dá ma ra nteni,
pe ja dá kuentini mä ye̱. Fui al juego,
pero ahí me disloqué la mano.
2. juguete Dá tambabi mä bätsi na ra zi
nteni xi mähotho ngu ra zi huä. Le
compré a mi hijo un juguetito bonito, en
forma de pescadito. Véase ñeni
ntensfeni (ntensfěni) s 1. sospecha Yo ra
ntensfeni ko na ha ko mäna, ha hingi
tsu̱ditho ra dutsoki. Hay sospechas del
uno y del otro, y no encuentran al culpable.
2. plan Ja ra ntensfeni pa dä thuxai
ga nzaya ra je̱yanä. Hay un plan para
que te pongan de juez este año. Véase
entsi, mfeni
ntenti (nténti) s 1. empujón Mä metsi
bi tenti ha ra dehe, ha nää too bi unga
ra ntenti mi thetho. A mi muchacho lo
empujaron al agua, y el que le dio el
empujón nada más se carcajeaba.
2. empellón Mä bo̱jä stá bami ha ra
ñänga ñu, xahmä hindä tumba na ra
ntenti. He estacionado mi coche en la
acera de la calle; a ver si no le dan un
empellón.
nte̱i
3. trago (fig.) Menthiä ra zi bokado,
nepu̱ ga raa na ra zi ntenti. Sírvete
ese bocadito; luego te doy un trago con
qué empujarlo. Sinón. 2: tsiki Véase enti
ntenza (nténza) s peón, peonza, trompo
(juguete de madera) Ra ntenza di nemi ya
bätsi ko na ra thähi. Los niños bailan el
trompo con un hilo. Sinón. trompo
nteñä (ntéñä) s 1. peine Yekä ri ñä ko
ra nsaxki, nää ra nteñä otho. Péinate la
cabeza con la escobeta; el peine no está.
2. peinada Nuni ra be̱hñä ya tsitsi na
yaä rá nteñä. Aquella mujer ya lleva
una hora en su peinada.
3. peinado Ya nxumfo̱ ranaño yá
nteñä. Las señoras tienen diferentes
peinados. Véase teke, ñä
ntete (ntěte) s brujería, hechicería Vocal
nasal: ntëte Véase edi
ntetsate (ntétsáte) s conflicto (por
insinuación de otros) Ko ya ntetsate
ndunthi ya jäi xá u̱ yá mfeni ko ya
ñetsate. Por los conflictos mucha gente
tiene resentimiento con los que han
motivado esos problemas.
Variante ntetsate Sinón. ntetsi Véase etsi
ntetsi (ntětsi) 1. s presunción, elogio Dí
mahye̱gihu̱ ua ha ra ximhai, ¿pate tanto
ra ntetsi? Si somos iguales aquí en este
mundo, ¿para qué tanta presunción?
2. [participio de etsi] puesto sobre,
alzado (bandera) Rá pa ra feni nda Mige
Idalgo nubu̱ bi ñäni Monda, hänge
ntetsi ra beste. Es el día de
conmemorar cuando don Miguel Hidalgo
defendió a México; es por eso que está
puesta la bandera. Vocal nasal: ntëtsi
Sinón. 1: facha; 2: nthutsi Véase etsi
ntexansu (ntéxánsu) s presunción Véase
ñetsi
ntexke (ntěxke) s escobetilla, lechuguilla
(escobeta hecha de pencas del tronco de la
mata con puntas gruesas de la hebra) Nuu̱ ya
xano xä megi ko ya tei, ne na ra nteste
ko ra ntexke. Esos jarros tiesos de atole
necesitan una tallada con lechuguilla.
ntexmada (ntéxmáda) s embrocadero del
molcajete Véase mada
nte̱di (ntě̱di) s cosido
nte̱i (nte̱i) s yunta Ra nte̱i geä rá
mfatsi ra ño̱ho̱ pa dä me̱fi ra hai denda
nte̱ndo
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
mäyabu̱. La yunta ha sido la ayuda del
hombre para labrar la tierra desde tiempos
muy remotos.
nte̱ndo (nte̱ndo) s honda Véase e̱ni, do
nte̱ngansu̱ti (ntě̱ngánsǔ̱ti) s arco para
flechas Dá tanga yoho ya nte̱gansu̱ti.
Compré dos arcos para flechas. Véase e̱i,
nsu̱ti
ye̱ngansu̱ti s arqueros
nte̱ngua (nte̱ngua) s zancadilla, el hacer
caer con el pie o la pierna Dá tagi, ngeä ra
Xuua bi yo̱tka ra nte̱ngua. Me caí
porque Juan me dio una zancadilla. Véase
nte̱ni, ua
nte̱ni (nte̱ni) s manea Ra nte̱ni geä na
xe̱ni ra nthähi pa dä ju̱ndua gatho yoho
yá ye̱ o na rá ye̱ ne na rá ua na ra
mboni. La manea es un pedazo de lazo
para mancornar las manos o una mano y
una pata a un animal. Véase ue̱ni
nte̱ni (nte̱ni) s medida Dí honi ra nte̱ni
pa ga e̱ni ra de̱thä ga pa. Necesito la
medida para medir el maíz que voy a
vender. Véase te̱ni
nte̱ntsamäñu̱ (nté̱ntsámä́ñu̱) s persona
excomulgada Ya nte̱ntsamäñu̱ ntse̱ na
ra dumu̱i pa geu̱, ngeä dä te̱ni ha ra
nijä. Ser excomulgado es una tristeza
porque lo expulsan a uno de la iglesia.
Véase e̱ntsi, ñu̱
nte̱ntsapa (nté̱ntsápa) s felicitación
nte̱ntsate (nté̱ntsáte) s blasfemia Bí
ofadi ri däme ko ri nte̱ntsate. Por tus
palabras de blasfemia tu marido está en la
cárcel. Sinón. ñe̱ntsate, hyo̱ste Véase
e̱ntsi
nte̱ntsi (nté̱ntsi) s pilón, adehala,
alipego Ndada, ga tampi yo boni ri ñi,
pe gi raki ra nte̱ntsi. Señor, le compro
dos montones de chiles, pero le echa el
pilón. Sinón. pilo Véase e̱ntsi
nte̱tbo̱jä (nte̱tbo̱jä) s manejada de
vehículo Véase e̱ti, bo̱jä
nte̱te (nte̱te) s venganza Nuyu̱ ya jäi
hingi mpumbi nuä xä nja di gehyu̱, sinu
nuä beni ra nte̱te bye̱. Esas personas no
se perdonan lo que ha pasado entre ellas; lo
que piensan es en la venganza. Véase e̱te
nte̱ti adj cosido Véase ue̱ti
nte̱ti (nte̱ti) s arreada Yoho ya doro mi
tuhni, ha na di geu̱ bi ntse̱di, ha bi
240
umba ra nte̱ti nää mäna. Dos toros se
estaban peleando, y uno de ellos pudo más,
y le dio arreada al otro, empujándolo para
atrás. Véase e̱ti
nte̱thuí (nte̱thuí) s rejada, quebrador (de
maguey) Véase e̱thfi
ntingadutu (ntíngádútu) s 1. tendedero
de ropa Dí hoka na ra ntingadutu, pa ya
hindä tini ya dutu ha ya mini. Estoy
haciendo un tendedero de ropa, para que ya
no tiendan la ropa en las espinas.
2. tendida de ropa Di yo ra ntingadutu
ha rá ngu ra Juana. La ropa está tendida
en la casa de Juana. Sinón. 1: njäxadutu;
2: ingadutu Véase ini, dutu
ntingamboni (ntíngámbóni) s 1.
pesebre Mä dada hoki na ra
ntingamboni pa ha dä uinini yá
ndämfri. Mi papá está haciendo un pesebre
para darle allí el forraje a sus reses.
2. dar forraje a los animales Ra Xuua bí
yo ra ntingamboni ha ra huähi. Juan
le está dando forraje a los animales en la
milpa. Sinón. 1: hñungamboni; 2:
tingamboni Véase uini, mboni
ntingayo s pesebre de ganado
menor
ntisti (ntísti) s rajada
ntistho (ntístho) s tronadera,
rechinamiento
ntite (ntíte) s convite Véase uite, uinte
ntixke (ntixke) s vejez Nuä ra bexa bi
du ga ntixke. Esa borrega se murió por la
vejez. Sinón. ñeda, ntiya Véase tixke
ntixni (ntíxni) vi tronar
nto (ntǒ) s 1. vaina Nuu̱ ya bai ga ju̱ di
zu̱titho ya xitju̱, pe nso̱ka ya nto, ya ju̱
otho. En esas matas de frijol está el
colgadera de ejotes; pero solamente tiene
vainas, frijol no tiene.
2. funda Ya dá tai na ra tsäjuai, pe
pe̱tsi ga tamba rá nto. Ya compré un
puñal de punta, pero tengo que comprarle
la funda.
3. forro Ya bi thege rá nto nää ri libro;
ne gi hutsua mäna. Ya se desgastó el
forro de ese libro; ya necesita que le
pongas otro.
ntopistola s funda de pistola
ntojuai s cubierta de puñal
ntoefe s vaina de efes
241
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntoju̱ s vaina de frijol
ntoñheda s estuche de anteojos
ntofo (ntófo) s casamiento por lo civil
Sinón. ntofombo̱ho̱ Véase ofo
ntofo (ntofo) 1. s lápiz, lapicero, pluma
Bi dagi ri ntofo de ri buxa pahni. Se cayó
el lápiz de la bolsa de tu camisa.
2. [participio de ofo] escrito Ndunthi ya
mfeni ntofo ha ra he̱mi njohi. Muchas
ideas fueron escritas en el acta. Sinón.
ntohni, ntoza Véase ofo
ntohni (ntohni) s 1. persignada,
persignación
2. escrito
3. algo con qué escribir Véase ohni
ntojuai s cubierta de puñal Véase nto,
juai
ntonte (ntonte) s persignada, santiguada
Nubu̱ o̱ta ra ntonte ra jäi hutsi na ra
ponti dende rá de asta rá tiñä, nepu̱
ngätsi tsu̱tsi rá ye̱. Cuando la persona se
persigna traza una cruz; empieza desde la
frente hasta el pecho y después se da un
beso en la mano.
ntostä (ntóstä) s actividad de cortar
nopales Mä nänä bi ma ra tostä, pe bi
pumfri ra juai ga ntostä. Mi mamá se fue
a cortar nopales, pero se le olvidó su
cuchillo de cortar nopales. Véase oki, xätä
ntotate (ntǒtáte) s orientación Dá hänga
na ra ntotate ha grá hoka mä hai ko rá
mfaxbe̱fi gatho. Recibí orientación sobre
como preparar la tierra en trabajos
colectivos. Variante totate Sinón. ntoti
Véase yotate
ntoti (ntǒti) s enseñanza, orientación
Véase oti
Ntotye (Ntótye) Tothie (barrio de San
Salvador) Dá ma Ntotye dí honi na ra
manthfani, pe hindá tsu̱di. Fui a Tothie a
buscar a un pastor de reses, pero no lo
encontré.
ntoti (ntoti) 1. s toalla Ngu dá juadi ra
nsaha dá ñoti ko na ra ntoti.
Terminando de bañarme me sequé con una
toalla.
2. [participio de oti] secado Ra ngo̱ ya
ntoti, ya dä za dä be̱tsi. La carne
secada; se puede guardar.
ntotye̱ (ntotye̱) s toalla para secar las
manos Véase oti, ye̱
Nto̱ho̱ Dedo
ntotsi (ntǒtsi) s 1. tapanco, troje Mä ga
hoki na ra ntotsi tsu̱ di tsa pa ga u̱xa
mä sofo. Voy a hacer un tapanco con
suficiente cupo para que eche mi cosecha.
2. plataforma Nubu̱ mä dä to̱te ra ngo
nuua Ntsu̱tkani, thoki na ra ntotsi
ga xithe̱ habu̱ dä mai too dä ñä.
Cuando celebran fiestas aquí; en
Ixmiquilpan, hacen una plataforma de
entarimado en donde se paran los que
declaman.
ntoxbätsi (ntóxbätsi) s placenta del bebé
Variante ntobätsi Véase bätsi
ntoxi (ntǒxi) 1. s cena Ha ra hñuni bi
tsonkahu̱, xi bi za ra ntoxi dä tsihu̱. En
el convivio que nos invitaron estuvo muy
buena la cena que participamos.
2. vi cenar Ya zo̱nte, me̱fa de bi uadi
bi ntoxi, bi mau̱. Los visitantes se
fueron después de terminar de cenar.
Véase toxi
ntoye̱ (ntóye̱) s guantes Véase nto, ye̱
nto̱de (nto̱de) s 1. conocimiento Nuju̱ dí
pähu̱ä mäjuäni, pe̱tsi ga umfu̱ nto̱de
nuu̱ too hingi pädi. Nosotros que
sabemos la verdad, tenemos el deber de
darla a conocer a los que no la saben.
2. atención Ogi enä hinto xä xiäi ra
tso; naä gi mä, ge hingí huxä nto̱de
nää sii. No digas que nadie te ha
advertido el peligro que pasa; es que no
pones atención a lo que te dicen. Véase
to̱de, o̱de
unga nto̱de da aviso, da a conocer
huxa nto̱de prestar atención
Nto̱drä (Nto̱drä) Tedrá (barrio de Cardonal)
Ya bäsjäi Nto̱drä pa Monda ra be̱fi,
ngeä hingi thähä ndunthi di gehni. Los
jóvenes de Tedrá se van a México a trabajar
porque no ganan mucho en Tedrá.
Nto̱fani (Ntó̱fǎni) Teo Fani (barrio de San
Salvador) Mä boti ga de̱thä Nto̱fani xi
tsi ra minä. Las ardillas se comen mucho la
siembra de maíz de Teo Fani.
Nto̱ho̱ Dedo (Nto̱ho̱ Dedo) Cerro de Dedhó
(pertenece al municipio de Tecozautla) Ja na
ra to̱ho̱ getuu̱ Dedo, hänge njabu̱ xä
thumbi Nto̱ho̱ Dedo. Hay un cerro cerca
de Dedhó; por eso le han dado ese nombre
Cerro de Dedhó.
Nto̱ho̱ Mponza
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Nto̱ho̱ Mponza (Nto̱ho̱ Mpǒnza) s Cerro
de la Cruz
Nto̱pe (Nto̱pe) Tephe (pueblo de
Ixmiquilpan) Ha ra hnini Nto̱pe ja na
ra nsaha ha di ntini getuu̱ ra däñu. En
el pueblo del Tephe hay un balneario que
se encuentra cerca de la carretera. Véase
to̱ho̱, pe
nto̱ste (nto̱ste) s oidor Véase o̱tse, -te
nto̱tbuhla s acción de hacer burla Véase
o̱te, buhla
nto̱the (ntó̱the) s curación Mä dathi dá
tsitsi ha ra ngu ga nto̱the, pe bi bo̱nigi
xá mädi ra nto̱the. A mi enfermo lo llevé
al hospital, pero me salió cara la curación.
Véase o̱the
nto̱tsauada (ntó̱tsáuada) s arrancado de
maguey Véase o̱tse
nto̱tse (ntǒ̱tse) s despegada Véase o̱tse
nto̱tsandu̱nza s arranque de tronco
nto̱tsauada s corte de maguey
nto̱tse (ntó̱tse) s 1. oído Mä nto̱tse
hintsu̱ xá ñho; ya hintsu̱ dí o̱de. Mi oído
ya me falla; ya no oigo bien.
2. oidor Nuu̱ ya jäi yobu̱, nso̱ka ri ño
ra nto̱tse. Esas personas que andan por
ahí, solo andan de oidoras. Sinón. nto̱ste
Véase o̱tse
nto̱tse (nto̱tse) vr 1. amontonarse Ra
de̱thä xä nto̱tse ha ra hai di ya. El maíz
amontonado en la tierra se pudre.
2. copetearse Dá täki na huada ra
de̱thä, ata bi nto̱tse. Desgrané un
cuartillo de maíz, y hasta se copeteó.
3. tupido Ra tse̱ xä dagi ata xä nto̱tse.
Hasta está tupida la helada que ha caído.
4. desarreglado Ata xä nto̱tse mä stä,
ngeä histá nxaha. Está desarreglado mi
cabello, porque no me he bañado.
5. abrigarse Ra tiya xä nto̱tse yá pati,
ngeä xá tse̱. La anciana se ha abrigado
con cobijas porque hace frío. Sinón. 1:
hmundo; 4: mpanti Véase to̱tse
ntudi (ntúdi) s 1. enseñanza Yá ntudi ra
xahnäte dí ho, ngeä i udi xá ñho. Las
enseñanzas del maestro me gustan porque
las da muy bien.
2. película Ha ra nijä mä dä thogi ra ya
ntudi, dä hogi mä ga nuhu̱. En el
templo van a exhibir unas películas; hay
que ir a verlas. Véase udi
ya seña ga ntudi los puntos cardinales
242
ntunthe (ntúnthe) s riego Véase uni,
dehe
ntuspi (ntǔspi) s fogón Véase udi, tsibi
ntutuate (ntútuáte) s enseñanza
Variante ntutate Véase uti, -bi, -te
ntu̱da (ntǔ̱da) s ojos chicos Ra ñäi, ra
ntu̱da; ra xäju ha ata bu̱i ra jäi, ra
ntu̱da. La zorrilla es de ojos chicos, la
hormiga también y hasta hay personas de
ojos pequeños. Variante tu̱da Sinón. tu̱ka
da Véase da
ntu̱fri (ntǔ̱fri) s caballo chico Véase fani
ntu̱gu (ntǔ̱gú) s orejas chicas Véase gu
ntu̱kathätho (ntú̱káthä̌tho) molcate,
mazorca malona, mazorca no desarrollada
Ra de̱thä dá xofo bi ntu̱kathätho; himbi
te, ngeä bi me̱di ra ye. El maíz que
pizqué es mazorca malona; no creció porque
faltó la lluvia. Véase ntu̱ki, thä
ntu̱ki (ntú̱ki) vr 1. encogerse Ra ronjua
dá peni bi ntu̱ki. El ayate que lavé se
encogió.
2. acabarse Mä lapi dí hñä hyastho;
hange ya ri ntu̱ki. Uso diario mi lápiz;
por eso se está acabando.
3. ser enana (mata) Ja na ra de̱thä di
ntu̱ki rá bai. Hay una clase de mata de
maíz que es enana.
4. quedarse chico (no crecer) Ko ra
tse̱bye̱, ya hogä ndäpo di ntu̱ki; hinte
ne dä te. Ahora, con el frío la alfalfa se
ha quedado chica; no quiere desarrollar
nada. Sinón. 1: tsantsi; 2: thege; 3:
ntu̱bai Véase tu̱ki
ntu̱ngi (ntu̱ngi) vi sentarse en cuclillas
(dobla las rodillas descansando las asentaderas
en los talones) Joni gi ñuni, pe gi ntu̱ngi,
ngeä otho ra thuhni pa gi hudi. Acércate
a comer, pero en cuclillas, porque no hay
banco en que sentarse. Sinón. ntsangi
ntu̱nte (ntú̱nte) s lastimada Ja ra ya
ntu̱nte ha mä ua ko ya rayo ze̱sthi; ya
hingi tsa ga titibya. Tengo unas
lastimadas en los pies por los zapatos
nuevos, que ya ni me los puedo poner.
Sinón. ñu̱ni Véase u̱ni, -te
ntu̱ti (ntú̱ti) s fertilizante, abono Nubye̱
hängutho ya ndäpo ne ra ntu̱ti pa dä
hogi. Ahora toda clase de plantas necesita
fertilizante para poder producir. Véase u̱ti
243
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntu̱ti (ntu̱ti) s mal consejo Ra ntu̱ti xä
tumbi mä metsi, pa rá ñu̱; hinge pa rá
hño. El mal consejo que le dieron a mi
muchacho, es para su mal y no para su
bien. Véase u̱ti
ntu̱ti (ntú̱ti) s plantación Véase u̱ti
ntu̱tañi trasplante de chile
ntu̱tsa (ntú̱tsa) s odio Nuga mä ntu̱tsa,
nää dä ñämäñu̱ de geke ra jäi nguanda
te dí tupi. Mi odio es que hable mal de mí
la gente como si yo le debiera algo.
Sinón. ntu̱tsate, hnumäñu̱ Véase u̱tsa
ntu̱tsate (ntú̱tsáte) s aborrecimiento,
odio, rencor Nuua ha ra xihmai hustho
too di mädi; nää ja ra ntu̱tsate. Aquí en
este mundo son raros los que se aman; lo
que existe es el aborrecimiento.
Sinón. ntu̱tsa Véase u̱tsa
ntu̱xade̱thä (ntú̱xáde̱thä) s troje de maíz
Véase u̱tsi, de̱thä
ntu̱xni (ntǔ̱xni) s cántaro chico Mä
ntu̱xni bi dehmi, hindí pädi too bi
tehmi. Mi cantarito se quebró, y no sé
quien lo quebró. Sinón. tu̱xo̱ni Véase
tu̱ka, xo̱ni
nthaha [participio de thaha] lleno a la mitad
Ra nthakadehe ya bi nthaha, tsu̱tho
be̱pi pa dä ñutsi. La presa está a más de
la mitad, le falta poco para llenarse.
ntharo̱zä s medio costal
nthalitro s medio litro
nthahni (nthǎhni) [participio de huahni]
1. escogido Hinga gatho ya jäi tsitsi ha
ra tuhni xä nthahni. No toda la gente que
es llamada a la guerra es escogida.
2. selecto Ra ju̱ dá poti ha ra huähi,
nthahni. El frijol que sembré en la milpa
es selecto.
nthahni (nthahni) 1. [participio de hahni]
calentado Uá hä nuni ra dutu nthahni, pa
te̱tua ra bätsi. Tráeme aquella tela
calentada para ponerle al niño.
2. s calentamiento
nthakdehe (nthákdéhe, nthákděhe) s
presa Na ra dänga hñe tso̱ho̱ ha ra
nthakdehe. Un arroyo grande llega a la
presa. Véase nthaki, dehe
nthaki (ntháki) s bordo, atajadizo Geä xi
ra ñho; pe̱tsi ya nthaki na o yo nku̱ti ra
nzo̱the, di hogi ra boti. Es la ventaja que
hay en los bordos, una o dos entradas de
nthämbadehe
aguas de lluvia hacen que produzcan las
siembras. Sinón. bordo, tatsi Véase taki
nthamhai (nthámhai) s 1. compra de
terreno Ra me̱fi mähuifi koñä hñä ra
bojä, ya bi mu̱di ra nthamhai. El
trabajador norteño, como tiene dinero, ya
comenzó la compra de terrenos.
2. terreno comprado Nunä ra hai dí
poti, ra nthamhai; hingrá tsogi mä
dada. Este terreno que siembro es
comprado, no es herencia de mis padres.
Variantes thamhai, nthangahai,
thangahai Véase tai, hai
nthanti (nthanti) s ahumazo (reg.;
curación) Ndunthi ya jäi ya xä
hñajhmeya, ge ya nthanti xi xá ñho pa
ya dathi xä mu̱ntsi. Mucha gente ha
tenido por experiencia, que los ahumazos
son buenos para enfermos recaídos. Véase
hanti
nthanthyä (nthanthyä) s careo,
enfrentamiento Véase handi
nthate (ntháte) s engaño Mähyoni gi nsu,
tixu, yá nthate ya jäi. Es necesario que te
cuides, hija, de los engaños de la gente.
Sinón. nthati Véase hate
nthä s traída Véase hä
nthähme s traída de tortilla
nthädi (nthä́di) v rec juntarse, unirse
Véase thädi
nthähi (nthä̌hi) s mecate Ra nthähi
nso̱kse̱ tsu̱di ku̱ta ueni mäde rá ma. El
mecate solamente mide cinco brazadas y
media de largo.
̌
nthähifu̱i (nthähifu̱
i) s barbiquejo
nthähime (nthä̌hime) s mecate de tejer
Sinón. tsu̱di
nthähmi (nthä̌hmi) 1. s piedra de tallar
(para lavar el cuerpo) Jaua na ra do ga
nthähmi; xahmä dä hogi pa gi tähmi ri
ua pa da yo̱ ra hyaki. Aquí está una
piedra de tallar. A ver si es buena para que
te talles los pies para que se te despegue la
mugre.
2. [participio de tähmi] tallado (cutis)
Tähmi xá ñho ri xu̱tha, hneki hinga
nthähmi Tállate bien la espalda, se ve
que no está tallada. Véase tähmi
nthämbadehe (nthä́mbádéhe) s arrebato
de agua Véase hämbi
nthämfeni
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nthämfeni (nthä́mfěni) s cálculo,
aproximación Ha ri nthämfeni ¿da za gi
xiki hangu ra bojä mäthoni pa ga hoka
mä ngu? En tu cálculo ¿podrías decirme
cuanto dinero necesito para construir mi
casa? Sinón. kalkula, hye̱kui Véase häi,
mfeni
nthämi (nthämi) s molde
nthäntañi (nthäntáñi) s 1. salsa
2. molida del chile Véase thänti, ñi
nthänti (nthä́nti) s tejolote, mano del
molcajete Ra nthänti di ñoui ra mada ga
nthäntañi. El tejolote acompaña al
molcajete de moler salsa.
nthäntsi [participio de thäntsi] 1. mezclado
Ra tasde̱thä nthäntsi ra mothä. El maíz
blanco está mezclado con maíz negro.
2. revuelto Ra tasdehe nthäntsi ko ra
tsothe. El agua limpia está revuelta con
agua sucia.
3. revoltijo Sinón. 1 y 2: mpe̱hni Véase
thäntsi
nthäntsmfeni s diversas ideas
nthäntsnjamfri s diversas creencias
nthäspi (nthä́spi) s traída de lumbre Ya dá
ma ra nthäspi; hinxa haxä ra tsibi, pe̱tsi
mä ga adi ra tsibi. Ya me voy a traer
lumbre porque no amaneció. Tengo que ir a
pedirla. Sinón. ntaspi, hñäspi Véase hä,
tsibi
nthäti (nthäti) 1. vr casarse, contraer
matrimonio Mä tixu ya bi nthäti ga
mbo̱ho̱, ya ho̱nse̱ ga nija di be̱di. Mi hija
ya se casó por lo civil; ya nada más falta por
la iglesia.
2. s boda Mände dá ma ha na ra
nthäti. Ayer fui a una boda.
