Revista Claridade. Nº1 Recuperar a Memoria

2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 1
XUÑO DE 2006
RECUPERAR A
MEMORIA
HISTÓRICA
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 2
Edita:
Fundación Luís Tilve
Consello de Dirección e Redacción:
Xesús Mosquera Sueiro, Roxelio Pérez Poza, Juan Pais Andrade,
Domingo Barros Montáns, Emilio Garrido Moreira, Mª Xosé Rodríguez
Galdo, Guillerme Pérez Agulla, José Ramón Copa Novo, Manuel Barbeitos
Alcántara, Laureano Aragón Arroyo, Luis Sánchez Gala.
Consello Editorial:
XUÑO DE 2006
Fernando Gonzälez Laxe, Xesús Mosquera Sueiro, Roxelio Pérez Poza,
José Antonio Gómez Gómez, Rosa Arcos Caamaño, Juan País Andrade.
Escriben neste número:
Emilio Garrido Moreira, Guillerme Pérez Agulla, Xesús Mosquera Sueiro,
José Antonio Meijueiro Rey, José Antonio Gómez Gómez, Manuel
Fernández González, Mª Xosé Rodríguez Galdo e Abel Losada Álvarez,
Rosa Mª López González e Roxelio Pérez Poza
2
Redacción e administración:
Avenida de San Lázaro, 81-baixo; 15891 Santiago de
Compostela (A Coruña)
Telf./Fax: 981 58 54 90 ; Correo-E: [email protected]
Deseño e maquetación:
maquetación: FACTOR
Imprime: Plana Artes Gráficas, SL
Depósito legal: C-1129/2006
ISSN: 1886-3639
Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros
Tirada deste número: 5.000 exemplares
Coa colaboración de:
OS ARTIGOS
PUBLICADOS NOS REFLICTEN O CRITERIO DA REVISTA,
SENON A OPINIÓN QUE OS SEUS AUTORES VIRTEN NELES
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 3
SUMARIO
PÁXINA
PRESENTACIÓN
5
7
11
O ESTATUTO DE GALICIA: SETENTA ANOS DESPOIS
José Antonio Gómez Gómez
13
DECLARACIÓN DE UGT CON MOTIVO
75 ANIVERSARIO DA PROCLAMACIÓN
DA II REPÚBLICA
19
DO
O OLLO CRÍTICO: AS CAUSAS
DA GUERRA CIVIL
Guillerme Pérez Agulla
23
PASO CORTO, VISTA LARGA
Emilio Garrido Moreira
37
ASOCIACIONISMO OBREIRO E PATRONAL EN
VIGO DURANTE A II REPÚBLICA
Manuel Fernández González
49
O
TRABALLO FORZADO NA EXPANSIÓN
DA MINERÍA DO VOLFRAMIO NA GALICIA
DE POSGUERRA (1939-1943)
Mª Xosé Rodríguez Galdo/Abel Losada Álvarez
67
RICARDO TENA SIERRA,
HISTORIA DUN REPUBLICANO
José Antonio Meijueiro Rey
77
3
XUÑO DE 2006
O ANO DA MEMORIA
O ESTATUTO DE GALICIA
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 4
O
EXILIO GALEGO NOS CAMPOS DE
REFUXIADOS E CONCENTRACIÓN
Rosa Mª López González
87
XUÑO DE 2006
APUNTE
4
SOBRE A REPRESIÓN FRANQUISTA
NA DOCENCIA
Roxelio Pérez Poza
A FORZA DAS SIGLAS
Xesús Mosquera Sueiro
97
103
DO
SINDICATO VERTICAL
AO SINDICALISMO DEMOCRÁTICO
Xesús Mosquera Sueiro
105
“CARTA A UN OBRERO”
DE FRANCISCO LARGO CABALLERO
113
LARGO CABALLERO E AS SÚAS
“MÁXIMAS DO BO SOCIALISTA”
125
XORNADAS SOBRE
“EMIGRACIÓN E RETORNO”
127
“RECUPERANDO A NOSA HISTORIA”,
ACTO DA FLT
129
AFLT PRESENTA OS PREMIOS 2006
“TRABALLO DIGNO”, “ACCIÓN SOLIDARIA” E
“DEFENSA DO MEDIO AMBIENTE E DOS BENS
COMÚNS”
131
PASA SABER
133
MÁIS
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 5
PRESENTACIÓN
N
Cada número, ademais de
información xeral sobre as
actividades da fundación, tratará monográficamente un
tema central, coa colaboración dos mellores expertos. O
obxectivo inicial é o de publicar tres números cada ano.
Este primeiro está dedicado á
"Memoria Histórica", como
non podía ser menos por
parte dunha entidade, que
nace polo impulso dun sindicato centenario, a UGT, que
dende a súa creación en
1888, funde a súa historia cos
principais acontecementos da
historia de España.
Este e un ano especial
dende a perspectiva histórica.
Cúmprense 75 anos dende a
proclamación da II República,
e 70 do inicio da guerra civil.
Os anos 30 foron unha década inzada de acontecementos
que marcaron a vida dos
españois durante o resto do
século XX, e aínda hoxe
seguen vivas as súas consecuencias. Unha etapa da historia de España silenciada
durante moito tempo, incluso
durante o período da chamada "transición democrática".
Chegou a hora do recordo, de
recuperar a memoria, de
encher este baleiro na nosa
conciencia colectiva, sen
revanchismos, con ánimo
positivo, para construír, para
mirar ao futuro coa seguridade de que non esqueceremos
as leccións da historia.
Convén engadir que en
marzo deste ano 2006, tamén
se cumpriron 60 anos da
morte de Largo Caballero.
A figura de Francisco
Largo Caballero foi un tanto
E
ste e un ano
especial
dende a
perspectiva histórica.
Cúmprense 75 anos
dende a proclamación da
II República, e 70 do
inicio da guerra civil
5
XUÑO DE 2006
ace CLARIDADE nesta primavera de 2006,
coa vocación de ser un medio
útil, ao servizo dos traballadores e do pobo galego, que
sirva tamén á Fundación para
conseguir os obxectivos polos
que foi creada en 1989. Está
dirixida sobre todo aos e ás
sindicalistas, e o seu entorno
social, institucional, social e
político. Quere ser unha
publicación aberta e participativa que sume novos esforzos
cada día. Pretende informar e
abrir horizontes con coherencia e rigor. Sabemos que se
fai camiño ao andar, e por iso
os vindeiros números están
chamados a superar a este
primeiro.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
6
9/6/2006
A
13:26
PÆgina 6
figura de
Francisco
Largo
Caballero foi un tanto
esquecida, como situada
nun segundo plano ao
longo dos últimos trinta
anos, chamados de
"transición democrática"
esquecida, como situada nun
segundo plano ao longo dos
últimos trinta anos, chamados
de "transición democrática",
coa a excepción da impresionante manifestación que tivo
lugar en Madrid no ano 1978,
con motivo da repatriación
dos seus restos dende París.
Trátase dunha figura fundamental, tanto no período da
República como durante a
guerra civil. Asumiu a
Presidencia do Goberno en
plena guerra, nun momento
no que tan só se aceptan cargos como este cando o sentido da responsabilidade supera calquera outra ambición.
Foi o único obreiro, no senso
de traballador manual, que
chega non só a Ministro de
Traballo, senón a Presidente
do Goberno da República.
Autodidacta é, sobre todo, un
home de acción, polo que non
transcenderon del moitos
escritos, como sucedeu con
outros socialistas da época.
Secretario xeral da UGT
española, nunca separou ou
disociou a súa condición de
sindicalista da súa actividade
política, e soubo ser consecuente ate o final da súa vida.
Pasou a historia coa etiqueta
de radical, e quen sabe si por
iso foi dos menos solicitados
á hora de buscar referentes
para a socialdemocracia dos
tempos actuais. Certo que
xunto a cuestións de absoluta
actualidade política despois
de máis de medio século, hai
outras superadas, pero das
que compre extraer u seu
fondo sentido social, e o concepto dunha economía ao
servizo dos cidadáns e non o
revés.
Nun ano que se chama de
"recuperación da memoria
histórica" a figura de Largo
Caballero non pode deixar de
ser destacada. Dende CLARIDADE, e sen que iso supoña
reivindicar para hoxe todas
aquelas propostas políticas
concretas, queremos facelo
reproducindo textualmente
dous legados seus: "Carta a
un Obreiro" e "Máximas do bo
socialista". Sesenta anos despois serven non só para comprender mellor aqueles anos
da nosa historia e a persoa
que os describe, senón
tamén, curiosamente, o
actual momento político, o
recordar e poñer en presente,
os parámetros éticos nos que
deben moverse os que queiran ser e vivir como socialistas.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 7
O Ano da Memoria
No 2006 cúmprense 75 anos da proclamación da II República e 70 anos do comezo da Guerra
Civil española. Un período da historia de España pouco coñecido por moitos e case ignorado en
moitas ocasións. Silenciados os feitos, ou tratados de maneira parcial e sectaria durante a dictadura do xeneral Franco, trala recuperación da democracia tamén se puxo o acento no futuro
mais que na memoria, tal vez para non abrir vellas feridas.
Despois de 30 anos de transición democrática, o tempo do esquecemento e o silencio tocan ao
seu fin, sendo o 2006 declarado institucionalmente como o "Ano da Memoria". Certamente é difícil construí-lo futuro con acerto, sen repetir vellos errores, ignorando este período da nosa historia recente.
Un breve esquema sobre estas datas e acontecementos será de utilidade para acercarnos e participar nas actividades que ao largo do ano se leven a cabo:
7
- O 28 de xaneiro dimite o
dictador Miguel Primo de
Rivera, que falece en París o 16
de marzo. Finaliza así o período
da dictadura iniciada o 13 de
setembro de 1.923 cun golpe
de estado para o que se contou
coa anuencia do exército e a do
propio Rei Alfonso XIII. O primoxénito do dictador, José
Antonio Primo de Rivera,
defenderá a actividade política
do seu pai durante os primeiros
anos da II República.
1.931:
- O 12 de abril celébranse
eleccións municipais, que se
converten nun plebiscito contra
a monarquía. Prodúcese un
triunfo sen paliativos dos republicanos nas capitais de provincia e centros neurálxicos. A
consecuencia do resultado, o
Rei Alfonso XIII abandona o
país para evitar unha loita civil.
- O 14 DE ABRIL
PROCLÁMASE A SEGUNDA
REPÚBLICA.
- O 28 de xuño celébranse
eleccións xerais ás Cortes
Constituíntes, co triunfo dos
socialistas (Partido Socialista
Obrero Español - PSOE) e dos
partidos republicanos (radicalsocialistas,
Acción
Republicana). Cons-titúese un
novo goberno presidido por
Niceto Alcalá Zamora, con
Francisco Largo Caballero
como Ministro de Traballo e
Manuel Azaña como Ministro
da Guerra.
- O 14 de outubro, Manuel
Azaña
convértese
no
Presidente do segundo goberno provisional, composto por
destacadas figuras do republicanismo (Alejandro Lerroux,
Santiago Casares Quiroga,
Marcelino Domingo, Diego
Martínez Barrio, José Giral,
etc.) e tres membros do PSOE
(Fernando de los Ríos no
Ministerio de Xustiza, Indalecio
Prieto no de Facenda e
Francisco Largo Caballero no
de Traballo).
- O 9 de decembro apróbase a nova Consti-tución, que
define
España
como
XUÑO DE 2006
1.930:
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 8
"República de Trabajadores de
toda clase", o que implicaba
soberanía popular, sufraxio universal masculino e feminino,
aconfesionalidade do Estado,
dereitos individuais e sociais,
etc.
XUÑO DE 2006
- O 16 de decembro, Manuel
Azaña pasou a se-lo primeiro
Presidente do Goberno Constitucional da II República, sen
abandona-lo Ministerio da
Guerra.
8
1.931 - 1.933: Bienio
Reformador ou
Republicano
Socialista:
- Impúlsanse importantes
reformas: militar, relixiosa, agraria, educativa, de facenda e fiscalidade. Reforma das relacións entre os traballadores e
os empresarios, co establecemento dos Xurados Mixtos.
Reformas tamén na estructuración territorial do Estado
(Estatutos de Autonomía). En
setembro de 1.932, as Cortes
votan o Estatuto de Cataluña,
que o ano anterior fora obxecto
de un plebiscito especial para o
seu refendo, recibindo 592.961
votos a favor, fronte a 3.276
votos en contra.
- O 7 de novembro de
1.932, tras un plebiscito, o
Estatuto Vasco recibe 411.756
votos a favor e 14.576 en contra.
- As reformas xeran enfrontamentos coa igrexa, con sectores do exercito e insurreccións
anarquistas, entre as que destacará, polo seu tráxico fin, os
sucesos ocorridos en xaneiro
de 1.933 en Casas Viejas
(Cádiz), que darían lugar a fortes críticas contra o Goberno.
- Todos estes movementos
críticos xeraron unha forte inestabilidade que acabou por desestabiliza-lo Goberno, que dimitiu o 12 de setembro de 1.933.
- En novembro dese mesmo
ano celébranse eleccións
xerais,
cá
victoria
da
Confederación Española de
Derechas Autónomas (CEDA).
1.933 - 1.935: Bienio
Restaurador ou
Radical-Cedista:
- Alejandro Lerroux preside
o novo Goberno, composto por
membros da CEDA e do
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 9
Partido Radical, impulsando
unha política conservadora
cuxa principal preocupación
derivou no desmantelamento
da obra reformista precedente.
- Os acontecementos desenrolados en Asturias e
Cataluña durante o outono de
1.934
("Revolución
de
Octubre") agudizaron a crispación de amplos sectores sociais
cada vez mais radicalizados.
- O 1 de agosto de 1.935
promúlgase unha lei de "contrarreforma agraria".
- En decembro de 1.935
prodúcese unha nova disolución das Cortes, coa conseguinte convocatoria de eleccións xerais, que terán lugar en
febreiro de 1.936.
9
XUÑO DE 2006
1.936: O "Frente
Popular e o camiño
cara a Guerra:
- O 16 de febreiro de 1.936
o "Frente Popular" imponse á
coalición de dereitas denominada
"Frente
Nacional
Antirrevolucionario", do que formaba parte a CEDA, e gaña as
eleccións xerais. O "Frente
Popular" estaba formado a súa
vez por unha ampla coalición
de esquerdas, na que se incluían o Partido Socialista Obrero
Español (PSOE), el Partido
Comunista de España (PCE),
La
Unión
General
de
Trabajadores (UGT), el Partido
Obrero de Unificación Marxista
(POUM), EL Partido Sindicalista, las Juventudes Socialistas,
la Unión Republicana, Izquierda
Republicana, dirixida por
Azaña, así como as formacións
políticas esquerdistas do ámbito catalán.
- O 19 de febreiro fórmase
o novo goberno, presidido por
Manuel Azaña e composto
exclusivamente por personalidades dos partidos republicanos de esquerda. Reempréndese a aplicación da reforma
agraria e posibilítase a apertura
do
Parlamento
de
Cataluña.
- O 10 de maio, Azaña dimite como Presidente do
Goberno para presenta-la súa
candidatura á presidencia da
República. Elixido polas Cortes,
comezou a exercer esta poucos
días despois.
- Nese mesmo mes de
maio, San-tiago Casares Quiroga convértese no Presidente do
Gober-no, en substitución de
Azaña. Pouco despois dimitiría,
o 18 de xullo, ao estala-la
Guerra Civil Española. Ao inicio
desta opúxose á distribución de
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 10
armas entre as organizacións
políticas e sindicais.
XUÑO DE 2006
- A noite do 12 ao 13 de
xullo, prodúcese o asasinato
de José Calvo Sotelo, líder do
dereitista Bloque Nacional e
participante activo na conspiración contra o Goberno.
10
- O 17 de xullo comezou o
levantamento
contra
o
Goberno constitucional republicano na cidade norteafricana
de Melilla. As unidades militares rebeldes destacadas en
Marrocos se fixeron poucas
horas despois con Tetuán e
Ceuta.
- O Xeneral Francisco
Franco partiu o día 18 dende
as Illas Canarias cara Tetuán
nunha
avioneta
privada
(Dragón Rapide). Ese mesmo
día subleváronse os mandos
militares doutras divisións
peninsulares, sen embargo, o
levantamento fracasou nas
principais cidades do país.
- Dende o día 18, nin o
goberno nin os rebeldes controlaban a totalidade do país.
Practicamente reproducíase o
mapa resultante das eleccións
de febreiro de 1936, salvo
casos illados. Nun principio a
sublevación deixou en mans
dos nacionais Galicia, Navarra,
Álava, o Oeste de Aragón, as
Illas
Baleares
(excepto
Menorca) e as Canarias, así
como a zona do protectorado
español de Marrocos, boa parte
do que hoxe é a Comunidade
Autónoma de Castela e León,
case toda a provincia de
Cáceres e algunhas poboa-
cións de Andalucía. O resto de
Andalucía, o País Vasco (salvo
Álava), Asturias (excepto a
cidade de Oviedo), Cataluña,
así como a illa balear de
Menorca e os territorios das
actuais comunidades autónomas de Canta-bria, Castela-A
Man-cha, Rexión de Murcia e a
Comunidade Valenciana, ademais de Madrid, permaneceu
no bando democrático republicano.
PRONTO
PUIDO
COMPROBARSE QUE O
PLAN CONSPIRADOR FRACASARA E QUE O PRETENDIDO PRONUNCIAMENTO
DECIMONÓNICO SE CONVERTIRÍA NUNHA GUERRA
LARGA E CRUEL DE TRES
ANOS.
O 19 de xullo, e trala
dimisión de Casares Quiroga,
José Giral será o novo
Presidente do Goberno.
O 5 de setembro, iniciada xa a guerra, o Goberno
pasa a estar presidido por
Francisco Largo Caballero ata o
18 de maio de 1.937, fecha
dende a cal, e ata o final da
Guerra, asume a presidencia
Juan Negrín.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 11
O Estatuto de
Galicia
Neste ano 2006, cando o parlamento de Galicia prepárase
para constituí-los relatorios para reforma-lo actual estatuto de autonomía, cúmprense, igualmente, 70 anos da
aprobación do chamado "Estatuto do 36", que non chegaría a entrar en vigor. Do moito que se leva escrito ao respecto, vaia a seguinte breve síntese cronolóxica:
1.931:
Ao
abeiro
da
Constitución republicana de
1.931, Galicia, ao igual que
Euskadi e Cataluña, comeza a
traballar na redacción do seu
estatuto de autonomía.
11
XUÑO DE 2006
Realizáronse varios proxectos, entre eles o do
Seminario
de
Estudios
Galegos, confeccionado por
Valentín
Paz
Andrade,
Alexandre Boveda, Vicente
Risco, Lois Tobío e Ricardo
Carballo Calero.
1.932:
- O proxecto definitivo non
chegou ate 1932, cando o
alcalde
de
Santiago,
Raimundo López Pol, convoca
a tódolos concellos do país
para debate-lo texto. Nunha
asemblea
celebrada
en
decembro de ese ano apróbase o documento definitivo, co
Cartel de Castelao en favor do estatuto de Galicia de 1936
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 12
apoio do 77% dos concellos
galegos, que representaban o
84,7% da poboación. Pero coa
chegada do "Bienio restaurador", chamado tamén "Bienio
negro", o plebiscito para a súa
aprobación quedou posposto
sen data.
XUÑO DE 2006
1.936:
12
O
15 de xullo o
texto foi
presentado
por Castelao e outros
persoeiros galeguistas
ao Presidente da
República, pero a
inminente guerra civil
impediu a súa discusión
nas Cortes.
- Co triunfo electoral do
Frente Popular abriuse a porta
para a celebración do plebiscito
pendente, que tivo lugar o 28
de xuño dese ano. Os partidos
políticos que apoiaban o estatuto levaron a cabo un gran esforzo de mobilización e propaganda a favor do SI.
Os resultados oficiais foron
os seguintes: 1.343.135 electores censados, 1.000.963 electores que votaron, 993.351
votos favorables ao estatuto,
6.651 votos contrarios e 1.451
en branco.
O
historiador
Carlos
Fernández (La Voz de Galicia
de 22-XII-2005), fala de "santo
pucherazo", sinalando que:
<< [...] los condicionamientos legales hacían prácticamente inviable que el estatuto gallego del 36 fuese aprobado en el
plebiscito que a este efecto se
convocó, lo que obligó a los
partidos que lo respaldaban a
realizar una "operación" para
que pudiera truinfar [...] la cuestión es que legalmente el referéndum no se podría ganar. La
Constitución establecía que
tenía que contar con el voto afirmativo de los dos tercios del
censo electoral, lo que, a la
vista de las enormes deficiencias de este y del abstencionismo tradicional gallego, hacía
imposible lograrlo [...] >>
O 15 de xullo o texto foi
presentado por Castelao e
outros persoeiros galeguistas
ao Presidente da República,
pero a inminente guerra civil
impediu a súa discusión nas
Cortes.
1.978 / 1.981:
- Coa Constitución de 1.978
e a recuperación da democracia abriuse de novo a posibilidade dun estatuto de autonomía
para Galicia. Tras longas negociacións, a Lei Orgánica
1/1981, de 6 de abril, que firmaba o Presidente do Goberno
Leopoldo Calvo Sotelo e o Rei
Juan Carlos I, aprobaba o
Estatuto de Autonomía de
Galicia, que sería posteriormente modificado pola Lei
32/1977 de 4 de agosto.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 13
Presente e futuro
O Estatuto de Galicia: setenta anos despois
José Antonio Gómez Gómez
Secretario Xeral de UGT-Galicia
As reformas dos Estatutos de Autonomía están sendo un tema crucial na actual lexislatura e
marcará o futuro do Estado e o da nosa Comunidade.
No que a Galicia se refire, o novo Estatuto condicionará de forma importante as nosas vidas
durante moitos anos, redefinirá as competencias das institucións galegas, e condicionará o
marco e a acción das forzas políticas en prol de novos obxectivos.
Na actualidade é xa un asunto de suma importancia pola intensidade do debate político suscitado. O debate actual sobre a articulación territorial do Estado, centrado na reforma dous
Estatutos de Autonomía non é máis que a explicitación do éxito do modelo autonómico.
A
O actual estado de evolución
do modelo autonómico permítenos afirmar que España goza
dunha descentralización política
estable. Así, Comunidades que
noutro tempo non contemplaron o
acceso á autonomía pola vía do
Art.151 dá Constitución española,
ven agora como a propia forza das
súas institucións autonómicas invita á autodenominación de " realidade nacional como nacionalidade
histórica". E, con idéntica lóxica e
lexitimidade, os que outrora mitiga-
H
oxe Galicia e unha sociedade madura,
desenvolta, que esixe moderación, e
que modera as formulacións políticas
de diverso signo, que non quere estridencias.
ron o recoñecemento da nosa
identidade nacional en prol do
"consenso da transición", reclaman a explícita plasmación desa
identidade nos seus estatutos.
Areforma do Estatuto necesita
reflexións afastadas de calquera
estratexia de tensión e ten que ser
un proceso froito dun diálogo de
toda a cidadanía e de todas as forzas políticas, sociais e económicas. Dende a UGT-Galicia, compartimos a idea de que é necesario abordar un proceso de reforma
do noso Estatuto de Autonomía,
coa finalidade de que este siga
sendo un marco normativo idóneo
fronte os retos e expectativas dá
sociedade galega actual.
Hoxe Galicia e unha sociedade madura, desenvolta, que esixe
moderación, e que modera as formulacións políticas de diverso
signo, que non quere estridencias, porque o seu obxectivo básico segue sendo o de lograr unha
convivencia libre e respectuosa
coa dignidade de cada persoa, de
cada veciño: precisamente os
valores que proclama e consagra
a Constitución e o Estatuto galego. O Estatuto de hoxe e resultado da vontade clara e plural de
todos os galegos e as galegas,
que apostamos pola defensa da
nosa identidade da nosa cultura e
13
XUÑO DE 2006
configuración do
"Estado das autonomías" construíu
unha estrutura política institucional plural, diversa na súa configuración. Os anos transcorridos permítennos ter hoxe unha máis óptima clarificación do marco constitucional e estatutario, así como
unha máis clara visión da repartición competencial e unhas mellores fórmulas e formas de cooperación interterritorial.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 14
da nosa lingua.
XUÑO DE 2006
A reforma do Estatuto de
Autonomía de Galicia é unha
oportunidade decisiva de modernización institucional, política e
social, e un acto de responsabilidade, pois ten como obxectivo
último a construción dunha
Galicia mellor para todos.
14
Galicia non pode perder o tren
do marco do "novo Estado das
Autonomías", un Estado onde
todas e cada unha das comunidades deben falar con voz propia, e
o fío básico condutor desa voz ten
que ser o principio de solidariedade interterritorial.
A reforma do Estatuto en
Galicia debe basearse no diálogo
e no consenso, a solidariedade ten
que prevalecer como piar básico
tamén na reforma do noso
Estatuto. E hai que ver dita reforma
dende a normalidade e lexitimidade política do parlamento galego
para propoñer dita reforma.
A reforma ten que ter a
semente dos "Pactos do Hostal" e
a da elaboración do Estatuto de
1936, nesa semente hai capacidade para acadar entre todos
espazos de entendemento para
superar os desencontros e para
mirar cara o futuro. Foron eses feitos grandes leccións do galeguismo que souberon afirmar a sua
identidade dende a corresponsabilidade e a solidariedade co conxunto do Estado.
No debate aberto ata o de
agora, o primeiro que se está a
falar e da incorporación dunha
interpretación ampla da identidade (termo nación). Máis importan-
te que a utilización dun termo ou
outro, o necesario e salvagardar
os nosos trazos identitarios básicos. Facendo especial fincapé
nos elementos identitarios, como
a cultura e a lingua, ou nos elementos definitorios, como o patrimonio histórico-artístico e o patrimonio natural.
O mantemento da Caixa
única da Seguridade Social, os
esforzos da política rexional, o
investimento estatal para promover un desenvolvemento harmónico das comunidades autónomas, son piares fundamentais
que se deben manter ante calquera reforma estatutaria. Así, a
cohesión territorial non é un acto
de xenerosidade, senón o recoñecemento mutuo dás potencialidades das distintas comunidades
autónomas.
A definición dun sistema de
financiamento permanente e estable dos entes territoriais que integran o Estado, que ordene e distribúa as fontes de financiamento
segundo os principios de suficiencia, equidade, solidariedade e
corresponsabilidade fiscal constitúe unha esixencia inescusable do
futuro da Autonomía de Galicia e
da vitalidade das súas institucións
de autogoberno. Unha excesiva
dependencia da Facenda autonómica e local de medios de financiamento alleos, derivados de
transferencias financeiras dende
fontes estatais pode mediatizar a
súa autonomía política e administrativa e, ademais, xerar distorsións na asignación racional e eficiente dous recursos públicos.
Pero o debate haberá tamén
que levalo a outros temas que
preocupan sen dúbida os cidadáns e os traballadores galegos.
Hai que abordar que transformacións cabe agardar das estruturas
políticas para acomodalas ás esixencias dos cambios, tanto tecnolóxicos coma espaciais, nun
mundo globalizado, economicamente cada vez máis integrado e
interdependente.
O bo goberno das cidades e
das áreas urbanas metropolitanas, o mantemento dos nosos
pobos, a súa oferta de infraestruturas e servizos e a súa capacidade para xestionalos con eficacia,
vai ser cada vez máis determinante nas decisións de localización industrial dos grandes investidores económicos.
As entidades locais, e singularmente, os concellos, foron ata o de
agora os grandes ausentes do
noso proceso constitucional de
descentralización política aberto
pola Constitución de 1978 para
vertebrar territorialmente ao
Estado. É necesario que a reforma
estatutaria amplíe e concrete as
bases constitucionais dos gobernos locais, ata agora limitadas.
A participación
sindical no novo
marco autonómico
A historia do movemento sindical en Galicia móstranos a súa vinculación e compromiso co desenvolvemento autonómico galego, e
a insubstituíble labor que veu realizando como vehículo para mellorar o estado do benestar e o impulso na loita polos dereitos dos traballadores e traballadoras da nosa
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 15
terra. Este compromiso e vinculación co desenvolvemento de
Galicia acreditan, sen dúbida, que
dentro do novo Estatuto as organizacións sindicais queden perfectamente reflectidas.
Para implementar a labor realizada, resulta fundamental que na
futura reforma estatutaria conságrese un recoñecemento institucional expreso dos sindicatos e
das súas principais tarefas no
marco da Comunidade Autónoma,
en termos similares ao disposto no
artigo 7 da Constitución. Un recoñecemento explícito do valor do
diálogo e a concertación social
como instrumentos para a cohesión e o desenvolvemento económico de Galicia.
Novo modelo de
desenvolvemento
industrial e de empresa,
e o papel do sector
público galego
A sociedade actual está
inmersa en grandes e profundos
cambios económicos e sociais
froito dos avances tecnolóxicos e
a globalización, que repercuten
directamente nos sectores produtivos e na organización e distribu-
As Novas Tecnoloxías da
Información e as Comunicacións
están comezando a definir unha
nova e complexa sociedade.
Unha sociedade que incorpora
novos valores, novos dereitos e
novas obrigas na vida dos cidadáns
e
cidadás
desta
Comunidade. O garantir o acceso
de todos a esta nova realidade en
condicións de igualdade e liberdade, debería ser unha das principais sinais de identidade da reforma estatutaria. De non facerse
así, correríamos o risco dunha
E
En canto ao impulso do tecido
empresarial galego, o Estatuto
debe ter en especial consideración ás Pemes, traballadores
autónomos e á Economía Social
como fórmulas capaces de xerar
dinamismo no mercado e emprego autóctono, que se traducirá
nun maior crecemento económico
e de postos de traballo en Galicia.
Desde fai relativamente
pouco tempo, vénse producindo
un novo fenómeno na nosa sociedade que se manifesta en procesos de deslocalización de empresas, con evidentes implicacións
xiste a necesidade de recoller, mediante lei, a
participación institucional das organizacións
sindicais máis representativas na
Comunidade Autónoma Galega.
nova forma de analfabetización
da poboación.
O novo Estatuto debe recoller
medidas que potencien a innovación tecnolóxica a través de políticas de I+D+I que desenvolvan as
empresas galegas, favorezan a
calidade e especialización no
emprego, a formación permanente, unha produción medioambiental sostible e un modelo de
empresa galega socialmente responsable e de valor engadido.
Así mesmo, a administración
pública deberá fomentar unha
política de soporte aos sectores
de actividade consolidados e
aqueles nos que Galicia ten vantaxe competitiva.
sobre os traballadores das devanditas empresas e as súas empresas auxiliares en particular, e
sobre o territorio e os cidadáns en
xeral. Para neutralizar os efectos
negativos deste fenómeno,
dende UGT-Galicia cremos necesaria a implicación decidida das
administracións públicas galegas
na procura de alternativas que
vinculen os procesos produtivos o
emprego e a cohesión territorial.
Nesta nova sociedade que
comeza a configurarse, os
medios de comunicación desempeñan un papel fundamental
como instrumento de participación. O novo texto estatutario
debería prestar atención especial
aos medios de comunicación de
15
XUÑO DE 2006
Trátase, en definitiva, de habilitar os mecanismos de participación das organizacións sindicais
na vida administrativa e política,
complementando a vía parlamentaria no papel que nos corresponde. Iso supón a necesidade de
recoller, mediante lei, a participación institucional das organizacións
sindicais máis representativas na
Comunidade Autónoma Galega.
ción do traballo.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 16
XUÑO DE 2006
titularidade pública, velando pola
obxectividade, pluralidade e fácil
acceso aos mesmos de todos os
colectivos sociais.
A nova norma básica galega
debe apostar por un sector público
forte e moderno, que asegure os
dereitos sociais e garanta o benestar social dos nosos cidadáns
mediante a plena xestión e desenvolvemento da función pública.
Non hai outro instrumento que
garanta xustiza social, igualdade e
dereitos para o conxunto dos cidadáns. Para conseguir un sector
público galego de calidade, que
responda aos problemas que se
suscitan na sociedade actual é
necesario contar co financiamento
xusto e suficiente para o seu mantemento.
16
O marco galego de
relacions laborais
En primeiro lugar, é necesario
que o Estatuto aborde un novo
marco galego de relacións laborais
dentro do contexto do diálogo
social, como instrumento para a
adopción de acordos de
Concertación Social que contribúan ao desenvolvemento económico e á creación de emprego e
riqueza na nosa Comunidade
Autónoma.
Doutra banda, non podemos
esquecer que Galicia segue tendo
un dos máis altos índices de desemprego a nivel nacional, e unha
alta precariedade laboral. Polo
tanto, dende a norma básica galega debe impulsarse o diálogo e a
concertación social en aras de que
iso permita a xeración dun empre-
go máis estable, seguro e de calidade, que protexa a saúde e seguridade dos traballadores, que
fomente medidas a favor da inserción e o emprego de colectivos
máis vulnerables, e que garanta o
acceso á formación de todos os
traballadores e traballadoras.
Todo iso, sen romper a necesaria cohesión en todo o territorio
nacional do mercado de traballo.
Con todo, debemos impulsar un
marco autonómico de relacións
laborais que impida a existencia
de desequilibrios rexionais neste
ámbito. Iso implica, un sistema de
relacións laborais integrado e xestionado pola Administración galega cos axentes sociais e económicos. Debe, igualmente, potenciarse a negociación colectiva,
vertebrada e entendida como o
vehículo principal de regulación
material das condicións de traballo dos galegos.
O Estatuto debe velar polo
dereito ao traballo en plena igualdade de condicións para todas as
galegas e galegos, e propiciar a
creación de novos dereitos laborais nun contexto de permanente
cambio no que xa se debuxa un
novo perfil de traballador e novas
formas de organización e produción nas empresas. Neste sentido,
debe así mesmo fomentar o contido dos dereitos de participación,
información e consulta dos traballadores nas empresas, o dereito
de negociación e de acción colectiva, o dereito de acceso ao
Servizo Público de Emprego e o
recoñecemento de prestacións.
Igualmente, deberase prever
o establecemento de garantías
que aseguren unhas condicións
de traballo xustas e equitativas,
así como daquelas medidas que
posibiliten a conciliación da vida
familiar e profesional.
Asegurar a cohesión
territorial e social con
financiación suficiente
O desenvolvemento estatutario galego foi acompañado dun
proceso de converxencia rexional
onde foi de vital importancia o desenvolvemento competencial asumido, así como a posta en marcha
dun sistema de financiamento
baseado en principios constitucionais como a suficiencia, a autonomía financeira, a solidariedade e o
reequilibrio territorial.
Autonomía e suficiencia financeira que deben ser garantidas na
proposta de Reforma do Estatuto
ao contemplar un marco de financiamento, para Galicia, adecuado
e suficiente, que garanta a igualdade de acceso aos servizos públicos de toda a cidadanía, con independencia do seu lugar de residencia e que permita seguir afondando na corrección de desigualdades e desequilibrios territoriais.
Trátase, pois, de redimensionar e actualizar o marco financeiro garantindo un sistema xusto,
progresivo e solidario, ao servizo
da cohesión económica e territorial e do benestar social dos galegos e galegas. Un sistema que
debe permitir impulsar un segundo proceso de descentralización,
a nivel local, onde se produza un
acompasamento competencial e
financeiro, e que garanta a suficiencia de recursos económicos
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 17
ao obxecto de poder deseñar respostas de futuro para a realidade
municipal de Galicia. E isto co fin
de reequilibrar a distribución territorial do poder político segundo os
principios de subsidiariedade, eficacia e eficiencia na xestión das
políticas públicas.
Un sistema que permita consolidar o compromiso co desenvolvemento socioeconómico local e
rural, e que fixe a poboación ao
territorio, producíndose definitivamente a necesaria cohesión intrarrexional e interxeneracional da
poboación galega. Iso implicará
que o novo texto estatutario habilite a creación de mecanismos de
banda, resolver os déficit históricos e estruturais derivados dos
procesos de transferencia, creando vías concretas para iso.
Recoñecemento e
proteccioón de
dereitos sociais: cara a
un novo modelo de
cidadanía
Desde a aprobación do actual
Estatuto de Autonomía, Galicia
evolucionou considerablemente
no campo social, cultural e económico. Os poderes públicos han de
xerar respostas aos retos que xor-
solidariedade intrarrexional para
corrixir as desigualdades dentro
dos territorios.
As diferenzas existentes entre
os distintos territorios non deben
traducirse nun trato desigual que
afonde as diferenzas.
Neste mesmo sentido, sería
necesario que o Fondo de
Compensación Interterritorial siga
validando os mecanismos que
ata agora foron de utilidade, así
como estableza novos mecanismos que permitan alcanzar a converxencia real entre os territorios
do Estado español. E, doutra
den da nova realidade social a través de medidas que fan necesaria a participación social. Este é un
valor relevante para facer posible
unha democracia avanzada. Por
iso, no Estatuto deberanse contemplar cláusulas que, expresamente, comprometan ás institucións públicas na creación de
mecanismos de interacción social
que sirvan para profundizar na
democracia.
Neste sentido, é o momento
de suscitar no novo Estatuto ese
recoñecemento de dereitos sociais
fundamentais na liña do que establece a Carta Social Europea, así
UGT-Galicia entende que o
Estatuto ten que consolidar un
modelo educativo aberto e participativo que priorice o ensino público como garantía máxima de formación nos valores de igualdade,
liberdade e solidariedade. Igualmente, recoñecer e garantir a
existencia dun modelo sanitario
desenvolvido baixo os principios
de universalidade e calidade, o
que implicará cambios que axilicen a prestación sanitaria que
actualmente reciben os cidadáns
na nosa Comunidade.
Resulta básico tamén a expresa inclusión dun sistema de protección que comprenda un amplo
número de prestacións sociais, e
que habilite ao goberno galego
para desenvolver mecanismos
complementarios aos establecidos polo Estado para determinados tipos de protección social.
E mención expresa á promoción de medidas que garantan a
autonomía e a integración social e
profesional das persoas con discapacidade, para facer máis fácil
a súa participación na vida da
comunidade. Os poderes públicos galegos tamén han de quedar obrigados cunha especial pro-
17
XUÑO DE 2006
T
an importante como o recoñecemento dos dereitos
fundamentais, é o establecemento no Estatuto de
mecanismos que se regulen mediante Lei, que os
garantan e protexan de forma efectiva, e que obriguen ás
administracións públicas ao seu cumprimento.
como outros organismos internacionais, que equipare a Galicia cos
Estados máis avanzados en materia de protección social, dereitos e
participación laboral. E tan importante como o recoñecemento destes dereitos, é o establecemento
no Estatuto de mecanismos que
se regulen mediante Lei, que os
garantan e protexan de forma
efectiva, e que obriguen ás administracións públicas ao seu efectivo cumprimento.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 18
XUÑO DE 2006
tección ás persoas dependentes,
ás que o Estatuto tería que garantir unha actuación por parte das
administracións que lles asegure
unha digna calidade de vida.
18
Igualmente hase de recoñecer o dereito dos menores á protección e os coidados necesarios
para a súa formación íntegra e o
seu benestar. Tamén resulta
misión dos poderes públicos galegos, e así ha de recoñecerse
estatutariamente, velar polo respecto do dereito das persoas
maiores a levar unha vida digna e
independente, e a participar na
vida social e cultural da comunidade. E igualmente, é necesario
articular uns mecanismos de
prestacións específicas para
aqueles colectivos en situación de
exclusión social.
Por outra banda, o novo texto
estatutario debe suscitar a fixación do estatuto dos cidadáns
estranxeiros residentes na nosa
Comunidade Autónoma, en consonancia coa nova realidade
social dun colectivo cada vez
máis importante no conxunto da
sociedade galega.
Galicia no mundo
UGT-Galicia, cremos que se
debe reforzar o compromiso da
poboación galega e os seus
poderes públicos coa cooperación internacional. Noutra orde, a
reforma debe dar cabida á lexítima reivindicación da Comunidade Autónoma de Galicia de
participar na política exterior do
estado español, buscando un
marco no que se conxenie a vontade de Galicia coa doutros territorios autónomos.
A defensa de amplos sectores laborais e produtivos de
Galicia fan ineludible a participación das institucións de autogoberno da Comunidade Autónoma
en foros e organismos internacionais onde se decidan asuntos de
interese para a nosa terra. A intervención con voz propia nas institucións da Unión Europea, constitúe o suposto máis evidente e reiterado desa asentada reclamación. Por iso, non é discutible que
a participación no proceso de formación de certas decisións comunitarias deixou desde fai tempo de
ser un capricho, para converterse
nunha necesidade para a futura
pervivencia de importantes sectores económicos galegos.
Doutra banda, na nosa terra
danse dous feitos singulares que
requiren unha atención especial
no texto estatutario. Por unha
banda temos a riqueza e complexidade das nosas fronteiras naturais, e por outro, a realidade da
inmigración, como factor cultural e
elemento que configura unha
nova cidadanía conectada máis
coa efectividade de dereitos que
coa nacionalidade.
Respecto de as nosas fronteiras naturais, é necesario facer
mención especial a Portugal, con
quen é necesario incrementar a
cooperación establecendo novos
compromisos institucionais, económicos, sociais e culturais.
A estrutura consolidada que
na actualidade presenta o mapa
do Estado autonómico, aconsella
tamén que calquera reforma do
Estatuto teña presente ás
Comunidades Autónomas colindantes con Galicia, como recoñecemento de que só a colaboración intercomunitaria pode permitir un pleno exercicio das competencias estatutarias que redunden
en beneficio para os cidadáns de
cada territorio.
Un elemento con consecuencias externas e de raíz interna
segue sendo o da emigración por
motivos laborais da poboación
galega. O problema require unha
serie de medidas dirixidas a facilitar o retorno dos traballadores
galegos, políticas de apoio e coordinación das comunidades galegas que se localizan en territorios
alleos ao da Comunidade, e políticas asistenciais nos lugares de
destino de tales traballadores.
En último lugar, e con respecto ao fenómeno da inmigración
como feito singular, a reforma
debe conlevar unha ampliación
das
competencias
da
Comunidade sobre a materia e os
seus elementos colaterais, e un
recoñecemento dos dereitos dos
inmigrantes na carta dos dereitos
sociais que se acabe integrando
no marco estatutario.
As virtualidades do novo
Estatuto de Galicia para facer
fronte ós retos da sociedade galega nas próximas décadas van
depender, en gran medida, do
compromiso de todos, que partindo da realidade presente saibamos proxectar as nosas reflexións
cara o futuro e plasmalas non reto
de incrementar as cotas de
benestar dous cidadáns.
José Antonio Gómez
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 19
MANIFESTO DA UGT
Diante do 75 aniversario da proclamación
da II República española
A instauración da II República, fai agora 75 anos, constituíu un acontecemento extraordinariamente positivo que a UGT ten que recordar e celebrar, polo seu profundo significado social e
político na historia recente de España.
P
Compre destacar a
obra transformadora que
levou a cabo no terreo
das relacións sociais e
laborais, con avances de
grande calado cara a
xustiza social, cara a elevación de mundo do traballo e das clases populares mais desfavorecidas.
Aquela oportunidade non era
producto do azar senón froito
de décadas de loita contra a
O bienio reformista
(1.931- 1.933) rexistrou
unha actividade extraordinaria por parte do
Ministerio de Traballo e
Previsión Social, encabezado por Francisco Largo
Caballero, que se propuxo a creación dun novo
sistema de relacións
laborais, completo e
moderno. De maneira
inmediata púxose mans
a obra, ca súa coñecida
seria de Decretos que,
trala
aprobación
da
Constitución (1), deberían
(1) No Congreso extraordinario do PSOE, previo as eleccións a Cortes Constituíntes, deixárase ben sentado
entre outras cousas que "o traballo non pode ser considerado como unha mercancía". Tamén se propugnaba o
establecemento dun sistema completo de seguros sociais e instábase a adiantar os traballos para a Reforma
Agraria.
19
XUÑO DE 2006
explotación e a desigualdade, unha longa loita
pola dignidade dos traballadores que, dende a
súa condición de proletarios oprimidos, haberían
de converterse en cidadáns de pleno dereito.
oñendo fin a
un
réxime
caduco,
a
República abría un horizonte novo ao pobo
español, aportando un
impulso vital que debía
traer consigo a democratización, o progreso
social e a modernización
da nosa vida publica, e
de toda a sociedade
española.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 20
converterse en leis.
XUÑO DE 2006
A primeira tarefa lexislativa
consistía polo tanto, en regular as relacións entre traballo
e capital sobre principios de
xustiza e equidade.
20
Neste sentido foron cruciais: a Lei de Contrato de
Traballo, a Lei de Xurados
Mixtos e a Lei de Colocación
Obreira. Un proxecto que non
prosperou foi o coñecido por
"Control obreiro na industria"
que se propoñía introducir
unha certa participación dos
obreiros na dirección e na
administración das empresas,
(conforme o art. 46 da
Constitución que, a súa vez,
inspirábase no sistema alemán de Weimar, de 1.919 e
que non tiña nada que cuestionase o sistema de producción vixente...).
A Lei de Contrato de
Traballo constituía un elemento clave do novo dereito
laboral, no que se avanzaba
notoriamente cara a un maior
equilibrio na relación capitaltraballo. Mellorando experiencias propias anteriores e
recollendo innovacións de
outros países, esta lei establecía unha regulación moi
completa e moderna, que ben
merecería ser analizada con
detemento na época actual.
Peza igualmente esencial
da reforma laboral republicana, foi, a institución dos
Xurados Mixtos profesionais,
establecidos para todas as
ramas da producción incluído
o campo, e aos que se dota
de xurisdicción e competencias moi superiores ás que
tiveran outros organismos
paritarios con anterioridade.
Os Xurados Mixtos eran
vistos con manifesta hostilidade por parte dun grande
número de empresarios que
atopaban neles un claro
impedimento o seu tradicional
poder absoluto.
De marcada importancia
O
obxectivo
central
da política social da República
era a dignificación do
traballo tanto do obreiro
urbano como do campesiño traballador.
foi así mesmo a Lei de
Asociacións Profesionais patronais e obreiras- elemento imprescindible para que
puidera funcionar o novo sistema de relacións laborais.
E outra norma de grande
alcance foi igualmente a Lei
de Cooperativas, promulgada
tamén no mesmo período.
O obxectivo central da
política social da República
era a dignificación do traballo
tanto do obreiro urbano como
do campesiño traballador.
Puxo para elo os instrumentos normativos que haberían
de elevar a súas condicións
de traballo e de vida así como
a súa cobertura social.
Unha das preocupacións
primordiais do primeiro goberno republicano, foi sen dúbida
a situación do obreiro campesiño; ate o punto de poder
afirmarse que cos decretos e
leis de Largo Caballero,
habería de chegar o campo a
democracia social. A aplicación da xornada de 8 horas, a
Lei de Termos Municipais, a
extensión por lei dos Xurados
Mixtos o traballo rural. A Lei
de Laboreo Forzoso, a creación das Bolsas de Traballo, a
regulación dos arrendamentos colectivos, o seguro de
desemprego, a Lei de accidentes laborais agrícolas
foron, entre outras, disposicións que cambiaron fondamente o panorama social
agrario no noso pais.
O obstruccionismo da
dereita na tramitación parlamentaria e, sobre todo a
resistencia a aplicar a nova
lexislación, provocou unha
abundante conflictividade e
reduciu considerablemente o
alcance real das reformas.
Por
outra
parte,
a
República emprendeu unha
das tarefas mais urxentes que
se formulaba entón no noso
país, que era a realización
dunha
reforma
agraria.
Creouse unha Comisión de
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 21
En materia de Previsión
Social, os obxectivos inmediatos da República eran: a
aplicación dos convenios
internacionais, o funcionamento efectivo das institucións existentes, a extensión
o obreiro campesiño da
cobertura social establecida
na industria, e os traballos
necesarios para a creación de
un sistema unificado de seguros sociais.
O Instituto de Reforma
Agraria, creado o efecto
encargaríase de determinar
as terras a expropiar, o seu
modo de explotación, e o
asentamento nelas de familias campesiñas.
As dificultades xurídicas,
técnicas e financeiras, e
especialmente a actitude de
boicot a mesma, por parte
dos terratenentes impediron
que se efectuara a Reforma a
grande escala obténdose
resultados de un nivel moi
inferior o que en 1.931 se
estimaba como necesario.
En todo caso, e pese os
retrocesos producidos cos
gobernos da dereita (1.9341.935), a Reforma Agraria era
xa un feito incipiente que se
tería desenvolto axeitadamente dentro da legalidade
republicana de non ter sido
violentamente quebrada esta
polo golpe militar franquista
Polo que se refire a situa-
21
XUÑO DE 2006
Reformas que daría paso a
unha Lei de Bases e posteriormente a Lei de Reforma
Agraria.
Neste sentido, o 1º de
Outubro de 1.931 entraba en
vigor o seguro de maternidade. Por Decreto de 25 de
Agosto dese mesmo primeiro
ano regulouse o seguro de
accidentes de traballo na
agricultura; tamén nese etapa
tomáronse diversas iniciativas dirixidas a organizar un
seguro contra o paro: o 25 de
maio de 1.931 créase "un servicio para o fomento e réxime
da previsión contra o paro
involuntario no traballo",
mediante
unha
Caixa
Nacional, dependente do INP.
En canto a aspiración de
constituír no seu día un sistema de seguro integral, esta
foi unha preocupación constante dende a proclamación
da República, e por Orden do
10 de maio de 1.932, o
Instituto
Nacional
de
Previsión recibía o encargo
oficial de preparar un anteproxecto de seguros sociais unificados. O derrocamento da
República impediría que
estas formulacións, como tantas outras cousas, poderen
prosperar.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 22
ción da Sanidade (dependente entonces do Ministerio de
Gobernación) hai que dicir
que o noso país padecía un
acusado atraso en relación
con Europa.
XUÑO DE 2006
Ca República, ademais de
incrementarse espectacularmente a inversión presupostaría en Sanidade, déronse
pasos significativos cara a un
modelo de sanidade pública
de carácter progresista.
22
Xunto ao xa sinalado, a
República abordou con decisión grandes cuestións pendentes que viñan impedindo o
desenvolvemento do noso
país -cuestión relixiosa, papel
do exercito, recoñecemento
das autonomías- o tempo que
realizaba políticas de expansión e progreso en materias
como dereitos da muller, educación,
cultura
popular,
humanización do sistema
penitenciario, investigación
científica.
O impulso democratizador
que significou a experiencia
republicana continuou na
memoria colectiva de todo un
pobo a pesar de que a rebelión militar de 1.936 truncou
os proxectos de liberdade e
progreso colectivo que encarnaba a República.
Neste 75 aniversario da
proclamación da II República a
UGT quere tributar unha profunda homenaxe a todos aqueles homes e mulleres que co
seu entusiasmo e o seu traballo impulsaron e apoiaron sempre o xenuíno proxecto republicano de xustiza social, de liberdade e de progreso para o
pobo español.
O seu recordo está vivo en
nos -tamén en moitos xoves- e
móvenos hoxe en día a defender os seus mesmos ideais.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 23
O OLLO CRÍTICO
As causas da Guerra Civil
Guillerme Pérez Agulla
Licenciado en Historia e Especialista en arquivística
Con moito retraso, en comparación coa historiografía alemana, que aos poucos anos da contenda mundial xa estaba estudando a súa participación na mesma, nun intento de limpar as súas
conciencias, celébrase en toda España, e en Galicia en particular, o chamado "Ano da memoria", cando moitos dos protagonistas xa non o poden contar e os símbolos (como a illa de San
Simón) están xa esvaecidos ou desaparecidos; pero nos queda, iso si, a labor de centos de asociacións e historiadores que sen axuda institucional loitaron e loitan por recoller e manter o
recordo dos invisibles, dos represaliados, dos perdedores, que tantos anos esperaron esta vitoria final que é a historia, a cal pon a cada un no seu lugar. É por iso que faise necesario votar
unha ollada atrás, ao por qué daquela guerra fratricida e ao motivo de que esta fora inevitable.
23
XUÑO DE 2006
A
lgúns historiadores
e "oradores" opinan
que España non
estaba preparada para a chegada
da República, que foi un golpe de
estado silencioso dos partidos
republicanos, os cales aproveitaron unhas eleccións municipais
para impoñer o seu réxime político; pero, se ben é certo que
dende o 17 de agosto de 1930, co
Pacto de San Sebastián, os republicanos xa estaban preparando
un troque de sistema, tamén é
certo que dito cambio chegou
como a primavera, con alegría,
con esperanza e cunha desexada benvida que quedou demostrada nas rúas, ateigadas de
xente, e nos documentos da
época, como no xornal "El
Socialista", cuxo titular do 15 de
abril de 1931 dicía: El pueblo se
entregó a manifestaciones delirantes de entusiasmo. ¡Viva
España con honra y sin
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 24
XUÑO DE 2006
O OLLO CRÍTICO
24
Borbones!. Foron outros os que
non estaban preparados. Os aires
de liberdade e democracia que
viñan dos países liberais, aínda
que tarde, acabaron por chegar
tamén a España, onde un grupo
de políticos con visión de futuro o
estaban esperando. Eran os
homes do citado Pacto de San
Sebastián: Manuel Azaña,
Alejandro Lerroux, Niceto
Alcalá Zamora, Santiago
Casares Quiroga ou Indalecio
Prieto, que logo serían as personaxes
destacadas
da
República, e ao que se adheriría o PSOE o 20 de outubro de
1930, pese ás reticencias de
Julián Besteiro, quen cría que
España aínda non estaba preparada. O apoio do Partido
Socialista (o que máis afiliados
tiña) e o da UGT, con máis de
400.000 afiliados, foi fundamental para que o Comité
Revolucionario prosperara. A
Ditadura de Primo de Rivera,
como tódolos autoritarismos,
dera alas ao rexurdimento dos
ideais liberais, neste caso republicanos, xa que o Rei perdera
o apoio do pobo e da clase política ao permitir o réxime autoritario.
