O artigo na toponimia galega: aspectos da estandarización*

Transcripción

O artigo na toponimia galega: aspectos da estandarización*
Ana Isabel Boullón Agrelo
Universidade de Santiago de Compostela
Resumo:
Neste traballo analízanse os problemas que presenta a estandarización dos topónimos con
artigo: a súa presenza ou non na forma oficial, as contraccións coas preposición e o feito
de algunhas formas presentaren un uso flutuante do artigo, debido a que o artigo moderno
non procede do demostrativo latino que orixinou o artigo (ILLE, -A, -UD), senón da
deglutinación dun O- ou A- iniciais que formaba parte orixinariamente da palabra a que hoxe
anteceden. Establecerase a historia interna de cada voz, tendo en conta a etimoloxía e as
documentacións antigas, confrontándoa cos criterios propostos pola Comisión de Toponimia.
Ademais, atenderase á situación sociolingüística a que se viron expostos os topónimos así
formados, no que toca á castelanización, desde o séc. XVI en diante, e as consecuencias que
deste proceso aínda se derivan nos nosos días, especialmente no que toca ao tratamento da
toponimia galega como exonimia desde o español.
Palabras chave:
Artigo determinado, topónimos, sociolingüística, etimoloxía.
Abstract:
This study analyses the problems that arise in the standardization of toponyms with the
article: the presence or not of it in the official form, contractions after prepositions and the
way in which some forms present a fluctuating use of the article where the modern article has
not evolved from the Latin demonstrative, which gave origin to the article (ILLE, -A, -UD)
but from the division of an initial O- or A- that formed part originally of the word which
they precede today. It will establish the internal history of each word by taking etymology
and ancient documentation into account, and by comparing them with the criteria proposed
by the Toponyms Commission. Furthermore, it will consider the sociolinguistic situation
of these place names with regard to castilianization from 16th century onwards, and the
consequences that are still in effect from this process in the present day, especially in the
treatment of Galician place names as exonims in Spanish.
Key words:
The definite article, place-names, sociolinguistics, etymology.
* Este traballo enmárcase dentro do proxecto de investigación PRONORMA, para a recompilación,
análise e normalización da toponimia das áreas meridionais de España, dirixido por Mª Dolores
Gordón Peral, na Universidade de Sevilla, subvencionado polo Ministerio de Ciencia e Innovación (nº
de referencia FFI2009-10544).
Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 11-35
Data de recepción: 1 de xuño de 2011 | Data de aceptación: 1 de xullo de 2011
11
1. A estandarización: situación actual e precedentes medievais
Os topónimos con artigo son moi numerosos; un rápido cálculo dos lugares de
Galicia que o conteñen ofrecen unha cifra próxima ao 48% do total: son 17.853,
correspondentes a 6.261 formas léxicas diferentes. A maior parte deles determinan
substantivos procedentes do léxico común (A Agra, As Bouzas, A Braña, O Bugallal,
O Codeso, Os Lamegos, A Laxe, O Louseiro, etc.), e, por tanto, algúns repítense
moitas veces1. En menor proporción están presentes en formas hoxe opacas
(O Grove, A Golada, A Baña, etc.). En ambos e dous casos, no que atinxe ao artigo,
a Comisión de Toponimia2 considera o mesmo:
A comisión atense ó principio de que os artigos son parte integrante do
topónimo, polo que se tivo especial coidado en verificar o seu uso na fala
e oficializalo nos casos en que efectivamente se rexistrou e se documentou:
A Coruña, A Laracha, A Lavacolla, A Pastoriza, As Somozas, O Carballiño,
O Carril, O Porriño… (TopGal: 31).
Isto implica que os artigos figurarán no Nomenclátor de Galicia e que deberán
expoñerse sempre nas denominacións oficiais, o que inclúe os carteis anunciadores
das estradas, por poñer un exemplo moi visible. Ademais, para preservar o uso real
nos textos escritos, o artigo contrae coas preposicións que o anteceden, igual que
ocorre na lingua común: na Guarda, pola Coruña, como vén explicitado nas Normas
ortográficas oficiais (RAG/ILG 2004: 86).
En portugués, idioma que nos podería servir de referencia á hora da estandarización,
os artigos nos topónimos, aínda que se usen, non constan nos nomenclátores oficiais
nin nos carteis informativos das estradas (cf. o caso do Porto). As gramáticas non
adoitan ser moi explícitas a este respecto, e só indican que os topónimos formados
por substantivos comúns conservan o artigo:
Aos nomes de cidades não se antepõe o artigo, a não ser que sejam compostos
por nomes comuns. Assim: Coimbra, Madrid, Lisboa, mas o Porto, o Rio de
Janeiro, a Figueira da Foz (Vázquez Cuesta / da Luz 1980: 464).
1 Algúns exemplos: hai 32 A Abelleira, 57 O Barral, 54 O Barreiro, 35 A Cabana, 75 O Carballal, 46
O Castelo, 215 O Castro, 117 O Cruceiro, 70 A Gándara, 323 O Outeiro, 73 A Pedreira, 122 A Pena,
127 O Souto, 132 O Vilar.
2
A Comisión de Toponimia é a institución encomendada pola Xunta de Galicia de fixar as formas
estándares na toponimia (decreto 43/1884, DOG do 31.03.1984, modificado polo decreto 174/1998,
do 5 de xuño, DOG do 22.06.1998). Os criterios que manexou están expostos de maneira sintética no
prólogo do seu Nomenclátor de Galicia (2003), o primeiro feito realmente desde o galego, e algo máis
pormenorizadamente no Informe sobre o Nomenclátor e o Proxecto Toponimia de Galicia (Xunta de
Galicia, 2005), para onde remitirán desde agora as citas textuais, coa abreviatura TopGal.
12
O artigo na toponimia galega: aspectos da estandarización
Alguns nomes das cidades que se formaram de substantivos comuns conservam
o artigo: a Guarda, o Porto … O mesmo … com o nome de certas cidades
estrangeiras: o Cairo, a Haia, o Havre (Cintra / Cunha 1984: 230).
são antecedidos de artigo os topónimos provenientes de substantivos comúns.
… usa-se a preposição contraida com esse artigo: … no Porto, ao Porto, do
Porto (Estrela / Pinto-Correia 1999: 54).
Os nomes das cidades só admiten artigo quando têm origem em nome comum:
o Porto, a Figueira da Foz, a Feira, *a Lisboa, *o Setúbal (Mateus et alii
2003: 355).
En Internet atópase algo máis de información, que corrobora que a falta de prescrición
leva consigo falta de uniformización no uso real:
quando o nome da localidade é simultaneamente um substantivo comum,
este deverá ser precedido de um artigo definido, como acontece nos seguintes
casos: «Vou ao Porto», «vivo na Guarda», «sou da Casa Branca». Algumas
gramáticas, nomeadamente a de Cunha e Cintra (1985: 169) apresentam como
regra geral a ausência de artigo definido antes dos nomes de localidades, vejase a título de exemplo os topónimos Lisboa, Águeda e Coimbra. Contudo, na
realidade, não há regras fixas sobre a aplicação do artigo definido antes dos
topónimos e é, sim, o uso que faz lei. Por essa razão, acontece, muitas das
vezes, que são os naturais das localidades quem, na verdade, define se se deve
ou não empregar o artigo com o topónimo. Assim sendo, pode-se dizer quer
«estou na Fátima», como dizemos habitantes e naturais de lá, quer «estou em
Fátima» como diz a maioria das pessoas que não vive nem nasceu nesta cidade
portuguesa. (http://www.dosalgarves.com/revistas/N16/9rev16.pdf)
Así pois, hai diferenzas e semellanzas entre o galego e o portugués neste aspecto:
en galego considérase o artigo como parte integrante do topónimo, e como tal
debe grafarse con maiúscula e figurar nos carteis indicativos e no nomenclátor;
en portugués gráfase con minúscula e non consta oficialmente; e aínda que se
describe o seu uso, non se prescribe, admitindo en ocasións a súa ausencia. En
ambos e dous se apunta a necesidade de contraer as preposicións cando o contexto
o esixa.
Por outro lado, a realidade non é tan simple como parecen translucir os textos
normativos portugueses, posto que non só hai topónimos con artigos cando
proceden de substantivos comúns, senón que a casuística é moito máis complexa:
amais destes, existen moitos topónimos con artigos con substantivos opacos, hoxe
non pertencentes ao léxico común.
13
O tratamento dos artigos nos nomenclátores anteriores ao Nomenclátor de Galicia
non foi sistemático3, como en realidade tampouco o é a presenza do propio artigo
nos topónimos, dado que, procedan ou non do léxico común, pode darse o caso
de formas que se usan con artigo nun determinado lugar e sen artigo noutro: cf.
Cabanela (7 lugares no Nomenclátor) / A Cabanela (8), Pazo (5) / O Pazo (154),
Filgueira (15) / A Filgueira (7), Seixo (7) / O Seixo (49), etc. Así a situación, o
único xeito de coñecer de maneira fiable a presenza do artigo é mediante entrevistas
aos habitantes dos lugares, con preguntas indirectas en que a resposta incorpore
unha preposición contracta co artigo do topónimo, do tipo: “¿Vostede que contesta
cando lle preguntan onde vive?”, para que na resposta figure: “Vivo na Illa” / “Vivo
en Pedrafigueira” (vid. García Ares et alii 2002: 459). Tras ese traballo de campo,
incorporouse ao nomenclátor unha alta porcentaxe de formas con artigo, algúns
en formas transparentes e outros en topónimos actualmente “mudos”, como O Sío,
A Maramiga, A Rañoá, O Reconco, etc.
Hai unha cuestión que vén enguedellar o panorama un pouco máis: a interpretación
como artigos das vogais A- ou O- en inicio de palabra que non eran tales
etimoloxicamente. Da mesma maneira que os artigos se manteñen ou non no
uso toponímico das palabras do léxico común, esta interpretación tampouco non
foi sistemática, como se comproba en formas como Osebe (< (*uilla) eusebius,
onde o O- inicial non foi segmentado), ou en Agrela (1) / A Agrela (14) / A Grela
(10) / Grela (1) (< agrĕlla, dim. de agra), onde atopamos todas as posibilidades.
E aínda máis, parece que existiron casos de ida e volta, alomenos na escrita: o
moderno topónimo Agrón, do concello de Ames, ao que se lle ten atribuído unha
orixe prerromana (unha base *okr- ōne: vid. Martínez Lema 2010: 314-5), nas máis
antigas documentacións medievais, do TToxosoutos, a finais do XII e ata finais do
XIII, atéstase como Ogrom, Ogron e Ogrone, aparentemente máis etimolóxicas,
ou co antecedente directo da súa forma moderna: “Ssam Lourenço d’Agrõ” a.1390
LTenzasSantiago 28; non obstante, en épocas posteriores ese a- foi interpretado
como artigo, e consecuentemente modificado en o porque un substantivo rematado
en –ón asimílase ós substantivos masculinos: San Lorenço de Gron a.1507, San
Lorenço d’Ogron a.1531, e Sant Lorenço do Gron, “Tiene mas su señoria en o Gron”
a.1528 (CasaAltamira 220, 297). Actualmente, como está dito, a forma estándar é
Agrón, quizais por restitución culta.
A todos estes casos cómprelles unha consideración semellante, pois son exactamente
iguais desde o punto de vista sincrónico. Non se trata dunha cuestión meramente
3 E non facemos alusións aquí ás castelanizacións ou ás deformacións grotescas motivadas pola
interpretación da secuencia inicial La- como se fose un artigo castelán, como *La Mamá en vez de
Lamamá ‘lama má’, etc.
14
gráfica, posto que a interpretación desas vogais iniciais como artigo é indubidable
nas contraccións: “Vai no Grove” vs. “Vai en Osebe”. Por tanto, aínda que
etimoloxicamente non sexan tales, interprétanse como artigos actualmente, o que
ocorre, en ocasións, desde a Idade Media. Os criterios aplicados pola Comisión
dependeron do uso moderno, de maneira que se tiveron en conta as diversas situacións
que se atopen na realidade (TopGal 32), e que exemplificaremos a seguir.
1.1. Criterios da Comisión de Toponimia no uso do artigo
1.1.1. Respéctase a deglutinación se está consolidada na fala e na tradición escrita e
o termo toponímico non pertence ao léxico común.
1.1.1.1. Na maioría dos casos trátase de formas con deglutinación do artigo a partir
de secuencias A- ou O- iniciais (en menor medida, As-, Os-). Cando se documenta
nos textos medievais, adoita pasar que nos textos altomedievais, en latín, apareza
a forma máis etimolóxica, e na Baixa Idade Media xa se interpretara o artigo
(incluímos unha lista non exhaustiva, pero si representativa).
• A Baña < med. Avania (“in terra de Auania” a.1153 TToxosoutos 503), coa
terminación –nj– frecuente en hidrónimos e topónimos de orixe prerromana
(Moralejo Álvarez 2008: 320, 336).