3. adj casado Nuni ra metsi ne nuni
ra nxutsi ya nthäti. Aquel muchacho y
aquella muchacha son casados. Sinón. 2:
nthätämbo̱ho̱, ntofo mbo̱ho̱, ntofo
nthätänija; 3: medinthäti
nthätambo̱ho̱ s casamiento por lo
civil
nthätanijä s casamiento por la iglesia
nthäti (nthäti) vr amarrarse Véase thäti
nthäthä (nthäthä) s 1. desgranadora
(herramienta) Ko ya hoga nthäthä, mäntä
thäki ya be̱nitho ga de̱thä. Con buenas
desgranadoras de maíz, rápido desgranan
por cargas el maíz.
244
2. olotera Hä ra nthäthä ga täkihu̱ ra
de̱thä ne nuni ra ntsitsi. Tráete la
olotera y desgranamos el maíz que quiere
este amigo. Véase täki, de̱thä
nthätsi (nthä̌tsi) s 1. llevada
2. transporte Véase hätsi
nthäxi (nthä̌xi) [participio de häxi] asado
Ra bo ga uada xá ñho nthäxi, pe mäna
nthu. El quiote de maguey es bueno asado,
pero es aún mejor horneado.
nthäti (nthä́ti) [participio de thäti] 1.
molido Ya bi nthäti xá ñho ra xiju̱, dä
hogi ga po̱ñhu̱ pa ga xu̱khu̱ ra ju̱. Ya está
molido bien el bagazo del frijol; está bien
sacarlo para limpiar el frijol.
2. trillado Ra ntsu̱mi ya nthäti, uatu̱
ya mboni i ku̱ mbo. El rastrojo está bien
trillado; hay muchos animales que andan
adentro. Sinón. 1: nju̱ni; 2: hneti
nthebe (nthebe) adj cien Pa dä thoki na
ngu, ne ya motho ga bojä; hinge ya
nthebe. Para construir una casa se
necesitan miles de pesos, no cientos. Véase
thebe
nthede [Forma secundaria de thede] reírse
nthege (nthěge) s desgaste Véase thege
nthege (nthége) s separación Véase hege
nthegi (nthegi) s acción de ahondar
nthekate (nthékáte) s misericordia,
compasión, piedad Vocal nasal: nthëkate
Véase hueki, -te
ntheki (ntheki) s cosa agujerada, cosa
perforada Véase heki
ntheki (nthéki) 1. [participio de hueki]
compadecido
2. s misericordia, compasión Véase
hueki
nthendi (nthéndi) s 1. delirio Nuni ra
dathi tsu̱di ra nthendi ko ra nzo̱ di
umbi. Aquel enfermo sufre de delirio por la
calentura que le da.
2. bochorno Hindí pädi te dí ja, dí tsa
na ra nthendi. No sé que me pasa;
siento bochorno. Vocal nasal: nthëndi
Sinón. ntsoxpa, nzoxpa Véase thendi
ntheni (nthěni) s distribución Véase heni
ntheni (ntheni) s acarrida Véase theni
nthese̱ (nthese̱) s Nombre de una ave.
nthesti (nthesti) s berbinquín (reg.),
berbiquí Vocal nasal: nthësti
245
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntheti (ntheti) s 1. procesión Bu̱ Ajuä dä
ne dä raju̱ä dí hoñhu̱ ; nubu̱ hinä, ma
dä njau̱ ya ntheti. Si Dios quiere nos dará
lo que necesitamos, y si no, aunque hagan
procesión no lo da.
2. vuelta Ya tsatyo ya zi ñethi, na
ntheti yoho dä uni, ha dä dagi dä du.
Los perros envenenados se dan vuelta una
vez o dos, y se caen muertos. Sinón. 2:
nthetsi, ngati Véase heti
ntheti (ntheti) 1. [pasiva de heti] hilar Ra
the̱xi ya nxiki, ya nso̱kse̱ be̱di dä ntheti.
El ixtle ya está escarmenado; sólo falta
hilarlo.
2. s hilada Véase heti
nthetse (nthetse) s estornudo Véase
hetse
nthetsi (nthětsi) s 1. alrededor Mäthoni
na ra jutsi ga alambre ga bini ha rá
nthetsi ri hai. Necesitas un cerco de
alambre de púas alrededor de tu terreno.
2. vuelta Bi zabii ko ya nthetsi gá uni
ha ra hardi. Te cansaste con las vueltas
que diste en el jardín. Sinón. ngati,
ngatsi Véase thetsi
nthetahe̱mi (nthetáhé̱mi) s lectura
Véase heti, he̱mi
ntheti (nthéti) s apagador Vocal nasal:
nthëti Véase hue'ti
nthetsi (nthetsi) s 1. barreno Ja ya
nthetsi pa dä thetsi ya maye pa dä fo̱ke
ko ya nkarga. Hay barrenos para taladrar
rocas que luego se rompen con explosivos.
2. broca Pa ya bo̱jä ha ya za ja ya
nthetsi pa dä thetsi. Hay brocas para
taladrar fierro y madera. Véase hetsi
nthetsi (nthetsi) [participio de hetsi]
agujerado Ra za ya nthetsi; ho̱nse̱ ya
torniyo be̱pi. La madera ya está
agujerada; sólo faltan los tornillos.
nthetsi (nthétsi) s 1. altura
2. acrecentada
nthe̱ (nthě̱) v rec 1. unirse, juntarse Nubu̱
di nthe̱ ndunthi ya hñe di ndunthi ra
dehe. Al unirse varios arroyos hay mucha
agua.
2. encontrarse Ra nxutsi di nthe̱ ko rá
nobio ha ra ngunsadi. La muchacha se
encuentra con su novio en la escuela.
nthe̱ji (nthe̱jí) v rec entenderse, comprenderse mutuamente Nuä ra tsu̱ntu̱ bi ñäui
nthe̱ti
mä tixu, bi nthe̱ji; hänge bi nthätuí. El
muchacho que tuvo relaciones con mi hija
se entendió con ella y por eso se casaron.
Sinón. nthe̱xudi, nthe̱ndähi Véase ji
nthe̱kansaha (nthé̱kánsáha) s natación
Véase he̱ki, nsaha
nthe̱kbede (nthé̱kbede) s 1. parábola Ra
Hesu mi ñä ko ya nthe̱kbede. Jesús
hablaba en parábolas.
2. ejemplo (alegórico) Ra xahnäte uta ya
bätsi ko ya nthe̱kbede. El profesor les
enseña a los niños con ejemplos de sentido
alegórico. Véase he̱ki, bede
nthe̱lo (nthe̱lo, nthě̱lo) s 1. pelón (ave o
animal recien nacido sin plumas o pelos. Ya zi
tu̱jua ja xkí mu̱i ya zi nthe̱lo. Los
conejitos recién nacidos están peloncitos.
2. desnudo Nuyu̱ ya zi bätsi kasi ya
nthe̱lo; hinte he. Aquellos niños casi
están desnudos; no se cubren nada.
Sinón. kaxfani, nkalo
nthe̱maobxi (nthé̱maóbxi) s
1. exprimidor de uvas
2. exprimida de la uva
3. casa destinada a exprimir la uva Véase
te̱mi, obxi
nthe̱ndähi (nthe̱ndä́hi) v rec llevarse bien
Mä bätsi ne ko yá bätsi mä ku di
nthe̱ndähi; hange ñeni mähye̱gi. Mis
niños y los niños de mi hermano se llevan;
por eso juegan juntos. Sinón. nthe̱xudi,
nthe̱ji Véase nthe̱, ndähi
nthe̱ni (nthé̱ni) s cortada Véase he̱ni
nthe̱stä (nthé̱stä) adj cuchillo de picar
nopales Ra be̱hñä mi ostä ha ra
mbonthi, bá be̱di rá juai ga nthe̱stä. La
mujer que andaba cortando nopales en el
campo perdió su cuchillo de picar nopales.
Véase he̱ki, xätä
nthe̱ti (nthě̱ti) s correteada Mi yo ra ya
be, mi ku̱ti ha ya ngu; ha bi muntsi ra
ya ño̱ho̱, bi umba yá nthe̱ti. Había unos
ladrones que entraban a las casas, y se
juntaron unos hombres y les dieron su
correteada. Sinón. njunti, njui Véase te̱ti
nthe̱ti (nthe̱ti) s leña (para encender un
fuego) Véase the̱ti
nthe̱ti (nthé̱ti) s raya, sueldo, pago,
salario Bi jo̱ndua yá nthe̱ti ya me̱fi, ha
hingi fädi hänja. Les negaron la raya a los
nthe̱tsi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
peones, y se ignora la causa. Sinón. thähä,
njuti, raya
nthe̱tsi (nthě̱tsi) s segada Ra nthe̱tsi ga
alfafa, xi ra nzabi. Es muy cansada la
segada de alfalfa. Sinón. nthe̱ki, nsa Véase
he̱tsi
nthe̱ui (nthe̱ui) 1. v rec quedar Nuni rá
pahni ra bätsi dá tambi, bi nthe̱ui rá
te̱ni. Aquella camisa que le compré al niño
le quedó a la medida.
2. encontrar Nuä gí honi gi nthe̱ui,
neä gí poti gi xofo. Lo que buscas lo
encontrarás; también lo que siembras lo
cosecharás.
3. cotejarse (reg.), jalar igual, trabajar
igual Ra doro dá ue̱mhu̱ ko nää
mäna, bi nthe̱ui. El toro que uncimos se
coteja con el otro.
4. ser igual Nuni ra metsi neka, dá
nthe̱be dyá ñäthihe, ngeä hindí pähe
nunä ra be̱fi. Aquel joven y yo somos
iguales de inútiles porque no sabemos esta
clase de trabajo.
5. alcanzar (algun mal) Mä ho̱ku bi
nthe̱ui na ra nsu̱ni ha ra tuhni bi nja.
En el pleito que hubo le alcanzó una
puñalada a mi medio hermano.
Sinón. mähye̱gihe, nzo̱tbe Véase nthe̱,
-ui
dá nthe̱be nos igualamos (excl.)
nthe̱xfri (nthě̱xfri) s 1. tenería Gatho ya
xifri pa ha ra nthe̱xfri pa dä thoki, ha
me̱fa hangu te ma to̱te dä thoki. Todas
las pieles van a la tenería para curtirlas, para
después fabricar cualquier artículo de piel.
2. tenería, oficio de curtir pieles Nuu̱
too di mpe̱fi ha ra nthe̱xfri mäthoni di
pädi ra thoka xifri. Es necesario que
sepan curtir pieles los que trabajan en la
tenería. Véase te̱xi, xifri
nthe̱xi (nthě̱xi) s talla Nañoä ra nthe̱xi
pa ra tsu̱ta, ha naño ra nthe̱ta. Es
diferente la talla de lechuguilla y la talla de
maguey. Variante the̱xi Véase te̱xi
nthe̱xudi (nthe̱xúdi) v rec congeniar Mä
tixu ne rá däme di nthe̱xudi, hänge di
mädi. Mi hija y su marido congenian, por
eso se quieren. Sinón. nthe̱ji, nthe̱ndähi
Véase nthe̱, xudi
nthe̱xuí (nthe̱xuí) v rec ser semejante Mä
tixu di nthe̱xuí rá dada dende rá bai, rá
246
yo ha ngu nu gra ñä. Mi hija es semejante
a su padre en cuerpo, su forma de caminar,
y hasta su forma de hablar. Sinón. hñätsi
nthihni (nthihni) s 1. inflamación (reg.),
inflamación intestinal Xä ntsoä rá
nthihni ra hnäthä, nzäntho di nthihni ra
jäi. Es fea la inflamación de empacho. La
persona se encuentra aventada
constantemente.
2. meteorismo, timpanitis (reses, puerco,
cabra)
nthihni [Forma secundaria de thihni] ponerse
aventado Ra bätsi di nthihni, kotsua tsu̱
ra pabospi ha rá mu̱i pa dä gäti. Al niño
aventado úntale una poca de ceniza caliente
en el estómago para que se le baje.
nthinti (nthinti) vr 1. introducirse Ra
doro mi hñe̱hui ya hñu̱tsi pa dä gu̱, bi
nthinti ha ra mboza ha bi be̱hni. El toro
que los lazadores correteaban para agarrar,
se metió en el bosque y ahí lo perdieron.
2. lanzarse Na ra jäi mi jäti ha ra
dehe, rá ntsitsi bi nthinti kon dutu pa
bi ñhäi. Una persona se estaba ahogando
en el agua, y su compañero se lanzó con la
ropa puesta para sacarlo.
3. entrometerse Ra Horje bi nthinti ha
ya tuhni hinga ri ñepi, ngeä go yá
tuhni mära. Jorge se entrometió en
pleitos que no le incumbían porque son
pleitos de otras personas. Sinón. 1 y 2:
yu̱ti; 3: mfotsi Véase thinti
nthisti (nthǐsti) s 1. herrada (reg.), marca
con hierro caliente que se le pone a los
animales grandes Ja ra nthisti nso̱kse̱ ya
ndämfri, ya rekua, ya fani, ya muna; geu̱
dri huisti. Solamente se marcan con hierro
las reses, los burros, los caballos y las
mulas.
2. chamuscada Sinón. ntsäti
nthisthi (nthísthi) s calzador
nthiti (nthíti) s 1. aventador Ya ma
nthiti ho̱te ga gruesa ha ra tai
Ntsu̱tkani. Los vendedores de aventadores
los entregan por gruesas en la plaza de
Ixmiquilpan.
2. soplador Nubu̱ xantho̱ ya jäi hoki ya
nthiti ga xithi. Por la sierra las gentes
hacen sus sopladores de carrizo. Véase
huiti
247
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntho (ntho) s trueno, tronada Rá ntho ra
nzafi, xi bi ntse̱di; ata bi njota na mä
gu. La tronada de la escopeta fue muy
fuerte; hasta se me cerró un oído. Véase tho
ntho [Forma secundaria de tho] explotar Mí
ntho ya mfu̱ni xkí te̱nti ha ya do, bi
fo̱keu̱. Al explotar la dinamita que habían
puesto en las piedras, las rompió.
nthohni (nthóhni) vi 1. retumbar Ra ntho
di nthohni, ko rá ntho pite; ha yá hua ra
ndähi ra ndehe di ju̱i. El trueno retumba
con ruido que espanta; en alas del viento la
mar se agiganta.
2. golpearse, sonar (líquid) Véase thohni
nthoki (nthoki) 1. vti tronchar (compl.
indet.) Ra be otho ra tsa; bi zo̱ho̱, bi
nthoki ha bi ndu ya mänxa ha bi ma. El
ladrón no tiene verguenza, llegó, tronchó y
cargó sus elotes, y se fue.
2. s tronchadero, cortado descuidado
Ra nthoki ga thä xä njaua ha ra huähi,
hinga tsu̱tho. El tronchadero de
mazorcas que hubo aquí en la milpa no
fue poco. Véase thoki
nthoki (nthóki) [participio de hoki]
1. construido Nuua ya nthoki ya ngu,
mäme̱to hinte mi jahmäua. Ya han
construido casas; anteriorment no había
nada aquí.
2. arreglado Ra ñu ya nthoki; te xmá
ntso ra mu̱di miki ndá ehu̱. El camino
ya está arreglado; estaba muy mal la
primera ocasión que vinimos. Sinón. 1:
ntu̱i; 2: mpareha Véase hoki
nthoki ga ye̱ hecho a mano
nthokangu construcción de casa
nthoki (nthóki) s pizcador, deshojador
(instrumento) Dí honi ra nthoki ga
nsontathä pa ga ma ra sofo. Necesito el
pizcador de deshojar mazorcas para irme a
cosechar. Sinón. nsonti, nthokthä Véase
toki
nthokmänxa (nthokmänxa) s tronchadero
de elotes (reg.), cortado descuidado de
elotes Ha ra huähi xä nja ra nthokmänxa
ha ga ndunthi; nuu̱ ra ya be, zäi. En la
milpa hay tronchadero de elotes, y en
cantidad; esos han de haber sido ladrones.
Véase thoki, mänxa
nthokthä (nthókthä) s pizcador,
deshojador (instrumento) Véase nthoki, thä
ntho̱ge
nthomi (nthomi) 1. [participio de tomi]
pisado oprimido
2. s pisada (acción)
3. s tecla Véase tomi
nthonti (nthónti) 1. s paliza Ra be̱nte
ño̱ho̱ hingi tsa dä mai, xä ñu̱da ya
nthonti bi tumbi. El pobre hombre no se
puede parar, todavía le duele el cuerpo por
la paliza que le dieron.
2. s garrotazo Ju̱ na ra za, umba ra
ya nthonti nää ra tsatyo; hingi uete
de ra gosthi. Agarra un palo y dale unos
garrotazos a ese perro que no se quita de
la puerta.
3. [participio de thonti] a garrotazos
Ra ya tsomu̱i ga jäi bi tä nthonti na
ra zi neñu. Unas gentes desalmadas
maltrataron a garrotazos a un pobre
caminante. Sinón. nte̱hni
nthote (nthote) s homicidio Véase ho, -te
nthoti (nthóti) s pólvora
nthoxni (nthóxni) vi 1. tronar (cohetes) Mí
uadi ra mixa bi nthoxni ya nzafi.
Terminada la misa, tronaron cohetes.
2. tronar (la rodilla) Mä ñähmu di
nthoxni, ngeä tsu̱ka ra u̱ua. Mis
rodillas truenan, porque tengo reúma.
Sinón. 1: thoti, ntho; 2: ntixni, ntixhni,
nke̱ni
nthoti (nthóti) s caricia Nuni ri be̱hñä
xká zändi ko ya nthoti, bu̱ hingi hoti
hingi hurámu̱i. A tu esposa la has
acostumbrado con caricias; si no la acaricias
no está conforme. Sinón. hñoti Véase hoti
nthoti (nthóti) [participio de toti] doblado
Häxa ri däxyo nthoti mbo ri ronjua.
Llévate tu cobija doblada dentro de tu
ayate. Sinón. ntoti Véase toti
ntho̱de̱nda (ntho̱dě̱nda) s construccón de
tiendas Nuga drá gädo ga ntho̱de̱nda. Yo
soy el albañil en la construcción de tiendas.
Sinón. hyokde̱nda, hyokade̱nda Véase ho̱,
de̱nda
ntho̱ge (nthó̱ge) v rec 1. apartarse,
desperdigarse Ya mboni mi yo naduu̱,
nubye̱ xä ntho̱ge. Los animales que
andaban juntos, ahora se apartaron.
2. dejarse, separarse Nuyu̱ ya bäsjäi ja
xkí nthäti ya bi ntho̱ge. Aquellos
jóvenes tienen poco de haberse casado, y
ya se dejaron. Véase tho̱ge
ntho̱ge
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntho̱ge (ntho̱ge) vr 1. soltarse Yoho ya
ño̱ho̱ mi ratsi ha ra däthe, na di geu̱ bi
ntho̱ge de rá ye̱ mäna, ha bi gu̱ ti ra
dehe. Dos hombres cruzaban el río, y uno
de ellos se soltó de la mano del otro, y lo
arrastró el agua.
2. doblegarse, rendirse Ya me Monda bi
ma ra tuhni, pe himbi ntho̱ge. Los
mexicanos fueron a combatir en la guerra,
pero no se doblegaron. Véase tho̱ge
ntho̱jätsi (nthó̱jä́tsi) s construcción de
chozas Véase ho̱, jätsi
ntho̱kdedo (nthó̱kdědo) s nudillos de los
dedos Véase to̱ke
ntho̱mäte (nthó̱mä́te) s 1. lugar donde se
espía
2. esperanza Véase to̱mi, -te
ntho̱sthai (nthó̱sthai) s calumnia,
acusación falsa Ra ntho̱sthai xá ntso,
ngeä tho̱tsua ra thai too hinte tu. La
calumnia es peligrosa porque culpan a
alguien que no debe nada. Véase ho̱tse ra
thai
ntho̱thyä (nthó̱thyä) s regaño
Variante ntho̱thñä
ntho̱tsdehe (nthó̱tsděhe) s represa (que
detiene la corriente del agua) Dá tanga na
ra xithe̱ ha dá hoka hñu mä ntho̱tsdehe,
ha nubu̱ dí ñunthe dí heke ra dehe.
Compré una tabla e hice tres represas, y
cuando riego, divido el agua.
Sinón. nthakdehe Véase ntho̱tse, dehe
ntho̱xango̱ (nthó̱xángo̱) s 1. olla para cocer
carne Ya di nthu̱ni ra tse ga ntho̱xango̱.
Ya está hirviendo el agua en la olla para
cocer carne.
2. carne de olla Ga hñuni nso̱ka ra
ntho̱xango̱ dí pe̱tsi. De comida,
solamente tengo carne de olla. Véase
ho̱tse, ngo̱
ntho̱xasuni (ntho̱xásuni, nthó̱xásuni) s
1. preparación del nixtamal Ya mä dä nja
ra ntho̱xasuni pa ra hñuni ha ra ngo. Ya
van a poner el nixtamal para la comida de la
fiesta.
2. nixcómil, olla para cocer el nixtamal
Mäthoni na ra dänga ntho̱xasuni. Se
necesita una nixcómil grande. Véase
ho̱tse, suni
ntho̱xgini s puesta de nejayote Véase
ho̱xgini
248
ntho̱xju̱ (nthó̱xjǔ̱) s 1. cocida de frijoles Ya
bi nja ra ntho̱xju̱ pa dä tini ya jäi tho̱mi
dä zo̱ho̱. Ya pusieron los frijoles para dar
de comer a las personas que se esperan.
2. olla para cocer frijoles Xu̱ti ra ntho̱sju̱
pa ga exhu̱ ra ju̱ dä dä. Lava la olla para
poner los frijoles a cocer. Véase ho̱tse, ju̱
ntho̱xni (nthó̱xni) 1. s revolución Nubye̱
bi nja ra ntho̱xni, hängu ya jäi bi
ñu̱ntsi. Ahora que hubo la revolución toda
la gente se alborotó.
2. vi delirar Ndu ra hu̱ste, änte dä du
mi ntho̱xni, mi tiki, mi e̱nga yá he. El
finado deliraba, pataleaba y tiraba sus
cobijas antes de morir.
3. vi revolotear Ja te bí tsi ya pada ha
ra mbonthi, xiu̱ bí ntho̱xni. Algo están
comiendo los zopilotes en el monte; ¿ves
que están revoloteando?
4. s prisa Xika ntho̱xni ja pa dä tinga
ya jai ha ra ngo. Hay mucha prisa en
dar de comer a las personas en la fiesta.
Sinón. 1: mbidi; 2: nthendi; 4: nso̱ni
ntho̱thyä (nthó̱thyä) s regaño Ra hmu bi
umba ra ntho̱thyä ra be̱tri, ngeä hinxa
xo̱nga ya me̱fi pa dä uadi ra be̱fi. El
patrón le dio un regaño al mayordomo por
no apurar a los peones para terminar el
trabajo. Variante ntho̱thyä Sinón. ntsu̱i,
ntsu̱te
ntho̱tse (nthó̱tse) 1. [participio de to̱tse]
detenido, atorado
2. s trancadero
3. s tope Véase to̱tse
nthu (nthú) [participio de hu] horneado
Tenä ge ra ngo̱ ga banjua nthu xá
nku̱hi. Dicen que la carne horneada de
conejo es sabrosa.
nthubo̱jä (nthúbo̱jä) s esmeril (para afilar
metal) Véase thui, bo̱jä
Nthuhni (Nthúhni) Tunititlán (pueblo de
Chilcuautla) Mä be̱go ra mengu Nthuhni,
dá tsi ata gehni, ngeä nuua ya hinto ne
dä mpe̱fi. Mi peón es de Tunititlán; lo traje
desde allá porque aquí ya nadie quiere
trabajar.
nthuhñä (nthǔhñä) s almohada
Variante nthuñä Véase ñä
nthukdoyo (nthukdoyo) s escobetilla de
limpiar comal Ya nthukdoyo thoki ko ya
xe̱ka tihñä o ya de̱nthi. Las escobetillas
249
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
para limpiar comales las hacen de soyate, o
palma real. Sinón. njokdoyo Véase thuki,
doyo
nthuki (nthúki) s 1. compra (al mayoreo)
Ra me de̱nda bi ma ra nthuki, pa dä hä te
be̱pa ha ra de̱nda. El propietario de la
tienda se fue de compras, para traer lo que
le hace falta en la tienda.
2. mercancía (al mayoreo) Nso̱ka gehnä
ra nthuki dá hä, himbi uadi ra bojä pa
stá hä mäna. Solamente ésta es la
mercancía que traje; no alcanzó el dinero
para que pudiera yo traer más. Véase tuki
nthuki (nthúki) 1. s limpia (para curar)
Ya ñei pa dä bädi te mä hñeni pe̱tsi na
ra dathi, nzäntho ko ya nthuki. Para
saber qué enfermedad tiene un enfermo, los
curanderos siempre lo averiguan con una
limpia.
2. s tunda (fig.) Mä tixu dá umba na
ra nthuki ko na ra nthähi, pa dä
yo̱de. A mi hija le dí una tunda con un
mecate, para que obedezca.
3. vti limpiar (compl. indet.) Véase thuki
Sinón. 2: mfe̱i
nthumi (nthǔmi) s atascadero Ja na ra
nthumi ga bo̱hai ha ra ñu; ra ntso. Está
muy feo un atascadero de lodo en el
camino. Véase thumi
nthumi [Forma secundaria de thumi]
sumirse Mä fani bi nthumi yá ua ha ra
bo̱hai, dá ntsabe dá häi. A mi caballo se
le sumieron las patas en el lodo; batallé para
sacarlo.
nthumu̱i (nthúmu̱i) s 1. consolación
2. tranquilidad, sosiego Véase hudi, mu̱i
nthuntyo (nthuntyo) s escobetilla para
limpiar comal Sinón. nthukdoyo
nthutsi (nthǔtsi) s montura, silla
nthui (nthui) vi 1. prepararse Ra mixi di
nthui, mä dä gu̱ ra ñoi. El gato se prepara
para ir a cazar ratones.
2. prepararse Dí nthui ga ma ra hnei, ua
xä ri ñehe hinga ma. Estoy
preparándome para ir al baile, y a la mera
hora a lo mejor no voy.
3. alistarse, confiarse (que pasa algo) Go
dá nthui ga tsi ra thumngo̱, ua xi hinte
dä taki. Estoy confiado en comer
barbacoa; a lo mejor no me dan nada.