Tras o pronunciamento da
República, e por se a alguén
lle quedaran dúbidas, as eleccións xerais do 28 de xuño de
1931 veñen a confirmar ese
apoio á República, gañando
ademais os partidos de
esquerda, e moi especialmente o PSOE, que se converte no gran vencedor, con
máis de 100 deputados,
sendo elixidos os socialistas
Julián
Besteiro
como
Presidente
das
Cortes,
Indalecio
Prieto
como
Ministro de Facenda e Largo
Caballero como Ministro de
Traballo. Sen embargo, dado
o carácter obreiro do PSOE, a
burguesía política prefire
nomear como Presidente do
Goberno a Manuel Azaña.
A República é, por tanto,
un sistema aceptado pola
maioría dos cidadáns de
forma libre e pacífica, polo
que as causas da Guerra
haberá que buscalas noutros
factores, e inda que as
encontremos, nunca poderán
xustificar ni lexitimar moralmente o golpe de Estado, xa
que este supón a negación
dun dereito inalienable e a
anulación da vontade popular.
Se a República cometeu errores e xerou certo caos, foi
sempre dende a intención de
mellorar a situación vital dos
traballadores, da educación,
da cultura e das liberdades, o
que resulta bastante máis
xustificable que un alzamento
que cometeu barbaridades en
nome de Deus e dunha salvación da Patria que ninguén
pediu; trala que había intereses persoais, pois se a razón
fora certamente a de salvar a
Patria, o Xefe golpista abandonaría o poder unha vez
recuperada a situación, o que
non aconteceu, converténdose o "salvador" en Ditador,
alentando o derramamento
de sangue.
Como en tódolos aconte-
cementos históricos, a Guerra
produciuse pola acumulación
de máis dun motivo, de diversas causas e circunstancias
que, sumadas, producen un
feito ineludible, do que ninguén en concreto é culpable,
xa que a culpabilidade é sempre colectiva; dous non pelexan se un non quere.
A loita de clases,
dous sistemas
enfrontados
Coa II República, España
internábase na modernidade
europea, necesitada como
estaba de cambios radicais.
O novo sistema político nacía
das mans dos intelectuais,
dos mestres, como din algúns
historiadores, imbuídos de
novas ideas, como a liberdade de expresión, o laicismo,
os movementos obreiros, a
reforma agraria, os rexionalismos, as xustizas sociais, a
educación obrigatoria e un
largo etcétera de soños por
cumprir. Pero levar a cabo
estas transformacións tamén
supuña enfrontarse a unhas
clases privilexiadas que
non estaban dispostas a
perder o seu poder, as súas
contraprestacións, os seus
latifundios.
Toda renovación supón
unha crise, unha adaptación
que algúns non pensaban
aceptar, e por iso, xa dende o
principio, os conservadores (a dereita política, os car-
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 25
O OLLO CRÍTICO
listas, os falanxistas, os terratenentes, a Igrexa, etc.)
comezaron a argallar conspiracións para retornar ao
poder, a un sistema autoritario que lles permitira seguir
gozando dunha vida repousada e dunha cidadanía inalienada.
Este é o motivo principal
que levou á Guerra, a existencia de dúas Españas,
unha progresista, que quería
crear un novo mundo, e unha
conservadora que non quería
que nada cambiase.
Non foron tantos, como ás
veces se quere dar a crer, os
casos de incendios de igrexas ou asasinatos de curas,
senón que foron casos puntuais; pero a dereita non tardou en facer uso destas historias, engrandecéndoas e
ameazando coa chegada do
xuízo final e do diaño comunista. Había que facer crer a
xente que a situación era
insostible, violenta, para que
así apoiaran o uso da forza,
das políticas conservadoras,
que todo tiña que volver a ser
como antes; "Xesusiño de mi
vida déixame como estaba",
que dirían algúns.
Froito desta situación, xa o
7 de maio de 1931, ao pouco
de proclamarse a República,
o Cardeal Segura, arcebispo
de Toledo, chamaba aos católicos á resistencia contra os
que "quieren destruir la reli-
gión", convocándose manifestacións por todo o Estado,
tanto de apoio como encontra
da Igrexa. Segura sería finalmente expulsado de España
por xerar crispación e actitudes violentas, pero non sen
que antes intentara vender os
bens da igrexa para levarse o
diñeiro ao estranxeiro.
O Goberno de Azaña, polo
contrario, o que buscaba era
estender a educación e liberala do adoutrinamento,
dándolle á materia de relixión
carácter voluntario, retirando
os crucifixos das escolas,
obrigando a ter título de mestre para poder impartir clases,
abrindo centos de escolas
públicas (aprobouse a construción de 27.000 escolas),
sacando a ensinanza á rúa,
creando misións pedagóxicas
que percorrían os pobos ensinando alí onde non había
escolas e promovendo actividades culturais, como as
actuacións do grupo teatral "A
Barraca", de Lorca, que interpretaba para un pobo "que
nunca vira tal cousa". A idea
era acabar co analfabetismo
e a Institución Libre de
Enseñanza sabía que a relixión era un freo á modernidade. Sen embargo todas estas
medidas foron consideradas
un aldraxe por parte da
Igrexa, e non eran vistas tampouco con bos ollos polos
sectores conservadores, que
temían que unha cidadanía
preparada fora, como era de
esperar, difícil de controlar e
explotar.
25
XUÑO DE 2006
Un dos grupos privilexiados que máis se enfrontou á
República foi a Igrexa, aínda
que por razóns obvias, era
quizais o que máis saía perdendo coas novas políticas
sociais, pois se lles quitaba o
monopolio educativo, que
pasaba a ser público e laico,
obrigábaselles a traballar ou
ceder as terras baldías, a
declarar os seus bens, ingresos e inversións como calquera outra organización privada, secularizáronse os
cemiterios e o máis importante, negábaselles o financiamento estatal. Por se isto fora
pouco, corrían tempos de ateísmo manifesto e de laicismo
practicante, en especial entre
as clases obreiras comunistas e anarquistas, o que levou
a moitos individuos a sobreentender que coa República
quedaban abolidas as relixións, en especial a católica,
que durante anos adoutrinara
ás clases baixas na idea de
que ese era o seu sitio e de
que a súa obriga era obedecer sen contemplacións aos
patróns e aos terratenentes.
Pero chegara a hora da vinganza, de devolver tantos
anos de opresión, de negación da conciencia. Pese a
que a República defendía
precisamente o contrario, a
liberdade relixiosa, sendo
ademais o Presidente da
mesma,
Niceto
Alcalá
Zamora, un recoñecido católico, as igrexas non tardaron
en comezar a arder, o que
quentou aínda máis os ánimos dos sectores conservadores.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 26
XUÑO DE 2006
O OLLO CRÍTICO
26
A extensión de dereitos
femininos, como o dereito ao
voto, a apertura do mundo
laboral (incluso en postos
reservados para homes), a lei
do divorcio e o matrimonio
civil, tampouco era ben visto
pola Igrexa, que o consideraba un atentado á institución
da familia, xa que a muller
tiña que ser señora da súa
casa e madre amantísima
(máxima da época franquista,
que negou todos estes dereitos, os cales non se recuperarían ata a chegada da
Democracia). A Igrexa, apoiada e utilizada polos sectores
conservadores para mobilizar
á xente contra a República,
converteríase así nun dos
cabalos de batalla máis duros
contra os que tería que
enfrontarse esta, gañándose
un inimigo encarnizado que
demostrará o seu odio nas
represións que terán lugar
durante e despois da Guerra
Civil.
terras que non se traballaban
entre a xente do campo. A
intención do Goberno era
mellorar a situación da clase
obreira e dos campesiños, o
que chocaba frontalmente
contra os intereses das clases privilexiadas, dos conservadores, que sumaban con
cada decisión do Goberno un
motivo máis para acabar con
este, levando a cabo o primeiro intento en agosto de 1932,
coa tentativa golpista do
xeneral Sanjurjo, máis coñecida como "a Sanjurjada".
Sen embargo, o golpe fracasa, debido a falta de apoios,
tanto dentro do núcleo conservador como do pobo,
aínda
ilusionado
coa
República. Sanjurjo será condenado a morte, pero finalmente se lle impón cadea
perpetua, pois moitos deputados mostráronse contrarios
ao escarmento que se pedía
dende os grupos máis liberais.
Durante o Goberno de
esquerdas, apróbase unha lei
sobre accidentes laborais,
créase un seguro obrigatorio
de maternidade, fúndase un
novo corpo policial non militar,
a "Guardia de Asalto" (actual
policía nacional) e preténdese
levar a cabo unha reforma
agraria que aliviara a situación dos desfavorecidos no
campo (non hai que esquecer
que unha parte importante
dos españois seguían vivindo
dunha agricultura que estaba
en mans duns poucos terratenentes), redistribuíndo as
Os socialistas ven claro o
perigo que se cierne sobre a
República se esta non se
mostra firme fronte aos poderes que a ameazan, protestando a falla de dureza na
represión do golpe e esixindo
un maior aceleramento das
reformas. Largo Caballero,
como Ministro de Traballo,
impulsa o seguro de desemprego, os xurados mixtos en
materia laboral (para defender aos traballadores fronte
aos patróns), a "Ley de
Términos Municipales" (coa
que se pretendía evitar que
os obreiros dun municipio traballasen noutro, a fin de que
non se alterase a oferta e a
demanda e non baixasen os
soldos) e a lei de accidentes
laborais agrícolas. Non obstante, as bases socialistas,
temerosas de que a revolución social se viñera abaixo e
considerando que as reformas son demasiado lentas,
se arriman a posicións máis
radicais e esquerdistas.
Namentres, o PSOE tranquiliza ao Goberno, deixando
claro no seu XIII congreso,
celebrado en outubro de
1932, que non o deixarán de
apoiar, aínda que Largo
Caballero xa comeza a pensar que as reformas só serán
posibles cun Goberno totalmente socialista e en sintonía
con UGT. Empezaba así a
carreira para impor un dos
sistemas, acelerando a confrontación.
A conflitividade, a
Revolución social
A "Sanjurjada", os movementos falanxistas e os intentos de acabar coas reformas
por parte dos grupos conservadores deron lugar a outro
dos factores que axudarían a
traer a guerra: o medo dos
sectores obreiros a que se
frease a revolución social
que estaba tendo lugar, e que
levou aos sectores de
esquerda máis radicais a
armarse e formar grupos militarizados, co fin de enfrontar-
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 27
O OLLO CRÍTICO
se á contrarreforma e aos
novos ideais falanxistas que
estaban
enraizando
en
España. Este choque de forzas provocou un aumento da
violencia por parte de ambos
grupos, con atentados, manifestacións, folgas e incluso
loitas na rúa. Episodios violentos que, por outra parte, xa
viñan acontecendo dende o
século XIX, froito dos ideais
revolucionarios, liberais e
democráticos que se estenderon por toda Europa.
A situación de inestabilidade fará que se convoquen
eleccións en 1933, gañando
O PSOE, con Largo
Caballero á cabeza, se manifesta e denuncia a explotación existente no medio rural,
entende que o "republicanismo burgués" non ten pensado
dar opción ao proletariado.
Ante estas protestas os falanxistas empezan a realizar ataques contra as xuventudes
socialistas, que a súa vez se
defenden, multiplicándose as
loitas na rúa. Aumentaba o
enfrontamento entre as dos
Españas, por un lado a dereita máis conservadora e anacrónica, clerical e militarista, e
por outro a esquerda máis
exaltada, chea de soños revolucionarios. En medio atopábase unha poboación maioritariamente moderada que,
non obstante, viuse arrastrada pola riada de odio que provocaba a loita entre tres formas de entender o mundo: o
reformismo liberal-democrático, o conservadurismo autoritario e a revolución social.
A situación foi caldeándose por momentos, influenciada por unha linguaxe política
cada vez máis irresponsable
e chea de odio, ata desencadear un dominó de vinganzas
e asasinatos. Xa Ortega y
Gasset advertía en 1919:
"sobre el horizonte de
España, aparecen dos fantasmas: el de la revolución, agitado por unos, y el de la
represión, sostenido por los
del bando opuesto".
Julián Besteiro, intentará
moderar o discurso da
esquerda, pero xa era demasiado tarde, a entrada de políticos da CEDA (núcleo duro
da dereita) no Goberno supón
para as clases obreiras o final
da revolución social e unha
traizón á República. Ao seu
entender xa só lles quedaba a
"revolución". É así como
comeza a prepararse a recuperación da vía reformista por
medio das armas.
27
XUÑO DE 2006
O aumento dos conflitos
acabou pasando factura ao
Goberno de esquerdas, especialmente trala represión que
provocou o asasinato de
catro
gardas
civís
en
Castilblanco, tras unha folga
socialista, e os sucesos de
"Casas Viejas", pobo campesiño onde as forzas do orden
asasinarán a un grupo de
anarquistas (prendéndolle
lume á casa na que se refuxiaban), sendo Ministro da
Gobernación
o
galego
Casares Quiroga (quen logo
sería funesto Presidente do
Goberno en 1936). Estes
acontecementos provocaron
a perdida de prestixio e confianza da clase traballadora
no Goberno da República. A
dereita, cumprindo o seu
papel, aproveitou este feito
para acirrar aos cidadáns e
atemorizalos co goberno do
caos.
os partidos republicanos de
dereitas, coa CEDA ao fronte.
Sen embargo o Presidente da
República, Alcalá Zamora,
preferirá darlle o poder aos
"radicales" de Lerroux, máis
moderados, os cales frearán
tódalas reformas levadas a
cabo e desfarán o andado,
devolvendo o control das
terras aos terratenentes,
parando a reforma educativa,
abandonando as misións
pedagóxicas, devolvendo as
propiedades a Igrexa, recortando o gasto educativo, etc.
Os temores da clase obreira
comezaban a facerse realidade, e danlle a entender a esta
que o único camiño para
alcanzar os seus soños é
unha revolución como a dos
bolxeviques rusos. O brazo
agrario da UGT, a FNTT, vólvese máis activo fronte a esta
contrarreforma e se radicaliza; o freo da reforma agraria
supoñía un ataque á liña de
flotación da revolución social.
Por se isto non chegara, o
Goberno de dereitas amnistía
aos militares golpistas de
1932.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 28
O OLLO CRÍTICO
XUÑO DE 2006
O 5 de outubro de 1934
convócanse folgas xerais por
toda España impulsadas por
UGT, como protesta polo xiro
conservador, e o día 6 estalla
a chamada "Revolución de
Asturias" e o levantamento
catalán, que remata coa
declaración de independencia
por parte de Esquerra
Republicana.
28
Algúns historiadores consideran que a "Revolución de
Asturias" foi un grave erro da
esquerda e o principio da
Guerra; que o único que conseguiu foi xerar inquietude
nos sectores conservadores,
os cales temían unha nova
revolución bolxevique en
España. Certamente, a "revolución de outubro" non foi
unha boa decisión, xa que lle
deu a dereita lexitimidade
para facer o mesmo no 36.
Por outro lado, a reacción dos
movementos obreiros, temerosos de que un Goberno en
mans de Gil Robles acabara
coas expectativas de cambios, era lóxica. En calquera
caso, a Revolución puxo as
claras que España quedaba
dividida en dous bandos irreconciliables que xa non estarían dispostos a ceder nas
súas pretensións.
O que non é certo é que a
revolución asturiana supuxera o principio da Guerra, xa
que esta teoría desmóntase
por si soa no feito de que as
conspiracións conservadoras
xa eran anteriores, sendo o
primeiro conato a "sanjurja-
da", levantamento que se non
se repetiu ata o 36 foi porque
os conservadores conseguiron o poder democraticamente; ao que si que xa non estarían dispostos era a volver a
perdelo, e esa si foi unha
causa da contenda cainita.
A Revolución fracasou nos
seus
dous
epicentros,
Cataluña e Asturias, pero
neste último, os Comités dirixidos por ugetistas, socialistas e comunistas, se fixeron
co control dende o 6 ata o 20
de outubro, cando o ugetista
Belarmino Tomás negociou a
rendición, dando paso a unha
durísima represión por parte
do exército que alentará os
odios da esquerda revolucionaria. Largo Caballero e
Azaña serán detidos, acusados de estar trala revolta, e
17 membros do PSOE e a
UGT serán condenados a
morte.
Como consecuencia destes levantamentos revolucionarios se multiplican as folgas, as loitas entre os grupos
armados de cada bando, os
asasinatos selectivos e a
radicalización dos discursos
políticos, cuxos extremos
estaban representados nas
figuras de Calvo Sotelo y
Largo Caballero.
A finais de 1935, por
causa dos continuos casos
de corrupción do goberno de
Lerroux, rómpese a alianza
dos "radicales" coa CEDA, a
cal espera que Gil Robles
sexa por fin nomeado presidente do Goberno. Pero
Alcalá Zamora preferirá convocar eleccións. Este feito
levará a políticos da CEDA,
como Gil Robles ou Calvo
Sotelo, a apoiar o golpe que
empeza a prepararse como
solución a unha posible perda
das eleccións, como sucederá finalmente en febreiro de
1936, cando os partidos de
esquerda, unidos no Frente
Popular, gañan as eleccións.
A partir dese momento a sorte
está botada, as dereitas están
decididas a recuperar o
poder; a violencia aumenta e
os atentados sucédense. O
13 de marzo os falanxistas
intentan asasinar ao socialista Jiménez de Asúa, un dos
país da Constitución de 1931,
e o 19 disparan contra a casa
de Largo Caballero. A mecha
xa estaba acendida, e para
colmo de males os partidos
de esquerda cometen un
grave error, desfacerse do
Presidente da República,
Alcalá Zamora, que exercía
de ponte moderador entre
ambos extremos. Azaña pasa
a ser o máximo cargo do
Estado e dito ponte rómpese
de forma irresoluble.
Coa vitoria do Frente
Popular só restaba esperar o
inicio da contenda, que
algúns historiadores sinalan
no asasinato de Calvo
Sotelo, deputado do Bloque
Nacional por Ourense, o 12
de xullo de 1936, como vinganza polo asasinato do
tenente socialista da Garda
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 29
O OLLO CRÍTICO
de Asalto, José Castillo. Hai
quen incluso opina que este
feito foi un dos desencadeantes da Guerra, o cal non é
certo, xa que un suceso concreto non provoca un conflito
bélico, anque si pode ser a
gota que colma o vaso. Neste
caso, a guerra comezaría
houbera ou non acontecido
este feito, pero si tivo a súa
importancia, xa que axudou a
sumar ao Golpe a personaxes que aínda se mostraban
dubitativos, como era o caso
de Franco, Queipo de Llano
ou os Carlistas, que logo se
demostrarían esenciais para
a sucesión dos acontecementos históricos.
Calvo Sotelo xa demostrara a súa ideoloxía política
exercendo de ministro durante a ditadura de Primo de
Rivera, momento no que crea
O Golpe e a lenta
reacción do Goberno
Outro dos factores que
abriron a posibilidade dunha
contenda civil foi a nula reacción do Goberno fronte ao
Golpe e as conspiracións.
Dita incapacidade se viña
demostrando
dende
a
"Sanjurjada", cando, en vez
de acometer medidas de
forza fronte aos golpistas e
limpar o exercito de vellos
militares proclives ás sublevacións, optouse por destituílos
dos seus cargos, cambialos
de destino ou desterralos,
mantendo así a uns perigosos inimigos en estado latente que seguían conspirando
na sombra, como se demostraría máis adiante, coa súa
participación no levantamento
do 36. O non cambiar á oficialidade, fiel aos sublevados do
32, provocou que cando se
quixo parar o alzamento do
36, esta non obedecera as
ordes dos xenerais republica-
nos, que se converteron así
en comandantes sen comandados, tendo que ser en moitos casos os cadros inferiores
e soldados rasos os que retomaron a legalidade de moitas
compañías mediante o amotinamento, como sucedeu en
moitos barcos da Mariña.
Por outro lado, o Goberno
republicano mostrouse incapaz á hora de deter o golpe,
non dando crédito a fortaleza
do mesmo, pese a que a
conspiración era coñecida por
todos, inclusive o sobrenome
do organizador, o "Director"
(que en realidade tratábase
do Xeneral Mola). Xa o 11 de
xullo un grupo de falanxistas
asaltara unha emisora local
de radio en Valencia, advertindo de que pronto estallaría
en España unha revolución
nacional-sindicalista, pero
ninguén fixo caso.
Dende moitos ámbitos
diferentes víñase advertindo
ao Presidente da existencia
da conspiración, e coméntase
que o propio Franco, antes de
unirse ao golpe, chegou a
advertir do mesmo. O
Socialista Indalecio Prieto fai
advertencias dende o xornal
"O Socialista. Sen embargo, o
Goberno, presidido polo galego Casares Quiroga, deixou
que o golpe seguise adiante,
coa idea de esmagalo unha
vez que se desen a coñecer
os conspiradores, como se
fixera cando a "Sanjurjada";
co que non contaban era con
que desta vez os alzados si
29
XUÑO DE 2006
En calquera caso, de non
ter acontecido o asasinato, o
propio Calvo Sotelo encargaríase de provocar o estalido
fratricida, xa que era unha
das personaxes destacadas
da conspiración, aportando
diñeiro e a súa extensa rede
de influencias, dende moitos
meses atrás, á causa militar,
como recoñeceu o propio Gil
Robles e denunciou Dolores
Ibárruri no propio Parlamento
pouco antes do alzamento:
"[...] hay generalitos reaccionarios que, en un momento
determinado, azuzados por
elementos como el señor
Calvo Sotelo, pueden levantarse contra el Estado [...]".
o monopolio español do
petróleo (CAMPSA), tendo
que abandonar temporalmente España coa chegada da
República, pois estaba acusado de evasión de capitais.
As
súas
afirmacións:
"Prefiero ser militarista a ser
separatista e incluso a ser
progresista" ou "el poder
debe ser conquistado por
cualquier medio", definen as
claras a súa posición de
apoio ao Golpe.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 30
XUÑO DE 2006
O OLLO CRÍTICO
30
estaban ben organizados e apoiados por
un bo número de militares, así como por
tódolos grupos conservadores. A pasividade do Presidente
Casares
Quiroga
chegou a tal punto
que preguntado ao
respecto polos periodistas,
contestou:
"¿Con qué aseguran
ustedes que se van a
levantar los militares? Muy bien, yo, en
cambio, me voy a
acostar". Frase que
denota a súa incompetencia, máis tendo
en conta que tamén
exercía o cargo de
Ministro da Guerra.
Os sindicatos e o
PSOE, pola súa
parte, non estaban
de acordo con dita
táctica e dende o primeiro momento empezaron a
prepararse para o peor, chegando a publicar o 16 de
xullo, no diario "Claridad", un
resumo dun manual de Ivan
Devidoff titulado "Técnica del
contragolpe de Estado", no
que se explicaban as medidas a adoptar en caso de que
se producira un alzamento
militar. Namentres, co Golpe
xa enriba, a través do Xornal
"El Socialista" os representantes das organizacións
obreiras: Manuel Lois pola
UGT, Santiago Carrillo pola
Federación Nacional de
Juventudes Socialistas e
Jiménez de Asúa polo Partido
Socialista, ofrecen o seu
apoio fronte aos "enemigos
do proletariado", asinando un
manifesto de axuda ao Frente
Popular para loitar contra as
forzas que
ameazan a
República.
O 17 de xullo comeza, no
protectorado africano, o alzamento, antes de tempo, debido a que os rebeldes son descubertos aprovisionándose
de armas. Quiroga é avisado
do suceso, e este promete
mandar un avión con tropas
que non chegará nunca, per-
mitindo que o
levantamento
seguise adiante.
Unha vez que o
golpe de Estado
está en marcha e
xa é imparable,
unha delegación
de
socialistas,
comunistas e afiliados de UGT,
presidida
por
Indalecio Prieto e
Largo Caballero,
solicitan
a
Casares Quiroga
que
entregue
armas ao pobo,
principalmente
aos sindicatos e
organizacións
políticas fieis á
República, pero
este négase. Ante
a inoperancia de
Casares, a UMRA
(asociación
de
militares
prorepublicanos)
comeza a contactar coas
organizacións sindicais para
preparar a defensa.
Finalmente o Presidente
galego dimite e deixa o poder
en mans de Martínez Barrio,
quen tamén se nega a repartir armamento entre as organizacións políticas de esquerda, e incluso intenta pactar
cos grupos sublevados un
goberno de coalición, o que
será considerado por Largo
Caballero como unha traizón.
Ante a falta de apoio, Barrio e
substituído por José Giral,
Xeneral Ministro de Mariña,
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 31
O OLLO CRÍTICO
Unha das claves principais
de que o Golpe fracasara foi a
forte resistencia das clases
obreiras, xa que unha vez
que se comunica o alzamento, estas non dubidan en
mobilizarse, antes que o propio Goberno, acudindo ás
sedes das centrais sindicais e
dos Gobernos Civís para
pedir armas, recibir consignas
e defender as cidades, axudados na maioría dos casos
pola Garda de Asalto.
A maior resistencia repu-
A foto de Robert Capa na que recolle a morte do miliciano Federico
Borrell deu a volta ao mundo e se converteu no símbolo do fraticidio.
blicana de Galicia terá lugar
en Tui, con excepción da
levada a cabo polos mariñeiros de Ferrol. Nesta cidade
Pontevedresa os obreiros
crearán unha Xunta de
Defensa que resistirá durante
dez días, ata que o 29 de
xullo son derrotados por unha
forza infinitamente superior.
O fracaso do Golpe e
o Inicio da Guerra
Civil
A defensa da República
e o fracaso do Golpe serán
as causas finais da guerra, xa
que o empate técnico, a división de forzas, o reparto do
territorio, non deixou outra
saída que o conflito bélico,
solución final para dirimir
quen sería o gañador. Dun
lado os rebeldes, apoiados
polas milicias falanxistas e os
requetés carlistas, doutro o
Goberno, axudado polas milicias obreiras e a Garda da
Asalto. O exército e a Garda
Civil quedou dividido case
que a partes iguais, pero a
práctica totalidade da Mariña
e dous terzos do Exercito do
Aire mantense do lado da
República ¿Por qué gañaron
entonces os fascistas?.
O desempate viría provocado polo que ben poderíamos chamar a "Traizón das
democracias", xa que mentres os nacionais recibían a
axuda dos países fascistas,
Italia, Portugal e Alemaña
(que utilizou España como
campo de probas do armamento que usaría na II Guerra
Mundial), os países democráticos, Francia e Inglaterra,
31
XUÑO DE 2006
quen finalmente si da a esperada orden aos Gobernos
Civís de entregar armas ás
organizacións obreiras, pero
xa era demasiado tarde, a
inexplicable parálise do
Goberno, e fundamentalmente de Casares Quiroga, permitira que moitas cidades
caeran en mans dos sublevados. De armar a tempo aos
sindicatos, as milicias, dende
o principio, a situación sería
probablemente diferente, xa
que foi, precisamente, a forza
dos obreiros a que freou o
alzamento en moitos puntos
de
España,
como
en
Cataluña, Málaga, Huelva,
Barcelona, San Sebastián,
etc., lugares onde as milicias
tomaron os cuarteis e defenderon os Gobernos Civís. En
Sevilla só os obreiros plantaron cara aos sublevados; e en
Galicia, na praza de toros de
A Coruña, reúnense as organizacións obreiras, presididas
pola CNT, para levar a cabo
un mitin.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 32
XUÑO DE 2006
O OLLO CRÍTICO
32
preferiron mirar para outro
lado, con excepción dos brigadistas internacionais, xente
comprometida que estivo
moralmente por enriba das
súas covardes nacións, as
cales se atoparon con que
tanto deixaron facer ao lobo
que cando se deron conta xa
o tiñan en casa. E iso que xa
llo advertira Dolores Ibárruri
nun discurso o 8 de setembro
de 1936 en París, a onde acudira para pedir axuda ao
goberno francés: "Teneis que
ayudar al pueblo español.
¡Cuidado! Hoy somos nosotros, pero mañana os llegará
vuestro turno".
Mentres ao bando rebelde
chegábanlle avións e material
de guerra de Alemaña e Italia, e
incluso cinco petroleiros estadounidenses que baleirarán a
súa carga en portos controlados polos insurrectos, á
República tiña que vencer enormes trabas e negativas dos países democráticos, sendo a
única axuda a recibida pola
Unión Soviética e México.
O Reino Unido foi o primeiro
en recoñecer o goberno franquista de Burgos, o que lle
valeu ao primeiro ministro,
Neville Chamberlain, duras críticas dos seus concidadáns, actitude que sería seguida polo
presidente francés, Léon Blum,
o cal, premido pola dereita do
seu país, acabaría aceptando
tamén ao goberno antidemocrático dos militares españois,
faltando ambos aos acordos
internacionais que asinaran coa
República. A estocada final, sen
embargo, virá no momento no
que a Unión Soviética asina un
acordo con Hitler, co fin de
gañar tempo para rearmar ao
país,
desgastado
pola
Revolución. Este pacto, sumado á negativa dos países democráticos de aliarse a Stalin contra Alemaña, obriga aos soviéticos a deixar de lado a España.
O Vaticano, pola súa parte, viña
mantendo contactos co gober-
no de Franco dende o principio
do conflito, sendo bendicida a
"cruzada" franquista polo Papa
Pio XII.
Con este cúmulo de traizóns, abandonada España a
súa sorte, xa só lle quedaba o
apoio, nunca suficientemente
recoñecido, de México e o
Presidente Cardenas (quen
abriría as portas do seu país
a tódolos refuxiados españois
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 33
O OLLO CRÍTICO
Efectivamente, a II Guerra
Mundial comezou en España.
A loita entre os novos sistemas ideolóxicos: a democracia capitalista, o comunismo e
o fascismo, que non remataría ata 1989, trala caída do
Muro de Berlín, celebrou o
seu primeiro combate en
terras hispanas, probablemente debido á debilidade
dunha república acabada de
nacer que non tivo o apoio de
ninguén; é máis, alí a onde
foran, os republicanos foron
maltratados e perseguidos.
Primeiro tiveron que loitar no
seu país, logo foron expulsados e traizoados polos franceses, que os encerraron en
campos insalubres, dos que
saíron só a condición de
defender outra república, a
francesa; tiveron que loitar
contra o fascismo e o nazismo na contenda mundial, e
aínda cando venceron a
estes, a súa labor non lles foi
recoñecida. Durante anos a
casa dos republicanos españois foron os campos de concentración, españois, franceses, nazis ou rusos.
A Guerra foi inevitable
polo simple feito de que ocorreu, porque confluíron nun
mesmo momento tódolos factores necesarios para que se
dese tan infame acontecemento, e os culpables foron
todos, porque cada un puxo a
súa gota, sen as cales non
era posible o desbordamento
cívico. Esta é a nosa historia,
o noso destino, enchido de
golpes e insurreccións, de loitas entre irmáns, que aínda
prosegue en lugares como o
País Vasco. Como escribiu
Manuel Azaña nunha nota de
prensa, nunca publicada
polos medios estranxeiros
aos que ía dirixida, unha das
causas da Guerra foi a propia
dunha loita de clases, os
obreiros explotados contra os
patróns, as xentes do campo
contra os terratenentes que
os mataban de fame, os intelectuais contra os fanáticos
relixiosos, a cultura contra a
ignorancia, a razón contra a
barbarie, os progresistas contra os conservadores.
Por todo isto é polo que se
fai necesario votar unha mira-
da atrás, non para votar culpas nin buscar culpables,
senón para intentar non caer
nos mesmos errores que,
lamentablemente, si se están
volvendo a cometer no
momento político actual que
nos está tocando vivir, e non
hai máis que comparar declaracións da época con algunhas declaracións actuais por
parte de políticos que, ou non
leron nada sobre a Guerra
Civil ou demostran unha irresponsabilidade perigosa. Ou o
que é peor, que seguen pensando igual que aqueles
homes que decidiron que a
única razón, a única España,
era a súa.
Hoxe, igual que daquela,
algúns sectores da dereita
española seguen sen aceptar
a liberdade relixiosa, o laicismo que debe envolver a todo
goberno democrático e plural,
e continúan apoiando o involucionismo da Igrexa Católica,
que ve un perigo en cada progreso da razón humana, en
cada dereito novo que se
adquire sen o seu control,
como a liberdade de sexos, a
homosexualidade, a lei de
reprodución (que permitirá
salvar moitas vidas), ou en
algo tan necesario como o
preservativo.
Co franquismo e a súa
pureza católica, as mulleres
maltratadas que fuxían eran
devoltas as súas casas pola
Garda Civil e debían pedir
permiso aos seus maridos
para retirar diñeiro do banco;
33
XUÑO DE 2006
e mandaría armas ao bando
republicano), así como a
esperanza do comezo da II
Guerra Mundial. O novo
Presidente da República,
Negrín, sabía que esta era a
única saída que lles quedaba,
polo que a súa consigna foi
aguantar, aínda que só fose
nun pequeno territorio, ata o
estalido do conflito mundial,
momento no que se esperaba
que os países democráticos
por fin botasen unha man.
Pero o conflito tardou demasiado e o aliados esqueceron
que España estivese en mans
dunha ditadura fascista. Unha
vez máis os EEUU loitaron só
pola "democracia" que lles
interesaba e apoiaron aos
ditadores "amigos"; de aí o
cariño que lle teñen algúns
políticos de dereitas aos neoliberais americanos.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 34
XUÑO DE 2006
O OLLO CRÍTICO
34
o divorcio foi prohibido e
cando o goberno de esquerda, durante a Transición,
devolveu dito dereito, tiveron
que escoitar e aguantar todo
tipo de mensaxes apocalípticos por parte dos sectores
conservadores, os cales,
unha vez cambiados os titulares, foron os primeiros en
aproveitar a nova situación,
como fixo máis dun deputado
conservador. Hoxe, unha vez
máis, volve a escoitarse que
a familia está en perigo, que
"cuando el orden social está
en peligro los católicos deben
unirse para defenderlo y
defender los principios de la
civilización cristiana", que
aínda que parece unha declaración dalgún portavoz de
dereitas é en realidade de Gil
Robles, líder da CEDA,
durante a República. Se a
Igrexa se votaba a calle en
maio de 1933 e utilizaba os
seus medios de comunicación e pastorais contra as
medidas
reformistas
do
Goberno, no 2006 volve a
facer o mesmo, e os discursos daquela: "Luchan España
y la anti España, la religión y
el ateismo, la civilización cristiana y la barbarie"(Cardenal
Isidro Goma), parécense
moito os actuais. Se a través
do xornal católico "El debate"
se insultaba aos membros do
Goberno e se metían coa
aparencia física de Azaña,
hoxe se fai o propio dende
algúns medios controlados
pola Conferencia Episcopal.
Se o lema de Acción Popular
no anos 30 era: Relixión,
Familia, Orden, Traballo e
Propiedade, hoxe o lema da
dereita non é moi diferente.
En calquera caso, o problema relixioso segue sen
resolverse, nin achegarse aos
avances da época da
República, na que a Igrexa foi
obrigada a financiarse por se
mesma.
Hoxe, igual que daquela, a
dereita volve a esgazarse as
vestiduras pola aprobación
dos Estatutos de Autonomía,
e as verbas dos conspiradores golpistas volven a soar en
boca dos seus descendentes
coa mesma cadencia apocalíptica e de salvadores:
"Jamás consentiré la desmembración de la nación [...]
Españoles, los judas emboscados del separatismo, en criminal maridaje con los asesinos [...] quieren rasgar la unidad de España"(Gil Robles);
"Se estimulan los movimientos separatistas [...] la permanencia de España está en
peligro"(José Antonio Primo
de Rivera, fundador da
Falange). Unha de dous, ou a
dereita usaba nos anos 30 un
discurso moi moderno, ou
hoxe recorrese a un moi antigo.
Durante a República, á
hora de sacar adiante o
Estatuto de Cataluña, a dereita presenta máis de 200
emendas a dito Estatuto, alargando a aprobación deste e
complicándolle a gobernabilidade a Azaña, que lle prome-
tera a Esquerra sacalo adiante. A que lles sona. ¿Haberán
botado man daquelas emendas?.
O que está claro, e segue
demostrando a historia, é que
España segue sen romperse,
sendo Cataluña unha das últimas zonas do Estado que
caeron fronte ao fascismo,
defendendo
o
"Estado
Republicano". Xa en 1932,
Gregorio Marañón, dicía: Los
megalómanos se equivocaron, se equivocaron las voces
siniestras que auguraban el
fin de la nación. [...] España
se desgarraría en regiones
independientes. Y el problema del regionalismo está más
cerca que nunca de su solución. [...] Y así cada día la
realidad desmiente un nuevo
rumor y una nueva patraña".
Ao igual que algún "salvador" de hoxe en día, tamén o
ditador Francisco Franco alardeaba
de
defender
a
Constitución no seu discurso
de
alzamento:
"La
Constitución por todos suspendida y vulnerada, sufre un
eclipse total [...] la unidad de
la patria, amenazada por el
desgarramiento territorial [...]
Pactos electorales hechos a
costa de la integridad de la
propia Patria [...] formaron la
máscara de legalidad que nos
preside [...] ¿Es qué podemos
abandonar a España a los
enemigos de la Patria, con un
proceder cobarde y traidor,
entregándola sin lucha y sin
resistencia?". Obviamente, no
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 35
O OLLO CRÍTICO
discurso actual dalgún político de dereitas non hai moita
orixinalidade.
"Este Gobierno que está
arrastrando a España a la
ruína", recorda moito aos discursos que escoitamos ultimamente dende os palcos da
dereita, pero trátase en realidade dunha frase do xeneral
golpista Queipo de Llano.
Lamentablemente, moitos
dos discursos rupturistas que
fixeron os conservadores
durante a República aseméllanse os que se fan hoxe en día, e
os nomes dos relatores daquela poderían cambiarse polos
oradores actuais: "vosotros, a
quienes van a decir que la
35
XUÑO DE 2006
Hoxe, igual que entón,
algúns sectores da dereita
non saben aceptar o resultado das eleccións, e todo vale
para deslexitimar a decisión
dos cidadáns, á que chamarán conspiración, roubo, e da
que todos serán culpables
menos eles, dende os islamitas etarras ata ¡a Policía!, que
eles mesmos mandaban.
Seguindo a máxima de
Goebbels, Xefe de propaganda do partido nazi: "Unha
mentira repetida mil veces
convértese en deslumbrante
verdade", intentouse convencer ao pobo, como xa se fixera coas armas de destrución
masiva, o Prestige ou o
Yakolev, de que o atentado do
11 M fora obra da ETA, pero
unha vez máis a cidadanía
veu outra realidade.
As Brigadas Internacionais marcha ao fronte tras o periodo de adestramento en Albacete
patria no existe, vosotros, católicos españoles, que vais a ver
convertidas las iglesias en
museos de los sin Dios, vosotros ¿Acataríais el resultado
electoral? Pues la Falange tampoco. Si el resultado de los
escrutinios es contrario peligrosamente a los destinos de
España, la Falange relegará
con sus fuerzas las actas del
escrutinio al último lugar del
menosprecio" (José Antonio
Primo de Rivera), só Berlusconi
podería superalo; "La soberanía popular ha sido sustituida
por el imperio absoluto de una
mayoría discutible" (Giménez
Fernández, conspirador golpista); "Cuando la legalidad se
emplea contra la Patria y es
conculcada en las alturas, no es
que sobre la obediencia, es que
se
impone
la
desobediencia"(Calvo Sotelo),
discurso no que pareceu inspi-
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 36
XUÑO DE 2006
O OLLO CRÍTICO
36
rarse Esperanza Aguirre cando
falou de negarse a seguir as
directrices do Goberno en
materia de educación.
Hoxe, igual que naquel
momento, algúns sectores da
dereita buscan xerar inestabilidade, facer o país ingobernable
para erixirse en salvadora da
Patria.
Se
no
"Bienio
Reformista" dedicouse a bloquear tódalas decisións de
corte progresista que se tomaban nas cortes, agora intenta
seguir freándoas; se daquela a
CEDA e os grupos conservadores negábanse a pactar con
nacionalistas e "independentistas" (PNV e Esquerra), agora
segue preferindo ir soa; se
daquela as políticas retrógradas da dereita levaron a tódolos
partidos progresistas a unirse
contra esta, hoxe volveron a
unirse; se daquela favorecían
as políticas privadas, agora,
ademais, apoian a multinacionais estranxeiras; se daquela
os seus discursos no Pleno do
Congreso eran apocalípticos,
agora non deixan de selo.
As verbas daquela son a
mellor proba que pode aportarse para comprobar que
certas ideas aínda continúan
freando o progreso deste
país, e que dous dos grandes
retos de Azaña seguen sen
alcanzarse: o problema autonómico e a cuestión relixiosa.
É o noso deber como cidadáns recordarlles aos nosos
políticos a historia de España,
para que certos discursos
irresponsables deixen de provocar manifestacións desacertadas dalgúns militares, e
para que a paz interior sexa
por fin posible.
Guillerme Pérez Agulla
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 37
UGT-G
Galicia: dos seus inicios á II República
Paso corto, vista larga
Emilio Garrido Moreira
Comezos difíciles para un tráxico final despois de moito esforzo e suor dos
seus militantes.
A finais do século XIX comezaba a historia das sociedades de obreiros galegos, que camiñarían
pola senda dos postulados defendidos pola Unión Xeral de Traballadores fundada por Pablo
Iglesias; un tipógrafo con raíces galegas que, por dificultades que a vida soe poñer no camiño
dos máis desprotexidos da sociedade, tivo que emigrar, como milleiros dos seus paisanos, coa
súa familia á capital do Estado español.
Paulino, como o chamaba súa nai, convertiuse a base de moito esforzo, suor e dor no líder indiscutible do movemento obreiro español. Ao longo do seu liderazgo volviu a visitar a súa terra de
nacemento en varias ocasións, xa que era consciente das dificultades que atopaba en Galicia a
implantación do seu ideario político e sindical. De aí que titulemos este artigo como paso corto,
vista larga e moita paciencia, xa que esa foi, en realidade, a secuencia que tivo que seguir o
socialismo en Galicia para botar raíces na terra do seu propio fundador.
E
n primeiro lugar
temos que deixar
constancia das
dificultades que atopou o
socialismo para introducir
nesta terra as súas ideas no
alborexar do século XX.
O movemento socialista
tanto de corte político, representado polo PSOE dende
1879, como de corte sindical,
representado case dez anos
despois da fundación do partido, pola Unión Xeral de
Traballadores, tropezou en
Galicia cunha forte oposición,
esgrimida principalmente pola
igrexa, a patronal e o resto de
autoridades, que dende un
primeiro momento intentan
facer fracasar tanto a vertente
socialista, como as demais
opcións obreiristas representadas por republicanos e
anarquistas; en definitiva, non
aforraron folgos na búsqueda
do fracaso do movemento
obreiro, que se intentaba
asentar naquela sociedade
da Restauración española,
compartida polo Partido
Conservador de Cánovas e o
Liberal de Sagasta, mediante
a creación de sociedades de
resistencia.
Este impulso asociativo
medrou arredor da Lei de
Asociacións de 1887, trala
represión exercida sobre os
obreiros, polas autoridades,
despois da caída da I
República (1873), sendo esta
Lei o punto de partida dun
movemento que tería o seu
intre máis álxido coa instauración da II República, despois
da sinatura do Pacto de San
Sebastián.
Nesta etapa da historia de
España reformouse o marco
legal vixente en materia laboral, introducindo varias innovacións como a sustitución
dos Comités Paritarios polos
Xurados Mixtos, así como a
aprobación da Lei de
Asociacións
Obreiras
e
Patronais no mes de abril de
1932.
Os
representantes
de
XUÑO DE 2006
Forte oposición ao
ideario da Unión Xeral
de Traballadores
37
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 38
XUÑO DE 2006
que o bispo vello fundara
pra coutar o avance do
Centro de Sociedades
Obreras, de orixe socialista".
38
UGT apostaron pola participación institucional, como xa
viñan facendo, nesta nova
etapa política. Pola súa
banda os sindicatos de inspiración anarquista, máis reacios a súa integración no
novo modelo deseñado polos
representantes republicanos,
mantiveron a súa postura
apolítica e libertaria como
sinais da súa identidade histórica.
Unha das loitas máis feroces para evitar a implantación
da nova doutrina obreirista,
que comezaba a espertar a
piques de raiar o século XX
na
nosa
Comunidade
Autónoma, levaríaa adiante a
Igrexa Católica, que desconfiaba, e moito, dos principios
teóricos do socialismo. No
ano de 1898 xa atopamos os
primeiros eslabóns dunha
longa "cruzada" emprendida
polas élites eclesiásticas contra a corrente socialista. No
mencionado ano, o arcebispo
Martín de Herrera publicou a
"famosa" "pastoral contra o
socialismo", na que calificaba, entre outras cousas, ao
socialismo de "horrible monstruo", pero ademais destes
serios ataques, o arcebispo
ditou unha serie de prohibicións dirixidas a deter o espallamento do socialismo entre
os feligreses da súa diócese.
Da resistencia da igrexa
católica á implantación do
socialismo en Galicia e das
tácticas empregadas para
arredar do socialismo aos
obreiros de comezos do
século XX tamén nos deixa
constancia o escritor Eduardo
Blanco Amor, na novela
Xente ao lonxe, na que se
deixa ben claro cal era o fin
da creación dos círculos católicos de obreiros por parte da
Igrexa. Nun parágrafo de
Xente ao lonxe escribe:
"O Quintín Amor, tívoos
que procurar en número que
doblaba aos outros, no
Centro Católico de Obreros
Polo que respecta ao
resto das trabas procedentes de distintas esferas da vida pública, da
Galicia de comezos de
século, podemos salientala censura que algúns
xornais lle impoñían á
información de carácter
obreiro e a organización,
dende moi cedo da
Patronal, como é lóxico
para defender os seus intereses. Como é sabido a tirantez
entre Sindicatos e Patronal é
unha constante, que como
non podía ser doutra maneira, se segue mantendo na
actualidade.
Se estes obstáculos eran
case norma xeral en toda
Galicia, para a penetración na
sociedade do socialismo partidario e a súa rama sindical
representada pola UGT, na
cidade da Coruña, por exemplo, aínda se incrementarían
máis as dificultades, por sela
cidade herculina un dos
baluartes do anarcosindicalismo galego abandeirado pola
Federación Local Obreira da
CNT. En cambio, en Ourense,
os grandes rivais sindicais da
corrente socialista militaban
no Círculo Católico.
Nos inicios do movemento
sindical de corte socialista en
Galicia chaman a atención os
mitins de controversia, mantidos por norma xeral cos afilia-
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 39
dos das demais ramas sindicais con representación non
territorio galego. Se acudimos
á hemeroteca, seremos testemuñas da importancia que
acadaron estes encontros
sindicais, sobre todo na cidade da Coruña entre uxetistas
e anarcosindicalistas.
Pero ¿Qué son os mitins
de controversia?
Os mitins de controversia, así chamados polo proletariado da época, son
unha constante e unha
característica dos comezos
do obreirismo galego, destacando a súa celebración
na cidade da Coruña.
Nesta tesitura incluso se
atopou o propio Pablo
Iglesias, que durante a súa
primeira visita A Coruña no
ano 1892 tivo que regresar á
cidade, dende Ferrol, para
manter esta especie de combate dialectico con afiliados
anarquistas e republicanos.
Os inicios do sindicalismo
uxetista en Galicia soen coincidir, por norma xeral, cos primeiros pasos das agrupacións socialistas locais, confluíndo nas mesmas persoas
o interés político e sindical.
Na expansión do ideario
do sindicalismo socialista
xogaron un papel fundamental os canteiros. O labor itinerante deste gremio foi, como
así o recoñecen varios autores, un dos grandes vehículos
de transmisión das doutrinas
uxetistas polas terras galegas.
Negociación fronte á
acción directa
preconizada pola CNT
Os defensores das tácticas emanadas da Unión
Xeral de Traballadores, alentaban a búsqueda dunha
mellora laboral e salarial
mediante o emprego
de medidas graduais, confrontadas coas
tácticas
anarcosindicalistas,
m á i s
inclinadas á
acción
directa
contra
o
patrón.
Da
nova estratexia
uxetista, a grandes
rasgos podemos salientar:
Peticións razoables
destinadas a unha mellora da
lexislación laboral para
cimentar xuridicamente no
futuro as melloras reivindicadas.
39
XUÑO DE 2006
Para
facernos
unha idea, debemos
deixar
constancia
de que as
condicións
d
o
debat
e
soían
establecerse
con anterioridade á
celebración,
así como os tempos de intervención
para cada participante. O
tempo estimado variaba
segundo o mitin. Unha comisión era a encargada de elixir,
de común acordo, o lugar
para a celebración, que soía
ser, onde existía, a praza de
touros polo aforo das súas
instalacións. Os acordos
tomados previamente á celebración rara vez se cumprían,
especialmente cando os
tumultos e as interrupcións do
público asistente ao "combate
oral" eran demasiado esaxeradas. Nestes casos a pelexa
dialéctica, normalmente, era
suspendida polo representante gubernamental.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 40
XUÑO DE 2006
Arredarse sempre
que fose posible de empregar métodos violentos.
40
Organizar fortes caixas de resistencia nutridas
polas cotas pagadas polos
afiliados á sociedade defensora dos seus intereses, para
posibilitar en caso de convocar unha folga varios días de
resistencia, que en última
instancia lles levara a conseguir as melloras reclamadas;
outro dos destinos do pecunio destas caixas de resistenica sería a solidariedade
coas demais sociedades, das
que normalmente intentaban
acadar a súa fraternidade en
caso da convocatoria dun
paro.
Participación
nos
órganos institucionais, creados para estudar a problemática laboral, como a Comisión
de Reformas Sociais (1833), o
Instituto de Reformas Sociais
(1903), Comités Paritarios
durante a ditadura de Primo
de Rivera e os Xurados
Mixtos na II República. Como
última novidade, e grande
diferenza coa tendencia anarquista, recorreríase á convocatoria dunha folga sempre
como derradeiro recurso e
despois de esgotar todas as
posibles vías de negociación.
Os anarquistas, pola
súa banda, esgrimían constantemente como método
máis eficaz de conquistar as
súas demandas fronte á
patronal a folga xeral e o
enfrontamento directo co
patrón.
Esta nova aportación táctica e ideolóxica, empregada
para reivindicar unha mellora
colectiva, viña a encher o
debate doutrinal do mundo
obreiro galego, completado
cos centros republicanos, os
círculos católicos e as sociedades anarquistas impulsoras
dos Ateneos Libertarios.
O labor propagandista
de Pablo Iglesias
Posse
Pablo Iglesias Posse, infatigable propagandísta das
ideas societarias, como líder
do Partido Socialista Obrero
Español e da Unión Xeral de
Traballadores levou adiante
varias viaxes propagandísticas, por todo o territorio español, coa intención de espallar
as ideas defendidas polo partido e a central sindical.
Nestas viaxes, Galicia non
quedou fóra do seu itinerario,
visitando en varias ocasións a
terra que o vira nacer e que
por dramáticas circunstancias
da súa familia tivera que
abandonar á carón da súa
proxenitora, en dirección á
capital das veleidades políticas.
As xiras propagandísticas,
do home que para Antonio
Machado posuía na súa voz o
"timbre inconfundible da verdade humana", foron deixando un ronsel importante nas
cidades, vilas e pobos visitados; e a pesar da brevidade
das súas visitas, por cuestións organizativas das cam-
pañas de concienciación, foi
atraendo a atención e a amizade de moitos galegos, que
como Francisco Fernández,
Heraclio Botana, José Araujo,
Secundino Couto, Bricio
Serantes, José Silva Cobas,
José Mareque ou o coruñés
José Rodríguez disfrutaron
da súa confianza. Esta confianza estaba avalada polo
esforzo e traballo realizado a
prol da causa socialista nas
súas respectivas localidades.
Neste senso, o empeño do
coruñés Rodríguez tiña maior
mérito, se cabe, pois a súa
batalla desenvolvíase nun dos
medios máis hostís para o
socialismo. Atraer adeptos ao
socialismo no bastión anarquista do noroeste peninsular era
tan difícil, "como poñer unha
pica en Flandes". Rodríguez
referíase aos rivais sindicais
como "anarqueros" ou "revolucionarios de bisuteria", alcumes
que mostran a simpatía que o
líder coruñés lle tiña aos seus
oponentes sindicais.
Estrutura organizativa
de UGT-Galicia.
Dos primeiros núcleos
ás Unións e
Federacións
A estrutura organizativa de
UGT-Galicia foi evolucionando dende os seus primeiros
núcleos de implantación cara
novos sistemas estruturais, a
través dos que a organización
ía buscando unha adaptación
aos tempos e o control dun
maior número de sociedades
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 41
O seguinte paso organizativo máis complexo, pero
ao mesmo tempo máis práctico funcionalmente, foi a
constitución de Federacións
locais por oficios. Nesta
escala evolutiva, que por
outra parte levaría a unha
maior centralización do sindicato, atopámonos coa fundación de Federacións locais
que integraban a diferentes
sectores
produtivos
da
mesma localidade. Un paso
máis avanzado sería a estrutura provincial ou nacional
como é, por exemplo, o caso
dos empregados bancarios
de toda Galicia ou os mestres da F.G.T.E.
A Casa do Pobo, sita no mesmo solar no que hoxe está a UGT de Vigo
integradas na organización
confederal.