• A Garea (Ames-C), med. Dagarea (a.1456, 1528), Dagarii (1205) < (villa)
Dacaredi, do nome de posesor de orixe xermánica Dacaredus / Dagaredus
(HGNB 63.6). Aquí produciuse unha dobre deglutinación: primeiro interpretouse
unha contracción vocálica a partir da preposición de, e despois o artigo (Martínez
Lema 2010: 289).
• A Maía < med. Amaea (desde o a.854 SAMI 9, passim), Amaheae (a.1110
SAMI 77-78) Amaia (a.1149 TToxosoutos 302), Amaya (a.1255 TToxosoutos
386), Ameyia (a.1117 TToxosoutos 310), nomeada xa na Divisio Theodomiri
como unha das demarcacións da sé iriense (ca. a.569), formada por unha raíz
hidronímica indoeuropea *am- ‘canle, leito, co suf. –ia (Bascuas 2002: 207-209).
A deglutinación rexístrase desde o séc. XIII: “ena Meya” (a.1289 TToxosoutos
699).
• As Anzas (Ribadeo-Lu) < med. Alesantia (a. 775 DipAstur 66-68), hidrónimo
formado coa raíz *el ‘fluír’, con alongamento –s e sufixo nt; trala perda do –l-,
interpretouse a parte inicial coma un artigo, e engadíuselle o –s final para que
concordase (Bascuas 2002: 260, 287-288).
15
• As Maus < med. Asmanos, xentilicio procedente de Asma, formado a partir dunha
raíz hidronímica indoeuropea *aps, co sufixo –ma e mailo sufixo –anus (Bascuas
202: 177-9). A deglutinación do artigo atéstase xa no séc. XIII: “Petro Roderici
das Maus” a.1241 CDOseira 449.
• O Baño (Mugardos-C) < med. Ouana (a.1257 Doc-1260), seguramente en
relación con A Baña (vid.). Neste caso houbo ademais un cambio xenérico: ao
interpretarse como artigo o o- inicial, acomodouse ao masculino a terminación
orixinaria en –a.
• O Eixo (Santiago) < med. Olegio, Oegio, Oeyo, Eio, Eyo, Eo (a.1237 e ss.
DocUnivSantiago passim; a forma máis latinizada (Olegio), desde a.1087
(TColoradoSantiago 223-226). Para Bascuas (2002: 297-298) está en relación
coa raíz *el- ‘fluír’ e o sufixo –io, de orixinario valor hidronímico. O proceso de
deglutinación do artigo estaba consumado xa polo menos no séc. XIV, a xulgar
polas atestacións: “ennas uillas do Eyo” a.1344 DocUnivSantiago 190.
• O Incio < med. Onitio, desde o séc. IX (a.854 TSamos 238); ten un sufixo –itio
moi frecuente en formacións prerromanas (Bascuas 2002: 48).
• O Ivedo (Castro Caldelas-Ou, Quiroga-Lu), med. Oliuetu < lat. olivetu, der.
colectivo de oliva (Navaza 2006: 381), con posible deglutinación do artigo desde
o séc. XIII: “Fernan Eanes d’Oyuedo” a.1286 CDSClodioRibeiro 402.
• O Mao (río) < med. Humano, Omano, Homano (a.1103 TSamos 421). Formado
polo tema hidronímico *um e o suf. –n, frecuente na hidronimia de tipo
indoeuropeo (Bascuas 2002: 232).
• O Milladoiro (Ames-Co) < lat. humiliatoriu (Moralejo Lasso 1977: 18); alí había
un dos marcos que indicaban a acoutación dos 60 km2 que constituíron o primeiro
xiro de Santiago, que ata o ano 1000 aparecían designados como miliarios:
Con el paso del tiempo y como una consecuencia más de la intensa afluencia de
peregrinos por estos caminos terrestres, la emoción intensa de quienes pisaban por
primera vez territorio compostelano al entrar en el suburbio o término, fue haciendo
de estos puntos lugares de oración y agradecimiento por la feliz culminación
del trayecto. Sobre cada miliario nació un humilliatorium, de tal manera que el
espacio suburbano que rodeaba Compostela empezó a ser fácilmente definido con
la expresión de humilliatorio en humilliatorio (López Alsina 1988: 134-135).
Outro topónimo coa mesma orixe conserva restos da vogal inicial: O Amilladoiro
(Sobrado, Cesuras), forma que tamén debeu ter o topónimo de Ames, a xulgar
16
por documentacións do séc. XVI onde aparece como Amilladoiro a.1509-1513
AHUS.
• Os Riós (Ou). Este é un caso un tanto especial, porque na fala pronúnciase Orriós,
pero cun tratamento fonético da primeira vogal semellante á dun artigo singular,
e de aí a secuencia “estou n’Orriós”, por exemplo. Hai dúas posibles explicacións
etimolóxicas para este topónimo: ben do lat. horreolos, dim. de horreum ‘tulla,
celeiro, despensa’, segundo parece indicar a grafía medieval Orriolos (a.1029
TCelanova 62); ou ben “pudiera proceder de *riviolos «arroyos, riachuelos»”
(Moralejo Lasso 1977: 314), segundo hipótese apoiada tamén pola grafía medieval
illos riuolus (vid. Méndez 2002: 508). En calquera caso, e tendo en conta que
sempre se trata dun substantivo plural, a Comisión quixo respectar a pronuncia
moderna mediante un artigo en plural que permite manter a contracción coas
preposicións; ademais, dado que o encontro das dúas consoantes /sr/ se resolve
na fala como unha vibrante múltiple, é posible tamén reflectir o fonema /r/ que se
pronuncia realmente. Dos problemas que en canto á estandarización presenta este
topónimo dá fe tamén o feito de que chegou a ser incluso malinterpretado como
Os Ríos (vid. Rivas Quintas 2007: 479).
• O Xurés (cadea montañosa flanqueada polo río Salas, o Limia e o Cávado en
Portugal) < med. Ugeres, Ogeres, Augeres, Ageres (TCelanova, desde a.1024,
passim); as grafías con A- son o resultado da aglutinación coa preposición latina
a(d) co topónimo. Ten unha raíz hidronímica que remonta á raíz indoeuropea
*wegw- ‘húmido, mollar’ (Bascuas 2002:238-240).
• O Xuriz (Guntín-Lu) < (villa) osorici, topónimo de posesor de orixe xermánica
(HGNB 205.9).
1.1.1.2. Están nun caso semellante aquelas secuencias cunha forma toponímica
opaca cun artigo que non procede da deglutinación da palabra léxica que o forma.
Desde o punto de vista da estandarización o seu tratamento é parello aos anteriores.
O único que os diferencia é que se descoñece a razón etimolóxica de levaren artigo
determinado.
• A Lavacolla (Santiago-Co) / Lavacolla (Outes-Co). Atestacións medievais:
“Mayor Domingez de Lavacolla” a.1332 DocUnivSantiago 124. Os estudosos da
etimoloxía véñenlle atribuíndo a orixe a partir “de lava colea ‘lava testículos’,
nombre a la vez de la aldea y de su arroyo, que parece aludir a abluciones
lustrales y se repite en el ayuntamiento de Entines en la misma provincia y casi
en el portugués Lavacolhos (Fundão, Castello Branco)” (Moralejo Lasso 1977:
318, n.85, a partir de Pensado 1965). É unha atribución que xa fixeran os autores
17
do Códice Calixtino ao designaren o lugar coa forma Lavamentula, o que sería,
segundo Pensado, unha latinización eufemística. Pero precisamente a aparición
do artigo fai pensar noutra orixe, en relación cunha raíz laba- alteración da raíz
indoeuropea prerromana nava, presente en Navia, Navallo, etc., como suxire
Rivas (1982: 132).
• A Laracha (Co), de orixe prerromana, relacionada con outros topónimos como
Laraño, Laranga, da raíz *pelHw- ‘plano, ancho’ (Bascuas 2002: 41).
• A Coruña (nome do concello da provincia homónima e mais dun lugar no concello
do Val do Dubra-Co). Curiosamente, non hai ningún estudo recente que se detivera
na etimoloxía, cando desde hai séculos se lle veñen atribuíndo as máis diversas
orixes4. O feito é que hai algunhas circunstancias anómalas. Por unha parte, nos
textos máis antigos o territorio aparece citado como Brigantia ou Faro (pola
construción actualmente chamada Faro de Hércules), e só comeza a citarse A Crunia
a principios do séc. XII5. Para explicar esa datación tardía nas fontes documentais,
tense falado, por unha banda, dunha repoboación procedente da vila de Burgos
Coruña del Conde; por outra banda, Vaamonde Lores (apud Barreiro Fernández
1986: 95) especulaba con que fose o nome dun antigo barrio da primitiva cidade e
que a repoboación se fixo sobre el, “in loco qui dicitur Crunia” (a.1208), expresión
que fai explícito o feito de o nome xa existir previamente. As dúas hipóteses
carecen de probas, pero a segunda parece máis plausible. Por outro lado, a partir
dunha orixe cun grupo kl- agardaríase unha palatalización. Moralejo Lasso (1977:
276) pensa nunha posible influencia medieval culta na primeira sílaba, e Antón
Santamarina, en comunicación oral, apunta cara á importancia que podería ter o
contorno fonético: a existencia dunha palatal na segunda sílaba puido impedir a
palatalización da primeira, nunha especie de disimilación preventiva. En definitiva,
no que si parece haber consenso ultimamente é en que a orixe é prerromana; a
existencia do artigo podería indicar que o topónimo tivese en principio unha
significación transparente (Moralejo Lasso 1977: 276).
En textos escritos en latín a variante maioritaria era Crunia (ou as formas
flexionadas Cruniam, Crunie e o xentilicio cruniensis), con 78 ocorrencias no
codolga; as formas máis romanceadas están en textos datados en épocas de
escritura romance: 2 Cruna (a.1262 CDGH 265-269), 1 Crunna, 1 Curunia. A
4 Desde Afonso X, que o atribúe ao nome persoal da primeira muller alí moradora (vid. Moralejo Álvarez
2008: 62-67), ata as teorías decimonónicas que defendían a procedencia a partir de diversas formas
latinas como columna, corona, colonia, ou da francesa Cluny (pola influencia da orde cisterciense):
véxase Martínez Salazar (1948) e Barreiro Fernández (1986: 92-5).
5 As aparicións de Clunia nas fontes romanas refírense á cidade burgalesa Coruña del Conde.
18
forma con CL-, Clunia, só aparece dúas veces. En canto ao artigo, aparece sempre
sen el, non sendo en dous casos de formas romances e datacións tardomedieval,
onde debe haber influxo do castelán, como se ve polas características do
documento. Incluímos a seguir os exemplos das formas máis escasas e unha
selecta das maioritarias.
“concilio et alcallibus de Crunia” a.1188-1230 TBSantiago 584-586.
“construo populationem in loco qui dicitur Crunia, apud turrim de Faro, et
propter hoc ecclesia Sancti Iacobi” a.1208 TASantiago 341-343.
“concilio de Curunia” a.1208-1210 González 1944: 321.
“villam de Clunia” ca.1160 García Conde (1976).
“facta carta apud villam de Clunia” a.1228 González 1944: 665.
“Alfonsus Roderici de la Cruna, canonicus compostellanus” a.1483
DocUnivSantiago 454 = “Alfonsum Roderici de la Crunna, canonicum
compostellanum” a.1484 DocUnivSantiago 457. Nos dous casos é un
documento asinado polo papa Sixto IV, onde se lle outorga ao bispo de Ciudad
Rodrigo e a Nicolás de Salmerón, arcediago de Huete (Cuenca) unha bula
en favor de Afonso Rodríguez da Cruña; no segundo documento Nicolao de
Salmerón executa o nomeamento.
En textos escritos en galego (para os cales re recorre ao TMILG) a situación
é a contraria: das 135 veces que aparece nas súas variantes Cruña, Crunna
(maioritarias) e Crunia, Crugna, Cruna, e as 6 de Curuña, Corunia, Coruna,
Coruña, só en catro ocasións aparece sen artigo. Por outro lado, as formas con
vogal epentética (Curuña, Corunia, Coruña) comezan a aparecer no séc. XIV e
danse sobre todo no XV. A forma primeira, Cruña, continuou sendo a popular ata
os nosos días.
“foy Lourenzo Eanes polo uino aa Crunia” a.1242-1252 DocXIII-XVI 9.
“o Concello da Crunna”, “Johan Marinno, notario jurado del rey enna Crunna”
a.1255 DocHCoruña 494.
“Martin Perez, notario publico del Rey na Cruña” a.1282 DocXIII-XVI 88.
“Rodrigo Mit da Curuña” a.1339 CDGH 372.
“cartas que enviaron aa Cruña” a.1419 LCSantiago 178.
“na ciudade da Coruña” a.1465 DocHCoruña 519.
“da dita çibdade a Crunna” a.1448 DocHCoruña 638
19
“Pedro Perez de Crugna” a.1262 CDMaia 42.
“Martin Perez notario de Crunna” a.1282 DocHCoruña 500.
“Afonso Perez de Regueira, retor da igrexa de Santiago de Cruna” a.1294
DocHCoruña 511.
“Iohan Gasco morador en Corunia” a.1399 CDTui 457.