Sinón. hñoki
nthu̱ta tunza
nthui (nthui) s esmeril, afilador Hä ra
te̱gi gí thui ko ra nthui. Tráete el hacha y
la afilas con el esmeril. Sinón. nthubo̱jä
Véase thui
nthutañäxu (nthútáñäxu) s listón,
cordón, cinta para atar el cabello
Sinón. nthuthyä Véase tuti, ñäxu
nthuti (nthúti) [participio de tuti] 1.
vendado Nthuti rá ua nuni ra ño̱ho̱, dä
bäse̱ Ajuä te xä jani. Tiene el pie vendado
ese hombre; sólo Dios sabe que le habrá
pasado.
2. atado Ja ri ua ra nsaha nuni ra
be̱hñä, hinga mete rá stä, pe nthuti.
Acaba de bañarse esa mujer; no se ha
tejido sus trenzas, pero se las ha atado.
3. amarrado Ra tsähni bi tsitsi nthuti,
ngeä mi no̱te. Al preso lo llevaron
amarrado porque se alteraba. Sinón.
1: manti; 3: nthäti Véase tuti
nthuthya s cinta para atar el cabello
nthuti (nthúti) s lia, lazo Ya beza ya
ntu̱i, ho̱nse̱ be̱kua yá nthuti. Las cajas
ya están empacadas, solo faltan aquí sus
lías. Sinón. nso̱te Véase tuti
nthu̱fi (nthú̱fi) s abrazo Umba na ra
nthu̱fi ri nänä nubye̱ rá Pa ya Nänä. Dale
un abrazo a tu mamá ahora que se festeja el
Día de la Mamá. Véase hu̱ fi
nthu̱hu̱ (nthu̱hu̱) s sopeteo Véase tu̱hu̱
nthu̱ki (nthú̱ki) s corte Véase tu̱ki
nthu̱myoni (nthú̱myǒni) s barboquejo
(reg.), barbiquejo Ra to̱fri, mä di nestihi,
hingi tho̱ge rá fu̱i, ngeä xä japi rá
nthu̱myoni. Al jinete aunque galopee no
se le cae el sombrero, porque le ha puesto
barbiquejo. Sinón. nthähifu̱i Véase hu̱ki,
yone
nthu̱ni (nthú̱ni) vi 1. hervir ¿Bi nthu̱ni ra
hñuni xá ñho? o thu̱ni mätsu̱. ¿Hirvió
muy bien la comida?, si no, hiérvela otro
poco.
2. gorgorear (reg.), gorgotear Nuni ra
bätsi di nthu̱ni rá yu̱ga ko ra thehe
ntse̱di tsu̱di. A aquel niño le gorgorea la
garganta con la tos fuerte que tiene.
Sinón. 2: nthu̱xni Véase thu̱ni
nthu̱sti (nthu̱sti) s chiflido Véase hu̱ sti
nthu̱ta tunza (nthu̱ ta túnza) encendido de
luminarias
nthu̱ti
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nthu̱ti (nthú̱ti) s manteca Sinón. nde̱ga
Véase thu̱ti
nthu̱xni (nthú̱xni) 1. s gorgoteo
2. vi gorgotear Sinón. 2: nthu̱ni
nthu̱tsi (nthú̱tsi) s 1. acción de lazar
2. lazada
3. mangana Véase hu̱tsi
ntsa (ntsa) 1. vi avergonzarse Nuga hindí
ntsa ga adi na ra zi hme ha rá ngu na ra
nangu. No me averguenzo de pedir una
tortilla en la casa de un vecino.
2. s verguenza Ra ntsa di ñoui ra ntsu
ha ra be̱tsa. La verguenza es una
mezcla de temor y pena. Véase tsa
ntsa (ntsa) s mordida Na ra tsatyo bi
raka na ra ntsa ha mä ua, xähmä hingra
nogo. Un perro me dio una mordida en el
pie; a ver si no está rabioso. Véase tsa
ntsa (ntsǎ) v rec competir Ndunthi ya
bäsjäi di ntsa sagi pa dä hneki too
mäna sagi. Muchos jóvenes compiten en
salto, para que se vea quien es él que brinca
más. Sinón. ñenga Véase tsa
ntsaui batallar
ntsanoya contradecir
ntsa mä zo̱ho̱ (ntsá mä́ zó̱ho̱) darnos
descanso (nosotros mismos) Tsaya, nda
Xuua, ga ntsa mä zo̱ho̱hu̱, nuya mengu
hingi o̱de ri nze̱njuate. Descanse, don
Juan, nos daremos descanso nosotros
mismos; los de la casa no escuchan tu
saludo. Véase ntsaya
ntsa ri zo̱ho̱ ustedes mismos se dan
descanso
ntsa rá zo̱ho̱ ellos mismos se dan
descanso
ntsabi (ntsabi) vr cansarse Dí ntsabi
koñä hyastho dá pa ñoua tai. Me canso
porque diario voy a la plaza a pie.
ntsani [Variante de tsani] chico Nuni ra
de̱ti, ntse̱ ra ntsani pa ra mädi gí api.
Ese borrego está muy chico para el precio
elevado que pides. Sinón. tu̱ki, notsi,
dofo
ntsanoya contradecir Véase ntsa
ntsanti (ntsanti) 1. adj algo redondo u
ovalado Rá boho ra fani ha ra rekua ra
ntsanti. Los cascos de caballo y el burro
son redondos.
2. s círculo Bi hñutsi na ra koi ngu ra
ntsanti ha ra pisaro. Él puso un dibujo
250
como especie de círculo en el pizarrón.
Véase tsanti
ntsaptse̱di (ntsǎptse̱di) v rec probar sus
fuerzas, medir las fuerzas Ra Xuua ne
ra Beto di ntsaptse̱di ga ye̱, pa dä neki
too mäna tse̱di. Juan y Roberto
prueban su fuerza con las manos, para ver
quién es más fuerte.
Variante ntsapatse̱di Véase tsapi, tse̱di
ntsarihi (ntsǎríhi) v rec competir en una
carrera
ntsaui (ntsǎui) v rec 1. luchar, batallar
Nuni ra ño̱ho̱ mi ntsaui ga mpe̱tku ra
mi ño̱ho̱ui. Aquel hombre luchaba
boxeando con su compañero. Dá nthe̱be
na ra däkyä, ha dá ntsabe pa dá ho.
Encontré una víbora grandísima, y batallé
para matarla.
2. pelear, contradecir Nuni ra be̱hñä mi
ntsaui ga tsonoya ko mäna rá mi
be̱hñäui. Aquella mujer contradecía a su
compañera con palabras obscenas.
3. sufrir, padecer Mä nänä ya pe̱tsi ya
je̱ya di ntsaui na ra hñeni, ha hingi ne
dä hye̱gi. Hace varios años que mi mamá
padece una enfermedad que no ha querido
dejarla. Ya mähämu̱ dí ntsabe na ra
u̱ñä. Ya hace días que sufro un dolor de
cabeza.
4. intentar, tratar Ra tixfani di ntsaui
dä ku̱hni mäna ra tixfani. El borracho
intenta conducir a otro borracho.
5. competir (con alguien) Na mä ntsitsi
dá ntsabe ra ya hnestihi. Competí a
las carreras con un amigo mío. Sinón. 1:
nkäxui; 2: ñähni; 3: ñoui; 4: nto̱xui; 5:
nestiui Véase tsaui
ntsaui (ntsaui) s 1. talla (que le queda) ¿Te
gí handi? ¿hage mä ntsabe nunä ra
pahni ua hinä? ¿Cómo ves? ¿Es de mi talla
esta camisa o no?
2. lo que es correcto, lo que es digno Dí
tsa hinga mä ntsabe ga ño ha ra nti.
Siento que no es correcto que yo ande en
borracheras. Sinón. 1: ntso̱ui Véase tsa,
-ui
mä ntsabe mi talla
ri ntsaui tu talla
ra ntsaui su talla (de él)
ntsaya [Forma secundaria de tsaya]
descansar
251
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntsa mä zo̱ho̱ darnos descanso (nosotros
mismos)
ntsaya (ntsáya) s hospitalidad Véase tsaya
ntsäti (ntsä́ti) 1. s quemada Ra ntsäti ra
bätsi hingi tse̱ti rá huixni. El niño no
soporta el ardor de la quemada.
2. vr quemarse (fig.), caer solo Ra beni
bi ntsäti se̱he̱, ngeä bi tsombi nubu̱
mi mpe. El que roba gallinas tuvo la mala
suerte de caer solo, porque lo
sorprendieron a la hora que robaba.
3. vr embarrarse Jamäsu grí mabu̱ ha
ra nte̱nga paxi, oxki ntsäti ko ya
ño̱te. Ten cuidado que vas al basurero,
no vayas a embarrarte de excremento.
Sinón. 1: nzäti; 2: ntso, zo; 3: nthäni
Véase tsäti
ntse̱ (ntse̱) vi hacer frío Véase tse̱
ntse̱di [Forma secundaria de tse̱di] ponerse
fuerte, tener fuerza Yoho ya metsi xä
mihi, ha di ntse̱di mähye̱gi, ni na ni
mäna hingi nkäti. Dos jóvenes se han
agarrado en lucha, los dos se ponen fuertes,
ni el uno ni el otro se rinde. Sinón. nto̱tse
ntse̱ki (ntsé̱ki) s machetazo, hachazo
ntse̱ni (ntsé̱ni) 1. vr cortarse (por un golpe)
Nubu̱ ndá tagi dá ntse̱ni habu̱raza ha mä
ñä. Cuando me caí me corté la cabeza.
2. s cortada (causada por un golpe) Dí
pe̱tsi yoho ya ntse̱ni mä ñäxu. Tengo
dos cortadas en mi cabeza. Sinón. 2:
ntse̱ni Véase tse̱ni
ntse̱tuate (ntse̱tuáte) s conformidad,
apoyo, tolerancia Véase tse̱ti, -bi, -te
ntse̱tho (ntse̱tho) adj sin sabor, desabrido,
insípido Ra hñuni ra ntse̱tho: be̱pa ra u,
ra ñi, hängu ra ntsotsi. La comida está
desabrida: le falta sal, chile, y todos sus
recaudos.
ntse̱ti (ntse̱ti) adj desabrido Ya uada
tati, nubu̱ ya rayo xá ñu ra tafi,
nubu̱ ri thege xá ntse̱ti. Está dulce el
aguamiel de los magueyes que raspan
cuando son nuevos, y cuando raspan los que
se van acabando, está desabrida.
Sinón. ntse̱tho
ntsi (ntsi) vti comer, beber, tomar (compl.
indet.) Mä tiyo xi xä ntsi, hänge ya dri ti.
Mi tío ha tomado demasiado; por eso ya está
borracho. Nubu̱ tsi ra sei ra Xuua, di ntsi
ntso
ha ra mpomähyatsi. Cuando toma su
pulque Juan, lo toma en vaso. Véase tsi
ntsi (ntsi) s 1. comida Ra uite, himbi
uadi ra ntsi pa gatho ya me̱fi. A la
tlacualera no le alcanzó la comida para
todos los peones.
2. loza, batea (donde echan comida o agua)
E̱tuä rá hñuni ra tsu̱di ha ra ntsi, ñätsi
gi xitua ra dehe. Échale la comida al
puerco en su batea, y después le echas su
agua. Véase tsi
ntsi (ntsǐ) vti invitar (compl. indet.) Véase
tsi
Ntsihai (Ntsihai) Tsijai, Emiliano Zapata
(pueblo de Zimapán) Ntsihai, tembi, ngeä
ra hai xá ñuxi, ha tsi ya mboni. Le
llaman el Tsijai porque la tierra está salada,
y la comen los animales. Variante Tsihai
Véase tsi, hai
ntsini (ntsíni) vi 1. penetrar (líquido)
Koñä ntse̱ xä uäi, xä ntsini ra xa mbo ra
ngu. Como ha llovido bastante, la humedad
ha penetrado dentro de la casa.
2. cundir (grasa) Xmá noho ra mboni
xä du, hängu ha ya do xä ntsini ra nziki
ko ra pahyadi. Estaba gordo el animal
muerto; en todas las piedras cundió la
grasa por el calor. Véase tsiti
ntsitbinu (ntsitbǐnu) s recipiente para licor
Véase xiti
ntsitsi (ntsǐtsi) v rec 1. llevarse (amistad)
Nuyu̱ ya jäi hintsu̱ di ntsitsi xá ñho.
Aquellas personas no se llevan muy bien.
2. tener amistad (con alguien) Nuga dí
ntsitsi ko na ra mbo̱ho̱ ja rá dänga
nsu. Yo tengo amistad con un señor que
preside un puesto de honor. Véase tsitsi
ntsixuí s amigo Nuä tsiui yá ntsixuí ra
sei. Aquél está bebiendo pulque con sus
amigos.
ntso (ntsǒ) 1. s caída Ra tanthe xi
mähotho; rá ntso ra dehe ha na ra
medo. La cascada está muy bonita; la caída
del agua es en la peña dura.
2. vi caer Nu ya metsi ngu ya nxutsi,
ke dä hñäxa ya mäñä, di ñe̱i dá ntsobu̱
dá ntso. Tanto los jóvenes como las
jóvenes cuando se amañan se tiran a caer
donde caigan. Sinón. 1: tagi; 2: zo Véase
tso
ntsotsi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntsotsi (ntsǒtsi) 1. s condimento Bu̱
hingi pe̱ui hängu yá ntsotsi na ra hñuni,
hingi ku̱hi. Si una comida no lleva todos
sus condimentos no está sabrosa.
2. v rec encimarse (mutuamente) Bi dagi
ya jäi, ha bi ntsotsi mäñä ha mära.
Las gentes se cayeron, y se encimaron
unas sobre otras. Véase tsotsi
ntsoxpa [Variante de tsoxpa] calentura
ntso̱hui (ntsǒhui) s algo que le queda
Sinón. ntsaui Véase tso̱ho̱, -ui
mä ntso̱be algo que me queda
ri ntso̱hui algo que te queda
rá ntso̱hui algo que le queda
ntso̱mi (ntso̱mi) vi 1. meditar Nuni ra
ño̱ho̱ xä mai ngu di ntso̱mi, ngu ja te
beni. Aquel hombre se ha parado como
meditando, como que está meditando algo.
2. estar cuidadoso (reg.), estar quieto y
triste, entristecer Nuyu̱ ya zi bätsi xä
hñudi di ntso̱mi koñä xä du rá nänä.
Esas criaturitas se han sentado muy
cuidadosas porque se les murió su mamá.
3. preocuparse Ntse̱ dí ntso̱mi koña bi
ma mä tu̱ yabu̱ ya hai. Estoy muy
preocupado porque mi hijo se fue a tierras
lejanas.
4. arrepentirse Ya dá ntso̱mi de nuä stá
benhmä ga o̱te. Ya estoy arrepentido de
lo que pensaba hacer. Sinón. 1: yo ra
mfeni; 2 y 3: ndumu̱i; 4: yobri
ntso̱mi (ntso̱mi) s preocupación Bi
hñäga ra hñuni rá ntso̱mi ya thogi xä
nja. Me quitaron el apetito las
preocupaciones por los accidentes que han
ocurrido. Sinón. ndumu̱i
ntsu (ntsu) 1. s miedo Ra däthe xi mi zi
ndunthi ra dehe, ko ra ntsu hindá rani.
El río traía bastante agua; con el miedo no
crucé.
2. vr asustarse Dá ntsu ko ra mbimhai
bi nja ntse̱di. Me asusté por el fuerte
temblor que hubo. Sinón. 1: mbidi Véase
tsu
ntsuni (ntsúni) vr 1. evitar comer ciertas
cosas por su salud, hacer dieta Ya ñethi
o̱te xá ñho, pe nehe xá ntsuni bu̱ hinda
ntsuni too tsi, ha mära ya ñethi
mähyoni gi ñuni me̱to pa ja gi tsiu̱. Las
medicinas hacen bien, pero también son
peligrosas si no hace dieta el que las toma; y
252
con otras medicinas es necesario comer algo
antes de tomarlas.
2. cuidarse Nuni ra dathi di ño̱the, ne
dä ntsuni hindä zi ra ñi nixi ra
ngo̱btsu̱di. Aquel enfermo que se está
curando, necesita cuidarse de no comer
chile ni carne de puerco. Véase tsuni
ntsu̱di (ntsú̱di) v rec juntarse, unirse Véase
tsu̱di
ntsu̱i (ntsu̱i) v rec reñir con alguien Nuua
ha dí bu̱i hinto stá ntsu̱be, dí bu̱he ra
tekei ko ya nangu. Aquí donde vivo no
he reñido con nadie; vivimos en amistad con
los vecinos. Véase tsu̱i
ntsu̱ki (ntsu̱ki) vti descargar (compl. indet.)
Véase tsu̱ki
ntsu̱tuabo̱znä (ntsu̱tuabo̱znä) v rec
balacearse (el uno al otro) Véase tsu̱di,
bo̱znä, -bi
ntsu̱tsi (ntsú̱tsi) 1. s beso Mä bätsi ngu
ga tso̱ho̱ ra be̱fi rakagi na ra ntsu̱tsi ha
mä hmi. Cuando llego del trabajo mis hijos
me dan un beso en el cachete.
2. v rec besarse Nuni ra metsi ne ra
nxutsi di ntsu̱tsi. Aquel joven y la
muchacha se están besando.
Sinón. ndäne Véase tsu̱tsi
ntsu̱skuí él y otra persona se besan
ntsahni (ntsáhni) 1. vi traquetear Ra
mfo̱täbo̱znä di ntsahni rá nohni, nubu̱
ke̱ti ya bo̱znä. Traquetea de martillo la
pistola, cuando quema los cartuchos.
2. s traqueo Di nto̱de rá ntsahni ra
bo̱jä ntofo ha ra ngunsadi. En la
escuela se oye el traqueo de la máquina de
escribir. Sinón. ntsati
ntsaki (ntsaki) 1. adj chueco Ra za xá
ntsaki, dä za gi juäni nubu̱ xá tudi; ya
me̱fa hindä za. Al árbol chueco lo podrás
enderezar tierno; después ya no se puede.
2. vr enchuecarse, doblarse
3. vr acalambrarse Hindí pädi te dá ja,
bi ntsaki hängu mä ua ha mä ye̱. No
sé que me pasó. Se me acalambraron los
pies y las manos. Sinón. 1: no̱ngi; 2:
nkalambre Véase tsaki
ntsamne s pico ganchudo Véase ntsami,
-ne
ntsami (ntsami) 1. adj ganchudo Ra
nxu̱ni xá ntsami rá ne ne yá saha. El
águila tiene ganchudos el pico y las uñas.
253
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. s garra Yá ntsami ra zate nguanda
ya tu̱juai. Las garras del león son
semejantes a navajitas.
3. vi engarabatarse ¿Temä hñeni bi
zu̱i?, ge bi ntsami ri ye̱. ¿Qué
enfermedad te pegó que se te engarabató
la mano?
ntsamye̱ s mano garabatuda
ntsamni s espina ganchuda
ntsamäbo̱jä s fierro ganchudo
ntsamne s pico ganchudo
ntsaua s pie chueco
ntsanganza (ntsanganza) adj 1. dichoso,
hermoso Ntsanganza na ra mu̱i habu̱
Ajuä jäpi. Dichoso el hogar que Dios
bendice.
2. bonito, maravilloso, atractivo Ra
zänä xá ntsanganza di yoti. La luna
está alumbrando muy bonito.
Variante tsangaza Sinón. xa ñentho, xä
nsunda, xi mähotho, tsamähotho
ntsangi (ntsangi) 1. s verguenza Nuni ra
bätsi ko ra ntsangi nixi ne dä thogi dä
ñuni. Aquel ñino no quiere pasar a comer
por verguenza.
2. vi avergonzarse Nuni ra jäi di
ntsangi, hingi ne dä thogi dä ñuni.
Aquella persona se averguenza de pasar a
comer. Sinón. 1: ntsa, ntsase̱; 2: muntsi,
mungi, tsaki
ntsangi (ntsangi) vr encoger Xuua,
ntsangi ri ua pa hinga mfetse. Juan,
encoge tus pies para que no me tropiece.
Véase tsangi
ntsani (ntsáni) s aguacatal Véase tsani
ntsante (ntsánte) s maldición Véase tsani,
-te
ntsatañäxu (ntsǎtáñäxu) v rec
topetearse Ya ndäni dä nju̱ki yabu̱ nubu̱
di ntuhni, nepu̱ dä ñehe di ntsatañäxu.
Cuando se pelean los carneros, se hacen
para atrás, después vienen para topetearse.
Véase tsati, ñäxu
ntsate (ntsate) s mordida Véase tsate
ntsati (ntsǎti) s 1. golpe (del martillo de la
pistola) Bi to̱de rá ntsati ra mfo̱täbo̱znä
ne himbi to̱de rá ntho. Se oyó el golpe
del martillo, pero no se oyó la explosión.
2. traqueteo Bi to̱de yá ntsati yá boho
ya fani to̱ ya bojä. Se oyó el traqueteo de
los cascos de los caballos con herradura.
ntse̱ni
ntsati (ntsati) s freno de caballo Ju̱mbä
rá ntsati ra fani, ge hintsu̱ ra
mänxotho. Jálale el freno al caballo, que
todavía no está bien amansado. Véase tsati
ntsati [Forma secundaria de tsati] atorarse
Ra bo̱jä bi ntsati ha ra bo̱hai koña xä
uäi. El coche se atoró en el lodo porque ha
llovido. Sinón. nthumi
ntsaua (ntsaua) s pie chueco Véase ua
ntsä (ntsä̌) 1. s punta
2. adj puntiagudo
ntsägu (ntsä̌gu) s orejas paradas, orejas
puntiagudas Véase gu
ntsänza (ntsä̌nza) s palo puntiagudo
Véase za
ntsätbi s pala chica Véase tabi
ntsätui (ntsä̌tui) s pala chica y
puntiaguda Ra be̱go bi hñä ra ntsätuí,
pa bi hämi ya te̱i ha ra huähi. El peón
trae la pala chica; está extrayendo pastos en
la milpa. Sinón. tu̱ka tabi
Variantes ntsätbi, ntsätbi Véase ntsä,
tabi
ntse̱di (ntse̱di) adv 1. fuertemente Iho,
yenti ntse̱di ra gosthi, pa dä xogi. Hijo,
empuja fuertemente la puerta, para que se
abra.
2. rápido Nunä bo̱jä xi yo ntse̱di, ata
ngu dí tsu. Este camión va muy rápido,
hasta como que me da miedo.
3. demasiado Rá hñeni ya o̱ni yo
ntse̱di. La enfermedad de las gallinas
está andando demasiado.
ntse̱di (ntsé̱di) 1. vi estar grave (enfermo)
Di ntse̱di mä bätsi, hindí pädi te ga pe̱fi,
othogi ra bojä pa ga o̱the. Está muy grave
mi criatura. No sé que voy a hacer; no tengo
dinero para curarla.
2. adj muy Ntse̱di ra dängi rá hmäte
mä dadahu̱. Es muy grande el amor de
nuestro padre. Sinón. 1: tsaye̱
ntse̱ki (ntsé̱ki) s 1. machetazo, herida con
filo de machete Ya dakate bi hyo na ra
jäi ga ntse̱ki. Los asaltantes mataron a
una persona a machetazos.
2. cortada (de machete) Yá ntse̱ki nuni
ra ño̱ho̱, ya mä dä ñäni. Las cortadas
que este hombre tiene ya se van a
cicatrizar. Sinón. nthe̱ni Véase tse̱ki
ntse̱ni (ntsé̱ni) s cortada Nuni ra jäi
pe̱tsi ndunthi ya ntse̱ni ha rá ñäxu.
ntsi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Aquella persona tiene varias cortadas en la
cabeza . Variante ntse̱ni Véase tse̱ni
ntse̱ua aquí está el límite
ntsi (ntsi) s chillido
ntsi (ntsǐ) s carrizo delgado y resistente
ntsigu (ntsǐgu) s orejas chicas (ganado
menor) Véase gu
ntsiki (ntsiki) adj corto Xá ntsiki rá
nthähi ra no̱ndo konte xká manthi pa dä
ñuni, ha mäna gí tsiki. Está corto el
mecate del burro con que has apersogado
para que coma, y le estás recortando más.
Véase tsiki
ntsimfi (ntsǐmfi) s carpintero (pájaro)
ntsimi (ntsími) 1. s apretura Ya pa ga
tai xi ja ndunthi ra ntsimi ha ya bo̱jä
tsixa ya jäi. En días de comercio hay
mucha apretura en los carros que
transportan a la gente.
2. adj angosto Nuni ra ñuthe ntse̱ xá
ntsimi, hingi ñe̱mbi ndunthi ra dehe.
Aquel caño está muy angosto, no le cabe
mucha agua.
3. adj reducido Ntse̱ xá ntsimi mä
ngu, otho ndunthi ra ngu̱ni. Está muy
reducida mi casa; no tiene mucha
amplitud. Véase tsimi
ntsinti (ntsinti) adj 1. angosto Ra gosthi
mä ngu ntse̱ xá ntsinti. La puerta de mi
casa está muy angosta.
2. reducido Xi xá ntsinti ra ñu; otho
habu̱ dä uengi na nubu̱ thogi ya bo̱jä.
Está muy reducida la carretera; no hay
donde orillarse cuando pasan los coches.
Sinón. ntsimi
ntsise̱he̱ (ntsisě̱he̱) s persona de voz
delgada
ntsisti (ntsǐsti) adj angosto Dá tai na ra
xo̱ni, pe xi ra ntsisti rá ne. Compré un
cántaro, pero está muy angosto de la boca.
Sinón. ntsimi, ntsinti
ntsiti (ntsiti) s acción de abrevar Ya
mayo bi ma ra ntsiti, bi mä dä tsita ya
mboni. Los pastores se fueron a abrevar el
ganado. Sinón. tsithe Véase tsiti
Ntsitheo̱ni (Ntsítheǒ̱ni) s Bebedero de
Gallina (el cruce de la Avenida Insurgentes con
la calle Felipe Ángeles que sube hacia el cuartel
de Ixmiquilpan) Ha ra Ntsitheo̱ni ja rá
bai ya nduxjäibo̱jä. En el Bebedero de
254
Gallina hay parada de autobuses. Véase
tsitheo̱ni
ntsitsi (ntsitsi) s 1. esclavitud Bu̱itho ya
ño̱ho̱ nuu̱ mi tumba ya mfe̱i nubu̱ mi
mpe̱fi, mi tho ra ntsitsi. Todavía viven
hombres que fueron golpeados en su trabajo
cuando sufrían la esclavitud.