En toda Galicia, as sociedades uxetistas foron seguindo un esquema moi semellante ao do resto do territotorio español, inherentes ás
pautas de comportamento
marcadas dende Madrid
polos órganos reitores da
organización, que aplicaban á
realidade cotián as bases
especificadas nos seus estatutos
aprobados
polo
Congreso Confederal, máximo órgano reitor do sindicato.
Nas cidades galegas as primeiras sociedades constituídas
e integradas na UGT eran
sociedades de carácter local,
relacionadas con persoeiros da
Agrupación Socialista que
englobaban aos obreiros dun
mesmo oficio.
Algunhas datas e
feitos de especial
trascendencia sindical
en Galicia
Neste artigo temos que
sintetizar o máis posible o discorrer da implantación de
UGT en Galicia, por iso, non é
o momento de afondar en
toda a súa extensión en moitos dos aspectos que rodearon a semente do sindicalismo socialista en Galicia. De
aí, que nesta ocasión só nos
paremos, neste apartado, en
algúns dos aspectos máis
salientables do discorrer da
41
XUÑO DE 2006
A evolución organizativa
da UGT pasou por moitas
viscisitudes antes de chegar
ao actual funcionamento
baseado en Federacións de
Industria e Nacionalidade e
Unións Comarcais.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:26
PÆgina 42
XUÑO DE 2006
andadura do sindicato UGTGalicia na nosa terra, dende
os primeiros pasos ata a instauración da II República e a
posterior morte daquela
sociedade civil a mans das
baionetas do rencor do bando
nacional.
42
Na provincia da Coruña,
no mes de maio de 1891, a
consecuencia dunha dura
folga xeral, comeza a división
do movemento sindical entre
os partidarios das tácticas
anarquistas e os impulsores
do modelo sindical defendido
pola UGT. Nos primeiros
intres desta nova etapa, os
membros de UGT-Coruña
estiveron liderados polo canteiro José Rodríguez.
No ano 1903, unha cidade
galega, Tui, acollía a celebración do I Congreso GalaicoPortugués, ao que acudiron
un total de 29 delegados
galegos en representación de
sociedades
obreiras
de
Santiago de Compostela,
Ourense, Vigo, Pontevedra,
Marín, Chantada.
Uns anos despois, en
1910, a Federación Local de
Vigo comezaba os trámites
administrativos para a construción da Casa do Pobo,
adquirindo un terreo na
Avenida García Barbón. Isto
ten unha enorme importancia
pois aquela iniciativa redundaría para sempre no discorrer da vida sindical de UGTVigo, xa que a posterior consecución da Casa do Pobo
influiría moitos anos despois
no despexe e nova andaina
do sindicato na provincia de
Pontevedra, pois aquela difícil
tarefa formaría para sempre
parte da UGT como patrimonio sindical da mesma.
Coincidindo co ano no que
finalizou a I Guerra Mundial, a
No ano 1898 comezaba,
na cidade olívica, o despexe
imparable da Federación
Local de UGT-Vigo, da man
de dous sobranceiros socialistas,
Enrique
Heraclio
Botana e José Araújo.
A expansión do sindicalismo uxetista seguía en Galicia.
No mes de marzo de 1902 o
gobernador civil da Coruña
aprobaba os estatutos da
Federación
Local
de
Traballadores de Santiago de
Compostela, transcribindo o
regulamento da mesma moitos dos artigos dos estatutos
de UGT-Confederal. Neste
mesmo ano celebrábase en
Barcelona o I Congreso dos
Traballadores do Mar-UGT. A
este Congreso acuden delegados galegos en representación do sector mariñeiro de
UGT da Coruña e Vigo.
A Casa das Cigarreiras ou das “Chaconeiras”, hoxe sede de UGT-Coruña
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 43
Federación
Local
de
Traballadores de UGT-Coruña
comezaba a articular a súa
constitución. Aqueles primeiros
pasos terían o seu froito definitivo moito despois no mes de
marzo de 1933.
No ano 1920 constituíase
a Federación Tabaqueira
Espa-ñola,
ocupando
Severino Chacón (galego da
Estrada afincado na Coruña)
o posto de secretario xeral. O
líder sindical das cigarreiras
formou, a partir de 1937, parte
do Comité Nacional de UGT. A
Fede-ración Tabaqueira integraríase na estrutura de UGT
establecendo a súa sede
social na Coruña.
Dando un pequeño salto
cronolóxico vemos como no
ano 1931, no mes de xuño, se
creaba en Santiago de
Compostela a Federación de
Entidades
Socialistas,
Obreiras,
Agrarias
e
Constitución do Sindicato Nacional Ferroviario en Monfoorte de Lemos,
coa presenza de Enrrique H. Botana (sentado, no centro).
Mariñeiras
da
Comarca
Compostelana, elixindo no
mes xullo o seu primeiro
comité directivo.
A comezos de 1932 producíase un novo acto que levaría a aumentar o patrimonio
sindical de UGT-Galicia, xa
que no mes de xaneiro o
Concello da Coruña cedíalle
un terreo á Sociedade Unión
Tabacalera para construír un
edificio, que na actualidade
alberga a actual Unión
Comarcal de UGT-Coruña.
No mes de febreiro dese
mesmo
ano,
Francisco
Mazariegos, destacado sindicalista de UGT-Coruña, era
elixido membro do Comité
Nacional da Federación
Nacional de Banca de UGT,
sendo un dos primeiros galegos en ocupar un posto deste
nivel, se exceptuamos, claro
está, a Pablo Iglesias fundador da central sindical socialista.
En setembro de 1932 tiña
lugar un novo acto significativo na vida orgánica de UGTGalicia, xa que se constituía,
no Pazo Municipal da Coruña,
A Federación Rexional de
Banca de UGT-Galicia. Ao
acto fundacional asistía o presidente
da
Federación
Nacional de Banca-UGT,
Amaro del Rosal. Neste
mesmo ano confirmábase a
existencia dunha nova Casa
do Pobo no Barco de
Valdeorras, neste caso en
aluguer e ocupada polo
Sindicato de Traballadores da
43
XUÑO DE 2006
Nove anos máis tarde,
coincidindo coa celebración
da festa do 1º de Maio, os
uxetistas ourensáns inauguraban a Casa do Pobo, incrementando deste modo o patrimonio de UGT-Galicia. Entre
os actos programados, para
celebrar aquela efeméride,
merece a pena salientar as
dúas conferencias impartidas
polo delegado da Oficina
Internacional do Traballo,
Fabra Rivas. No mes de outubro do mesmo ano 1929 celebrábase en Monforte de
Lemos a asemblea constituínte da 3ª Zona do Sindicato
Nacional Ferroviario.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 44
XUÑO DE 2006
Terra desta localidade ourensán.
44
No mes de febreiro de
1933
celebrábase
en
Betanzos o I Congreso dos
Traballadores da Terra de
UGT-Galicia. No mes de maio
de 1936, xa moi preto do
estoupido da guerra civil
española, celebrábase en
Vigo o Congreso Constituínte
da Federación Galega de
Traballadores do Ensino
(F.G.T.E.) precedente da
actual FETE-Galicia.
A Festa do 1º de Maio
ao longo do período
estudado
A hora de analizar a
implantanción do sindicalismo
socialista en Galicia, non
podemos deixar de facer,
aínda que sexa breve, unha
referencia á celebración do 1º
de Maio. En definitiva estamos a falar da festa por antonomasia dos traballadores de
todo o mundo.
A longa historia do 1º de
Maio retrotáese, como é sabido, ao Congreso de París de
1889 onde os socialistas, de
todo o mundo, tomaron a
determinación de homenaxear aos traballadores mortos
en Chicago en 1886 e fixar
unha data para reclamarlle
aos poderes públicos a xornada laboral de 8 horas.
A pesar das diferentes
posturas
gubernamentais
adoitadas cara esta celebra-
ción, no transcorrer da historia, o 1º de Maio seguíu
facendo acto de presenza
nas páxinas da vida nacional,
ano tras ano, ata o fatídico
desenlace do golpe de estado
de 1936, que rematou nunha
triste e severa ditadura de
corenta anos. Durante esta
etapa da historia de España,
de todos é coñecido, as opinións non eran o máis valorado socialmente.
Dende os inicios do sindicalismo uxetista en Galicia a
celebración do 1º de Maio foi
camiñando cara unha dicotomía, ao individualizarse as
convocatorias anarquistas e
socialistas, rematando máis
tarde cun abandono da celebración por parte dos axentes
libertarios, e a soa presenza
nas rúas das forzas socialistas ata o fin da ditadura primorriverista.
A chegada da II República,
ademais da antiga dualidade
na celebración, supuxo a
incorporación aos actos festivos, á beira dos socialistas,
dos comunistas, da Sindical
Vermella Internacional, das
Xuventudes Comunistas e
dos mozos socialistas respaldando o acto conmemorativo,
que os seus antepasados ideolóxicos viñan reivindicando
dende os derradeiros anos do
século XIX.
A grandes rasgos podemos concluír que:
O 1º de Maio, dende
a vertente socialista, en
Galicia seguíu dende os pri-
meiros intres da súa celebración as consignas marcadas
polos Comités Nacionais do
Partido e da Central Sindical
Confederal do socialismo
español.
As peticións feitas
dende a órbita socialista foron
inherentes aos tempos contemporáneos vividos polos
traballadores, destacando:
O continuo requerimento
da implantación da xornada
laboral de oito horas.
As constantes peticións de
amnistías para os presos político-sociais.
O abaratamento das subsistencias.
A derogación de impostos
como o de consumos.
O rexeitamento dos conflitos bélicos como as guerras
coloniais ou a europea de
1914.
No período álxido da II
República unha constante
denuncia da perigosidade
agochada no interior dos fascismos, en pleno desenvolvemento na Europa daquelas
datas.
Na recta final da II
República, os socialistas presentan, a grandes rasgos, un
programa reivindicativo coa
intención de transformar por
completo a sociedade proletaria, esixindo dos poderes
públicos a posta en marcha
de medidas concretas que
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 45
abranguían dende:
A instauración dun soldo
mínimo.
consigna
aprobada
no
Congreso de París de 1889
de manifestarse, pública e
pacificamente, todos os anos
que pudieron.
A preocupación polos desempregados.
A construción de casas
baratas para os obreiros.
Así como a preocupación
pola cultura do proletariado.
E unha especial atención ás
medidas lexislativas relativas
ao problema do campo galego
e español.
En definitiva, podemos
afirmar que os uxetistas galegos, cos seus altos e baixos,
cumpriron dende 1890 coa
O estoupido da guerra civil
española supuxo unha paréntese na vida cotián do país,
abrindo unha fenda tan profunda, que tardaría máis de
medio século en cicatrizar. Os
vencedores da guerra non
souperon, nin quixeron, perdoar aos perdedores e ensañáronse con eles e as súas
familias. Os métodos empregados na represión foron
varios e cada un máis feroz
que o anterior.
A represión en Galicia foi
feroz, inzada de violencia e
levada a termo dun xeito sistemático e fero. Calquera dos
métodos empregados foron
igual de eficaces, tanto os
consellos de guerra, as listaxes negras como os paseos.
De feito axiña chegaron os
paseos nocturnos, polos
camiños da escuridade alumados con ascuas de rancor,
e con eles o terror, denominado de distintas maneiras
dependendo de quen se referíra a él. De feito a prensa
católica da Coruña, por
exemplo, referíase a "misión
de saneamento", co que todo
A represión sistemática
dou lugar a aparición dun
novo elemento da vida social
en Galicia, os fuxidos. Así
serían coñecidos os que non
tiveron outra opción que fuxir
e agocharse, vivir arreo cun
corazón nun puño, polo medo
a seren descubertos, pasar
fame, pasar frío e malvivir.
Estes errantes dos montes,
das terras dominadas polos
rebeldes comezaron a ser
coñecidos polo alcume dos
"fuxidos", "os escapados", "os
do monte" etc., como se tiveran algunha culpa de non
aceptar as imposcións dos
novos amos do poder establecidos ilegalmente nel. E
isto é algo que non se nos
pode esquecer, xa que eles
estaban e respetaban dignamente a situación social que
lles tocara vivir e elixiran
democraticamente.
Como
debe ser!.
De aí que os perdedores
tiveran que emigrar, fuxir,
agocharse en montes, andar
escapados durante longos
anos etc., xa que os que non
o conseguían eran paseados,
con sorte encarcerados e xulgados e en maior medida
45
XUÑO DE 2006
En derradeiro lugar
temos que deixar constancia
de que os representantes
socialistas e os seus afiliados
transmitíanlle, todos os anos
que as autoridades llelo permitían, as súas consignas
aos poderes públicos para
que lexislaran en torno ás
devanditas peticións. Despois
de acudir ao mitin convocado
e de manifestarse publicamente, os socialistas soían
acudir polas tardes ao campo
para celebrar comidas de
confraternidade e incluso
acudir á representación de
obras teatrais ou emisión de
películas cinematográficas de
carácter obreiro. Con esta
actitude estaban cumprindo
coa máxima socialista de
celebrar o 1º de Maio cun
paro-mitin-manifestaciónadoutrinamento e formación.
Tráxico e amargo final
dunha época sindical.
Emigración,
fusilamentos e
persecucións
elo implica, Costa Clavell "o
terror azul" , Ernán Quijano a
"el imperio del terror", "Terror
branco" etc. Todo isto dá paso
ás depuracións, comezando
en poucos días en correos,
universidades, institutos, no
maxisterio en xeral, en bancos... en todos os sectores
sociais onde houbese alguén
que non fora acérrimo ao
novo réxime.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 46
fusilados. A continuación deixaremos constancia dalgún
dos centos de exemplos que
sufriron os dirixentes, militantes e simpatizantes de UGTGalicia a partir do inicio
daquela traxedia sanguenta
que asolou España no verán
de 1936.
XUÑO DE 2006
VÍCTOR FRAIZ
46
O caso de Víctor Fraiz
encaixa en calquera dos postulados enunciados no epígrafe anterior, xa que foi perseguido, fuxido e fusiliado por
sentenza dun consello de
guerra. Un final de vida que
engloba todas as perspectivas dunha persoa que se
atrevera a cuestionar o novo
réxime, incluso sen dar mostra delo, chegaba o que se
fixera no pasado ou o que os
enimigos da II República
decidiran que fixeras.
Víctor Fraiz foi un home
polifacético, mestre, sindicalista, xornalista... A súa relación coa UGT atopámola por
ser él un dos impulsores do
nacemento da FETE en
Galicia. Para facernos unha
idea da situación que tivo que
vivir farémonos eco dunhas
palabras escritas, do seu
puño e letra, o 15 de agosto
de 1937 dende o cárcere de
Vigo e dirixidas ao seu irmán
Celso: "el día que Galicia
conozca mi muerte, miles de
lágrimas empañaran las mejillas y miles de corazones latirán de dolor".
Víctor Fraiz . Arquivo da familia.
Un mes máis tarde, o 14
de setembro de 1937 cumpríanse os seus agoiros.
SEVERINO CHACÓN
Severino Chacón Bergueiro,
natural da Estrada (Pontevedra),
canteiro e albanel pasou boa
parte da súa vida na cidade da
Coruña. Os "Felices anos Vinte"
foron o punto de partida da súa
dedicación en exclusiva ao traballo sindical.
A súa vocación sindical e
socialista aparece moi cedo
na vida deste estradense, ao
que atopamos militando na
Agrupación Socialista da
Coruña dende o 17 de abril
de 1905, cando apenas
alcanzaba a idade de 20
anos.
Dentro das sociedades organizadas por Chacón podemos
destacar: a Unión Tranviaria, a
Sección Ferroviaria MonforteCoruña do Sindicato Nacional
Ferroviario, a "Unión Cerillera" e
pola súa trascendencia no interior
da fábrica da Palloza a "Unión
Tabacalera". Tamén participou na
organización doutros sectores
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 47
FRANCISCO
MAZARIEGOS
Francisco
Mazariegos
Martínez, pasa por ser un dos
principais líderes do sindicalismo socialista da cidade da
Coruña. Oriundo da capital
herculina desempeñou o seu
traballo profesional como
empregado bancario no
Banco Pastor.
económicos, como por exemplo
na Unión de Mozos de Almacén e
Comercio ou a Unión Téxtil.
Dedicado de cheo ao labor
sindical, Severino Chacón foi
elixido secretario xeral da
Federación
Tabaqueira
Española. Da táctica deseñada por Chacón tamén saíu a
idea da construción do edificio sindical que hoxe alberga
ás organizacións uxetistas da
cidade herculina, de feito, a
recuperación como Patrimonio sindical da organización,
do que non disfrutou durante
a ditadura franquista, está
vencellado coa pertenza da
"Unión
Tabacalera"
da
Coruña á Unión Xeral de
Traballadores de España.
Severino Chacón, rematou a sua acción sindical, iniciada a Guerra Civil, como
membro do Comité Nacional
da UGT.
A través do mar Chacón
buscou a liberdade perdida
na terra conquistada polos
nacionais, primeiro na zona
republicana e máis tarde no
exilio. A súa etapa, como
máximo líder das cigarreiras,
remataba como a de tantos
outros españois que viviron a
etapa máis triste da historia
de España.
Non
imos
enumerar,
agora, os cargos representativos obstentados ao longo da
súa traxectoria sindical, pero
si deixaremos constancia de
que a súa implicación social ,
comprometida e reivindicativa
seguindo os postulados
socialistas reportáronlle graves perxuízos nos inicios da
guerra civil, xa que despois
de ser detido e xulgado (sen
ningunha garantía procesal)
foi executado no mes de
agosto de 1936.
A barbarie tamén fixo
mella na súa familia, concretamente na súa dona, que foi
47
XUÑO DE 2006
Severino Chacón, foto aparecida nunha revista da época, “Mundo
Gráfico”.
Mazariegos comezou a
súa andaina de axente social
no sindicalismo de corte estritamente profesional, para
derivar máis tarde cara a
Unión Xeral de Traballadores,
onde xogou un sobranceiro
papel dende finais da ditadura
de Primo de Rivera, tanto na
Sección bancaria da Coruña,
na Federación Rexional e
mesmo na Nacional, como na
Federación
Local
de
Traballadores da UGT.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 48
XUÑO DE 2006
"paseada" polos falanxistas,
supostamente acusada de
entregarlle aos sindicalistas
da Ponte do Porto catro pistolas nunha viaxe á vila porteña, visitada asiduamente por
ambos os dous, en compañía
en moitas ocasións do secretario dos mestres da FETECoruña, Eugenio Carré Naya.
48
Finalmente,
Francisco
Mazariegos foi fusilado en
agosto de 1936, non por unhas
cartas de contido comprometido que nunca escribira, senón
por defender uns ideais e un
modelo de sociedade moi distinto ao implantado polos representantes do denominado
Movemento Nacional. A súa
vida, como a de tantos outros
uxetistas, rematou diante dun
pelotón de fusilamento.
Como punto final e tomando como referencia os derradeiros pasos da II República,
gustaríame deixar constancia
da "marcaxe" que os novos
amos do poder a raíz do
golpe de estado de xullo de
1936 sometían aos que foran
afiliados, neste caso, de
UGT-Coruña. Para isto utilizarei un par de informes emitidos polas autoridades sobre
traballadores
do
Banco
Pastor na Coruña, lugar de
traballo
de
Francisco
Mazariegos. O realmente
espeluznante é ver e ler como
un informador totalmente parcial tiña o poder suficiente
para xulgar a conduta tanto
pública como privada de persoas do seu entorno, e incluso se permitía o luxo de postularse sobre se eran dignos
ou non do posto de traballo
que desempeñaban, que
como diría un bo galego, xa
manda carallo co señor...
Pois ben nestes informes
podíanse ler lindezas da
seguinte categoría:
Informes que se emiten,
con respecto a los funcionarios y Empleados del
BANCO PASTOR que se
expresan a continuación,
como consecuencia de
antecedentes que obran en
esta comandancia y como
resultado de averiguaciones hechas.
“D. FRANCISCO LOUZAO
IGLESIAS.- Apoderado. Su
conducta privada deja bastante
que desear, por embriagarse
con bastante frecuencia, y
debido a esto no se comporta
como corresponde a una persona seria y decente en toda la
extensión de la palabra.
Políticamente no se sabe que
estuviera afiliado a ningún partido, aunque con anterioridad a
su nombramiento de Apoderado estaba afiliado al
Sindicato de Trabajadores de la
Banca, afecto a la U.G.T.- Desde
la iniciación del Movimiento se
viene mostrando afecto al
mismo y pertenece como tal a
las Milicias españolas, en las
que presta servicio.”
“D. JUAN GARCÍA ARES.Apoderado. Observa buena
conducta pública. Pertenecía al
Partido Socialista del que era
activo militante y suscriptor de
la prensa marxista. No se sabe
haya tomado parte en contra
del Movimiento Nacional en
forma violenta, pero si puede
asegurarse que es francamente desafecto al mismo. En una
ocasión se negó despectivamente a adquirir unas entradas
para una función benéfica.”
Quero deixar constancia
tamén dun informe favorable,
segundo o "avispado e
obxectivo informador", ao
novo réxime que se instauraba. Realmente non quero
facer máis comentarios sobre
tales barbaridades. Así un
informe supostamente favorable para sobrevivir na nova
España que se comeza a
construír podía ser da seguinte maneira:
“Dª ROSARIO JIMENES
VEIGA.- De buena conducta
pública y privada. De ideología
derechista y sentimientos católicos, a pesar de lo cual estaba
afiliada al Sindicato de
Trabajadores de Banca, afecto
a la U.G.T. aunque no participaba de las tendencias políticas
ni sociales de aquella organización. Francamente afecta al
glorioso Movimiento Nacional
desde su iniciación.”
Con estes antecedentes
non é de extrañar que case
media España tivera que
abandonar a súa terra, ou ben
acostumarse ao que os vencedores entendían por boa conduta pública e privada.
Emilio Garrido Moreira
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 49
Asociacionismo obreiro e patronal en
Vigo durante a II República
Manuel Fernández González
Doutor en Xeografía e Historia pola Universidade de Santiago de Compostela.
As actividades asociativas experimentaron un considerable desenvolvemento trala caída da
monarquía e a proclamación do réxime republicano. Desde o punto de vista legal, o dereito de
asociación recollido no artigo 39 da Constitución de 1931 desenvolveuse no concernente ao
ámbito laboral a través da Lei de Asociacións Profesionais de 8 de abril de 1932, a cal se pode
considerar como a primeira lei sindical española. Os obreiros e os patróns estenderon e fortaleceron de xeito considerable os seus respectivos tecidos asociativos mediante a reorganización de sociedades que permaneceran practicamente inactivas ata ese momento e a creación
doutras novas. Ese proceso veuse impulsado pola intensa conflitividade social que se rexistrou
durante todo o período.
49
ro de socios acompáñase do ano
(entre parénteses) ao cal corresponde a información, pódese
comprobar como se da varios
casos nos que se rexistra un
importante crecemento do número de afiliados -incluso nun
mesmo ano- dificilmente explicable por un incremento real da afiliación. Outro punto conflitivo é o
relacionado coa data de creación
da sociedade, pois, nalgúns
casos, as organizacións xa realizaban actividades antes de constituírse legalmente e, noutros
casos, como sucede coas de
orientación anarquista, non se
incorporan nunca ao rexistro que
realizaba o Goberno civil. Noutras
ocasións, o tempo transcorrido
entre a presentación do regulamento da sociedade ante o
Gobernador para a súa aprobación e o momento da súa consti-
tución legal podía ser moi amplo,
incluso de varios anos. Así, por
exemplo, a Sociedad de
Gasistas, Electricistas y Similares
"La Dinamo" presentou o regulamento o 5 de xuño de 1908 e a
súa constitución legal produciuse
o 14 de setembro de 1913.
1.- ASOCIACIÓNS DE
TRABALLADORES
O asociacionismo obreiro en
Vigo durante a Segunda
República rexistrou un predominio dos sindicatos afectos á Unión
General de Trabajadores [UGT].
Sindicato e partido -neste caso, a
Agrupación Socialista- compartían dirixentes na cidade da oliveira: Enrique Botana presidía a
Agrupación Socialista e a
XUÑO DE 2006
P
rocedemos a agrupar as sociedades
obreiras en cinco
apartados en función da súa
orientación ideolóxica: socialistas,
anarcosindicalistas, comunistas,
católicos e outras agrupacións de
traballadores sen unha filiación
clara ou coñecida. Pero antes de
desenvolver o tema introduciremos unhas breves consideracións de carácter metodolóxico
que permiten matizar algúns
datos aportados neste traballo. En
primeiro lugar, hai que apuntar
que se deben acoller con moitas
reservas as cifras relativas ao
número de socios que se lle asigna a cada asociación, xa que
poden variar de forma considerable en función da fonte de procedencia. A través das táboas que
incorporamos, nas cales o núme-
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
50
9/6/2006
13:27
PÆgina 50
Federación Local de Trabajadores [FLT], mentres que os cargos
de vicepresidente e secretario da
Federación estaban ocupados
por destacados dirixentes socialistas, como Emilio Martínez
Garrido (que se fixo cargo da presidencia trala elección de Botana
como deputado a Cortes Constituíntes) e Ramón González
Brunet, respectivamente. A dirección da FLT posibilitaba aos líderes socialistas vigueses, representantes do sector moderado e
reformista do socialismo español,
exercer o control sobre unha gran
cantidade de obreiros afiliados á
mesma, e impedir así que as
súas reivindicacións desen lugar
a continuas convocatorias de folgas susceptibles de alterar a orde
establecida. Esa tarefa de contención da masa obreira exercíase
con máis intensidade nos
momentos nos que os socialistas
estaban ao fronte ala Alcaldía.
A pesar da súa posición
secundaria no conxunto do
movemento obreiro vigués, as
sociedades adheridas á central sindical anarcosindicalista
Confederación Nacional del
Trabajo [CNT], tiñan unha presenza moi importante nos traballos relacionados co mar
(pescadores, cargadores e
descargadores, carboeiros,
boteros, etc.) e promoveron
algúns dos conflitos laborais
con maior impacto social e
económico na cidade, como a
1
folga pesqueira iniciada en
1932. Polo que respecta ao
sindicalismo católico e ao de
carácter comunista, o papel de
ambos na dinámica sociopolítica local foi de escasa relevancia durante a etapa republicana. Finalmente, para completar
o panorama asociativo no
ámbito laboral, ás asociacións
de traballadores citada habería
que sumar as que non pertencían a ningunha das correntes
ideolóxicas sinaladas.
Como xa temos apuntado,
as sociedades afectas á UGT
estaban agrupadas na FLT, con
domicilio social na Casa del
Pueblo, cuxo edificio, inaugurado en 1913 no número 59 da
Avenida de García Barbón, foi
construído sobre os planos elaborados por Manuel Gómez
Román. A Casa del Pueblo contaba cunha biblioteca que conservaba más de 1.500 volumes
e daba acubillo a un grupo artístico composto por catro seccións: dous cadros de declamación, un orfeón e unha rondalla.
viguesa recobrará a súa actividade de antano, facendo todo canto
lle sexa posible para reorganizar
aos traballadores"1 . A proclamación da II República supuxo un
incremento considerable do
número de sociedades que formaban parte da Federación:
pasouse de 18 sociedades en
setembro de 1930 a 41 en outubro de 1931, para alcanzar o
medio cento en 1934. Aínda que
predominaban as sociedades de
oficio, tamén había varios sindicatos de industria (tranviarios, metalúrxicos, empregados municipais,
etc.), unha federación local (construción) e seccións de federacións
ou sindicatos nacionais (teléfonos, ferroviarios, artes gráficas,
etc.). En canto á cifra de obreiros
que quedaban adheridos á
Federación despois desa masiva
incorporación de sociedades,
segundo os datos da propia organización, eran uns 10.000, os
cales representaban aproximadamente a metade do total dos traballadores galegos que pertencían á UGT2. Sen embargo, nunha
enquisa realizada a finais de 1932
polo Concello para o Ministerio de
Gobernación, a FLT aparece con
6.956 afiliados3.
Despois de seis anos de
escasa actividade, que se corresponden coa ditadura de Primo de
Rivera, a FLT celebrou en 1929
un congreso no cal os dirixentes
da UGT manifestaron a súa confianza en que "a Federación
Ante ese fortalecemento da
actividade asociativa, os dirixentes vigueses promoveron a constitución dun organismo sindical de
ámbito provincial. O 30 de xullo de
1933 reuníronse en Pontevedra
as organizacións da provincia
1.1.-Sindicatos
socialistas
Boletín de la Unión General de Trabajadores, 10 (outubro 1929).
2
Boletín de la Unión General de Trabajadores, 3 (maio 1932), p. 193. Segundo Manuel Suárez, delegado rexional por
Galicia na UGT, en 1932 eran 176 as colectividades galegas que pertencían a esa central sindical, as cales representaban
a 21.872 obreiros.
3
Documentación sen clasificar, Arquivo Municipal de Vigo [AMV].
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 51
afectas á UGT para tratar da creación dun Secretariado e decidiron que se situase en Vigo o seu
domicilio social. Designouse a
Ramón González Brunet como
secretario político, cargo que
mantivo durante todo o período, e
a Enrique Blas Pita, directivo da
Asociación de Empleados
Mercantiles, como secretario
administrativo 4 .
Os acontecementos revolucionarios de outubro de
1934 supuxeron a clausura
da Casa del Pueblo, situación
que se mantivo ata abril de
1935. O primeiro acto social
que se organizou tras recuperar a actividade foi o mitin
celebrado o 22 de maio dese
ano para fixar a posición da
FLT ante a situación política
do momento. Enrique Botana
dedicou un recordo ás vítimas
da revolución de outubro e
pediu a solidariedade de
todos os traballadores para
conseguir a liberación dos
presos e condenados. Por
primeira ve desde a proclamación do novo réxime político, os socialistas vigueses do
sector moderado amosaron o
seu distanciamento coa
República, pois como afirmou
José Bermejo, vicepresidente
do comité executivo, "sendo
os traballadores quen máis
puxeron para o triunfo da
República, son agora os máis
prexudicados nas súas organizacións" 5 .
Como se pode observar na
Taboa 1 Sociedades obreiras afectas á UGT
Sociedade
Asociación de Acomodadores y Similares
Asociación de Comisionistas, Viajantes y Representantes del
Comercio y de la Industria
Asociación de Empleados de Banca
N.º de socios
57 (1931)
Maio 1933
5/7/1932
7/21/1931
151 (1932)
531 (1931), 475
(1932)
Asociación de Oficios y Profesiones Varias
Asociación de Profesores de Orquesta
6/29/1931
Asociación de Trabajadores de la Enseñanza
8/9/1931
Asociación Profesional de Periodistas Vigueses
4/5/1929. Reorg. en 1932
Asociación Provincial de Auxiliares de Farmacia
8/6/1930
Federación Local de la Construcción
7/14/1924
Federación Local de Trabajadores
6/10/1895
Mozos de Almacenes y Similares
7/2/1931
25 e 82 (1931)
100 (1932), 166
(1935)
45 (1932), 41
(1933)
2.162 (1930);
10.000 (1931 e
1934), 6.956
(1932)
Máis de 130
Organización Telefónica Obrera Española (Sección Vigo)
Practicantes de Emigración del Puerto de Vigo
4
5
25 (1931)
El Pueblo Gallego [EPG], 1/8/1933.
No acto tamén interveu Eusebio González Suárez, deputado socialista por Valladolid, para apoiar unha ampla
alianza das esquerdas. EPG, 23/5/1935.
51
XUÑO DE 2006
Asociación de Empleados de Comercio, Industria y Banca
Data de constitución
7/12/1931
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 52
Sociedade
Sección de Repartidores y Personal de Cierre de Prensa
(Asociación Tipográfica y de Oficios Similares)
Sección Gráfica de Vigo (Asociación Tipográfica y de Oficios Similares)
Sindicato de Auxiliares de Ingeniería y Arquitectura
XUÑO DE 2006
Sindicato de Auxiliares, Mozos de Almacenes de Carbón, Sal y Similares
52
Data de constitución
2/25/1932
26/1/1896
6/24/1931
75 (1932)
54 (1932)
abr-32
Sindicato de Empleados y Obreros Municipales
Sindicato de la Unión Metalúrgica
7/7/1924
2/28/1913
Sindicato de Obreros de Fábricas de Jabones, Velas y Similares
7/20/1931
Sindicato de Tranviarios de Vigo y sus Contornos
5/10/1927
Sindicato Nacional Ferroviario (Sección Vigo)
4/25/1929
Sociedad de Agentes de Comercio e Industria
Sociedad de Aserradores Mecánicos y Similares
N.º de socios
201 (1932)
1.230 (1932)
360 e 260 (1932)
Máis de 250
(1931)
68 (1933)
10/1/1915
250 (1933)
Sociedad de Biseladores y Similares
Sociedad de Camareros, Cocineros y Enfermeros Marítimos “La
Internacional”
Sociedad de Camareros, Cocineros y Similares “La Galaica”
Sociedad de Canteros, Marmolistas y Similares
Sociedad de Capataces del Puerto y Muelles “La Fraternal”
9/29/1924
150 e 400 (1932)
11/20/1925
10/28/1905
1/7/1932
Sociedad de Carpintería y Ebanistería
8/19/1914
Sociedad de Changadores
12/29/1931
155 (1932)
310 (1932)
20 (1932)
400 (1931), 200
(1933 e 1934)
39 (1931)
Sociedad de Confiteros, Pasteleros y Similares “El Ramillete”
Xuño 1931
Sociedad de Dependientes de Casinos, Círculos y Similares
ago-33
Sociedad de Descargadores de Carbón, Sal y Similares del Puerto
de Vigo
6/28/1931
Sociedad de Empleados de Hospitales y Sanatorios “La Salud”
Sociedad de Gasistas, Electricistas y Similares “La Dinamo”
Sociedad de Litógrafos “Senefelder”
450 e 500 (1931),
456 (1932)
31 (1933)
250 (1932), 250
e 130 (1933)
25/2/1911. Reorg. xullo 1931
130 (1932)
9/14/1913
Sociedad de Mozos de Empaque y Similares “El Baluarte”
Sociedad de Obreros Cerveceros y de Fábricas de Gaseosas “La
Constancia”
5/30/1931
Sociedad de Obreros Constructores de Envases Metálicos y Similares
Xullo 1931
Sociedad de Obreros del Transporte Mecánico de Vigo y sus
Contornos “La Unión”
Sociedad de Obreros en Construcción Naval de la Ría de Vigo
8/2/1931
7/7/1913
38 (1931), 65
(1932)
110 (1931), 250
(1932)
350 (1932)
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 53
Sociedade
Data de constitución
Sociedad de Obreros Estibadores del Puerto y Muelles de Vigo
6/27/1931
Sociedad de Obreros Panaderos
Sociedad de Obreros y Empleados de la Junta de Obras del Puerto
8/31/1922
8/30/1931
Sociedad de Obreros y Empleados en el Ramo de Aguas
4/1/1925
Sociedad de Obreros y Obreras de las Fábricas de Conservas de la
Ría de Vigo y sus Limítrofes “La Invencible”
Sociedad de Obreros, Barberos y Peluqueros
N.º de socios
260 (1931 e
1932)
120 (1932)
76 e 90 (1932)
11/25/1932
60 (1933)
6/2/1931
90 (1931), 134 e
75 (1932)
Sociedad de Operarios de Espectáculos
10 (1931)
Sociedad de Patrones de Cabotaje, Maquinistas y Fogoneros
4/12/1932
Sociedad de Pintores y Albañiles
23/3/1886
Sociedad de Sastras, Sastres y Similares
4/24/1932
50 (1933)
600 (1932), 1.500
(1934)
300 (1932)
Sociedad de Tintoreros y Similares
Sociedad del Personal Empleados de Vapores de Pasaje y Turismo
2/13/1930
Sociedad El Palangre
50 (1931), 57
(1932)
50 (1933)
Xullo de 1931 ingresou na
3.427 (1931),
Casa del Pueblo. Baixo con588 (1932)
trol comunista
Vendedores Marítimos del Puerto de Vigo
6/2/1931
45 (1931)
Fontes: Registro de Asociaciones del Gobierno Civil de Pontevedra, AHP; Boletín Oficial de la Provincia de
Pontevedra, Boletín de la Unión General de Trabajadores de España (Madrid); enquisa realizada polo Concello para
o Ministerio de Gobernación (Decembro 1932), Documentación sen clasificar, AMV; prensa periódica local.
táboa 1, os sindicatos afectos
á UGT tiñan representación
nunha ampla gama de actividades económicas, aínda que
destaca a súa ausencia nun
sector tan relevante como o da
pesca, que estaba totalmente
controlado polos anarcosindicalistas. Sen embargo, a hexemonía da UGT era case absoluta noutras actividades de
gran importancia na economía
viguesa: construción, metalurxia, comercio 6, transportes
terrestres, etc. En canto ao
número de afiliados, con todas
as reservas ás que xa nos
referimos, destacan os máis
de mil cincocentos da
Sociedad de Pintores y
Albañiles e os mil douscentos
6
A Asociación de Empleados de Comercio, Industria y Banca -que contaba con medio milleiro de afiliados- comezou
a editar en abril de 1932 a publicación mensual S.O.S., "que con exclusión de todo matiz político, será o voceiro desta
Colectividade, en todo aquilo que lle inspire a loita de clases na que se fundamenta". A revista, dirixida polo secretario xeral
da asociación (Manuel Vega Romero e despois, Ángel Nogueira), tiña unha tirada de 1.500 exemplares en 1933. Carpeta
JUS 6, AMV e Boletín de la Unión General de Trabajadores, 53 (maio 1933), p. 195. En setembro de 1934 decidiron cambiar o nome da publicación e pasou a chamarse Lucha de Clases. Nese momento o presidente da asociación -que se denominaba Asociación de Empleados de Comercio e Industria- era o empregado Ángel Nogueira, que cremos que era a
mesma persoa que desempeñou outros cargos en asociacións de orientación comunista: contador de Ateneo Obrero de
Divulgación Social e secretario administrativo do Socorro Rojo Internacional. Carpeta ALC 19, AMV.
53
XUÑO DE 2006
Unión de Trabajadores de las Fábricas de Conservas de la Ría de
Vigo
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 54
XUÑO DE 2006
que tiña o Sindicato de la
Unión Metalúrgica 7.
54
Para contrarrestar o predominio do anarcosindicalismo entre os traballadores nas
actividades relacionadas co
mar, os socialistas constituíron en 1934 a Federación
Provincial
de
Industrias
Marítimas y Derivadas, domiciliada na Casa del Pueblo.
En outubro de 1933 xa se
informou na prensa local
dunha reunión celebrada na
Casa del Pueblo co obxectivo
de crear esa federación, pero
non foi ata o verán de 1934
cando se anunciou a súa
constitución definitiva e a
elección dun comité directivo
presidido por José Paz
Freiría. Nese sector económico, os acordos entre os sindicatos afectos ás dúas centrais sindicais chegaron nos
últimos momentos do réxime
republicano,
cando
a
Sociedad de Camareros,
Cocineros y Enfermeros
Marítimos "La Internacional"
(UGT) pactou co Sindicato de
Camareros, Cocineros y
Enfermeros Marítimos (CNT)
as normas a seguir para
embarcar ao persoal. Nun
comunicado conxunto solicitaron aos traballadores que
ingresasen nalgún dos dous
sindicatos.
No sector da construción,
pioneiro da organización
obreira en Vigo, existía dende
1924 unha Federación Local
que agrupaba a todos os traballadores do ramo, os cales
tiveron que facer fronte ao
elevado índice de paro que
afectou a esa actividade
durante todo o período republicano. Por iso, en decembro
de 1931 a Sociedad de
Canteros, Marmolistas y
Similares
solicitou
aos
patróns e aos contratistas que
non desen traballo aos súbditos portugueses e que despedisen aos que nese momento
se encontraban traballando 8.
A reacción da colonia lusa
liderouna o Centro Portugués,
que decidiu visitar ao Alcalde,
á patronal e á Casa del
Pueblo. O sindicato manifestou que non renunciaba aos
principios internacionalistas
nin á "solidariedade universal", pero ante o problema do
desemprego tiña "que regular, con profunda dor, o traballo dos seus asociados e en
particular o dos obreiros da
localidade". Ademais, lembraba "a conduta antisocial e
antiproletaria de obreiros portugueses que sempre en Vigo
e en toda Galicia viñeron a
estrangular os nosos conflitos
sociais e provocar a rebaixa
de salarios na nosa profesión" 9.
No ámbito do ensino
tamén tiña unha presenza
destacada a UGT. A reunión
de constitución da Asociación
de Trabajadores de la
Enseñanza de Vigo [ATEV]
celebrouse o 19 de xullo de
1931 na Casa del Pueblo e o
seu primeiro comité directivo
estaba presidido por Víctor
Fraiz Villlanueva 10. O núcleo
inicial estaba formado polos
mestres e profesores que ata
ese momento pertencían á
Sociedad de Oficios Varios,
tamén afecta á UGT, aínda
7
Non tivemos en conta a cifra asignada á Unión de Trabajadores de las Fábricas de Conservas, pois nos parece desproporcionada. Ademais, este sindicato pronto quedou baixo o control dos comunistas.
8
O problema da man de obra estranxeira non era novo: a principios de 1929, José Gómez Osorio, delegado de Galicia
ante o comité nacional da UGT, solicitou a esta central sindical "que se fixese algunha xestión para ver se se podía impedir a invasión da man de obra estranxeira, que sobre-intensifica [sic] a crise de traballo dos obreiros do país, rebaixa os xornais e deixa sen efecto a lexislación social". Boletín de la Unión General de Trabajadores de España, 2 (1929).
9
EPG, 19, 22 e 23/12/1931. En febreiro de 1932, ese mesmo sindicato propuxo que "na quenda de parados se coloque, en igualdade de circunstancias, aos nacionais sen traballo antes que aos estranxeiros, o cal non significa animosidade algunha contra estes, senón, simplemente, o cumprimento das condicións de traballo que de antigo están en vigor nesta
localidade". Sen embargo, a patronal acusou á sociedade obreira de impoñer medidas demasiado restritivas e de limitar a
entrega de credenciais aos obreiros estranxeiros. Acta da sesión da Delegación Local del Consejo de Trabajo, 24/2/1932,
TRAB-5, AMV. Dous meses máis tarde, os canteiros propuxeron aos patróns que o 90% do persoal contratado para una
obra fose "nacional" e o 10%, "estranxeiro". EPG, 19/4/1932.
10
Tamén formaban parte da xunta directiva os seguintes afiliados: Ramón Villot Canal (secretario), Antonio Vidal Bordoy
(tesoureiro), Francisco Soliño e Silo Novoa (vocais). EPG, 21/7/1931 e 11/8/1931.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 55
que o ingreso da ATEV nesa
central sindical non se aprobou ata setembro dese ano.
Desde o primeiro momento
fóronse afiliando docentes
que exercían en diferentes
partidos xudiciais (Vigo,
Redondela, Tui, A Cañiza,
…), dándolle así á asociación
un carácter provincial. Os
asociados quixeron levar á
práctica o seu compromiso
coa República e en xaneiro
de 1932 ofrecéronse para
impartir charlas sobre a
Constitución republicana nos
locais das asociacións públicas ou privadas que o solicitasen, aínda que a súa oferta
ía dirixida especialmente ás
sociedades agrarias 11.
As tres agrupacións de ensinantes máis importantes de
España (a Asociación Nacional
de Maestros, a Confederación
Nacional e a Federación
Española de Tra-bajadores de
la Enseñanza [FETE]) constituíron en 1931 o Frente Único del
Magisterio, aínda que non foi
ata principios de 1934 cando as
súas actividades adquiriron
certa relevancia. Cada organización mantiña a súa autonomía e unían os seus esforzos
para lograr obxectivos concretos e comúns. Pero en maio de
1934 o Frente se rompeu ante
as diferenzas irreconciliables
que mantiñan en relación coa
distribución dos orzamentos do
Ministerio destinados a mellorar
aos cadros de persoal. Na provincia de Pontevedra tamén se
constituíu un Frente Único despois dunha reunión celebrada o
28 de xaneiro de 1934 na capital, á cal asistiron representantes da Aso-ciación Provincial
del Magis-terio e da ATEV
(Apolinar Torres, Víctor Fraiz e
Rufino Sáez). Ademais, a ATEV
organizou en maio de 1936 un
congreso rexional para reunir a
tódalas seccións da FETE de
Galicia (Ourense, Lugo, Ferrol,
A Coruña y Vigo) e proceder á
constitución da Federación
Gallega de Traba-jadores de la
Enseñanza. Nese acto decidiuse que Apolinar Torres ocupase
o cargo de secretario xeral e
que o domicilio social se situase
na Casa del Pueblo da cidade
da oliveira 14.
1.2.- Anarcosindicalismo
O congreso nacional da
CNT, celebrado a partir do 10
de xuño de 1931 en Madrid,
contou coa asistencia de
catro delegados en representación dos oito sindicatos de
11
A pesar de que existía unha Federación Provincial de Trabajadores de la Enseñanza -que se constituíu a principios de xullo de 1931 e que tamén tiña o seu domicilio social na Casa del Pueblo de Vigo- os mestres dos diferentes concellos da provincia afiliábanse á Asociación de Vigo. Por iso, o 10 de xullo de 1932 celebrouse unha
asemblea xeral na que se pretendía converter á agrupación local en asociación provincial, pois os seus integrantes
xa pertencían a corenta municipios diferentes. EPG, 20/1/1932; 6 e 7/7/1932.
12
Entre os mestres de Vigo asociados á ATEV había militantes de diferentes partidos políticos, aínda que da
maior parte do medio cento de afiliados que temos rexistrados non lle coñecemos adscrición a un determinado partido.
13
EPG, 13/10/1932. O novo comité quedou presidido por Manuel Cuña e Roberto Panero Fernández ocupou o
cargo de secretario xeral. En sucesivas renovacións, ocuparán a presidencia Apolinar Torres López, José Vázquez
Grela, Víctor Fraiz Villanueva e José Cribeiro González.
14
EPG, 4, 9 e 19/4/1936; 19, 22, 23 e 26/5/1936.
55
XUÑO DE 2006
A influencia dos mestres
socialistas sobre a Asociación
era cada vez máis grande 12.
Como eles mesmos afirmaban,
a diferenza doutras agrupacións de mestres -pois tamén
estaba constituída a Asociación
de Maestros del Partido de
Vigo-, a súa tiña "un marcado
sentido político-social de signo
esquerdista". Esa orientación
consolidouse coa elección
dunha nova xunta directiva en
outubro de 1932, a cal se dirixiu
aos seus asociados nos
seguintes termos: "Unidos cos
obreiros organizados, os compoñentes desta Asociación,
constituirán un grupo máis na
batalla
pola
redención.
Aceptamos pois, con todas as
súas consecuencias, a loita de
clases; e a nosa cultura e traballo, consagrarémolas en aras
de tan elevado ideal" 13. Pero
non todos os afiliados compartían esas ideas e incluso algúns
se situaban en bandos opostos,
como o secretario, Ramón Villot
(futuro presidente da Juventud
del Bloque Nacional en 1935)
que abandonou o cargo a
mediados de 1932 e pasou a
ser o vicepresidente do
Sindicato Católico de Oficios
Varios.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
56
9/6/2006
13:27
PÆgina 56
Vigo. Segundo a súa propia
información, esas sociedades, que agrupaban a 4.000
traballadores, eran as seguintes: Sección de Obre-ros y
Empacadores de Pes-cado
(Manuel Montes); Sindi-cato
de la Industria Pesquera,
Sección Boteros y Lancheros
del Puerto (José Villaverde);
Sindicato de Telefonistas (N.
Vázquez); Sindicato de la
Metalurgia, Sindicato de
Constructores de Calzado,
Sección de Oficios Varios e
Sección de Obreros en la
Construcción (Dalmacio Bragado). Esa cifra de afiliados á
CNT, contrasta coa de 2.126
que as mesmas fontes deron
a finais de 1932 15.
Os
anarcosindicalistas
afirmaban, en agosto de
1931, que era Santiago,
Vilagarcía, Tui e A Coruña
onde contaban con maior
número de afiliados; e en
menor medida, en Marín e
Ferrol. Así pois, a comezos
do período republicano, Vigo
era un núcleo sen demasiada
importancia dentro do anarcosindicalismo galego 16. Cando
se celebraron as sesións do
pleno
extraordinario
da
Confederación
Regional
Galaica [CRG], do 23 ao 25
de agosto de 1931 en
Vilagarcía,
o
Sindicato
General de Trabajadores
[SGT] -tamén denominado
Federación
Local
de
Sindicatos Únicos e noutras
ocasións, Agrupación de
Sociedades y Sindicatos
Obreros- reunía ás seguintes
seccións afectas á CNT:
Oficios Varios, Boteros,
Aserradores, Obreros del
Puerto, Sindicato de la
Industria Pesquera [SIP] -que
pertencía á CRG desde 1925, Mecánicos, Telefónica e
Constructores de Muelles.
Nesta asemblea, na que José
Villaverde resultou elixido
secretario da CRG, tamén se
tratou das difíciles relacións
que desde existían entre o
SIP e o SGT ao cal pertencía,
pois o SIP pretendía manter a
súa autonomía e o seu domicilio social propio 17.
Durante os primeiros
meses de 1932 produciuse
un conflito interno que enfrontou ao SGT con varios dos
seus sindicatos e seccións. A
orixe do problema situábase
nunhas follas, que circularon
por Vigo e outras cidades de
Galicia, nas cales se atacaban a catro sindicalistas.
Acusouse de ser o responsable das mesmas a Manuel
Taboada, afiliado á Sección
de Oficios Varios de Vigo, e
procedeuse a súa expulsión.
A pesar da oposición do
Sindicato General, varios sindicatos e seccións organizaron unha conferencia para
que Taboada, que negaba ser
o autor das notas, explicase o
seu punto de vista 18.
En canto á estrutura interna
do anarcosindicalismo, cabe
apuntar que os "sindicatos de
industria" fóronse impoñendo
aos poucos en varias cidades
galegas como A Coruña, Vigo e
Ferrol. No caso vigués, constituíronse os sindicatos de Pesca,
Transporte Marítimo, Metalurxia, Vestido19, Madeira e
Alimentación. Ademais, o
Sindicato de Empleados de
Teléfonos, constituído en xuño
de 1931, pretendía ser o primeiro paso para a creación dun
Sindicato del Ramo de
Comunicaciones que agrupase,
ademais dos telefonistas, aos
traballadores de Correos, aos
telegrafistas e aos ferroviarios;
aínda que non temos constancia de que frutificase o proxecto.
A pesar do exposto, as "sociedades de oficio" mantivéronse
naquelas actividades nas que
predominaba o carácter artesán
ou nas que a competencia da
UGT impedía a creación dos
"sindicatos de industria".
15
Faro de Vigo [FV], Solidaridad Obrera [SO], 12/6/1931 e a enquisa realizada polo Concello para o Ministerio
de Gobernación, Documentación sen clasificar, AMV.
16
FV, 15/8/1931.
17
SO, 5/9/1931.
18
19
EPG, 23, 24 29/3/1932; SO, 16/4/1932.
En xuño de 1931 constituíuse o Sindicato del Ramo del Vestido e, pouco despois, un voceiro laiábase de que "elementos da Casa del Pueblo pretendan dividir a este nacente sindicato convocando aos obreiros que pertencen a el para
que se organicen na mesma". EPG, 3 e 19/7/1931.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 57
Táboa 2 Sociedades obreiras afectas á CNT
Sociedade
Agrupación de Estudios Sociales y Científicos de Pintores y Albañiles
Data de constitución
¿1932?
N.º de socios
80 (1931), 60
(1932)
Sección de Boteros y Lancheros
Sección de Constructores de Calzado (Sindicato del Ramo de la Piel)
Sección de Obreros de las Fábricas de Cepillos
Sección de Obreros Hojalateros y Similares
Outubro 1931
Outubro 1931
Sección de Oficios Varios
Setembro 1931
mar-33
Xuño 1931
50 (1931)
¿1925?
2.200 (1932)
Outubro 1931
1931
57
Setembro 1931
Xuño 1931
8 seccións en
1931 e 12 en
1932
Sindicato General de Trabajadores
Sindicato General de Vendedores Ambulantes y Anexos “Unión
Proletaria”
Sindicato Único de la Metalúrgica
Sindicato Único del Transporte Marítimo
Sociedad de Carboneros del Puerto
Sociedad de Obreros del Monopolio de Petróleos
400 (1932)
460 (1932)
6/27/1931
Xullo 1931
Fontes: Solidaridad Obrera, El Pueblo Gallego, Faro de Vigo.
O SIP 21 -constituído pola
Sección Flota Pesquera, a
Sección de Empacadoras y
Obreros en Manipulación y
Facturación de Pescado e
Hielo e pola Sección Obreros
del Transporte de Pescado-,
foi a sociedade obreira máis
importante do anarcosindicalismo vigués, e incluso contaba
coa súa propia publicación
periódica 22. Un problema
20
AAgrupación de Estudios Sociales y Científicos de Pintores y Albañiles, máis que un sindicato obreiro, era unha agrupación anarquista de carácter cultural que se constituíu "co propósito principal de estender a cultura e de dar a coñecer as
correntes ideolóxicas que axitan á humanidade na actualidade". EPG, 20/3/1932, 10/7/1932 e 13/11/1932.
21
En decembro de 1930 elixiron una xunta directiva que tiña a Germán Parga Varela como presidente e a Vicente Vales
Lorenzo como secretario. En xaneiro de 1936, eses cargos estaban ocupados por Cástor Rodríguez e Germán Parga
Varela, respectivamente.