Na documentación en castelán pode aparecer o artigo en castelán, como se ve
neste texto emanado polo rei:
Don Johan por la graçia de Dios, rey de Castilla, de Leon, de Toledo, de
Gallizia, de Sevilla, de Cordova, de Murcia, de Jahen, del Algarbe, de
Algezira, et señor de Vizcaya et de Molina, a los Consejos, e corregidores e
jueses et alcalles et merinos et regidores et jurados et justiçias et otros ofiçiales
qualesquier de la çibdat de Santiago, con las villas de la Curuña et Betanços
(a.1418 LCSantiago 279).
Hoxe en día o uso en galego é xeral con artigo. Das documentacións medievais
inferimos que a súa representación escrita debeu variar: aínda que non se
representaba nos textos latinos (o cal non é de estrañar, pois o latín carecía deste
tipo de palabras), tiña que existir xa, pois non é comprensible que apareza ex
novo e de forma case xeral acompañando a un topónimo opaco que non tiña
correlato no léxico común. Por outra parte, nos textos escritos en romance o xeral
era aparecer sempre o artigo, con moi poucas excepcións.
1.1.2. Se a forma deglutinada non está consolidada (o que significa que na fala se
pode testemuñar tanto co artigo independente coma coa inicial formando parte da
palabra), mantense a etimolóxica:
• Oxén (Co2, Ou3)< (uilla) eugenii. Aquí, ademais, deuse unha monotongación
en posición tónica que aínda non se consumara na Idade Media: “Gundisalvus
Martini d’Ougen” a.1272 CDOseira 963.
1.1.3. A Comisión aplicou criterios diverxentes para formas iguais en función do
peso da tradición escrita ou da interpretación desa secuencia na fala (como artigo ou
como parte integrante do topónimo).
• Agolada (Po) / A Golada (Becerreá-Lu, Nigrán-Po) / A Agolada (Barreiros-Lu)
< lat. aqua lata ‘auga levada’ (Moralejo Lasso 1977: 315-6). Danse aquí as tres
posibilidades, incluída a xeración dun artigo a partir da forma plena. No caso do
20
topónimo que hoxe constitúe concello, a información máis antiga de que se ten
constancia é do XVI, citada como “San Lourenzo da Agualada” (a.1509 AHUS),
moi próxima á etimolóxica e xa con artigo (e tamén sen el: “en Agualada
a.1541 AHUS), e despois, no XVIII, no catastro de Ensenada, onde se di que a
parroquia de Ferreiroa “tiene una taverna que se llama Agolada”6; o proceso de
deglutinación está hoxe en día en proceso e adoita utilizarse na fala.
• Agrela (Alfoz-Lu) / A Agrela (13 lugares) / A Grela (12 lugares) / Grela (MeisPo), med. “Lourenzo Ares d’Agrela” a.1278 CDOseira 1068, “Laurencius Arie da
Grela” a.1274 CDOseira 1028, “en a ribeira da Grela” a.1399 DocHCoruña 5887.
• O Grove (Po) / Ogrobe (Mondoñedo-L, Pontedeume-C). Danse as primeiras
atestacións medievais de cada forma referida á vila pontevedresa: “ecclesiam
Sancti Uincentii in insula Ocobre” a.899 TASantiago, “sanctum Vicentium de
Ogobre” a.912 SAMI, “sanctum Vincentium de Ogrove” a.1115 SAMI, “Pedro
Perez do Villar do Groue” a.1322 CDMaia 231, “Juan Garçia do Grove” a.1444
LCPontevedra 179. A documentación amosa a deglutinación do artigo desde
o séc. XIV. Este é dos moitos topónimos galegos que portan a terminación
–bre, procedente dun tema briga, de raíz céltica, cun significado referente á un
asentamento humano situado nunha elevación do terreo8. A primeira parte do
topónimo podería ser un derivado da raíz indoeuropea *h2ek’ ‘punta, esquina’, da
que se documentan nas distintas linguas indoeuropeas formas en ak- e en ok- (o
que sería este caso); de maneira que o seu significado, combinando ambas e dúas
raíces, sería ‘monte do pico, monte agudo’ (Búa 2007: 398, n.25).
• O Obre (Santo André -Paderne-Co) / Obre (Santa Mariña -Noia-Co). Só atopamos
atestacións medievais desta última: “Santa Marina de Ovre” ou “Santa Maria de
Ouvre” a.1337 CDBelvís 410. Outros topónimos Oure corresponden ao actual
top. Ombre (Santa María -Pontedeume-Co), sen que a nasalidade estea explícita:
así en “Sancta Maria do_Oure” a.1252-55 Doc-1260 266, que se identifica co
máis antigo “Sancta Maria de Anovre” a.1167 TCaaveiro 235 e co máis recente
“Onvre” a.1435 DocHCoruña 615. Coma o topónimo anterior, pertence á serie
de formas prerromanas coa terminación –bre (para esta forma, véxase Moralejo
Álvarez [2003] 2008: 176).
6 Información que lle agradezo a Luz Méndez.
7 Téñase en conta que a secuencia “dagrela” nos documentos medievais pode ser interpretada como
d’Agrela ou da Grela segundo o criterio dos editores. O único que podemos constatar a partir destas
edicións é que se producira unha elisión da vogal da preposición por fonética sintáctica.
8 Da moi abundante bibliografía sobre este tema salientamos Moralejo Lasso ([1952] 1977: 49-83), a
actualización de Búa / Lois (1994-1995), e a reconsideración do primeiro destes dous autores sobre a
etimoloxía das formas en –bre feita en Búa (2006: 389-390).
21
• Porto do Son-Co / O Son (Cee-Co) / Son de Abaixo, Son de Arriba (Santiago
-Santiago) / Ozón (San Martiño - Muxía-Co) / Dozón-Po (Santa María)9. Estes
topónimos son de orixe semellante; a partir das formas medievais (Doçon,
Deçon), interprétase que na primeira parte da palabra hai unha contracción coa
preposición, e deglutínase esta (Ozón); ou ben considérase a primeira parte da
palabra como unha contracción da preposición co artigo masculino; e daquela
segméntase como Son; a forma que se mantén máis próxima ao étimo é Dozón
(med. Deçon). As formas modernas con s reflicten a evolución das sibilantes nas
áreas respectivas. Velaquí algunhas atestacións antigas:
Porto do Son: “Antonia Vázquez Dozón” a.1558 AHUS, Doçon a. 1603,
a.1696, Docon a. 1616, a.1628 Cartografía de Galicia (2000: 120, 139, 125,
122, respectivamente).
Ozón-Muxía: “Sancti Martini de Ocon” a.1219 TToxosoutos 93, “Sanctum
Martinum de Ozon” a.1220 TToxosoutos 102, “de Sam Martino d’Oçon”
a.1334 TToxosoutos 702.
O Son-Santiago: “en friigesia de Santiago de Doçon” a.1348 CDGH 304.
Dozón-Po: “Laurencius Martini iuratus notarius de Deçon” a.1264 CDOseira
872, e posiblemente “Terra de Deçon” a.1274 CDOseira (territorio situado
no actual concello de Lalín), “terra de Orzellon et de Deçon” a.1411
CDSClodioRibeiro.
A orixe sería en última instancia para a forma Ozón un tema hidronímico *Upsco sufixo –n, segundo Bascuas (2002: 204), se ben Martínez Lema (2010: 312318), dadas as dificultades fonéticas que presentan a sibilante resultante, prefire
partir da raíz indoeuropea ak-/ok- ‘cortante, anguloso, aguzado’, ‘pedra’, por
medio duns étimos *ok-ĭ-ōne (para Ozón) e det-ĭ-ōne (para o medieval Deçon,
emparentado co hidrónimo Deza).
• O Saviñao-Lu / Saviñao (Meira-Lu). De Sabinianus, topónimo de posesor de
Sabinius. Na Idade Media, as documentacións referidas ao concello lucense non
reflicten o uso do artigo: “en terra de Sauinnao” a.1392 CDPombeiro 111, uso do
que se descoñece a motivación.
1.1.4. Se non se poden recoñecer as aglutinacións ou deglutinacións, a Comisión
atívose á tradición escrita; desa maneira poden aparecer aparentes dobretes, como
Lugar da Riba / Lugar de Arriba.
9 Son en Navia de Suarna ten que ter outra orixe, porque aquí as grafías con S- non se poden explicar por
seseo. Podería ser un topónimo de posesor a partir do xentilicio lat. Son(n)ius (Solin / Salomies 1988:
425).
22
2.A representación na escrita da toponimia galega a partir do
séc. XVI
Evidentemente, non podemos afastar os topónimos con artigo do ocorrido coa
toponimia galega no seu conxunto. Como é ben sabido, a partir do séc. XVI a
lingua galega desapareceu dos textos escritos e, como consecuencia directa para a
onomástica, procedeuse a unha case sistemática tradución (ou adaptación) para o
castelán. Antón Santamarina (1988: 89) expón exemplos medievais de traducións
e adaptacións, “tan antigos coma os propios documentos medievais (finais do
XII e comezos do XIII)”. Hai que ter en conta que o procedemento para adaptar
topónimos procedentes doutras linguas foi variando no paso do tempo. Na Idade
Media, o máis habitual era a naturalización, que, en Galicia, se daba sobre todo cos
documentos producidos na chancelaría real, como vimos nalgún exemplo do capítulo
anterior (páxina 20), e como comprobamos na nosa propia tradición literaria. Así,
na tradución galega da Crónica Xeral e a Crónica de Castela hai topónimos como
Badallouço, Cataloña, Conca, Talaveyra, Outer de Selas (Tordesillas) ou Valedolide
(Lorenzo 1975 I: 907-993).
Pero o que ocorreu despois do XVI foi algo distinto: supuxo en boa medida a
deformación da toponimia galega nos textos escritos. A partir dese momento
comezaron a aparecer traducións máis ou menos sistemáticas que non tiña realidade
máis ca nos papeis que termaban delas. Desa maneira, atopamos formas hoxe
sorprendentes coma as seguintes:
1607: Junio (Xuño), Yobre (Xobre, na Pobra do Caramiñal) Carrera, Palmera,
Olbera/Olibeira (Olveira, en Ribeira), Buero (Boiro), Liria (Lira) [Jerónimo
del Hoyo, natural de Aguila Fuente, da provincia de Segovia, visitador da
diocese de Santiago].
1759: Olleros (Oleiros), Sejo (Seixo), Juanceda (Xanceda), Jaguaza (Xagoaza), Jacebanes (Xacebáns) [Vecindario de Ensenada].
Certamente, a existencia destas formas, que non tiveron reflexo na realidade oral,
non pode servir de xustificación para dar por boas unhas variantes que só tiveron
existencia escrita. Pero tamén son un indicio claro de cal era a política lingüística
da administración castelá coa toponimia galega naquelas épocas, que tivo unha
importancia decisiva para a elaboración dos nomenclátores10 e a cartografía: así,
os mapas da época moderna reflicten a nosa toponimia con graves deficiencias.
10 Como os dicionarios xeográficos e estatísticos de Miñano (1826-1829) e pouco máis tarde Madoz
(1845-1850). Da importancia e influencia deste último dá fe o feito de que aínda a finais do séc. XX se
seguía reeditando.
23
Os topónimos adoitaban estar grafados con diferentes deformacións segundo fose
a lingua en que estivesen escritos ou a tradición cartográfica que seguisen, pero
decote con interferencias do castelán. Vese moi claramente nas cartas náuticas, que
adoitaban ser publicadas por países con tradición marítima (como Holanda, Francia,
Italia...) e mais nos mapas antigos. Velaquí algúns exemplos, tirados todos eles da
Cartografía de Galicia (2000)11 e dispostos por orde cronolóxica:
Puente Vedra, Portonueve, Corcobaiona (Corcubión), Rondello (Redondela),
Feroles (Ferrol), Coruna, Viveros, Riba Deos. Carta náutica de 1583: Orae
Maritimae Gallaeciae. Waghenaer, pp. 26-8.
Vacolla, Signeiro (Sigüeiro), A Guarda, Baiona, Mellid, Rianſo, Touriuan,
Mongia (Muxía), Coruña, Ferol, Biveiro, Puertomarin. En 1595, Galitia /
Galizia hisp., p. 118.
R. Lezaro (Ézaro), Corcalion, Namancos, Corribedo, Villa nueva Daroça, san
Xenxo, Mongia, Coruna, P. de le Desma (Ponte Ledesma), Orol, Vivero, Fuen
sagrada. Gallaecia Regnum (Atlas de Mercator), a.1611, p. 127.
Conbados, Grobe Ins., Villa Ioan, Aroca Ysla, Puebla del Dean, Corcalion,
Mongia, Corunna, Vivero, S. Cibrian. Gallicia, Legio et Asturias de Oviedo
(Atlas Minor Gerardi Mercatori), a.1628, p. 122.
P Nuovo, Villa Nuova, Cambodo, Corcobaiona. Carta náutica de 1646-7:
Carta particolare chi comincia con il capo Mogera in Portogallo è finisce con
el capo di Coriano in Ispagna. Antonio Francesco Lucini, p. 34.