2. opresión Mäna mähotho ra nse̱ki ke
ra ntsitsi. Es más bonita la libertad que
la opresión. Véase tsitsi
ntso (ntso) 1. adj sucio, mugroso Xá
ntso ri dutu, ntse̱ xá hñaki; hutsi ha ra
mpeni pa dä beni. Está sucia tu ropa; está
muy mugrosa. Ponla en el lavadero para que
se lave.
2. adj feo Mäthoni gi ño njante, ngeä
ra ñu xá ntso. Es necesario que camines
despacio porque el camino está feo.
3. s maldad Mäthoni gi nsuhu̱, hingi
hño̱thu̱ ra ntso, ngu gí hanthu̱ mära.
Es necesario que se cuiden. No se tiren a la
maldad como ven a otros.
4. s maligno, diablo Sinón. 3: tsoki; 4:
ú̱xjua, Zithu
ntsohme (ntsǒhme) s tlacualeo (reg.),
acción de dejar la comida Mä tu̱ bi ma ra
ntsohme nuni ha ya huähi. Mi hijo fue a
dejar de comer hasta las milpas. Sinón. tite
Véase tsogi, hme
ntsoki vr 1. equivocarse
2. pecar Véase tsoki
ntsoki (ntsóki) 1. [participio de tsoki]
mordido (quitando un pedazo) Mä ga tsi na
mä hme ko na ra ñi ntsoki, nuä ra
hñuni be̱di dä dä. Voy a comerme una
tortilla con chile mordido. La comida falta
que se cueza.
2. s mordida Umba na ra ntsoki mä
ixi dí tsi, pa gi nu hangu ra ñu. Dale
una mordida al durazno que estoy
comiendo, para que veas como está de
dulce.
ntsokbaha (ntsokbáha) adj
malagradecido; desagradecido
ntsomi (ntsómi) vi estar cabizbajo Ya
o̱ni xä ntsomi, teske ko ra tse̱ o ge di
hñeni. Las gallinas están cabizbajas; quien
sabe si por el frío, o porque están enfermas.
Sinón. ñemi
ntsomu̱i (ntsomu̱i) s maldad
255
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ntsomyo (ntsómyo) vi transformarse en
perro negro Tenä ge nuya jäi di no̱tuí o
nambäbi yá ku mädä o yá dada, go geu̱
nu stá du bí pengi ha yá hñä ne di
ntsomyo e̱ tsipabi ho̱nse̱ yá ya ya o̱ni o
ya yo. Dicen que la persona que rezonga o
golpea a su hermano mayor o a sus padres
es la que al morir regresa de su tumba
transformada su alma en perro negro, para
comerle sólo el hígado a las gallinas o al
ganado menor. Véase tsomyo
ntsonäte [Variante de tsonäte] paralítico;
inválido
ntsoni (ntsǒni) vr 1. ensuciarse
2. desperdiciarse Véase tsoni
ntsoyo (ntsóyo) s guzguería (glotonería)
ntsoyo̱de (ntsoyo̱ de) s desobediencia
ntso̱ge (ntsǒ̱ge) s encendedor, chispero
Ntso̱tkani (Ntso̱tkǎni) Ixmiquilpan,
Itzmiquilpan (municipio) Yo ri ntu̱ngi ya
mu̱i ha rá nthetsi ra hnini Ntso̱tkani.
Se va extendiendo la población alrededor de
la ciudad de Ixmiquilpan.
Variante Ntsu̱tkani Véase tso̱tkani
ntso̱tunza encendida de luminarias Véase
tunza
ntsuni (ntsúni) adj 1. delicado Xi xä
nsunda ra ñu Ajuä, pe nehe xá ntsuni;
mäthoni too dä ntsuni. Está hermosa la
senda de Dios, pero a la vez delicada;
necesita uno ser sumiso.
2. peligroso Nuu̱ ratsi pa Mähuifi xá
ntsuni nubu̱ xä nte ra däthe, ngeä i
ju̱ti ra dehe. Está preligroso para los que
cruzan para el norte cuando está crecido el
río, porque los puede arrastrar el agua.
3. prohibido
ntsu̱ (ntsǔ̱) adj finito, pequeño Xi ra
ntsu̱ nuni ra zi bomu, xá ñho pa rá
njosti ra ngu. Esa arena está finita, está
buena para el aplanado de la casa.
Sinón. de̱thi Véase tsu̱
ntsu̱di (ntsú̱di) s suciedad
ntsu̱i (ntsu̱i) s regañada, regaño Nuä ra
ntsu̱i hindí tsu ngu ra mfe̱i. Eso de la
regañada no me da tanto miedo como la
zurra. Sinón. ntho̱thyä Véase tsu̱i
ntsu̱ngu (ntsú̱ngu) s arete Mäme̱to ya
nänä denda mi ue̱ne ya tu̱nxutsi, mi
hetsua yá gu ne mi tsokua na xe̱ni ra
thähi pa me̱fa mi to̱tua ya ntsu̱ngu.
nu
Antes las mamás, desde que eran bebés sus
niñitas les agujeraban sus orejas dejándoles
un pedazo de hilo, para después ponerles
aretes. Variante tsu̱ngu Véase tsu̱ti, gu
ntsu̱ni (ntsú̱ni) s 1. cuna Nuni ra ue̱ne
ngu dä te̱nti ha ra ntsu̱ni i zoni, ngeä
hingi ho dä ño ha ra ntsu̱ni. Ese bebé
llora cuando lo echan en la cuna, y es
porque no le gusta estar en la cuna.
2. hamaca Nuyu̱ ya jäi xä zu̱ti yá
ntsu̱ni ha rá xudi ya za. Esas personas
han colgado sus hamacas a la sombra de
los árboles.
ntsu̱te (ntsú̱te) s regañada
ntsu̱ti (ntsǔ̱ti) s cuero, piel Hätsi ra
xifri ga ndämfri, gi papi ya danga ntsu̱ti.
Llévate la piel de res; se la vendes a los que
compran cueros. Variante ntsu̱ti Véase
tsu̱ti
Ntsu̱tkani [Variante de Ntso̱tkani]
Ixmiquilpan
ntsu̱ti (ntsǔ̱ti) adj 1. delgado Xá
ntsu̱tiä ra za pa ra yostha ngu, ne
mätsu̱ strá ndä. Está delgado el palo para
el morillo de la casa necesita ser un poco
más grueso.
2. delgado, agudo (voz) Véase tsu̱ti
nu (nú) partícula 1. Destaca el elemento de la
oración que le sigue. Nubu̱ uäi, nu ha ya
xitsa po̱ni yo ya tren. Cuando llueve, en
las huapillas, salen a caminar los milpiés.
2. Destaca una oración subordinada. Nu mí
uadi rá hñuni ra hmu, bi ma. Cuando
terminó de comer, el patrón se fue. Ra bo
ga uada, nu sta yoti, xi ra justho. El
quiote del maguey cuando se seca es muy
fofo. Nu ndá hñeni, mä nxumfo̱ go bi
sugagi. Cuando me enfermé mi esposa
me cuidó.
3. Identifica el elemento que completa una
construcción de igualdad. Nuä too
mähyoni gi yo̱tuamäsuhu̱, nu mämä. A
quien es necesario que atiendan es a
mamá.
nu (nǔ) vt 1. ver Mäme̱to mi ja ya hoga
je̱ya ga sofo, himi hñeni ya planta
ngubya; nuga ya hindá nu. Antes había
buenos años de cosecha; no se enfermaban
las plantas como ahora, pero no me tocó
verlo.
2. atender Na ra mpa pe̱tsi dä nu ya
nubu̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
dai, te i ne. Un vendedor tiene el deber
de atender al cliente en lo que se le
ofrezca. Sinón. handi Act. indet. hnu
nubu̱ (núbu̱) adv ahí ―¿Habu̱ ga pe̱he ra
dathi? ―¡Nubu̱! ―¿Dónde pondremos al
enfermo? ―¡Ahí!
nubye̱ (nubyé̱) adv 1. ahora, en seguida
(marcando un paso más adelante) Nubye̱ ga
xohu̱ njati ha mäna ra huähi. Ahora
vamos a cosechar en la milpa de abajo.
2. ahora (enfático) Ri ma ha ra boñethi
gi hänka na ra ñethi gí ne, pe nubye̱
besto. Vete a la botica a traerme una
medicina; pero ahorita mismo.
3. ahora que Mäñhebu̱ ndí xe̱a ra
hñuni, ha hingá ne; ha nubye̱ gí ne, go
otho. Hace rato que te ofrecí de comer,
no quisiste; y ahora que quieres, no hay.
Variante nubya
nubyanä je̱ya este año
nubye̱ ntso̱tunza hoy encienden las
luminarias
nubu̱ (núbu̱) conj 1. si Iho, nubu̱ gi ma
Monda, uá pengi nihi. Hijo, si vas a
México regresa temprano.
2. cuando Nubu̱ ndá ma ha ra hnini
Monda, bi feki mä bojä. Cuando fui a la
ciudad de México me robaron mi dinero.
Variante numu̱ Véase bu̱
nubú̱ (nubú̱) adv entonces Nubu̱ hingí
ne gi to̱mi, nubú̱ be̱to. Pues si no
quieres esperarte, entonces adelántate.
Juanä, nubu̱ gi tso̱ngi nonxi, nubú̱ ga
to̱pi. Juana, si me visitas el lunes, entonces
te espero. Variante numu̱
nuga (núga) pron yo Ra xahnäte embabi
ya xampäte, ―¿too ne nunä ra nteni?
Gatho bi dädi na hmafitho: ―Nuga. El
maestro dijo a sus alumnos: ―¿quién quiere
este juguete? Todos respondieron a una voz:
―Yo. Sinón. nugi
nugahe (núgahě) pron nosotros (excluye al
que escucha) Ha bi nja ra ñänthi ha ra
bo̱jää ndí pahe, pe nugahe dá po̱ñhe xá
ntaxi nsi ra ngo̱xke. En donde fue el
accidente, en ese camión íbamos; pero
nosotros salimos limpios, sin
lesión. Variante nuje
nugahu̱ (núgahu̱) pron nosotros (incluye al
que escucha) Dä thogi yu̱ dä ñuni,
nugahu̱ ra ngätsigihu̱. Que pasen ellos a
256
comer; que nosotros seamos los
últimos. Variante nuju̱
nuge (núge) pron tú (usado con el nombre)
Nuge Horje, ¿hamu̱ gi jutki nuä gí tuki?
Oye Jorge, ¿cuándo me pagas tú lo que me
debes?
nuge (núge) interj es que, pues Nuge,
hindä za ga mabya, rixudi hä. Es que
ahora no puedo ir; mañana sí. Véase ge
nuhmäge vas a ver, te advierto
nugi (núgi) pron yo Sinón. nuga
nuhmäge (núhmä́ge) 1. mira nada más Bá
ehe gi nuhmäge hängu ra ntso nuni ra
be̱fi xä yo̱te ya gädo, xä no̱nge ra jädo.
Vente, mira nada más como está de mal el
trabajo que han hecho los albañiles los
muros todo chueco.
2. vas a ver, te advierto Ho̱nse gi sigi ra
mfe, gi nuhmäge bu̱xa hinga ea fadi.
Nada más que sigas robando, vas a ver si
no te meto a la cárcel. Véase nu, hmä, -ge
nuhu (núhu) vi 1. despertar, estar
despierto Mä nänä nuhu, ha tsä mi ähä
xá ñho. Mi mamá está despierta, y estaba
bien dormidita.
2. revivir, resucitar Sinón. ma ra tähä
nuje [Variante de nugahe] nosotros (excluye
al que escucha)
nuju̱ [Variante de nugahu̱] nosotros (incluye
al que escuche)
numañho (númáñho) vt mirar con aprecio
Véase nu, mäñho
numañu̱ (númáñu̱) vt mirar con
desprecio Véase nu, u̱
numänsu (númä́nsu) vt 1. afanarse por
Nuyu̱ ya dada xi numänsu yá bätsi; tambi
te dä zi, te dä hye, ha te dä diti. Aquellos
papás se afanan por sus hijos; les compran
de comer, de vestir y de calzar.
2. atender muy bien Ya mbane xi dri
numänsu, xi dri bamba yá manza ko ya
ngo̱. Los compadres los atienden muy bien;
les sirven sus platos colmados de carne.
3. honrar Tata je̱ya de ra re̱ta ra mäyo
di numänsu mä nänä. Cada año, el diez
de mayo honro a mi madre. Sinón. nu
mäñentho Véase nu, nsu
numäntu̱tsa (númántú̱tsa) vt ver con
desprecio
numfeni (nǔmfěni) s orientación
nupa ra mfeni anima a otro
257
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
numxa (númxa) 1. s asistente a la misa
Gatho ya numxa xä hñe ga mboi, ngeä
ga animä. Todos los asistentes a la misa
están vestidos de negro, porque es de
sepelio.
2. vi presenciar la misa Ya jäi bi
numxa, be̱di dä bo̱niyu̱. Las gentes
están presenciando la misa; van a dilatar
en salir. Variante numnxa Véase nu,
mixa
nunä (núnä) 1. adj este Ntse̱ tu ra yathä
ha ra nziue nunä ra de̱thä. Tiene mucho
podrido y picado este maíz.
2. pron éste Dí ku̱tahe dí nkuhe, pe
nunä hingo mä ku. Somos cinco
hermanos, pero éste no es mi hermano.
nundju̱ [Variante de nunju̱] arveja
nungi (nǔngi) vi apurarse Nui ni tsu̱ gí
nungi, ha nuga dí ñobe na ra so̱ni. Tú
ni si quiera te apuras, y yo tengo mucha
prisa. Sinón. nxo̱ni, pura
nungo (núngo) 1. s fiestero Xä hastähä
ya nungo, hangu ra xui hinxa ñähä. Han
amanecido desvelados los fiesteros, no han
dormido en toda la noche.
2. vi presenciar una fiesta Nubye̱ gá ma
ri hai, me gá nungo ne gá ehe. Ahora
que fuiste a tu tierra, primero presenciaste
la fiesta y después te viniste. Véase nu,
ngo
nuni (núni) 1. adv allá
2. adj aquel, aquella Nuni ra zi eda
bu̱ se̱he̱, ni too nu po gehni. Aquel
ancianito vive sólo; ni quien vea por él.
nuni (nǔni) vi encogerse Ya bätsi xä nuni
ko ra tse̱, xä mabu̱ ri ma ra ngunsadi. Los
niños están encogidos por el frío pero ahí
van a la escuela. Sinón. nku̱xki
nuni (nǔni) s balón, pelota
nunju̱ (nǔnjǔ̱) s arverja Ha ra boti ga
nunju̱, ha po̱nini ra kamänunju̱ ba po
ya kilo. En la siembra de arverja, es de
donde sale el chícharo que se vende por
kilos. Variante nundju̱ Véase nuni, ju̱
dänga nunju̱ arvejón
kamänunju̱ s chícharo
nuntsi adj rizado Sinón. nchina
nuntsi (núntsi) vi encogerse Ra ronjua
bi nuntsi ko ra meni, nubye̱ xá nka ga
u̱tuahu̱ ra ya do pa dä ju̱i. El ayate se
encogió con la lavada; ahora que está
nui
mojado vamos a echarle piedras para que se
estire. Sinón. nuni
nupa rá mfeni (nǔpa rá mfěni) animar a
otro Mäthoni gi nupa yá mfeni nuu̱ ya
jäi, hingi pädi te da yo̱te. Es necesario
que animes a esas personas que están
indecisas, sin saber qué hacer.
hnupamfeni s animación
nura (núra) art el, la (enfático)
Variante nu ra Véase ra
nuua (nǔua) adv aquí Ya dá ma mä hai,
nuua hindí nzäi po ra tse̱. Ya me voy a mi
tierra; aquí no me acostumbro por el frío.
Sinón. gekua
nuya (núya) 1. adj estos Dí ne ga tanga
na ra fu̱i, pe nuya ya fu̱i jaua hindí ho.
Quiero comprarme un sombrero; pero estos
sombreros que hay aquí no me gustan.
2. pron éstos Stá ehe ga honga ra ya
mboni, pe nuya youa hinga gehya. He
venido a buscar unos animales, pero éstos
que andan aquí no son.
nuyu̱ (núyu̱) adj aquellos, ellos (designando
los que están a la vista, pero no al alcance)
Oxki me̱ui nuyu̱ ya metsi ri ma ra nsaha
ha ra däthe. No te vayas con aquellos
muchachos que se van al río a bañar.
nuä (núä) 1. adj aquel Nuä ra jäi xä
mani geä bi ñhote. Aquella persona que
va ahí fue la que mató.
2. pron aquél Nuä tsiui yá ntsixuí ra
sei. Aquél esta bebiendo pulque con sus
amigos. Sinón. nää
nuä (núä) pron rel que Gi hyoñhu̱ na ra
jäi nuä drä hojäi. Busquen a una persona
que sea buena gente.
nuähu̱ (núähu̱) pron ustedes, vosotros
Jamäsuhu̱ nuä dí pe̱tshu̱; kabu̱ go
nuähu̱ ri me̱tihu̱. Procuren cuidar lo que
tenemos; al fin que ustedes son los dueños.
Véase nui, -hu̱
nuäraza (núä́raza) pron cualquiera Dí
tanga na ra nte̱i, pe nuäraza, ya sea ga
ndämfri, ga fani o ga mächu. Compro una
yunta cualquiera; ya sea de bueyes, de
caballos o de mulos.
nui (núi) pron tú, usted Nui ne nuga
mä ga ñhanthu̱, ha ga tañhu̱ na mä
bo̱jähu̱ . Tú y yo vamos a asociarnos, y nos
compramos un carro.
nuu̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nuu̱ (núu̱) 1. adj aquellos, esos Nuu̱ ya
bo̱mu gi muntsi pa gi umbabi ya tsu̱di.
Juntas a las tripas de calabaza para dárselas
a aquellos puercos.
2. pron aquéllos, ésos Ra käue̱ po̱ho̱
ya kähä ha nuu̱ tsi. Esos órganos
producen pitahayas que son comestibles.
3. pron rel que (plural) Ya xithe̱ nuu̱
ba ha ya paxithe̱, ya ädiza. Las tablas
que venden en las madererías son de
maderas ásperas.
nu̱da (nǔ̱da) vt estudiar, meditar Véase da
nu̱mi (nú̱mi) vt mirar detenidamente,
observar detenidamente Nuni ra xampäte
di nu̱mi ra toti xpá tuti ha ra ngunsadi,
pa dä mepya. Aquel estudiante mira
detenidamente lo que le enseñaron en la
escuela para aprendérselo de memoria.
Sinón. nu̱ti
nu̱ti (nǔ̱ti) vi calentarse (aceite en la sartén
o comal en el fuego)
nu̱ti (nú̱ti) vt contemplar, mirar Act.
indet. hnu̱ti Sinón. nu̱mi
nxa (nxǎ) 1. vti segar (compl. indet.) Nuni
ra nxandäpo di nxa, hingi tsa dä uadi.
Aquel segador de alfalfa está segando, pero
no puede terminar.
2. s segador Ra nxa di yondua ra
nsazafri. El segador está trabajando duro
en la siega de zacate. Sinón. 1:
he̱kandäpo, hñe̱ki; 2: hye̱tandäpo,
hye̱kandäpo Véase xa
nxa [Variante de xa] húmedo
nxada (nxáda) 1. vi quedarse tuerto
Ndunthi ya zi jäi xä nxada, tembi njabu̱,
ngeä xa xa na rá da. Mucha gente se ha
quedado tuerta, les llaman así porque les
falta un ojo.
2. adj tuerto (fig.; falta de observación)
Habu̱ gá thogi mi be̱ni ra bojä, ¡tengu
ra nxada! hingá handi. En donde
pasaste había dinero tirado; ¡cómo estarás
tuerto que no lo viste! Véase xada
nxadi (nxadi) 1. vi estudiar Nuä bi santki
ha ra ngunsadi, dí nxadi ga nde ha mä
ngu. Lo que me enseñan en la escuela lo
estudio en la tarde en mi casa.
2. vt ensayar, aprender Ga nde dí pa
nijä, dí nxadi na ra jähñä. En las tardes
voy al templo a ensayar un himno.
3. s estudiante, discípulo Rá nxadi mä
258
tu̱, xi ra nimfeni. El estudiante que
enseña mi hijo es muy inteligente.
Sinón. nxambate
nxadi [Variante de xadi] rezar, hacer oración,
hacer petición Hyastho dí nxadi po mä
bätsi ne mä däme. Diario rezo por mis
hijos y mi esposo.
nxaha (nxǎha) adj 1. húmedo Ra hai
hindä hogi ra boti, ngeä ntse̱ xá
nxaha. La tierra todavía no está buena para
que se siembre porque está muy húmeda.
2. fresco (el tiempo) Ra be̱fi xá ñho dä
be̱fi ga xudi; nubu̱ xá nxa. Está bien
que se haga el trabajo de mañana cuando
está fresco.
nxaha (nxáha) 1. s bañista Ra nxaha pä
ra nku̱nthe, pe ya mä xkí jäti. El bañista
sabe nadar, pero por poco se ahoga.
2. vr bañarse Ra tsatyo bi ñe̱i ha ra
dehe, di ho di nxaha. El perro se echo al
agua; le gusta bañarse. Sinón. 1:
yamdehe; 2: ku̱nthe Véase xati
Nxahai (Nxáhai) Xajay (ranchería de
Huichapan) Ra hnini Nxahai ya xi bu̱ i
ndunthi ra jäi. En la ranchería de Xajay ya
vive mucha gente. Véase xaha, hai
nxaki (nxaki) vr descobijarse Véase xaki
Nxamädo (Nxamädo) Huichapan (cabecera
de municipio) Ngehni tsu̱ Nxamädo ja na
ra ngunsadi habu̱ bu̱i ya nxadi ri hu
Zixitso. Adelantito de Huichapan hay un
internado de estudiantes que se llama
Saucillo. Variante Nxamatho
Sinón. Antamatsitsi
nxambäte s estudiante Sinón. nxadi
Nxamti (Nxámti) Alfajayucan (cabecera de
municipio) Nubu̱ Nxamti ya bi uäthe
ndunthi ya hai ko ra dehe ga däthe. Por
Alfajayucan ya se hicieron de riego muchas
tierras por el agua del río.
nxami (nxami) vr rascarse Véase xami
Nxandiego (Nxándiégo) Santiago, Plutarco
Elías Calles (pueblo de Zimapán) Nxandiego
kohi lado mäkangi ra hnini Mäbo̱za.
Santiago queda al lado sur de la ciudad de
Zimapán.
nxani (nxani) vr descarriarse Véase xani
nxanthe (nxanthe) s sudor Ra nxanthe bi
ju̱sti mbo mä da. El sudor se me escurrió
harta adentro de los ojos. Véase dehe
259
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nxanthe (nxánthe) vi sudar Ra ndäpo xä
hmuntsi di nxanthe; bu̱ hindä bu̱ntsi
dä ya. Está sudando la alfalfa amontonada;
si no la voltean se pudre. Véase dehe
Nxanxuua (Nxánxuua) Caltimacán (pueblo
de Tasquillo) Tenä ge Nxanxuua ba
ndunthi ya to̱te tagi rá muhuí ke
Mäxei. Dicen que en Caltimacán venden
muchas cosas a menos precio que en
Tasquillo.
nxati (nxati) v rec rascarse (mutuamente)
Mähotho nubu̱ di mpontyu̱ga ya fani ne
di nxati ko yá ne. Es bonito cuando los
caballos, cruzando el pescuezo se rascan uno
al otro con la boca. Véase xati
nxatsi (nxatsi) s segada, corte de plantas
Véase xatsi
nxatuaxi (nxatuaxǐ) vr 1. desplumarse
(aves)
2. quitarse el pelo (bestias) Véase xati,
-bi, xi
nxä (nxä́) 1. adj apestoso, malolienta Nää
ra ngo̱ bi tsoki, ya yu̱ni xá nxä. Esa carne
que se descompuso ya está apestosa.
2. s peste Ata tso̱kua rá nxä nää ra
mboni xä du. Hasta aquí llega el olor de
la peste de ese animal que está muerto.
nxägu (nxä́gu) s sordera
nxähi (nxä̌hi) 1. s comezón Ya hindí
tse̱ti rá nxähi ya yesto tsagi. Ya no
soporto la comezón de los gorupos que me
están picando.
2. adj da comezón Nubye̱ ya hinxä ñu̱
mä ua dá he̱ki, ho̱nse̱ xá nxähi. Ahora
ya no me duele el pie que me corté,
solamente me da comezón.
Nxäkjä (Nxä́kjä) Xajha (ranchería de
Zimapán) Dí beni ge Nxäkjä ri gohi
ngetuu̱ Ntsihai. Pienso que Xajha queda
cerca del pueblo de Emiliano Zapata.
Nxäkri (Nxäkri) Yerbabuena (ranchería
de Zimapán) Tenä ge po Nxäkri be̱fi ya
ati. Dicen que por Yerbabuena explotan
minas. Véase xäkri
nxändämboni ganadero Véase nxändi
nxändi (nxändi) vi multiplicarse
Variante xändi
nxändämboni ganadero
nxängi (nxängi) vi 1. despejarse (el cielo)
Xä nxängi, ni tsu̱ ra gui, otho; zäge dä
nxe̱ne
dagi ra tse̱. Está despejado, no hay
nubes; con seguridad va a helar.
2. escampar Ya bi xängi, ya mä dä
nkäti ra ye. Ya escampó; ya va a cesar
de llover. Variante xängi Sinón. huiti
nxängri (nxä́ngri) s mayate Ya bätsi di
ho dä däti ya nxängri ko ra thähi ne
dä ye̱i di nsani ha di tsämi. A los niños
les gusta amarrar los mayates con un hilo
y echarlos a volar deteniéndolos.
Sinón. gäni, mbu̱rru̱
nxäntsi (nxäntsi) vr arremangarse Nuu̱
ya jäi xä nxäntsi ya dutu ha raxa ra
däthe. Esas personas se han arremangado
la ropa y van atravesando el río.
Sinón. mpantsi Véase xäntsi
nxäñä (nxä̌ñä) s zopilote Véase nxä, ñä
nxäpta (nxä̌pta) s zopilote Véase nxä,
pada
nxe (nxě) adj 1. extendido Nuni ra bada
gá tai pe̱tsi ra ne xá nxe. Aquel jarro
que compraste tiene la boca muy
extendida.
2. ancho Di ho nuni ra zi mohi ga
nthokahñuni xá nxe ra ne. A mí me
gusta aquella cazuelita de guisar que tiene
ancha la boca. Sinón. ngu̱ni
nxei (nxei) vti escarbar (compl. indet.)