XUÑO DE 2006
Sección Obreros de Cubierta y Máquina y Fonda de los Buques de
Cabotaje
Sindicato de Camareros, Cocineros y Enfermeros Marítimos
Sindicato de Confiteros y Chocolateros
Sindicato de Empleados de Teléfonos
Sindicato de la Industria Pesquera y sus Derivadas de Vigo y sus
Contornos
Sindicato de Montadores Electricistas
Sindicato de Trabajadores en Construcción de Obras del Puerto
Sindicato del Ramo de la Alimentación
Sindicato del Ramo de la Madera
Sindicato del Ramo del Vestido
50 (1931)
50 (1932), máis
de 100 (1936)
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
58
9/6/2006
13:27
PÆgina 58
común ao que se tiveron que
enfrontar os sindicatos da
CNT, e en maior medida o SIP,
foi o de conseguir que os
patróns os recoñecesen como
intermediarios válidos nos conflitos laborais. En decembro de
1930, os patróns de vapores
de pesca de Bouzas enviaron
un escrito ao Comandante da
Mariña no que manifestaban a
súa negativa a negociar coa
Sección Flota Pesquera por
tratarse "dun organismo revolucionario que só tende á destrución das industrias". A dura
contestación dos sindicalistas
non se fixo esperar:
Exposto este problema de
dignidade
á
Sección
Pesquera, é de esperar que
esta saiba responder ao reto
incualificable dos armadores.
Paro cabe esperar que se
saiba responder en momento
que lesione os intereses de
estes señores analfabetos,
semi-salvaxes que só coñecen os cartos amasados co
sangue das vítimas que
explotan no seus vapores.
[…] só unha cuadrilla de vampiros sen entrañas pode colocarse coa actitude destes
armadores. Se analfabetos
son os armadores, aínda son
peores os patróns de pesca.
A uns e a outros hailles que
aplicar a lei da razón acompañada da forza 23.
En canto ao número de
afiliados, seguían en importancia ao SIP, o Sindicato
Único de la Metalurgia e o
Sindicato
Único
del
Transporte Marítimo. Esta
última agrupación controlaba
o transporte de pasaxeiros
desde os peiraos aos transatlánticos e viceversa, o que
lles permitiu "mancomunar" o
servizo -para o cal contaban
con dezaoito lanchas- e
repartir as ganancias entre os
oitenta asociados 24.
Entre os sindicalistas galegos predominaban os partidarios da corrente "moderada",
defensora dun "anarquismo
construtivo", que estaba liderada por José Villaverde,
seguidor do anarquismo
humanista de Ricardo Mella.
Pero xunto a esa, existían
outras tendencias coas cales
rivalizou durante o período
republicano, como a dos "sindicalistas
neutros",
que
defendían unha organización
sindical apolítica, independente ideoloxicamente e
baseada na acción directa; ou
a dos partidarios de converter
os sindicatos en organizacións anarquistas. Desde as
columnas do semanario
¡Despertad! -voceiro da
Federación Regional Marítima, cuxo primeiro número
saíu en marzo de 1928- o seu
director, José Villaverde,
insistiu no rexeitamento ao
control ideolóxico e orgánico
dos grupos anarquistas da
FAI sobre o sindicato, aínda
que aceptaba a "hexemonía
moral do anarquismo". A actitude de Villa-verde era compartida por algúns dirixentes
sindicalistas que tiveron unha
relevancia considerable no
panorama vigués -Manuel
Fandiño ou Manuel Montes- e
polo potente SIP 25. Entre os
que defendían teses máis
radicais estaban os obreiros
metalúrxicos César Rosas
(secretario do Sindicato
General de Trabajadores) e
Enrique Fernández (secretario
xeral
do
Ateneo
Sindicalista Libertario); o
camareiro marítimo Dalmacio
Bragado, do Sindicato Único
del Transporte Marítimo;
Fernando Salgado, bibliotecario do Ateneo Sindicalista
Libertario e correspondente
de prensa anarquista que participou nas críticas contra
José Villaverde; o confeiteiro
22
En xullo de 1931 solicitou autorización para publicar Redención Marítima, que ía dirixir Manuel Fandiño Ricart. Os
obxectivos do xornal superaban o ámbito local, pois pretendía recoller "as aspiracións dos obreiros de todos os Sindicatos
Marítimos de España, historiando os seus movementos reivindicativos e traballando polo estreitamento sólido de relaciones, co obxectivo de consolidar canto antes a Federación Nacional de Obreros de la Industria Pesquera y sus Derivadas",
sociedade de recente creación. En abril de 1932, Fandiño Ricart solicitou autorización para publicar o periódico quincenal
Mar y Tierra (cuxos primeiros números editáronse na Coruña), órgano da Federación Nacional de la Industria Pesquera y
sus Derivadas, cuxa redacción e administración estaban en Vigo. SO, 27/6/1931 e Carpeta JUS 6, AMV.
23
SO, 6/12/1931.
24
EPG, 6/2/1932.
25
Dionisio PEREIRA, A CNT na Galicia 1922-1936, Santiago de Compostela: Edicións Laiovento, 1996, pp. 4649 e 60.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 59
Guillermo Barros Cela, …
1.3.- Sindicalismo
comunista
As primeiras noticias que
temos do Comité Local de
Unidad Sindical -cuxo secretario era Miguel Paratcha e do
cal tamén formaban parte
Eduardo Araujo, Sebastián
Carcaño e Eladio F. Argudíndatan de outubro de 1932 28.
Pero os comunistas vigueses
non constituíron os seus propios sindicatos, senón que
ingresaron nas sociedades
obreiras xa constituídas e
intentaron exercer a súa
influencia desde dentro. Iso
foi o que sucedeu na Unión
de Trabajadores de las
Fábricas de Conservas de la
Ría de Vigo, un dos poucos
sindicatos -talvez, o únicosobre o que os comunistas
chegaron a exercer un control
total. A finais de maio de
1931, os obreiros conserveiros reuníronse na Casa del
Pueblo para proceder á reor-
ganización da sociedade e a
principios de xullo elixiuse
unha xunta directiva que presidiu Mariano Nogueira, substituído no cargo a finais de
ano por Domingo Lago. Pero
a influencia dos comunistas
sobre o sindicato foi en
aumento ao longo de 1932,
como o demostra o feito de
que durante a prolongada
folga/lock-out de pescadores,
o Comité Local de Unidad
Sindical fixese un chamamento ás sociedades obreiras
"adheridas" e se dirixise
especialmente á sociedade
que nos ocupa, a cal en
asemblea xeral decidiu apoiar
unha "fronte única de loita" 29.
Así as cousas, os dirixentes
locais da UGT decidiron organizar un novo sindicato Sociedad de Obreros y
Obreras de las Fábricas de
Conservas de la Ría de Vigo
"La Invencible"-, porque "abominan de toda ditadura que
anule os máis elementais
principios democráticos, veña
ela de onde veña". As tres
convocatorias que tiveron que
realizar, antes da súa constitución definitiva a finais de
novembro de 1932, parecen
26
Rafael CRUZ MARTÍNEZ, El Partido Comunista de España en la Segunda República, Madrid: Alianza Editorial, 1987,
pp. 143 e ss.
27
Víctor Manuel SANTIDRIÁN ARIAS, O Partido Comunista de España en Galicia (1920-1968), Sada: Ediciós do
Castro, 2003, p. 176.
28
A finais de outubro e principios de novembro de 1932 celebrouse en Pontevedra un Congreso Regional de Unidad
Sindical. Entre outros, formaban parte da mesa varios delegados de Vigo: Jesús Garrote, Miguel Paratcha e Ángel
González. Ademais, Herminia González, unha das delegadas das obreiras conserveiras de Vigo, realizou "unha ardente
defensa das reivindicacións da muller traballadora, defendendo o principio de a igual traballo, salario igual; relata a forma en
que traballan as conserveiras e a explotación de que son obxecto, percibindo salarios inferiores na metade ao dos homes".
EPG, 1 e 3/11/1932.
29
En maio de 1933 estaba previsto que Dolores Ibarruri, "La Pasionaria", ofrecese unha conferencia aos obreiros conserveiros. En xullo dese mesmo ano -cando xa compartía domicilio co Socorro Rojo Internacional- anunciouse un mitin da
Federación Comunista Gallega. En maio de 1935, a sociedade organizou un acto político contra a guerra e o fascismo (celebrado no salón Danubio Azul), no que interviñeron Federico Barbado (pola CGTU) e Adriano Romero (polo Partido
Comunista). EPG, 7/5/1933; 22/7/1933; 21/5/1935.
59
XUÑO DE 2006
Unha vez que fracasaron
os intentos dos comunistas
por facerse co control da CNT
e proceder a súa "reconstrución", desde maio de 1931 o
PCE dirixiu os seus esforzos
a conseguir a unificación da
UGT e da CNT. Entre o 30 de
xuño e o 2 de xullo de 1932
celebrouse en Madrid a
Conferencia
de
Unidad
Sindica co obxectivo de agrupar aos sindicatos comunistas na Confederación General
del Trabajo Unitaria [CGTU],
paso previo á ansiada unidade sindical 26. Na devandita
conferencia estiveron representados 32 sindicatos galegos, entre os cales se encontraban algúns de Vigo, como
a Sociedad de Canteros,
Marmolistas y Similares; a
Sociedad de Cargadores e a
Unión de Trabajadores de las
Fábricas de Conservas.
Como o primeiro deles pertencía á UGT e os outros
dous considerábanse "autónomos", cabe pensar que se
trataba de sindicatos sobre os
cales os comunistas exercían
algunha influencia, pois de
non ser así resulta difícil explicar a súa adhesión ao proxecto unitario 27.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 60
indicar que non encontraron
unha acollida moi favorable.
XUÑO DE 2006
Como
xa
sinalamos,
algúns militantes comunistas
estaban afiliados a sindicatos
afectos á UGT, nos cales trataban de exercer a súa
influencia mediante a creación de grupos de "oposición
sindical revolucionaria":
60
- Eduardo Araujo: ingresou
no PCE en 1931 e en 1935 foi
elixido Secretario Político do
comité vigués. En 1936 era o
presidente do Sindicato de la
Unión Metalúrgica (UGT).
- Gumersindo Montero: foi
agregado á Secretaría de
Organización do comité
vigués do PCE. En 1930 era
secretario da Sociedad de
Canteros, Marmolistas y
Similares (UGT) cuxos membros, ademais de pertencer á
UGT, estaban afiliados en
bloque ao PSOE.
- Ramón Costafreda: afiliado ao PCE, secretario de
organización do Socorro Rojo
Internacional, membro del
Ateneo
Obrero
de
Divulgación Social e vocal da
Asociación de Amigos de la
Unión Soviética. En 1936 presidía a Asociación Tipográfica
(UGT).
- Manuel del Río Vázquez:
secretario de propaganda do
Socorro Rojo Internacional.
Contador da Sección de
Movimiento del Sindicato de
Tranviarios (UGT).
- Ángel Nogueira Nogueira: contador do Ateneo
Obrero de Divulgación Social
e secretario administrativo do
Socorro Rojo Internacional.
Presidente da Asociación de
Empleados de Comercio e
Industria (UGT).
- Miguel Paratcha: secretario do Comité Local de
Unidad Sindical e vocal da
Sociedad
de
Obreros
Barberos
y
Peluqueros
(UGT).
No marco da política
comunista partidaria de conseguir a "fronte única pola
base" inscríbese o chamamento realizado polo Comité
encargado de constituír o
Frente Único Ferroviario, "eliminando tanto aos nosos dirixentes do Sindicato Nacional
Ferroviario,
como
da
Federación de Industria
Ferroviaria", agrupacións pertencentes á UGT e á CNT,
respectivamente 30. Pero a
partir do verán de 1934, os
comunistas abandonan o
obxectivo da "fronte única" a
favor da "unidade de acción".
É dicir, pasábase da política
de chamamentos á base
obreira, a outra táctica consistente en realizar xestións para
intentar alcanzar acordos
entre os dirixentes. O Comité
Central do Partido Comunista
de España pronunciouse
"polo ingreso de todas as
súas organizacións no seo
30
EPG, 22/11/1932.
31
Resolución publicada en Mundo Obrero do 17/9/1934.
das Alianzas Obreras, alí
onde existan, e invita a crealas alí onde aínda non existen" 31. En abril de 1936, o
comité vigués da Alianza
Obrera estaba presidido polo
socialista Demetrio Bilbatúa,
seguidor da liña largo-caballerista.
Un paso máis nesa liña era
a fusión dos sindicatos pertencentes aos dous sectores,
como sucedeu cos que agrupaban aos traballadores das fábricas de conservas. Así, nos últimos meses de 1935 constituíuse unha Comisión Unificada
con representantes das dúas
sociedades obreiras -a comunista e a socialista-, aínda que a
fusión definitiva non se produciu ata o 28 febreiro de 1936.
1.4.- Sindicalismo
católico
O sindicalismo de carácter
católico en Vigo tivo unha escasa
relevancia durante o período
republicano. A súa presenza limitouse a tres sindicatos: Sindicato
Católico de Oficios Varios "El
Defensor"; o Sindicato de
Obreros de Tranvías, Ferrocarriles Eléctricos y Autobuses e o
Sindicato de Empleados de
Banca, Industria y Comercio. O
primeiro deles, creado o 20
xaneiro de 1923, elixiu unha
nova xunta directiva en xuño de
1933, momento que coincide
cunha reorganización sindical da
dereita católica en España. Nese
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 61
comité predominaban os membros que se dedicaban ao ensino, como Ramón Villot (presidente), José Manuel Cabada
Vázquez (vicepresidente), Jesús
Ferro Couselo (secretario) e
Antonio Extremadouro (vicesecretario). En canto á filiación política dos membros do comité
apréciase certa diversidade,
aínda que se daba un predominio das dereitas. Pero a finais
dese mesmo ano elixiuse outro
comité, o derradeiro do que
temos noticias, do cal xa desapareceron os elementos liberais por exemplo, os galeguistas
Cabada Vázquez e Ferro
Couselo- e pasou a estar presidido por Leoncio Tristán -afiliado
ao Partido Nacionalista Españole vicepresidido por Ramón Villot,
futuro presidente da Juventud
del Bloque Nacional.
1.5.- Outras agrupacións
de traballadores
Na táboa 3 aparecen as asociacións de traballadores que
non pertencían a ningunha das
centrais sindicais citadas, aínda
que nalgúns casos poida deberse a que carecemos de información suficiente sobre a adscrición sindical desas sociedades
32
. Aínda que predominan as formadas por docentes, funcionarios, empregados e profesionais
autónomos, non faltan as constituídas por obreiros. A pesar de
que non aparece ningún sindicato de orientación fascista, hai
que sinalar que en setembro de
1934 un grupo de obreiros
falanxistas intentou crear unha
Sociedad Autónoma de Oficios
Varios, pero o seu local (Paseo
del Franco, 25) foi asaltado por
dez ou doce comunistas que se
levaron toda a documentación e
a correspondencia 33.
Os pósitos de pescadores
constituían un modelo especial de asociacionismo laboral, pois estaban inspirados
nas antigas confrarías e a iniciativa da súa constitución
era de carácter oficial.
Pretendían agrupar aos pescadores e aos armadores co
obxectivo de mellorar as súas
condicións de vida mediante
a creación de socorros
mutuos, o acceso á cultura,
etc. Nos anos 30, e sobre
todo trala proclamación da
República, ese tipo de organismos pasou a segundo
plano ante o desenvolvemento do sindicalismo de clase.
As actividades asociativas
do colectivo formado polos
gardas urbanos -que non
contaban cun sindicato específico- tamén presenta aspectos particulares. Trala declaración do Estado de Guerra
que seguiu aos acontecementos revolucionarios de
outubro de 1934, os gardas
urbanos e os axentes municipais que interviñan no mantemento da orde foron militarizados. O Gobernador Militar
deulles un prazo de corenta e
oito horas para que, si pertencían a algún partido ou asociación, se desen de baixa
32
Nunha relación elaborada polo Gobernador Civil de Pontevedra en diciembre de 1936 -na que detectamos varios
erros graves-, algúns dos sindicatos que aparecen na táboa 3 están adscritos á UGT: Asociación Comarcal de Funcionarios
Municipales, Asociación de Contables de Galicia, Asociación de Funcionarios de la Junta de Obras del Puerto, Asociación
de Guías e Intérpretes de Galicia, Asociación Provincial de Auxiliares y Empleados de Recaudación de Contribuciones del
Estado, Sindicato Profesional de Dependientes de Espectáculos Públicos "El Porvenir", Sociedad de Limpiabotas e
Sociedad de Vendedores de Periódicos y Loterías. Pero a información aportada por ese documento -realizado para rexistrar as asociacións obreiras que "tomaron parte na oposición feita ás forzas que cooperan ao movemento nacional"- hai que
tratala con moitas reservas. Caja 921, Sección JUSTICIA, Archivo General de la Administración de Alcalá de Henares.
33
EPG, 7/9/1934. Case un ano máis tarde, a forza dos falanxistas seguía sendo escasa e a súa presenza no ámbito
sindical practicamente nula. Así, cando no verán de 1935 varios obreiros ourensáns afiliados á Central Obrera NacionalSindicalista chegaron á cidade para instalar unha praza de touros, pronto decidiron regresar a Ourense ante a oposición da
Casa del Pueblo e a falta de apoio dos seus camaradas vigueses. Xosé M. NÚÑEZ SEIXAS, "El fascismo en Galicia. El
caso de Ourense (1931-1936)", Historia y Fuente Oral, 10 (1993), pp. 156-157.
61
XUÑO DE 2006
Os outros dous sindicatos
mencionados -o de obreiros do
transporte e o de empregadoscreáronse en xullo e setembro
de 1935, respectivamente.
Ambos estaban adheridos ao
Frente Nacional del Trabajo,
constituído como reacción da
dereita católica ante os sucesos
revolucionarios de 1934 e para
aproveitar así o baleiro que deixou a represión sobre os sindicatos de clase. Esas socieda-
des xa non levaban o cualificativo "católico" -pois como recoñecían as autoridades eclesiásticas non só non atraía a moitos
obreiros, senón todo o contrarioe respondían a un intento de dar
un carácter máis "profesional"
ao sindicalismo confesional.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 62
Táboa 3 Outras sociedades de traballadores
Sociedade
Asociación Alemana de Empleados
Asociación Comarcal de Funcionarios Municipales
Asociación de Contables de Galicia[34]
Asociación de Funcionarios de la Junta de Obras del Puerto
Data de constitución
12/14/1935
6/7/1931
7/19/1931
2/4/1932
Asociación de Guías e Intérpretes de Galicia
Xullo 1933
Asociación de la Prensa[35]
1/14/1926
Asociación de Lanchas a Motor del Puerto de Vigo
2/1/1934
N.º de socios
300 (1931)
67 (1932)
XUÑO DE 2006
Asociación de Maestros del Partido de Vigo
62
Asociación Gallega de Comisionistas y Viajantes
1/18/1925
Asociación Profesional de Funcionarios de Caja de Ahorros y Monte de
Piedad
1/25/1932
Asociación Profesional de Serenos de Vigo y su Partido Judicial
Asociación Provincial de Auxiliares y Empleados de Recaudación de
Contribuciones del Estado
Nueva Agrupación de Trabajadores de la Industria Pesquera y
Derivadas de Vigo y sus Contornos
Obreros de Carga y Descarga de Vehículos en Vigo y Extrarradio
Maio 1935
Pósito de Pescadores “El Progreso”
11/13/1927
Sindicato de Camareros Marítimos y Similares
4/17/1932
Sindicato de Periodistas
8/7/1931
ago-32
1.739 (1933)
mar-34
Sindicato Obrero de San Miguel de Oia
Sindicato Profesional de Dependientes de Espectáculos Públicos
“El Porvenir”
Sociedad de Gabarreros del Puerto y Ría de Vigo
Sociedad de Limpiabotas
11/14/1931
1/9/1932
Sociedad de Matarifes y Similares
2/28/1931
1935
25 (1932)
Sociedad de Toneleros “La Victoria”
Sociedad de Vendedores de Periódicos y Loterías
Unión de Maestros de Primera Enseñanza Privada
2/27/1936
Unión de Profesores de Orquesta
4/14/1932
Fontes: Registro de Asociaciones del Gobierno Civil de Pontevedra, AHP; Boletín Oficial de la Provincia de
Pontevedra, Boletín de la Unión General de Trabajadores de España (Madrid); enquisa realizada polo Concello para
o Ministerio de Gobernación (Decembro 1932), Documentación sen clasificar, AMV; prensa periódica local.
34
O presidente dese sociedade, Augusto Castilla Landibar, solicitou en decembro de 1931 autorización para publicar
"unha revista mensual de carácter técnico de contabilidade e de administración denominada El Contable que se repartirá
gratuitamente". Carpeta JUS 6, AMV.
35
A principios de 1935, esa asociación, "tendo en conta a necesidade de harmonizar os preceptos do descanso dominical de prensa, co desexo do público de coñecer aquelas noticias que polo seu especial interese non consintan aprazamento", solicitou autorización para publicar en Vigo a Hoja Oficial del Lunes. O devandito permiso foi concedido cunha serie
de condicións -que o redactasen periodistas en paro e que os beneficios se investisen en obras de carácter benéfico-, o
que provocou a protesta e a solicitude de suspensión da Hoja por parte da empresa periodística de Portela Valladares que
publicaba El Pueblo Gallego e La Tarde. Carpeta JUS 6, AMV.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 63
nos mesmos. A través da
relación enviada á devandita
autoridade militar coñecemos
as características do asociacionismo de 113 gardas municipais de Vigo: o 62,83% pertencía á Sociedad Comarcal
de Empleados y Obreros
Municipales; o 8,84%, ao
Sindicato de Empleados
Municipales (con domicilio
social na Casa del Pueblo) e
o 24,7% non formaba parte
de ningunha sociedade ou
partido. Os poucos que quedaban fóra dos grupos sinalados pertencían ao Partido
Radical (5 gardas), á Unión
Regional de Derechas (1), ao
Centro Orensano (1), ao
Centro Hijos de Vigo (1) e ao
Casino Militar (1) 36
Como afirma Mercedes
Cabrera, non foi tan só a
necesidade de defender os
intereses dos diversos sectores económicos ante a política arancelaria, ou de exercer
presión para conseguir medidas favorables e protectoras
dos gobernos o que impulsou
á burguesía a crear as súas
propias entidades. A consolidación do sindicalismo obrei-
A Federación Gremial de
Patronos, cuxo primeiro presidente foi Estanislao Durán,
creouse o 14 de marzo de
1919 con nove entidades que
agrupaban a 400 asociados.
Naceu co obxectivo de coordinar ás diferentes asociacións patronais e ostentar a
representación desa colectividade. En 1928 o número de
agrupacións e de socios
aumentara lixeiramente: 12 y
550, respectivamente. Trala
proclamación da Segunda
República produciuse un
incremento importante dos
membros da Federación: en
febreiro de 1931, cando presidía a Federación Ángel
Reboreda, eran 15 as asociacións patronais que a integraban; a principios de 1933, con
Manuel Pérez Alcalde como
presidente, estaba formada
por 29 sociedades con 1.200
afiliados 38. O fortalecemento
da institución tamén se pode
apreciar no feito de que
algunhas das sociedades
adheridas non eran de Vigo,
senón dos municipios máis
ou menos próximos: Asocia-
ción Patronal de Tui, Sociedad de Armadores de Vapores de Pesca "El Progreso
Pesquero" de Cangas, Sociedad de Armadores "El Mar"
de Aldán, etc. Ademais, as
patronais de Baiona, A Estrada, Cangas, Moaña, Bueu,
Aldán, Teis e Tui tamén estaban vinculadas á Federación
viguesa.
O 23 de novembro de 1931
celebrouse en Santiago de
Compostela unha asemblea
rexional de federacións patronais para debater o proxecto
de lei sobre a intervención
obreira nas industrias. Os
asistentes atacaron con diferentes argumentos o proxecto,
pois consideraban que "non
responde a un estado de opinión pública de España, e si
só a un aspecto do programa
do Partido Socialista, por cuxo
logro non se rexistrou nunca a
menor inquietude na clase
obreira". Ademais, estimaban
que "a súa implantación nos
actuais momentos de crise
económica, sería un desacerto pola súa inoportunidade".
Xa centrados no caso galego,
afirmaban que nos sectores
que predominaban na rexión pesqueiro, conserveiro e
madeireiro-, era evidente "a
notoria incapacidade do obreiro a [exercer] funcións alleas
36
"Relación nominal de los Jefes, Clases e individuos de la Guardia Urbana de Vigo, que se han dado de baja
en las diferentes Sociedades a que pertenecían, con arreglo a lo mandado", Carpeta EJE 7, AMV.
37
Mercedes CABRERA, La patronal ante la Segunda República. Organizaciones y estrategia, 1931-1936,
Madrid: Siglo XXI, 1983, p. 9.
38
En febreiro de 1932 elixiuse unha xunta directiva cuxos cargos principais estaban ocupados por Manuel Pérez Alcalde
(presidente), Manuel Rodríguez Gómez (vicepresidente) e Manuel Borrajo Díez (secretario). Trala renovación que se efectuou en 1933, mantivéronse o presidente e o secretario, mentres que a vicepresidencia ocupouna Benito Suárez. A última
directiva da que temos constancia no período estudado é a de 1936, con José Manuel Sanjuán Otero (presidente), Joaquín
Davila Román (vicepresidente) e Aniceto Gómez del Fraile (secretario). EPG, 20/2/1932, 29/3/1933 e 3/3/1933.
63
XUÑO DE 2006
2.- ASOCIACIÓNS
PATRONAIS
ro, os conflitos laborais e a
presenza da cuestión social
na vida política tamén foron
factores que estimularon a
creación de asociacións
patronais 37.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 64
Táboa 4 Sindicatos patronais
Sociedad
Agremiación de Almacenistas al por Mayor
Agremiación de Almacenistas de Vinos y Aguardientes
Agremiación de Combustibles Sólidos
Fecha de constitución
4/3/1919
1/11/1930
8/27/1931
N.º de socios
80 (1932)
20 (1932)
8 (1932)
8/28/1928
4/19/1929
20 (1932)
154 (1932)
Agremiación de Fabricantes de Gaseosas del Partido Judicial de
Agrupación de Farmacéuticos y Drogueros
Agrupación de Comerciantes Detallistas
XUÑO DE 2006
Agrupación de Comerciantes de Tejidos
64
Alianza Patronal de Transportes de Pescados y demás mercancías
2/22/1935
Asociación de Almacenistas de Tejidos, Paquetería y Similares
Asociación de Armadores de Vapores Pesqueros “La Marítima” de
Bouzas
5/30/1919
10 (1932)
7/8/1899
65 (1932)
Asociación de Exportadores de Pescado
Asociación de Fabricantes de Chocolates de Galicia
Xullo 1933
Asociación de Fabricantes de Pan
5/24/1904
26 (1932)
12/10/1907
16 (1930)
Asociación de Maestros de Obras en Cal, Pintura y Similares
Asociación de Navieros y Consignatarios
Asociación Gallega de Industriales Madereros
Asociación General de Industrias Pesqueras y sus Derivadas
Asociación Patronal de Constructores Navales de la Ría de Vigo
Asociación Patronal de Transformadores Metalúrgicos
Asociación Provincial de Propietarios y Conductores de Automóviles
de Alquiler
Cámara de Comercio, Industria y Navegación
Federación Española de Constructores de Buques de Pesca
Xaneiro 1936
2/19/1919
4/14/1910
4/14/1919
2/14/1930
23/11/1886
3/14/1919
Sindicato de Industrias Varias
1/25/1932
Sindicato Patronal del Ramo de la Construcción
1.246 (1930)
mar-36
Federación Gremial de Patronos
Sindicato Patronal de la Industria del Automóvil de la Provincia de
Pontevedra
245 (1932)
8 (1932)
16 (1932)
29 asociacións
con 1.200 socios
(1933)
Xaneiro 1936
11/9/1923 Reorganizada en
1932
132 (1932)
3/15/1932
Máis de 40
(1936)
Sociedad de Armadores de Buques de Pesca con Palangres “El Berbés”
Sociedad de Armadores de Buques de Pesca, Vendedores y
Exportadores de Pescado “La Necesaria”
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 65
Sociedad
Sociedad de Capataces Marítimos “La Cadena”
Sociedad de Detallistas de Ultramarinos “Unión Comercial”
Sociedad de Fondistas y Similares “La Nobleza”
Sociedad de Industriales y Comerciantes de la Zona Libre de Vigo
“La Defensa”
Fecha de constitución
1/19/1924
4/30/1912
8/21/1922
N.º de socios
9 (1932)
68 (1932)
42 (1932)
Febreiro 1932
Sociedad de Maestros Sastres “La Elegancia”
8/30/1931
Sociedad de Tablajeros de Vigo y Lavadores
4/30/1934
Unión Comercial de Bouzas
9/29/1927
Unión de Fabricantes de Conservas de Galicia
5/6/1904
Unión de Negociantes de Madera
Unión Patronal de Hoteles, Cafés, Bares y Confiterías
3/30/1920
41 (1932)
Fontes: Registro de Asociaciones del Gobierno Civil de Pontevedra, AHP; Boletín Oficial de la Provincia de
Pontevedra, enquisa realizada polo Concello para o Ministerio de Gobernación (Decembro 1932), Documentación
sen clasificar, AMV; prensa periódica local.
des como Vigo, A Coruña,
Lugo, …40.
Unha das asociacións
patronais máis antigas e máis
poderosas -domiciliada en Vigo
pero de ámbito rexional- era a
Unión de Fabricantes de
Conservas de Galicia. A Unión,
presidida a principios de 1931
por José Curbera Fernández 41,
centrou as súas reivindicacións
durante o período estudado en
evitar o peche de mercados e
en conter a subida e implantación de aranceis e doutros
impostos. E aínda que non puideron impedir que Francia e
Arxentina elevasen os aranceis,
si conseguiron que non se
aprobase o novo arbitrio que
sobre as latas de conservas
pretendía crear a Deputación
Provincial de Pontevedra 42.
A Asociación Patronal de
Constructores Navales de la
Ría de Vigo desenvolveu a partir de 1935 unha intensa campaña ante as institucións para
conseguir axudas para a renovación da envellecida flota pesqueira de altura. Con esa medida non só se pretendía mellorar
o estado dos barcos, senón que
tiña como obxectivo principal
39
A esa reunión asistiron representantes da Coruña, Ferrol, Lugo, Santiago, Ourense, Vilagarcía, Tui e Vigo. EPG,
26/11/1931. A Unión de Fabricantes de Conservas de Galicia, que formaba parte da Federación, enviou ás autoridades
centrais un extenso e documentado informe no que solicitaba que non se implantase a medida e advertían: "Recapacite o
señor ministro na responsabilidade que pode contraer se, como consecuencia do establecemento do Control, se derruban
as nosas Industrias e a maior miseria se apodera en poucos anos de España". EPG, 3, 4, 5/12/1931.
40
CABRERA, La patronal ante la Segunda República, op. cit., p. 42 e FV, 16/5/1934.
41
En decembro de 1933 nomeouse presidente honorario a José Curbera e ocupou a presidencia da asociación Ángel
de la Gándara Cividanes, ao que sucederán no cargo Ventura Cerqueira Domínguez (1934) e Gaspar Massó García
(1935).
42
Na súa oposición ao intento da Deputación pontevedresa contaron co apoio doutras entidades patronais e obreiras,
de varias corporacións municipais (Vigo, Lavadores, Vilagarcía, etc.), da prensa local, etc.
65
XUÑO DE 2006
ao seu oficio" 39. Nese foro
tamén se aprobou a proposta
dos delegados por Vilagarcía
que perseguía a creación
dunha Confederación Patronal Gallega que permitise
adoptar actitudes comúns
ante problemas que afectaban
a toda a clase patronal. Pero
non foi ata setembro de 1933
cando se reuniron, tamén en
Santiago, representantes de
asociacións patronais de toda
a rexión e constituíron un
Comité de Enlace. Ese organismo celebraba reunións
periódicas e o seu domicilio
foi rotando por diferentes cida-
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
66
9/6/2006
13:27
PÆgina 66
mitigar a profunda crise que
afectaba ao sector. En setembro dese mesmo ano reuníronse en Vigo os construtores
navais de Galicia co obxectivo
de ampliar o radio de acción da
asociación a toda a rexión. E en
marzo de 1936 se constituíu a
Federación
Española
de
Constructores de Buques de
Pesca con representantes de
Galicia, País Vasco, Asturias,
Andalucía, Levante, etc. Con
esa medida perseguíase "a
actuación constante dun organismo nacional que actúe cerca
do poder público e sexa un elemento de xestión constante". O
peso dos representantes galegos no novo organismo, con
evidente predominio dos vigueses, era moi importante: o presidente era José Barreras
Massó; o secretario, Paulino
Freire Costas; e o asesor xurídico, Valentín Paz Andrade.
Ademais, os dous primeiros e o
vocal por Galicia e Asturias
(Ángel Rivas Suardiaz) constituían a Comisión Executiva da
Federación, a cal funcións delegadas da xunta directiva.
Ao sector da industria pesqueira pertencían catro asociacións patronais: a Asociación de
Armadores
de
Vapores
Pesqueros "La Marítima" de
Bouzas 43; a Sociedad de
Armadores de Buques de Pesca,
Vendedores y Exportadores de
Pescado "La Necesaria"; Sociedad de Armadores de Buques de
Pesca con Palangres "El Berbés"
e a Asociación General de
Industrias Pesqueras y sus Derivadas. Esta última entidade funcionaba como unha cooperativa
de consumo de carbón e aspiraba a defender os intereses da
industria pesqueira no seu conxunto. En 1932 estaban asociadas a ela oitenta embarcacións a
vapor, once fábricas de conservas e unha de xeo 44.
Aínda que se trata dun organismo oficial, tamén incluímos
neste apartado á Cámara Oficial
de Comercio, Industria y
Navegación, creada en 1886 co
obxectivo de potenciar o desenvolvemento do comercio e da
industria. Unha das súas primeiras iniciativas, que se manterá ao
longo de moitos anos, foi a de
dotar a Vigo dun porto que estivese á altura das súas necesidades.
En 1920 conseguirán que se instale na cidade unha Escuela de
Comercio na que se formará a
futura clase comercial. O período
de maior influencia da Cámara na
vida viguesa coincidiu coa segunda parte da ditadura de Primo de
Rivera, cando o seu presidente
era Tomás Mirambell y Maristany,
"probablemente o catalán máis
integrado na vida local, un home
que do galeguismo radical, exercido a principios de século, pasou
a unha tolerancia exemplar" 45.
Durante o período republicano,
con Eugenio Fadrique González
como presidente, a Cámara dirixiuse en varias ocasiones ás
autoridades para solicitar que non
se paralizasen as obras do ferrocarril de Zamora-Ourense-A
Coruña. Ademais, manifestou a
súa oposición a que se incrementasen os impostos que afectaban
á clase comercial e industrial, pois
consideraban que o momento
non era oportuno pola "depresión
nos negocios" que sufrían eses
sectores, situación que empeoraba coas "constantes folgas e peticións de aumentos en xornais e
salarios" 46. Eses mesmos argumentos foron os utilizados a principios de 1933 para opoñerse á
redución da xornada laboral a
corenta horas semanais. Esa
negativa era máis xustificada no
caso vigués, pois consideraban
que, polas súas condicións especiais, á industria pesqueira e as
súas derivadas (conservas, salgadura, etc.) "non se lles pode
aplicar limitación algunha na xornada" 47.
Manuel Fernández González
43
Cara a 1935, Bouzas contaba cunha flota de setenta vapores especializados na captura da pescada. Esa sociedade
-que pertencía á Asociación de Industrias Pesqueras y sus Derivadas e tamén á Federación Española de Armadores de
Buques de Pesca- estaba presidida en 1931 por Laureano Montenegro Riobó, quen foi substituído no cargo por Antonio
Fontán Comesaña en xaneiro de 1932.
44
Información obtida das memorias presentadas pola Asociación nos exercicios comprendidos entre 1932 e 1936. G11311, Fondo "Delegación Facenda de Vigo", Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra.
45
Gerardo GONZÁLEZ MARTÍN, Cien años de interés por Vigo (1886-1986), Vigo: Cámara Oficial de Comercio,
Industria y Navegación, 1986, apartado 11.
46
Escrito dirixido ao Ministro de Facenda e tamén ao de Agricultura, Industria y Comercio en febreiro de 1932. EPG,
25/2/1932.
47
EPG, 14/1/1933.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 67
O traballo forzado na expansión da
minería de volframio na Galicia da
posguerra (1939-1943)
María Xosé Rodríguez Galdo / Abel Losada Álvarez
Máis que unha invitación, o título desta nova revista, Claridade, sumado aos obxectivos da
Fundación Luís Tilve responsable da súa edición, ínstanos a contribuir a esclarecer temas do
mundo do traballo que mostran unha especial relevancia na configuración da actual sociedade
galega. A nosa pequena contribución limitarase a dar a coñecer o papel do traballo forzado, realizado polos presos políticos do franquismo, na expansión da producción de volframio; un metal
de inusitada importancia económica e política para o Réxime de Franco nos anos da Segunda
Guerra Mundial.
O
cativas da longa vixencia dun
réxime dictatorial, no contorno dunha Europa democrática, ou por poder elucidar a
súa mesma capacidade de
evolución, mostrada dende os
anos da guerra civil ata as
súas postrimerías en 1975.
Nos últimos anos o grao
de coñecemento do primeiro
franquismo avanzou considerablemente tamén no tocante
a Galicia. Estudos sectoriais
así como os referidos ao conxunto da economía española
permitiron desvelar os costes
e as verdadeiras razóns que
sustentaron o "ideal autárqui-
co" e o seu impacto no proceso global de desenvolvemento. Sábese ben hoxe que a
opción autárquica foi a culpable do manifesto retraso na
recuperación
económica
española 3; reforzando, en
palabras de J. Catalán, "los
comportamientos especulativos y de corto plazo en detrimento de los productivos y de
largo alcance, fomentando un
bajo crecimiento del grado de
mecanización y de la productividad del trabajo. Engendró,
por esa vía, una nueva burguesía
mucho
menos
emprendedora que la de los
fabricantes de principios de
1
Acepción que foi gañando terreo a partir especialmente dos traballos de A. Viñas (1984) e de J. L. García
Delgado (1985, 1986 y 1989).
2
J. L. García Delgado (1986). Pola súa parte, A. Broder (1998) subdivide a etapa 1936-1958, que él caracteriza de "crise da nación", en dous subperíodos, delimitados polo final da Segunda Guerra Mundial en 1945.
3
Tras o estudo exhaustivo das relacións Franquismo-Terceiro Reich, R. García Pérez (1994) salienta o carácter mimético, nas súas máis trascendentais actuacións, do primeiro en relación ca Alemaña nazi. Nos anos do "primer franquismo -escribe- es cuando adquiere su fisonomía definitoria el Régimen franquista transformando sus
estructuras desde la heterogénea coalición victoriosa en la guerra civil, a la dictadura caudillista en que se acabó
convirtiendo. Es también durante esos años cuando el Régimen perfila los fundamentos de sus principios políticos,
de su política económica, de su orientación internacional. Campos, todos ellos, en los que el Tercer Reich influyó
decisivamente, fomentando un mimetismo parafascista apreciable en múltiples manifestaciones", p.26.
67
XUÑO DE 2006
tema elexido
contén elementos que permiten achegármonos a un millor
coñecemento do "primeiro
franquismo" 1, unha etapa,
"que, tras o sangrento prólogo da guerra civil, exténdese
dende 1939 ata o final do
decenio de 1940" 2. Período
que atrae hoxe a un maior
número de investigadores,
preocupados tanto por desentrañar a natureza do sistema
político xurdido da "cruzada
de liberación" iniciada co
levantamento de 1936, como
por descifrar as claves expli-
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 68
XUÑO DE 2006
siglo, que había contribuído a
gestar el auge industrial español de los cerca de treinta
años anteriores a 1936" 4.
68
Incorporáronse, por outra
parte, temas, bastante descuidados ata o momento, como os
relacionados coa xestión da
man de obra (a pesares do desenvolvmento acadado nos últimos anos pola historia da
empresa) 5. Neste contexto
cobra toda a súa significación,
tamén económica, a interpretación do traballo "forzado" realizado polos presos do franquismo; salientándose hoxe que a
súa aportación foi decisiva nalgúns sectores económicos,
aqueles precisamente que máis
se resentiran da falta de cadros
técnicos e de obreiros especializados pola represión franquista. Abordáronse, en fín, as
lacras da autarquía: cupos,
licencias, mercado negro...
Subsisten evidentes lagoas,
pero tamén contamos con
bases de coñecemento máis
4
sólidas. O progreso é notable
en temas relacionados co
comercio exterior español, e,
moi particularmente, en aqueles aspectos que profundizan
na natureza das relacións do
réxime de Franco co Terceiro
Reich, de tanta trascendencia
económica, ademáis claro está
da política e militar; un tema,
por outra parte, ateigado de
mitos que se resistían, e semella que aínda se resisten, a ser
demolidos 6. A "guerra económica" que tivo un dos seus escenarios principais en España
dende os inicios mesmo da
guerra civil, e que se revela en
toda a súa virulencia nos anos
centrais da Segunda Guerra
Mundial, e o papel das potencias aliadas énos hoxe tamén
moito mellor coñecida.
1. O volframio na
economía do primeiro
franquismo
Salientamos estes avan-
ces historiográficos dada a
índole do noso traballo, que
ten un dos seus piares na
producción dun metal estratéxico como o volframio, de
desmedida importancia conxuntural no xogo político e
económico do primeiro franquismo 7. Un metal que se
alzara co dificil privilexio de
converterse no centro da
"guerra económica" 8 sostida
por alemáns e aliados no solo
español nos cimeiros anos da
Segunda Guerra Mundial 9.
Se ben coñeciase o papel do
volframio na xeración de divisas, outros aspectos relacionados coa súa producción e
comercialización, ou co
entramado empresarial e
laboral, que deu soporte a
súa expansión, empezan
agora a ser coñecidos.
A través do estudo
exhaustivo do caso particular
das minas de Fontao, situadas nun municipio interior da
provincia de Pontevedra (Vila
de Cruces, con extensión
J. Catalán (1995), p. 281.
5
Un tema que abordamos con máis vagar no noso libro editado no ano 2002: El poblado minero de Fontao. El
volframio en la historia empresarial y urbanística de Galicia.
6
Como amosan de maneira especial os traballos de R. García Pérez (1994) e de M. Ros Agudo (2002).
7
Estudiámolo máis amplamente no noso libro anteriormente citado e noutros traballos posteriores.
8
C. J. H. Hayes, daquela embaixador norteamericano en España , escribe nas súas memorias publicadas en
1946: "No creo haber oído hablar del volframio hasta que llegué a España. Pero de todas formas pronto supe lo
que era. En efecto, todos los de la Embajada lo convertimos en un tópico de conversación durante el día y hasta
más de uno soñábamos con él durante la noche. Es el material de que se extrae el tungsteno, de gran importancia
militar. Empléase para endurecer el acero y es el principal elemento en la fabricación de tornos, chapas acorazadas, proyectiles perforantes, etc. Para obtenerlo, Alemania dependía casi por completo de España y Portugal. Hacia
fines de 1942 la USCC y la UKCC habían conseguido sacar de España 350.000 kilogramos de volframio. Para esa
fecha habíamos conseguido hacernos además con millón y medio de kilogramos de badana, 20.000 frascos de
mercurio, 28.000 pares de guantes forrados, 15.000 toneladas de espato de flúor, 1.300 toneladas de estroncio y
enormes cantidades de ropa de lana, mantas y chalecos de punto. Habíamos logrado arrebatar a los alemanes
todos esos artículos de importancia militar. Era la guerra económica en acción". (O suliñado é noso).
9
A.S. Milward (1986), R. García Pérez (1994), C. Leitz (1995, 1996 y 2002), E. Moradiellos (1996), P. Martín
Aceña (2001) y D. Smyth (2002).
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 69
polo veciño concello de
Silleda), en pleno corazón de
Galicia, a máis importante
rexión española productora
do preciado metal, temos
reconstruido recentemente 10
a historia da súa producción,
dos seus períodos de febril
explotación, sempre vinculados a conxunturas bélicas
(Segunda Guerra Mundial primeiro, Guerra de Corea despois) e os avatares do grupo
empresarial español que se
fixo co control dos xacementos, desprazando aos anteriores concesionarios franceses.
Nos anos da guerra civil
española, e ao abeiro do incremento da demanda de volframio vinculada ao desenvolvemento da industria bélica alemana 12, a actividade mineira en
torno a este metal crece en
No tocante á primacía
reservada a Alemaña á hora
da comercialización do producto galego, a documentación de Fontao é extremadamente rica. Sabemos, en
efecto, que o principal consumidor do volframio español, e
galego principalmente, será
nos primeiros anos 40 a economía de guerra alemana.
Antes, mentres Alemaña contara co aprovisionamento de
China e India, o volframio procedente da Península Ibérica
alcanzaba escasa relevancia
no conxunto das exportacións
a aquel país. Unha vez que a
invasión da Unión Soviética
por Alemaña e o bloqueo aliado cerráronlle o acceso aos
mercados dos máis importantes países productores, os
alemáns despregaron tódolos
seus medios para acaparar,
amparados nas relacións de
poder coas dictaduras de
Franco en España e Salazar
en Portugal, o mercado ibérico do volframio. Poidéndose
dicir que conseguiron amplamente os seus obxectivos,
pois a pesar das presións de
Gran Bretaña e dos Estados
Unidos que conseguiron
impor a suspensión temporal
de exportacións de volframio
a Alemaña nos primeiros
meses de 1944, o tráfico clandestino se mantivo (co conseguiente
encarecemento
dos precios).
A "guerra económica"
entre ambos bandos contendentes polo volframio traduciuse nun incremento sustancial nos precios. As estatísticas oficiais publicadas por H.
París Eguilaz e A. Viñas reflicten como o valor do volframio
representa, no conxunto das
materias primas exportadas
por España, en torno ao 50%
do valor total nos anos 1943 e
1944, nun contexto no que o
peso das materias primas no
conxunto das exportacións
10
Mª X. Rodríguez Galdo e A. Losada Álvarez (2002) (existe tamén unha edición en galego).
11
P. Martín Aceña (2001) realiza un excelente labor de síntese a este respecto.
12
C. Leitz (1995).
13
Abreviatura de "Hispano-Marroquí de Transportes, Sociedad Limitada", nome comercial da empresa de carácter privado rexistrada en Tetuán o 31 de xullo de 1936 co nome de "Carranza y Bernhardt, Transportes en General".
Hisma, pese a ser de titularidade hispano-alemana ao 50%, era en realidade, a tapadeira dos intereses económicos alemans na España nacional. Véase en A. Viñas (1974), R García Pérez (1994), C. Leitz (1996, 2001, 2002).
69
XUÑO DE 2006
Recordemos agora que no
referente a España, reservase o término "guerra económica" á pugna desencadeada
polos aliados para cortar o
fluxo de materias primas
estratéxicas que Franco
suministraba aos alemáns,
entre as que destaca o volframio. A maior significación
deste metal
concentrase
nuns poucos anos; circunscribindose ao período comprendido entre setembro de 1942
e maio de 1944 11.
actores e en producción.
Retómanse traballos en explotacións abandonadas; xurden
novas empresas por compra ou
arrendo doutras anteriores;
irrumpen novos grupos empresariais e, sobre todo, é manifesta a presencia alemana e a súa
incursión directa no mundo
empresarial a través de empresas mixtas, salientando o cuasi
monopolio detentado pola instrumental empresa HISMA dirixida por J. Bernhardt 13, e directamente
controlada
por
Goering. A transformación da
estructura orixinal de Hisma, en
1938, nunha compañía holding
de inversións diversificadas
levaría á creación de Sofindus,
"Sociedad Financiera Industrial
SA", tamén baixo dirección de
J. Bernhardt.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 70
XUÑO DE 2006
españolas non deixaba de
medrar.
70
Salientarmos o papel
estratéxico do volframio e a
súa función no xogo políticoeconómico de Franco co
Terceiro Reich, sen esquecer
a súa propia significación no
asentamento do Réxime en
momentos
especialmente
díficiles, ou a mesma "guerra"
emprendida polos aliados
para impedir o abastecemento nazi, non resta protagonismo á actuación da iniciativa
privada como coartífice indiscutible da gran expansión
experimentada nos anos do
conflicto bélico. A capacidade
de resposta de novas e vellas
zonas productoras superou
toda
posible
previsión.
Diversas circunstancias confluiron á hora de facer posible
un incremento tan sustancial
das extracciones. E a istas
non resultaron alleos os intereses da Administración e os
privados, que coincidiron no
obxectivo fundamental e prioritario de alcanzar o máximo
de producción nun tempo
récord 14.
Neste contexto de expansión da demanda, as necesidades de man de obra foron
extraordinarias. Sabemos no
caso de Fontao que a empresa acudiu non só aos labrado-
res que residían nos contornos da mina, senon tamén a
man de obra chegada doutros
lugares de Galicia más alonxados, e incluso de fora.
Incorporou tamén a condenados a prisión por delitos políticos, ao igual que sucedeu,
anque en menor medida, en
outras concesións de volframio como as de Valdeorras
en Ourense 15.
2. O protagonismo do
volframio na historia
de Fontao.
En 1939 o 100% da producción española de volframio e derivados e o 80% da
de estaño sitúanse en Galicia,
e, no caso do volframio, o
40% do total nos xacementos
de Fontao (Vila de Cruces).
Sabemos que nos anos da
guerra civil española e da
inmediata posguerra Fontao
dispón xa da infraestructura
empresarial necesaria para
facer fronte ao forte tirón da
demanda de volframio; tanto
a orixinada máis temperá
desde as filas do exército alemán coma a máis serodia
das potencias aliadas.
O seu desenvolvemento,
encabezado agora por un
grupo empresarial español,
foi posible grazas en boa
parte ao pulo que a francesa
"Société des Étains" de
Silleda viñera imprimindo á
actividade mineira desde que
en 1927 se fixera coa concesión das minas de Fontao 16,
un pulo que o novo grupo
concesionario español multiplicará ao teor das novas circunstancias.
A forte demanda de volframio alterará profundamente
as formas de vida dun enclave mineiro, que ata o momento non rompera os arraigados
vínculos que o mantiñan aferrado ao seu medio rural. A
fiebre del wolfram desatada
en 1940 abre unha etapa de
esplendor económico e diñeiro fácil que atrae cara a
Fontao unha multitude de personaxes varios que, convertido o lugar nunha especie de
novo Eldorado, aspiran a
escapar da fame, penurias e
privacións dos momentos
máis duros da posguerra. A
súa realidade permanece
indeleble no recordo de aqueles que a viviron, transmitíndonos descricións de ambientes, actividades extractivas,
actuacións de estraperlistas e
chambelistas, episodios de
"vida alegre" e ata os niveis
de complicidade social que
atinxía a tódolos sectores da
sociedade alí establecida 17.
14
Non olvidemos que o volframio, ademáis das xa sinaladas, ofrecía outras ventaxas ao goberno español. A
esixencia, nos momentos en que se impuxo, que os pagos no exterior se realizasen en pesetas ocasionou a
afluencia masiva de efectivo a un mercado cerrado como o de minerais. O Estado obtiña ademáis outro beneficio
inmediato dos impostos xerados polo demandado metal.
15
R. Gurriarán (2000), p.179-180.
16
Dende os anos oitenta do século anterior a explotación das minas de Fontao-Silleda estivera controlada por
empresas británicas.
17
Un cadro similar debuxábase en Lousame, Barilongo ou Monte Neme.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 71
Non estraña polo tanto
que Fontao e as súas minas
se converteran en obxecto
literario. Escenario onde se
xogan estratéxicos intereses
da guerra económica que
enfronta aos países aliados
coa Alemaña do Terceiro
Reich na novela de Carlos
Caba 18 ¡Wolfram, wolfram! (La
diplomacia en la bocamina),
publicada en Bos Aires en
1947. Unha novela que reflicte a loita encarnizada entre os
servizos secretos ingleses,
franceses e alemáns polo
mercado do volframio. Deixou
escrito C.Caba:
Vida e traballo dos reclusos mestúranse nun universo
delirante de diñeiro fácil,
corrupción e estraperlo nas
páxinas de Era tempo de
apandar de Ramón de
Valenzuela, que fai exclamar
ao seu protagonista, represaliado pola súa antiga condición de militar republicano:
"Era moito contraste con
Ocaña. Outra terra. Outro
país. Somente os presos eramos os mesmos.
O mundo virárase tolo nas
minas de Fontao e fixera tolear a tododiós a vinte légoas
arredor" 19
E, de seguido, continua co
relato da súa primeira impresión daquel mundo creado
arredor da mina:
"Naquel tempo de extremada fame, de arrepiante
miseria, que nos deixara de
restos e reliquias a nosa mala
Guerra pasada, en toda aquela bisbarra comíase sen gana
e bebíase sen sede. Os
mellores mariscos, as mellores frebas, os viños e licores
máis caros e as prostitutas
máis aparatosas foran dar a
aqueles montes onde tres
anos atrás pouco máis había
que unhas pouqueniñas
casas labregas entre carballos e castiñeiros. Ás tabernas, restaurantes e cafés
aínda non lles deran tempo
de facer instalacións e ficaban en al`pendres, ulindo a
aceite frixido, fumes de comidas e gómitos de curdas mal
dixeridas. Barullo de traficantes que facían tratos berrando. Gardas civís e funcionarios de prisións nunha especie de reservado, releaban
sorrintes o prezo dun quuilogramo de wolfram (no hipotético caso de que o tiveran)
sen mestura de titanio nin
estaño e xuraban pola sua
honra e pola saúde de toda a
súa parentela de que (nese
hipotético caso) nono habería
máis puro nin máis limpo.