La Corogne, Mouros (Muros), Pontesdeme, Ferol, Vivero. Carte des costes
septentrionales d’Espagne depuis Fontarabia jusqu’a Bayonne en Gallice,
a.1693, p. 54.
Curuelle (Corrubedo), Courbion, Cabo de Toriana, Cabo Vellana o di Bellen
(Cabo Vilán), La Corugna/Corunna, Puente d’Eume/Pontedesme, Arres,
Ferol, Sidere / Cedeyra. Il Regno de Galicia, descritto da Giacomo Cantelli da
Vignola, a.1696, p. 139.
Mouros (Muros), Cap de Courovelle (Corrubedo), Carta da costa de Galicia
entre Cabo Vilán e Oia, ca. 1700, de Les costes de France e d’Espagne, p. 59.
Cartes des ports de Ferolle, et la Corogne, et des Ances de Pontesdeme, et
Sada, s.XVIII 1ª/2, p. 61.
Courouvelle (Corrubedo), Mouros (Muros), Camerinos (Camariñas), Mellid,
la Corogne, Signeyro (Sigüeiro), Fuen de Sagrada, Godomar. Royaume de
Galice, province d’Espagne, N. De Fer, Atlas Curieux…, a,1700. p. 142.
11 Indicamos entre parénteses as equivalencias non doadamente recoñecibles. Máis casos do tratamento
da toponimia galega na cartografía desde o a.1424, limitados á toponimia da Mariña lucense, en Insua
(2010: 148).
24
Corouvelle (Corrubedo), Corcaleon, Mengia (Muxía). Li regni di Galizia,
Asturies, Leon… Atlante novissimo. Venezia, a.1779, p. 161.
Adoitan adaptarse aos idiomas respectivos as formas léxicas susceptibles de selo:
P Nuovo, Villa Nuova (nunha carta italiana), la Corogne (nunha francesa), con tendencia
a seguir as castelanizadas, se ben os topónimos escuros defórmanse variadamente:
cf. as distintas variantes de Corcubión (Corcobaiona, Corcalion, Corcaleon) ou de
Corrubedo (Courovelle, Corribedo, Curuelle, Courouvelle, Corouvelle). E o tratamento
do artigo é anárquico: pode omitirse (Coruna / Corunna, Grobe), naturalizarse (la
Corogne, la Corugna) ou mesmo interpretarse como artigo castelán a secuencia Lacon que empeza o topónimo e posteriormente omitirse (Vacolla).
3. Os topónimos galegos como exónimos: a RAE e a Wikipedia
Esta tradición de deformación toponímica non fixo máis que acentuarse durante o
franquismo, e foi a directa responsable de certas actitudes actuais de menosprezo
con respecto aos topónimos orixinais. Ben se sabe que na Lei de normalización
lingüística de Galicia disponse que a única forma oficial dos topónimos de Galicia
será a galega12. Pese a iso, con aparente neutralidade, as últimas publicacións da
Real Academia Española (2010) continúan cos usos escritos fortalecidos durante
a ditadura, o que contrasta coa comprensión que aducen ante variantes da propia
lingua española:
La mayor parte de estos topónimos [os que están en territorios de fala hispana]
presentan una única forma asentada; más raros, aunque no inexistentes, son
aquellos con más de una variante ortográfica admitida: Cusco o Cuzco, Xiloá
o Jiloá. … presentan a veces términos con una morfología arcaica, como …
Ferreira (forma ant. de herrería)13, o conservan vestigios de antiguos usos
ortográficos castellanos (Axarquía, Ayllón, Buyla, México u Ossa de Montiel)
(RAE 2010: 640).
12 Artigo 10 da Lei 3/1983, do 15 de xuño, publicada no DOG do 14 de xullo de 1983.
13 Esta afirmación resulta equívoca: Ferreira, amais de ser forma galega (de ferraria, co feminino do
sufixo –ārĭus > gal. –eiro, cast. –ero), pode ser tamén mozárabe, como o é o topónimo granadino
Ferreira, con -ai- > -ei- “ora debida a la imela, ora más bien a la evolución natural del romance
mozárabe semejante al del norte” (Menéndez Pidal 1986: 89), pero en ningún caso é equivalente de
herrería, que porta a terminación –ería, formada polo anterior sufixo en combinación co gr. -íα. Se o
que se quere dicir é que o topónimo Ferreira tiña na súa orixe o significado ‘ferrería’, a expresión non
é moi afortunada, dado que ao citar Ferreira como forma antiga do castelán herrería parece que se
indica que esta é unha evolución daquela, cando se trata de linguas distintas (sexa mozárabe, galego ou
portugués).
25
Esa mesma comprensión con grafemas alleos ao actual sistema do español (como
en Axarquía, Xiloá ou México) abondaría para admitir, por exemplo, todos os
topónimos galegos que levan este grafema. Pero o que vale para as variantes do
español non vale para outras linguas. Falando das formas “cooficiales”, dise (o
subliñado é meu):
Lo natural es que los hablantes seleccionen una u otra [la perteneciente a la
lengua española y otra propia de la lengua autonómica cooficial] en función
de la lengua en la que están elaborando el discurso. En consecuencia, los
hispanohablantes pueden emplear, siempre que exista, la forma española de
esos nombres geográficos, y transferir aquellos topónimos que posean una
expresión única, catalana, gallega o vasca: Pasó la mayor parte del verano
en Sangenjo, pero tuvo tiempo para visitar Bilbao y llegar hasta Gerona; Su
familia vive en Sant Feliu de Guíxols (RAE 2010: 642).
É evidente que se esas formas existen hoxe é porque se forzou antinaturalmente
desde o castelán (traducíndoas, semitraducíndoas, ou adaptándoas), non de
maneira espontánea polos falantes14. Por outro lado, a aseveración sobre “o
natural” é facilmente rebatible: cando un falante español utiliza topónimos
franceses como poden ser Perpignan, Montpellier, Le Mans, Troyes, Vichy, Cannes,
Orleans, ¿é natural que, por falar en español, se traduza ou se adapte fonética ou
morfoloxicamente á forma española correspondente? E, de feito, non se fai así cos
topónimos portugueses, moitos dos cales teñen a mesma morfoloxía ca os galegos
(cf., entre moitos exemplos que se poderían apor, os portugueses Guarda, Ponte do
Porto, Melides, Vila Nova, Barqueiro). ¿Nestes casos xa non é “natural”? Xa outras
veces se ten posto de relevo a falsa inocencia deste adxectivo:
Con ese adxectivo natural inténtase ocultar ou, polo menos, disimular, non só
os actos de planificación lingüística conscientes e dirixidos a uns determinados
fins que están detrás do progreso do castelán como lingua nacional desde, polo
menos, o século XIII, senón tamén o feito de que o poder económico, político
ou militar supón que os estamentos que teñen ese poder poden permitirse o
luxo de esixirlles ós demais que entendan e falen a súa variedade lingüística
(Moreno Cabrera 2010: 66).
En principio, esta ideoloxía lingüística que se transloce nas publicacións da RAE non
tería excesiva consecuencia práctica na nosa realidade porque todos os estamentos
administrativos e mais os principais medios de comunicación en Galicia utilizan as
14 Outra cousa é o criterio de formación de exónimos, que existen en calquera lingua, e do que falaremos
máis adiante.
26
formas oficiais (os xornais galegos e El País, por exemplo15). Seguramente ten máis
incidencia social o criterio adoptado pola Wikipedia en español, onde se recolle que
se utilizará sempre o topónimo en castelán:
una mayoría de usuarios de la Wikipedia en español prefiere conservar el uso de
los topónimos (exónimos) tradicionales en nuestra lengua. En todo caso, aludir
a las leyes que regulan el uso de topónimos tampoco es un argumento válido,
por cuanto lo hacen sólo en el ámbito de la correspondiente documentación y
señalización oficial, no en el resto de los usos16.
¿“Só” no ámbito da documentación e a sinalización? Se engadimos a isto a cartografía
e a maior parte da prensa, ¿que outros ámbitos de uso se poden indicar? En todo
caso, para dar unha aparencia de obxectividade (dado que tal obxectividade está
viciada desde o comezo), marcan unha prelación en que se citan fontes españolas cos
topónimos castelanizados, e só en cuarto lugar, o topónimo oficial. A primeira delas
é a devandita Ortografía da RAE (1999), onde, no “Apéndice 3” (pp.133-155) figura
unha relación de topónimos entre os que se encontran *Puentes de Gª Rodríguez,
*Puebla del Caramiñal, *Puenteareas, *Puentedeume, *Villalba, *Villanueva de
Arosa, *Vivero, *Órdenes, etc. Nesta obra, a documentación que “avala su empleo
tradicional en castellano” dos municipios españois de máis de 10.000 habitantes está
tirada das edicións de 1995 e 1998 da obra Entidades Locales en España, publicada
polo MAP, “donde figura la relación oficial de tales entidades, con los nombres que
estas han preferido registrar” (p. 133). Esta obra está claramente desfasada: o MAP
non volveu reeditala, e non ten en conta a toponimia oficial, entre outras posibles
razóns, porque, por exemplo, o nomenclátor de Galicia aínda non estaba rematado
(foi publicado en 2003). Actualmente, para a elaboración da cartografía, o goberno
español ten outros criterios. O Ministerio de Fomento, sen ir máis lonxe, réxese
por unha lexislación máis recente: en concreto, no Real Decreto 1545/2007, de 23
de novembro, polo que se regula el Sistema Cartográfico Nacional (BOE n. 287,
de 30 de novembro de 2007), estipúlase que ten como función a “recompilación,
normalización e difusión da toponimia oficial”17.
15 Así se estipula no seu Libro de estilo: “Los nombres de poblaciones españolas deberán escribirse
según la grafía aceptada oficialmente por el correspondiente Gobierno autónomo, que no siempre es
la castellana. …. Las palabras escritas en un idioma distinto serán precedidas por el artículo que les
correspondería en castellano, salvo que forme parte del nombre propio” (http://estudiantes.elpais.com/
libroestilo/apartado 08_052.htm).
16 En diante, as informacións da Wikipedia en español para os topónimos están tiradas de: http://
es.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Top%C3%B3nimos_de_Espa%C3%B1a.
17 O uso da cursiva é meu. Tirado de http://www.ign.es/ign/layoutIn/actividadesToponimia.do.
27
Por tanto, recoller como bases principais fontes moi escoradas ideoloxicamente e só
en cuarto lugar o criterio dos topónimos oficiais implica de maneira case sistemática
a adopción das formas españolas como entrada principal para os topónimos galegos,
o que parece ir en manifesta contradición cun dos cinco principios básicos da
construción da Wikipedia: o punto de vista neutral.
Os dereitos da poboación castelanfalante, aos que invocan ás veces os defensores
da toponimia castelanizada nas discusións, non se ven conculcados ao ofrecérense
os topónimos na súa forma oficial. O Nomenclátor de Galicia tivo sempre un alto
grao de aceptación social; a única contestación que houbo veu por parte dalgúns
alcaldes que quixeron tirar réditos electorais avivando sentimentos localistas, con
argumentos falaces, demagóxicos e politicamente irresponsables (os casos das
Pobras -a do Caramiñal, de Trives e de Burón-, Vilalba, Ponteareas, A Coruña,
San Cibrao18). Cando aqueles alcaldes deixaron de selo, os conflitos desapareceron
(como se recoñece, por exemplo, en López Portas / Martínez Arribas 2002: 145),
o cal tamén dá idea do efectiva que pode ser unha determinada política lingüística,
sexa do signo que sexa. En Galicia, a maior parte da poboación castelanfalante
utiliza os topónimos na súa forma propia, con poucas excepcións. Ademais, é unha
obviedade que ninguén vai ser forzado a usar unha forma oral determinada, a non
ser que estea obrigado por un uso oficial ou administrativo.
3.1. O tratamento dos exónimos na ONU
Por outro lado, esta política da naturalización dos topónimos choca frontalmente cos
criterios da ONU para a formación de exónimos:
The United Nations Group of Experts on Geographical Names Glossary of
Terms for the Standardization of Geographical Names defines an exonym as
a name used in a specific language for a geographical feature situated outside
the area where that language has official status (Helleland 2006: 127).
Así pois, para a ONU, os exemplos típicos de exónimos serían casos como
Vienne (francés) e Vienna (inglés) para Wien en Austria. A ONU ten recoñecido
repetidamente a importancia dos topónimos nas linguas minoritarias como parte
integrante da herdanza lingüística de cada comunidade (resolución II/28, 1972), e
recomenda o uso reducido dos exónimos en xeral, particularmente en cartografía,
para facilitar a comunicación internacional (resolucións II/29 e IV/20). Os exónimos
tradicionalmente recoñecidos, que teñen un gran peso cultural, son usualmente de
18 Pódense ver algúns detalles destes procesos en Boullón Agrelo 1992, Insua 2010.
28
nomes de países ou ciudades moi importantes, ou con fondas connotacións relixiosas:
Rome (inglés) por Roma (italiano) and Mecca (inglés), Meca (galego) por Makkah
(árabe) (Kadmon 2006: 131). É evidente que non é esta a situación das ducias de
topónimos galegos que aparecen deturpados nas fontes anteditas.