Véase xei
nxemähe (nxemähě) s excavador de fosas
(persona) Ra Chalo geä ra nxemähe; bí
yose̱ni bi nxei. Lázaro es el excavador de
la fosa; anda solito haciendo la excavación.
Vocal nasal: nxëmähë Variante nsemähe
Sinón. nxemhñä Véase xei, he
nxemhñä (nxémhñä) s excavador de fosas
(persona) Variante nxemhñä Véase xemi
nxeni (nxéni) s trasculcón (reg.), esculcón
Véase xeni
nxentagi (nxéntági) s excavador de fosas
(persona)
nxe̱ndo (nxé̱ndo) s 1. piedra que se
desmorona Nuni ra do hingi tsa too dä
ñätsi, ngeä ra nxe̱ndo. Aquella piedra
nadie la puede labrar porque se desmorona.
2. piedra vidriosa Ja ra ya do ya
nxe̱ndo; hingi hei dä dehmi. Hay
algunas piedras vidriosas fáciles de
romper. Véase xe̱ni, do
nxe̱ne (nxe̱ne) s amante del esposo,
combleza Nuni ra be̱hñä di tsani, ge mä
nxidi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nxe̱ne; ngeä rá mengu mä däme. Aquella
mujer que estoy maldiciendo es mi
combleza; es la amante de mi esposo.
Sinón. mäne
nxidi (nxidi) adj ancho
nximbi (nximbi) s macollo; retoño de la
mata de maíz Ha rá ua ra bai ga de̱thä
po̱ho̱ ra nximbi ha nuä hingi po̱ho̱ ra
mänxa. Al pie de la mata de maíz le sale su
macollo y a ese macollo no le salen elotes.
nximbo (nximbo) s penca del corazón del
maguey
nxinde (nxinde) s frente ancha
Nxindo (Nxindo) 1. Xindho (rancho de
Zimapán) Nxindo ja ha ra ua ra to̱ho̱
Mu̱i. Xindho está al pie del cerro del Mui.
2. piedra delgada
3. piedra laja
nxingamada s molcajete ancho Véase
nxidi, mada
nxingua (nxingua) s pie ancho (planta del
pie) Véase nxidi, ua
nxinguanxätä (nxinguanxä̌tä) s Nombre
de un tipo de cacto. Variante xinguanxätä
nxini (nxíni) vi ponerse delgado
nxini (nxíni) s Nombre del sonido de la
víbora cuando está caminando o del aceite
cuando se está cociendo algo.
nxinjuai (nxinjuai) s cuchillo ancho Véase
nxidi, juai
nxiñä (nxǐñä) 1. adj ancho (cuchillo) Dí
honi ra nxiñä juai ga ntostä. Busco el
cuchillo ancho de cortar nopales.
2. s cabeza ancha (reptil) Ra pozu̱ ra
nxiñä ha ne ra tsokmo. El cascabel es
de cabeza ancha y también el escorpión.
3. s muslo Tixu, koma ri nxiñä, ¿ha
hingí pe̱tsi tsu̱ ri tsa? Hija, cubre tus
muslos ¿qué, no tienes tantita verguenza?
4. s punta ancha Dá tanga na mä juai
ra nxiñä. Compré un cuchillo de punta
ancha. Véase nxidi, ñä
Nxitä (Nxítä) Xitha (ranchería de Zimapán)
Yá hai Nxitä bi gu̱ ya mengu Nrremedio.
Los terrenos de Xitha los invadieron los
habitantes de Remedios. Véase xitä
Nxitso (Nxítso) 1. Chicavasco (pueblo de
Actopan) Ra ya botini Nxitso bi yoti,
ngeä himbi uäi nihi. Unas siembras en
Chicavasco se secaron porque no llovió
pronto.
260
2. Sauz (pueblo de Cardonal) Ya mengu
Nxitso hoki ya dänthi. Los del Sauz
hacen reatas.
3. San Francisco (ranchería de Tecozautla)
Véase xitso
nxogi (nxógi) adj abierto Variante nsogi
Véase xogi
nxokyu̱ga (nxókyu̱ga) s garganta
despejada Nuni ra duhu xi pe̱tsi na ra
nxokyu̱ga pa da ntuhu. Aquel cantante
tiene la garganta bien despejada para
cantar. Variante nsokyu̱ga Véase nsogi,
yu̱ga
nxotsi (nxǒtsi) vi destapar (complemento
general) Véase xotsi
nxo̱ge (nxo̱ge) adj entero, completo, todo
Véase xo̱ge
nxo̱ge (nxó̱ge) s reliz (reg.), lacra, rajada
Véase xo̱ge
nxo̱ndo (nxó̱ndo) s 1. piedra que
fácilmente se abre Huahni ra ya nxo̱ndo
pa dä bo̱nga ya nxindo. Escoge unas
piedras que fácilmente se abran para que
salgan lajas.
2. abertura (en una roca) Ha na rá
nxo̱ndo ra maye zu̱di yoho ya sefi. En
una abertura de la roca están pegados dos
panales. Variante nso̱ndo Véase nso̱ge,
do, xo̱ge
nxo̱ni [Forma secundaria de xo̱ni]
apresurarse
nxo̱tshme (nxó̱tshme) s hollejo de tortilla
Nää ra hme hinga gatho xä zäti, nso̱ka
ra nxo̱tshme. Esa tortilla no toda está
quemada, solamente el hollejo. Véase
mäxo̱tse, hme
nxu (nxu) s hembra Dí honi habu̱ ga tai
na ra tsu̱di, pe drä nxu pa dä nxändi.
Estoy buscando en dónde comprar un
puerco, pero que sea hembra para que
rinda.
nxubru, nxubra burra
nxubxa, nxude̱ti borrega
nxumxi gata
nxumyo, nxumiñyo coyota
nxuni gallina
nxufri (nxúfri) s yegua Ha ra njoti bi yo
ra nxufri ko ra tafri. En el potrero anda la
yegua con el potro. Véase nxu, fani
nxumfo̱ (nxúmfo̱) 1. s señora, dama Ya
be̱hñä di ñhe xá ñho ya geu̱ tembi
261
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nxumfo. Las mujeres que se visten bien son
a las que se les dice “señoras decentes”.
2. vi ponerse guapa (mujer al arreglarse
bien) Komo bi ñhoki nuni ra be̱hñä,
nubya bi nxumfo̱. Aquella mujer como
ya se arregló, ahora ya se puso guapa.
3. s esposa Nu ndá hñeni, mä nxumfo̱
go bi sugagi. Cuando me enfermé mi
esposa me cuidó. Sinón. 3: be̱hñä Véase
nxu, mbo̱ho̱
nxumxi (nxúmxi) s gata Ra nxumxi bi
me̱tsi rato ya tu̱mxi, ha gatho bi nte. La
gata tuvo media docena de gatitos, y todos
se criaron. Véase nxu, mixi
nxuni (nxuni) vti pixcar nixtamal (reg.),
preparar el nixtamal (compl. indet.) Mä
mudu me̱ dä nxuni, me̱fa mä dä yata
ya uada. Mi cuñada primero va a pixcar
nixtamal, después va a raspar sus
magueyes. Véase xuni
nxuni (nxúni) v rec divorciarse, despedirse
nxuni (nxúni) s gallina Véase nxu, o̱ni
nxuptsu̱di (nxúptsú̱di) s puerca Ra
nxuptsu̱di ñenga ra mpati, honga ta. La
puerca anda alborotada; necesita macho.
Véase nxu, tsu̱di
nxuti (nxúti) vi 1. desear (en vano) Mä
ku mi nxuti dä dai na ra bo̱jä, ha bi
be̱di ra bojä; ya hinte bi dai. Mi hermano
estaba deseoso de comprarse un coche, pero
perdió el dinero y ya no se compró nada.
2. tener seguridad (equivocadamente)
Nuni ra metsi mi nxuti dä nthätui ra
nxutsi, ha bi njabu̱tho. Aquel joven
tenía la seguridad de casarse con la
muchacha, y no logró su propósito.
nxutsi (nxutsi) s niña, muchacha Ya di
ñeñä ra nxutsi pa dä ma ra ngunsadi. Ya
se está peinando la niña para irse a la
escuela. Véase nxu, bätsi
nxutsi (nxútsi) vi ser jovencita Nuni ra
be̱hñä ntse̱di mi nxutsi nubu̱ bi nthäti.
Aquella mujer era muy jovencita cuando se
casó. Sinón. bäsbe̱hñä Véase nxutsi
nxui (nxui) 1. adv de noche Tata xui, ya
nxui dí ähä; ngeä ntse̱ ja mä be̱fi. De
noche duermo muy tarde porque tengo
demasiado trabajo.
2. vi anochecer Xá ñho ga fu̱thu̱ ra
programä änte mäna ri nxui. Está
bueno comenzar el programa antes que
anochezca más.
nzafi
nxuyo (nxúyo) s perra Rato ya tu̱yo
ranaño ya njäti bi me̱tsi ra nxuyo. La
perra tuvo seis perritos de diversos colores.
Véase nxu, tsatyo
nxuchi s cabra Variante nxunxi
nxu̱ (nxu̱) vti cortar leña (compl. indet.)
Nui ja mä gi ma ra su̱, nuga dä nxu̱
mände. Tú apenas te vas a ir a cortar leña;
yo corté ayer. Véase xu̱
nxu̱katsi (nxu̱kátsǐ) s cepillo dental Véase
xu̱ki, tsi
nxu̱ki (nxu̱ki) 1. vr asearse
2. vti lavar (platos, etc.; compl. indet.)
Véase xu̱ki
nxu̱ni (nxu̱ni) s 1. águila Ra hai Monda,
hutsi ha rá bojä na ra nxu̱ni. En México
tienen una águila en su moneda.
2. El Águila (ranchería de Santiago de
Anaya) Na ra mengu Nxu̱ni dá tambabi
tsu̱ ra zafri pa mä mboni. A uno de El
Águila le compré un poco de zacate para
mis animales.
nzabi (nzabi) s 1. cansancio Hindí tsabye̱
ra nzabi, mände hä bi zabigi. Ahora no
sentí cansancio; ayer sí me cansé.
2. trabajo que cansa Ja ra ya be̱fi,
ntse̱di ra nzabi. Hay algunos trabajos
que cansan mucho.
nzadi (nzadi) adj 1. áspero Dá ñhi, pe ra
xixixabo konte dá este mä ndoyo,
ntse̱di xá nzadi. Me bañé, pero el
estropajo con que me tallé el cuerpo está
muy áspero.
2. lacio Nui gí pe̱tsi na ra stä xá zi
tudi, ha mä me̱ti ntse̱ xä nzadi. Tú
tienes un cabello muy suavecito, y el mío
está muy lacio.
3. tieso Ri dutu gí ñhä ha ra ngu ga
thokabo̱jä, xi xá nzadi ko ra hyaki ga
nziki. La ropa que usas en el taller
mecánico está muy tiesa por la mugre del
aceite. Sinón. 1: ngähni; 2: nzati; 3: me
nzafi (nzǎfi) s 1. cohete Ha ya ngo xika
nzafi ga nzimtsibi di tsäti. En las fiestas
queman muchos cohetes de pólvora.
2. dinamita Nuna ra do, hingi ne dä
dehmi ko ra dängä mu̱ni; pe̱tsi ga tu̱ni
ko ra nzafi. Esta piedra no quiere
quebrarse con el marro. Voy a tener que
romperla con dinamita.
3. escopeta, fusil, rifle Ja ya nzafi ga
nzaki
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nju̱tsibi, ha ja nuu̱ ga foxi. Hay rifles
con bala en un cartucho, y escopetas de
chispa o chimenea.
nzaki (nzáki) s 1. salud Mä dada ya bi
ndo̱, ja rá hoga nzaki. Mi papá, aunque es
de avanzada edad, goza de buena salud.
2. alimento Ya bätsi hingi te xá ñho,
ngeä be̱pa ra nzaki. Los niños no
crecen sanos porque les falta alimento.
3. vitaminas Nuni ra dathi ne gi
tambabi ya to̱ta nzaki pa mantä dä
hñähñä. Aquel enfermo necesita que le
compres vitaminas para que pronto se
recupere.
4. provecho, buen provecho
5. ¡salud! (expresión que se dice a la persona
que estornuda)
xá nzaki rá mu̱i es desconsiderado (lit.:
es fuerte su corazón)
nzami (nzámi) adj percudido Nuyu̱ ya
dutu xá nzami ko ya hyaki. Aquella ropa
está percudida por la mugre. Sinón. nzati
nzati (nzáti) adj 1. áspero Ra ro̱zä ga
the̱xi ntse̱ xá nzati. El costal de ixtle de
lechuguilla es muy áspero.
2. percudido
3. lacio Sinón. ngähni
nzata jäi persona que ya pasa de
mediana edad
nzata dutu ropa tiesa de mugre
nzata hme tortilla seca
nzathu (nzáthu) s guzgo (reg.), tragón,
comilón, glotón Yobu̱ na ra mixi, xä ra
nzathu; tsi ya tu̱jua. Por ahí anda un gato
muy guzgo que se come los conejos chicos.
Sinón. tsoyo
nzaya (nzǎya) s 1. juez (auxiliar) Ya
nzaya thutsi pa dä yo̱ta ra hoga thandi
nubu̱ mäthoni. Ponen a los jueces para
impartir justicia cuando es necesario.
2. marrano (fig.) ¿Hamu̱ gi hyo ra
nzaya; ya xá noho? ¿Cuándo matas al
marrano que ya está gordo?
rá ngu ra nzaya juzgado auxiliar
nzaya (nzáya) vi 1. ser juez Nubu̱ mi
nzaya ra Pancho bi lucha pa bi hogi ra
hnini. Cuando era juez Pancho, luchó para
mejorar su pueblo.
2. estar de juez Nubye̱ ra je̱ya, mä tu̱
nzaya. Este año, mi hijo está de juez.
Véase nzaya
262
nzäi (nzäi) adv tal vez Rí mage; nuga
nzäi ga kohi, ga su ra bätsi di hñeni. Vete
tú; yo tal vez me quede a cuidar al niño que
está enfermo.
nzäi (nzäi) 1. vi acostumbrarse Nuni ra
doro dá tai, hingi nzäi; ngu ga tho̱ge
pengi ha rá hai. El toro que compré no se
acostumbra; luego que lo suelto se regresa a
su tierra.
2. vi aclimatarse Nuua ha mä haihu̱
hingi nzäi ra nanxa, nuu̱ bi hogi ha ya
pahai. Aquí, en nuestra tierra, no se
aclimata el naranjo; eso se da en tierra de
clima caliente.
3. s costumbre Variante zäi Sinón. 1:
ho; 2: hogi
bi nzängua se halló aquí
Nzänä (Nzänä) La Ortiga (ranchería de
Zimapán) Nzänä kohi getuu̱ nku̱hyadi ra
hnini Mabo̱za. La Ortiga queda en el lado
poniente de la ciudad de Zimapán.
nzänä (nzänä) s mes (con el número de
meses) Dí be̱nga ntoxi ko ra hñeni, ya bi
ua na nzänä. Ya se cumplió un mes de que
estoy encamado por la enfermedad. Véase
zänä
nzänä (nzänä) s 1. ortiga Ja ngu hñu bai
ra nzänä, na ngu rá xi ra hogä de̱jä, ha
mäna ngu ra xäkri ha mäna ra tu̱ki.
Hay como tres clases de ortiga, una como
hoja de higuera, otra como hierbabuena y
otra más chica.
2. ortiga chica Sinón. 2: fu̱to
nzänfani (nzä̌nfǎni) s 1. amansador de
caballo Nuni ra nzänfani ya ndunthi ya
fani xä zändi, ha xä bo̱ni xá ñho. Aquel
amansador de caballos, ya ha amansado
muchos caballos y han salido buenos.
2. amansador de reses Ata di goho ya
nzänfani di mfatsi, ngeä ra doro xä
ue̱i hingi ne dä mpe̱fi. Hasta cuatro
amansadores de reses ayudan, porque el
toro que han uncido no quiere trabajar.
Véase zändi, fani
nzäntho (nzä́ntho) adv siempre, casi
siempre Mäde ra mbonthi natsi rá ñu ra
miñyo, ha nzäntho ja thohni. A medio
monte atraviesa la vereda del coyote, y
siempre pasa por ahí.
nzäñä (nzä́ñä) s altivo, terco Nuni ra
ño̱ho̱ xä ra nzäñä, nubu̱ di tuhni hingi
263
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
o̱de too dä nzofo. Aquel hombre es muy
terco; cuando pelea no escucha a quien le
habla. Sinón. gäxyä, nesio
nzätaba (nzä́tába) s 1. leche
carbonizada, leche quemada (solidificada)
Ra nzätaba kuete ha ra ua ra tse, hingi
ne dä yo̱tse. La leche quemada en el
fondo de la olla no quiere despegarse.
2. leche que tiene olor a quemado
(líquido) Ra nzätaba xá nju ha yu̱ni xá
ntso. La leche quemada es amarga y
huele mal. Véase tsäti, ba
nzäti (nzä́ti) s 1. quemada (herida) Ya bi
yoxa rá nzäti mä ku, habu̱ bi zäti. Ya se
oreó la quemada de mi hermano.
2. incendio Bi nja na ra nzäti ha na ra
nto̱tahe̱mi Monda. Hubo un incendio
en una fábrica de papel México.
Sinón. nzo̱ Véase tsäti
nzätahme tortilla quemada
nze̱di (nzě̱di) s itacate (provisiones para ir de
viaje) Ya yoñu mäme̱to nubu̱ mi po̱ni
yá ngu mi hätsi ya nze̱di pa dä ñuni
mänxo̱ge hñäto mä pa. Los caminantes
antes, al salir de sus casas llevaban itacates
para comer por ocho días. Sinón. hme
nze̱díde̱thä maíz ancho
nze̱ngua (nzě̱ngua) s saludo
Variante nze̱njua
nze̱nguatho (nze̱nguátho) interj adiós,
hasta luego Variante nze̱njuatho
nze̱njuahu̱ interj adiós, hasta luego Ga zi
nze̱njuahu̱, ndada. Hasta luego, señor.
nze̱njuáte s saludo Véase -te
nze̱ya (nzě̱ya) adj mucho Nze̱ya ya nze̱di
dá häxhu̱, dí beni hä dä uakju̱. Es mucho
itacate el que llevamos; pienso que sí nos
alcanza. Sinón. ndunthi, xika, huadi
nzi [Variante de ntsi] 1. comer (mucho) Ha
ra ngo dá ma, xi dá nzi xá ñho ko ya
hoga hñuni. En la fiesta a que fui comí
mucho, y buenos alimentos.
2. comer (bien) Nui mäna gá nzi xá
ñho ke nuga. Tú comiste mejor que yo.
Sinón. ñuni
nzise̱ vi comer solo
Nzibatha (Nzíbǎtha) Metztitlán (municipio
del estado de Hidalgo) Nuni mähuifi ri
mani Nju̱nthe kohi Nzibatha. Por el lado
norte de Pachuca queda Metztitlán.
Sinón. Nkuazänä Véase zi, batha
nziue
Nzidada (Nzídǎda) Santuario (pueblo de
Cardonal) Ya jäi ra hnini Nzidada e̱ ñäte
ha ya dähni Mohai. La gente del pueblo
de Santuario viene a quejarse a su municipio
de Cardonal.
nziki (nzíki) s grasa Ya dutu ra hyokä
bo̱jä rata ya nziki. La ropa del mecánico
está untada de pura grasa. Xi ra nziki ra
hñuni. Tiene mucha grasa la comida.
nzimxudi (nzímxúdi) 1. s almuerzo Xä
mabu̱ ya uite ko ra nzimxudi pa ya me̱fi
bi xofo. Ahí van las tlacualeras con el
almuerzo para los peones que están
cosechando.
2. vi almorzar Mä dada ja di nzimxudi
pa dä ma ra be̱fi. Mi papá apenas está
almorzando para irse a trabajar.
Sinón. hno̱ge Véase nzi, xudi
nzime (nzíme) s algo carcomido Ra
de̱thä hingi ho, ra nzime. El maíz no está
bueno, está carcomido. Véase nziue
nzimifi [Forma secundaria de tsimifi]
ahumarse Dä hogi hingi ñuspi ko ya za
mbo ra ngu pa hindä nzimifi. Está bien
que no hagas lumbre con leña adentro de la
casa para que no se ahúme. Sinón. mumfi
nzimye (nzímyě) s llovizna penetrante
Véase tsimi, ye
nzingämedinthäti (nzíngämedínthäti) s
persona que roba una persona casada Véase
tsini, thäti
nzintsähni (nzíntsä́hni) s persona que
trajo la persona citada por la autoridad
Véase tzini, tsähni
nzipate (nzípáte) s 1. alcahuete Nzipate
tembi na ra jäi komtho te pe̱fi mäna,
mäske ra ñu̱. Alcahuete le dicen a una
persona que encubre lo que hace otro
aunque esté mal.
2. solapador Ra nzipate tembi na ra
be̱hñä di ho dä pe̱hni na ra nxutsi ko
na ra ño̱ho̱. Solapador, le dicen a una
mujer que le gusta comprometer a una
muchacha con un hombre.
nzistemä (nzístěmä) s persona necia
nzitandähi (nzitándä́hi) s huevo chupado
Véase tsiti, ndähi
nziue (nzíue) adj 1. carcomido Ra mä
tsafi, ya ya nziue; ya xä hñetsi ra
zuue. Unas muelas ya están carcomidas; ya
las ha agujerado el gusano.
Nzixitso
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
2. apolillado Nuyu̱ yá xoza ra ngu, ya
ya nziue, dä hogi ga ponihu̱. Aquellos
horcones de la casa ya están apolillados;
ya está bien cambiarlos. Variante nzime
Véase tsi, zuue
Nzixitso s Saucillo (internado cerca de
Huichapan) Variante Zixitso
nzofo (nzófo) vt 1. hablar (a alguien para
llamarle la atención) Mä tixu xä ye̱nta rá
ñä dä me̱ui na ra ño̱ho̱ ra medinthäti,
hängu xä tsofo, ha stá nzofo, ha hingi
o̱de. A mi hija se le ha metido en la cabeza
irse con un hombre casado; tanto que le han
hablado, y que yo le he hablado, y no
obedece.
2. corregir Nuni ra metsi di ho dä gu̱
nuä hingi tumbi, mäna bu̱ hinto
nzofo. A aquel joven le gusta agarrar lo
que no le dan; y seguirá haciéndolo si
nadie lo corrige. Véase zofo
nzohni (nzóhni) 1. vt llamar (oficialmente)
Ra dutsoki nuä ra tuhni stá nzohni yoki
ko ra he̱mi, ha hinxä joni. Al culpable del
pleito lo he llamado dos veces con citatorio,
y no se ha presentado.
2. vt invitar Stá nzohni ra mä ntsitsi
ga ñumbe, ya sta ñepu̱. He invitado a
unos amigos a comer conmigo; no tardan
en venir.
3. s invitado Ya bi zo̱ho̱ yá nzohni ra
Beto ha ra ngo. Acaban de llegar a la
fiesta los invitados de Beto. Véase zohni
nzoi (nzoi) s fermentación Yo ra nzoi.
Está en fermenta.
nzomxudi (nzomxúdi) s lugar sombreado
Habu̱ dí bu̱i, xi ra nzomxudi koñä xä
hñetsi ya to̱ho̱. En donde vivo es un lugar
muy sombreado, porque están altos los
cerros. Véase tso, xudi
nzoni [Forma secundaria de zoni] llorar
nzoñä (nzǒñä) vi andar sin sombrero Véase
zoñä
Nzothe (Nzóthe) Zothe (ranchería de
Huichapan) Ra hnini Nzothe bi hogi ya
boti nunä je̱ya. Este año, en la ranchería
del Zothe se dieron las siembras.
nzothe (nzóthe) s 1. ahogado Mände bi
ntagi na ra metsi, bi du ga nzothe ha ra
däthe. Ayer fue sepultado un joven que
murió ahogado en el río.
2. pulque mezclado con agua (cuando
264
llueve le cae agua a los magueyes que raspan
y se mezcla con el pulque) Nubye̱ ra sei
hinxá ñho, ra nzothe, ngeä xä uäi.
Ahora el pulque no está bueno; está
revuelto con agua porque llovió. Sinón.
2: xothe sei Véase tso, dehe
Nzotse̱ (Nzotse̱) Zosea (pueblo de
Alfajayucan)
nzotsi (nzótsi) s nube en el ojo, catarata
Ra nzotsi nubu̱ dä mu̱di pe̱tsi dä to̱the
bestho pa hindä ngoda ra jäi. La nube
en el ojo se debe curar inmediatamente que
comienza para que no se ciegue la persona.
Véase tsotsi
nzoxpa [Variante de ntsoxpa] 1. bochorno
2. calentura
nzo̱ (nzǒ̱) s 1. calentura Ko ra u̱ñä tsu̱ki
dí tsa dí pe̱tsi ra nzo̱. Con la gripe que
tengo siento que tengo calentura.
2. ardor Hindi tse̱ti ra nzo̱ ha mä ye̱
habu̱ dá tsäti. No soporto el ardor en la
mano donde me la quemé.
3. incendio Bi nja na ra nzo̱ ha ra
mbonthi, bi zäti ndunthi ra to̱ho̱.
Hubo un incendio en el monte; se quemó
gran parte del cerro. Sinón. 1: nzoxpa; 2:
huixni; 3: nzäti, mbati Véase tso̱
nzo̱ [Forma secundaria de zo̱] arder Ko ya za
xä nka hingi ne dä nzo̱ ra tsibi. Por la
leña mojada, no quiere arder la lumbre.
nzo̱ho̱ (nzó̱ho̱) s 1. forastero Mä nangu
hingra mengu; ra nzo̱ho̱, e xä mu̱kua.
Mi vecino no es nativo de aquí; es forastero
que ha venido a vivir aquí.
2. extranjero Ndunthi ya nzo̱ho̱ xä
ñehe xä mu̱i ha mä haihu̱ Monda.
Muchos extranjeros han venido a vivir en
nuestra patria mexicana. Sinón. 1: uati
Véase tso̱ho̱
nzo̱mu̱i (nzó̱mu̱i) s ardor de estómago
Véase zo̱
nzo̱te (nzo̱te) [Forma secundaria de zo̱te]
1. ajustar (reg.), completar (reg.), reunir
Hinxa za xä nzo̱te re̱ta mo mbe̱xo dí ne
ga zo̱te. No fue posible ajustar los diez mil
pesos que quiero reunir.