Daba gusto velos tratar ós
presos de tan campechanos
que eran. Catro rapazolos de
dazasete anos, medio borrachos bebían Marie Brizard
porque ó taberneiro xa se lle
rematara o Carlos I. Dúas
putas da Dominga non podían
máis co seu corpo de tanto
wiskei e fornicación" 20.
18
Dábase a circunstancia de que o autor da novela, Carlos Caba, fora a súa vez comisario de policía en
Pontevedra.
19
R. de Valenzuela, páx. 74.
20
Ibidem.
71
XUÑO DE 2006
"El wolfram ha reanimado
la vida rural y la ha pigmentado de rojo de sangre. La alta
cotización del negro mineral
ha creado una nueva mentalidad. El campesino de los días
bucólicos; que guardaba sus
vacas en una mansa resignación filosófica, encontró, entre
las luchas por el criadero, que
era más cómodo vender las
vacas y alquilar la cuadra
para hostal de aventureros. Y
con unos jergones de paja de
maíz, una nueva puerta que
defienda contra la irrupción
de vagabundos despistados y
un suelo de ladrillos, se ha
asegurado veinte duros diarios cobrando a cinco pesetas
por cama y noche. Claro que
su obligación no es sólo la
pasiva de un patrón de hospedaje. Entra también en las
cinco pesetas el aviso a los
huéspedes de la llegada de la
Guardia Civil, la localización
de buenos escondites donde
guardar el mineral "recuperado" en audaces correrías nocturnas, sustraído a la empresa descolgándose por los respiraderos de los pozos y
haciendo volatines con la
muerte en los hondos precipicios ... Y, sobre todo, el silencio. Un silencio tupido sobre
la historia de cada uno. Nadie
pregunta de dónde viene ni
adónde va ..."
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 72
XUÑO DE 2006
Recrea tamén o microcosmos xurdido na vella aldea
José Fariña Jamardo en La
balada del wolfram (publicada en Madrid en 1977).
Curiosamente, creación literaria e documentos oficiais,
como teremos ocasión de
observar, mostran unha curiosa coincidencia ao describir o
mundo desbocado que irrompe con forza nos anos da
guerra mundial, sacudindo as
estructuras da vella aldea.
As referencias aos traballos realizados na mina polos
presos políticos son unha
constante na tres recreacións
literarias do mundo de
Fontao. No texto de Fariña
Jamardo podemos ler:
72
"...me presentó a sus tres
acompañantes: Enrique, Luís
y Genaro, asturianos como él,
y como él, obreros en situación de libertad vigilada al
servicio de la Sociedad de los
Estaños de Silleda" 21.
Traballo dos reclusos e, en
xeral, as distintas modalidades de traballo non habitual
son así tratadas por C. Caba:
"En Fontao, colgado del
monte y a media ladera sobre el
río, están los edificios de la
empresa; un gran hotel para la
dirección; unos magníficos
pabellones de piedra y cemento para los coches y material de
trabajo, otro perfectamente ins-
talado, con agua y luz, para las
vacas lecheras y caballos y, por
último, y muy cerca del de la
Guardia Civil, varios de tipo
pocilga, sin agua y sin luz, para
los obreros. Pero obreros de
dos clases; los reclusos que
redimen pena por el trabajo y
los libertos vigilados que, en su
mayoría, al alcanzar la condicional, se han quedado "recuperando", al olorcillo de la vida
fácil.
El sistema de "recuperación" es una modalidad mixta
entre arañazo de rábula y zarpazo de animal de presa.
La sociedad explota la concesión mineral el subsuelo, con
obreros reclusos; la superficie,
el arañado de la costra vegetal,
corresponde a los "recuperadores". El dueño de un solo metro
cuadrado de terreno comprendido dentro de la zona minera
denunciada, puede "recuperar",
extraer el mineral que aflora a la
tierra y buscarlo con medios primitivos de excavado y minado.
Pero necesita carnet de autorización. Autorización que impone un canon mínimo de rendimiento dos kilos mensuales
gratis y cinco a precio de tasa y
lleva aneja la pérdida de la propiedad al año de pseudo explotación. Antes de dar el primer
picotazo en su propia tierra, el
propietario ha firmado ya la
cesión de la propiedad a un año
fecha. Con este bonito procedimiento la sociedad llena sus
almacenes de mineral y ensancha propiedades en una como
expropiación extralegal Como
se ve una revolución en el derecho civil".
O diñeiro fácil do volframio
trouxo consigo a conformación dun mosaico variado de
personaxes, que deambulan
entre estraperlistas, nas máis
de trinta tabernas improvisadas en vellos alpendres ou
barracóns de madeira. O fin
diste mundo fortemente especulativo, pragado de corruptelas, en parte tácitamente consentido polos grandes beneficios que goberno, empresarios e a ampla pléiade de
intermediarios extraían, producirase ao compás do debilitamento rápido da chamada
fiebre del wolfram 22.
O novo tirón na demanda
de volframio producido durante a guerra de Corea permitiu
prolongar, a menor escala,
algunhas
manifestacións
daquela vida, que contou cun
fiel trasunto literario. É de
salientar o caso de Fontao
convertido en materia de literatura. Nin os centros mineiros de Santa Comba,
Lousame ou Carballo contaron con novelistas para ilustrar as súas experiencias có
volframio, anque si deron pé
ao nacemento dunha rica tradición oral, que conservou
moitos relatos que nos remiten a escenarios moi simila-
21
Páx. 133. Lembremos que "Sociedad de estaños de Silleda" era o nome tradicionalmente empregado para as
minas de Fontao.
22
A reorganización económico-administrativa e de saneamento xeral emprendida pola empresa mineira de
Fontao dende mediados da década dos cincuenta significará o golpe de morte a unhas formas de vida que pugnaban por sobrevivir.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 73
res aos de Fontao. Sinalemos
tamén que nás páxinas do
Villardevós de Silvio Santiago
23
asoma, como fondo dunha
das súas entrañables "historias", a mina de volframio de
Vilardecervos, preto das
ourensanas terras de Verín.
3. As necesidades de
man de obra.
O traballo dos
reclusos para a
redención de penas.
1940-1943.
Entre as diversas medidas
manexadas para solucionar
un problema dificil nunha
zona aillada e con escasa tradición de traballo asalariado,
fora do xa empregado na
mina, arbitrouse outra medida
que as circunstancias políticas propiciaban a través de
organismos
da
Administración creados a tal
efecto. Así a empresa mineira
de Fontao, controlada pola
familia Cort, optou por acudir
ao programa de redención de
penas polo traballo. Como se
dicia na Memoria que eleva al
Caudillo de España y a su
gobierno el Patronato Central
para la redención de penas
por el trabajo, o programa
comenzara "modestamente
en Vitoria, durante la guerra
de cruzada, el 1 de enero de
1939" 25. Se ben, intentos
anteriores de trasladar prisioneiros de guerra a Fontao
toparan daquela coa negativa
do enxeñeiro e director da
mina da sociedade francesa,
Jean Merechet, que se escudaría na inadaptación "técni-
ca" do referido persoal a
minas filonianas.
Non cabe duda que deste
xeito a minería galega puido
beneficiarse, cun considerable
aforro en salarios posto que a
man de obra "penada" tiña un
nivel retributivo bastante inferior, das habilidades e dos
coñecementos de mineiros de
procedencias xeográficas que
contaban cunha xa longa tradición no sector. Así é de salientar a elevada presencia de presos asturianos traballando no
"coto" mineiro de Fontao; feito
que deixou unha forte impronta
na memoria popular e que a
literatura de C. Caba, R.
Valenzuela ou J. Fariña Jamardo, como vimos, incorporou con
amplitude. A redención de
penas polo traballo practicouse
asemade en outros centros de
reclusión de Galicia, e con nota-
23
Silvio Santiago (1961), Villardevós, Vigo, páxs. 69-78.
24
Jordi Catalán (1995), La economía española y la segunda guerra mundial, Barcelona, páxs. 58-59
25
VV.AA. (1942): La obra de la redención de penas. La doctrina, la práctica, la legislación, Patronato Central
para la Redención de Penas por el Trabajo, Madrid, páx.IX
73
XUÑO DE 2006
A forte e inesperada
expansión da demanda provocada pola segunda guerra
mundial significou que os problemas de man de obra se
multiplicaran. En realidade, o
sector da minería acusaba en
Galicia un déficit crónico de
traballadores afeitos ás técnicas e os tempos do traballo
na mina. Cabe supoñer,
aínda que non sabemos en
que medida, que a recente
guerra civil e a represión subseguinte acentuaran ainda
máis unha carencia antiga,
que si está estudiada para
outras zonas mineiras españolas 24.
Ruinas dunha mina abandonada de volframio en Valdeorras
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 74
XUÑO DE 2006
ble satisfación tamén por parte
das autoridades penitenciarias 26.
Coidabase que deste xeito:
74
"rápidamente, aunque sin
flaquezas ni precipitaciones, se
van restañando las hondas
heridas de España, para que
sobre las viejas cicatrices nazca
un verdadero sentimiento de
hermandad cristiana y nacional,
basado en la justicia y en la
caridad. Por eso el Patronato,
haciendo suya la doctrina de
santo Tomás de Aquino, adoptó
la empresa Opus iustitiae et
charitatis pax" 27.
Como declaración de principios engadíase tamén:
"Los contornos doctrinales y
prácticos de la obra de la redención de penas se van precisando de día en día, y su funcionamiento interno va cobrando también vigor y pujanza propios.
Cuando todo esto haya madurado definitivamente y las
Prisiones adquieran en época
normal su fisonomía definitiva, la
redención de las penas será una
de las Instituciones típicas del
nuevo Estado español y uno de
sus timbres de gloria. Se habrá
realizado de manera perfecta y
acabada nuestra revolución en
una parcela de la política total.
Aún falta mucho por andar; pero
atrás va quedando lo más áspero y duro del camino" 28.
26
A pesar do seu carácter
propagandístico, que non se
obvia no texto oficial anterior,
e que a situación nestes centros de traballo foi xulgada
despois como propia de
"campos de concentración" 29,
nas súas publicacións aparecen datos de gran interese
para observa-la realidade e o
entorno dos "campos de traballo". Desde aspectos da
vida cotiá, ata a propia filosofía que xacía baixo a estas
prácticas. Canto aos aspectos da vida diaria, abórdanse
temas como a alimentación,
os servicios de hixiene, as
políticas de formación laboral
e as propias condicións de
remuneración dos traballadores penados.
Na dita publicación resérvase un espazo destacado á
mina de Fontao, que alí se
denomina "Minas de Silleda",
acompañando ao informe
unha presada de fotos
comentadas de grande interese. Díciase na devandita
Memoria que:
"El Destacamento Penal de
las Minas de Silleda inició su vida
en el mes de mayo de 1940".
Afirmabase que, nun principio:
"Se trataba de hacer un
ensayo con obreros reclusos"
E a este fin:
"se comenzó por habilitar
una casa de labor, que había
adquirido la Compañía, capaz
para alojar unos 40 obreros.
Se habilitó esta casa saneando los sótanos, que se convirtieron en un cuarto general de
aseo... En la parte alta se
suprimieron los tabiques,
dejando un gran dormitorio,
habilitándose la gran cocina
campera, abriéndole huecos,
como cocina comedor. En la
planta baja se reformó una
habitación, que quedó destinada a enfermería".
As xestións inciadas pola
Empresa "cerca de la
Dirección
General
de
Prisiones dieron por fruto la
concesión de 36 reclusos,
que vinieron trasladados de la
Prisión de Pontevedra".
Sendo o resultado do primeiro
ensaio moi satisfactorio, decidiu a "Sociedad la construcción de nuevos pabellones
para poder disponer de mayor
mano de obra efectuada por
obreros reclusos".
Construiuse daquela dous
novos cuartos na casa primitiva, e outro novo independente para aloxar 24 reclusos.
Máis de contado faise outro
D. Rodríguez Teijeiro (1999), Longa noite de pedra no mosteiro de San Salvador, A Coruña-Perillo.
27
La obra de la redención de penas. La doctrina, la práctica, la legislación, Patronato Central para la Redención
de Penas por el Trabajo, páx X
28
Ibidem, páx. XIII
29
J. Llarch (1978), Batallanes de trabajadores, Barcelona. Do mesmo autor, e tamen de 1978, Los campos de
concentración en la España de Franco, Barcelona.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 75
novo "capaz para 80 reclusos".
E as obras non parararon
aí, pois na Memoria se informa que:
"Se ha comenzado por la
Sociedad la construcción de
nuevos dormitorios, con sus
cuartos de aseo dotados de
agua corriente, a fin de disponer de una población reclusa
no inferior a 200".
A experiencia de traballo
resultara moi positiva para a
Empresa pois no informe elevado ao "Patronato Central
para la Redención de las
Penas por el Trabajo" díciase:
Dábanse as circunstancias favorables para que os
que xa redimiran a súa condena poideran ficar na mina
como traballadores asalariados. Así o recoñocía a empresa mineira: "Todos, en el
momento en que han extinguido sus condenas, pueden
seguir trabajando en las
minas como obreros libres".
Afirmando de seguido que
nise intre "son 10 los que han
hecho uso de este ofrecimiento".
30
Op.cit., pp.104-105
En xeral, valórase moi
positivamente na citada publicación oficial do Réxime a
redención de penas polo traballo en establecementos
mineiros, por varias razóns.
Neles non se perden días de
traballo polas condicións
meteorolóxicas, os xornais
son relativamente elevados e
ademais hai suplemento de 2
pesetas por xornada; abundan, por outra parte, os "traballos feitos" polo que o proceso de redención acelérase;
e se ademais se teñen en
conta os salarios elevados,
todo iso leva a favorecer unha
máis rápida integración distes
traballadores 30.
Os presos traballaban
xunta aos mineiros libres,
pero as diferencias salariais
entre eles eran importantes.
Mentres que aos primeiros
lles pagaban 50 céntimos ao
día, maila alimentación, aos
presos íanlles rebaixando a
pena; cada 2 días de traballo
supoñía 3 días de condena.
En xeral, as informacións
sinalan que a integración dos
penados e os traballadores
libres foi boa, e o rendemento
dos primeiros todo parece
indicar que tamén. De feito,
algúns dos presos que chegaran ás minas de Fontao en
condición de reclusos, quedaron traballando alí unha vez
que redimiran as súas condenas, como consta nos libros
de matrícula da empresa.
Unha pequena parte fíxoo na
oficina, anque tamén se quedara persoal cualificado que
chegou a ocupar cargos na
administración da empresa.
Mª Xosé Rodríguez Galdo /
Abel Losada Álvarez
75
BIBLIOGRAFÍA
* Balfour, S. y Preston, P. (eds.):
España y las grandes potencias en
el siglo XX. Barcelona.
* Barciela, C. (1989): "La España del
estraperlo", en J.L. García Delgado
(ed.), El primer franquismo. España
durante la Segunda Guerra
Mundial, Madrid.
* ------- (1998): "Franquismo y
corrupción económica", Historia
Social, 30.
* Barciela, C., Mª I. López y J. A.
Miranda (2001): La España de
Franco (1939-1975). Economía,
Madrid.
XUÑO DE 2006
"El rendimiento de los
reclusos es, en general, satisfactorio, superando ligeramente al de los obreros libres;
y su comportamiento, desde
el punto de vista de la disciplina, perfecto".
A formación profesional e
"política" dos traballadores era
outra das preocupacións do
Padroado, o mesmo que a relixiosa. E tamén aquí se sinala,
anotamolo de novo, o alto nivel
dos mineiros formados nas
minas de Fontao-Silleda. Moi
probablemente relacionado coa
presencia relativamente abundante entre os penados de
mineiros experimentados procedentes sobre todo de
Asturias.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 76
* Broder, A. (1998): Histoire économique de l'Espagne contemporaine,
Paris.
* Carreras, A. (1989): "Depresión
económica y cambio estructural
durante el decenio bélico (19361945)", en J. L. García Delgado
(ed.): El primer franquismo. España
durante la Segunda Guerra
Mundial.
XUÑO DE 2006
* Catalán, J. (1995): La economía
española y la segunda guerra mundial, Barcelona.
76
* Eguidazu, F. (1984): "Factores
monetarios y de balanza de pagos
en la neutralidad española", Revista
de Estudios Internacionales, IV-VI,
2. P.355-383.
* García Delgado, J. L. (1985):
"Notas sobre el intervencionismo
económico del primer franquismo",
en Revista de Historia Económica, III,
nº 1.
* -------- (1986): "Estancamiento
industrial e intervencionismo económico durante el primer franquismo"
en Fontana, J. (ed.): España bajo el
franquismo, Barcelona.
* -------- (1989): El primer franquismo. España durante la segunda
guerra mundial, Madrid.
* García Pérez, R. (1994),
Franquismo y Tercer Reich. Las
relaciones económicas hispano-alemanas durante la Segunda Guerra
Mundial, Madrid.
* Gurriarán, R. (2000): Da preromanización ao wólfram: apuntamentos
históricos das explotaciones mineras en Valdeorras, O Barco de
Valdeorras.
* Hayes, C. J. H. (1946): Misión de
guerra en España, Madrid.
* Leitz, C. (1995): "Nazi Germany's
struggle for Spanish wolfram during
the Second World War", en
European History Quarterly, XXV, nº
1, 73-94.
* --------- (1996): Economic Relations
between Nazi Germany and
Franco's Spain. 1939-1945, Oxford.
* --------- (2001): "La intervención de
la Alemania nazi en la Guerra Civil
española y la fundación de
HISMA/ROWAK" en P. Preston
(ed.), La República asediada.
Hostilidad internacional y conflictos
internos durante la Guerra Civil,
Barcelona.
* --------- (2002): "La Alemania nazi y
la España franquista, 1936-1945",
en S. Balfour y P. Preston (eds.)
(2002), España y las grandes potencias en el siglo XX, Barcelona.
* Martí Gómez, J. (1995): La
España del estraperlo (1936-1952),
Barcelona.
* Martín Aceña, P. (2001): El Oro de
Moscú y el oro de Berlín, Madrid.
* Martín Aceña, P. e M. A. Pons
(1994): "Spanish Banking after the
Civil War, 1940-1962", en Financial
History Review, 1, p. 121-138.
* Milward, A. S. (1986): La Segunda
Guerra
mundial
1939-1945,
Barcelona.
* Mokyr, J. (1993): La palanca de la
riqueza, Madrid.* Moradiellos, E.
(1996): La perfidia de Albion. El
gobierno británico y la guerra civil
española, Madrid.
* París Eguilaz, H. (1947): España
en la economía mundial, Madrid.
* Preston, P. (ed.) (2001): La
República asediada. Hostilidad
internacional y conflictos internos
durante la Guerra Civil, Barcelona.
* Rodríguez Galdo, Mª X. e A.
Losada Álvarez (2002): El poblado
minero de Fontao. El volframio en la
historia empresarial y urbanística de
Galicia, Santiago de Compostela.
* Ros Hombravella, J., J. Clavera, J.
Esteban, M. Monés e A. Montserrat
(1973): Capitalismo español: de la
autarquía a la estabilización, 19391959, Madrid.
* Ros Agudo, M. (2002): La guerra
secreta de Franco(1939-1945),
Barcelona.
* Tafunell, X. (1998): "Los beneficios
empresariales en España. 18801981. Estimación de un índice anual
del excedente de la gran empresa",
en Revista de Historia Económica,
16, p. 707-746.
* VV. AA. (1942): La obra de redención de penas. La doctrina, la práctica, la legislación. Patronato Central
Para la Redención de Penas por el
Trabajo, Madrid.
* Viñas, A. (1984): "La conexión
entre autarquía y política exterior en
el primer franquismo (1939-1959),
en A. Viñas,. Guerra, dinero, dictadura. Ayuda fascista y autarquía en
la España de Franco, Barcelona.
* Viñas, A. et alii (1979): Política
comercial exterior en España 19311975, Madrid.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 77
OS MILITANTES DE BASE SON A BASE DAS
ORGANIZACIÓNS
Ricardo Tena Sierra, historia dun
republicano
José Antonio Meijueiro Rey,
Son moitos os veteranos uxetistas que teñen pendente a crónica conmemorativa da súa vida de
compromiso e fidelidade a unhas ideas, unhas siglas e sobre todo ó soño dun modelo de sociedade distinta, a utopía que aniña no fondo do seu corazón, capaz de superar as máis duras
adversidades. Diríase que esas adversidades, lonxe de destruír os soños e as esperanzas, as
afirman aínda máis.
José Antonio Meijueiro Rey, foi quen de conseguir que un deles, Ricardo Tena Sierra, pouco
antes de finar, fora expoñendo os recordos da súa vida, que el reflexa no traballo que hoxe publicamos, e que o propio Ricardo remitiu en maio de 2002 a Fundación Luís Tilve, cun manuscrito no que entre outras cousas sinala: "Yo Ricardo Tena Sierra, ratitifico todo lo dicho en estas
páginas dando fe de que todo lo que sobre mi vida se cuenta es absolutamente cierto".
77
A de Ricardo é a biografía dun dos miles de militantes do PSOE e da UGT, que non pasaron do
cargo de vocal nas executivas do partido e do sindicato, pero que nunca faltaron á hora da presencia e da participación, xa fose nunha manifestación, nun mitin, nunha conferencia, nun congreso, difundindo propaganda, portando bandeiras e pancartas, saudando e dando ánimos a
todos. Un dos miles de corazóns bos e xenerosos, que fixeron grandes as siglas das históricas
organizacións socialistas españolas. Pero sobre todo, os seus recordos poñen vida a fría cronoloxía dos acontecementos, e os estudios e análises referidos a aqueles anos.
XUÑO DE 2006
R
icardo
Tena
Sierra foi un histórico republicano, de corte socialista, que
loitou toda a súa vida por uns
ideais, polos que chegou a
poñer en perigo a súa vida en
numerosas ocasións, o que
non impediu que permanecese na loita ate o fin dos seus
días.
A súa historia non é mais
cunha das moitas vivencias
que puideron escribirse de
entre tantas persoas que viviron circunstancias semellantes. Desgraciadamente, moitos miles de elas nunca chegaran a nós, xa sexa porque
os seus protagonistas pereceron na guerra, nas cárceres, fusilados, ou simplemente polo silencio que a sociedade impuxo sobre moito do
acontecido durante aqueles
anos. De aí o valor deste relato narrado polo propio protagonista.
Anos de infancia e
adolescencia
(1.914 - 1.936)
Ricardo Tena nace o 24 de
xaneiro de 1.914 en Higuera
de la Serena, provincia de
Badajoz. Nos seus primeiros
anos de existencia, son de
destacar dous feitos relevantes: por un lado, a idade de
tres anos sofre un accidente
que lle provocará un alto porcentaxe de inutilidade na man
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 78
XUÑO DE 2006
esquerda, secuela que lle
acompañará de por vida; por
outro lado, a idade de seis
anos morre a súa nai, quedando o seu pai cos catro
fillos o seu cargo.
78
A súa infancia transcorreu
nunha España de tempos difíciles, cunha pobreza xeneralizada por todo o país, especialmente no sur, onde imperaba a lei do terratenente e do
clero. Moi poucos contaban
cun anaco de terra, aínda que
fose pequeno, para traballar.
A maioría tiña que conformarse con traballar para o terratenente, en calidade de xor-
que se alguén se atopaba cun
cura pola rúa, aínda que este
fose pola outra beirarrúa, tiña
que ir a bicarlle a man. Si en
lugar de ser un cura era un
monxe o que se lle bicaba era
o Cristo.
A maior parte das familias
pasaba fame e necesidades, a
pesar do moito que se traballaba, afectando sobre todo aos
nenos, os cales, como Ricardo,
con nove e dez anos ían recoller olivas por tres reais, que
eran 75 céntimos de peseta.
Ademais, moitos destes nenos
carecían de educación escolar,
sendo o analfabetismo algo do
R
icardo empeza a tomar contacto cas ideas que
defendería toda a súa vida, posto que na súa
familia, tanto o seu pai como o seu tío,
veterano da guerra de Cuba, eran socialistas. Eran tempos de
fortes convulsións políticas.
naleiro de sol a sol, por un
mísero salario; esto sempre e
cando se tivese a sorte de
que "o señor" o seleccionase
para esas labores. Moitos non
podían acceder nin a eso.
A Igrexa e o estamento
clerical tamén contribuía de
maneira decisiva a soster
aquela situación, exercendo
un control sistemático sobre
tódolos aspectos da vida, non
soamente no relixioso, senón
tamén no ético, político e
social. Recordaba Ricardo
cun caso moi común, naquela
España rural e caciquil, era
que ninguén se asombraba.
Unha situación derivada de
dous condicionantes principais:
por un lado a pésima e precaria
política educativa existente, e
polo outro o neno debía colaborar co seu esforzo e traballo na
supervivencia da familia.
Xa dende estes primeiros
tempos, Ricardo empeza a
tomar contacto cas ideas que
defendería toda a súa vida,
posto que na súa familia,
tanto o seu pai como o seu
tío, veterano da guerra de
Cuba, eran socialistas. Eran
tempos de fortes convulsións
políticas. No ano 1.923,
Miguel Primo de Rivera da un
golpe de estado e accede o
poder rompendo co sistema
parlamentario que existía en
España dende a época da
Restauración, consistente na
alternancia de partidos de
corte liberal e conservador. O
golpe tivo lugar co consentimento do Rei, Alfonso XIII,
manténdose a dictadura ata
1.930, cando foi substituída
por un goberno presidido por
Berenguer.
Eran anos de intensa actividade do movemento obreiro, e de organización da clase
traballadora, destacando a
figura de Pablo Iglesias, político nacido en Galicia, aínda
que afincado en Madrid, que
a finais do século XIX fundara
tanto o PSOE como UGT,
ademais de ser o primeiro
socialista que ocupou un
escano no Congreso (en
1.910). Morrería en 1.925.
A imaxe do Rei empeza a
debilitarse, e comeza a instalarse un sentimento republicano, non só entre a clase
traballadora senón tamén
entre moitos dos que formaran parte do sistema de partidos da Restauración (foi o
caso do primeiro presidente
republicano, Niceto Alcalá
Zamora, ou de Miguel Maura,
o primeiro que pasa de ser
monárquico a ser republicano). Incluso dentro do propio
clero se dan excepcións,
sendo os casos de mais renome o do bispo de Barcelona,
señor Irurita, que nas súas
pastorais denuncia as inxusti-
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 79
zas que se cometen ca
clase obreira, igual que
facía o xesuíta Juan García
Morales cos seus artigos,
publicados
no
diario
"Heraldo
de
Madrid".
Tampouco o exército e alleo
aos acontecementos da
época e son cada vez mais
os descontentos ca dictadura de Primo de Rivera, producíndose, en ocasións,
insurreccións e rebelións
por parte de altos mandos.
Son anos nos que o exército
e a poboación española
tiveron que soportar unha
guerra con Marrocos.
mente
antirepublicana,
reaccionaria, e case partidaria de que volva a monarquía ou mesmo unha nova
dictadura.
Son momentos de axitación política e social. Había
moito paro. Producíranse
revoltas nas zonas industriais e nas agrícolas, a
modo de folgas. Esto ocorreu por exemplo no pobo
de Castilblanco, provincia
de Badajoz, onde unha
revolta campesiña foi contestada de forma lamentable pola Garda Civil.
Un xoven Ricardo Tena. Foto do
En 1.932, producírase
unha sublevación militar
contra a República, encabezada polo xeneral Sanjurjo,
que fracasou rapidamente.
Tamén se comentaba por
eses tempos que Calvo
Sotelo,
deputado
por
Ourense e un dos líderes da
dereita, había estado mantendo conversacións con Hitler e
Mussolini co fin de preparar
un golpe de estado, paralizándose este ao gañar as
eleccións de 1.933.
En 1.934, e coa dereita no
poder, lévanse a cabo folgas
por todo o país, debido o paro
galopante e o peche de fábricas, convocadas polos partidos de esquerdas e os sindicatos UGT e CNT, sendo as
mais importantes as dos
mineiros de Asturias, rexión
que acabaría levantándose
en armas contra o Goberno
de dereitas. Franco acude a
Asturias a sufoca-la rebelión
recibindo ordes de Gil
79
XUÑO DE 2006
De entre estes levantaarquivo familiar
mentos, hai que destacar o
que ten lugar contra a
monarquía en decembro do
monárquicos, gañando nas
ano 1.930, xa con Berenguer
principais cidades e capitais
no poder. En Jaca, o capitán
de provincia, e dicir, nos cenFermín Galán sublévase
tros urbanos, mentres que no
xunto con militares e algúns
campo seguía incrustado o
civís, lanzando proclamas a
sistema caciquil, que parecía
favor da República. Fracasa,
inquebrantable. Dous días
e sáldase co castigo á pena
máis tarde, froito destes
de morte de Galán e Jesús
resultados, o 14 de Abril, proGarcía Hernández. Por certo
clámase a República, sendo
que tamén participa nesta
o seu primeiro presidente
acción o xeneral Queipo de
Niceto Alcala Zamora, que é
Llano e Ramón Franco,
elixido
oficialmente
en
comandante e irmán de
decembro.
Francisco, que se destacaba
polo seu oficio de aviador
Nas eleccións xerais do 11
(facéndose famoso por un
de novembro de 1.933 produvoo ata América no ano
cirase un novo cambio da
1.926).
situación política, ao gañar
unha coalición de dereitas,
O 12 de Abril de 1.931
baixo as siglas da CEDA,
teñen lugar eleccións municiliderada por Gil Robles. Nesta
pais, que se esperaba serviocasión faise ca presidencia
sen de respaldo á Monarquía.
do
goberno
Alejandro
Mais esto non foi así, xa que
Lerroux, do Partido Radical. A
os republicanos case empadereita toma o poder da
tan en número de votos cos
República, pero é profunda-
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
80
9/6/2006
13:27
PÆgina 80
Robles, Ministro da Guerra. O
balance da insurrección e de
máis de mil mortos entre os
traballadores, así como máis
de 30.000 detidos, ao que hai
que engadir os feridos e multitude de pobos saqueados
polas tropas de Franco.
Naqueles intres, Dolores
Ibárruri, Pasionaria, desprázase a Asturias para atender
aos fillos dos traballadores
presos na revolta. Santiago
Carrillo, Secretario Xeral por
entón da Federación de
Xuventudes
Socialistas,
tamén foi encarcerado.
Dende os primeiros días
da República, Ricardo pertence as Xuventudes Socialistas,
tomando cada vez máis conciencia da realidade do
momento e implicándose
dunha maneira definitiva nas
ideas que promulgaban cambiar esa realidade. É de destacar que en 1.931 o seu pai
entre a traballar na finca dun
terratenente como carboeiro,
xunto con dous socios máis.
Daquela o carbón facíase ca
madeira das aciñeiras. O
mesmo tempo, colle unhas
terras da finca que recibía o
nome de "Dehesa de
Guadámez", polo río que
pasaba por ela. Ao entrar a
traballar alí convertese en
agricultor, deixando o oficio
de perruqueiro que estivera
aprendendo
ate
aquel
momento. Isto supón unha
melloría notable para a familia, xa que pasaba a recoller
cereais, como trigo, cebada,
e avea. Claro que do cultivado había que darlle a metade
ao terratenente. De igual
modo pasaba con
madeira, animais, etc.
todo:
De tódolos xeitos, a situación no campo era catastrófica, como xa se leva dito. O
primeiro goberno republicano,
o de Azaña quería unha reforma profunda da agricultura,
pero aí chocaba co presidente da República e ca dereita,
que freaban as reformas. O
máis que se conseguía eran
pequenas medidas que non
contentaban a ninguén, nin
aos terratenentes, que vían
ameazados os seus privilexios e a súa situación, nin aos
campesiños, que contemplaban conseguidas as súas
aspiracións. Deste contexto
derívanse as numerosas folgas e protestas no campo e
os debates acalorados, tanto
nas Cortes como fora delas,
estendéndose a tódolos círculos da vida.
Con toda esta situación
chégase o ano 1.936, celebrándose eleccións a Cortes
o 16 de Febreiro. A estas
eleccións concorren tódolos
partidos de esquerdas aglutinados nun, o Frente Popular.
A coalición engloba a socialistas, comunistas, anarquistas,
socialistas radicais e republicanos moderados. Por outro
lado estaban os partidos de
dereitas que, como ocorrera
no 33, presentábanse en coalición. Por último, atopábanse
os de partidos de centro, que
representaban a unha minoría, sendo o seu líder Portela
Valladares, político galego
que sucedera por uns meses
a Lerroux na labor de
Presidente do Goberno, e
que xa fora parlamentario coa
monarquía.
Este é o panorama que
precede as eleccións, as
cales transcorreran sen problemas, e nas que Ricardo,
aínda a pesar de que non
pode votar, colabora intensamente para o seu partido.
Como resultado das mesmas,
prodúcese un triunfo significativo do Frente Popular, sendo
elixido como Presidente da
República Manuel Azaña.
Unha victoria, que dende o
primeiro momento se negan a
aceptar as dereitas, que
intentan conseguir polas
armas o que non puideron
lograr nas urnas.
O goberno de esquerdas
era partícipe dun proxecto
moi ambicioso, no que, como
medidas principais, incluíase:
a educación universal, independentemente da clase
social a que se pertencera; a
posta en liberdade dos presos
polos sucesos do 34; a ruptura total dos privilexios dos
que gozaba a Igrexa; e unha
reforma agraria profunda que,
como xa se dixo anteriormente, rompía dunha forma moi
nítida co sistema que se
impoñía en España dende
moitos séculos atrás.
No que a esto se refire,
Ricardo recorda que no
Primeiro de maio de 1.936 celebrouse no seu pobo un mitin
organizado polas Juventudes
Socialistas ao que acudiu un
deputado socialista por Badajoz
chamado Nicolás de Pablos,
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 81
quen nun momento dado do
seu discurso pronunciou as
seguintes verbas: "Juventudes,
de hoxe nun ano, a terra que
pisamos será de quen a traballa" (despois, durante a guerra,
sería miserablemente asasinado, xunto con outros dous mil,
na praza de toros de Badajoz,
formando parte dun espectáculo no que se simulaba unha
corrida de touros, e no que se
chegaba a cravar banderillas
como si de un touro se tratase
nos corpos dos detidos, habendo incluso público, que na súa
maioría estaba formado pola
aristocracia e a burguesía
locais, engalanados coas vestimentas típicas de un día de
representación taurina).
A chispa que fixo acender a
guerra entre os dous bandos foi a
dos asasinatos ocorridos días
antes do 18 de Xullo de 1.936. O
primeiro deles, o atentado do
tenente da Garda de Asalto,
señor Castillo, a mans dos falanxistas, o 11 de xullo. Dous días
máis tarde, os compañeiros do
primeiro matan ao deputado
Calvo Sotelo. Cinco días despois
estoupa o golpe e con elo da
comezo a Guerra Civil.
Aquela tarde do sábado
18 de xullo de 1.936 Ricardo
estaba no seu pobo, ensaiando e repasando unha obra de
teatro organizada polas
Juventudes Socialistas, que
ían a representar o día 25 e
que se titulaba Arriba los
pobres del mundo, cando se
presentaron alí o presidente e
secretario do PSOE e o
secretario da UGT, avisándolles de que estoupara o
movemento, e que en Madrid
se estaban batendo xa, no
cuartel da Montaña.
Inmediatamente, esa mesma noite, os rapaces das
Juventudes que tiñan escopeta saíron a rúa a controlar o
tráfico, pedíndolle a documentación os coches que
pasaban
pola
estrada.
Loxicamente, a situación
naqueles primeiros días era
tremendamente confusa e os
acontecementos sucedíanse
dunha maneira vertixinosa,
ademais de repentina. O día
21 as Juventudes fóronse a
Malpartida de la Serena porque unha moza que estaba
servindo en Castuela dixéralles que os Gardas Civís
desta última localidade se
sublevaran contra o Goberno.
Foi esa a razón de que os
rapaces das Juventudes de
varios pobos da zona
(Higuera, Quintana, El Valle,
Zalamea, etc.) xuntáranse
para ir a citada localidade, co
fin de observar o estado das
cousas, dada a proximidade
entre os dous pobos. Uns
días despois, as Juventudes,
as que se sumaran xa máis
efectivos nas últimas horas,
obrigaron os Gardas Civís a
marcharse a Villanueva de la
Serena, establecéndose despois en Miajadas, provincia
de Cáceres.
Máis tarde, despois de ir a
Mérida (dende alí podíase ver
o resplandor das bombas en
Almendralejo) en busca de
fusiles, cousa que non había,
e pasar por Villanueva de la
Serena, onde recibiron un
salvoconducto, chegaron a
Madrid en tren. Cinco rapaces
das Juventudes, entre os que
se atopaba Ricardo, encóntranse ca muller de Nicolás
de Pablos ao chegar a estación de Atocha (o citado
Pablos morrería a_o cabo
duns días na praza de touros
de Badajoz xunto con outros
dous mil), a cal estaba esperando a ver se viña o seu
marido. Ela coñecíaos de
estar o Primeiro de maio dese
mesmo ano no seu pobo, e
vírana na estrada, viaxando
nun coche camiño de Madrid
81
XUÑO DE 2006
Con esta paisaxe política e
social, onde as ambicións
duns eran totalmente opostas
as dos outros, chégase a unha
situación cada vez máis tensa,
en especial por parte da dereita que non admite en ningún
momento a súa derrota electoral. É, neste contexto, cando
se destacan na escena pública os falanxistas de José
Antonio Primo de Rivera, fillo
do que fora dictador durante a
Monarquía de Alfonso XIII, uns
anos atrás. Dito personaxe
pódese considerar como o
teórico do fascismo español. É
entón cando empezan a sucederse os asasinatos, afectando a persoas tanto relevantes
como descoñecidas (políticos,
policías, xuíces, obreiros,
etc.). A división e cada día
máis clara e a situación, co
transcurso dos meses que van
de febreiro a xullo, vaise volvendo insostible.
Período da Guerra
Civil Española
(1.936 - 1.939)
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
82
9/6/2006
13:27
PÆgina 82
facía uns días, pois, como
ela, moitos escapaban aterrados neses primeiros momentos da guerra, a causa das
mentiras que contaba tódalas
noites o xeneral Queipo de
Llano, dende os micrófonos
de radio Sevilla, nos que dicía
que se tomara tal pobo, e que
se dirixían a tal sitio, ou que
en tal localidade se sublevaran, etc. Esto provocaba dúas
cousas, por unha parte o
éxodo da poboación cara a
sitios máis seguros, por outra,
a moral de moitos republicanos víñase abaixo ante as
noticias que ían dando. Así foi
como se tomou Sevilla e boa
parte de Andalucía. Despois
dunha conversación con ela e
con dous militares que a
acompañaban, e por recomendación destes, Ricardo e
os seus compañeiros, deciden enrolarse no primeiro
batallón que patrocinaba
Dolores Ibárruri, parlamentaria comunista, facendo o seu
ingreso o día un de agosto, e
cobrando polos seus servicios 10 pesetas por día.
Durante aqueles primeiros
días de guerra no batallón
facíase instrucción polas
mañás, mentres que polas
tardes dona Dolores Ibárruri,
de vez en cando, ía a darlles
charlas e discursos aos milicianos. Esto sucedía no
número 21 da Ronda de
Atocha, que era o colexio dos
Salesianos. Nas súas charlas, Pasionaria, repetía constantemente dúas frases: "es
mejor morir de pie que vivir de
rodillas", e "vale mas ser
viuda de un héroe que mujer
de un cobarde". Cabe dicir
tamén que, por parte do
bando nacional, acusábana
de prostituta e aos milicianos
tachábannos de fillos de
Pasionaria, o que dona
Dolores respondía enerxicamente. Reprodúcese unha
parte deses discursos de
réplica nos que se autodenomina como nai de tódolos
antifascistas:
"...Cuando el compañero
anterior decía que Pasionaria
representaba a las madres
españolas, venía a mi pensamiento el recuerdo de otra
adjudicación que se me hizo,
no en el sentido fraternal y
cariñoso con que lo ha hecho
el compañero anterior, sino
en sentido despectivo, en
sentido de menosprecio. No a
mí, sino a todas las madres, a
las madres de todos los trabajadores. Hombres que
seguramente no nacieron de
mujer, hombres que posiblemente no tuvieron madre,
decían, queriéndoos insultar
a vosotros y queriéndome
insultar a mí, que los trabajadores, que en todos los frentes dan la vida y la sangre por
la causa de la libertad, eran
hijos
de
Pasionaria.
Pensaban hacerme una ofensa y no pudieron hacerme
mayor honor que considerarme vuestra madre, que considerarme la madre de todos
los heroicos combatientes
que en nuestros frentes de
lucha no vacilan en sacrificar
su vida por la causa de la
libertad, por la paz, por la justicia, por la cultura, por el progreso y por la República".
Pouco tempo tardaron en
poñerse en acción, xa que o
21 de Agosto saíron para o
fronte de Navalmoral de la
Mata, pobo da provincia de
Cáceres limítrofe ca de
Toledo. Fixeron noite aquel
día, en Oropesa, un dos últimos pobos toledanos antes
de entrar en terras estremeñas; indo xunto con eles
Pasionaria, quen o día
seguinte e antes de volver a
Madrid, deu unha das celebres charlas de doutrina, á
vez que infundía e transmitía
ánimos aos combatentes, que
naquela ocasión estaban ao
mando do xeneral Riquelme.
O día 23 comezan as hostilidades, enfrontándose o
batallón co xeneral Yagüe na
zona de Navalmoral de la
Mata e Peraleda, quen viña
de tomar Badajoz de maneira
sanguenta e dirixíase a
Madrid por Cáceres. O combate remate cun triunfo rotundo de Yagüe. O propio
Ricardo recoñece, de xeito
expresivo, que "déronnos
unha malleira".
Hai que ter en conta que a
maioría do exército republicano que alí loita componse de
milicianos. Xentes, polo tanto,
que non eran militares profesionais. Particularidade esta
que non ocorría no bando
contrario, que tiña ao exercito
de Marrocos, principalmente
mouros, que estaban ben preparados para o combate.
Aparte, hai que sinalar os
poucos recursos armamentísticos cos que contaba o exercito republicano, que ademais
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 83
de escasos, era moitas veces
defectuoso. Non lle resultaba
estraño a ninguén o feito de
que un fusil se encasquillase.
A todo isto hai que sumarlle
que o rival si dispoñía de
armamento en condicións,
con coches blindados ao
máis puro estilo do carro de
combate.
retornan a provincia de
Toledo, co fin de intentar
deter a ofensiva de Yagüe,
quen a primeiros do mesmo
mes tomara Talavera de la
Reina, praza de gran importancia, e acercábase perigosamente tanto a Toledo, para
liberar a Moscardó, amotinado no Alcazar, como a
Madrid, o que si era temible.
Tralo enfrontamento, os
poucos efectivos que quedaron do bando republicano
desperdigáronse na retirada
por
toda
a
comarca
(Oropesa,
Puente
del
Arzobispo, etc.) mentres o
inimigo ía por detrás, chuchando. Finalmente reagrupáronse en Talavera e volveron a Madrid en camións.
Aproximadamente sobre a
segunda semana de setembro, as milicias republicanas
Ricardo Tena. Foto do arquivo
familiar
Prodúcese unha batalla
entre os pobos de Santa
Olalla e Maqueda, sendo
nesta
ocasión
Asensio
Torrado quen comanda a
operación, por instrucción de
Largo Caballero. De novo,
volvese a fracasar fronte as
tropas de Yagüe, e polos
mesmos condicionantes do
primeiro fracaso. Como na
vez anterior, os que quedaron, unha vez reunidos, colleron o camiño de volta a
Madrid.
"...En ellos se enfrentaron
a un ejército organizado, que
comprendía las cuatro armas
clásicas - infantería, artillería,
caballería y aviación -, pletórico de cuadros de mandos
nacionales y extranjeros,
cuyos combatientes eran soldados de oficio, algunos con
diez o quince años de profesión, dotados superabundantemente de material, contra
formaciones milicianas, en
gran inferioridad numérica,
de las cuales las mas hechas
tenían de siete a ocho semanas de vida, equipadas con
armamento de fortuna y
poquísima munición, como
regla. Las fuerzas leales de
asalto tenían una buena preparación, pero constituían
una ínfima minoría...".
Estando de novo en
Madrid, e como consecuencia do defecto que padecía na
man esquerda, Ricardo é
convencido para que regrese
ao seu pobo, cousa co que
non estaba de todo conforme,
polo seu afán de axudar no
que puidese á causa republicana. Eran datas nas que os
milicianos pasaban a ser militares dende o primeiro de
outubro, pois a República
estaba intentando formar un
exercito profesional.
De regreso a Higuera de la
83
XUÑO DE 2006
Unha vez de regreso,
Ricardo pide a baixa no batallón de Pasionaria e alistase
no de Margarita Nelken, que
naquela época era socialista
(aínda que máis tarde se
faría do partido comunista), e
que foi a primeira muller avogado de España. Estamos
falando de principios de
setembro de 1936. Se
Ricardo solicita a baixa no
batallón de Pasionaria non é
por descontento, senón porque no de Nelken, había
varios veciños do seu pobo.
Así pois, da Ronda de Atocha
pasa a calle Sagasti número
19, lugar onde estaba localizado o cuartel, que non era
mais que un convento habilitado para ese menester.
A estes condicionantes
refírese Juan Modesto, xeneral miliciano de Puerto de
Santa María, en Cádiz, que
participa na batalla e escribe
no seu libro "Soy del Quinto
Regimiento":
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 84
XUÑO DE 2006
Serena, nos últimos días de
outubro de 1.936, onde xa
estaba organizado un comité
de axuda a República,
Ricardo recibe o cargo de
delegado de suministros para
o exercito, ca misión de responsable de abastecemento
de calquera cousa que fose
necesaria. O mesmo tempo
ocupábase de atender aos
refuxiados que viñan fuxindo
doutros pobos que xa foran
tomados.
84
Esta situación mantense uns
meses, no transcurso dos cales,
en abril de 1.937, morre o seu pai.
En xuño dese ano o avance do
exercito nacional e incontenible,
polo que o día 11 foi preciso evacuar o pobo e trasladarse a un
veciño, Esparragosa de la
Serena, localidade esta que pertence a mesma comarca, e que
foi unha das últimas en caer en
mans de Franco dentro da provincia de Badajoz. Nesa mesma
comarca hai que mencionar a
matanza que tivo lugar no Valle de
la Serena, onde, en palabras de
Ricardo, podíase facer barro ca
sangue dos que alí morreron.
Actualmente hai un monumento
levantado en honor das víctimas.
Durante o ano 37 e principios
do 38 teñen lugar importantes
accións militares e combates
(Jarama, Guadalajara, Guernica,
Norte de España, Brunete,
Belchite, Teruel) que van dando
conta do cariz que está tomando
a guerra, en especial no bando
republicano que, pouco a pouco,
vai perdendo terreo respecto o
bando nacional, sendo nese
momento cando en Ciudad Real
empezase a organizar unha
División, a cal está xa de todo formada a finais do primeiro trimestre de 1.938. Tense a intención,
dende un primeiro momento, de
que dita división vaia a defender
Lérida, ao estar esta cidade seriamente ameazada polas tropas de
Franco; pero de camiño alí, e atopándose en Villarobledo, provincia de Albacete, hai orden de
paralizar a operación, debido a
que Lérida xa fora tomada.
Automaticamente rectifícase o
rumbo cara a Madrid, pasando
por Tembleque, Ocaña, e dando
despois un rodeo por Tarancón,
en Cuenca, evitando así pasar
pola liña do fronte; e xa por último,
pasando pola estrada de
Valencia, a División chega a capital de España. En Madrid decídese desfacela para, a continuación,
distribuí-los seus integrantes
polos diferentes grupos e seccións militares do exército republicano.
A Ricardo tócalle formar
parte da 7ª brigada mixta, instalada nese preciso instante
no fronte de Brunete, aínda
que el é destinado a
Torrelodones e á súa estación
de ferrocarril, na sección de
servicios auxiliares. Dende
esta posición contémplanse
os bombardeos sobre Madrid
como se estivese un en primeira fila de calquera espectáculo. Alí permanecerá ate
outubro do 38.
Conta Ricardo que naquel
ano 38, nunha oportunidade,
a aviación de Franco, acostumada a efectuar terribles
bombardeos, lanzou sobre
Madrid en lugar de bombas
uns cantos sacos de pan. Pan
que, en lugar de ser comido,
foi rabiosamente pisado pola
poboación, a pesar da fame
que había. Outro día, advertidos e fielmente informados
pola
chamada
Quinta
Columna (xente que se dedicaba a informar a Franco
dende Madrid, en labores de
espionaxe), a aviación nacional organizou un feroz bombardeo que, incluso, chegou
a perfora-lo metro.
Estando neste destino, en
setembro
concretamente,
Ricardo recibe a noticia da
morte de seu irmán, tamén, o
igual que el, un defensor da
República a morte, que estivera en frontes importantes,
como o do Jarama e
Guadalajara. Este falecemento prodúcese en Pozoblanco,
no fronte de Córdoba.
Xa a finais do 38, Ricardo
pide permiso para ir a ver a
súa irmán, xa que temía por
ela, pois atopábase nun sitio
descoñecido e soa, nun
pequeniño pobo chamado
Luciana, cerca de Piedra
Buena na provincia de
Ciudad Real. O permiso
demandado foille concedido
de mala gana.
A guerra acaba por decidirse na batalla do Ebro e
trala conquista de Barcelona
por parte dos nacionais, sen
embargo, na práctica, non se
da por concluída ate finais de
marzo do 39, momento en
que Franco entra en Madrid
victorioso, acabando desta
maneira co último e máis difícil dos reductos, onde se fixe-
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 85
ran consignas e lemas tan
famosos como o célebre e
popular "NO PASARÁN", ou
frases como as pronunciadas
polo Xefe do Goberno, Juan
Negrín, que exhortaba a
poboación a "resistir con pan
o sin pan". Impóñase pois, a
maior superioridade do exército de Franco, apoiado en
todo momento e dunha
maneira decisiva polas forzas
alemanas de Hitler e as italianas de Mussolini. A pesar de
todo, o exército vencedor
nunca contou con que a guerra se fora a dilatar tanto,
sempre pensando que sería
“
cuestión dunhas cantas
semanas, non tendo en
conta, endexamais, a grande
resistencia imposta e demostrada polo exército republicano ou roxo, en palabras do
inimigo. Hitler, conta Ricardo,
chegou a comentar que si lle
deran o exército roxo de
España
conquistaría
o
mundo.
O fascismo tamén contou
en todo momento, co apoio
da Igrexa. É conveniente
recordar que en Roma o
Papa bendicía os canóns de
Mussolini para matar aos
O fin da guerra sorprende
a Ricardo na Sierra de
Cazorla, provincia de Jaén, a
onde se tiña dirixido por tabaco. O día primeiro de Abril de
1.939, Franco, xa dende
Madrid, da o seu último parte
de guerra, no que falaba nestes termos: "...españoles, la
guerra ha terminado. Todo
aquel que no tenga las manos
manchadas en sangre puede
ir a su casa, que será respetado...".
Etapa no cárcere
(1.939 - 1.945)
Acolléndose a esas palabras,
Ricardo opta, como algo lóxico e
normal, por volver a súa terra,
confiado de que se ía a cumpri-lo
dito. Desafortunadamente para el
e para moitos outros, non foi así.
Na súa volta a casa e atopándose apenas a vinte kilómetros do seu destino é detido, por non ter documentación, na localidade de
Castuera, vila da mesma
comarca de La Serena, o día
3 de Abril de 1.939, sendo
levado a un campo de concentración, alí mesmo, o día
seguinte. Tres ou catro días
despois é conducido a
Mérida, onde é xulgado,
nunha farsa de xuízo, sen tan
sequera ter un avogado e
despois de que un tenente lle
tomara declaración, sendo
condenado, o 16 de agosto, á
pena de morte, co cargo,
como consta na libreta de
penas, de adhesión a la rebelión. Novamente é trasladado
o campo de concentración de
Castuera, onde permanece
ate a data do 6 de decembro
de 1.939, momento no que foi
levado a Orduña, en Alava, a
un seminario.
Durante aqueles tempos,
conta Ricardo, “pouco a pouco
íannos executando por tandas”,
sen saber en ningún momento o
que se ía facer con eles, pois co
pretexto de dar un paseo ou de
realizar un traslado a outro sitio,
os ían levando polas tardes ou
polas noites. Ricardo, nunha ocasión, é incluído no grupo que ían
a fusilar, pero tratouse dun erro
que foi corrixido no último
momento. Referíanse a outro
preso con igual apelido que el,
Genaro Tena Pereira, veciño de
Castuela. Tamén houbo días
especialmente duros neste
aspecto, nos cales asasinábanse
un maior número de presos,
como, por exemplo, con motivo
da invasión de Francia por parte
das tropas nazis. Por certo que
cando acaeceu dito acontecemento, recorda Ricardo, soaron o
unísono tódalas campás de
Bilbao. Producíronse verdadeiros
aniquilamentos por mor deste
feito.
O 23 de xuño de 1.940,
estando na prisión de
Larrinaga, prodúcese outro
feito de especial relevancia e
dunha gran transcendencia.
Franco, reunido co seu
Goberno, decide abolirlle a
pena de morte a Ricardo e a
outro compañeiro, veciño da
mesma comarca, concretamente de Campanario. A
85
XUÑO DE 2006
pouco a pouco
íannos
executando
por tandas”, sen saber en
ningún momento o que se
ía facer con eles,
roxos en España.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
86
9/6/2006
13:27
PÆgina 86
pena quédalle en trinta anos.