En consecuencia, sería desexable que a RAE se ativese ás recomendacións da ONU,
e que as catro academias (vasca, catalá, galega e española) chegasen a un acordo para
realizaren un tratamento da exonimia conxunto, non contraditorio e respectuoso coa
realidade lingüística de cada lugar, que, no caso das linguas que teñen un territorio
menor, se viu atacado tantas veces e desde tan antigo.
4. Conclusión
• Os topónimos con artigo presentan unha problemática específica con respecto á
estandarización, pois ese artigo moderno pode ter outra orixe (neses casos adoita
ser parte orixinaria dun substantivo hoxe opaco), e por tanto estar inmerso nun
proceso non concluído de gramaticalización desa partícula. Ademais, existen
vacilacións á hora de presentar na escrita as contraccións da lingua común coas
preposicións correspondentes (en, con, de, fundamentalmente).
• A estandarización actual pode verse pexada por reminiscencias en certas
institucións de políticas lingüísticas pretéritas, que tendían a traducir ao
castelán de maneira case sistemática os nosos topónimos; ou, no caso de formas
intraducibles, a castelanizar as características fonéticas e morfolóxicas da lingua
galega. Se actualmente está estipulado pola lei que a única forma dos topónimos
é a galega (e a forma oficial é a recoñecida polas institucións internacionais,
como a ONU), novas realidades como o espazo internet veñen poñer en cuestión
ese dereito: a Wikipedia non está nun territorio concreto, pero tense acceso a ela
desde todos os territorios. A súa política lingüística segue a RAE, desbotando as
formas oficiais e as recomendacións da ONU.
• Os criterios de creación de exónimos varían conforme pasa o tempo. Se na
Idade Media era un recurso xeral, actualmente recoméndase a súa limitación
de uso. E iso é así porque se recoñece o valor dos topónimos como parte da
herdanza lingüística e cultural dun pobo, xunto co efecto positivo que pode ter a
globalización ao permitir un mellor entendemento das culturas alleas. De calquera
xeito, está claro que nunca se debería permitir o uso dun exónimo dentro do país
que xerou o topónimo, ou, dito doutra maneira, un topónimo galego nunca pode
ser tratado como exónimo en Galicia.
29
Fontes documentais históricas
CasaAltamira = García, Oro, J. / Potela Silva, Mª J. (2003): La casa de Altamira
durante el Renacimiento: estudio introductorio y colección diplomática
(Santiago de Compostela: El Eco Franciscano).
CDBelvís = Rodríguez Núñez, C. C. (1989): “Santa María de Belvís, un convento
mendicante femenino en la Baja Edad Media”, Estudios Mindonienses 5,
335-485 = El monasterio de dominicas de Belvís de Santiago de Compostela
(Ferrol).
CDGH = López Ferreiro, A. (1901): Colección diplomática de Galicia Histórica
(Santiago de Compostela: Tipografía Galaica). [Ed. facsímil: Santiago de
Compostela: Edicións do Cerne, 1998].
CDMaia = Maia, C. de Azevedo (1986): História do galego-portugués. Estado
lingüístico da Galiza e do Noroeste de Portugal do século XII ao século XVI
(com referência á situação do galego moderno) (Coimbra: I.N.I.C).
CDOseira = Romaní Martínez, M. (1989): La colección diplomática de santa María
de Oseira (1025-1310). 2 vols. (Santiago de Compostela: Tórculo Edicións).
CDPombeiro = Lucas Álvarez, M. / Lucas Domínguez, P. P. (1996): El priorato
benedictino de san Vicenzo de Pombeiro y su colección diplomática en la Alta
Edad Media (Sada-A Coruña: Ed. do Castro).
CDSClodioRibeiro = Lucas Álvarez, M. / Lucas Domínguez, P. (1996): El
monasterio de San Clodio do Ribeiro en la Edad Media: estudio y documentos
(Sada / A Coruña: Edicións do Castro).
CDTui = Portela Silva, E. (1976): La región del obispado de Tuy en los siglos
XII a XV. Una sociedad en expansión y en la crisis (Santiago: Tip. El Eco
Franciscano). [Separata de Compostellanum (20)].
DipAstur = Floriano Cumbreño, A. C. (1949/1951): Diplomática española del período
astur. Estudio de las fuentes documentales del reino de Asturias (718-910).
2 vols. (Oviedo: Diputación Provincial / Instituto de Estudios Asturianos).
Doc-1260 = Boullón Agrelo, A. I. / Monteagudo, H. (2009): De verbo a verbo:
documentos en galego anteriores a 1260. Anexo 65 de Verba (Santiago de
Compostela: Universidade de Santiago de Compostela) [Contén un anexo con
50 imaxes de documentos medievais].
DocHCoruña = González Garcés, M. (1988): Historia de La Coruña. Edad Media
(A Coruña: Caixa Galicia).
30
DocUnivSantiago = Lucas Álvarez, M. / Justo Martín, Mª X. (1991): Fontes
documentais da Universidade de Santiago de Compostela. Pergameos da
serie Bens do Arquivo Histórico Universitario (Anos 1237/1537). Edición
diplomática (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).
DocXIII-XVI = Martínez Salazar, A. (1911): Documentos gallegos de los siglos
XIII al XVI (A Coruña: Casa de la Misericordia).
García Conde, A. (1976): “Inventario de bienes de la mesa canonical de Lugo”,
BCPMHALugo 9, n. 85-86, pp. 307-320.
González González, J. (1944): Alfonso IX. 2 vols. (Madrid: Instituto Jerónimo Zurita).
LCPontevedra = Rodríguez González, Á. (1989): Livro do Concello de Pontevedra
(1431-1463) (Pontevedra: Museo Provincial).
LCSantiago = Rodríguez González, Á (1992): Libro do Concello de Santiago (14161422) (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).
LTenzasSantiago = Méndez Fernández, Mª L. (1991): Contribución ó estudio dun
libro das Tenzas da Catedral de Santiago. Edición crítica e estudio dos folios
1 a 27. Memoria de Licenciatura. Universidade de Santiago de Compostela.
SAMI = López Ferreiro, A. (1899/1911): Historia de la Santa Apostólica
Metropolitana Iglesia de Compostela. 11 vols. (Santiago de Compostela:
Imprenta del Seminario). [Ed. facsímil: Santiago de Compostela: Sálvora,
1983].
TASantiago = Lucas Álvarez, M. (1997): La documentación del Tumbo A de la
Catedral de Santiago de Compostela. Estudio y edición (León: Centro
de Estudios e Investigación “San Isidoro”) = Tumbo A de la Catedral de
Santiago. Estudio y edición. Santiago de Compostela: Cabildo de la S.A.M.I.
/ Seminario de Estudios Galegos, 1998.
TBSantiago = González Balasch, Mª T. (2004): Tumbo B de la Catedral de Santiago
(Santiago de Compostela: Cabildo de la S.A.M.I. Catedral / Seminario de
Estudos Galegos).
TCaaveiro = Fernández de Viana y Vieites, J. I. / Pablos Ramírez, J. C. de / González
Balasch, Mª T. (1996-1997): “El Tumbo de Caaveiro”, Cátedra 3 (1996), 267437; 4 (1997), 221-385.
TCelanova = Andrade Cernadas, J. M. (1995): O tombo de Celanova: estudio
introductorio, edición e índices (ss. IX-XII) (Santiago de Compostela: Consello
da Cultura Galega).
31
TColoradoSantiago = Fernández Catón, J. Mª (1990): El llamado Tumbo Colorado
y otros códices de la iglesia compostelana. Ensayo de reconstrucción (León:
Centro de Estudios e Investigación “San Isidoro” (CSIC-CECEL) / Archivo
Histórico Diocesano) = Archivos Leoneses 87/88 (1990), 7-292.
TSamos = Lucas Álvarez, M. (1986): El tumbo de san Julián de Samos (siglos
VIII-XII). Estudio introductorio. Edición diplomática. Apéndices e índices
(Santiago de Compostela: Publicacións de Caixa Galicia).
TToxosoutos = Pérez Rodríguez, F. (2004): Os documentos do tombo de Toxos
Outos (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).
Bibliografía citada
Barreiro Fernández, J. R. (1986): Historia de la ciudad de La Coruña (A Coruña:
La Voz de Galicia).
Bascuas, E. (2002): Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega (Universidade de
Santiago de Compostela: Santiago de Compostela).
Boullón Agrelo, A. I. (1991): “Ó redor do topónimo Pobra: Estado da cuestión e
novos datos”, Cadernos de Lingua 3, 15-24.
Búa Carballo, Carlos (2004): “Tres cuestións relacionadas coa toponimia antiga
en ‑bris, moderna en ‑bre”, en Boullón Agrelo, A. I. (ed.), Novi te ex
nomine: estudos filolóxicos ofrecidos ao Prof. Dr. Dieter Kremer, [381]-399
([A Coruña]: Fundación Pedro Barrié de la Maza).
Búa Carballo, Carlos (2007): “Topónimos galegos en -ollo de probable orixe
prerromana”, en Méndez, L. / Navaza, G. (eds.), Actas do I Congreso
Internacional de Onomástica “Frei Martín Sarmiento”. Santiago de
Compostela, 2, 3 e 4 de setembro de 2002, 391-412 (Santiago de Compostela:
Asociación Galega de Onomástica / Instituto da Lingua Galega).
Búa Carballo, J. C. / Lois Silva, S. (1994/95): “Los topónimos gallegos en ‑bre de
origen prerromano”, BNF 29/30, 13-41.
Cartografía de Galicia (séculos XVI ó XIX). Colección Puertas-Mosquera.
Exposición, Colexio de Fonseca, abril de 2000. Texto e catalogación: Gonzalo
Méndez Martínez. Universidade de Santiago de Compostela, 2000.
Cintra, L. / Cunha, C. (1984): Nova gramática do português contemporâneo (Lisboa:
Edições Sá da Costa).
32
Comisión de Toponimia da Xunta de Galicia (2003): Nomenclátor de Galicia.
(Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. Consellería da Presidencia).
Dispoñible en: http://www.xunta.es/nomenclator/index.htm.
Estrela, E. / Pinto-Correia, J. D. (19994): Guia essencial da língua portuguesa para
a comunicação social (Lisboa: Notícias).
García Ares, Mª C. / Martínez Mayo, C. / Neira, N. (2002): “La estandarización de
los topónimos gallegos: estado de la cuestión”, en Boullón Agrelo, A. I. (ed.),
Actas do XX Congreso Internacional de Ciencias Onomásticas (Santiago de
Compostela, 20-25 de setembro de 1999), 449-456. (A Coruña: Fundación
Pedro Barrié de la Maza) [Ed. en CD-ROM].
Helleland, B. (2006): “The social and cultural values of geographical names”, en
Manual for the National Standardization of Geographical Names: United
Nations Group of Experts on Geographical Names, 121-128 (New York:
United Nations Publications).
HGNB = Piel, J. M. / Kremer, D. (1976): Hispano-gotisches Namenbuch (Heidelberg:
Carl Winter).
Hoyo, J. del (1950?): Memorias del Arzobispado de Santiago. Edición preparada por
Angel Rodríguez González e Benito Varela Jácome (Santiago de Compostela:
Porto y Cía).
Insua, E. X. (2010): Orixe, peripecia e pertinencia do topónimo “San Cibrao”
(Cervo) (Viveiro: Seminario de Estudos Terra de Viveiro).
Kadmon, N. (2006): “Exonyms, also called conventional names”, en Manual for
the National Standardization of Geographical Names: United Nations Group
of Experts on Geographical Names, 129-131 (New York: United Nations
Publications).
López Alsina, F. (1988): La ciudad de Santiago de Compostela en la Alta Edad
Media (Santiago de Compostela: Ayuntamiento de Santiago de Compostela /
Centro de Estudios Jacobeos / Museo Nacional de las Peregrinaciones).
López Portas, M. B. / Martínez Arribas, F. (2002): “A oficialidade das linguas
en relación coa toponimia: o caso de ‘A Coruña’”, Llengua i Dret 38, 117148.
Lorenzo, R. (1975/1977): La traducción gallega de la Crónica General y de
la Crónica de Castilla. Edición crítica anotada, con introdución, índice
onomástico e glosario. 2 vols. (Ourense: Instituto de Estudios Orensanos
“Padre Feijoo”).
33
Madoz, Pascual (1845-1850): Diccionario geográfico-estadístico-histórico de
España y sus posesiones de Ultramar (Madrid: Est. Literario Tipográfico de
P. Madoz y L. Sagasti).
Martínez Lema, P. (2010): A toponimia das comarcas de Bergantiños, Fisterra,
Soneira e Xallas na documentación do Tombo de Toxos Outos (séculos XIIXIV). Tese de doutoramento. Universidade de Santiago de Compostela.
Martínez Salazar, A. (1948) [1897-1898]: “Los nombres de La Coruña”, en Algunos
temas gallegos. Vol. 1, 371-409 (A Coruña: RAG).
Mateus, M. H. Mira et al. (20035): Gramática da língua portuguesa (Lisboa: Caminho).