2. unir Nuni ra jädo dama gi hyoki ata
dä nzo̱te ko nuni xpá ñehni. Sigue
construyendo aquella barda hasta unirla
con la que viene allá. Sinón. 1: juati; 2:
to̱ke, pe̱hni Véase zo̱te
nzo̱tuí toparse (con alguien)
265
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nzo̱tmu̱i (nzó̱tmu̱i) s 1. disgusto, coraje
Mä dada pe̱tsi ra nzo̱tmu̱i koñä mä ku
hingi o̱te. Mi papá tiene corage porque mi
hermano no lo obedece.
2. ardor de estómago Hindi pädi te di ja,
di tsa na ra nzo̱tmu̱i. No sé que tengo;
siento un ardor de estómago.
3. persona corajuda Variante zo̱tmu̱i
Véase nzo̱, mu̱i
nzo̱tuí v rec toparse Véase nzo̱te, -ui
nzo̱te (nzo̱te) vi completarse Véase tso̱te
nzo̱the (nzó̱the) s creciente de aguas,
corrientes de aguas ocasionales Nubye̱ bi
uäi ya ndo, xika nzo̱the bi gäi. Ahora que
llovió granizo bajó mucha creciente.
Variante nzo̱the Véase tso̱ho̱, dehe
nzungi (nzúngi) adj 1. chato, romo Bi
uagi rá ntsä mä bu̱hu̱, nubye̱ bi gohi ra
nzungi. Se tronchó la punta de mi barreta,
y ahora quedó chata.
2. mocho Ra tabi bi ua rá ua ha bi
gohi ra nzungi; hingi tsa ga mihi. Al
arado se le quebró la mancera y quedó
mocho y no puedo agarrarlo.
nzungua s pie mocho
nzungua s pie mocho Véase nzungi, ua
nzuñä (nzúñä) adj achatado, mocho,
romo Nzuñä, tembi ya bo̱jä ga mpe̱fi xä
thege yá ntsä o ya juai xä dotsi.
Achatadas les dicen a las herramientas
desgastadas de la punta, o a puñales que se
les quiebra la punta. Véase ñä, nzungi
nzuñye̱ (nzúñye̱) adj manco Nzuñye̱
tembi too xä be̱di ya dedo o mäde ra
ye̱ po na ra ñänthi. Manco le llaman a
quien ha perdido los dedos o la mitad del
brazo por algún accidente. Véase ye̱,
nzungi
nzuthe (nzǔthe) s temor al agua Ñhi, nege
hinxa tse̱ ra dehe ¡tengu ri nzuthe!
Báñate, al fin que no está fría el agua, ¡cómo
tendrás temos al agua! Véase tsu, dehe
nzuzu [Variante de zuzu] abuela
nzu̱ (nzǔ̱) s la que amamanta Nuä ra zi
be̱hñä bi du, mrá nzu̱; bi zogi rá zi bätsi
ra tu̱ki. Esa mujercita que murió
amamantaba, y dejó a su niñito muy chico.
Véase tsu̱ti
nzu̱bga s vaca que amamanta
nzu̱bru s burra amamantadora
nzu̱chi s cabra amamantadora
nzu̱ni
nzu̱be̱hñä (nzǔ̱bé̱hñä) s mujer que
amamanta Véase tsu̱, be̱hñä
nzu̱di (nzu̱di) s 1. lugar con laderas Ha mä
huähi habu̱ dí poti, ntse̱di ra nzu̱di. En
la milpa en donde siembro hay laderas.
2. colgadero de ropa Ri koto gí honi bí
zu̱di ha rá nzu̱di ya dutu. La chamarra
que buscas está colgada en el colgadero de
la ropa.
3. penca Mänonxi dá tai na nzu̱di ra
däza. El lunes compré una penca de
plátanos. Sinón. 1: me̱mi
nzu̱juai (nzú̱juai) s ajolote (tipo de lagartija
prieta y chica) Ra nzu̱juai, tenä ge na
ngu ra madga, hu̱ xi mbo ya jädo. Dicen
que el ajolote es semejante a la lagartija que
chifla dentro de las paredes.
nzu̱ki (nzú̱ki) s descargador (peón) Ra
tsanza ga hmemi, mi zi yoho ya nzu̱ki.
El camión de pacas traía dos descargadores.
Nzu̱mhai (Nzu̱ mhai) Tlacotlapilco (pueblo de
Chilcuautla) Po Nzu̱mhai thogi ra däthe,
ha ra rani habu̱ thogi ya bo̱jä, xi ra
ntsimi. Por Tlacotlapilco pasa el río, y el
puente donde pasan los carros está muy
angosto. Véase nzu̱di, hai
nzu̱mu̱i (nzu̱mu̱i) s barrigón, panzón Dí
pe̱tsi na ra nzu̱mu̱i ga doro, hingi pati rá
bai, nzäntho xä zi noho. Tengo un toro
barrigón que nunca cambia de cuerpo, todo
el tiempo está gordito. Sinón. bifo Véase
nzu̱di, mu̱i
nzu̱nde (nzǔ̱nde) s fleco Rá nzu̱nde nuni
ra nxutsi komba ya da. El fleco de la
muchacha le tapa los ojos. Véase zu̱di, de
nzu̱ndu (nzǔ̱ndu) s toque de campana por
muerto, doblar de campana por muerto Ya
bi to̱de ra nzu̱ndu, nzäge na too xä du.
Ya se oyó el doblar de las campanas para
muertos, tal vez alguien se murió. Véase
nzu̱ni, du
nzu̱ngu (nzǔ̱ngu) s persona humilde
nzu̱ni [Forma secundaria de zu̱ni] sonar
nzu̱ni (nzu̱ni) 1. s sonido Rá nzu̱ni ya
bida ha ra ngo, hingi hoki ga ähä. El
sonido de los instrumentos musicales en la
fiesta no me deja dormir.
2. vi marcar (hora de reloj) Ya bi nzu̱ni
nde mä pa, ya bi mafi ra boxi; oraä
mafi. Ya marca el mediodía, ya cantó el
gallo; a esa hora canta.
nzu̱ntate̱gi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nzu̱ntate̱gi (nzu̱ntáté̱gi) s campanero
Variante zu̱ntate̱gi Véase te̱gi
nzu̱nte̱gi (nzu̱nté̱gi) s repique de
campana Véase te̱gi
nzu̱nti (nzu̱ nti) s sonido, repiquetero
nzu̱nza (nzu̱nza) s colgadero de madera
(donde cuelgan cosas comestibles para que no
estén al alcance del perro o del gato) Ra
hñuni dä bongi, gi tsu̱ti ha ra nzu̱nza. La
comida que sobre la cuelgas en el
colgadero. Sinón. nzu̱di Véase nzu̱di, za
nzu̱pa (nzu̱pa) s 1. mono, chango,
chimpancé Ya nzu̱pa di ntani ha yá bai
ga za ne the̱tsi ya bätsi ngu o̱te na ra
be̱hñä. Los monos se trepan a los árboles y
cargan en los brazos a sus hijos como lo
hace una mujer.
2. imitador Nuni ra jäi ra nzu̱pa; gatho
nuä te nu be̱fi, pe̱fi. Aquella persona es
imitadora; todo lo que ve que se hace lo
hace ella también.
nzu̱tbi (nzǔ̱tbi) s policía del juez, topil Ra
nzaya ya bi yonga ra nzu̱tbi pa dä xipabi
ya jäi mä dä me̱ na ra be̱fi. El juez ya
mandó a su policía para que le avise a la
gente que vayan a hacer un trabajo.
Variante nzu̱thuí Sinón. me̱hni, mfatsi,
mbu̱tsi, barista
nzu̱ti (nzú̱ti) s bruja Ja na ra ntemei ge
bu̱ i ya nzu̱ti ge tsu̱ti rá ji ya tu̱bätsi.
Existe la creencia de que la bruja le chupa la
sangre a los niños chicos. Sinón. bruha
Véase tsu̱ti
nzu̱yo (nzǔ̱yo) s perra que amamanta Xi
ra dumänthuhu nuä ra nzu̱yo habu̱ ra
za di nthani. Está muy hambrienta esa
perra que amamanta, en dondequiera
esculca.
nzyolo (nzyolo) s gusano del elote Ra
nzyolo tsipa rá ñäni ra mänxa. El gusano
del elote le come la punta al elote.
Sinón. chimänxa
nzyuzyu [Variante de zuzu] abuela
266
N
n Se escribe también n.
na (na, nǎ) 1. adj uno Ho̱nse̱ na mai
mä dutu dá tai. Nada más una muda de
ropa compré.
2. pron alguien Bai na ha ra gosthi.
Está alguien en la puerta.
na noya en una palabra
na hangu (na hangu) unos cuantos Di ne
ga tanga na hangu ya nhaza. Quiero
comprar unas cuantas vigas. Variante na ra
hangu
na ngu mäna (na ngǔ mä́nǎ) 1. ambos,
los dos, tanto el uno como el otro Ra Xuua
ne ra Beto na ngu mäna fatsi ya
hyoya. Juan y Roberto, tanto el uno como
el otro, ayudan a los pobres.
2. el uno al otro (recíprocamente) Ra
Xuua ne ra Beto di mfatsi na ngu
mäna ha ya huähi. Juan y Roberto se
ayudan el uno al otro en sus milpas.
Variante na ngu na
na kada na uno cada quien
na ra (na ra) art indef uno Tenä ge na
ra pa mä dä gätsi ra ximhai. Dicen que
un día se va a acabar el mundo.
na ra hangu unos cuantos
na yoho unos cuantos
na ya (na ya) art indef unos
nadbu̱ (nadbu̱, nǎdbu̱) adv 1. junto Nuni
ra tiya ne nuni ra tiyo nzäntho di yo
nadbu̱. Aquella anciana y aquel anciano
siempre andan juntos.
2. unido Nadbu̱ pa ra mpatä no̱mi ne
ra nthu̱tsi. Unidas van la tuerca y la
rondana. Sinón. naduu̱
naki [Variante de ñaki] una vez
nakitho (nakitho) adv una vez nada más
Mande dá ma nakitho ha ra
presidencia. Ayer me fui a la presidencia
una vez nada más.
nambu̱ (nambu̱) adv aparte, separado Ya
nambu̱ di bu̱i ha mä dada. Ya vivo
separado de mis padres.
267
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
nandi (nǎndi) adv 1. una vez, una
ocasión Stá hñatsi ha ra hñaxbo̱jä, pe
nso̱ka nandi. He volado en avión, pero
solamente una vez.
2. a veces, en ocasiones Nandi dí pa tai
ha nandi hinä. A veces voy a la plaza, y
a veces no. Variante randi Sinón. 1:
naki; 2: rabu̱
nandi (nandi) adv al otro lado Maha
nandi ra däthe ga kätshu̱ ra Xuua.
Vámonos al otro lado del río a visitar a
Juan.
Rinandi s Estados Unidos del Norte
Nando (Nándo) Dandho (ranchería de
Huichapan) Nando bu̱i thogi
hñunthebe hñurate ya jäi. En Dandho
viven más de trescientas sesenta personas.
Véase nani, do
nangu (nángu) s vecino Rá nangu ra
Xuua bi ntunhuí mände. Juan se peleó
con su vecino ayer.
dí nanguhu̱ somos vecinos
nani (náni) 1. vi estar ralo, estar salteado
Dá honi na too bi maxki ra boti, pe
himbi yu̱tuí xá ñho ra nda; xi bi nani ya
bai. Contraté a uno que me ayudara a
sembrar, pero no echó bien la semilla y
salieron muy ralas las matas.
2. s ralón (reg.) Variante rani
Sinón. nati
naño (naño) adj diferente, otro,
distinto Ra Xuua ya naño ra fani di zi.
Juan ya trae un caballo diferente.
nate (náte) adj veinte Variante rate
hñurate sesenta (3x20)
natemäre̱ta (nátemäré̱ta) adj treinta
Variante náte ne mä re̱ta
natho (nǎtho) adj uno, sólo uno,
solamente uno Natho de mä ku bí mpe̱fi
mäjuifi. Sólo uno de mis hermanos está
trabajando en el norte.
nayo (náyo) vi 1. estrenar, usar por
primera vez Nuni ra nxutsi xi di nayo de
gatho pa dä ma ra ngo. Aquella señorita
estrena de todo para irse a la fiesta.
2. inaugurar Véase rayo
naki (naki) 1. adv una vez Dá ma naki
tai dá be̱di mä bojä. Una vez fui a la
plaza, y perdí mi dinero.
2. adv una ocasión Naki dá me̱di
Monda. En una ocasión me perdí en
México.
no̱mi
3. adj acabado de salud Ra Abra ya xi
naki ga nzaki. Abraham ya está muy
acabado de salud. Variante naki
natsi (nátsi) s brinco, zangoloteo Véase
ratsi
nä (nä) interj dice, se dice Ja na ra
ndäpo ri hu ponzañethi, ha xi ra ñethi,
nä. Hay una planta llamada hierba de la
cruz, y dicen que es medicinal. Variante na
Véase enä
ne (ně) conj y, luego Ra Xuua me̱to bi
yo̱te ra lisio ne ja bi ma ra ngunsadi.
Juan primero hizo la tarea y luego se fue a
sus clases.
nehe (něhe) adv también Variante nehe
nepu̱ (něpu̱) adv luego Dá ma ra be̱fi
Monda nepu̱ dá pengi ra ne̱toku̱ta.
Fui a trabajar a México y luego regresé a los
quince días. Variante nepu̱
ne̱ta (né̱ta) adj diez Véase re̱ta
ne̱tamäku̱ta (né̱támäkú̱ta) s quincena
Nuga di mpe̱fi Monda; tata
ne̱tamäku̱ta di hä ra bojä ha mä ngu.
Yo trabajo en México y cada quincena traigo
dinero a mi casa. Variante ne̱toku̱ta
Véase ne̱ta, ku̱ta
ne̱tyoho (né̱tyoho) adv a las doce
nihi (níhi) adv 1. temprano Mä xampäte
pa nihi ra ngunsadi y xi ra tse̱. Mi
estudiante va temprano a su escuela, y hace
mucho frío.
2. pronto Mä ga ma tai, pe nihi ga
pengi. Voy a ir a la plaza, pero pronto
regreso.
nitho (nítho) adv 1. temprano Mände dá
po̱ni nitho ha mä be̱fi. Ayer salí
temprano de mi trabajo.
2. pronto Tixu, rí ma ra tite, pe nitho
ya gri bakua, pa gi hoka ra ntoxi.
Hija, ve a dejar el almuerzo, pero pronto
estás aquí, para que hagas la cena.
nohni (nohni) s golpeteo
noki (nǒki) s coscorrón Nubu̱ hingi o̱de
nuya bätsi, tumbabi ya noki. Cuando los
niños no obedecen les dan de coscorrones.
notsi (nótsi) vi brincar, trotar,
zangolotear
no̱mi (nó̱mi) s alfiler Ra hye̱ma dutu
honi ya no̱mi pa dä zo̱te ya xe̱ni. La
modista necesita alfileres para añadir las
piezas.
no̱ndo
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
no̱ndo (nǒndo) s burro, asno Ya no̱ndo
bí tsi ya rothi ha ra mbonthi. Los burros
comen retoño de mezquite en el monte.
Sinón. ro̱ge, burru
no̱tse (nó̱tse) s 1. puntal, atracadero Ra
ngu ne na ra no̱tse, ngeä ya ne dä dagi.
La casa necesita un puntal porque ya se
quiere caer.
2. columna Nuyu̱ yá no̱tse ra säye ¡ha
di dahyu̱! Las columnas del puente
¡nunca se caen!
3. represadero (reg.), represa Ra ñunthe
ya hoki ya no̱tse ha ra ñänga huähi. El
regador ya está haciendo sus represaderos
en la orilla de la milpa. Variante no̱tse
Véase to̱tse
nranxu (nránxu) vi quedar viuda Nuni ra
zi be̱hñä, ja gehya bi nthäti y ya bi
nranxu. Aquella mujer hace poco que se
casó y ya se quedó viuda. Véase ranxu
Ñ
ñasti (ñásti) 1. s resbalón Dá hätsi na
ra ñasti ha ra ñu, dá nkoxa ya bo̱hai.
Me di un resbalón en el camino y me
embarré de lodo.
2. adj resbaloso Xi ra ñasti ya ñu
koñä xä uäi. Están muy resbalosos los
caminos porque ha llovido. Véase yasti
ñati (ñáti) 1. vi animarse Hingi ne dä
hogi ra be̱fi dí pe̱fi, ya hindí ñati ga pe̱fi.
No quiere quedar bien el trabajo que estoy
haciendo, ya no me animo por hacerlo.
2. s tiempo libre Nubye̱ ja mä ñati,
maha ra nsaha ha ya pathe. Ahora que
tengo tiempo libre vamos a bañarnos a las
aguas calientes.
ñati (ñati) vi tragar sin masticar, comer
sin decencia Ñuni njante; gí ñatitho ra
hñuni ngu gí ñunga miñyo. Come
despacio; te tragas la comida sin masticarla;
comes como coyote. Sinón. njänti,
yamtho Véase yati
268
ñaxki (ñáxki) s 1. la que aborta Nuni ra
mboni, xi ra ñaxki, nzäntho hingi bu̱i xá
ñho ya bätsi. Aquel animal siempre aborta,
nunca nacen bien sus hijos.
2. aborto Ra tofo tsu̱tbi xá tsuni dä
to̱te ra ñaxki. La ley ha prohibido que
se haga el aborto. Véase yaxki
ñaxkise̱ aborto involuntario
ñaxkamboni cría malograda de animal
ñä [Variante de ñäxu] cabeza
ñä (ñä) vi 1. hablar Ha ra hmuntsi xi bi
ñähni ya jäi, mi ñä na ha mäna, ha
pätho hinte bi regla. En la reunión
discutió mucho la gente; hablaban uno y
otro, y por último no se arregló nada.
2. cantar (pájaro)
ñä ntse̱di hablar en voz alta
ñägi me reprocha
ñäba (ñä́ba) s pezón Pa bi tso mä bätsi
mä ba, dä kotsuabi ra foni mä ñäba.
Para que mi bebé despreciara mis pechos,
les unté estiércol de güila en los pezones.
Sinón. ñäxba, ba Véase ñä, ba
ñädithä (ñä́dithä) s cabeza del maíz Véase
ñä, de̱thä
ñähi (ñä̌hi) vt 1. rumiar Bu̱u̱ ya mboni
ñähi, me̱fa de dä ñuni thäti ya hñuni.
Hay animales que rumian: después de comer
repasan su comida.
2. masticar Ndunthi ya bäsjäi di ho dä
ñähi ra tsapo. A muchos jóvenes les
gusta masticar chicle.
3. roer Ya dängu xä ñähi ya ro̱zä
de̱thä. Los ratones han roído los costales
de maíz. Act. indet. hñähi Sinón. zoni,
tu̱ni
ñähmu (ñähmu) s rodilla Bu̱ gi ne gi
yapi Ajuä na ri tadi, domi ri ñähmu ha
yapi. Si le quieres pedir a Dios algo, dobla
tus rodillas y pídele.
ñähni (ñä́hni) 1. vi averiguar, discutir Ha
rá huähi mä be̱datsi bi yu̱ti ya mboni,
bi zipa ya ndäpo; bi ñähni ko ra mengu
pa bi gutuí ra dañu. Entraron animales a
comerse las plantas en la milpa de mi
sobrino; averiguó con el dueño para que le
pagara el daño.
2. s averiguación, discusión Ha ra
hmuntsi bi nja, xi bi nja ra ñähni. En
la junta que hubo estuvo acalorada la
discusión.
269
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñähñu (ñä̌hñu) s persona de habla otomí
Ya ñähñu de ra Botähi hiñhämu̱ xä
mbehmä dä nja ya uäthe ha ya hai. Los
otomíes del Valle del Mezquital nunca se
imaginaron que sus tierras iban a ser de
riego.
ñähñu (ñä́hñu) vi hablar otomí Nuga
ho̱nse̱ di ñähñu hindi pädi ga ñämfo̱. Yo
nada más sé hablar otomí, no sé hablar
español. Véase ñä, hñähñu
hñähñu s lengua de los otomíes
ñäkankoni (ñä́kánkǒni) s habla a clueca
Véase nkoni
ñäki (ñä́ki) vt 1. alegar, disputar
2. dar lástima (de lo que obsequia) Act.
indet. hñäki
ñämäñho (ñä́mä́ñho) vi hablar bien (de
alguien) Véase xá ñho
ñämäñu̱ (ñä́mä́ñu̱) vi blasfemar Nuni ra
ño̱ho̱ hingi mä ya hoga noya, nzäntho
ñämäñu̱. Aquel hombre no habla palabras
buenas, siempre blasfema. Véase ñä, ñu̱
̌
ñämfo̱ (ñämfo̱
) s persona de habla
española Ja getya dá pädi ra hñähñu,
nuga ndrá ñämfo̱. Hace poco tiempo que
aprendí otomí; yo hablaba español. Véase
mbo̱ho̱
́
ñämfo̱ (ñämfo̱
) vi hablar español Nuni ra
jäi hingi ñähñu, ho̱nse̱ ñämfo̱. Aquella
persona no habla otomí, sólo habla español.
Véase ñä, mbo̱ho̱
hñämfo̱ s castellano, español
ñämfo̱ s persona que habla español
ñämo (ñä́mo) s 1. yema (la parte blandita de
la punta de los dedos) Ko yá ñämo yá dedo
mä ye̱, dí tomi ya tekla de ra mäkinä ga
ntofo. Con la yema de los dedos de las
manos oprimo las teclas de la máquina de
escribir.
2. dedo (de los pies) Na ra ñämo de mä
ua, mä dä dagi rá saha. Se me va a caer
la uña de un dedo del pie.
ñämfi (ñä́mfi) s tronco, mezote, piña de
maguey ya raspado Dä hogi ga ku̱tshu̱ ya
ñämfi de ya uada ya ntati, pa ga u̱thu̱
ya tu̱ta. Está bien que arranquemos los
troncos de magueyes ya raspados para
plantar magueyes chicos. Sinón. hñu
ñäni (ñäni) s 1. orilla Ha ra huähi habu̱
ja ra sofo, xä bogi ra de̱thä ha ra ñäni.
ñäni
En la milpa en donde está la cosechas han
amontonado el maíz en la orilla.
2. filo (de un precipicio) Nsa Mbisente ja
na ra ngati, nandi ko nandi thogi ra
ñu ha ra ñäni ra maye. En San Vicente
hay una curva; de lado a lado pasa la
carretera en el filo de la ceja.
ñäni (ñäni) vi aliviarse Ra dathi ya yo di
ñäni. El enfermo ya se está
aliviando. Sinón. hñähñä
rá ñäni Ajuä la presencia de Dios
ñäni (ñä̌ni) vt 1. defender Ra tsatyo di
ñäni rá hmu, nubu̱ too di nambi. El
perro defiende a su amo cuando alguien lo
está golpeando.
2. proteger Mä kaho ga ñi dí komi ko
ya njomi ga zafri, pa di ñäni de ra tse̱.
Mis cajones de almáciga los tapo con
tapaderas de zacate, y así los protejo de la
helada. Act. indet. hñäni
ñänijä (ñäníjä, ñä́níjä) s torrecilla del
templo, remate del templo Véase ñä, nijä
ñänte (ñä́nte) s 1. abogado Mä tu̱ bi joti
fadi, pe dá honi na ra ñänte, pa bi po̱ni
ha ra fadi. A mi hijo lo encarcelaron, pero
contraté a un abogado para que lo liberara
de la cárcel.
2. defensor (jurídico) Mä dada di nxadi
pa dä ñänte, ha nuga di nxadi ga
nxahnäte. Mi padre estudia para
defensor y yo estudio para profesor. Véase
ñäni
ñäntekei (ñäntékei) vi hablar
respetuosamente Nuni ra ndada ra
me̱stekei ¡xi ñäntekiei! Aquel señor
demuestra respeto, ¡cómo habla respetuosamente! Véase ñä, tekei
ñänthe (ñänthe) s ribera Véase ñäni, dehe
ñäntho̱ (ñäntho̱ ) s cima de un cerro,
cumbre Ya fu̱di bi mu̱xmi mäñä ha ra
ñäntho̱. Ya está lloviznando arriba, en la
cima del cerro. Véase ñäni, to̱ho̱
ñäni (ñä́ni) s 1. cabeza de gallina Na ra
tsatyo bi thogi, fo ha ra ne na ra ñäni.
Pasó un perro trayendo en la boca una
cabeza de gallina.
2. mazorca chica (o con sólo la punta
quebrada) Ko ra ye otho, ya thä bi gohi
ya ñäni. Como no ha llovido las
mazorcas se han quedado chicas. Véase
ñä, o̱ni
ñäpi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñäpi (ñäpi) vt acusar Act. indet. hñäpi
Véase ñäte
́ ) vi monologar, hablar a solas
ñäse̱ (ñäse̱
Nuni ra metsi nzäntho ñäse̱ o tuhu nubu̱
ähä. Aquel muchacho tiene la costumbre de
monologar y de cantar cuando está
dormido. Véase ñä, se̱he̱
ñäsni (ñä́sni) s cabeza de nixtamal Véase
ñä, suni
ñästhi (ñästhi) s carrizo sazón Véase
ñätsi, xithi
ñäte (ñäte) s acusador
ñäte (ñä́te) vti 1. quejarse (ante alguien) Ra
bätsi ñäte ko ra dada, ngeä xä nambi ra
nänä. El niño se queja con el padre porque
le ha pegado su mamá.
2. acusar (compl. indet.) Ra erido ñäte ha
tsu̱tbi de nuä bi to̱tuí. El herido acusa
ante la autoridad a los que lo hirieron.
Pret. dá ñäte
ñäpi vt acusar
ñäti (ñäti) vt abesanar (reg.), pastear en la
besana Act. indet. hñäti
ñätsi (ñätsi) vi 1. envejecer Stí ntse̱ dä
ñätsi nuä ra boi, dä hogi ga pahu̱. Antes
que envejezca mucho ese buey, sería bueno
venderlo.
2. sazonarse Ya mu ya bi ñätsi; dä hogi
ga tu̱kju̱ pa ga hämfu̱ yá nda. Las
calabazas ya se sazonaron; estaría bien
cortarlas para sacarles las semillas. Xä
ñästi. Está sazón.