Tras comunicarllo, o cambian
para
o
convento
das
Carmelitas de Bilbao e, despois dunha tempada, o volven
a cambiar, neste caso para o
edificio da Tabacalera, na
mesma cidade. Máis tarde e
conducido o penal de Burgos,
sendo posteriormente levado
o Mosteiro de San Rosendo
de Celanova, na provincia de
Ourense, o 16 de xullo de
1.943, e xa por último á prisión de Santa Isabel, en
Santiago de Compostela, o
24 de novembro dese ano.
A vida de prisioneiro era
moi difícil, xa non só pola condición que leva intrínseca o
feito de estar preso, que é a
falta de liberdade, senón
tamén polo trato inhumano e
vexatorio a que estaban
expostos continuamente. A
comida era escasa; conta
Ricardo que moitas veces
había que comer as cáscaras
das laranxas, en especial os
presos do sur; os do norte
acostumaban recibir bos
paquetes de comida dos seus
familiares. Moitos dos prisioneiros morreron de fame
debido a estas condicións.
Ricardo comenta que a Julian
Besteiro, un dos líderes do
PSOE, deixárono morrer no
cárcere de Dos Hermanas,
provincia de Sevilla, en 1.940,
pois xa maior, necesitaba
unhas pastillas que non quixeron administrarlle. Besteiro
era un personaxe que gozaba
dun prestixio e dunha reputación tales que sería descavillado comete-la torpeza de
executalo. Tampouco se atre-
veron, anque tiñan ganas, a
face-lo mesmo co Xeneral
Vicente Rojo, cando unha vez
volto a España no 57, enfermo, xulgárono sen chegar a
matalo.
A isto hai que sumarlle outras
moitas calamidades; durmían
moitos no chan (a Ricardo regaláralle un preso un colchón de lá,
pouco antes de que o foran a
matar); facíanllela vida imposible
con tanto traslado; a outros, os
menos disciplinados, maltratábanos fisicamente. Ademais, era
obrigatorio asistir a misa e a clases de relixión. Algún cura na
misa chegoulles a dicir: "dichosos
de vosotros que sabeis cuando
vais a morir".
Con todo este panorama,
mentres se estaba condenado a pena capital, só lle quedaba a un espera-la súa hora.
Despois, alí dentro, o único
que se facía para os que,
como Ricardo, tiñan algún
defecto físico, era dar paseos.
Tamén trataban de organizarse, de costas aos gardas,
intentando manter as súas
antigas organizacións políticas e sindicais.
A estancia de Ricardo no
cárcere rematou estando en
Santiago de Compostela, un
13 de novembro de 1.945,
despois de pasar nela seis
anos, cinco meses e dezanove días. Ese mesmo día chegou a Vigo, desterrado, onde
permaneceu ate o final dos
seus días. Tivo que cumprir
13 anos de desterro, sen
poder ir ao seu pobo, o que
engadido o tempo de cárcere
suman case 20 anos. Non
puido saír de Vigo ate cumprila condena de vinte anos en
que se reducira a inicial de
trinta anos. Esta concluíu o
día 8 de Agosto de 1.958.
Cabe indicar tamén que estivo redimindo penas co traballo, contando cada día de traballo por dous de condena.
Conclusión
Ricardo Tena Sierra faleceu en Vigo. Ate o último
momento da súa vida seguiu
colaborando co seu sindicato
e seu partido de sempre,
intentando manter a súa
memoria e as súas experiencias sempre vivas, para
exemplo das xeracións máis
xoves. A súa historia, como a
de moitos outros, e preciso
tela presente en todo momento, sen que endexamais se
esqueza, o que non ocorre
con demasiada frecuencia,
dada a tendencia dos homes,
en xeral, a non ter en conta o
pasado como axuda fundamental para vivi-lo presente,
para determinar unhas mellores consideracións sobre as
cousas, podendo ter deste
xeito unha perspectiva diferente de calquera situación
que se nos presente por
medio desta clase de testemuñas de primeira e directísima man.
José Antonio Meijueiro Rey
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 87
O exilio galego nos campos de refuxiados
e concentración
Rosa María López González
Universidade de Santiago de Compostela
DA GUERRA CIVIL
AO ÉXODO DOS
VENCIDOS
H
Unha vez comezada a
guerra e, paralelamente aos
avances do exército franquista producíanse saídas masivas de refugiados cara a os
países veciños. Portugal,
Arxelia e Francia en maior
medida foron os destiños elexidos pola proximidade xeográfica e a aceptación en
maior ou menor grado dos
refuxiados.
O verán do 1936 foi o
1
VILANOVA, Antonio, 1969 , p:25
Entre marzo e outubro de
1937, logo da victoria das tropas franquistas no Frente
Norte, efectuouse a segunda
escapada. Das, aproximadamente 125.000 persoas que
cruzan a fronteira, moitos
retornaron de novo a España
estimulados polo goberno
francés que se vía desbordado pola cantidade de refuxiados aos que tiña que dar
asilo. Dos que permaneceron
en Francia, unha boa parte
logrou desprazarse cara a
outros países europeos ou
ben embarcarse a fins de
outubro cara a países ameri-
canos.
A batalla do Ebro e a caída
do Frente de Aragón fixo que
entre marzo e xuño de 1938
sairan de España uns 25.000
refuxiados. De novo, como
nas anteriores ocasións,
algúns regresaron de novo á
loitar no frente en Cataluña.
Pero as imaxes máis
duras do exilio estaban aínda
por chegar. Producense logo
da ocupación por parte do
exército
franquista
de
Cataluña. Máis de medio
millón de persoas colapsaron
as estradas que se dirixían
cara a Francia deixando
algunhas das imaxes máis
terribles da contenda civil.
Rematada a Guerra Civil
calquera vía de escape era boa
para fuxir das represalias dos
vencedores. Arxelia recibiu aos
que resistían no último bastión
antifranquista no Suroeste do
páis. Dende os portos de
Valencia, Cartagena, Almería e
Alicante cara o norte do territorio africano saíron entre 10.000
e 20.0000 persoas 1.
87
XUÑO DE 2006
ai 70anos o noso
país rachábase
en dúas posturas
tan enfrentadas que as suas
diferencias foron dirimidas
nunha guerra que aínda que
rematou en 1939 prolongou
durante décadas nefastas consecuencias para os vencidos.
Ás dramáticas experiencias
vividas polos galegos dende
1936 engadiuse un duro camiño, moitas veces sin retorno,
como exliados.
esceario da primeira gran
escapada de refuxiados.
Unha vez que Guipúzcoa
caeu baixo o exército de
Franco entre 15.000 e 20.000
persoas fuxiron á Francia.
Deles, uns 10.000 regresaron
de novo á zona Republicana
en Cataluña. Unha nova victoria das tropas franquistas
puxo en marcha outra gran
marcha de exiliados entre
marzo e outubro de 1937
onde 125.000 persoas cruzaron a fronteira.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 88
XUÑO DE 2006
todos coa única condición de
que pasasen desarmados.
88
Unha longa columna de ex combatentes da República conducido por un
xendarme francés camiño dun campo de internamento no sur de Francia
OS CAMPOS DE
REFUXIADOS E
CONCENTRACIÓN:
Francia e Norte de
África.
Logo dun longo e penoso
traxecto, en moitas ocasións
a pé, sen roupa de abrigo
axeitada nin víveres, os refugiados ao cruzar os Pirineos
crianse a salvo baixo a protección de Francia da que
agardaban recibir a axuda
necesaria. Nada máis lonxe
da realidade xa que o goberno francés por un lado xa non
mantiña simpatía algunha
pola República Española e
por outro atopabase totalmente desbordado pola riada
de exiliados que superaban
as 500.000 persoas. Neses
momentos Francia tiña preparados varios campos de refuxio ou concentración a todas
luces insuficientes xa que
estaban previstos para acoller
tan só a uns 5.000 ou 6.000
refuxiados.
O país veciño síntese
impotente para atender a toda
a avalancha humana que se
dirixía á fronteira polo que tratou de establecer con Franco
unha zona neutral entre
Andorra e Port Bou para
albergar aos refuxiados ata
que poideran ser redistribuidos a outros países aliviando
a presión en Francia pero o
xeneral non aceptou as condicións. Finalmente e ante a
presión que exercían os fuxidos na fronteira co país veciño, este permitiulle o paso a
Francia atopouse con tales
gastos xerados polos refuxiados que trataron de desfacerse
do maior número deles buscando outros países aos que desvialos ou fomentando campañas de repatriación 2. Para os
que decidiron permanecer en
suelo francés houbo varias saídas entre as que estiveron o
alistamento na Legión, que destiñou a uns 5.000 homes no
norte de África, os Batallóns de
Marcha 3 e as Compañías de
Traballadores Extranxeiros que
se nutriron dos refuxiados ata o
punto de que no ano 1940
Compañías e Batallóns de
Traballo deixaron aos campos
de refuxiados case valeiros.
CREACIÓN E
DISTRIBUCIÓN DOS CAMPOS
Coa idea de concentrar
aos exiliados o máis preto
posible da fronteira para que
non avanzaran por suelo francés máis do necesario, crearon os primeiros campos na
zona dos Pirineos Orientais 4,
nas praias do Mediterráneo
máis próximas á fronteira en
Cerdaña, Vallespir e no
Rosellón.
Os departamentos de
Ariège, Pirineos Atlánticos,
Aude, Tarne et Garonne e
Hérault foron os seguintes
lugares en contar con reduc-
2
Grazas a estas campañas uns 360.000 refuxiados retornaron paulatinamente a España durante 1939. A finais
deste ano permanecían exiliados no país veciño 140.000 españois dos que aproximadamente 40.000 eran mulleres e nenos e o resto excombatentes.
3
Unidades militares compostas por españois ao mando francés nas que moitos dos que participaban vían unha
maneira de seguir loitando contra o fascismo.
4
RAFANEAU-BOJ Marie-Claude, 1995, p:129
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 89
tos nos que concentrar aos
exiliados.
As continuas vagas de exiliados entrando en Francia
fixeron que os primeiros campos se fixeron insuficientes e
paulatinamente foron abríndose outros 5 como por exemplo o campo Bram creado
para desconxestionar Argéles
e Saint Cyprien. Dende este
momento novos reductos
chamados "campos de refuxiados" foron preparados en
5
6
CONDICIÓNS DE VIDA
DOS EXILIADOS NOS
CAMPOS
Nas condicións tan duras
dos campos sin servicios de
ningún tipo nin estructuras
nas que cobixarse, escasez
de alimentos e proliferación
de epidemias e enfermidades
a vida transcurría entre
depresións, monotonía e
angustia que os destruía física e moralmente. Co único
material de construcción do
que dispoñían, a area da
praia, fixeron zanxas (ás que
chamaron coelleiras) no chan
para meterse nelas e protexerse do vento e do frío.
Calquer obxecto ou utensilio
dentro do campo era considerado un luxo e compartido
entre varios.
"Alí non tiñas nada solo había
area e o ceo por teito, por un lado
unha alambrada e polo outro o
mar. Nós lográramos pasar un
colchón dentro do campo sobre o
que dormíamos todos os que
podíamos. Poñiamonos dacordo
para dar a volta todos á vez e,
ainda ás veces acababas riba da
area. Logo quitáronnos o colchón
e durmiamos igual cos cans na
area. Alí era moi difícil manter calquer cousa ou obxecto personal
porque o que non che quitaban
outros que o necesitaban tanto ou
máis ca ti quitabancho os vixilantes"
Pasaron semanas ata que
poideron dispoñer dun teito
baixo o que albergarse xa
que a construcción dos barracóns, letrinas e outras instalacións foi moi lenta. Mentres,
as condicións hixiénico sanitarias eran deplorables. A
area sobre a que dormían era
utilizada como improvisada
letrina ao igual que a auga do
mar que ao mesmo tempo utilizaban para asearse. As condicións eran tan extremas e
duras que foron denunciadas
continuamente na prensa 6.
Tiveron que pasar semanas
para que empezaran a construirse as primeiras letrinas.
RAFANEAU-BOJ Marie-Claude, 1995, p:143
Así podemos ler en Cultura Proletaria artigos titulados "Privaciones, represalias y malos tratos que sufren los
refugiados" (26/8/1939) ou "El fatal destino de los refugiados españoles" (7/10/1939). Outros escritos son aínda
máis directos na mensaxe: "Terminemos con los crímenes de los campos de concentración" (4/1939).
89
XUÑO DE 2006
As condicións dos primeiros campos eran terribles xa
que estaban preparados para
albergar tan só a unha décima parte dos refuxiados que
finalmente
entraron
en
Francia. O panorama era
dantesco: grandes areais cercados con alames de espiño
coa area de chan e o ceo de
teito baixo unha estricta
vixianza militar. Os primeiros
en crearse foron Argelés sur
Mer e Saint Cyprien acollendo nas primeiras semanas
case 2/3 dos internados nunhas condicións totalmente
precarias. A area era chan,
cama e improvisada letrina,
polo que as enfermedades
infecciosas apareceron xa
nos primeiros días. Ante esta
situación caótica as autoridades, coa axuda dos internos,
comezaron a construir e instalar barracóns e aportar
medios de cara a ofrecerlles
unhas mellores condicións
hixiénicas.
Le Perthus, Rivesaltes, Prats
de Molló, Arles-sur-Tech,
Forte de Mont-Louis, Agde
(Herault), Tour de Carol,
Amélie-les Bains, Arles sur
Tech, Vernet-les Bains (reservado para os enfermos graves), Gurs (coñecido pola sua
extremada dureza cos refuxiados), Barcarés (reservado
aos refuxiados que se atopaban en tránsito cara a
España), Mazère, Les Haras,
Septfonds ou "campo de
Judas" (un campo puramente
militar) e Les Haras (en
Perpignan). Tamén se construiron os denominados "campos disciplinarios" nos que se
albergaba aos reincidentes e
mulleres consideradas perigosas como era o caso de
Rieucros ou Le Vernet
d´Ariège onde se albergou
aos anarquistas e o Forte de
Colliure considerado a primeira cárcere do exilio.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
90
9/6/2006
13:27
PÆgina 90
"Nos primeiros meses non
había letrinas nin onde facer as
túas necesidades. Os primeiros
días dábache vergonza e o que
faciamos era meternos na auga
da praia e alí faciamos o que tiñamos que facer. Como non había
nada de hixiene, non había auga
corrente, tiñamos moitas diarreas
e as veces ias correndo pola area
e...non chegaban a tempo...e
¡todo polas pernas abaixo! aquelo
era moi negro. Logo empezaron a
facer barracóns...tiñamos algunhas tablas e xa ibas facendo algo
parecido a un caseto e cun burato no suelo xa facías un apaño
para facer as tuas necesidades"
Aquelo era tremendo! (...) Alí non
había irmáns, nin amigos facías
de todo por un pedazo de pan.
Despois empezaron a organizar
o reparto da comida doutra
maneira. Aínda así tocábache un
pedazo de pan e, ás veces, unha
latiña de sardiñas e un caldo que
non sabiamos de que estaba
feito (...) case era mellor non
sabelo..."
A disentería matou a moitos dos concentrados nos
campos de Argelés e Saint
Cyprien xa que, a falla de
auga potable, utilizaban a da
praia non só para asearse
senon tamén para cociñar.
Tifus, neumonía, tuberculose
e feridas sen curar son outras
das afeccións que acabaron
con moitos refuxiados.
Ainda que os refuxiados
trataban de pasar o tempo
xogando ás cartas, durmindo
ou falando a fame, o frío, as
enfermidades e o rechazo á
situación na que se atopaban
foi minando pouco a pouco a
resistencia dos refuxiados.
A alimentación non foi unha
excepción no cadro de calamidades dos campos de concentración xa que o reparto de
comida non estaba ben organizado e houbo refuxiados que
pasaron días sin comer nin
beber.
"Despois de atravesar a fronteira con neve e frío e con falta de
comida metéronnos no campo.
Nós pasamos días sin comer un
bocado, sen beber nada.
Porque…non podías beber a
auga do mar!! Logo empezaron
a vir camións e desde eles tirábannos pedazos de pan (...)
Conforme os campos se
foron organizando, as horas de
comida eran marcadas mediante altofalantes, pero aínda así
as racións eran exiguas e non
sempre chegaban a todos.
"Fixémonos cunha baralla de
cartas e tratabamos de pasar o
tempo así porque senón toleabas. Estabas todo o día dándolle
voltas a cabeza pensando na
situación na que te vías. Non
tiñas nada nin eras dono de nada
e que non podías facer nada
para salir desa situación. Ás
veces pensabas en que era
mellor morrer que seguir aguantando toda aquela miseria."
A situación nos campos do
norte de África onde desembarcaron aproximadamente uns
20.000 refuxiados non eran
mellores. A Orán chegaron
7.000 republicanos militantes
políticos ou sindicales e altos
cargos da administración. Un
total de 4.000 pasaxeiros da
flota republicana foron enviados
á cidade tunecina de Bizerta.
Alí, ao igual que na metrópole,
a falla de preparación e as reticencias dos arxelinos a recibir
aos "rojos españoles" obrigaron
aos embarcados a permanecer
durante un mes nos cargueiros
nunhas condicións sanitarias
de extrema dureza. 3.000
Combatentes foron obrigados a
ingresar en campos de concentración preto de Argel no campo
de Morand en Boghari e no
campo de Suzzoni en Boghar.
As condicións nas que vivian os
refuxiados en Arxelia eran austeras para comer recibían un
pan para 4 persoas, lentellas e
nabos. A dureza no trato non
rematou aquí xa que foron
sometidos a duros traballos forzosos na construcción do ferrocarril transahariano e nas minas
de carbón.
Os que trataron de escapar dos campos caeron abatidos polos disparos dos vixiantes. Os que non morreron nos
campos correron distintas
sortes. Unha parte deles
retornou á España nacionalista, outra puido viaxar a outros
países onde lles ofreceron un
asilo máis humanitario.
Para auxiliar aos republicanos exiliados o goberno caído
puxo a salvo fondos económicos para evitar que caisen en
mans rebeldes. Os fondos
depositados en Francia puxéronse ao servicio do SERE
(Servicio de Evacuación de
Refuxiados Españois) que funcionou en París integrado por
persoas de varios partidos. O
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 91
diñeiro depositado en México
foi posto á disposición da
JARE (Xunta de Auxilio aos
Refuxiados Españois). O
SERE atendeu o embarque do
moitos exiliados en diversas
expedicións a México, Chile,
Santo
Domingo,
Cuba,
Venezuela, Colombia etc. Os
fondos da JARE (por diferencias co SERE) só poideron ser
utilizados nunha mínima contía de cara a subsidios e
outras atencións na inmigración. Coa caída de Francia o
SERE quedou extinguido e
tomou o relevo a JARE sendo
a organizadora de expedicións
por barcos como o Quanza
que marcha a México ou
Serpa Pinto que sae con 400
refuxiados de Casablanca.
México foi o país que apoiou
máis rápido á República
Española. O primeiro que fixo
foi acoller en 1937 a 500 nenos
7
. Logo de coñecer a lastimosa
situación pola que pasaban os
exiliados no sur do territorio
francés puxeron en marcha
unha serie de medidas para
sacar aos exiliados de chan
francés. Dende 1939 foron
saíndo barcos 8 dende Francia
7
8
cara a México levando a uns
22.000 exiliados españois.
Sobre todo eran intelectuais,
profesionais liberais, políticos e
persoal con certa cualificación.
2.000 Refuxiados foron
evacuados a Chile a bordo do
Winnipeg un barco contratado
polo goberno republicano no
exilio a través do SERE.
Á República Dominicana
tamén
chegaron,
entre
novembro de 1939 e xuño de
1940, 3.000 persoas que non
se adaptaron ben e tomaron
logo outros rumbos. Colombia
e Cuba foron outros destiño
así como a URSS a onde
chegaron preto de de 4000 9
exiliados case todo membros
do Partido Comunista e familiares. Algúns remataron en
campos de concentración
como o de Karagandá e
outros morreron na loita en
contra dos nazis.
Dos que quedaron en
Francia, 100.000 integraron os
Batallóns e unidades militares
francesas situándose entre os
primeiros que loitaron contra os
alemáns. As baixas calcúlanse
en miles. O resto foron deportados aos campos da morte:
Mauthausen,
Buchenwald,
Dachau e Auschwitz. A Amicale
da Mauthausen elaborou un listado dos españois que pasaron
polos campos de concentración entre os que figuran un
total de 107 galegos 10 que
foron
asasinados
en
Mauthausen, no Comando
Gusen, Dachau e Sanhsenhausen. Esta lista atópase
publicada no libro chamado
"Triángulo Azúl: los republicanos españoles en Mauthausen" de Manuel Razola e
Mariano C. Campo editado por
Gallimard en 1969.
Coñecidos como os nenos de Morelia.
Algúns dos nomes destes barcos eran: Flandra, Sinaia, Ipanema, Winnipeg e Mexique.
9
Nesta cifra hai que contar a preto de 3000 nenos vascos, asturianos e, en menor cuantía, galegos que foron
destinados a varias colonias.
10
Os datos están tomados según aparecen no libro "Triángulo Azúl. Los Republicanos españoles en Mauthausen" no
que indican que a transcripción é literal do listado elaborado pola Amicale de Mauthausen (aínda que algúns nomes de
poboacións nunca se atoparon e algúns nomes e apelidos teñen erros nas grafías).
91
XUÑO DE 2006
Outras asociacións que colaboraron cos exiliados foron a
Federación de Organizacións Arxentinas pro Refuxiados Españois (FOARE), os Cuáqueros,
S.I.A. (Solidaridade Internacional
Antifascista) e o Socorro Rojo
Internacional entre outros.
Nenos que México recolleu e que foron coñecidos como “nenos de
Morelia”, pola cidade na que foron acollidos
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
XUÑO DE 2006
Provincia
de
A Coruña
92
13:27
PÆgina 92
Apelidos e nome
Albedro Villaverde, losé
Albite Miranda, Silvestre
Batalla Caule, Fernando
Becerra Linares, José
Caamaño Pérez, Francisco
Callón Poch, José
Caminar San Isidro, Juan
Castillo Soudelo, Adriano
Fariña Choufiño, Antonio
Fernández García, Manuel
Fernández Parada, Manuel
Fidalgo Antelo, Daniel
G de la Cruz, J. Clemente
García Lagares, Arturo
Gómez Iglesias, Francisco
González Regueiro, José
González del Valle, Juan
Lamela Marcate, Ramón
López Criado, Leopoldo
López Rama, José
Martínez Arias, Julio
Martínez Cacheira, José
Millán Martínez, José
Mínguez Castro, José
Naveira Campos, José
Naveira Couso, José
Peña Losada, José
Peña Martínez, Manuel
Pereira Pérez, José
Permuy Pérez, Manuel
Piñeiro Agulleiro, Manuel
Pontes Palmeiro, Manuel
Rafales Lamarca, Luis
Ramos González, Valentín
Rey Lago, Juan
Rodríguez Louro, Manuel
Rodríguez Trillo, Juan
Romero Rebón, Carlos
San Miguel Prada, Víctor
Seijas Aller, José
Seijas Ínsua, José
Taller Charlón, Enrique
Villar Piñón, Manuel
Orixe
Coruña
Olveira
Coruña
Santa Comba
P. do Caramiñal
S. Euxenia de Ribeira
P. do Caramiñal
Coruña
Malpies
Mugardos
Touro
Castrarón
Coruña
Coruña
Ferrol
Pantaleón das Viñas
Coruña
Finisterre
Coruña
Coruña
Coruña
Coruña
P. do Caramiñal
P. do Caramiñal
Betanzos
P. do Caramiñal
Mugardos
Santa Comba
Mugardos
San Saturnino
Dumbría
Ferrol
Coruña
Bardomil
Lampo
Ézaro
Cordeira
Ares
Coruña
Castro
Carral
Coruña
Cervo
Campo
Mauthausen
Mauthausen
Gusen
Gusen
Gusen
Mauthausen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Mauthausen
Mauthausen
Gusen
Mauthausen
Mauthausen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Data da morte
Xaneiro 1943
Novembro 1941
Setembro 1941
Novembro 1941
Novembro 1941
Febreiro 1943
Setembro 1941
abr-41
Maio 1941
Decembro 1941
Maio 1942
Febreiro 1941
Setembro 1941
Xullo 1941
Decembro 1941
Xullo 1941
Setembro 1941
Febreiro 1942
Novembro 1941
Decembro 1941
Setembro 1941
Novembro 1941
Xaneiro 1942
Xaneiro 1943
mar-41
Decembo 1941
Outubro 1941
Novembro 1941
Decembro 1941
abr-42
Febreiro 1942
Xullo 1941
Setembro 1941
Setembro 1941
Novembro 1941
Setembro 1941
Setembro 1942
Febreiro 1942
Xaneiro 1942
Novembro 1941
Xullo 1942
Decembro 1941
Decembro 1941
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 93
Apelidos e nome
Alonso Losada, Andrés
Arias López, Jesús
Ballín Pérez, Liberio
Cañeda Macía, José
Díaz Ortaz, Victoriano
Fernández Fdez, Manuel
Fernández Pérez, José
Fernández Santín, José
Fidalgo Pérez, José
Gómez López, Ramón
Lamelas, Manuel
López Digón, Jesús
López López, Ricardo
Lpez Raymondez, Octavio
Martínez Parada, Castro
Méndez López, Jesús
Murado Sazoy, Jesús
Pardo Valles, Rafael
Santín Aira, Balbino
Souto Millares, Agustín
Orixe
Olelas
Ourense
Cartelle
Cebral
Maceda
Larouco
Vega
Poboa de Trives
Larouco
Riobodas
Baltar
Castro Caldelas
Sarreaus
Entrimo
Carbonillo
Santa Comba
Ourense
Celanova
Ourense
Cujas
Bolo
Campo
Gusen
Gusen
Mauthausen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Mauthausen
Gusen
Mauthausen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Campo
Mauthausen
Gusen
Gusen
Mauthausen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Gusen
Mauthausen
Gusen
Mauthausen
Sin ubicar
Gusen
Gusen
Gusen
Data da morte
Xaneiro 1942
Febreiro 1941
Setembro 1944
Xaneiro 1942
Xaneiro 1942
Decembro 1941
Febreiro 1942
Decembro 1941
abr-41
Novembro 1941
abr-43
Xullo 1942
Setembro 1942
Novembro 1941
Xullo 1941
Xullo 1941
Novembro 1941
Xaneiro 1942
Decembro1941
Decembro 1942
Data da morte
1942
Outubro 1941
ago-41
Febreiro 1942
Decembro 1941
Xaneiro 1942
Decembro 1941
Novembro 1941
Outubro 1942
Decembro 1941
Decembro 1941
Novembro 1941
Novembro 1941
ago-41
Outubro 1942
Xullo 1942
1942
Sin data
Xullo 1941
Outubro 1941
Xaneiro 1942
Provincia
de
Lugo
93
Provincia
de
Ourense
XUÑO DE 2006
Apelidos e nome
Alvarez Bernardo, Albillo
Araujo González, Antonio
Bilar Febrero, Antonio
Castro Morales, Domingo
Conde Ramos, Ramón
Diéguez Blanco, Antonio
Fdez Lorenzo, Tiberio
Fdez Rodríguez, Jesús
Folia Arias, Benedito
Formoso Fdez, Eligio
García Rodríguez, José
González Prada, Isaura
Pérez López, Magín
Pérez Rodríguez, Avelino
Rajo Lorenzo, Julio
Rey Dmguez, Demetrio
Santullo Iglesias, Manuel
Suárez Gallego, Alberto
Vázquez Glez, Antonio
Vquz Valdominos, Jesús
Yabra Dacoba, Manuel
Orixe
Ribas do Sil
Sarria
As Nogais
Villadornas
Mosteiro
Lugo
Estremar
San Miguel
Castañeira
Buisán
Viveiro
Freijó
Beleigán
Consagrada
Incio
Villar de Cucos
Bol Ría Juan
Corgo
Sobras
Santín
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
Provincia
de
XUÑO DE 2006
Pontevedra
94
13:27
PÆgina 94
Apelidos e nome
Orixe
Campo
Data da morte
Cameselle Fdez, Agustín
Vigo
Gusen
Novembro 1941
Díaz Rivas, Ramón
Valla S.Juan Braulio
Gusen
Xaneiro 1941
Fdez Gutiérrez, Manuel
Vigo
Gusen
Novembro 1941
Fdez Pastoriza, José
Bueu
Gusen
Setembro 1941
Ferreiro Álvarez, Martín
Pontevedra
Gusen
Novembro 1941
García Rdguez, José
Carril
Gusen
Outubro 1941
Gómez Cortés, Ángel
Camposantos
Gusen
Xaneiro 1942
Gómez Torres, Antonio
Pontevedra
Gusen
Febreiro 1945
González Vázquez, José
Quintela
Gusen
Xaneiro 1942
Martínez Pereira, Jaime
Panxón
Gusen
Decembro 1941
Miguel Pazos, Olimpio
Redondela
Mauthausen
abr-43
Otero Avión, Marcial
Covelo
Gusen
Setembro 1941
Piñeiro Otero, Antonio
Redondela
Gusen
Febreiro 1942
Quintana Romero, A.
Carril
Gusen
mar-42
Rey Cruz, Manuel
Bueu
Gusen
Maio1941
Rdguez Abad, Antolín
Vilanova de Arosa
Gusen
Xaneiro 1942
Rodríguez Fdez, Ricardo
Gijo
Mauthausen
Febreiro 1942
Sanmartín Avilleira, U.
Mourente
Gusen
Novembro 1941
Tizón Vázquez, Claudio
Pontevedra
Mauthausen
Febreiro 1942
Varela Loureiro, F.
Vilagarcía
Gusen
abr-42
No mesmo libro recóllense tamén aos galegos que foron trasladados dende Mauthausen a outros campos
de Alemaña entre agosto de 1940 e maio de 1945 e dos que non sabemos cal foi a sorte que correron.
Provincia de A Coruña:
Apelidos e nome
Serrano Nogueira, Antonio
Orixe
Vilaboa
Campo
Sanhsenhausen
Data do traslado
Outubro 1942
Orixe
Augas Santas, Lugo
Campo
Dachau
Data do traslado
Novembro 1941
Orixe
Ribadavia
Campo
Dachau
Data do traslado
Novembro 1942
Provincia de Lugo:
Apelidos e nome
Fernández Gid, Eliberto
Provincia de Ourense:
Apelidos e nome
Durán Durán, Santiago
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 95
Os que sobreviviron para
presenciar a liberación de
Francia polas tropas aliadadas poideron refacer a súa
vida en territorio francés e, co
paso dos anos cambiaron a
súa situación de exiliados
políticos pola de inmigrantes .
Ao
igual
que nos campos de refuxio
e concentración do exilio
as condicións
dos creados en
Galicia
eran
terribles.
As
condicións de
habitabilidade
dos
recintos
establecidos
para os presos
eran totalmen“Venceremos”, debuxo de Castelao
te insalubres
onde ademais
tiñan que convivir con fame, enfermidades
BIBLIOGRAFÍA:
e duros castigos físicos e
síquicos. Ás penas de morte,
cadeas perpetuas e mortes
ABELLÁN, José Luis: El exilio
sen xuizo previo a base de
Español de 1939. Madrid.
"paseos" onde os presos eran
Editorial Taurus, 1976. Volume I.
asesinados por pelotóns de
Titulado "La emigración republicana de 1939".
fusilamento ou, atados de pés
e mans arroxados a río ou na
ABELLÁN, José Luis: El exilio
costa, había que engadir un
Español de 1939. Madrid.
alto número de mortos dictaEditorial Taurus, 1976. Volume II:
minados polos médicos dos
Guerra y Política.
campos por razóns tan peregrinas como "congestión
ÁLVAREZ, Santiago: Memorias,
cerebral", "paralise general",
vol. III: La lucha continúa..., el exi"disparo fortuito de fusil",
lio, la IIª Guerra Mundial y el
regreso clandestino a España,
"colapso cardiaco" ou "asfixia
1939-1945, Sada: Edicións do
por inmersión".
Rosa Mª López González
Castro, 1988.
ARASA, Daniel: Exiliados y
enfrentados. Los españoles en
Inglaterra de 1936 a 1945.
Barcelona: Ediciones de la
Tempestad, 1995.
95
XUÑO DE 2006
Os vencidos que quedaron en España foron tratados
como auténticos prisioneiros
de guerra recluídos en cárceres e campos de concentración. O goberno de Franco
favoreceu que miles de presos pasaron a ser empregados por empresas privadas
adxudicatarias de concesións
do Estado ata 1970 rozando a
esclavitude laboral. Mediante
o decreto de Redención de
Penas polo Traballo, o estado
franquista obtiña o 75% do
salario dos presos. Os traballos desempeñados foron na
construcción de tramos do
ferrocarril, estradas autopistas,
encoros,
pantanos,
explotacións mineiras entre
outros e traballos de reconstrucción das rexións devastadas. En Galicia os presos traballaron, entre outros lugares,
no pazo de Aday en Lugo, no
aeroporto de Lavacolla e realizando diversas obras para o
obispado de Ourense. Para
albergar aos presos levantáronse campos de concentración próximos aos lugares de
traballo por toda a xeografía
española. En Galicia destacaron os campos de San Pedro
de Muros, A Escollera en
Ferrol, Betanzos, Cedeira,
Padrón,
Puebla
do
Caramiñal, Santiago de
Compostela, Rianxo e Outes,
Figueirido, Illa
de San Simón,
Santa María de
O l l a ,
Camposancos
e Ribadeo.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 96
AZNAR SOLER, Manuel: Ética y
estética de la solidaridad. Revista:
Documentos A. Nº1. 1991.
CAUDET, Francisco: Hipótesis
sobre el exilio republicano de
1939,
Madrid:
Fundación
Universitaria Española, 1997.
XUÑO DE 2006
DREYFUS-ARMAND,
Geneviève: El exilio de los republicanos españoles en Francia.
De la Guerra Civil a la muerte de
Franco, Barcelona: Crítica, 2000.
96
LEAL TENREIRO, Juan: "De
Ferrol a un campo de concentración en Francia" en Ferrol Análisis
nº 14, 1999, pp. 66-69.
FERNÁNDEZ,
Carlos
e
RODRÍGUEZ, Carlos Luis:
Franquismo y transición política
en Galicia: apuntes para una historia de nuestro pasado reciente,
Sada: Edicións do Castro, 1985.
FERRER MIR, Jaime: Los españoles del Winnipeg. El barco de la
esperanza. Santiago de Chile:
Ediciones Cal Sogas, 1989.
JULIÁ DÍAZ, Santos (Cord) [et al]:
Víctimas de la Guerra Civil.
Madrid : Ediciones Temas de Hoy,
S.A. (T.H.), 1999, pp 278-301.
RAFANEAU-BOJ, Marie Claude:
Los Campos de concentración de
los refugiados españoles en
Francia (1939-1945), Barcelona:
Omega, 1995.
RAZOLA, Manuel e CAMPO,
Mariano: Triángulo Azúl. Los
republicanos españoles en
Mauthausen, Gallimard, 1969
SANTOS, Félix: Españoles en la
liberación de Francia, 1939-1945,
Madrid: Fundación Españoles en
el Mundo, 1999.
SCHWARSTEIN, Dora: Entre
Franco y Perón. Memoria e identidad del exilio republicano español en Argentina, Barcelona:
Crítica, 2001.
SORIANO, Antonio: Éxodos.
Historia oral del exilio republicano
en
Francia,
1939-1945,
Barcelona: Crítica, 1989.
VILANOVA, Antonio: Los olvidados. Los exiliados españoles en
la segunda guerra mundial. París:
Ruedo Ibérico, 1969.
FONTE ORAL:
Amador
Martínez
Ramón Bargueño.
e
REPORTAXES:
"A volta ó campo da
morte" (TVG) dirixido por
Manuel Torrente
"Viaje al infierno" TVE
"El complot de la esperanza" TVE
"El deber de recordar"
TVE
AGRADECEMENTOS:
A todas as persoas e institucións que me prestaron a
súa colaboración e en especial a Ramón Bargueño e
Amador Martínez por prestarme as súas vivenzas.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 97
Apunte sobre a represión franquista
na docencia
Roxelio Pérez Poza
As grandes esperanzas postas na educación e na cultura, que deron lugar multitude de iniciativas e de realizacións durante o breve e intenso período republicano (7.000 novas escolas,
incorporación de 13.000 docentes, incremento de 350.000 alumnos no ensino primario, Misións
Pedagóxicas, miles de bibliotecas escolares, organización de colonias de verano para os alumnos, racionalización do sistema de acceso á docencia, mellora da lamentable situación económica dos docentes, etc.) veríanse truncadas no ano 36 polas actuacións desa "Nueva España",
que elaboraba os seus plans de estudio sobre os aspectos máis rancios, máis retrógrados e
máis impositivos de toda a historia.
No marco da confianza en
que a educación sería un elemento decisivo para a evolución da sociedade e para a con-
quista dun mundo máis xusto e
igualitario,
a
Asociación
General de Maestros, que tiña
o seu domicilio social na Casa
del Pueblo de Madrid, e estaba
adherida a UGT, no seu regulamento legal de 1919 establecía
como obxectivos a defensa dos
intereses morais e materiais do
profesorado, a transformación
de tódolos centros de educación e cultura ata convertelos
en centros populares e democráticos e a confluencia cos
"organismos obreiros de tendencias progresivas". No seu
programa de 1922 reivindicaba
un ensino laico e coeducativo,
autonomía pedagóxica dos
centros (con intervención dos
sindicatos de técnicos e obreiros) e a difusión da educación e
a cultura entre as clases populares.
da
A longa traxectoria seguipolas asociacións do
maxisterio conduciría a creación dun sindicato, en xuño
de 1931, que se convertería
moi pronto no referente para
tódolos docentes demócratas
e de esquerdas, a Federación
Nacional de Trabajadores de
la Enseñanza, pronto coñecida como FETE, cun órgano
de prensa, "Trabajadores de
la enseñanza", denominación
que, aplicada nos expedientes abertos e nos xuízos,
determinaba
a
sanción,
cando non a morte, dun mestre, nos anos aciagos da
represión franquista.
Xa en 1933 cando se produce o crecemento do fascismo en Europa, e o resultado
das eleccións de 1933 en
España constitúe un mal
augurio para a democracia, ó
mesmo tempo que, como
reacción, xurde a "Alianza
Obreira", promovida polas
97
XUÑO DE 2006
A
represión, por
iso, se ensañou
moi
especialmente no ámbito do maxisterio progresista, no que existía
unha fonda conciencia de
clase, do papel que lle correspondía na transformación
dunha sociedade ata o
momento desatendida na súa
educación, e que tiña un
coñecemento amplo das
accións, publicacións e experiencias pedagóxicas que se
viñan realizando noutros países. Para completar esa información e a súa formación
numerosos profesores foron
becados polo Ministerio para
poder desprazarse ó estranxeiro en viaxe de estudios.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
98
9/6/2006
13:27
PÆgina 98
organizacións sindicais dos
traballadores, varias organizacións dos profesores, que
representan a 31.500 docentes afiliados, entre as que se
atopa FETE, responden co
Frente Único del Magisterio,
que rexurdiría no ano 1936.
de la Enseñanza" en Vigo
(1931) en Ourense, Ferrol e
Lugo (1932), en Santiago,
impulsada por Javiera Outón
Pérez, e en A Coruña, por iniciativa de Jesús Mejuto
(1933), en A Estrada e en
Pontevedra (1935).
A raíz da revolución en
Asturias de outubro de 1934,
318 profesores son encarcerados e outros sofren a represión. Aínda que en Galicia a
repercusión é moito máis limitada, a evolución dos acontecementos dan lugar incluso a
morte dun docente, Ángel
Ademais das Asociacións,
nacen centros con obxectivos
asociativos e pedagóxicos,
feito no que FETE xoga un
papel decisivo, que reúnen a
importantes colectivos de
docentes, como pode ser La
Casa
del
Maestro
de
Pontevedra, que se abre en
O
s dirixentes republicanos son conscientes, como
toda a esquerda, que a cultura e a educación
son determinantes para conseguir un país
moderno, acabar coa miseria e vincular ó proceso a unha
poboación ó marxe de tódolos circuítos formativos.
Mato Peña, que fora fundador
de FETE, en Ferrol, xunto con
Emilio Felipe Seco. Ademais
resultaron encarcerados 9
mestres de Pontevedra, 9 de
Ourense, 3 de A Coruña e 3
de Lugo. Os mestres, organizados, realizan presións solicitando a liberación dos seus
compañeiros e poñen en marcha cuestacións públicas, con
relación nominal dos donantes e cuantificación económica das aportacións, o que
indica o valente compromiso
do maxisterio.
Nos anos 30 se crearan as
"Asociacións de Trabajadores
1933 e chega a contar con
oitocentos socios. Os seus
obxectivos son reflectidos no
seu regulamento: "estreitar
os lazos de amizade e compañeirismo entre o maxisterio
galego, ofrecer domicilio
social ás Asociacións do
Maxisterio, celebrar veladas,
festas, concursos, e certames, organizar viaxes, excursións e misións pedagóxicas,
instalar bibliotecas, museos e
exposicións, e ofrecer ós
socios e ás súas familias un
punto de reunión agradable e
proveitoso ensino". O seu
órgano será Escuela Vivida,
que informa sobre as activi-
dades da institución, ademais
de difundir a opinión do sector
máis progresista dos docentes. O seu Presidente, Paulo
Novás Souto, profesor do
Instituto de Pontevedra e
algúns dos seus membros,
como Benigno Rey Pavón,
serían fusilados en 1936. O
resto sufrirían anos de cadea,
represalias, sancións, suspensións de emprego e
soldo, en casos durante moitos anos, etc.
En 1935 ponse en marcha
tamén La Casa do Maestro
de A Coruña, de máis curta
vida e influencia.
Os dirixentes republicanos
son conscientes, como toda a
esquerda, que a cultura e a
educación son determinantes
para conseguir un país
moderno, acabar coa miseria
e vincular ó proceso a unha
poboación ata agora ó marxe
de tódolos circuítos formativos. De aí o empeño en crear
unha verdadeira rede de
accións para facer chegar a
cultura ó último rincón do país
e colaborar na importante
reforma educativa iniciada
polo Goberno.
A presenza política e
pedagóxica dos docentes
todo ó longo do período republicano será, sen dúbida, un
dos motivos das actuacións
que, a continuación, se producirán contra eles. As "informaciones públicas sobre la
actuación profesional y política del magisterio" estaban en
marcha xa en agosto de
1936. En 1936 e 1937 os diri-
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 99
O
volume do proceso de depuración foi tal
que a mesma falta de persoal
docente obrigou ó propio sistema a flexibilizar as decisións
adoptadas e ir recuperando a
profesores depurados aínda
que non estiveran claras as
"súas responsabilidades".
xentes sindicais máis cualificados dos ensinantes son
asasinados. Así Víctor Fraiz,
responsable
da
nova
Federación
Galega
de
Trabajadores
de
la
Enseñanza, que entre o 17 e
24 de maio acababa de ser
constituída en Vigo.
Ademais dos salvaxes
atentados, sobre todo nos primeiros momentos, que supoñen a eliminación física
daquelas persoas que os responsables políticos franquistas consideran máis afíns ás
ideas progresistas, a partir do
mesmo ano 36 se realiza un
proceso de depuración, no
que o propio docente debe
demostrar que non se atopa
vinculado a ningunha organización política ou sindical
sospeitosa, pero non satisfeitos con iso, se lle demandan
"probas ou garantías" conforme axudaran ó "Goberno
Nacional de España" contra o
movemento comunista, e testigos que podan confirmar tal
colaboración.
En principio se recorre a
En Ourense a importante
actividade
de
ATEO
(Asociación de Trabajadores
de la Enseñanza de Orense),
vinculada a FETE, se traduciu
nun número de asasinatos
dos docentes asociados á
Federación, así como en todo
tipo de condenas, represalias
e sancións. Entre os asasina-
99
XUÑO DE 2006
“Fusilado”, debuxo de Antonio Buero Vallejo
abrir expedientes informativos, pero enseguida constitúense as Comisión Provinciais
compostas por un Director de
Instituto de ensinanza secundaria, un Inspector de Ensino
Primario, o Presidente da
Asociación de pais de familia
e "dúas persoas de máximo
arraigo y solvencia moral e
técnicas", que non tiñan posibilidade de renunciar ó cargo.
O volume do proceso de
depuración foi tal que a
mesma falta de persoal
docente obrigou ó propio sistema a flexibilizar as decisións adoptadas e ir recuperando a profesores depurados aínda que non estiveran
claras as "súas responsabilidades".
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
100
9/6/2006
13:27
PÆgina 100
dos cabe recordar a Eligio
Núñez Muñoz, socialista,
paseado na carreteira de
Trives,
fundador
e
Vicepresidente de ATEO,
delegado no Congreso de
Galicia, membro do Consello
de Dirección de Escuela del
Trabajo, revista de ATEO,
Jacinto Santiago García, profesor titular da Escola Normal
de Maxisterio de Ourense,
fundador e impulsor de ATEO
e de Escuela de Trabajo, presidente do Partido Radical
Socialista de Ourense e director
do
semanario
La
República, morto en unión de
Eligo Núñez. Outros profesores asasinados foron Amadeo
López Bello, mestre de Beiro
(Carballeda de Avia), tamén
redactor da revista E de T.,
Antonio Caneda Rodríguez,
mestre de Medos (San Juan
de
Río),
republicano,
Deogracias Carballo, de
Xuventudes
Socialistas,
Eduardo Villot Canal, profesor
no Colexio Sueiro, de
Xuventudes
Comunistas,
Manuel Gómez del Valle,
mestre substituto, comunista,
colaborador de E. de T., que
acudiu á Gudiña para unirse
ós traballadores do ferrocarril,
unha vez caído Ourense,
Rafael Alonso Rodríguez,
mestre de Amoeiro, radical
socialista, fundador de ATEO,
Félix Salgado del Moral,
comunista, que tivo que alistarse e acudir ó fronte de
Asturias, morto en estrañas
circunstancias,
Roberto
Blanco Torres, republicano,
executado en Lovios, xunto
co presidente de "La Escuela
Laica", Eulogio Blanco, eba-
nista, combativo sindicalista
de UGT.
O proceso represivo conseguinte ó levantamento
alcanza, de moi diferentes
xeitos, a unha boa parte da
sociedade. No caso dos
docentes, Armando Fernández Mazas contabiliza 212
mestres sancionados na súa
provincia.
Armando
Fernández
Mazas, que nos fai chegar a
información de Ourense a través
dunha
publicación,
"Política e pedagoxía", que
recolle as súas ideas, tanto
pedagóxicas como políticas e
os seus anceios, é un mestre
socialista consecuente, que,
despois de intentar unirse ós
mineiros en Ponferrada para
seguir defendendo ó goberno
lexítimo, xunto con Adolfo R.
Ansias, e ante o ensañamento cos seus compañeiros e
amigos, permaneceu escondido en Castro Caldelas ata o
ano 1942, en que se trasladou a Portugal, onde viviu 5
anos para, ocultando a súa
identidade, desprazarse a
Valencia, onde residía, tamén
con nome falso, o seu amigo,
Juan Rodríguez Dever. En
1955 foron descubertos e
trasladados á cárcel de
Carabanchel, da que saíron
en liberdade condicional. Por
fin en 1963 consegue o reingreso no Maxisterio, no que
desenvolverá a súa acción
docente seguindo os parámetros pedagóxicos que rexeron
a súa vida. Pero o seu compromiso militante lévao, a
pesar das penurias pasadas e
dos acontecementos vividos,
a responsabilizarse, na década dos 70, de por en marcha
a UGT, cando entra en contacto cos socialistas de
Ourense, e en novembro de
1976 participa na constitución
da primeira Executiva de UGT
en Ourense, así como na
folga do maxisterio do ano 78.
Finalmente é artífice da legalización
da
Federación
Provincial de Ourense de
FETE-UGT, que segundo
escrito da Dirección Xeral da
Función Pública (Ministerio
de Presidencia), acada personalidade xurídica e plena
capacidade de obrar o día 28
de febreiro de 1978.
Un exemplo do que o xustificado terror pode provocar o
reflicte o caso de Adolfo
R.Ansias, radical socialista,
como a maioría dos mestres
de ATEO en Ourense, fundador desta e de Escuela del
Trabajo, que permaneceu
oculto ata 1966, durante 30
anos.
En Santiago Fernando
Barcia Beiras, Presidente da
Asociación de Trabajadores
de la Enseñanza e Presidente
tamén
da
Agrupación
Socialista, foi fusilado, en
unión de
Luis Rastrollo,
Secretario de FETE e responsable en Galicia do Partido
Obrero
de
Unificación
Marxista (POUM) como membros activos, no momento do
levantamento militar, do
Comité do Frente Popular.
En Pontevedra, ademais
de Víctor Fraiz e o seu fillo,
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 101
un túnel con moi poucas luces, as que poñían eles coa súa vontade e coa súa coraxe de
docentes superviventes
nos aspectos pedagóxicos, sociais e económicos.
Cando nos anos 70
moitos de nós nos
incorporamos á profesión docente, despois
de subscribir o noso
acatamento ós principios do Movemento
Nacional, humillación
preceptiva e ineludible
porque figuraba no
contrato ou no nomeamento, e poñemos en
marcha
iniciativas,
escolas de verán,
movementos de renovación pedagóxica, en
realidade estamos retomando
a estela do gran facho de brillantez, entusiasmo, responsabilidade, formación pedagóxica que nos legaron os
profesores republicanos e
que nos anos 30 iluminou o
camiño duns mestres que con
poucos medios e pobres retribucións apostaron por cambiar o país decididamente
porque crían firmemente na
forza das ideas. Soamente
cabe manifestar o noso máis
fondo recoñecemento e gran
respecto á súa consecuencia.
Roxelio Pérez Poza
101
XUÑO DE 2006
Víctor
Fraiz
Castellanos, son fusilados Apolinar Torres
López,
mestre
e
Presidente
da
Agrupación Socialista
de Vigo, destacado
membro de FETE, que
presidira anteriormente a Asociación de
Mestres, colaborador
de El Pueblo Gallego
e de Faro de Vigo,
sobre todo nos aspectos
pedagóxicos,
Víctor Sánchez Mártil,
mestre de Coiro,
Cangas, José Meis
Martínez, mestre de
Seixo, Marín, Victor
Trabazo
Serapio,
mestre de Xil, en
“Castigo menor”, debuxo de Castelao
Meaño, Secretario do
Centro
socialista,
todos eles asociados
a FETE, e outros moitos
dos 40, un colectivo importandocentes.
te dos sancionados e perseguidos se reintegrou ás aulas
En A Coruña, o Secretario
e outros puideron abandonar
de FETE, Eugenio Carré
a cadea, outros o farían ó
Naya, afiliado ó POUM, foi
longo da década dos 50 e
paseado en agosto de 1936,
aínda nos 60, e houbo quen
ademais de outros afiliados,
non se reincorporaría xa
como Mercedes Romero
nunca ou o fixo para xubilarAbella, mestra de Corcubión,
se.
lugar onde houbo un importante colectivo de FETE, ou
Tanta ilusión, tantos esforRafael Fernández Casas,
zos, tantos proxectos, tanta
mestre de Souto en Sada,
xuventude e tanta forza e
presidente do Ateneo de
entusiasmo
derrubados
Cultura Social y Política.
durante un período no que a
educación, a formación, a insA partir de 1938 as executrución pasarían a ocupar un
cións en Galicia e a violencia
lugar moi secundario na vida
física dos dous primeiros
dun país que dou un salto
anos entraron noutra fase de
atrás de tal magnitude e
persecución e de castigo, non
durante tanto tempo que para
por iso menos mortal. Se
a xeración da república o seu
pouco a pouco, na década
longo camiñar transcurriu por
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 102
BIBLIOGRAFÍA
MORENTE VALERO, Francisco:
"La escuela y el Estado nuevo. La
depuración del magisterio nacional
(1936-1943).
Ámbito
Ediciones. Valladolid, 1997.
XUÑO DE 2006
FERNÁNDEZ MAZAS, Armando:
"Política y Pedagogía. Memoria
de un maestro de la ATEO". Ed.
Andoriña. Ourense, 1990.
Escuela Vivida (1935-36).
102
CHAVES CUÍÑAS, Antonio
Manuel: "La UGT de Vigo. Una
aproximación
histórica".
Fundación Luís Tilve. Vigo, 1998.
GARRIDO MOREIRA, Emilio:
"Víctor Fraiz. Vida e asasinato
dun mestre exemplar". Fundación
Luís Tilve. Santiago, 2002.
GARRIDO MOREIRA, Emilio:
"UGT-Coruña: O fogar das esperanzas". Fundación Luís Tilve.
Santiago, 2001.
GARRIDO MOREIRA, Emilio: "O
sindicalismo
socialista
en
Compostela". Fundación Luís
Tilve. Santiago, 1999.
DE LUIS, Martín: "Historia de la
FETE (1909-1936)". FETE.
Madrid, 1997.