Méndez, L. (2002): “Questions about the use of articles with toponyms”,
Boullón Agrelo, A. I. (ed.), Actas do XX Congreso Internacional
Ciencias Onomásticas (Santiago de Compostela, 20-25 de setembro
1999), 503-512 (A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza) [Ed.
CD-ROM].
en
de
de
en
Menéndez Pidal, R. (198610): Orígenes del español. Estado lingüístico de la
Península Ibérica hasta el S.XI (Madrid: Espasa-Calpe).
Miñano, S. (1826-1829): Diccionario geográfico y estadístico de España y Portugal.
11 vols.
Moralejo Álvarez, J. J. (2008): Callaica Nomina: estudios de onomástica gallega
([A Coruña]: Fundación Pedro Barrié de la Maza).
Moralejo Lasso, A. (1977): Toponimia gallega y leonesa (Santiago: Pico Sacro).
Moreno Cabrera, J. C. (2010): O nacionalismo lingüístico (Cangas do Morrazo
[Pontevedra]: Morgante). [Orix. en español: Barcelona: Península, 2008].
Navaza, Gonzalo (2006): Fitotoponimia galega (A Coruña: Fundación Pedro Barrié
de la Maza).
Navaza, Gonzalo (2007): Toponimia de Catoira (Catoira: Concello de Catoira).
Pensado, J. L. (1965): “Hidrotopónimo de origen lustral: ‘Lavacolla’”, Archiv für
das Studium der neueren Sprachen 202, 182-186.
RAG / ILG (200419): Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego (Real
Academia Galega / Instituto da Lingua Galega).
Real Academia Española (1999): Ortografía de la lengua española (Madrid:
Espasa-Calpe).
34
Real Academia Española / Asociación de Academias de la Lengua Española (2010):
Ortografía de la lengua española (Madrid: Espasa-Calpe).
Rivas Quintas, Eligio (1982): Toponimia de Marín. Anexo 18 de Verba (Santiago:
Universidade de Santiago de Compostela).
Rivas Quintas, E. (2007): “Fenomenoloxía toponímica de Galicia”, en Méndez,
L. / Navaza, G. (eds.), Actas do I Congreso Internacional de Onomástica
“Frei Martín Sarmiento”. Santiago de Compostela, 2, 3 e 4 de setembro de
2002, 469-483 (Santiago de Compostela: Asociación Galega de Onomástica /
Instituto da Lingua Galega).
Santamarina, A. (1988): “Efectos do contacto lingüístico na toponimia galega”, en
Homenaxe a Joseph Piel, 87-96 (Tübingen: Niemeyer).
Solin, H. / Salomies, O. (1988): Repertorium nominum gentilium e cognominum
latinorum (Hildesheim: Olms-Weidmann).
TopGal = Informe sobre o Nomenclátor e o Proxecto Toponimia de Galicia. Santiago
de Compostela: Xunta de Galicia, 2005.
Vázquez Cuesta, P. / Luz, M. A. Mendes da (1980): Gramática da língua portuguesa
(Lisboa: Ediçoes 70).
Vecindario de Ensenada 1759. Madrid: Centro de Gestión Catastral y Cooperación
Tributaria, 1991.
Recursos en internet
AHUS = Base de datos dos fondos documentais Arquivo Histórico Universitario da
Universidade de Santiago. Dispoñible en: http://www.usc.es/arquivo/fondos/
acceso.htm.
CODOLGA = Corpus Documentale Latinum Gallaeciae do Centro Ramón Piñeiro
para a Investigación en Humanidades. Dispoñible en: http://corpus.cirp.es/
codolga/.
TMILG = Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega do Instituto da Lingua
Galega, dirixido por Xavier Varela. Dispoñible en: http://ilg.usc.es/tmilg.
35
Apuntes para a investigación en lírica profana galego-portuguesa:
a figura de Roi Gomez, o Freire, e as súas cantigas1
Antonio Fernández Guiadanes / Marina Meléndez Cabo*
Resumo:
Neste artigo lévase a cabo o establecemento crítico das dúas cantigas de Roi Gomez, o Freire,
(B 49 e B 50). Ademais de estudar as particularidades que presenta a rúbrica atributiva que
antecede a primeira das súas cantigas, téntase, volvendo ás fontes orixinais documentais,
atinar un pouco máis na biografía do autor ligado á primeira xeración trobadoresca.
Palavras-chave:
Edición crítica, lírica profana galego-portuguesa, rúbricas, Roí, Rui, freire, ordes militares,
documentación.
Abstract:
In this article we will establish critically two cantigas of Roi Gomez, o Freire (B 49 and
B 50). With the aim to investigate about this first generation troubadour, we will study the
characteristics of the attributive rubric that precedes the first of the pieces, taking as well
into account information from documents related to him.
Key words:
Critical edition, Galician-Portuguese Lyric, Roí, Rui, Military Oders, documents.
1 Este traballo enmárcase no desenvolvemento do proxecto de investigación Cancioneiros galegoportugueses. Edición crítica e estudo (formato impreso e electrónico) [Proxecto coordinado (USC
/ UDC / UVIGO). USC: Cancioneiro de Cabaleiros], dirixido por M. Brea e subvencionado pola
Xunta de Galicia (PGIDIT06CSC20401PR), con contribución de FEDER. Desde aquí vaia o noso
agradecemento a aquelas persoas que leron este artigo e suxeriron ideas que, sen lugar a dúbidas,
contribuíron a mellorar a súa forma e contido: M. Brea, M. Ferreiro, D. González, G. del Río e X. Ron.
Os erros, evidentemente, son todos nosos.
* Traballo de investigación realizado co apoio dunha bolsa que se engloba no marco do Programa Estatal
de Formación de Profesorado Universitario (FPU), financiado polo Ministerio de Ciencia e Innovación
– Secretaría de Estado e Investigación.
Data de recepción: 3 de febreiro de 2011 | Data de aceptación: 14 de abril de 2011
37
Antonio Fernández Guiadanes / Marina Meléndez Cabo
Emprender a tarefa de editar criticamente a produción poética dun trobador supón
retos e metas moitas veces ben difíciles de acadar. É por isto que as hipóteses que
aquí se barallan non pretenden ser máis que conxecturas que en moitos casos non
chegarán máis ca a vías sen ou con pouca saída, pero cremos que pode ser interesante
poñer a nosa atención en certos aspectos paleo-gráfico-fonéticos, codicolóxicos
ou históricos cando se carece doutras informacións contrastables. Toda edición
crítica adoita comprender, grosso modo, dúas parcelas ben delimitadas: unha que
ten que ver coa figura histórica do autor e outra coa súa obra. Polo que respecta á
primeira, sabido é que para moitos dos trobadores son escasos os datos históricos
que posuímos e para algúns outros non se dispón de case ningún. No caso de
Roi Gomez, o Freire, non temos a certeza de que sexa o personaxe con que o ten
identificado a crítica especializada, se ben esta identificación non interesa tanto por
saber das súas pertenzas, se casou e tivo “semel” ou se era rico ou pobre, como por
coñecer o contexto en que se moveu, as relacións que estableceu ou puido establecer
e as persoas con que andou ou puido ter contacto.
Polo que respecta ao segundo dos cometidos, coñecido é por todos que a maior
parte das cantigas chegaron ata nós nos apógrafos italianos, e isto quere dicir que
a maioría das veces nos enfrontamos cunha lectura “case única”, posto que, como
códices xemelgos que adoitan ser recoñecidos, as diverxencias entre eles máis ben
responden a posibles erros de copia levados a cabo polos amanuenses italianos.
Aínda que as dúas lecturas que adoito ofrecen B e V son semellantes2, cando non o
son poden achegar datos enriquecedores que dean conta do posible erro cometido
polo copista de un dos relatores, ou as diferentes lectiones poden proporcionar
indicios do que podería haber no antecedente e contribuír a fixar cun maior grao de
probabilidade a lectura correcta.
A crítica especializada, ante un manuscrito único, frecuentemente adopta unha
actitude que podería considerarse bedierista, isto é, de respecto pola lectura
manuscrita a non ser naquelas pasaxes onde se pode apreciar un erro evidente. No
noso caso, tentamos levar a cabo, sempre que sexa posible, un establecemento do
texto o máis filoloxicamente lexítima posible por medio de dous procedementos que
denominamos collatio e emendatio intra- e intertextual (Fernández Guiadanes / Río
Riande [no prelo]).
2 Esta lección única (pois procede supostamente dun antecedente común), malia que dobre, que
normalmente envían os apógrafos para certas cantigas, por mor das lacunas que afectan a ambos os
dous códices, convértese en lectura única dun codex unicus, situación que presenta a produción poética
do noso trobador, feito que agrava o labor de edición.
38
Apuntes para a investigación en lírica profana galego-portuguesa
1. O autor
1.1. A rúbrica atributiva
Antecedendo a cantiga B 49, A. Colocci escribiu a rúbrica atributiva Rui ¿/? Roy
Gomez o Freyre3. Na Tavola colocciana4 rexístrase o nome Rui uel Roy Gomez
o freyre, a carón tamén do número 49. Temos, pois, que, con total seguridade, a
barra que puxemos na transcrición cun interrogante da rúbrica de B non é un simple
elemento separador de dous nomes senón que está a reflectir a abreviatura do termo
latino que o iesino emprega en C de forma desenvolta. De feito, se observarmos ben
esta suposta barra quizais poidamos afirmar que presenta dous trazos, feito que nos
leva a pensar nun posible V. Abreviatura empregada polo humanista para o termo
latino? Cremos que si.
Un tipo de abreviatura similar rexistrámola no Capelli5 para o termo latino sinónimo
(Cappelli 1995: 384).
O termo latino uel non aparece só na rúbrica do noso trobador. Rexistramos algúns
outros casos nos cancioneiros e na Távola Colocciana:
C
B
44. Monio uel Nuno Fernandez de
Mirapeyxe6
44 Monio V Nuno Fernandez [lac.]
irapeyxe
46. Fernan Fig[u]eyra uel Figueyro de
Lemos
46 Ferna@ Figeyra V Figueyro de Lemos
74. Don Ferna Paez de Tamalancos
74. Dom Ferna@ Paaez V paez de Tamala@cos
859. Dom Joham de Meendiz d@
e6briteyros
]7
V de berredo
859. Dom Johan@e Meendiz d@ b@teyros V de
berre[...]7
3 M. Barbieri (1993: 584-585) leva a cabo a mesma transcrición ca nós polo que respecta ao elemento
que separa as dúas variantes do nome do trobador.
4 Sobre este Índice elaborado por Angelo Colocci, véxase Gonçalves (1976).
5 Millares Carlo (1983, I: 120) na letra carolina ofrece como abreviatura de vel = vl.
6 O trobador, malia non estar documentado, adoita denominarse co nome de Nuno. No caso de Briteyros V
Berredo, o trobador é mencionado co apelido familiar do pai e da nai, respectivamente. Monio e Nuno
non son variantes gráficas, senón nomes diferentes. Quizais poderiamos pensar nun caso de confusión
de Nuno con Munio (variante de Monio) e considerar a posibilidade de que o trobador se chame Monio
ou Munio. Para as formas Monio, Munio e Nuno, véxase Boullón Agrelo (1999: 321 e 331).
7 En V esta rúbrica non foi transcrita. A cantiga V 444 está precedida pola rúbrica atributiva Dom
Joham meendiz de b¿es?teyros (quizais por un deficiente desenvolvemento dunha abreviatura b’/
39
O nome do trobador está formado por unha “secuencia antroponímica extensa”
(Viejo Fernández 1998: 32) constituída pola “secuencia antroponímica básica
ou nuclear”: Roí uel Rui Gomez (nome individual mais patronímico), mais a
xustaposición dun sobrenome (o Freire). Roí uel Rui son dúas variantes, ambas
base curta (ou hipocorístico, segundo Viejo Fernández 1998: 32) da base longa
do termo latinizado Ru-/Ro-dericus ou do romance Rodrigo, que son formas
frecuentes desde o século XII. En palabras de Rodríguez (1988: 530), o “uso
parece querer reservar a forma reduzida para antes do apelido (ou equivalente) e
a plena para funçons «substantivas»”, e o mesmo opina Menéndez Pidal (1964,
I: 206-207). Temos pois que a base curta dos nomes masculinos adoita empregarse
diante do apelido, como podemos documentar nas propias rúbricas atributivas
dos nosos cancioneiros: Roi Queimado, Men Rodriguez de Briteiros, Fernan
Fernandez Cogominho, etc. Interésanos comprobar, en primeiro lugar, como
aparece escrito Rodrigo/Roí-Rui nas rúbricas tanto nos cancioneiros B e V coma
en C (testemunho externo, segundo Rodríguez 1988: 530), e, en segundo lugar,
ver como aparecen escritos os mesmos nomes nas cantigas (testemunho interno,
en palabras do mesmo autor).
bi ou, menos probablemente, pola confusión co nome do trobador Afonso Mendez de Besteiros).