ñäxakani s quelite sazón
ñästhi s carrizo sazón
ñäxba (ñä́xba) s punta del pezón, punta
de la teta Rá ñäxba ra baga xä fo̱ge, ha
nubu̱ the̱mi tsamañu̱. La punta de la
teta de la vaca se ha cuarteado, y a la hora
que la ordeñan le duele. Variante ñäba
Véase ñä, xiba
ñäxba (ñä́xba) s leche buena Ya ra
ñäxba rá ba ra baga, ya hingra tuka
ba. Ya es buena la leche de la vaca; ya no
es tierna. Variante ñäxaba
Ñäxbato̱ho̱ (Ñä́xbáto̱ho̱) Nombre de un
cerro en forma de teta humana.
ñäxjäi (ñä́xjäi) 1. s persona madura,
persona sazón Nuni ya bi thogi ra
mbäsjäi, ya ra ñäxjäi. Aquel ya pasó la
adolecencia ya es persona madura.
2. vi madurarse (persona) Nuni ya bi
270
ñäxjäi, ya pe̱tsi teraza ya je̱ya. Aquella
ya es persona que ha madurado; ya tiene
algunos años. Variante ñäxajäi Véase
ñätsi, jäi
Ñäxmädu (Ñäxmädu) Calavera (adelante de
San Nicolás)
ñäxu (ñäxu) s cabeza Hindi pädi te di ja,
ngu di tsa xá ñu̱ mä ñäxu. No sé que
tengo; como que siento que me duele la
cabeza. Variante ñä
dänga ñäxu alta personalidad
dänga ñä gobernante; líder
däta ñä cabeza grande (reg.); líder
ñäxujäi (ñäxujäi) s calavera humana
Véase jäi
ñäxundoyo (ñäxundóyo) s calavera Jabu̱
habu̱ xä thini ya ñäxundoyo tagi. Hay
lugares en que han llegado a encontrar
calaveras enterradas. Véase ñäxu, ndoyo
ñäye̱ s dedo Véase ñä, ye̱
ñäti (ñä́ti) s 1. promesa (ofrenda) Nuni ra
de̱ti tsämähotho, na ra ñäti, pa Ajuä dä
xupkagi. Aquel borrego bonito es una
promesa, para que Dios me lo multiplique.
2. oferta (venta) Ya ze̱sthi mäna tsu̱ tsa
rá muhuí, nuu̱ ja ga ñäti. Los zapatos
más cómodos de precio son los que están
en oferta. Sinón. 2: hñäti
ñätkagihu̱ nos prometen
ñäthä (ñä́thä) vi hablar dormido Dä bäse̱
Ajuä te gatho ui nuni ra metsi, kon ke
ñäthä. Solamente Dios sabe qué sueña
aquel muchacho; acostumbra hablar
dormido. Véase ñä, tähä
ñäthi (ñä́thi) s 1. mezquite crudo Nuu̱
ya bätsi mä dä u̱ yá mu̱i ko ya ñäthi tsi.
A esos niños les va a doler el estómago con
los mezquites crudos que están comiendo.
2. ignorante Nuni ra bätsi nebu̱ bi
ñoskuela, xi ra ñäthi; hinte bi bädi.
Aquel niño estuvo en la escuela por no
dejarla. Es un ignorante que no aprendió
nada. Véase tähi
ñätsi (ñätsi) adv después, al rato, al
último
ñegi (ñégi) vi voltear la mirada hacia atrás
Nubu̱ ngí pa tai, nuga ndí be̱fa di gee,
ha nui ni ngí ñegi. A la hora que ibas a la
plaza yo iba atrás, y tú ni volteabas a mirar.
Sinón. mpu̱ntsi
271
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñemi (ñémi) vr 1. agacharse Nubu̱ mi
tho̱tua ra hñä ra bätsi, bi ñemi, hinte bi
dädi. A la hora que regañaban al niño, se
agachó y no respondió nada.
2. embrocarse Rá manza ra bätsi, mí
dagi ha ra mexa, bi ñemi ha ra hai. El
plato del niño que se cayó de la mesa
quedó embrocado en el suelo. Sinón. 1:
ntsomi Véase yemi
ñenä (ñěnä) s luna llena Vocal nasal: ñënä
Variante yenä Sinón. nxo̱ge
ñobri (ñobri) vi arrepentirse Bu̱ nui gí
yobri xká nthäti, nuga hindí ñobri. Si tu
estás arrepentido de haberte casado, yo no
me arrepiento. Véase yobri
ñodmi (ñodmi) s dos reales, veinticinco
centavos Mäme̱to mi ja ya bojä ga
yodmi, mi mui ñodmi. Antes había
monedas de a peseta con valor de dos
reales. Véase yoho, domi
ñogi (ñógi) 1. adj fuerte (pulque) Ndunthi
too tsi sei, di ho ra ñogi. A muchos de los
que toman pulque, les gusta del fuerte.
2. vi hacerse fuerte (el pulque) Ra sei
xmá ñu, nubye̱ ya bi ñogi. El pulque
estaba dulce; ahora ya se hizo fuerte.
ñogisei (ñógísei) s pulque fuerte Ge hä
jabu̱, pe rata ra ñogisei, hingi sistho ra
tafi. Sí hay, pero es puro pulque fuerte;
todavía no le echan el aguamiel.
Variante ñogsei Véase ñogi, sei
ñohmi (ñohmi) 1. vi cambiar (de opinión)
Nuni ra jäi ra yohmi, bi ñohmi de nuä te
xkí ñätkahu̱. Aquella persona es de dos
caras, cambió de lo que nos había
prometido.
2. vi ser espía, ser de genio voluble Ra
Xuua xi di ñohmi kongeke, ngeä ñä
kongeke ha ko mä ntsu̱be. Juan es de
genio voluble, porque habla conmigo y
con mi enemigo.
3. vi traicionar Ko mä ku dí hutsi ga
ñohmi. Pienso traicionar a mi hermano.
4. s variación (reg.), cambio (de opinión)
Hingi ho ra ñohmi, ngeä be̱ ra tsa na.
No es buena la variación, porque queda
uno en ridículo. Sinón. 2: huxmaho
Véase yohmi
ñoho 1. vi participar dos juntos, compartir
Nuyu̱ ya bätsi di ñuni, di ñoho ha nada
ra mohi. Aquellos niños que están
ñoti
comiendo, participan juntos en un solo
plato.
2. vi estar dos juntos Ra Xuua ne ra
Beto bi ñoho ha nada ra hai. Juan y
Roberto quedaron dos juntos en un solo
terreno.
3. adj segundo Rá ñoho ra ro̱za de̱thä
ya himbi ñutsi. El segundo costal de
maíz ya no se llenó. Sinón. 1 y 2: nadbu̱;
3: yoho Véase yoho
ñohui (ñǒhui) vt compartir (entre dos),
convidar Nohuí nuä ra hñuni ri ku, ngeä
otho mäna. Compartan esa comida tú y tu
hermano, porque no hay más. Véase yoho,
-ui
ñohu̱ (ñǒhu̱) vt compartir (entre todos),
convidar Ñohu̱ä ra hñuni de gri
gathohu̱. Compartan esa comida entre
todos ustedes. Véase yoho, -hu̱
Ñolo (Ñǒlo) Yolotepec (pueblo de Santiago de
Anaya) De gehni Ñolo ja na ra ngujua
ne na ra ngumfri. Allá en Yolotepec hay
un conejero y un establo. Sinón. Mamu̱i
ñoni (ñoni) 1. vi arrepentirse Nuä ra hai
bai tsa ra mui, pe bestho tai mä stí
ñoni. Es barato el precio del terreno que te
venden; pero cómpralo luego, antes que se
arrepientan.
2. s persona variable Ogi kamfribi nuä
paai ra kochi, ge ntse̱ ra ñoni. No le
creas a ese que te vende el coche; es muy
variable. Sinón. 1: yoni; 2: yohni
Ñonthe (Ñónthe) 1. Yonthé (barrio de
Cardonal) Raya boti de Ñonthe bi yoti,
ngeä himä níhi bi uäi. Unos sembradíos
de Yonthe se secaron porque no llovió
temprano.
2. Yonthe (ranchería de Huichapan) Ra
hnini Ñonthe tobye̱ ra tu̱ka hnini. La
ranchería del Yonthe todavía es una
ranchería chica. Véase yoho, däthe
ñote (ñote) adj cuarenta Dí pa na ra hai
di mui ñote mo mbe̱xo. Vendo un terreno
con el valor de cuarenta mil pesos.
Sinón. yorate, nkuarenta Véase yoho,
nate
ñoti (ñóti) 1. s luz Ra ñoti di yokju̱ ha
ra ximhai, ra zänä, ra hyadi ha ya tso̱. La
luz que nos alumbra aquí, en el mundo, es
de la luna, el sol y las estrellas.
2. s petróleo Ra ñoti yo ri mäki, ha
ñoki
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
xi mäthoni. El petróleo va
encareciéndose, y es tan necesario.
3. s energía eléctrica Ko ya hue̱i bi ma
ra ñoti. Con los relámpagos se fue la
energía eléctrica.
4. vi alumbrar Hintsu̱ di ñoti nuä ra
yo i zo̱. Esa vela que está prendida no
alumbra bien. Véase yoti
ñoki (ñoki) s segunda vez Véase yoho,
iki
Ñotho̱ (Ñotho̱) s Cerro Juárez (cerro
empalmado al sur de Puerto Juárez) Enga
ya jäi ge ra Ñotho̱ huhnä yoto ya
däthe. Las gentes dicen que debajo del
Cerro Juárez pasan siete ríos.
Sinón. Yoto̱ Véase yoti, to̱ho̱
ñudi (ñúdi) adj lleno Ya xibo̱jä mpoba
gatho ñudi, ho̱nse̱ dä thuti ha ra
kamiu. Los botes de leche están llenos; ya
nada más falta que los carguen en el
carro. Sinón. ñutsi
ñudi (ñudi) vi llenarse (bien) Ra mu̱di
ro̱zä ga ju̱ bi ñudi xá ñho, ra ñoho ya
hinä. El primer costal de frijol se llenó
bien; el segundo ya no. Sinón. ñutsi
ñunde (ñúnde) s cresta (de gallo o
guajolote) Ya bi mbanji rá ñunde ra boxi
koñä di ntunkuí mäna ra menjä. Le
sangró la cresta al gallo por pelearse con
otro gallo. Sinón. de
ñuni (ñúni) vi comer Ra dathi bi
gostho ra hñuni, himbi ne bi ñuni. El
enfermo nada más regresó la comida; no
quiso comer.
hñuni s comida
ñunti (ñǔnti, ñúnti) 1. s derrumbe
Ngubye̱ uäi ya mu̱xmi, habu̱raza ja ya
ñunti. Como ahora llovizna, por
dondequiera hay derrumbes.
2. vi derrumbarse Ha na ra hñe bi gäi
ya nzo̱the, ha bi ñunti ra däñu mi
naxni. En un arroyo bajó creciente de
aguas, y se derrumbó la carretera que ahí
atraviesa. Sinón. 1: ño̱te, yo̱te; 2: yo̱te
ñuntsi (ñúntsi) 1. s alboroto Xä ntso
ha ya hnini habu̱ ja ya ñuntsi, di
ñe̱kuí na ngu mäna. Es peligroso en
los pueblos en donde hay alboroto; unos a
otros no se dejan.
2. vi alborotarse Mänxui mi thexpu̱
mo̱te ra nguñyo ra miñyo, ngeä dá
272
o̱de bi ñuntsi ya mboni. Anoche
rondaba el coyote detrás del corral porque
oí que se alborotó el ganado.
Sinón. ntho̱xni, mbu̱ntsi
ñutsi (ñútsi) adj lleno Bañä nuu̱ ya
ro̱zä ñutsi pa ga u̱thu̱ mäna. Vacía esos
costales llenos para que echemos más.
Sinón. ñudi
ñutsi (ñutsi) vi llenarse Po hangu ya
xofo stá ñohe, bi zu̱di bi ñutsi
mädenthebe ro̱zä ra thä. Por todos los
cosechadores que hemos trabajado, se
llenaron cincuenta costales de mazorcas.
Sinón. ñudi
ñutsi (ñutsi) vt llenar Ya mathä nubu̱
e̱ni ra de̱thä hingi ñutsi xá ñho ya
huada. Los vendedores de maíz, a la hora
que miden el maíz, no llenan bien sus
cuartillos. Act. indet. hñutsi
ñu̱hyadi [Forma secundaria de ku̱hyadi]
bajar el sol en el poniente
ñu̱ni (ñú̱ni) 1. vi tronar (una cosa) Di ñu̱ni
rá dängä mu̱ni ra ño̱ho̱ bí tehmi ya do.
Está tronando el marro del hombre que está
quebrando piedras.
2. s traqueteo Xä mabu̱ ra ya to̱fri,
to̱de rá ñu̱ni yá boho ya fani. Ahí van
unos jinetes; se oye el traqueteo de cascos
de caballos.
ñu̱ni (ñǔ̱ni) s olor Xä ntso rá ñu̱ni ra
dehe ha rá mpo̱nthe ra hnini Monda. Es
feo el olor del agua del desague de la ciudad
de México. Véase yu̱ni
ñu̱tsi (ñú̱tsi) s dolor de estómago (reg.),
enfermedad de la matriz Ra ñu̱tsi geä na
ra hñeni epabi ra be̱hñä, ngeä hingi
pe̱stho ndunthi ya pa de xä mu̱ rá bätsi
ha ya bi ñähuí ra däme. El dolor de
estómago es una enfermedad que le viene a
la mujer porque no tiene mucho de haber
dado a luz a su hijo y ya entró en contacto
sexual con su esposo.
273
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
Ñ
ñ Se escribe también ñ.
ñade̱spi (ñade̱spi) s pedidor de brasas
Véase adi, de̱spi
ñadi (ñádi) 1. vti pedir (complemento
indefinido; especialmente pedir a la muchacha
en matrimonio) Ra Xuua, ja gehya bi du rá
be̱hñä, ha nubye̱ ya di ñadi. Hace poco
tiempo que Juan enviudó y ahora ya está
pidiendo una muchacha.
2. s costumbre de andar pidiendo Nuä
ra jäi nzäntho yo ra ñadi. Siempre
anda de pedigueña esa persona. Sinón. 2:
ntadi Véase adi
ñadi (ñadi) s pediche (reg.), pedigueño Xi
grá ñadi. ¡Qué pediche eres!
ñafi (ñǎfi) s carpintero (pájaro) Na ra
tsintsu̱ tembi ñafi, hetsi ya yota za o
ya yotbo pa dä ñhoka bafi. Un pájaro
que le llaman carpintero agujera palos secos
o quiotes secos para hacer su nido.
Sinón. ntsimfi, nteko Véase afi
ñafi [Forma secundaria de afi] raspar
(magueyes) Mä ku ya himbi ñafi mände
po ra ye. Mi hermano ya no raspó ayer por
la lluvia.
ñagi (ñági) 1. vti sepultar (compl. indet.)
Othogi ra bojä, ngeä njatä di ñagi,
jagetuu̱ tu mä mengu. Estoy escaso de
dinero porque seguido sepulto; seguido se
mueren mis familiares.
2. s sepulturero Xä mabu̱ ya ñagi ko
ra zi hu̱ste, rí ma hä ra ntagi. Ahí van
los sepultureros con el cadáver, van al
panteón. Véase agi
ñai (ñai) vti sacar (agua; compl. indet.)
Véase ai
ñaki (ñǎki) 1. vi encorvarse Nuni ra
metsi ata di ñaki ko na ra u̱mu̱i tsu̱di.
Aquel muchacho hasta se encorva por el
dolor de estómago que padece.
2. s pandeado Neki xä ntso rá ñaki
nuni ra jädo. Da mal aspecto lo
pandeado de ese muro.
ñaspi
3. vi ladear Ra ngu xä ñaki po̱de dä
dagi. La casa está ladeada creo que se va
a caer.
4. vi inclinar Ra mai ga ñoti xä ñaki;
hingi bai mänjuäntho. El poste de luz
está inclinado, no está parado derecho.
Sinón. 1 y 2: ntsaki; 3 y 4: nkahmi
ñami (ñámi) vti escarbar Nuä ra o̱ni
ntse̱ di ñami ha ya do̱ni. Esa gallina
escarba mucho en las flores. Sinón. nxei,
nxami Véase ami
ñangahñuni (ñángáhñúni) 1. vi servir
comida
2. s utensilio con que se sirve la comida
Véase ami, hñuni
ñani (ñǎni) 1. vti servir (comida; compl.
indet.) Ha ra tite bi ja, mä nänä geä di
ñani. Mi mamá es quien sirve en el convite
que hay.
2. s personal que sirve alimento Bu̱i ya
ñani too ani ra hñuni ha ra ngo. Hay
personal que sirve la comida en la fiesta.
Véase ani
ñani (ñani) vi gatear Ya ue̱ne ramätsu̱
yo yá te, fu̱di dä mpu̱ntsi, pätho dä
ñani. Los bebés lentamente van creciendo;
comienzan por voltearse, y a continuación
gatean. Sinón. ndämfri
ñani (ñáni) vti 1. preguntar (compl. indet.)
Ya mähämu̱ dí yo dí ñani na ra mboni
stá be̱di. Ya hace días que estoy
preguntando de un animal que he perdido.
2. investigar (compl. indet.) Ra ya jäi di
ñani habu̱ bu̱i na ra hoga ñei.
Algunas personas investigan dónde hay un
buen médico. Véase ani
ñanthe (ñanthe) vi nadar Ya bäsjäi di
ñanthe ha ra nsaha. Los jóvenes están
nadando en el balneario. Sinón. nku̱nthe
Véase dehe
ñantsi (ñantsi) vi voltearse
ñantsi (ñantsi) 1. vi rascar, escarbar
2. v rec despertarse (el uno al otro)
ñaspi (ñaspi) s el pedir lumbre Ra nxutsi
bi ma ra ñaspi, ha jootho. La niña se fue
a pedir lumbre y todavía no aparece.
Sinón. nthäspi Véase adi, tsibi
ñaspi [Forma secundaria de aspi] enterrar
lumbre Mä be̱hñä bi ñaspi ha bi haxa ra
tsibi, hänge hinxa ma ra nthäspi. Mi
esposa enterró la lumbre y ha amanecido
Ñastho̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
lumbre, por eso no ha ido a pedir más.
Véase agi, tsibi
Ñastho̱ (Ñǎstho̱) Tepatepec Ante dä
tso̱nga na Mexe, ja na ra hnini ri hu
Ñastho̱. Antes de que llegue uno al Mexe,
hay un pueblo que se llama Tepatepec.
Véase ñatsi, to̱ho̱
Ñastho̱ (Ñastho̱) Cerro Encorvado Ñastho̱
tembi na ra to̱ho̱ xä momi de mäde.
Cerro Encorvado le dicen a un cerro que está
cóncavo en medio. Véase ñatsi, to̱ho̱
ñatuatafi v rec ayudarse unos a otros a
raspar los magueyes Véase ati, -bi, tafi
ñäthä (ñǎthä) 1. vi desvelarse Tata xui
dí ñathä koña dí su na ra dathi. Cada
noche me desvelo porque cuido a un
enfermo.
2. s desvelada Hingi tsa ga mpe̱fi xá
ñho ko ra ñathä. No puedo trabajar
bien por la desvelada. Variante ñathä
Sinón. 2: ntathä Véase a, tähä
ñathe (ñathe) s nado Nuga hindí pädi ra
ñathe, dí tsu ga jäti ha ra dehe. Yo no sé
el nado; temo ahogarme en el agua.
Sinón. nku̱nthe, nthe̱kansaha Véase dehe,
ñanthe
ñaxhai (ñáxhai) s el que avienta tierra
Véase atsi, hai
ñaxmu̱i (ñáxmu̱i) s náusea Ya hñenga
ngäñä, ko na tu̱ki ra kue̱ tsu̱di ra
ñaxmu̱i. Los enfermos de bilis, con un
poco de mohína sienten náuseas.
ñä- (ñä-) [raíz dependiente] Indica la escasez
o falta de algo.
ñäbojä s escasez de dinero
ñäthe s escasez de agua
ñätsa s sinverguenza
ñä (ñä̌) s 1. crudo, verde (fruta y carne)
Tenä ge ra däza tso̱ho̱ mähaihu̱, ha ra
bai bi thu̱ki ra ñätho. Dicen que el
plátano que llega a nuestra tierra lo cortan
verde de la mata.
2. medio cocido (barbacoa, tortilla y tamal)
Ra thumngo̱ ba se̱ka ha ra nthäti, ra
ñätho; ra ya xe̱ni mi po̱nda ra ji ha nu
mära ya xe̱ni xmá näxi. La barbacoa
que me dieron allá, en la boda, estaba
medio cocida; en unas partes todavía le
salía sangre y en otras partes era difícil
cortarla.
3. medio maduro (fruta) Na ra ma igo bi
274
pakagi raya igo ya ñätho. Un vendedor
de higo me vendió unos higos medio
maduros. Variante ñätho
ñäbätsi (ñäbätsi) s estéril (persona o
animal que no procrean) Bu̱i ndunthi ya
medinthäti joo ya bätsi, ngeä ya
ñäbätsi. Hay varios matrimonios que no
tienen hijos, porque son estériles. Véase ñä, bätsi
ñäba (ñä́ba) s leche cruda Tenä ge xi
ra nzaki ra ñäba. Dicen que es nutritiva
la leche cruda. Sinón. täba Véase ñä
ñäba (ñä́ba) s escasez de leche Monda
xi ja ra ñäba, ngeä xi ndunthi ra jäi
tai. En México hay escasez de leche, porque
mucha gente la compra. Véase ñäñädi (ñä́di) adj áspero Hinxá tudi ra
xixixabo konte di ntähmi, ntse̱ xá ñädi.
No está suavecito el estropajo con que me
estoy tallando; está muy áspero.
Sinón. nzadi, ngähni
ñädijuäni (ñä́díjuä́ni) adj inconfeso Nuu̱
too hingi njuäni tembi ra ñädijuäni. Al
las personas que no se confiesan les dicen
inconfesas. Véase njuäni
ñädithä (ñä́dithä) s maíz crudo Véase ñä,
de̱thä
ñäfädi (ñäfä́di) s persona ignorante
Mäpaya ya jäi xä zo̱ta yá da, ya hingyá
ñäfädi. En este tiempo las gentes han
abierto los ojos; ya no son ignorantes.
Variante ñämfädi Véase ñä-, fädi
ñäfähä s el que carece de olfato Véase ñä,
fähä
ñägamfri (ñägámfri) s incrédulo Véase
kämfri
ñägi (ñägi) vr esconderse Véase ägi
ñähä [Forma secundaria de ähä] dormir
ñähme (ñähme) s escasez de tortilla
Véase ñä-, hme
ñähme (ñä́hme) s tortilla cruda Véase
ñä, hme
ñähuekei (ñähuékei) s persona
despiadada, persona cruel Nuni ra ño̱ho̱
hingi hueki ya bätsi, xi nambi; xi ra
ñähuekei. Aquel hombre no se conduele
de sus hijos; los maltrata mucho. Es un
despiadado. Vocal nasal: ñähuëkëi
Sinón. ñänthekate Véase ñä-, huekei
ñäi (ñäi) s 1. zorrillo, mofeta Dí beni ge
rá ngo̱ o rá nde̱ga ra ñäi thoni pa dä
275
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
thoki ya ñethi. Me imagino que la carne o
manteca de zorrillo la necesitan para
elaborar medicina.
2. epazote Ja na ra ndäpo ri hu ra ñäi,
ha umba ra nku̱hi ra ju̱ ha mära ya
hñuni. Hay una hierba que se llama
epazote que le da sabor a los frijoles y a
otras comidas.
hoga ñäi epazote del cerro, buen
epazote
mbänga ñäi epazote silvestre
ñäi to̱ho̱ epazote de cerro
tu̱ñäi s epazote de riego; zorrillo
chico
xäñäi s epazote silvestre
ñäjamädi (ñäjámädi) s mal agradecido
Hängu stá faxe nuni ra zi jäi, pe xi ra
ñäjamädi. Tanto que le hemos ayudado a
aquella persona, pero es muy mal
agradecida. Véase ñä-, jamädi
ñäjamfri (ñäjámfri) s falta de fe
Variante ñänjamfri Véase ñä-, jamfri
ñäjähñä (ñäjähñä) s persona que no sabe
rezar Nuni ra zi nänä hingi pädi ra sadi,
ra ñäjähñä. Aquella mujercita no sabe
rezar, ignora los rezos. Véase ñä-, jähñä
ñäju̱ni (ñäjú̱ni) s hombre lampiño Véase
ñä-, ju̱ni
ñäkui [Forma secundaria de äkui] esconder
(a alguien)
ñäkekei [Variante de ñätékei] persona
irrespetuosa
ñämänxa (ñämä́nxa) s elote crudo Hätsi
ya ñämäxa ha gri fatini habu̱ mägi pa.
Llévate los elotes crudos, allá los salcochas
donde los vas a vender. Variante ñämnxa
Véase ñä, mänxa
ñämäxa (ñä́mä́xa) s escasez de elote
Nuni ra mamänxa ¡xi di mpa!, ngeä nuua
ja ra ñämäxa. Aquel vendedor de elotes,
¡como vende!, porque aquí hay escasez de
elotes. Variante ñämnxa Véase ñä-,
mänxa
ñämdo (ñä́mdo) s huevo medio cocido
Variante ñamdo Véase ñä, mädo
ñämfeni (ñämfěni) s loco, demente,
trastornado mentalmente Yo ndunthi ya
jäi ha ya tai de ya hnini ngu ya
ñämfeni. Hay muchas personas en las
plazas de la ciudades que dicen que son
ñäste
dementes. Sinón. be̱mfeni, falto Véase
ñä-, mfeni
ñängi (ñä̌ngi) 1. adj desobediente Ya jäi
ya ñängi pa dä me̱fi ya tungä be̱fi ha ya
hnini. Las gentes son desobedientes y no
hacen las faenas en sus pueblos.
2. vi resistirse Tsu̱tho mi ñängi mä
me̱fi, njabu̱ ngu ne ra be̱fi. Mi peón se
resistía poco, porque quiere trabajo.
3. vi sacudirse Ra doro ra rayo
nzändi, di ñängi pa dä ue̱i. El toro
recién amansado se sacude cuando uncen.
Sinón. 1: tsoyo̱de; 3: huäkñä
ñäni (ñä̌ni) vi 1. moverse Nuni ra za di
ñäni, ngeä bu̱ni ra ndähi. Aquel árbol se
mueve por el aire.