SANTALLA LÓPEZ, Andrés: "A
depuración do maxisterio e a educación pública en Galicia". Actas
do Congreso da Memoria de
Narón.2003
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 103
A forza das siglas
Xesús Mosquera Sueiro
Non faltou quen predixo a desaparición da UGT despois do que pasou coa cooperativa de vivendas PSV aló polos anos 93 e 94. Certamente puido ser así. Ningún sindicato podería entón asumir os dez mil millóns de pesetas, máis as débedas colaterais de outras empresas e servizos. O
sindicato puido ser liquidado e disolto dende o punto de vista da xestión administrativa e contable. Outros sindicatos cubrirían o seu espazo, incorporarían ós seus afiliados, ou incluso moitos dos seus dirixentes poderían intentar crear unha ou varias organizacións novas, ben de
ámbito confederal, sectorial ou rexional. Se fose así, hoxe estaríamos facendo unha valoración
moi distinta.
A
O legado dos dirixentes
históricos do sindicato e as
súas organizacións, simbolizado nas siglas, foi tan forte
que sobreviviu á ditadura.
Porque para a dereita ganadora da guerra civil, non se
tratou só de incautar os bens,
encarcerar, fusilar ou facer
desaparecer ós dirixentes,
senón tamén de proscribir e
destruír os seus símbolos. A
pesar da durísima represión,
non o conseguiron coa UGT,
tampouco co PSOE, nin co
PCE, nin o PNV, nin ERC, nin
coa CNT, aínda que logo en
democracia a súa sorte política fora desigual. Pasados os
anos e ás portas da democracia, os continuadores daquela
dereita, preferiron sempre
organizacións, si se quere
con ideoloxía de esquerdas
si, pero o menos con outros
nomes, intentando ver nel
quizá "produtos do novo réxime"!, mentres que as organizacións históricas aparecían
como "residuos do réxime
vencido", lembranzas dun
pasado que sempre se quixo
esquecer.
Proscritas e prohibidas
estas organizacións e as súas
siglas no interior, superviviron
no exilio, e mantiveron a súa
actividade. A UGT mantivo o
recoñecemento i9nternacional, mentres que o sindicato
do réxime, a CNS, o chamado
"vertical", nunca o conseguiu.
En virtude deste recoñecemento, a UGT foi organización fundadora e membro
permanente da dirección da
Confederación Europea de
Sindicatos (CES), e tamén da
Confederación Internacional
de Organizacións Sindicais
Libres (CIOSL). Recuperada
a democracia, e tras a caída
do muro de Berlín, e a práctica desaparición da internacional sindical comunista na que
estaba integrada Comisións
Obreiras, é a UGT quen apoia
103
XUÑO DE 2006
UGT non desapareceu entón
porque a salvaron as súas siglas, e porque
conserva un notable sentido
da responsabilidade e da historia. Interviron os dirixentes
actuais certamente, pero
foron as siglas as que permitiron superar aquela situación
crítica. Porque as siglas non
só eran o símbolo da loita
obreira en España durante
décadas, e duns valores e
ideais que o pobo español
seguía compartindo aínda
despois de corenta anos de
ditadura. As siglas eran
tamén acredoras dun patrimonio lexítimo que lle fora
espoliado. Un patrimonio que
servira de aval para reorganizar o sindicato nos inicios da
transición democrática, e que
de novo serviría para avalar
ante o ICO os créditos necesarios para dar solución o
problema.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 104
XUÑO DE 2006
o seu ingreso na CES e na
CIOSL.
104
A
UGT optou
por non
participar
nin colaborar coas súas
siglas, en iniciativa
algunha coa ditadura,
nin sequera nos chamados "intentos
aperturistas" do réxime
Durante moitos anos
reprochouse inxustamente á
UGT o non estar presente nas
loitas contra a ditadura
"dende o interior", en igual
medida
que
Comisións
Obreiras e outras organizacións, durante os últimos
anos do franquismo. Por moitas razóns, pero sobre todo
por considerar que elo lexitimaría ó franquismo, a UGT
optou por non participar nin
colaborar coas súas siglas,
en iniciativa algunha coa ditadura, nin sequera nos chamados "intentos aperturistas" do
réxime, e de modo especial
naquela parodia de eleccións
a xurados de empresa.
Cun patrimonio composto
por máis de mil cen inmobles
e solares en toda España, así
como dun número tamén
importante de contas correntes abertas en bancos e entidades financeiras, que foi
espoliado polo goberno de
Franco, a principal dificultade
hoxe non está en probar que
eses bens pertencían o sindicato, senón en acordar o
valor actual dos mesmos. En
1986 publicouse a lei sobre
devolución do patrimonio sindical, de maneira que xa existe a base legal para a súa restitución.
Nembargantes,
durante vinte anos esta devolución ou compensación foise
demorando, por razóns de
tipo técnico certamente, pero
foron sobre todo problemas
de índole político os que
retrasaron as cousas.
Unha demora inxustificada, pero de consecuencias
moi graves, toda vez que este
patrimonio presentouse como
aval para o préstamo do ICO
por importe de 60 millóns de
euros. Co paso do tempo e os
intereses de demora, a débeda acadou os 150 millóns de
euros, e sigue aumentando, o
que fai que na práctica resulte difícil que a UGT perciba
algunha
compensación
importante en metálico ademais de pagar o crédito. De
continuar a demora, as consecuencias serían aínda máis
graves.
Unha discreción mal
entendida, pode derivar en
falta
de
transparencia,
sementando dúbidas, deixando espazo á falsa información
ou ás medias verdades. Os
cidadáns teñen dereito a
unha información clara e
ampla, como a teñen os
axentes que interveñen neste
asunto. É por elo, que despois de tantos anos, as estratexias obstrucionistas por
parte dalgúns carecen por
completo de xustificación.
Pasaron moitos anos, falouse
desto moitas veces e durante
moito tempo para que agora,
cando hai máis posibilidades
reais de solución, se pida volver a empezar. Non é que
estes obstrucionistas coñezan pouco, xa que a estas
alturas coñecen a fondo o
problema e saben que seguir
demorando decisións é o
único que poden facer e o
que máis lles convén.
Xesús Mosquera Sueiro
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 105
Do sindicato vertical ao sindicalismo
democrático
Xesús Mosquera Sueiro
É sabido que antes xa da morte de Franco en novembro do ano 1975, o sindicalismo vertical
como parte consubstancial do réxime da ditadura vivía unha autentica fase de descomposición
interna, con absoluto descrédito tanto dentro como fora de España, que se intentaba paliar
dinamizando "as eleccións para xurados de empresa" e coa promesa de reformas internas, chegando a ofrecer un certo tipo de asociacionismo sindical aínda que dentro do sistema. Foi neste
xogo de posibilismo e reforma onde se van forxando as Comisións Obreiras, que darían lugar a
unha organización sen dubida importante na transición, que aínda con base laboral, cualificábase así mesma como de "movemento sociopolítico", e que xogaría un papel certamente importante na conquista das liberdades; anos máis tarde acabaría definíndose como sindicato. A
mediados dos anos sesenta constitúese en Madrid a Unión Sindical Obreira (USO) e case simultaneamente tamén constitúense os primeiros núcleos en Galicia, aínda que con presenza limitada a Ferrol, Vigo e A Coruña.
105
Foi o XXX Congreso
Confederal da UGT celebrado
en Madrid os días 15,16,17 e
18 de abril do ano 1976, o que
supuxo a "puntilla" para o sindicalismo vertical, e a apertura
dunha nova etapa no horizonte
de liberdade sindical e demo-
cracia política. A partires de
aquel momento hai plena certeza de que non cabe a "vía
reformista do sindicalismo vertical" e imponse a ruptura total,
coa reorganización do movemento sindical en España
baixo as premisas de liberdade
sindical e democracia. Por esta
razón a iniciativa de Comisións
Obreiras da creación en
España da Coordinadora de
Organizacións
Sindicais
(COS), composta polas propias Comisións máis UGT e a
USO, acaba fracasando ó non
apoiar esta iniciativa o sindicato socialista.
Proliferan polo tanto as novas
organizacións sindicais, as que os
traballadores empezan a chamar
"sindicatos libres". Son os tempos
da "sopa de siglas", tanto no plano
sindical como no político.Tralo
Congreso de Madrid, en moi
breve prazo de tempo, a UGT
abre sedes en tódalas capitais de
provincia, así como nas principais
localidades. En Comisións
Obreiras xorden duras pugnas
internas polo control da nova
organización. Mentres que na
UGT a relación e incluso interdependencia co PSOE é completa,
en Comisións conviven ademais
do Partido Comunista, o Partido
do Traballo, a Organización
Revolucionaria de Traballadores
(ORT), o Partido Socialista
Popular (PSP) a Liga Comunista
Revolucionaria, chegando a producirse unha escisión que daría
lugar a Confederación Sindical
Unitaria de Traballadores (CSUT)
vinculada o Partido do Traballo
(PT). Este colectivo organizaríase
de xeito autónomo en Galicia, cre-
XUÑO DE 2006
P
ola súa parte a
UGT, que mantivo
ate despois da
morte de Franco a súa estrutura organizativa no exilio, xunto
coa negativa a participar en
nada que puidera fortalecer e
lexitima-las estruturas da ditadura, e en concreto o sindicato
vertical, tiña naqueles anos
unha representación case testemuñal en Galicia. Algo semellante ocorría co outro gran sindicato histórico a CNT.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 106
XUÑO DE 2006
ando a Confederación de
Traballadores Galegos (CTG)
106
Tódalas principais organizacións sindicais de carácter
estatal teñen implantación e
presenza en Galicia naqueles
anos,
fundamentalmente
Comisións Obreiras e UGT, en
menor medida a CNT e tamén
a USO. Paralelamente xorden
algunhas asociacións sindicais, sectoriais de orientación
nacionalista, que darían lugar
á creación da Intersindical
Nacional Galega (ING), organización vinculada á Unión do
Pobo Galego (UPG) que se
declaraba a se mesmo como o
autentico Partido Comunista
C
tituír, xa no ano 90, o que
actualmente é a CIG, feito que
supuxo que o sector histórico
da INTG vinculado a UPG
cedese postos de dirección
importantes ó sector que se
integraba da CXTG, entre eles
a Secretaria Xeral. O conflito
amosaríase en novos procesos congresuais deixando
unha pegada aínda non totalmente borrada hoxe en día.
No ano 1977 celebrase un
Congreso Extraordinario da
UGT en Madrid como continuación do XXX Congreso, e o
18 de decembro dese ano ten
lugar
o
Congreso
de
Unificación da UGT e da USO,
unha normativa provisional, recollida nun
Decreto de decembro de 1977, teñen
lugar en 1978 as primeiras eleccións
sindicais libres
de Galicia. Posteriormente produciríase a fusión, non exenta
de dificultades, entre a ING e a
Confederación
de
Traballadores Galegos (CTG),
dando lugar a INTG. A fusión
sen embargo xeraría serios
problemas internos chamados
a durar moito tempo, ate o
punto de que volve a producirse unha escisión no seo do
sindicato nacionalista de xeito
que, os antigos cadros procedentes da CTG crean a CXTG,
convivindo durante un tempo
en Galicia dous sindicatos
nacionalistas: INTG e CXTG.
Posteriormente
acabarían
fusionándose de novo ó cons-
que en Galicia afectaría sobre
todo a comarcas como A
Coruña e Ferrol. Un longo pleito posterior permitiría o sector
minoritario da USO recuperar
as siglas.
Cunha normativa provisional, recollida nun Decreto de
decembro de 1977,
teñen
lugar en 1978 as primeiras
eleccións sindicais libres. O
Decreto crea a figura do comité de empresa e do delegado
de persoal, e deroga a vixencia
das estruturas do sindicalismo
vertical, a pesar de que continúan vixentes a maior parte
doutras leis, que loxicamente
afectan aínda o marco de relacións laborais e de representación dos traballadores na
empresa.
Comisións rendabiliza a
súa presenza nos vellos xurados de empresa do sindicalismo vertical, mentres que UGT
polo xeral ten moitas máis dificultades para conseguir candidaturas nas empresas, partindo en moitos casos con candidatos moi pouco experimentados, e incluso vistos con recelo polas direccións empresariais, habituadas a tratar cos
anteriores "xurados" agora nas
listas de Comisións, que ademais gozaba naqueles anos
dunha grande popularidade e
prestixio. Estas eleccións de
1978 as gaña en Galicia
Comisións Obreiras, que saca
unha vantaxe a UGT de máis
de dez puntos. O sindicalismo
nacionalista, consigue unha
representación moi fraccionada en siglas diversas. A CNT
que intenta boicotea-lo proceso electoral non concorre ó
mesmo por consideralo contrario o seu ideario sindical. Pero
en realidade a maioría da
representación naquelas eleccións a consigue o grupo de
"outros sindicatos", composto
por varias ducias de siglas, nas
que estaban diversas formacións chamadas "independentes" e tamén nacionalistas que
en conxunto sumaron entón
unha representación superior ó
55%, fronte o 27% de
Comisións e o 17% de UGT.
Todo elo consecuencia lóxica
da provisionalidade do proceso, e do transito que se está
producindo do sindicalismo
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 107
vertical ó sindicalismo libre e
democrático. Outra característica é a do baixo número de
delegados e membros de
comités de empresa elixidos:
8.673 fronte ós preto de
17.000 que se elixen na actualidade. Naqueles primeiros
anos a representación dos traballadores limitábase as
empresas máis importantes,
nos
procesos
electorais
seguintes a representación iríase estendendo tamén e cada
vez en maior medida as
pequenas empresas.
O Estatuto dos
Traballadores
Convén recordar un feito
importante, cal foi a reunión
celebrada en Madrid na sede
confederal da UGT, entón na
rúa San Bernardo, número 20,
para "fixar un criterio sindical"
en relación coa figura do "sindicato máis representativo",
participaron naquela reunión
xunto con unha delegación de
UGT encabezada por Antón
Poucas semanas despois
entra en vigor a Lei de 10 de
marzo de 1980, máis coñecida
como
o
Estatuto
dos
Traballadores, o que permitiría
dar canle xurídico á nova realidade sindical nacida coa
democracia. Os mandatos dos
membros de comités de
empresa e delegados de persoal tiñan entonces unha
vixencia de dous anos. O
Estatuto, entre outras cousas,
proporcionou un marco electoral que aínda sendo modificado posteriormente en varias
ocasións, ofrecía moitas máis
garantías non só para o proceso de eleccións sindicais no
seu conxunto, senón tamén e
sobre todo, para os representantes electos e para os propios candidatos. Crease a figura do "sindicato máis representativo", que sen dubida contribuirá a que a "sopa de siglas"
se vaia superando.
O patrimonio sindical
Igualmente eran moi escasos os recursos económicos
dispoñibles. Por medo ou
excesiva prudencia, o certo é,
que dende o inicio da transición democrática o movemento sindical foi moi pouco apoiado, limitando as súas posibilidades por falta das axudas
mínimas que seria razoable
percibir nun contexto como o
daqueles anos. A modo de
exemplo baste recordar que o
disolto sindicato vertical,
segundo foi posible saber posteriormente a través dos listados de afiliados á Seguridade
Social, dispoñía en Galicia de
máis de tres mil persoas
empregadas ou funcionarios
107
XUÑO DE 2006
Preparábase por entón o
que logo se chamaría o
Estatuto dos Traballadores,
unha Lei que a UGT negociou
e a que finalmente outorgou o
seu apoio, cousa que rexeitou
facer Comisións Obreiras e por
distintos motivos o resto dos
sindicatos. UGT leva a cabo en
toda España, e tamén en
Galicia, unha ampla campaña
en defensa do Estatuto con
múltiples actividades nas principais localidades e fabricas de
Galicia.
Saracibar e da que fun testemuña, dous dirixentes da
INTG, o seu Secretario Xeral,
Xan Carballo e o membro da
dirección nacional Miguel
Campuzano. Naquela reunión
bilateral, continuación doutra
anteriormente celebrada con
representantes de ELA-STV,
deuse a conformidade para
fixar en 1.500 delegados ou
nunha cifra equivalente ó 15%
do total dos delegados electos
nunha comunidade autónoma
para que un sindicato de ámbito nacionalista puidese ter a
condición de "sindicato máis
representativo". Este feito é
reflexo do animo co que se
encararon moitos dos principais problemas daqueles
anos, no que se buscaba que
nun marco de liberdade sindical evitásemos unha excesiva
atomización de siglas que
podería conducir a un grave
debilitamento do movemento
sindical en España e a conseguinte imposibilidade de negociacións e acordos que permitiran a estabilidade que naqueles anos necesitaba o país.
Neste esforzo pretendeuse
integrar dende o primeiro
momento os núcleos do sindicalismo nacionalista cunha
implantación real, circunstancia que se producía en Galicia
e en Euskadi. Os intentos de
sindicalismo nacionalista noutras
comunidades
como
Cataluña ou Canarias non chegarían a te-la entidade necesaria.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
108
9/6/2006
13:27
PÆgina 108
sindicais, entre
elas os correspondentes equipos técnicos de
xuristas, economistas, etc, ademais
dunha
ampla rede de
edificios sindicais propios distribuídos
por
toda
Galicia.
Este importante
continxente
material
e
humano
foi
substituído por
varias ducias de
sindicalistas
divididos
e
enfrontados,
pugnando entre
“Eleccións sindicais” para nomear “xurados de empresa” ou “enlaces sindicais” en 1966,
sí, e sen os
durante a ditadura franquista. Arquivo da Fundación Largo Caballero
recursos técnicos e humanos
necesarios para cubrir con un
carácter provisional, limitáronse
estaba moi lonxe aínda de
mínimo de eficacia as novas
ós espazos libres "das antigas
consolidarse. Era frecuente, e
demandas. A pesar deso, con
sedes do vertical" posteriormenasí ocorría por exemplo na
unha couta sindical de 100
te
dependentes
da
sede da UGT de A Coruña na
pesetas, a base de entusiasAdministración Institucional de
rúa Posse, ver a partir das
mo, coraxe e ilusión, e dende
Servizos
Socioprofesionais
cinco ou seis da tarde longas
logo co permanente apoio dos
(AISS). Non sería sen embargo
ringleiras de traballadores que
traballadores, foi posible cubriate o ano 1986 cando se prodende a beirarrúa enchían o
lo vacío institucional existente.
mulgas a Lei de Cesións de
portal e as escaleiras ate o priBens do Patrimonio Sindical
meiro piso para solicita-la súa
As sedes iniciais dos sindicaAcumulado, que permitiría a os
afiliación. A pesar deso, a
tos son locais alugados, caros,
sindicatos máis representativos
pugna sindical era moi dura
insuficientes, inadecuados e mal
ir dispoñendo de novos locais.
pois existía conciencia de que
equipados. Aínda que para as
Certo que este atraso foi debido
das ducias de siglas existentes
reunións publicas máis amplas
tamén en gran parte a que o
quedarían moi poucas. A dinácomo asembleas, era posible
panorama sindical necesitaba
mica sindical era unitaria e
dispoñer dos antigos salóns de
clarificarse, a fin de coñece-la
asemblearia, fortemente partiactos do sindicato vertical, é o
representatividade real que tiña
cipativa. Os asuntos discutíancerto que ate o ano 1982, coa
detrás cada sigla.
se en asembleas abertas con
chegada do Partido Socialista ó
participación de tódolos sindipoder, non se empeza a dispoAínda que nos primeiros
catos, con votacións a man
ñer dos primeiros espazos cedianos da transición chegaron a
alzada, xa se celebrasen nas
dos do Patrimonio Sindical
producirse afiliacións en masa,
fabricas, ou nos locais da
Acumulado. Estas cesións, de
o sindicalismo democrático
AISS.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 109
Proceso de eleccións sindicais no ano 2002
As eleccións de 1980 supoñen un notable avance do chamado sindicalismo de clase,
de xeito que a UGT, do 17% de
dous anos antes pasa a supera-lo 24%, Comisións segue
mantendo un porcentaxe en
torno o 27% e o sindicalismo
nacionalista acada entón case
un 18% de representación. O
As eleccións cada dous
anos son unha sangría económica insostible para uns sindicatos recen organizados e
escasos de recursos. A propaganda é moi intensa, e tamén
o gasto. Vívese case nun clima
electoral permanente, xa que
unha vez finalizado un proceso
electoral, é necesario empe-
Con motivo das eleccións
sindicais do ano 94, e froito
dos acordos entre UGT,
Comisións Obreiras e o
Goberno
do
Partido
Socialista, prodúcese un
cambio de normativa en
materia de eleccións sindicais
tendente a desconcentra-los
procesos e facer que a actividade electoral sexa unha
máis das ordinarias dos sindicatos evitando as campañas
concentradas no tempo,
intensas en propaganda e
caracterizadas por unha forte
rivalidade sindical do que se
derivaban serios prexuízos
económicos e tamén para a
propia actividade sindical no
seu conxunto. Moitos manda-
109
XUÑO DE 2006
O recen aprobado Estatuto
dos Traballadores, definiu o
modelo sindical español o
basealo na representatividade
que outorgan as eleccións sindicais democráticas. Por elo as
eleccións sindicais do ano 80,
son o punto de partida da
actual realidade sindical española.
grupo de "outros sindicatos"
cae vintecinco puntos e situase no 30%. Esta dinámica
acentuaríase nas eleccións de
1982, que gana por primeira
vez en Galicia a UGT ó consegui-lo 33% dos delegados,
seguida de Comisións con
algo máis do 29% e o sindicalismo nacionalista con case un
19%. O grupo de "outros sindicatos" segue baixando e situase no 18%.
As eleccións sindicais
zar a prepara-lo
seguinte. É por
elo que a partir
de entón conséguese que os
mandatos dos
delegados
e
membros
de
comités
de
empresa
se
amplíen a catro
anos.
Deste
xeito os sucesivos
proceso
electorais teñen
lugar en 1986 e
en 1990, ano
este no que a
UGT acada a
súa maior cota
de representación en Galicia
con unha porcentaxe próxima ó 39%, fronte ó 28% de Comisións e o
23% da CIG.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
110
9/6/2006
13:27
PÆgina 110
tos de delegados que vencían
no 94 prolongan a súa vixencia ate o ano 95. Dos tres
meses iniciais a actividade
electoral pasa a distribuírse
en ano e medio. Sucede
naqueles anos o problema da
cooperativa de vivendas PSV
que en Galicia afecta a uns
catrocentos cooperativistas.
Aínda que posteriormente as
vivendas seria entregadas e o
problema resolto, é o certo
que estas circunstancias
trouxeron consigo que a finais
do ano 95, a UGT en Galicia
perdese máis de sete puntos
de representación descendendo a pouco máis do 31%
aínda que, mantendo a súa
condición de sindicato maioritario.
A desconcentración electoral pretendida só se consigue en parte xa que, aínda na
actualidade, segue existindo
un período de ano e medio
que se caracteriza pola súa
particular intensidade en
materia electoral. No ultimo
proceso, rematado a finais do
ano 99, a UGT mellora o seu
nivel de representación o consegui-lo 33'4% da representación dos delegados electos,
seguida
de
Comisións
Obreiras co 28'8%, e a CIG
co 25'2%. O ano 2000 iniciase coa maior cifra de delegados electos da UGT en
Galicia, 5.539 fronte ós 4.781
de Comisións e os 4.175 da
CIG. Na actualidade o grupo
de "outros sindicatos" reduciu
a súa representación o
12'58%, aínda que iso si
repartido en cerca de sesenta
siglas.
Ao longo destes anos consolidouse o sindicalismo
democrático en Galicia en
torno a tres organizacións que
xuntas representan o 87% dos
delegados e membros de
comités de empresa electos. A
UGT é o sindicato maioritario
dende o ano 82, contribuíndo
dun xeito notable a facer posible o modelo sindical actual.
Hoxe o panorama sindical en
Galicia reflicte o que se pretendía hai 25 anos, liberdade, pluralidade, pero non atomización
indebida. Na actualidade os
sindicatos maioritarios son
organizacións sólidas que ofrecen multitude de servizos os
seus afiliados e traballadores
en xeral que negocian cada
ano máis de trescentos convenios colectivos tan só en
Galicia, e desempeñan un
papel institucional importante
na vida económica e social da
Comunidade, contribuíndo o
seu avance económico e maior
equilibrio social.
A contribución dos socialistas a este obxectivo foi fundamental non só polo que supuxeron diversas medidas adoptadas polo goberno central
senón tamén polas impulsadas
aquí en Galicia cando elo foi
posible. Dende aqueles anos
de forte controversia sobre o
modelo sindical para o noso
país, parello claro está co
modelo de sociedade que se
concibía dende diversos ámbitos do mundo sindical galego,
hoxe está asentado maioritariamente o modelo que dun
xeito perseverante os socialistas souberon defender e impoñer ao longo destes anos.
O sindicalismo agrario
e pesqueiro
É importante tamén destaca-lo nacemento do sindicalismo agrario en contraposición a
vella estrutura do vertical, concretada nas cámaras agrarias.
Foi en xuño do ano 1981
cando se constituíu "Unións
Agrarias" nun congreso, certamente histórico, celebrado en
Lalín. Convén recordar que no
ano 80 a poboación activa no
sector agrario galego representaba o 41'38% do total de
Galicia, porcentaxe esta que
era aínda superior en provincias como Ourense e Lugo. O
agro galego era o berce principal da emigración, o campo de
manobras máis descarado do
caciquismo, o escenario de fortes inxustizas sociais, e tamén
un importante viveiro de voto
para a dereita económica e
política. Vivíanse tamén no
sector agrario diversas iniciativas de asociación sindical,
aínda que con sorte bastante
desigual. Xa por entón os
nacionalistas intentaban impulsar organizacións afíns. A
dereita, aínda consciente do
próximo fin das cámaras agrarias e das caixas rurais, seguía
aferrándose a elas, vinculadas
por outra parte a proxectos
cooperativos en torno os que
organizábanse os nacentes
partidos políticos, todo elo moi
interrelacionado co poder
municipal, e sobre todo as
deputacións provinciais.
A decisión de impulsa-lo
nacemento de Unións Agrarias
revelaríase o pouco tempo
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 111
111
XUÑO DE 2006
como un gran
acerto. Na UGT
contábase por
entón con unha
estrutura profesional agraria de
enorme tradición
a
Federación de
Traballadores
da Terra, baseada nos xornaleiros agrícolas.
Integrar na UGT
a pequenos propietarios agrarios, que non
estaban asalariados, que tiñan
propiedades
que,
nalgún
caso
incluso,
contrataban
Os sindiicatos agrarios, moi especialmente Unións Agrarias, teñen demostrada a súa
capacidade de convocatoria e mobilización na defensa dos sectores agrogandeiros.
algún xornaleiro
ocasional, non
era fácil. O que se pretendía
FTT Manuel Bernardez; e pola
Partido Popular. Compre sublirealizar en Galicia necesitaba
UGT de Galicia Ramón Felix
ña-lo feito de que a vella estruun apoio xeral de Madrid, tanto
Blanco, Jesús Mosquera e
tura do sindicalismo vertical foi
por parte da UGT como do
Manuel Barbeitos, entre outros
axeitadamente superada a traPSOE.
compañeiros. Acordase apoiavés de organizacións profesiolo proxecto que un grupo de
nais, modernas e capaces, en
Para resolve-los probleagricultores galegos encabesintonía cos problemas actuais
mas, aclara-las dubidas, supezados por Manuel Salgado,
e homologables a outras orgarar recelos, e sobre todo tratar
tiñan presentado.
nizacións semellantes no
de coincidir nas principais liñas
ámbito europeo.
e características dunha organiNa actualidade o panorama
zación agraria moderna, prosindical agrario en Galicia
Cecais un sector económica
gresista e axeitada para ser
conta con organizacións sólie laboralmente importante en
capaz de resposta-los novos
das, con gran capacidade de
Galicia como é o pesqueiro ten
problemas que se lle aveciñaconvocatoria.
A
Unións
aínda pendente atopar formuban ó sector agrario galego,
Agrarias vinculada a UGT e
las axeitadas de organización
tivo lugar unha reunión imporcon importante presenza en
sindical dadas as súas espetante. Celebrouse en Santiago,
tódalas comarcas e sectores,
ciais características. A complee nela participaron en reprehai que engadir o Sindicato
xidade do propio sector xunto a
sentación
da
Executiva
Labrego Galego de orientación
factores moi diversos, incluso
Confederal de UGT, Antón
nacionalista, e tamén de máis
de tipo político, fan que perviSaracibar;
da Executiva
recente creación Xóvenes
van aínda as vellas confrarías
Federal do PSOE, Manuel
Agricultores
organización
de pescadores como principal
Chaves; en representación da
estreitamente relacionada co
estrutura de representación.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
112
9/6/2006
13:27
PÆgina 112
Certo que compaxinándose
cunha representación sindical,
e tamén con eleccións sindicais
reguladas por disposicións
recollidas no Estatuto dos
Traballadores, pero que amosaron grandes carencias para
dotar o sector dunha estrutura
sindical acorde cas necesidades actuais, a pesar dos continuos intentos de adecuación de
que foron obxecto. Hoxe por
hoxe a representación sindical
na pesca está moi lonxe de
poder recibir o cualificativo de
aceptable. Os intentos de crear
A
pervivencia das confrarías de pescadores
cunha estrutura semellante a existente
nas épocas da ditadura , son para moitos
un anacronismo que non se corresponde coa realidade
e coas necesidades actuais.
no sector pesqueiro galego
estruturas semellantes as que
se conformaron no sector agrario, fracasaron lamentablemente ate o de agora. Comisións
Mariñeiras,
vinculada
a
Comisións
Obreiras;
o
Sindicato Mariñeiro Galego
(SMG), e o Sindicato de Pesca
Galego vinculado a UGT; non
superaron as súas fases de
constitución inicial, e por diversas causas non prosperaron. A
pervivencia das confrarías de
pescadores cunha estrutura
semellante a existente nas épocas da ditadura a pesar dos
retoques dos que foron obxecto, son para moitos un anacronismo que non se corresponde
coa realidade e coas necesidades actuais, tal como o están
entendendo os principais armadores, organizados nos portos
pesqueiros mais importantes
noutro tipo de asociacións.
Xesús Mosquera Sueiro
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 113
DOCUMENTO HISTORICO
Carta a un obrero
O ideario político de Francisco Largo Caballero, quedou reflectido nun documento escrito poucos meses antes da súa morte, no que repasa os principais problemas de España o termo da
guerra, moitos dos cales mantivéronse silenciados durante os longos anos da dictadura, pero
que logo serían tema central de debate nos inicios da transición democrática. Faino dun xeito
claro e directo, baixo a forma literaria dunha carta.
C
arta a un obrero
1 de Agosto de 1.945, Berlín.Cuartel Xeral da Comandancia
do Exército Ruso de Ocupación.Francisco Largo Caballero
Un grupo de españois deportados ó campo de concentración
de Orianenburg, reunámonos
unha hora os domingos para
comunicalos os acontecementos
acaecidos no campo durante a
semana; pero, indefectiblemente,
as nosas conversas recaían sempre sobre os problemas de
España. Os temas fundamentais
das nosas amigables discusións
eran tres: ¿Será posible a unión
de tódolos emigrados españois?
¿Qué medios haberanse de
empregar para derribar o réxime
franquista? ¿Qué métodos políticos i económicos serán necesarios para levantar moral e materialmente a España?. Naturalmente, cada un expoñía a súa
opinión, pero endexamais chegabamos a conclusións concretas.
A unión dos exiliados
A unión dos emigrados españois non é imposible, pero a creo
difícil. Foron moi profundas, e
aínda están sen cicatrizar, as feridas inflixidas a dignidade e a
honra política de milleiros de
homes de tódalas tendencias
ideolóxicas, ca política e conducta inmoral de moitos dos que,
agora, eríxense en paladíns
dunha unión desfeita por eles
con campañas calumniosas e
difamatorias.
Unha unión sincera, construída sobre bases sólidas de compenetración no pensamento e na
conducta, será imposible; a
unión ficticia, simulada, filla de
conveniencias políticas para
enganar os de fora, sostida por
lazos de débil consistencia,
exporta a ser rota o mais pequeno contratempo, poderá realizarse.
A obsesión dunha minoría ó
considerarse eternos rectores
dos españois no exilio non é o
menor obstáculo para efectuar a
unificación tan necesaria.
¿Sobre que principios morais,
políticos ou xurídicos podemos
apoiarnos para continuar desempeñando na emigración cargos
públicos, de partido ou sindicais,
conferidos polos nosos amigos,
compañeiros ou correlixionarios,
para ser exercidos en España?
Asasinada a República, quedaron mortas, "ipso facto", tódalas
institucións que a encarnaban.
Sen República no pode existir o
seu presidente, nin o seu
Parlamento, nin a súa Comisión
Permanente, nin o seu Goberno.
Todo o que se diga en contrario,
a meu xuízo, son subterfuxios.
Se presidira en nos espírito
de abnegación teríamos declarado xa que non somos máis que
uns "ex", e teríamos recoñecido
que a emigración borrou entre
113
XUÑO DE 2006
Querido amigo:
Os problemas que suscitan
os ditos temas son moitos e non
fáciles de explicar. Sería necesario escribir un libro, para o cal nin
teño condicións, nin humor.
Nesta carta, abusando da súa
amizade, expoñereille franca,
clara, sinxela e sinceramente,
unha síntese do meu pensamento en troco de contrariar o seu e
o de outros compatriotas.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
114
9/6/2006
13:27
PÆgina 114
nos toda xerarquía política ou
sindical. Non faltarán os afirmen
que o caso de España e idéntico
o de outros países: Francia,
Bélxica, Holanda e Polonia, etc.
Creo que é completamente distinto. Os gobernos de ditos países, no exilio, seguían sendo
recoñecidos e apoiados polas
nacións máis importantes, como
Inglaterra e Estados Unidos de
América do Norte, e seguían
exercendo as súas funcións de
autoridade cos límites impostos
polas circunstancias sobre os
cidadáns dos seus respectivos
pobos mentres esperaban o fin
da guerra. En España foi todo o
contrario; acabada a guerra civil,
o presidente,o Goberno e os
deputados na emigración non
foron recoñecidos nin axudados
por ninguén; en cambio, o goberno franquista foi aceptado como
a representación legal do noso
país, e moitos países, entre eles
grandes potencias, apresuráronse a enviar representación diplomática. Nos quedamos como
vagabundos políticos.
Os organismos de dirección dos partidos e das sindicais deben estar no interior
O mesmo digo en canto os
partidos políticos e organizacións
sindicais. Especialmente e concretamente no que se refire o
Partido Socialista e a Unión Xeral
cabe preguntar: ¿E que emigraron tamén ou quedáronse en
España? Seguramente, aínda
que na clandestinidade, seguirán
funcionando cos seus Comités
directivos. ¿E admisible, pois, a
subsistencia de dous partidos
socialistas e dúas Unións Xerais,
uns na península e outros no
estranxeiro? Temos emigrado un
número de socialistas españois,
pero no o Partido Socialista
Obreiro Español. Temos emigrado un número de sindicados nas
Seccións da Unión Xeral de
Traballadores de España, pero
non esta. A xuízo meu, e absurdo pretender que subsistan no
estranxeiro os organismos centrais sen a existencia de agrupacións e seccións locais; eso e
imposible incluso en España.
Queirámolo ou non, co empeño
de ostentar no exilio cargos conferidos para desempeñalos dentro do noso país, sempre resultará unha usurpación de atribucións, xa caducadas. Sexamos
modestos e razoables e conformémonos con o simple título de
emigrados.
Ca renuncia desinteresada
no desempeño duns cargos
acabados o pasar a fronteira e
que, honradamente examinado
o asunto, xa non nos pertencen, desaparecería un dos
máis grandes inconvenientes
que obstaculizan a tan desexada unión e quedaría despexada
a situación, facilitando a posibilidade de construír un organismo, Consello ou Comité, elixido
por tódolos emigrados, debendo residir en Francia, con autoridade e representación lexítima para xestionar, como e
onde sexa necesario, todo o
concernente o problema da
volta a unha normalidade política en España. Temo que se
inventen outros procedementos, deixando subsistente o
obstáculo principal, con o cal,
ademais de non facer nada eficaz, aumentaría a desunión xa
existente.
Lograda a unión dos emigrados españois de unha ou de
outra forma, ¿será suficiente
para derrocar o réxime franquista? Sinto dicirlle, ca franqueza en
min acostumada, que non. A
unión, se non leva paralela a
forza material, algo positivo e tanxible, indispensable neste caso
concreto, será unha palabra sen
sentido práctico. A unión será
indubidablemente unha forza
moral, pero teño o convencemento de que España, desgraciadamente para ela, terá que
empregar a violencia se quere
librarse do réxime ignominioso
que padece, pero a violencia
organizada e coordinada. O
falanxismo franquista é de unha
psicoloxía xemela a do bandoleirismo; prefire, antes que entregarse a xustiza, ser morto pola
Garda Civil.
O franquismo resistirá
ate o último momento
Se nos examinaramos imparcialmente e sen paixón o problema, haberiamos de recoñecer
que o falanxismo español no lle
queda outro recurso senón a
resistencia ate o último momento; ate ser cazado como unha
fera, o mesmo que o fascismo e
o nazismo. Porque, ¿que saída
pode dar Franco a situación?
¿Democratizar o réxime? Aparte
de que non seria crido por ninguén, o afrouxar de válvulas da
súa dictadura, sería ar paso a
xustiza popular que o executaría
sen proceso. ¿Unha restauración monárquica? E tarde, eso
sería factible a raíz do termino da
guerra civil. Hoxe D. Juan renunciará, con bo xuízo, a recibir herdanza tan onerosa. ¿E que
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 115
entregará o poder a República?
Pensar neso sería unha candidez, porque, como teño dito,
sería entregarse voluntariamente a xustiza. Non lle queda outro
recurso que resistir, porque para
eso dispón da forza mandada
polos seus cómplices no asasinato da República.
As democracias estranxeiras non resolverán os
nosos problemas.
Hai quen cree na caída do
falanxismo por decisión dos
usurpadores do poder, a causa
do illamento político, moral, espiritual e, acaso, económico no
que se atopa España, si é que os
demais países boicotean a
115
Franco, cousa dubidosa para
min, como o proba o feito de que
non teñan retirado a representación diplomática dous dos tres
gobernos firmantes da resolución de Postdam. Dita crenza a
considero desprovista de fundamento serio; ó falanxismo impresiónalle pouco a situación de
miseria en que poda atoparse
España polo seu illamento do
resto do mundo. Os afeitos o
crime contemplan, impasibles,
ás súas víctimas. Seguirán
insensibles as dores e anguria
da nación española e seguirán a
súa labor destructora de tódolos
valores nacionais en tanto unha
forza material non a destrúa.
¿Onde está esa forza? ¿Como
organizala? Velaí a miña incerteza.
Dubido moito que os nosos
compatriotas da Península teñan
os elementos necesarios para
vencer o militarismo falanxista.
Bastante será se logran preparar
un estado de espírito nacional
cooperador da liberación; esperar máis, paréceme ilusorio.
¿Dispoñemos os emigrados de
medios apropiados para derribar
a argallada falanxista co seu
Maese Pedro? Si somos sinceros temos que contestar negativamente.
Alguén dixo, para rexeitar a
acusación de estar o servicio
dunha nación estranxeira, que
non admitiría a República de
mans de outro país e porque os
españois, unidos, bástanse para
instaurala. Oxalá fose verdade
tanta beleza. En espírito patriótico e de independencia non cedo
o meu posto a ninguén, pero
XUÑO DE 2006
E evidente que, a pesar do
espectáculo bochornoso dado
por algúns emigrados españois
polas súas disputas e querelas
por motivos nada idealistas,sen
haber feito nada por merecelo
tivemos sorte de quer nos resolvesen nunha parte non desprezable o problema. O acordo de
Potsdam limpou o ambiente
internacional para nos i enrareceuno para Franco, poñendo a
opinión pública mundial contra el
e o seu réxime. Agora, o parecer
caen na conta do erro cometido
ca non intervención, aínda que
sospeito que, a maioría dos
gobernos, adoptaron esa actitude máis por simpatía a
República e os republicanos
españois, como represalias
polas concomitancias do goberno de Franco con Alemaña, Italia
e Xapón contra os países aliados. Ese cambio axudaranos,
pero no será suficiente para o fin
perseguido.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 116
XUÑO DE 2006
neste momento, diante da nosa
impotencia material, para expulsar o falanxismo español, si o
Moro Muza resucitase, volvese a
España, conseguira botar a
Franco con todo o que representa e devolvese o meu pais as institucións democráticas destruídas pola horda falanxista, o meu
recoñecemento cara a el duraría
todo o que a miña vida. Fágase
o milagre, aínda que sexa polo
diabro. Todo, menos Franco e o
seu réxime.
116
Pero opino que a declaración
feita por ese alguén, a que me
refería antes, foi un recurso retórico para saír do paso, porque
non creo que ningún outro país
teña ofrecido darnos a
República. E máis, teño a impresión de que se vai a representar
outra vez, aínda que cambiando
algunhas escenas e personaxes,
a traxedia para os españois e
comedia para os estraños, titulada: A NON INTERVENCION.
O
franco-falanxismo
desaparecerá:
debemos
estar prparados.
Entonces, dirame vostede:
¿cre na inmortalidade do réxime
franco-falanxista? Non, non existe nada inmutable; o falanxismo
desaparecerá como o fascismo
e o nazismo, pero ese acontecemento que nos sorprenderá,
como nos sorprendeu o acordo
de Postdam, realizarase cando
menos o esperemos, e por elo
estamos na obriga de vivir alerta
e preparados.
Sospeito que non se teñen
esgotado aínda as posibilidades
de dar a Franco o empuxón que
o desprace. Os primeiros chispazos do incendio que había de
destruír a República española
tiveron a súas orixes en
Marrocos; non sería imposible
que o furacán irresistible que
barra a vergoña que tiraniza a
España se formase no mesmo
punto xeográfico. Alegraríame
moito que resultase ser un astrólogo espontáneo. A repatriación
non será senón o acto preliminar
da tarefa xigantesca a realizar,
non xa para reconstruír unha
economía arruinada, senón para
renovala totalmente; extirpar ate
a última raíz falanxista e levantar
o prestixio nacional no estranxeiro. Desgraciadamente, pasados
os Pirineos coñecese pouco e
mal o pobo español. Non pouco
temos contribuído os españois a
"ilustrar" esa ignorancia. O
estranxeiro non se lle ten dado a
coñecer os verdadeiros valores
morais, científicos, espirituais,
artísticos e materiais da nación,
so se lle enxeñou o pintoresco e
frívolo. Un tanto por cento moi
elevado de estranxeiros cren,
honradamente, porque non lles
demostraron outra cousa, que
España e o país da pandeireta, a
guitarra, as castañolas, os toureiros e os nugalláns, que se pasan
a vida tomando o sol a porta da
súa casa. Moitos non a xulgan
como país situado nun extremo
de Europa, senón no principio de
África. Importante labor patriótica
será propagar os catro ventos os
seus méritos e valores silenciados ate agora con unha modestia inexplicable, ocasionándolle
enormes prexuízos morais e
materiais. Cando se está fora de
España, non de turista, senón
facendo vida ordinaria, comprendese a súa grandeza. Pola miña
parte supóñoo que igual lle terá
pasado a outros compatriotas
emigrados. Canto máis lonxe e
máis tempo me encontro fora
dela, con mais forza se afirma no
meu espírito o sentimento patriótico. Canto máis minuciosas e
imparciais facía as comparacións de outros pobos con aquel
no que eu nacín, mais se agrandaba o meu orgullo de ser español. A grandeza de España a
comprendemos mellor fora que
dentro dela.
A pesar da miña odisea, o
pensamento o tiña sempre
embargado pola preocupación
de cal sería a situación do noso
país. Sen esaxeración podo afirmarlle, interesábame mais a súa
sorte que a miña. Infinidade de
veces me preguntei: ¿Como
estará España? ¿Qué porvir lle
espera o pobo español? As noticias tendenciosas da prensa alemana contribuían a aumentar a
miña incerteza.
Impulsos naturais do meu
espírito insensiblemente conducían a miña imaxinación a examinar fórmulas e solucións para
sacar a España do abismo en
que a barbarie falanxista a ten
sumida. Despois de moitas e
detidas reflexións adquirín o profundo e firme convencemento de
que, para a reconstrucción
nacional e a instauración dun
réxime efectivamente democrático no orden político, económico
e social, non serán eficaces as
fórmulas políticas e económicas,
indefinidas, de antes da guerra
civil; faranse necesarios outros
métodos novos e enérxicos, aplicados gradual e intelixentemente, pero con perseveranza e sis-
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 117
tematicamente. Nunca, como
agora, pode dicirse con máis
razón e propiedade, o de que "A
GRANDES MALES, GRANDES, ENERXICOS E RADICAIS REMEDIOS".
Vivimos baixo o imperialismo
individualista, principal responsable das guerras que asolan a
humanidade. Pero, aínda que
timidamente, comeza xa nalgúns
países, a evolución cara o capitalismo de Estado, etapa inevitable
de transición necesaria para
pasar a socialización da economía nacional. ¿Comprenderemos e aproveitaremos os traballadores españois o momento
histórico que vivimos ou seguiremos aferrados a sistemas vellos
que deron xa canto podían dar, e
que hoxe son un obstáculo para
o desenvolvemento pacífico dos
pobos?
Unha longa experiencia
demostroume que na loia social
e política, os nomes non significan nada se non están referendados polos feitos. Fai algúns
anos, nun mitin celebrado no
Cine Pardiñas de Madrid, falamos Besteiro, Saborit e mais eu.
Na miña intervención dixen: "Se
me preguntan qué é o que eu
quero, contestarei: REPUBLICA... REPUBLICA... REPUBLICA".
Hoxe, se me fixera a mesma
pregunta respondería: LIBERDADE... LIBERDADE... LIBERDADE. Pero liberdade efectiva;
Despois poña vostede o réxime
Consecuente con ese criterio, declárolle ca franqueza obrigada neste caso, que a
Constitución Española da
República proclamada o 14 de
Abril de 1.931, despois de guerra
mundial envelleceu e IMPONSE
A
PROMULGACION
DE
OUTRO CODIGO FUNDAMENTAL DE ESTADO que responda
as esperanzas de transformación social, en aras da cal deron
a súa vida millóns de homes na
última hecatombe.
Opino que para incorporar a
maioría dos españois a obra
inmensa da reconstrucción
nacional, E NECESARIA UNHA
TRANSFORMACION RADICAL
DA DIVISION TERRITORIAL
POLITICO-ADMINISTRATIVA
SUBSTITUINDO A PROVINCIAL
POLA
REXIONAL:
CATALUÑA, CASTELA, VASCONIA, ARAGON, EXTREMADURA, ANDALUCIA, LEVANTE, ETC., CON AUTONOMIA
ECONOMICA ADMINISTRATIVA DE REXIONS E MUNICIPIOS, CONCEDENDOLLES
BENS EN USUFRUCTO ESTABLE, ESTABLECENDO CONCERTOS
ECONOMICOS
ENTRE
MUNICIPIOS
E
REXIONS E ENTRE ESTAS E
O ESTADO, FIXANDO CONTINXENTES XUSTOS DE
COMUN ACORDO. ADEMAIS
LIBERDADE DE MANCOMUNARSE REXIONS E MUNICIPIOS PARA OBRAS DE INTERES COMUN, COMO TAMEN
DE USO LIBRE DO IDIOMA,
EXCEPTO NAS RELACIONS
OFICIAIS EN QUE SERA OBLIGATORIO O CASTELAN.
O réxime provincial non satisfai ningún desexo nin aspiración
do pobo español; e unha caricatura dos departamentos franceses. O rexional, aplicándoo a un
sistema Federal, é un estímulo
da maioría dos españois e está
máis arraigado nos seus sentimentos, e nas costumes, idioma
e tradición.
O rexionalismo lealmente
practicado e respectado,
indefectiblemente servirá de
impulsor o desenvolvemento
económico e intelectual do
país e, por conseguinte, apertará os lazos de unión e
patriotismo que deben de
existir entre todos os pobos
españois. Un réxime político
chamado democrático, sen
autonomía rexional e municipal, representa, segundo a
miña opinión, un esqueleto
sen músculos, sen nervios
nin órganos de sentido, é un
corpo inerme. Debe darse á
palabra "Democracia" un contido máis positivo, hai que
liberala da falsa política e do
ambiente demagóxico no
que a encerraron para illala
da verdadeira liberdade e hai
que facer dela unha realidade
sen ficcións.
A descentralización económico-administrativa será o acicate
do interese local para o desenvolvemento das economías
rexionais e municipais e, como
consecuencia, o da nación enteira. A liberdade do uso do idioma,
en vez de ser un perigo para a
unidade nacional como temen
algúns, borrará a prevención
contra o Poder Central e entonces existirá máis compenetra-
117
XUÑO DE 2006
O mañán: retorno de
liberdades; estructura federal do estado
o nome que queira.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 118
ción entre todos os órganos do
Estado.
XUÑO DE 2006
Defensa da democracia
118
DEBERAN CONSTITUIRSE
ELEXIDAS POR SUFRAXIO
UNIVERSAL DIRECTO E
SECRETO AS ASAMBLEAS:
NACIONAL, REXIONAIS E
MUNICIPAIS. A ASAMBLEA
NACIONAL ELEXIRA O PRESIDENTE
DO
CONSELLO
NACIONAL
E
ESTE
PROPOÑERA OS CONSELLEIROS QUE HAN DE COLABORAR CON EL NA DIRECCION E ADMINISTRACOION
DA NACION. AS ASAMBLEA
REXIONAIS E MUNICIPAIS
ELEXXIRAN LIBREMENTE OS
CONSELLOS ADMINISTRATIVOS E OS SEUS PRESIDENTES.
O indicado implica a supresión do cargo de presidente da
República. O considero innecesario e prexudicial. Salvo excepcións, non fan de Poder
Moderador, senón de sabotadores da normal función política e
administrativa dos gobernos, e
teñen máis en conta os seus
intereses de partido que os
xerais. Ademais, existe o perigo
de que por inimizade persoal ou
incompatibilidade política, non
escolla para formar goberno os
homes capaces e de recoñecida
moralidade, senón que o estila
de Alcalá Zamora entregue o
poder os inimigos da República.
A soberanía do pobo está representada na Asemblea Nacional e
esta debe elixir e fiscalizar o
Consello Nacional que, segundo
indico, substitúe o chamado
hoxe goberno.
Feito o esquema da organización político-administrativa do
pais, corresponde integrarse en
corpo e alma, sen vacilacións, á
execución de medidas que
caractericen a República de
democrática, sen ficcións, e
constrúan unha economía
robusta e segura.
A FIN DE QUE OS DEREITOS
INDIVIDUAIS
NON
SEXAN
SIMPLE
LETRA
MORTA, NON SE PODERAN
SUPRIMIR OU SUSPENDER
TOTAL OU PARCIALMENTE A
LIBERDADE DE: REUNION,
ASOCIACION, PENSAMENTO,
PALABRA, MANIFESTACION
PUBLICA, PRENSA E INVIOLABILIDADE DO DOMICILIO;
SALVO POR SENTENCIA
FIRME DE TRIBUNAIS COMPETENTES E O ULTIMO
PUNTO POR AUTO XUDICIAL.
Debe acabarse ca falsa
democracia. E o colmo do cinismo político consignar na constitución os dereitos individuais
mentres que, o mesmo tempo,
sen outro fundamento que o
medo, o Goberno pode suspender, non só os supostos inimigos
das institucións republicanas,
senón tamén os seus defensores máis decididos. Unha política
leal e intelixente e un ha policía
ben escollida, poden previr e
abortar os intentos perturbadores
dos inimigos da República e, en
caso de rebelión, o pobo armado
reducirá a obediencia os perturbadores.
A LIBERDADE RELIXIOSA
NON DEBE SER MONOPOLIZADA POR UNHA SOA IGREXA. A DEMOCRACIA TEN O
DEBER DE PERMITIR A PRACTICA DE TODAS AS RELIXIONS.
Agora ben, considerando a
relixión como un sentimento íntimo, digno de respecto, non pode
tolerarse que, so pretexto de propaganda relixiosa, desenvolvan
os seus partidarios actividades
políticas de ningunha crase, porque nese caso, as organizacións
relixiosas entran na liza das loitas
dos partidos e han de ser tratadas como tales.
EN CAMBIO DEBE PERSEGUIRSE DE OFICIO, A INXURIA E A CALUMNIA E TODA
CAMPAÑA DIFAMATORIA. Hai
que afacer a todos o respecto
mutuo e a tolerancia das opinións contrarias; o que non sepa
conducirse correctamente na
discusión dos feitos, non merece
a consideración de cidadán libre.
Toda oposición de ideas na prensa, no libro, na tribuna, ou noutra
manifestación calquera, ten que
ser correcta e constructiva. Os
que para defender as súas opinións usen o procedemento da
inxuria, a calumnia e a ofensa
persoal, están incapacitados
para gozar do dereito de expresar as súas ideas publicamente.
A FIN DE FACILITAR O
EXERCICIO DOS DEREITOS
DE REUNION E ASOCIACION,
O ESTADO, AS REXIONS E OS
MUNICIPIOS, SEGUNDO OS
CASOS, CEDERAN AS ASOCIACIONS POLITICAS E SINDICAIS,
ECONOMICAS,
ARTISTICAS E CIENTIFICAS,
LOCAIS CAPACES E APROPIADOS PARA O SEU FUNCIONAMENTO.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 119
Entre os deberes primordiais
da República democrática, está
o de protexer, con xenerosidade,
o desenvolvemento das ciencias, as artes, e, moi particularmente, os artistas e os homes de
ciencia. Tamén debe favorecerse as entidades sindicais e económicas, porque, a xuízo meu,
no porvir serán a base para a
estructuración da economía
socialista.