B 858 (o seu correlato) é atribuída a Dom Meen roes de biteyr9 e B 859 presenta, ademais da
rúbrica que transcribimos no cadro (rúbrica situada na marxe superior do f. 183r, col. b, onde se
copian as cobras II-III da cantiga), outra que precede a primeira cobra: Don? Joha@ de mee@diz d@
biteyro. A atribución das cantigas a cada un dos trobadores en xogo (tanto as deste sector como as
do sector de escarnio) parécenos que aínda hoxe en día non está completamente resolta. A persoa
que con maior profundidade tentou dar conta desta diverxencia atributiva foi Elsa Gonçalves
(1994: 985) que nos di que “em B [no f. 183r] temos três textos, dos quais o primeiro vem
precedido da rubrica ‘Dom Meen Rodrigues de Briteiros’, estando os outros dois sob o nome
‘Dom Johan Mendiz de Briteyros’, e que em V esiste uma única rubrica, ‘Dom Johan Mendiz
de Briteiros (sic.?)’, para os três”. En realidade, no folio en cuestión de B temos tres rúbricas:
as dúas de que fala a profesora Gonçalves e outra na marxe superior dereita, da que xa demos
conta arriba. Esta última é a única que para o autor rexistra C, aínda que debemos destacar que
a Távola presenta como unha mestura das dúas rúbricas de B: Joha@ de Meendiz (da rúbrica que
precede a cantiga) e V de berre como a que está na marxe superior. Cal sería o proceso da fusión
de dúas rúbricas nunha? Cal será o motivo polo que non aparece tampouco a terceira rúbrica
en V? Deberase a un novo lapso de Colocci? Cabe lembrar aquí que a denominación ao grupo
familiar dos trobadores aparece en B sempre abreviado como biteyro[s], mentres que en V aparece
desenvolvido e nós cremos que como b¿es?teyros.
40
C
B
V
31 Don Rodrigo diaz dos
Cameyros
250 Roy Queymado
250 Roy Queymado
331 Rodigianes rredondo8
331 Rodigianes rredondo
337 Roy paez de ribela
337 Roy paez de Ribela
367 Rodigue anes d@
Vaſcon¿z?elhos
367 Rodigue Anes de
Vaſconzelhos
713 Roy Queymado
713 Roy queymado
314 Roy Quey mado11
726 Rodrigue anes de
vaſ¿t?on cel h os
726 Rodigue anes d@ vaſco@cel9
327 Rodrigue an@s de
vaſconcel9
899 Roy fernandez de Stia@go
899 Roy fernandez de Stiago
484 Roy fernandiz
926 Roy Fernandez cl@igo9
926 Roy Ferna@diz cl@igo
514 Roy Fernandiz cl@igo
A 975 Rodrigue Anes
daluares
975 Rodigue anes Daluares
562 Rodigue Anes daluares
999 Roy Matij@z dulueyra
999 Roy Ma@tiis Dulueyra
588 Roy m@tijz
1159 Roy Marqz do Caſal
1159 Roy Marqz do casal
762 Roy MARTIz do Casal
1385 Roy queymado10
1385 Roy q@ymado
994 Roy queymado
1417 Roy paez
1435 Roy Paez de rribel
1026 Roy paez de rribela
1440 Roy paez
1440 Roy paez
1045 Roy paez de rribela
1543 Don Roy gomez de
breceyr9 fez...
1146 Rodrigean@s Redondo
8 9 10
11543
2 3 Don
411 Roy Gomez d@
bre¿c?eyro
Don Roy gomez de breteyros
De todos os trobadores con este nome, dous aparecen coa base longa do nome
(Rodrigu’ Eanes d’ Alvares e Rodrigu’ Eanes Redondo) e seis, sen contar o noso,
coa base curta (Roi Fernandiz, clerigo de Santiago; Roi Gomez de Briteiros; Roi
8 Gonçalves (1976: p. 410) dá por erro o nº 301 para Rodrigu’Eanes Rredondo en vez de 331 como
escribe Colocci e como ela mesma reproduce nas leccións do ms., lugar onde ofrece como lectura
Rodigeanes onde nós lemos (como en B) Rodigianes (ambos os dous i sen punto).
9
Non concordamos coa descrición que fai Gonçalves (1976: 419) de “cligo con segno abbreviativo
sulle prime lettere”. Cremos que o signo de abreviatura risca o ele e abranxe varias letras, non só a
primeira.
10 Con y corrixido sobre x.
11 A rúbrica está situada na marxe superior do f. 51v.
41
Martinz do Casal; Roi Martinz d’ Ulveira; Roi Paez de Ribela e Roi Queimado).
Desta lista de nomes de trobadores –regularizados segundo a LPGP (1996)– a
primeira conclusión que podemos extraer é que a base longa do nome se emprega
ante vogal (Rodrigu’ Eanes) e a base curta ante consoante (Roi Martinz do Casal);
isto mesmo acontece, por exemplo, con Fernando e Fernan.
O estudo do testemunho interno da base curta12 da palabra Roí/Rui13 revélanos os
seguintes datos:
a) A forma Roí rexistrámola en seis cantigas como bisílaba ou monosílaba. No v. 1I
(heptasílabo) da cantiga 7,8 “O arraiz de Roí García”, como monosílabo segundo
a edición de Lapa 62 (B 1560). No v. 1VI (15 sílabas) da cantiga 16,1 “Ofereceu
Trancoso ao Conde Roí Becerro”, como bisílabo e acento agudo segundo a edición
de Lapa 78 (B 1477, V 1088). No v. 2I (decasílabo) da cantiga 32,114 “a Roí Paáez,
logo este dia”, como bisílabo e acento agudo segundo a edición de Lapa 128 (B 1611,
V 1144). No v. 1I (decasílabo) da cantiga 125,45 “Roy [Q]ueimado morreu con
amor”, como bisílabo segundo a edición de Blasco 47 (B 1380, V 988). No v. 5III
(heptasílabo) da cantiga 127,5 “que Roí Gómez de Telha”, como bisílabo e acento
agudo segundo a edición de Lapa 394 (B 1445, V 1056). Na cantiga 152,715 nos
vv. 3II “eno forniz[io] é don Roi Gil”, 4II “e Roi Martiiz ena falsidade” e 5IV “con
Roi Gil; e meus preitos talhei”, como bisílabos na edición de Arias Freixedo 228 e
bisílabos e con acento agudo en Lapa 423 (V 1020).
b) A forma Rui aparece en dúas cantigas. A primeira delas é a 30,31 de Estevan da
Guarda, v. 1I “Rui Gonçalviz, pero vos agravece”, como monosílabo na edición de
12 A regra cúmprese para Rodrigo e a base longa úsase cando vai soa ou con apelido diante de vogal
no v. 1I de 18,17 “Don Rodrigo moordomo que ben pos al Rei a mesa” (malia que na mesma cantiga
non se cumpra no v. 1III “Levarei Fernando Telles con gran peça de peões”, por exemplo); no v. 1II
da cantiga 46,4 “Rodrig’ Airas vo-lo diss’ e fez mal sén”; no v. 2I da cantiga 61,1 “de casa de Don
Rodrigo”; no v. 2I da cantiga 87,15 “Rodrigo polo matar”; nos vv. 2I, II da cantiga 87,19 “por teu
cantar iá Rodrigo perdi” e “perdi Rodrigu’ e non o poss’ achar”, respectivamente; nos vv. 1I, III e 1I
fiinda da cantiga “Rodrigu’ Ianes, queria saber”, “Rodrigu’ Eanes, sempr’ eu loarey” e ”Rodrigu’ Ianes,
hu meu cantar for”, respectivamente; no v. 5 refrán da cantiga 139,1 “Rodrig’ Eanes d’ Alvares é tal” e
no v. 6 IV da cantiga 152,7 “con frei Rodrigu’, e mentiu-mi-os; e sei”.
13 Falando do Cid Campeador dinos Menéndez Pidal (1964, I: 170) que con toda a probabilidade o autor
“diría «Ro-y» (…) que suponemos bisílabo (…), y en cuanto al acento, no podemos propiamente
hablar de él, pues esta forma es únicamente usada en proclisis, pero si le supusiésemos un acento
secundario, lo supondríamos en la i, como el moderno apellido «Ruíz»”.
14 No íncipit da cantiga, o nome propio Estevan aparece coa base curta (Estev’) diante do apelido Eanes
comezado por vogal, fronte á forma longa Estêvão (en 16,5; 16, 6; 16,7; 101,2) e Estevan (79,17;
79,18; 116,8; 148,7; 148,8), cando aparece só, ou a forma Estevan da Guarda (30,35).
15 Na cantiga faise referencia á orde do Hospital e a un frei Rodrigo (v. 6IV), que aparece na súa forma
longa posto que non aparece o apelido.
42
Arias Freixedo 237 e monosílabo e con acento agudo en Lapa 112 (B1312, V 917).
A outra cantiga é, segundo a rúbrica explicativa que a precede en V, unha tensó de
que só se conservaron cinco versos; nela, o nome Rui aparece nos v. 1 “Rui Martĩiz,
pois que est’ [é] assi” e v. 5 “Rui Martĩiz, assi Deus vos perdon”, como monosílabo
na edición de Rodríguez (1980: 316) e Lapa 179.
1.2. Unha hipótese sobre o personaxe e o seu contexto histórico
De homónimos do noso trobador sen o sobrenome o Freire está inzada a
documentación medieval. Xa nos propios cancioneiros temos un homónimo, o
fillo e neto de trobadores, Roi Gomez de Briteiros16. A investigación levada a
cabo por C. Michaëlis (1990, II: 529) abarcara dúas vías: localizar entre os “Ruy
Gomes (de Trastámara, de Briteiros, Azevedo, Basto, etc.) este Freire, e entre os
Freires de Santiago, do Templo, e dos Hospitaleiros um Ruy Gomes; mas sem
resultado”. A estudosa enunciaba a posibilidade de que este Roi Gomes fose un
fidalgo, cun alcume Freire ben significativo, un dos señores do castelo de Andrada
de quen descenden os Freire de Andrada. Desta familia afirma a estudosa que
procederon notables personaxes en Portugal e España, e entre eles cóntanse “mais
de um Ruy Gomes e varios freires que esqueceron os solemnes votos feitos ante o
altar, deixando fructos dos seus amores”. Para Resende de Oliveira (1994: 432) a
presenza do artigo o antes do patronímico Freire suxire que non fai referencia ao
nome de familia, senón a un personaxe que tería pertencido a algunha das ordes
militares implantadas na Penísula Ibérica a partir do século XII. Seguindo este
camiño, o investigador portugués acha “Rodrigo Gomes, freire da ordem de Avis,
que testemunha a doação, pela rainha D. Mafalda, filha de D. Sancho I, dos seus
bens en Seia à mesma ordem en 1215”. Oliveira tira o dato de J. A. de Figueiredo,
quen remite a este documento de doazón de 1215 onde se recolle como a raíña17 lle
doa estes bens a “D. Fernando Annes, Magistro Ordinis de Avis” (2003, II: 231).
Segue describindo Figueiredo que para “testemunho, e perpetua memoria do que
lhe fez fazer a referida Carta, e sella-la com o seu sello, que ainda conserva de cêra
vernelha, pendente por cordão de seda da mesma cor”18 (2003, II: 232) e acaba
concluíndo que “foram presentes D. Gonçalo Annes frater Ordinis Calatrauen, Fr.
Hylario, e Rodrigo Gomes fratres eiusdem Ordinis, e outros: Gonsalvus peraria et
16 E non está de máis recordar que o mesmo nome levaba un dos personaxes máis influente da época, Roi
Gomez de Trastámara.
17 Dona Mafalda ostentaba o título de raíña porque seu pai así o dispuxera, pero en realidade o rei era seu
irmán Afonso II.
18 A carta de doazón atópase en Lisboa no Arquivo Nacional da Torre do Tombo: IAN/TT, Ordem de
Avis, maço 2, nº 74.
43
Joannes abbas, et Laurentius Garcie homines de creatione domine Regine testes”19
(2003, II: 232).
No documento orixinal observamos tres filas de testemuñas, e é nas dúas primeiras
liñas onde aparecen os tres membros da Orde de Calatrava:
O primeiro que debemos advertir é que, segundo o testemuño da carta de doazón, Roi
Gomez sería freire da orde de Calatrava, da cal era filial a portuguesa Orde de Avis20,
orde con que o identificara Resende de Oliveira. A adscrición deste Roi Gomez á orde
de Avis quizais nos fixese identificalo cun portugués, mais a adscrición directa á orde
castelá de Calatrava fixo que tivésemos as nosas dúbidas. Foi por iso que tentamos
pescudar nos personaxes que aparecen no documento ao seu carón. Pola nosa parte, a
identificación de Gonçalo Eanes co personaxe galego Gonzalo Eanes de Novoa parte
da lectura de Mattoso e Sousa (1993: 109). Ademais de referir que este personaxe foi
“grão-mestre” da orde de Calatrava entre 1218-1238, dinos que foi irmán dun Pero
Eanes que ocupou o cargo de mordomo-mor de Afonso II. Ambos eran fillos de Joan
Airas (personaxe influente na corte de Afonso IX de León) e Urraca Fernandez (filla
19 Ver mosteiro Arouca doc. 229, con firmas de Calatrava e do Hospital.
20 Nesta nota seguimos a Ayala Martínez (2003: 89-91). A Orde de Avis tivo a súa xénese na milicia de
Évora, milicia de que se ten noticia en 1176 e que estaba adscrita á regra beneditina. Nun momento
anterior a 1187, a milicia evorense abandonou a súa adscrición primitiva cluniacense e asociouse á
orde castelá de Calatrava. En maio de 1201 o papa Inocencio III toma baixo a súa protección a milicia
portuguesa, feito que leva a afirmar ao investigador con toda a probabilidade a profesión dos seus
membros baixo a orde castelá. A súa consolidación levarase a cabo tras a percepción da fortaleza de
Avis en 1211, época de ambiente totalmente cruzadista e un ano antes da batalla das Navas de Tolosa.