2. menearse, moverse Ra dathi ngu
hingi ñäni; teske hinge xä du. Como
que no se menea el enfermo; a ver si no se
ha muerto. Sinón. 1: hmäni Véase äni
ñäntu̱ (ñä̌ntu̱) s broma Majuäniä gi
mä xká tinga ra bojä o ge ra ñäntu̱. ¿Es
verdad eso que dices que has encontrado
dinero?, ¿o es broma? Sinón. ntrasista,
hñädondo
ñäntu̱ (ñä́ntu̱) vi chancear, bromear Dá
xiai gi uingi, pe nuge dí ñäntu̱ hingi
tsu̱kagi ra thuhu. Te dije que me dieras de
comer, pero bromeaba porque no tengo
hambre. Sinón. ntrasista Véase u̱
ñäntu̱be bromeamos él y yo (dual
excl.)
ñänthekate (ñänthékáte) s persona que le
falta compasión, persona que le falta
consideración Tenä ge ya tsomu̱i ga jäi
ha ya dakate ya ñänthekate. Dicen que a
las personas malas y a los asaltantes les falta
compasión. Véase ñä-, nthekate
ñänthi (ñä́nthi) s 1. desgracia Na ngu
na xkí sekuí temä ñänthi dä ñepi. A
cada quien se le ha destinado la desgracia
que le ha de sobrevenir.
2. accidente Nuni ha ra to̱ho̱ nzäntho
ja ya ñänthi ga bo̱jä. En aquel cerro
siempre hay accidentes de camiones.
ñäste (ñä̌ste) s 1. tijeras
2. peluquero
3. tijerilla (insecto)
4. murciélago (fig.)
5. estafador, tramposo (fig.) Sinón. täste
Véase ätsi, -te
ñätekei
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñätekei (ñätékei) s persona
irrespetuosa Variante ñäkekei Véase ñä-,
tekei
ñäti [Forma secundaria de äti] revolver,
mezclar (el guiso en revoltijo) Tixu, ñäti
tsu̱ ra xidju̱ ko ya do̱mxu ne ya ixjua.
Hija, mezcla un poco de ejotes con flores de
calabaza y con lenguas de vaca.
ñäthä (ñäthä) s maíz crudo Ya hmemxa
thoki ko ra ñäthä, pe ge drä xathä. Las
tortillas de elote se hacen con maíz crudo,
pero fresco. Véase ñä, de̱thä
ñäthä (ñäthä) s escasez de maíz Too bi
hyandi nubu̱ bi nja ra gerra, pede bi nja
ra ñäthä. Los que vieron la guerra,
cuentan que hubo escasez de maíz.
Sinón. ñädithä Véase ñä-, de̱thä
ñäthe (ñä́the) s agua cruda Pa ra nzaki
ra jäi mäthoni hindä zi ra ñäthe, me̱to
drä thu̱ni. Para la salud de la gente se
necesita no tomar agua cruda, primero hay
que hervirla. Véase ñä, dehe
ñäthe (ñä́the) s escasez de agua Ko ra
ñäthe ha ra thuhu tu ya mboni. Con la
escasez de agua y el hambre se mueren los
animales. Véase ñäñätsa (ñä́tsa) s sinverguenza Ya ñätsa
tembi ya be, nuu̱ otho yá tsa pa te dä
yo̱te. Sinverguenza se les dice a los
ladrones, a los que no tienen verguenza de
hacer algo malo. Véase ñäñätsoki (ñätsoki) s 1. persona inocente
Na ra bätsi ra ñätsoki, ngeä hinte mä
tsoki o̱te. Un niño es un inocente, porque
no comete ningún pecado.
2. persona absuelta de culpa Nuni ra
ño̱ho̱ bi joti fadi, pe bi do̱ge ya
mbo̱ho̱, ngeä ra ñätsoki. Encarcelaron
a aquel señor, pero las autoridades lo
dejaron libre, está absuelto de culpa.
Véase ñäñäxängi (ñä́xä́ngi) s nixtamal no bien
cocido
ñäxi [Forma secundaria de äxi] trasquilar
ñäxi (ñä́xi) vr 1. rasurarse Nuni ra ño̱ho̱
di ñäxi pa dä ma ntai. Aquel hombre se
está rasurando para irse a la plaza.
2. pelar, cortar el pelo Mä ku bi ma dä
ñäxi ko ya ñäste. Mi hermano fue a
cortarse el pelo con los peluqueros. Véase
äxi
276
ñäxyo (ñä̌xyo) s trasquilador Ra
ñäxyo ya bi ñäxi goho ya de̱ti. El
trasquilador ya trasquiló cuatro borregos.
ñäye̱ (ñä́ye̱) de mano acertada Véase äti,
ye̱
ñäza (ñä́za) s 1. escasez de leña Ha na
ra hnini xi tho na ra ñäza ya jäi. En una
ciudad la gente sufre escasez de leña.
2. leña mal quemada, tizón Ha ra uti
thehñä bi bo̱ni mäde ra ñäza. La mitad
en el horno de carbón salió mal quemada.
Véase ñä-, za
́ ) s chípil (Se dice de un niño
ñäzu̱ (ñäzu̱
cuya madre no lo terminó de amamantar
debidamente porque se embarazó.) Na ra
bätsi tembi ñäzu̱ nubu̱ hingi huati ra
tsu̱. A un niño le dicen “chípil” cuando no
le completan la amamantada.
ñäti (ñäti) adj áspero Nunä ra ro̱zä dí
fidi xá ñäti, mä ga honi na ra tunzä.
Este costal en que me tiendo está áspero;
voy a buscar un costal suavecito.
Sinón. ñädi
ñäthi (ñä́thi) s mezquite verde Véase
tähi
ñebe̱hñä (ñébé̱hñä) s mujeriego Véase
ñehe
ñeda (ñěda) vi hacerse anciano Véase eda
ñedi (ñedi) vr despedirse Hindí ñedihu̱.
Ni nos despedimos; nos vemos. Véase edi
ñedi [Forma secundaria de edi] despedir Ya
mä ga maha, ñedi ya zi jäi, nuga ya dá
ñete. Ya nos vamos a ir, despídete de las
personas; yo ya me despedí.
ñegi (ñégi) vi voltear la mirada hacia
atrás
ñehe (ñéhe) vt 1. criar (animales o hijos)
Mäthoni ha na ra mu̱i dä ñehe ya zi
mboni, pa ra mfatsi. Es necesario que en
un hogar se crién animales domésticos para
ayuda del mismo.
2. tener Dí ñehe ya hogä ndämfri.
Tengo reses finas. Act. indet. tehe Vocal
nasal: ñëhë Sinón. 1: tede; 2: pe̱tsi
ñehya [Forma secundaria de ehya] 1. revivir
Ya bai ga de̱thä xkí baxni, ko ra
ntunthe bi ñehya. Las matas de maíz que
estaban marchitas revivieron con el riego.
2. contentarse Nuni ra jäi mi tu ra mu̱i,
ya nubye̱ bi ñehya. Aquella persona que
estaba preocupada, ahora ya está contenta.
277
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
3. robustecerse Ya mboni ya mä xä du
hmähä, ya bi ñehya. Los animales que
ya estaban por morir, ya se robustecieron.
ñei (ñei) [Forma secundaria de ei] sentar
ñei (ñei) s 1. doctor Dí pe̱tsi na ra
dathi, dí ne ga tsitsi ko ra ñei, pe othogi
ra bojä. Tengo un enfermo. Lo quiero llevar
al doctor pero no tengo dinero.
2. curandero Bu̱u̱ ya ñei, tenä ge o̱the
ya hoga hñeni ha ya tso ñheni ko ya
nthuki o mära ya ndäpo. Hay
curanderos que dicen que curan
enfermedades, buenas y malas, con
limpias y otras hierbas. Vocal nasal: ñëi
Sinón. yo̱thete
ñejäi (ñejäi) s hombre mujeriego, mujer
que tiene varios hombres Véase ñehe, jäi
ñekei (ñékei) s persona respetuosa
ñekuamba (ñékuǎmba) s chismoso (que
levanta chismes)
ñemei (ñemei) vti 1. creer (compl. indet.)
Nunä ra zi ponza dí to̱de dí ñemei ge
faxki, ngeä njäpi. Esta cruz que llevo en el
cuello creo que me ayuda, porque está
bendita.
2. tener fe Ko ra zi jäpi stá hutsi ha mä
ngu, dí ñemei ge njäpi mä zi ndo̱mi.
Con la reliquia que he puesto en mi casa
tengo fe que está bendecida mi casa.
Sinón. kamfri Véase emei
ntemei s creencia, fe
ñenä (ñénä) adv 1. parece Nuni ra jäi xä
mani, penä yo ko ra ngantsi; ñenä tsu̱di
na ra ndähñe. Aquella persona que va ahí
camina con mucha pachorra. Parece que
tiene flojera.
2. como que Yoni ra ya jäi ñenä ya
mengu mä hai. Ahí andan unas personas;
como que son de mi pueblo. Sinón. ngubu̱,
ngumu̱, nguanda
ñendro (ñěndro) s torero Mä dä nja ra
ntendro, ha ya ñendro ya nxadi. Va a
haber corrida de toros, y los toreros son
aprendices. Vocal nasal: ñëndro Véase
ñeni, doro
ñenga ya hmäya andar en brama Ja na ra
pa ñenga ya hmäya ra ya zuue, ha
mära naño ya pa. Algunos animales
andan en brama en un tiempo y otros en
otro tiempo. Véase maya
ñeti
ñeni (ñěni) s jugador Tho̱mi dä zo̱ho̱
mära ya ñeni pa dä nja ra nteni.
Esperan que lleguen más jugadores para que
comiencen los partidos.
ñeni (ñéni) vi jugar Nuga nzäntho di
ñeni ha ra nthikä nuni. Yo siempre juego
fútbol. Vocal nasal: ñëni
eni vt hacer jugar
ñenti (ñénti) v rec empujarse Véase enti
ñentho [Variante de entho] bueno, bonito
ñeñä (ñéñä) vr peinarse Nuni ra be̱hñä
me̱ di ñeñä, hange hime̱ po̱ni. Aquella
mujer primero se peina; por eso no sale
pronto. Véase eke, ñä
ñepi (ñěpi) vt 1. llegar (a alguien) Nuni
ra jäi te ra ñoti, stí ñepi ra njuti
ndunthi. Aquella persona gasta mucha luz;
cuando le llega la cuenta va a ser grande.
2. convenir Nuni ra ño̱ho̱ hindri ñepi
dä nthinti ha ya bede. A aquel hombre
no le conviene meterse en cuentos.
3. corresponder Nuni mä hyanthuähi xi
di ho, ngeä nso̱ka hätsi nuä ri ñepi.
Aquel mediero de mis siembras me gusta
porque solamente se lleva lo que le
corresponde. Vocal nasal: ñëpi Véase ehe
ñepu̱ (ñěpu̱) adv luego, después
Variante nepu̱ Véase nepu̱
Ñespiritu (Ñéspírítu) Espíritu (pueblo de
Ixmiquilpan) Ra hnini Ñespiritu
tsamähotho ne ba na ra sei xi xä ku̱hi.
El pueblo del Espíritu es bonito y ahí venden
un pulque muy bueno.
ñeste (ñěste) vr rascarse, tallarse
Sinón. ñetse Véase este
ñete (ñěte, ñéte) s 1. brujo Tenä ge bu̱
ya ñete di mpe̱huí ra ntso. Dicen que
existen brujos que pactan con el maligno.
2. hechicero Tenä ge bu̱ ya ñete ge
o̱tuabi na ra ñu̱ ra mikeiui. Dicen que
existen hechiceros que le hacen mal a su
prójimo. Vocal nasal: ñëte
ñetadada (ñétádǎda) vi hacerse padre
Véase dada
ñeti [Forma secundaria de eti]
1. trasplantar
2. inscribir
3. echar (dentro) Mä dada bi ñeti ha ra
ngumtsu̱di yoho ya tsu̱di pa da noki.
Mi papá echó al chiquero dos puercos para
engordarlos.
ñethi
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
4. sentar (bordo) Nuu̱ ya ño̱ho̱ bi
the̱mba ya hai bestho bi ñeti ya
nthaki. Esos hombres a quienes les
repartieron tierras luego sentaron bordos.
ñethi (ñéthi) s 1. remedio Ja ya ñethi
ga kampo pa ranañotho ya hñeni.
Hay remedios de campo para diversas
enfermedades.
2. medicina Bu̱ gi hñeni ogi hñe̱tho,
ñani ra ñethi. Si estás enfermo no te
abandones, pregunta qué medicina es
efectiva.
3. veneno Ya tsatyo mi tsi mänxa, bi
be̱kua ra ñethi. A los perros que se
comían elotes les pusieron veneno.
ñethi kanse (ñéthi kǎnse) s planta para
curar el cáncer (lit.: medicina―cáncer)
Sinón. ñethi nziti
ñetsi (ñětsi) 1. s persona presumida
Nuni ra jäi, xi ra ñetsi, ngu ho̱ta
dämfo̱. Aquella persona es muy presumida;
aparenta ser una persona de categoría.
2. vr presumir, elogiarse Dí ñetsi ha
ra hmuntsi ga memhai, ge xi di pä ga
mpe̱fi. Presumo en la reunión de ejidos
que sé trabajar bien. Sinón. 1: facha
Véase etsi
ntetsi s presunción, elogio
ñetsate (ñétsáte) s persona que enciende
rencillas en la vecindad, persona intrigante
Nuni ra jäi, xi ra ñetsate; etsi ya jäi ko
ya nkuamba. Aquella persona es muy
intrigante; echa a pelear a las personas con
sus chismes. Véase etsi
ñetse (ñětse) vr rascarse, tallarse Ra
ndämfri di ñetse, dä netho tsa mäntihni
ya to. La res se rasca; puede ser que los
piojos le dan comezón. Variante ñetse
Sinón. ñeste Véase etse
ñe̱bru (ñé̱bru) s tordo (pájaro)
ñe̱i (ñe̱i) s 1. vómito Ra bätsi pe̱tsi ra
ñe̱i; hin dí pädi hänja. El niño tiene
vómito y no sé por qué.
2. tirador Nuni ra metsi hingrá hoga
ñe̱i; himbi zu̱di ra xide. Aquel joven no
es buen tirador; no le acertó a la liebre.
3. mano derecha Nuga dí pädi ga e̱i ya
nkahni ko ra ñe̱i ha ko ra ngähä. Sé
arrojar piedras con la mano derecha, y con
la mano izquierda también. Sinón. 1:
yaha; 2: nkahni Véase e̱i
278
ñe̱i s mano derecha Véase e̱i
ñe̱mbaya (ñe̱mbayǎ) 1. s arrebato (por
envidia) Ja ra ñe̱mbaya ko ya hai ga
uäthe. Hay arrebato por los terrenos de
riego.
2. v rec arrebatarse Ya jäi di ñe̱mbaya
ko ya uada ja ha ra to̱ho̱, mäntä ati
mära. Las personas se arrebatan los
magueyes que hay en el cerro, raspándolos
antes que otros.
3. v rec ordenarse (reg.), discutir,
averiguar Ra Beto ko ra Lindo di
ñe̱mbaya too mä dä tsiti ya mboni.
Roberto y Hermelindo se ordenan para
determinar quién va a darle de beber a los
animales. Sinón. nju̱ti, ntutsi
ñe̱ni (ñe̱ni) 1. s medidor, geómetra
(oruga)
2. vr caber Po̱de nze̱ya mä sofo, hindä
ñe̱ni ha mä me̱tsa de̱thä. Creo que va a
ser demasiada mi cosecha; no va a caber
en mi troje de maíz.
3. vr medirse Nuni ra nxutsi di ñe̱ni
ya ze̱sthi ha ra baze̱sthi. Aquella niña
se está midiendo los zapatos en la
zapatería. Véase e̱ni
ñe̱nti (ñé̱nti, ñe̱nti) vr 1.
comprometerse Nuni ra mbo̱ho̱ go bi
ñe̱nti pa bi xuni ya tuhni. Aquel señor es
el que se comprometió para arreglar el
problema de los pleitos.
2. decidir Hingi ho go too dä ñe̱nti ha
na ra be̱fi bu̱ ra jäi hingi thädi. No
está bien si alguien decide hacer un
trabajo si la gente no lo aprueba.
3. meterse Hye̱pu̱ ya jäi ha yá bede,
nui ogi ñe̱nti. Deja a las personas con
sus problemas; tú no te metas.
4. lanzarse Na ra bätsi bi zo ha ra
däthe, ha rá dada bi ñe̱nti ha ra dehe
pa bi hñäi. Un niño se cayó al río y su
papá se lanzó al agua para sacarlo.
Sinón. 1, 3 y 4: ku̱ti, nthinti Véase e̱nti
ñe̱ntsapa (ñé̱ntsapa) s Grupo de personas
que cantan mañanitas, felicitaciones de
bienvenida, etc. Ya mäxudi xä uadi ya
ñe̱ntsapa, ngeä rá Pa ya Nänäbya.
Desde temprano en la mañana terminaron
los que cantan las mañanitas porque hoy es
Día de las Madres. Sinón. ndutapa Véase
e̱ntsi, pa
279
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñe̱ntsate (ñé̱ntsáte) s palabra blasfema,
persona blasfema
ñe̱ntsi (ñe̱ntsi) vi vomitar
ñe̱ti (ñe̱ti) 1. s arreador Mä ga mahe ra
be̱te, pe ga tsixhe ra ya ñe̱ti. Nos
vamos de cacería; pero vamos a llevar unos
arreadores.
2. vti manejar (compl. indet.) Mä tu̱ ra
tsani, pe ya di ñe̱ti. Mi hijo es chico,
pero ya maneja. Véase e̱ti
ñi (ñi) 1. s chile Ha ra huähi ya bi
the̱nga ya the pa dä jätsi ya ñi. En la
milpa ya rayaron los surcos para plantar
chiles.
2. s salsa Ra thänta ñi bi thoki, xi ra
ku̱hi. La salsa molida es muy sabrosa.
3. adj picoso Ra hñuni bi thoki, xi xá
ñi. La comida que hicieron está muy
picosa.
rañi ra ñi el picoso del chile
ñiki (ñíki) adj mugroso Ya dutu too di
mpe̱fi ha ya taye xä ñiki. La ropa de los
que trabajan en los talleres está mugrosa.
Sinón. ñiti, hñaki
ñikni (ñikni) s quelite picoso,
hediondilla Ra ñikni xá ku̱hi nubu̱ xá
ntudi, ya bu̱ dä ñätsi xá ñiti. El quelite
picoso está sabroso cuando está tierno, y si
se amaciza se pone picoso. Sinón. katsu,
itakani, katika, katka Véase ñi, kani
ñinäni (ñínä́ni) adj nejo (nixtamal) Gä
thokua ra näni ra suni, bi bo̱ni xä
ñinäni. Te pasaste de cal en el nixtamal;
salió nejo. Variante inäni Véase näni
ñista (ñǐsta) s ojos azules Véase ista
ñisti (ñǐsti) adj agrio Xá ñisti ra sei
koñä ya uada tati ya deta. Está agrio el
pulque porque los magueyes de que lo
raspan están tiernos. Sinón. ñixi
ñiti (ñǐti) adj amarillejo; mugriento
ñiti (ñiti) adj picoso (en ojos o paladar)
Ra nxanthe bi ju̱sti mbo mä da di tsa xä
ñiti. Siento picoso el sudor que se escurrió
dentro de mi ojo. Véase ñi, iti
ñito (ñǐto) s chile piquín Tenä ge ra
ñito hingi boti, ge di hose̱ ha ra
mbonthi. Dicen que el chile piquín no lo
siembran, sino que se da solito en el campo.
Sinón. fonguñi
ñoxju̱ni
ñixi (ñǐxi) adj 1. ácido Ya mänsänä
koña ya ñätho, xi ra ñixi. Las manzanas
están muy ácidas porque están verdes.
2. agrio Ra hñuni bi gohi de mände, xä
ñixi. La comida que quedó de ayer está
agria. Véase ixki
ñixki (ñíxki) adj azul; verde Variante ixki
ñiza (ñǐza) s chilecuao (reg.), raíz de una
planta
ño [Forma secundaria de yo] andar, avanzar
ñofo (ñofo) vti escribir (compl. indet.)
Véase ofo
ñofri (ñǒfri) s arriero Nuni ra metsi xä
teui ra ñofri, ha nubya ra dänga ño̱ho̱
ya hingi yofri. Este joven creció en el
trabajo de arriero y ahora que es hombre
grande ya no es arriero. Véase yofri
ñogospi (ñógǒspi) s fogonero Xä huixki
mä mixi ko ra ñogospi. Se ha
chamuscado mi gato por fogonero.
Sinón. ospi Véase o, gospi
ñohni (ñohni) vr persignarse Ha ra nijä i
tuti ya jäi hänja ri ñohni. En la iglesia
enseñan a los feligreses a persignarse. Véase
ohni
ntohni s persignación
ñoi (ñoi) s ratón Ya ñoi ya thenga
he̱mi pa dä hyoki yá bafi. Los ratones
están acarreando papel para hacer sus nidos.
ñoki (ñóki) vti cortar (tuna o nopal chico;
compl. indet.) Véase oki
ñonse (ñǒnse) vi ser las once ¡Mäntä
thogi ra pa! ya bi ñonse. ¡Qué pronto
pasa el día! ya son las once.
Sinón. nre̱tamära
ñoti (ñóti) s cosa seca Véase oti
ñotho [Forma secundaria de otho]
desaparecer
ñoui (ñǒui) 1. s compañero Ogi ueke
nuä ra mboni; ge rá ñoui nuyu̱ mära.
No apartes a ese animal, que es compañero
de aquellos otros.
2. vi andar con alguien Nuä ri tu̱ joo,
gí tsokuäbi nuyu̱ ya ño̱ho̱, ngeä go mi
ñoui. Tú echas la culpa a aquellos
hombres de que tu hijo no aparezca,
porque él andaba con ellos. Véase yo
ñoxi [Forma secundaria de oxi] hospedarse,
quedar la noche
ñoxju̱ni (ñoxjǔ̱ni) vi secarse la cara de la
tortilla (por no voltearla a tiempo) Dá e̱nti
ño̱
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
na ra hme ha ra doyo y dende mä dá hä
ra za mo̱te, bi ñoxju̱ni. Eché una tortilla
en el comal y mientras fui a traer leña
afuera se le secó la cara. Véase oti, ju̱ni
ño̱ (ño̱) interj amigo Maha gi faxki ra
be̱fi, ño̱, joo mä mfatsi. Amigo, ve a
ayudarme al trabajo, que carezco de ayuda.
Véase ño̱ho̱
ño̱ho̱ (ñó̱ho̱) s hombre Nuni ra ño̱ho̱
pädi dä ñuthyä ha uti ra näni. Aquel
hombre sabe hacer carbón y hacer cal.
Sinón. däme
ño̱ke (ñó̱ke) adj flaco Ya mboni xä
yo̱ke, ha hinto ne dä dai njabu̱ xá ño̱ke.
Los animales han enflacado, y nadie los
quiere comprar así, flacos. Sinón. ño̱xke
Véase yo̱ke
ño̱ni (ño̱ni) 1. vr vaciarse Mä me̱tsa
de̱thä ya bi ño̱ni, ya bi thege ra de̱thä.
Mi troje de maíz ya se vació; ya se acabó el
maíz.
2. s vaciador Ya ño̱ni dega ro̱zänthä
ya bi mengi. Los vaciadores de costales
de mazorcas ya regresaron. Sinón. mañä
Véase o̱ni
ño̱ste (ñó̱ste) s 1. espía secreto Ko mä
ño̱stehu̱ gä pähu̱ te bi hmä di gekju̱. Con
nuestro espía secreto vamos a saber lo que
dicen de nosotros.
2. oyente Mä zi Xuua pa ngusadi dega
ño̱stetho, ngeä hinxa topa rá thuhu.
Mi Juanito va a la escuela de oyente,
porque no está inscrito su nombre. Véase
o̱tse
ño̱tadada (ñó̱tádǎda) vr hacerse de
padre
ño̱tango [Forma secundaria de o̱tango]
hacer fiesta
ño̱te (ño̱te) vr ensuciarse Ra bätsi
xká pe̱gi ha ra fidi bi ño̱te. El niño que
acostaste en la cama se ensució. Sinón.
ntsoki Véase o̱te
ño̱te ga bo̱jä hacerse rico
ño̱the (ñó̱the) vr curarse Nuni ra jäi
pe̱tsi ya je̱ya di hñeni, ha hängu xä
ño̱the ha hinxa dini ra ñethi. Aquella
persona hace años que está enferma; tanto
que ha tratado de curarse y no ha
encontrado medicina. Véase o̱the
ño̱xke (ñó̱xke) adj flaco Xä ño̱xkebya
ya mboni, hingi thai. Ahora están flacos
280
los animales, no los compran. Sinón. ño̱ke
Véase no̱xke
ñu (ñǔ) s 1. camino, carretera Ra ndä de
Monda di mpeñä di hoka ya ngusadi y
ya ñu. El presidente de México se empeña
en hacer escuelas y carreteras.
2. rastro O rá ñu ra keñä xä rani ha ra
ñu. Se ve el rastro de la víbora que cruzó
la carretera.
3. hilera Stá u̱ti na hangu ñu ya uada
ha mä huähi. He plantado unas cuantas
hileras de magueyes en mi milpa.
4. fila Na ñu ya bätsi di rami yá ua
ha ra ñu. Una fila de niños están
marchando en el camino.
5. senda (medio que conduce a un resultado)
Nuua ha ra ximhai ja yoho ya ñu, na
de ra ñho y na de ra ñu̱. Aquí en el
mundo hay dos sendas: una para el bien y
otra para el mal.
6. consejo Ya dada nzäntho umba na ra
hoga ñu yá tu̱. Los padres siempre les
dan un buen consejo a sus hijos.
7. renglón Dá ofo na ra bede ko hñu
ñu ya noya. Escribí un cuento de tres
renglones. Sinón. 1: däñu, dänga ñu; 4:
ju̱ti; 6: tsofo
ñufri camino de caballos
ñuta s hilera de maguey
ñustä s hilera de nopal
ñuyo camino de ganado menor
ñuza hilera de árboles
ñu (ñu) adj dulce Ra tei dá tsihu̱ xá
ñhotho ra sabo ne ra ñu. El atole que
tomamos, de todo estuvo bueno, de sabor y
de dulce.
Ñu Nsandramä (Ñǔ Nsándrámä) s Vía
Láctea, Camino de Santiago (lit.: Camino de
San Ramón) Ra Ñu Nsandramä natsi
mähetsi dega xui ha yá tso̱, y di poni. La
Vía Láctea atraviesa el cielo 

Documentos relacionados