Programa
realizacións
urxente
de
A LABOR ORDENADA CON
QUE TERA QUE ENFRENTARSE A REPUBLICA, CON
CARACTER
URXENTE,
TENDO EN CONTA EN CADA
CASO A SITUACION ECONOMICA, SERA A SEGUINTE:
b) Reforma penitenciaría
mellorando as prisións e
suprimindo a pena de morte.
c) Execución racional
dun plan de vías de comunicacións, construíndo
estradas e camiños veciñais. (Tamén deberán
construírse, como arterias
principais da rede de estradas, catro grandes pistas
que, irradiando de Madrid,
a poñan en comunicación
cos catro puntos cardinais
da península.
d) Organización combinada por estrada, ferrocarril e aire, de viaxeiros e
mercancías.
f) Urbanización e saneamento de todos os pobos.
g) Repoboación forestal.
h) Organización do
Turismo.
i) Establecemento de
bibliotecas públicas en todos
os pobos.
j) Reforma radical do
Código Civil restrinxindo o
dereito de herdanza.
k) Radio, telégrafo e teléfono público en todas as poboacións.
l) Industrialización e explotación racional da terra.
m) Impulso ao desenvolvemento industrial.
n) Traballo obrigatorio e útil
de todos os homes de vintecinco a cincuenta e cinco
anos.
o) Recrutamento da policía
por oposición pública.
p) Ampla lexislación social
a base da xornada de corenta
horas semanais.
q) Diplomacia internacional
dentro das Nacións Unidas,
pero dando preferencia os países de América de lingua
española.
Unha República democrática
haberá de gobernarse con gran-
de comprensión e flexibilidade
na súa maneira de acción, pero
debe ser intransixente e si e
necesario dictatorial no referente
a instrucción. Non pode tolerar
que quede un cidadán, calquera
que sexa a súa categoría social,
sen recibir a primeira e segunda
ensinanza, incluso a profesional.
Escola para todos
aumentar o benestar
;
A escola ten que abrirse para
todos e a Universidade, para os
que demostren disposicións de
capacidade. As familias modestas deben recibir unha indemnización en compensación a falta
de salario dos fillos no período da
ensinanza.
Hai que combater severamente por todos os medios ate
extirpar totalmente o analfabetismo nun prazo máximo de cinco
anos, obrigando a todos os analfabetos adultos a dedicar cinco
horas semanais a práctica da
lectura e escritura nos centros de
Ensinanza dedicados o efecto,
para o que haberá que mobilizar,
ademais de profesores titulados,
os que sen selo poden cooperar
a obra tan patriótica, como facer
desaparecer esa vergoña nacional. Esto obrigará a realizar gastos importantes; e en nada mellor
se poden empregar como en
lograr nun quinquenio a modificación das estatísticas na casa
reveladora das correntes de
saber ler e escribir.
A pena de morte é unha reminiscencia da barbarie e un desprestixio para un país civilizado.
Imponse a súa supresión non só
por sentimento humanitario,
119
XUÑO DE 2006
a) Instrucción obrigatoria,
gratuíta e campaña intensa ate
extirpar o analfabetismo.
e) Aproveitamento de
todas as forzas hidráulicas.
XUÑO DE 2006
2006_clar_1.qxp
120
9/6/2006
13:27
PÆgina 120
senón porque moitos séculos de
experiencia teñen demostrado a
súa ineficacia para corrixir os instintos criminais. Os penados se
lles castiga a falta de liberdade, xa
é bastante, pero non a recibir un
trato inhumano. Teñen que organizarse as prisións en forma axeitada para evitar que perdan os
reclusos os hábitos de traballo, a
fin de que sigan sendo útiles a
nación, cumprida a condena. O
pais que queira presumir de civilizado e teña a pretensión de ser
visitado por estranxeiros facéndolles portavoces da súa beleza e
todos os aspectos, está obrigado
a ter boas estradas e excelentes
ferrocarrís. Sen eses dous elementos non haberá turismo e a
vida será cara e miserable. Se a
República quere ser próspera
economicamente e gozar da tranquilidade espiritual, debe dar o
pobo as posibilidades de unha
vida económica e cómoda. O
benestar dos cidadáns asegura a
saúde da República.
O mesmo pode dicirse das
forzas hidráulicas aproveitadas
coidadosamente; poden transformar o réxime de vida non só
pola súa aplicación dos servicios
xerais, senón os privados e
domésticos de todas as clases.
Moitos pobos semellan ruínas da idade primitiva e carecen
das elementais condicións de
hixiene. Hai que acometer con
enerxía a construcción de outros
novos con casas e habitacións
sans e alegres, sumidoiros, prazas, xardíns amplos, con arborado; sen respectar máis que o
artístico o típico indispensable.
Un censurable abandono e
unha tala ilegal despoboaron os
nosos bosques e moitos montes
reclaman ser poboados de arboredo; hai que repoboalos para
explotar intelixentemente a súas
riquezas e melloras o clima de
moitas rexións.
O turismo ten sido considerado como medio de ingresos e de
protección de amigos, con fins
políticos; na República debe ser
o factor principal para a expansión no estranxeiro do coñecemento dos nosos tesouros artísticos, para o que debe darse toda
clase de facilidades os que nos
honren cas súas visitas.
O establecemento de bibliotecas, radio telégrafo e teléfonos
estreitará as relacións entre os
pobos e elevará considerablemente a cultura cidadán.
O dereito a dispoñer libremente dos bens privados debe
ter un límite máis estreito, en
beneficio da sociedade toda, e
diminuirá a irritante desigualdade
social entre os cidadáns.
A agricultura e a industria: lexislación social baseada no traballo.
Sendo a base do país a agricultura, non debe permitirse que
haxa unha parcela de terra sen
labrar. Hai que convencer os
agricultores da conveniencia de
mancomunarse para explotar a
terra e industrializar a agricultura.
Considero o problema do
desenvolvemento da industria
como o máis difícil de resolver.
Nun réxime de capitalismo individualista, non será España un
país industrial; quedou atrasada
para poder, hoxe, crear importantes industrias. O descubrimento
de América podería ter sido a
orixe dunha fonte industrial e foi a
causa do noso atraso. Os nosos
avós ensoberbecéronse cas
riquezas chegadas das colonias
e, en lugar de destinalas a prosperidade industrial da Metrópole,
viviron luxosamente na folganza,
encargando o estranxeiro os artigos manufacturados e dando, en
cambio, o ouro e as primeiras
materias, con o que outros países como Francia, Bélxica, e
Holanda, etc., industrializáronse
e invadiron os mercados internacionais, de onde será difícil desprazalos. ¿ Qué capitalista ou
empresa privada arriscará o
capital en crear industrias,
sabendo de antemán que non lle
queda sitio na concorrencia e na
competencia mundial? Sen
embargo, non debe desistirse de
acometer a empresa por difícil
que sexa.
Ninguén debe ser dispensado de cooperar co seu traballo,
efectivo e útil, a prosperidade da
riqueza social, calquera que
sexa a súa situación económica,
excepto os inútiles e maiores de
cincuenta e cinco anos. A
Constitución da República do 14
de Abril de 1.931 dicíase de traballadores, declaración platónica
que debe facerse efectiva obrigando a traballar os homes útiles, manual ou intelectualmente,
sen escusa, aínda tendo medios
de vida propios.
Sendo o traballo obrigatorio,
faise máis indispensable unha
lexislación social amplísima. A
República non debe regatear os
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 121
productores as mellores condicións de traballo.
A policia e o exército
Todos os elementos encargados da vixilancia para a seguridade do Estado, e especialmente a Policía, deben ser recrutados con grande coidado, a fin
de que a súa conducta e procedementos no cumprimento das
súas funcións sexan correctísimas. Un policía estilo fascista,
nazista ou falanxista inflúe enormemente no desprestixio dos
réximes políticos.
UNHA DAS MEDIDAS
URXENTES QUE DEBE ADOPTARSE SINCEIRAMENTE, SE
DE CERTO SE DESEXA UNHA
REPUBLICA DEMOCRATICA, E
A SUPRESION DO EXERCITO
PERMANENTE E CREAR
UNHA GARDA NACIONAL,
DONDE TODOS SEXAN SOLDADOS E CIDADANS LIBRES
CON OBRIGA DE TRES
MESES DE INSTRUCCIÓN
MILITAR.
Poderíanse escribir moitas
páxinas sobre a necesidade dun
exército permanente en España,
pero basta dicir que esa institución e o reverso da democracia e
da liberdade, como o proba o feito
ben frecuente de que as dictaduras apóianse, sempre, no exército
Largo Caballero preso na Cárcere Modelo
para dominar e sosterse.
Co exército permanente non é
posible a democracia. Toda a
Historia amósanos que é o inimigo natural das liberdades. Sen
remontarnos moi lonxe, non
debemos esquecer que o
Xeneral Pavía derribou pola forza
a primeira República; Que o
xeneral Primo de Rivera salvou a
Monarquía borbónica de Alfonso
XIII, ca súa dictadura de sete
anos, e que Franco e demais
xenerais asasinaron a segunda
República, proclamada legalmente polo pobo. Deixando subsistir o
exército permanente o instaurar a
República, esta será aniquilada
como as anteriores ou non permitirá a democratización das institucións. Ademais, non é necesario;
sería un organismo inútil sen
outra función que a ameaza constante contra o país democrático.
As últimas guerras demostraron
que un exército sen os medios de
destrucción descubertos a últimas
hora e un peso morto no orzamento e un elemento decorativo,
pero sen ningunha das condicións indispensables para a
defensa do territorio nacional.
Nesta opinión, que algúns
considerarán disparatada, teño o
meu favor a de unha autoridade
indiscutible. O xeral en xefe das
forzas aliadas na guerra contra
Alemaña estivo en Moscú e,
nunha conversa con un grupo de
periodistas, dixo: "O mellor que
poden facer as nacións cando
acabe a guerra e desfacerse de
todos os soldados, eu o primeiro". E significativo que teña dado
esta importante noticia, soamente, a radio de Londres na súa
emisión en español.
A transformación socialista da economía
SEN PERXUICIO DO DITO
121
XUÑO DE 2006
As nosas relacións exteriores
haberán de axeitarse as orientacións da organización creada en
San Francisco, "Nacións Unidas",
pero o interese Nacional aconsella dar especial preferencia as
relacións cos países americanos
de lingua española.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 122
XUÑO DE 2006
ANTERIORMENTE, HAI QUE
ACOMETER O PROBLEMA
FUNDAMENTAL DA TRANSFORMACION DA ECONOMIA,
SUBSTRAENDOA DA PROPIEDADE PRIVADA E CONVERTINDOA EN NACIONAL. CON
O TACTO E A INTELIXENCIA
DO CASO, DEBEN NACIONALIZARSE ESCALONADAMENTE AS PRINCIPAIS FONTES
DE RIQUEZA DO PAIS;
ENTRE OUTRAS AS SEGUINTES:
122
a) A Banca.
b) Comercio Exterior
c) Minas e estradas.
d) Transporte marítimo,
aéreo e terrestre.
e) Industria Pesada.
f) Asistencia Social.
g) A terra.
h) Habitación.
i) Gran Comercio.
j) Industria hidráulica e
eléctrica. Gas.
k) Teatros e cinematógrafo.
l) Industria Téxtil, etc., etc.
O crédito e garantía de seguridade do aforro dos españois,
así como a súa inversión en
empresas de interese xeral, non
debe ser función privada, senón
do Estado, sendo unha das
bases sobre as cales se apoiará
a obra da reconstrucción nacio-
nal. Como fórmula de compromiso, cos actuais accionistas podería constituírse en depósito o
valor nominal das accións, recibindo como os demais cidadáns
o interese que legalmente se
estipule.
Non pode deixarse o equilibrio da balanza comercial de
exportación e importación o azar
das relacións comerciais illadas
de empresas privadas, as cales
non perseguen outro obxectivo
que o seu interese, sen ter en
conta o nacional.
pola saúde e vida dos españois
de ambos sexos, nenos, xoves,
adultos e anciáns, e función
exclusiva da nación mesma por
medio dos organismos técnicos
competentes que institúa.
Abandonada esa obrigación a
iniciativa individual ou de empresa, constitúe un perigo para o
desenvolvemento físico. A asistencia médica, farmacéutica,
hospitais, balnearios, sanatorios,
etc.,etc., debe ser un cometido
esencial do Estado. Se ha de coidarse das cousas, ¿Como pode
desinteresarse das persoas?.
A producción e propiedade
de primeiras materias: carbón,
ferro, chumbo, cobre, pedra,
madeira, etc., debe ser nacional,
a fin de asegurar a súa distribución e aplicación, segundo o esixan as necesidades xerais: ademais, a propiedade privada das
primeiras materias e un constante perigo nacional, porque o interese particular non ten sensibilidade patriótica e o afán de
ganancia condúcelle a vendelas
a países inimigos da nación para
ser transformadas en elementos
destructivos para a patria.
Se algo no mundo non debe
ser propiedade privada como
non o son nin o sol nin o aire, e a
terra, obra da natureza, e nai de
toda riqueza natural. Hai que
reverter a súa posesión o
Estado, que, representando a
nación enteira, debe dispoñer
dela, cedéndoa en usufructo as
rexións, municipios, organizacións ou sindicatos de agricultores para a súa explotación nas
condicións que se lle impoñan
por elementos do estado e tendo
en conta as necesidades do consumo.
Se queremos que o estado
organice o transporte segundo o
esixan es necesidades do conxunto do país, natural é que sexa
propietario dos medios para ter
liberdade de acción nas modificacións necesarias.
O mesmo digo da habitación.
Entre os aspectos da asistencia
social, un dos máis fundamentais
e facilitar casa saudable e cómoda. O interese do capitalismo
individual e compatible con unha
reforma tan importante.
Nacionalizadas as minas e
os transportes hai que seguila
mesma conducta ca industria
metalúrxica pesada, deixando
libre a mediana e a pequena.
Nacionalizado o comercio
exterior e lóxico facelo mesmo co
gran comercio interior, deixando
libre o mediano e o pequeno.
Ademais será un factor importante para a fixación e regularización
de prezos.
A asistencia social, o coidado
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 123
Dise: "Detrás do fío ven o
nobelo". O mesmo sucede ca
política de nacionalización; realizada a do transporte e da industria pesada, aparece evidente a
necesidade de idéntica medida
cas eléctricas, hidráulicas e gas.
A marcha e vida das industrias
propiedade do Estado e dirixidas
por el non pode estar a mercé
das privadas. Por outra parte,
será a maneira de facer posible
as familias modestas o goce dos
seus beneficios.
Se o Estado ha de rexer a
producción e distribución de
outros medios de vida como a
habitación e o alimento, e natural
que o faga tamén co vestido,
nacionalizando as industrias do
téxtil. Estará obrigado a ocuparse de producir as primeiras
materias, deixando algún día de
depender de outros países.
A estas notas escritas a "
vuelapluma" , poderán engadirse moitos máis problemas, pero
considero suficiente o exposto
para darse conta da intención
que nelas se contén. Trátase,
francamente, de iniciar a transformación do réxime capitalista
individual de hoxe, en España,
en outro Estado, onde todo
sexa propiedade nacional,
onde todos teñan parte na producción, recibindo unha retribución segundo o seu esforzo;
período transitorio a socialización de toda a economía e da
retribución do traballo segundo
as necesidades.
Firme esperanza no porvir
Sospeito, querido amigo, que
o termo da lectura desta carta
pensará que o seu contido e producto dunha efervescencia de
espírito e consecuencia da odisea sufrida. Si e así, suplícolle
rexeite esa idea. Non: a absurda
e estúpida persecución de que
me fixo obxecto o goberno de
Vichy e a criminal deportación o
campo de Orianemburg, imposta
pola Gestapo alemana, non me
produciu a menor tensión de nervios. Sufrino, non direi con resignación, pero si con paciencia
reflexiva. As propostas da miña
carta son o resultado da meditación detida, non de agora, senón
dende fai moito tempo. Socialista
convencido, cada día máis se
cabe, con unha experiencia obtida na convivencia constante con
os da miña clase e, o mesmo
tempo no desempeño de funcións de responsabilidade de
goberno, todas as miñas ideas
cristalizaron nunha convicción
absoluta do erro dos que creen
na inmutabilidade do réxime
capitalista actual e dos que pensan que é a meta do desenvolvemento político e económico da
humanidade. Pero o mesmo
tempo, do erro dos que imaxinan
que o socialismo e un réxime
fácil de implantar subitamente;
dos inxenuos que se imaxinan o
socialismo como un remedio en
venta en calquera farmacia e de
virtudes terapéuticas a maneira
da célebre " purga de don
Benito", que facía efecto sen saír
da botica. O socialismo realízase
pola evolución progresiva de
sociedade, pero que debe ser
dirixida convenientemente e intelixentemente. Non e suficiente
saber ate onde nos diriximos,
senón que hai que coñecer
tamén o camiño a recorrer. De aí
a conveniencia de examinar sen
ofuscarse, de que maneira e en
que forma podemos ir salvando
as distancias que nos separan
do punto de chegada. Creo, con
toda a modestia que me é obrigada, pode ser o indicado máis
arriba ou outro parecido. Pero o
indubidable, tamén, é que se
debe ter un proxecto de traballo
e non camiñar a cegas, ignorando o camiño onde temos que dirixirnos.
Dirase: esto e soñar, e demasiada labor para un goberno; e
imposible de realizar. Non me
sorprenderá esa obxección;
somos moi escépticos e carecemos de confianza e nos mesmos. Téñase presente que todos
os programas do partido parecen
realizables, pero acéptanse ca
esperanza de facelos realidade.
O expresado no poder obra
dun só goberno senón de moitos; nin labor dun día, senón de
moito tempo. Gradualmente, por
etapas, pisando sempre terreo
firme, sempre sen precipitacións.
Sen saltos no baleiro, pero con
perseveranza, sistematicamente, sen debilidades, con resolución firme de chegar o propósito
sinalado.
Agora ben, ¿qué organiza-
123
XUÑO DE 2006
A arte teatral e cinematográfica e necesario nacionalizala a fin
de darlle a extensión e importancia que merece.
Polo dito explicarase vostede
o meu interese en axudar o desenvolvemento das organizacións
sindicais e económicas; entendo
que elas serán no porvir as rectoras do relacionado ca producción
e o intercambio desta.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 124
XUÑO DE 2006
cións políticas e sindicais deben
enarborar a bandeira da reconstrucción nacional con parecido
programa? Non vexo outros que
teñan contido ideal para a súa
realización que o Partido
Socialista Obreiro Español e a
Unión Xeral de Traballadores de
España, depurados de aventureiros e arribistas ca axuda de
toda a clase traballadora.
124
Se por motivos de conveniencia política inmediata ou por
prexuízos se deixa escapar a
oportunidade da recuperación
dunha liberdade perdida fai anos
expulsando o odioso falanxismo,
resignémonos a seguir vexetando nunha actuación política confusa sen beneficios positivos
para a clase traballadora en particular, e para España en xeral.
mos. Aprazar para momento
oportuno a discusión de conductas dende o ano de 1.931, procurando non elixir para desempeñar cargos os que habemos de
ser xulgados. Opoñerse a todo
propósito de rébancha e defender o principio de que se faga
xustiza polos tribunais. Defender
tamén a reintegración nos seus
postos dos expulsados polo
falanxismo. Considerar a guerra
civil como unha catástrofe nacional e defender que sexan indemnizados os prexudicados por ela,
orfos, viúvas, inútiles, expropiados, etc., sen facer diferencia
entre as víctimas das dúas partes para levar a tranquilidade os
espíritos.
1 de Agosto de 1.945, Berlín.
Agora ben; para atoparse en
condicións de cumprir a misión
que a historia ten imposto os
nosos organismos nacionais, a
xuízo meu, e preciso estudiar en
Francia un programa de acción
inmediata, a fin de presentalo a
consideración dos compañeiros
de España. Volver a esta en
canto as circunstancias o permitan, moi particularmente os elementos directivos do partido e da
UGT. Poñerse en contacto inmediatamente cos do noso país.
Convocar senllos Congresos a
fin de reorganizar ditos organis-
Cuartel
Xeral
da
Comandancia do Exército Ruso
de Ocupación.
FRANCISCO LARGO
CABALLERO.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 125
Largo Caballero e as súas “Máximas
do bo socialista”
Aquel estuquista que fora Presidente do Goberno de España en Setembro de 1.936, en plena
guerra civil, e antes Ministro de Traballo e secretario xeral da UGT, despois dunha longa traxectoria de compromiso e de loita, nacera en Madrid o 15 de Outubro de 1.869. Exiliado en Francia
trala guerra, foi detido pola policía do Goberno Pétain, e despois de penosa peregrinación por
diversas prisións francesas, as autoridades galas entregárono a Gestapo alemana, que, despois
de mais prisións e malos tratos confinouno no campo de concentración de Orianenburg, onde
logrou sobrevivir durante catro anos. Caso moribundo, foi recollido pola división polaca que
liberou o campo, e conducido o cuartel xeral do exercito de ocupación soviético, onde foi curado e atendido e convaleceu durante catro meses.
A
En marzo de 1.978 os restos de Francisco Largo
Caballero, volven definitivamente a España. O seu Madrid
natal bríndalle unha multitudinaria acollida acompañando os
seus restos ate onde repousarán finalmente, cerca dos de
Pablo Iglesias, Julián Besteiro,
Jaime Vera, e tantos outros que
deron a vida pola causa socialista.
Enrique de Francisco, dicía
en 1.946 "Sen pretendelo,
Largo Caballero fixou os trazos
da súa figura moral nas últimas
cuartillas enviadas a "El
Socialista" e cuxo contido, por si
só, constitúe un código de
moral socialista. Unha autobiografía. Repasádeas e, a medida que as ledes, observade se
están en contradicción con calqueina dos actos da súa vida
pública ou privada". Estas son
as máximas do bo socialista
segundo Largo Caballero:
O máis grande homenaxe
que pode dedicarse a memoria
do Mestre de todos, Pablo
Iglesias, e ser bo socialista.
O bo socialista abraza e
defende os seus ideais no só
por sentimento e espírito de
protesta contra as inxustizas
sociais, senón por reflexión e
convencemento, o que vigoriza
o seu espírito de abnegación e
sacrificio para soportar estoicamente os atropelos e inxustizas do réxime actual; e fortalece a súa vontade, a fin de facer
fronte e vencer as innumerables dificultades e obstáculos
que le saen o paso na loita política de tódolos días.
O bo socialista comprende
que a grande transformación
social a que aspira non pode
realizarse subitamente, por un
golpe de man, senón por etapas, por evolución progresiva,
e que o seu deber é impulsar
esa evolución con perseveranza e intelixentemente, e apresurar o momento da súa completa emancipación.
O bo socialista non propugna a violencia como sistema;
prefire a actuación legal, pacífica, pero o mesmo tempo sabe
125
XUÑO DE 2006
mediados
de
1.945 conseguiu
chegar a París, a
casa da súa filla Carmen, pero
non conseguiría repoñerse das
graves docencias contraídas no
campo de concentración, e tras
dúas intervencións cirúrxicas,
falecía o 23 de marzo de 1.946
na capital francesa, os 77 anos. O
seu enterro significou unha
extraordinaria manifestación de
duelo, do pobo de París e dos traballadores de tódalas nacións. O
Concello de París rendeulle honores e concedeulle terra para a
sepultura no Cemiterio do Pére
Lachaise, no "Muro dos
Federados", lugar reservado os
heroes da liberdade, e onde están
enterrados os últimos defensores
da Comuna de París.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 126
que debe estar sempre disposto a loitar contra o fascismo,
calquera que sexan a súas
manifestacións e color, e sacrificar, si é necesario, a súa liberdade e a súa vida, ate vencelo.
XUÑO DE 2006
O bo socialista e inimigo da
rexouba política, das cábalas,
das intrigas e da política de
campanario; dentro do seu partido ou sindicato, e fora de eles,
prefire a lealdade, a discusión
pública e cordial.
126
O bo socialista non se
ensoberbece cos cargos que
desempeña, por moi elevados
que sexan, nin menospreza o
compañeiro modesto; o contrario, o aprecia e respecta.
O bo socialista non fala n in
escribe para adular a clase
obreira, senón para convencela, expoñéndolle a verdade,
aínda que nos lle guste.
O bo socialista non é versátil, senón consecuente, porque
antes de realizar os seus actos
os medita e os reflexiona.
da desmoralización da humanidade.
social, e que sen esta non é
posible a democracia política.
O bo socialista respecta e
admira os correlixionarios, que
polas súas condicións excepcionais, distínguense na defensa dos intereses da clase obreira; pero non se suma a ningún
bando, nin hipoteca a súa opinión, senón que examina, analiza os problemas e resolve con
absoluta independencia de criterio.
O bo socialista non defende
as súas ideas a base de inxurias, calumnias nin ofensas
persoais contra o adversario
político; e comprensivo e tolerante cas ideas alleas, sexan
políticas, económicas, filosóficas ou relixiosas, e observa
con el as relacións correctas,
sen debilitar nin ceder, por elo,
nas súas conviccións.
O bo socialista non é un
fanático que se aferra o todo ou
nada; ten flexibilidade mental e
de espírito para adaptarse as
imposicións da realidade, sempre a favor dos traballadores e
do seu país, sen claudicar por
elo dos principios socialistas.
Estou seguro que si Pablo
Iglesias vivira consideraría
como discípulos predilectos a
tódolos afiliados que practicasen as máximas indicadas, e
consideraríase ditoso por
haber dedicado toda a súa vida
a educación da clase traballadora.
O bo socialista e respectuoso e tolerante co criterio alleo, i
evita as intemperanzas que
podían facelo antipático a el e o
Partido onde esta afiliado.
O bo socialista non é vingativo, senón xusticeiro.
O b socialista non é infalible, equivócase como tódolos
homes, pero recoñece o seu
erro e rectifícao sen sufrir mortificación algunha no seu amor
propio.
O bo socialista observa, en
todo momento, unha conducta
moral na súa vida privada ou
pública en harmonía cas ideas
que profesa, e da prestixio o a
súa persoa e o seu partido.
O bo socialista ten noción
exacta do cumprimento do
deber no partido, no sindicato,
no taller, na obra o una oficina.
O bo socialista sebe diferenciar os fins que persigue o
Socialismo e outras comuñóns
políticas, filosóficas ou relixiosas, e ten o convencemento de
que aquel é o chamado a realizar a transformación do réxime
capitalista en outro de verdadeira democracia económico e
O bo socialista e inimigo da
guerra, porque esta destrúe a
civilización, realiza a selección
o revés i é o axente máis eficaz
FRANCISCO LARGO
CABALLERO, 1.945.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 127
Organizadas pola Fundación Luís Tilve
Xornadas
Retorno”
sobre
“Emigración
e
Os días 2 e 3 de marzo de 2006 tiveron lugar no Hotel Congreso de Santiago as "Xornadas de
Emigración e Retorno", organizadas pola Fundación Luís Tilve coa colaboración da Dirección
Xeral de Emigración do Ministerio de Traballo.
127
A primeira ponente foi
María Xosé Rodríguez Galdo,
Catedrática
de
Historia
Económica da Facultade de
Ciencias Económicas da
Universidade de Santiago de
Compostela que introduciu a
temática das xornadas. A
continuación Abel Losada
Álvarez, actualmente deputado no Parlamento Galego,
profesor titular de Historia e
institucións económicas da
Universidade de Vigo, abordou a "Análise do perfil dos
fenómenos da emigración".
Carmen Brea Iglesias,
Secretaria
de
Servicios
Sociais e políticas de igualdade da C.E. de UGT-Galicia
fixo unha exposición do
"Marco laboral galego"
Na sesión de tarde foi
José Manuel Civeira Moure,
Xefe da Sección Técnica da
Dirección Xeral de Emprego
da Consellería de Traballo da
Xunta de Galicia e Licenciado
en Ciencias Políticas, quen
presentou a primeira ponencia que versou sobre "A emigración: Retorno e emprego
en Galicia"
Unha Mesa Redonda en
relación ós "Servicios de
atención ó emigrante" pechou
a primeira xornada. Nela
interviñeron Pilar Pin Vega,
Directora
Xerente
da
Fundación
GaliciaEmigración, María Dolores
Casal Sánchez, Técnico de
programas da Fundación
Galicia-Emigración, Marisol
Calviño Babarro, Ex-presidente de UNIROS, Matilde de
León Larralde, membro da
Asociación de emigrantes
retornados e inmigrantes de
iberoamérica e Rosa María
López González, Licenciada
en Historia. Documentalista.
O venres, día 3, foi
Obdulia Taboadela Álvarez,
actualmente subdelegada do
Goberno na Coruña, profesora titular de Socioloxía da
Universidade de A Coruña, a
que introduciu o tema
XUÑO DE 2006
A
briron as Xornadas o Presidente
da Fundación,
Xesús Mosquera Sueiro e o
Secretario Xeral da C.E. de
UGT- Galicia, José Antonio
Gómez Gómez.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 128
pación política dos emigrantes".
O profesor de Historia e
ex-Director
Xeral
de
Emigración do Ministerio de
Traballo, Xesús Ramón Copa
Novo avanzou unha perspectiva sobre "O futuro dos
movementos migratorios".
XUÑO DE 2006
Finalmente
serían
Mercedes
Mato
Verdes,
Xefade Servizo de Acollida
básica e axudas da Secretaría
Xeral de Emigración da Xunta
de Galicia, e Monse Pérez
Cuntín, Técnica do Centro de
Atención e Asesoramento a
Emigrantes Retornados de
UGT en Ourense, as que
pecharían os traballos do
Congreso.
128
Roxelio Pérez Poza, en primeiro plano, e Xesús Ramón Copa Novo.
"Impacto sociocultural do
retorno". Á súa intervención
seguiu a de Marisol Soneira
Tajes,
deputada
no
Parlamento
Galego
e
Secretaria de políticas migratorias do P.S. de G.-PSOE,
que tratou un tema tan de
actualidade como "A partici-
No acto de Clausura dirixíronse ós asistentes José
María Pita Ponte, Subdirector
Xeral de Integración da
Secretaría
Xeral
de
Emigración da Xunta de
Galicia e Roxelio Pérez Poza,
Director das Xornadas e
Secretario da Fundación,
valorando a alta calidade das
ponencias e o interés das
conclusións das Xornadas.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:27
PÆgina 129
"Recuperando a nosa historia", acto
da Fundación Luís Tilve"
No marco da programación que a Fundación Luís Tilve desenvolve en diferentes localidades
galegas con motivo do ano da Memoria, o mércores, día 10, ás 19,30 horas, no Paraninfo do
Instituto Valle-Inclán de Pontevedra, tivo lugar un acto coa colaboración da Unión Comarcal de
UGT e da Agrupación Municipal de Pontevedra do Partido Socialista, baixo o lema
"Recuperando a nosa historia".
N
Os poñentes realizaron
unha aproximación histórica á
vida política democrática na
Pontevedra do primeiro terzo
de século, no que diferentes
organizacións e institucións
progresistas foron introducindo
pautas democráticas na acción
política, sindical e cultural co
obxecto de impulsar o desenvolvemento social e económico
e propiciar unha sociedade
máis xusta e igualitaria.
O nacemento das asociacións obreiras e agrarias, o
agrupamento na Federación
Obreira e na UGT, a constitución da Agrupación Socialista
de Pontevedra en 1896, o
movemento democrático e
republicano, foron analizados
polos intervintes, así como as
traxectorias comprometidas
dos militantes progresistas que
loitaron pola conquista das
liberdades e dereitos para tódolos cidadáns e pola emancipación da clase traballadora, as
publicacións periódicas que
impulsaron, os seus escritos e o
testemuño final co que rematou
a vida de moitos deles.
Feitos como que xa no ano
1882
se
publicara
en
Pontevedra "El Hijo del Trabajo"
coa pretensión de defender á
clase obreira, e que en 1890 se
producira a primeira manifestación dos traballadores, así
como a primeira folga en 1893,
marcaron o punto de partida
das intervencións
Pouco despois de que José
Pérez, canteiro de Mourente,
xunto con Heraclio Botana e
Benito Feijoo crearan a UGT e
a Agrupación Socialista de
Vigo, a partir dunha folga na
que se pedía a redución da xornada de traballo a 10 horas e
media, constituirase (1896) a
Agrupación Socialista de
Pontevedra e se introducirá
UGT na capital. A visita de
Pablo Iglesias a Galicia en 1899
sería decisiva para consolidar
as primeiras estruturas socialistas.
O entusiasmo asociativo, no
cinturón rural de Pontevedra,
conduciu á creación dun importante número de sociedades
agrícolas a partir das de Lérez e
Marcón (1896), moitas delas
129
XUÑO DE 2006
o acto interviñeron
Roxelio
Pérez
Poza, Secretario
da Fundación Luís Tilve, que
realizou unha introducción e
contextualización do tema,
Teresa Casal, primeira tenente
de alcalde do Concello de
Pontevedra e portavoz municipal socialista, Gonzalo Adrio
Barreiro, avogado de ampla traxectoria profesional e política,
que foi Presidente do P.S.P. de
Galicia na Transición e deputado e portavoz municipal do
PSdeG-PSOE, autor de "Sin
odio, sin rencor, pero el recuerdo vivo", na que analiza as súas
experiencias políticas e profesionais ó longo do franquismo,
e Aurora Marco, Catedrática da
Facultade de Ciencias da
Educación da Universidade de
Santiago, autora de máis dunha
vintena de publicacións sobre
arte, literatura e pedagoxía, así
como da obra sobre o socialista
e uxetista pontevedrés "Ramiro
Paz Carbajal 1891-1936"
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 130
XUÑO DE 2006
ou Benigno Rey aparecerán
vinculados a La Casa del
Maestro (que chegou a contar
con 800 socios) e á revista
"Escuela Vivida", proxectos
impulsados por FETE.
130
Foi recordado o 1º de Maio,
celebrado en Pontevedra
dende 1900 a partir da resolución da II Internacional (1889).
No último 1º de maio, o de
1936, intervirían nos actos
Amando Guiance Pampín, pola
Agrupación
socialista,
Francisco Fernández, pola
Federación Comarcal agraria, e
Alejandro Gama, polo Socorro
Roxo Internacional.
influídas polas ideas de UGT,
aínda que a súa fusión formal
coa Central sindical non se producira ata 1931. Especialmente
destacaron como socialistas as
Sociedades
de
Marcón,
Tomeza, San Vicente, Alba,
Campañó, Xeve e Salcedo.
Como persoas significativas
do socialismo pontevedrés
citouse a Germán Adrio, que
fora Secretario Xeral da
Agrupación Socialista de
Pontevedra, fusilado o 12 de
novembro, e que aparece na
presidencia do Congreso
Provincial de UGT, en 1933
(cando a organización contaba
con 120 seccións, algunha das
cales chegaba ós 400 afiliados)
ou Ramiro Paz, Presidente da
Agrupación Socialista en varias
ocasións e da Federación
Provincial en 1936, que correrá
a mesma sorte. Outras vítimas
da barbarie como os profesores
Paulo Novás, como Presidente,
Os sucesos de xullo de
1936 van frear o ambicioso proxecto republicano, no que destaca a inversión en educación
para un país que confiaba na
cultura como elemento básico
para exercer a liberdade. Os
superviventes como Francisco
Tilve, Luís de Saa e tantos
outros pagarán moi duramente
ó longo dos anos a defensa
lexítima dos seus ideais.
Pechou o acto Gonzalo Adrio
Barreiro, irmán do que fora gobernador civil republicano, José
Adrio, fusilado tamén na Caeira,
que se referiu á historia do republicanismo en Galicia e, máis concretamente, en Pontevedra.
As últimas verbas do
Secretario de FETE en Galicia
no ano 1936, Víctor Fraiz, "As
tumbas dos mártires falan máis
ante a historia que o que eles
puideron dicir" puxo punto final
a esta rememoración da nosa
historia en Pontevedra
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 131
A Fundación Luís Tilve presenta os
premios 2006 "Traballo digno",
"Acción solidaria" e "Defensa do medio
ambiente e dos bens comúns"
O
presidente da
Fundación Luís
Tilve,
Suso
Mosquera, presentou
en
Santiago nun acto público os
Premios Luís Tilve 2006 que
nesta edición se entregarán
en tres categorías, premio ao
"Traballo digno", "Acción
Solidaria" e "Defensa do
medio ambiente e dos bens
comúns".
Na categoría da "Acción
Solidaria" premiarase calquera
iniciativa que contribúa ao avance
da auténtica solidariedade que alimenta a convivencia xusta, o respecto recíproco e a paz, compartindo a loita contra as inxustizas,
adversidades e as catástrofes, así
como, as súas causas.
O terceiro recoñecemento
será para iniciativas concretas
encamiñadas a frear a ofensiva
privatizadora dos bens públicos,
que conduce a unha sociedade
máis empobrecida, dualizada,
coas libertades mermadas e a
propia democracia limitada e
empequenecida. Este será o premio "Defensa do medio ambiente
e dos bens comúns". No que
tamén se distinguirán accións
encamiñadas á defensa do
medio ambiente, ese ben común,
a propia terra, os ríos, a auga, o
mar, o aire ou os bosques, que
non se debe converter en monopolio privado.
A data límite para a presentación de propostas foi o
día 17 de maio de 2006.
Despois da deliberación
do xurado, os premios serán
entregados o día 23 de xuño
no Fórum Metropolitano,
emprazado en A Coruña.
Precisamente, no acto de
presentación dos premios,
Suso Mosquera, tamén deu a
coñecer a composición do xurado, Fernando González Laxe,
presidente do xurado e catedrático da Universidade de A
Coruña; José Antonio Gómez
Gómez, secretario xeral de
UGT-Galicia;
Salvador
Fernández Moreda, presidente
da Deputación Provincial de A
Coruña; Álvaro Ansias Bacelar,
director xeral de Traballo da
Xunta; Carmen Avendaño
Otero, presidenta da Fundación
XUÑO DE 2006
O premio ao "Traballo digno"
distinguirá aqueles actos e realizacións que constitúan unha referencia do que debe ser un traballo digno para todos, sen diferencias de sexo, raza, nacionalidade,
relixión ou ideas políticas.
131
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 132
Consello da Xuventude de
Galicia; e Roxelio Pérez Poza,
secretario da Fundación Luís
Tilve.
XUÑO DE 2006
No acto tamén interviu o
autor do premio que se vai
entregar, unha escultura
exclusiva do artista César
Lombera realizada en bronce
fundido con acabado de pátina bruñida na que aparecen
unhas mans entrelazadas
sobre unha base de granito
negro de Campolameiro.
Pola súa banda, César
Lombera explicou que a obra
de Chillida suxeriulle moito á
hora de elaborar as mans
entrelazadas que, asemade,
foron presentadas no acto
convocado hoxe. Precisou
que buscaba unhas "mans
neutras, nin de home, nin de
muller e utilizouse o bronce
como material pola contundencia do mesmo".
132
Cesar Lombera, autor da escultura que será o galardon, en primeiro
termo
Érguete;
Rosalía
Mera
Goyenechea, presidenta da
Fundación Paideia; Tereixa
Navaza González, xornalista de
TVE-Galicia; María Xosé
Rodríguez Galdo, catedrática
da Universidade de Santiago;
María Dolores Rodríguez
Amoroso,
presidenta
do
No acto tamén interviu o
secretario xeral de UGTGalicia, José Antonio Gómez,
facendo unha semblanza de
César Lombera na que destacou a súa formación e influcencia vangardista, adquirida
na cidade de Barcelona, e a
súa paixón escultórica-pictórica inspirada na tradición
parateatral mediterránea.
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 133
Para saber máis
"HISTORIA DA UGT DE FERROL E COMARCA
(1.890-1972)"
Manuela Santalla López
No marco dunha ampla exposición das liñas de actuación e características da
UGT no conxunto de España, a autora relata o nacemento da UGT de Ferrol en
Xaneiro do 1.892, a partir da "Sociedad de Hierros y Metales de Ferrol", constituída
polos traballadores da construción naval do asteleiro da Graña. A obra percorre os
anos de crecemento e expansión hasta chegar a ditadura de Primo de Rivera, a II
República, a vitoria do Frente Popular, o alzamento militar, a guerra civil, a represión,
os bens incautados ao sindicato, o longo período do exilio e da clandestinidade, hasta
chegar os sucesos de 1.972, sobre os que autora elaborou un libriño, tamén publicado pola Fundación. Manuela Santalla é licenciada en Xeografía e Historia pola
Universidade de Barcelona, e doutora pola Universidade de Santiago.
O libro conten ampla e interesante documentación: Datos de afiliación a UGT en
España, Galicia e Ferrol en 1.931; facsímiles; selos de sociedades,composición das
comisións executivas do sindicato dende o ano 1.888 hasta 1.986, todo un século,
que vai dende Antonio García Quejido a Nicolás Redondo.
133
277 p.; 21x15 cm.; 17 fot.; Ed. 1.997.
ISBN: 84-921045-3-8
Ana Romero Masiá
A medida que pasa o tempo, aumenta o interese e o valor deste libro, polo
seu carácter de autentico documento histórico. Dende a súa creación en 1.806,
a vida da fábrica e o traballo das cigarreiras transcorre o longo dun dilatado período no que se suceden relevantes acontecementos políticos e profundos cambios sociais e económicos. Na actualidade, a fábrica, con partes de indubidable
valor arquitectónico, leva algúns anos pechada. Nunha grande parte do solar
que ocupa está previsto construír vivendas. O parlamento acaba de aprobar
unha lei antitabaco. Certamente, a través dos cerca de 200 anos de vida, a fábrica da Palloza foi un referente incuestionable na historia do sindicalismo coruñés,
mais tamén da propia cidade, e aínda de Galicia. O libro describe a fábrica, pero
tamén as cigarreiras, cas súas demandas, a súas loitas e conquistas. A obra
contén fotos inéditas e conta cunha presentación de Blanca Uruñuela, membro
da executiva confederal e exsecretaria xeral da Federación de Alimentación,
Bebidas e Tabacos da UGT. Un traballo admirable da historiadora Ana Romero
Masiá.
241 páxinas; 24x17 cm.; fot.; Ed. 1.997.
ISBN: 84-605-6245-X
XUÑO DE 2006
"A FABRICA DE TABACOS DA PALLOZA. Produción
e vida laboral na decana das fábricas coruñesas".
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 134
"LA UGT DE VIGO. UNA APROXIMACION
HISTÓRICA (1898 - 1998)"
Antonio Manuel Chaves Cuiñas
XUÑO DE 2006
Magnífico achegamento á UGT e o movemento sindical vigués dende os
seus inicios en 1.892 ate 1.936, coa figura de Enrique Heraclio Botana como
referente central do relato. Nela fálase da visita de Pablo Iglesias a Vigo en
1894; das organizacións e asociacións obreiras, das publicacións, das loitas, da
Casa do Pobo, da grande forza do socialismo vigués naqueles anos, da acta de
ocupación da casa do pobo por parte de garda civil o 2 de Agosto de 1.936, do
testamento ológrafo de Enrique H. Botana na cárcere de Vigo o 25 de agosto, e
da acta da súa execución o día 27, xunto con outros feitos e documentos. Unha
obra de Antonio Manuel Chaves Cuiñas, Graduado Social, escritor e documentalista, con prólogo de José Barreiro Somoza, profesor titular de Historia
Económica da Universidade de Vigo.
420 p.; 24x17 cm.; 255 fot.; Ed. 1.998.
ISBN: 84-921045-8-9
134
"O SINDICALISMO SOCIALISTA EN COMPOSTELA
(1890 - 1936)"
Emilio Garrido Moreira
Nesta obra, escrita polo Emilio Garrido, licenciado en Historia pola
Universidade de Santiago de Compostela, recóllense os feitos máis destacados
do sindicalismo socialista en Compostela: o intenso período de folgas de 1890
- 1902; as primeiras sociedades de socorros mutuos e sociedades de resistencia; a creación do "Centro Obrero" en 1.891 e da Agrupación Socialista, a constitución da Federación Local de Traballadores de Santiago en 1.902; os canteiros, auténticos impulsores da ideoloxía socialista en Compostela; as loitas e reivindicacións nos comezos de século; a situación durante a Ditadura de Primo
de Rivera e durante a República, a Unión Ferroviaria, a Unión General de
Dependientes de Comercio, a Asociación de Traballadores do Ensino de
Santiago; o sindicalismo socialista na comarca: Padrón, Teo, Ames, Noia, Porto
do Son, Arzúa, Melide, Sobrado dos Monxes, Vilasantar, Santa Comba,
Boqueixón, Vedra, Ordes; o perfil de trinta dirixentes do sindicalismo ugetista na
Compostela de aqueles anos; a festa do traballo a través dos manifestos socialistas; o cadro cronolóxico de datas e feitos dende 1.888 a 1.939; un amplo
apéndice documental. A presentación corre a cargo do profesor José Luís
Crespo Garrido, exsecretario xeral da UGT compostelana.
426 p.; 24x17 cm.; fot.; Ed. 1.999.
ISBN: 84-923747-3-X
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 135
"UNHA BIBLIOTECA OBREIRA: Centro Obrero de
Cultura y Beneficencia de Ferrol (1911 - 1936)"
Francisco Rafael Corrales Siodor , Eliseo Fernández Fernández
Magnífico traballo de investigación e conclusións dunha experiencia de cultura obreira en Galicia que, aínda hoxe, aporta elementos importantes para a
reflexión e as iniciativas de todos aqueles que se ocupan de actividades relacionadas "co avance da clase traballadora e a mellora da sociedade". A experiencia positiva dunha entidade aberta e diversa, que garantía o seu carácter obreiro pola esixencia de que a metade polo menos dos membros da Xunta Directiva
tiñan que ser obreiros manuais. O texto contén notas biográficas dos seus principais protagonistas e cronoloxía das actividades máis destacadas levadas a
cabo ao longo dos seus vintecinco anos. Os autores recibiron por este traballo
o 1º Premio de Investigación Histórica da Fundación Luís Tilve 1998. Contén
prólogo de Fernando González Laxe.
136 p.; 21x15 cm.; fot.; Ed. 1.999.
ISBN: 84-923747-5-6
135
Ana Pose Romero
Excelente traballo sobre as características e problemas dun colectivo de traballadoras da Coruña, as populares misteiras, as mulleres que compoñían a
maioría do cadro de persoal da Fabrica de Fósforos da familia Zaragüeta. O
estudio abrangue dende a fundación da fábrica ata o momento que, durante a
Guerra Civil, o persoal foi despedido na súa totalidade para ser substituído por
persoal depurado que previamente demostrara a súa adhesión o novo réxime.
A Fábrica de Fósforos Zaragüeta foi unha das máis importantes factorías da
cidade coruñesa e as misteiras constituíron un destacado colectivo laboral feminino en importancia numérica, xunto coas cigarreiras da Fábrica de Tabacos da
Palloza. Resulta especialmente interesante a vida sindical que desenvolvían na
fábrica e, de modo concreto, as cuestións referidas ao enfrontamento entre as
misteiras afiliadas en sociedades de tendencia socialista, a maioría, e as que
seguían tendencias anarcosindicalistas (a dominante entre a clase obreira coruñesa). A autora, mestra e licenciada en pedagoxía, recibiu por este traballo un
accesit do 1º Premio de Investigación Histórica da Fundación Luis Tilve 1998.
Contén prólogo de Fernando González Laxe.
150 p.; 21x15 cm.; fot.; Ed. 1.999.
ISBN: 84-923747-4-8
XUÑO DE 2006
"AS MISTEIRAS CORUÑESAS: Loita e asociacionismo na Fábrica de Fósforos (1871 - 1936)"
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 136
"UGT-CORUÑA: O fogar das esperanzas"
XUÑO DE 2006
Emilio Garrido Moreira
Un amplo relato que vai dende o nacemento das primeiras organizacións
vinculadas á UGT na cidade, a chegada da II República, o Frente Popular, o inicio da Guerra Civil, a represión, as duras campañas iniciais contra as ideas
socialistas, ata a a folga xeral de 1.891. Nel fálase de: José Rodríguez, canteiro, amigo de Pablo Iglesias, correspondente de "El Socialista" e líder do nacente socialismo coruñes; das visitas de Pablo Iglesias a cidade; do mitin de controversia entre o socialista José Rodríguez e o anarquista Suárez Duque; do
decisivo papel de Severino Chacón, Ramón Maseda e Francisco Mazariegos,
entre outros. Tamén contén un amplo anexo documental sobre as sociedades
integradas na UGT, o Patrimonio do sindicato, a Festa do 1º de Maio, as principais folgas, as declaracións e reivindicacións obreiras e outros documentos de
interese. O autor é investigador e Licenciado en Historia. A presentación corre a
cargo de Francisco Vázquez, exalcalde de A Coruña, e José Carrillo, Secretario
Xeral da UGT coruñesa.
440 p.; 24x17 cm.; fot.; Ed. 2.001.
ISBN: 84-923747-7-2
136
MANUEL MAROÑO CALVO: Maroño o boó"
Dolores Vieites Torreiro
O fío da exposición da biografía deste loitador, comprometido e íntegro, tipógrafo, destacado organizador sindical e dirixente da Agrupación Socialista de
Santiago, a autora realiza unha atraente descrición de retallos da vida política
compostelán no primeiro terzo do século vinte, particularmente dos anos correspondentes á II República, ao alzamento militar e ao estoupido da Guerra Civil.
Traxectorias e acontecementos silenciados durante moitos anos que, sen
embargo, os vellos composteláns nunca esqueceron. Presentación de Suso
Mosquera, exsecretario da UGT de Galicia.
106 p.; 21x15 cm.; fot.; Ed. 2.001.
ISBN: 84-923747-9-9
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 137
"VICTOR FRAIZ: Vida e asasinato dun mestre exemplar"
Emilio Garrido Moreira
Un libro intenso, forte, escrito con paixón e con cariño. Trátase certamente
da biografía dun home e dun mestre exemplar, máis tamén é unha exposición
da situación en Galicia tralo chamado "Bienio negro" da II República, a vitoria
electoral do Frente Popular, o alzamento militar, a Guerra Civil, e trala posterior
represión polìtica, cos seus consellos de guerra, paseos, fuxidos, etc. Nesta
obra faise un intenso percorrido pola particular e ampla represión sufrida polos
mestres e mestras, cunha relación detallada dos destituídos, cesados, suspendidos de emprego e soldo, presos, etc. O autor é investigador e Licenciado en
Historia Contemporánea. O prólogo é de Xosé Manuel Pose Mesura, exsecretario xeral da FETE, e a introdución de Silvia Caldas Fraiz, neta de Víctor.
265 p.; 24x17 cm.; fot.; Ed. 2.002.
ISBN: 84-95773-01-5
137
Ana Romero Masiá
Apaixonante e minuciosa biografía dun dirixente sindical exemplar na
Coruña de comezos do século XX. Canteiro, socialista, gran organizador e creador de sociedades de resistencia entre as cigarreiras e tabaqueiros, pero
tamén entre os ferroviarios, tranviarios, dependentes de comercio, obreiros
municipais, etc. Foi Secretario Xeral da Federación Tabaqueira Española.
Clandestinidade, exilio, e definitivo retorno a España son parte desta biografía
que supón un exemplo de coherencia e compromiso social. O prólogo é de
Xosé Ramón Barreiro Fernández, Presidente da Real Academia Galega. Un
magnífico traballo de investigación da historiadora Ana Romero Masiá.
488 p.; 24x17 cm.; 55 fot.; Ed. 2.003.
ISBN: 84-95773-02-3
XUÑO DE 2006
"SEVERINO CHACÓN: Líder Sindical do Mundo do
Tabaco"
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 138
"APROXIMACION AL SINDICALISMO FERROVIARIO
EN GALICIA: La Compañía del Norte"
XUÑO DE 2006
Fermín Avellaneda Vázquez
O libro é un reflexo da paixón do autor polo tema, e aporta valiosa información sobre o ferrocarril en Galicia dende os seus inicios no último terzo do século XIX, centrándose no nacemento do asociacionismo e sindicalismo ferroviario,
coa "Unión Ferroviaria", con Monforte e A Coruña como grandes referentes, ate
o comezo da Guerra Civil e a posterior ilegalización e represión. Tamén aporta
unha ampla relación dos perfís biográficos dos principais dirixentes sindicais
ferroviarios daqueles anos, recordando que "…algunos de los datos que se
reflejan en éste trabajo, no se encuentran en los archivos ni en las hemerotecas.
Ha sido preciso recurrir a la memoria viva, a los recuerdos, en ocasiones dolorosos, de hombres y mujeres que vivieron aquellos hechos y situaciones...". O
autor é Diplomado en Relacións Laborais e Director de Recursos Humanos de
ADIF na zoa noroeste. Presentación de Roxelio Pérez Poza e Prólogo de José
Javier Cubillo.
115 p.; 24x17 cm.; fot.; Ed. 2.005.
ISBN: 84-95773-06-6
138
Información e pedidos:
Fundación Luís Tilve
Avda. de San Lázaro, 81 - baixo
15891 - Santiago de Compostela (A Coruña)
Tlf.: 981 58 54 90
E-mail: [email protected] ou [email protected]
2006_clar_1.qxp
9/6/2006
13:28
PÆgina 139
XUÑO DE 2006
SUBSCRICIÓN A CLARIDADE
Recortar e enviar en sobre pechado a:
Fundación Luís Tilve
Avda. de San Lázaro, 81 - baixo; 15891 - Santiago de Compostela (A Coruña)
................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
Desexo subscribirme á revista CLARIDADE
Subscrición anual: 3 número ao ano ................................................. 15 euros
Nome:
Domicilio:
Poboación:
C.P.:
Telf.:
Provincia:
Correo-E:
Banco/Caixa:
Dirección:
Poboación:
Código Conta Cliente (CCC), 20 díxitos:
DOMICIALIZACIÓN BANCARIA
Sucursal:
Provincia:
Sinatura
............................................., a ........... de .................................. de 200......