Este último dato ofrecéunolo tamén o profesor Resende de Oliveira vía e-mail (a quen lle mostramos
a nosa gratitude e lle agradecemos a súa dispoñibilidade) e acrecentou que “Na inscrição da fundação
do castelo de Avis (1214) pode ler-se (em tradução a partir do latim): Fernando, pela graça de Deus
mestre da ordem de Calatrava em Portugal, com o seu convento, implantou Avis na festa da Assunção
de Santa Maria”. O documento de 1215, uma doação da D. Mafalda à Ordem de Calatrava/Avis,
integra-se num contexto de conflito entre o rei português D. Afonso II e suas irmãs Mafalda, Teresa e
Sancha em virtude dos senhorios que lhes tinham sido deixados pelo pai D. Sancho I. É interessante
verificar que os Sousas se colocaram do lado das irmãs do rei tendo sido obrigados a exilar-se em Leão,
onde D. Garcia Mendes aparece a compor”.
44
de Fernan Perez de Traba). Ademais destes dous fillos, o matrimonio tivo dous varóns
máis: Osoiro –supostamente o tamén trobador, véxase Frateschi Vieira (1999: 146);
Monteagudo (2008: 325-327); Souto Cabo (no prelo)– e Arias.
O outro dos personaxes que aparece na carta de doazón, Hilario, documéntao Souto
Cabo (no prelo) en 1222 como o “autor material” da carta de cesión do mosteiro de
Armeneses á condesa Dª Sancha e noutro documento do mesmo ano como “Hilarius,
notarius domini G. Iohannes”. Deste personaxe di no seu artigo:
Desconhecemos qual foi a naturalidade do notário, mas o vínculo com
Gonçalo Eanes convida a pensar que foi galego e possivelmente da área em
que os Novoa concentravam uma parte do seu património. De facto, poderá
ser identificado com a personagem homónima que, ao menos, entre 1193 e
1197, lavra diversos diplomas do núcleo documental de Oseira e da Catedral
de Ourense. A grande singularidadde do antropónimo e a coincidência na
actividade escribal apoiam a identificación proposta (Souto Cabo [no prelo]).
Nun documento de setembro de 1223 (Cruz 1988: 363-364), o mestre da orde de
Pereiro e Alcántara, orde filial de Calatrava, Garcia Sanchez (1219-1227, segundo
Ayala Martínez 2003: 851) dóalle a Ouroana Peres (ama de Dª Mafalda) unha herdade
do patrimonio do seu irmán freire Pedro Peres. No documento están presentes
tamén Gonçalo Eanes (agora xa “maioris magistri) e “frater Ylarius presbiter et
milites domnus Sancius”. Se o Hilario aquí mencionado é o mesmo que aparece no
documento de 1215 e no de 1222 debemos concluír que entre as ordes dependentes
de Calatrava había certa mobilidade de persoas e de cargos21. Do mesmo xeito, na
obra de Rades y Andrada (1980: folio 34v) dísenos que o noveno “maestre” foi
“Gonçalo Yañez” e advírtenos que
en otras escripturas se dize don Gonçalo Ioan, y en Latin Gundisaluus Ioannis:
mas todo es vn sobrenombre, y assi no son differẽtes Maestres como algunos
piensan. Fue hijo de Ioan Arias de Noboa, Cauallero principal de Galizia: y antes
que tomasse el Habito desta Orden, fue casado con doña Maria Fernandez, hija
de Conde don fernan Perez de Traua, q@ fue gran señor en Galizia. Tuuo en esta
señora vn hijo que llamo Suero Paez, de quien descienden los Valladares.
En conclusión, a principios do século xiii, concretamente en 1215, documentamos
un Rodrigo Gomes, freire da Orde de Avís, que participa como testemuña nunha
21 Sería ben lembrar aquí, por exemplo, que en 1215 Gonçal’ Eanes era un freire de Calatrava que daba fe
nun documento quizais cando xa ocupaba o cargo de comendador maior da orde durante o mandato de
Martin Fernandez de Quintana (mestre entre 1216-1218, segundo Rades y Andrada 1980: f. 34), mestre
entre 1215-1218 (Ayala Martínez 2003: 848), de ser certa a data que baralla este último investigador.
45
doazón. Non obstante, hai que seguir pescudando na documentación e ter en conta
a posibilidade de cambio de orde e, incluso, de estado civil e de profesión. Quizais
novas pesquisas ou novas edicións documentais nos fagan confirmar ou non que
estamos perante o personaxe histórico que compón cantigas e que aparece no
documento da Torre do Tombo.
2. A produción poética
2.1. A transmisión manuscrita
A produción poética de Roi Gomez está constituída por dúas cantigas de amor
(B 49-50) que só foron transmitidas polo Cancioneiro da Biblioteca Nacional
–tamén coñecido como Colocci-Brancuti–, correctamente colocadas na parte
inicial da primeira sección22, é dicir, a que correspondería ás cantigas de amor
na distribución primitiva, situadas entre D. Gil Sanchez e Fernan Rodriguez de
Calheiros. Este cancioneiro convértese, así, en codex unicus para estes textos,
posto que en V existe unha gran lacuna inicial. Resende de Oliveira (1994: 6466) asignoulle o nº 15 no seu cadro xeral de trobadores e sostén que o trobador
se sitúa “numa zona onde estão agrupados os autores mais antigos, isto é, de
finais do séc. XII e primeira metade do séc. XIII”, polo que debe ter desenvolvido
a súa actividade poética na primeira metade do XIII, aínda que, como afirma o
historiador portugués, “teremos que esperar para uma identificação que confirme
a antigüidade da sua colocação”.
Os textos do trobador comezan a copiarse en B no f. 16r, col. a, como xa dixemos,
baixo a rúbrica atributiva de man do iesino Rui uel Roy Gomez o Freyre, que é o
responsable, xunto co copista a, da transcrición de case todas as rúbricas atributivas
neste códice. Reprodúcense a seguir as dúas cantigas numeradas por Colocci (textos
49 –corrixido sobre 48– e 50), que culminan no f. 16v, ao final da col. a, xa que na
b se inicia a copia das cantigas de Fernan Rodriguez de Calheiros, como sinala a
rúbrica atributiva do humanista italiano.
As cantigas están inseridas no fascículo 3 (ff. 16r. a/b – 16v. a), un quiñón regular
transcrito pola man que Ferrari (1979: 27-142) identificou coa letra c e que, segundo
a autora, “procede per settori compatti (fasc. 21-22) e per fascicoli (fasc. 3 e 40)”
(1979: 84), con varias intervencións máis en cadernos en que alterna con outros
22 Segundo Resende (1994: 169), esta parte correspóndese co primeiro nivel de formación do Cancioneiro,
isto é, aquela destinada “aos trovadores mais antigos, isto é, àqueles que iniciaram ou poderão ter
iniciado a sua actividade cultural nos fins do séc. XII ou, mais seguramente, no primeiro quartel do
século seguinte”.
46
amanuenses. A respecto da súa letra, a man c emprega a letra gótica bastarda,
seguramente “di provenienza francese”, mais é de salientar “la –s finale di c non
bastarda: forse un tentativo mimetico di italianizzazione?” (1979: 86).
2.2. Caracterización formal
As dúas cantigas de amor responden ás normas conceptuais codificadas na tradición
cortés, mais os poemas ofrecen unha peculiar elaboración métrico-formal que
compensa, en certo sentido, o carácter convencional dos contidos transmitidos
nos seus enunciados. Así, comprobamos que os esquemas estróficos empregados
por Roi Gomez son orixinais con respecto á escola galego-portuguesa: a cantiga
Oimais non sei, mia senhor (149,1) presenta un esquema rimático abbaccdd, en
versos octosílabos, que é unhas das fórmulas estróficas máis frecuentes na poética
provenzal. Neste sentido, Beltrán (1995) destaca que os provenzais “preferían as
estrofas amplas e complicadas, para as que adoitaba esixirse un mínimo de catro
rimas distintas”, mais na escola galego-portuguesa cantigas con estes esquemas
resultan moi raros e “debemos entender que é, paradoxalmente, por complexas de
máis”. Isto podería explicar o feito de que no corpus lírico galego-portugués o tipo
abbaccdd tan só fose empregado, ademais da cantiga de Roi Gomez, na cantiga do
trobador Pero Garcia Burgalês, Mentre non soube por min mia sennor (125,22),
na de Pero da Ponte, Nostro Senhor Deus! ¿Que prol ten ora (120,28), na cantiga
Pois que vos eu quero mui gran ben de Men Rodriguez Tenorio, e, finalmente,
na composición Sazon é ja de me partir (111,7) de Osoir’ Anes, que Monteagudo
(2008: 361-362) relaciona coa cantiga Nuls hom no pot d’amor gaudir, do trobador
occitano Peire Vidal, xa que esta ofrece tres palabras en rima comúns coa de Osoir’
Anes23.
Do mesmo xeito, a cantiga Pois eu d’atal ventura, mia senhor (149,2) emprega
o esquema rimático abbaccddb, único no corpus da lírica galego-portuguesa. Por
outra parte, ambas as cantigas son de mestría e están articuladas en cobras dobras24,
a primeira formada por catro cobras de 8 versos todos eles octasílabos agudos,
mentres que a segunda presenta catro cobras de 9 versos decasílabos agudos con
unha fiinda de cinco versos de igual medida.
23 Monteagudo (2008: 362) insiste, neste sentido, nun contacto directo entre Osoir’ Anes e Peire Vidal
durante a visita do segundo á corte de Afonso IX, entre 1201 e 1204, coincidindo co breve período de
convivencia matrimonial de Berenguela de Castela e Afonso de León, que durou desde 1199 ate 1204.
Recordemos que Roi Gomez é situado nunha posición moi alta en B, como xa comentamos, separado
de Osoir’ Anes unicamente por tres autores. Sobre a presenza de Peire Vidal na Península e a súa
influencia véxase Avalle (1960), Alvar (1978: 235-242) e Miranda (2004: 63-77).
24 Para un estudo sobre este tipo de ligazón interestrófica, véxase Correia (1995: 75-90).
47
Táboa de esquemas estróficos
Tavani
Esquema estrófico
Cantiga
168: 7
8a 8b 8b 8a 8c 8c 8d 8d
II
169: 1
10a 10b 10b 10a 10c 10c 10d 10d 10b
I
Cun corpus tan reducido como o de Roi Gomez pouco se pode deducir da lingua
utilizada; non obstante é de salientar que, por un lado, presenta un léxico e unhas
estruturas semellantes ás da maioría dos trobadores, mais, por outro, non podemos
deixar de sinalar o emprego, na cantiga Pois eu d’ atal ventura, mia senhor (149,2),
de provenzalismos tales como ben lheu / leu e greu (para os seus valores, véxase
García-Sabell Tormo 1991: 175-179 e 203-205) e da forma verbal endurar, xa que,
segundo M. Brea (2005: 527-539), o termo rexístrase en 25 cantigas do corpus lírico
galego-portugués atribuídas a un total de 18 trobadores cunha actividade literaria
que se sitúa maioritariamente entre o segundo e o terceiro cuartos do século XIII.
Deste xeito, tanto a súa posición en B como a ocorrencia deste conxunto de formas
nun corpus tan breve apunta con forza para unha cronoloxía recuada –quizais na
primeira metade do século XIII–. Neste sentido, Monteagudo (2008: 391-392),
que leva a cabo un estudo acerca das características xerais do núcleo trobadoresco
inicial, sinala:
(...) a existencia dun círculo de autores que inclúe no cerne a Osoyro Anes,
Fernan Rodriguez de Calleyros e Johan Soayrez Somesso, e máis ou menos
estreitamente vencellados a algún dos tres, tamén a Ayras Moniz d’ Asma e
Roy Gomez (conectados con Osoyro Anes), Vasco Praga de Sandin (ligado
polo menos a Calleyros e Somesso) e Fernan Paez de Tamallancos. (...) O dito
grupo debeu ter como centro cohesionador unha corte nobiliar (ou varias) do
centro-sur de Galicia, quizais a dos Limia, e varios membros del estreitaron
contactos con cortes nobiliarias do Portugal setentrional (Somesso, Sandin).
Igualmente, puideron frecuentar a corte de Afonso IX, e se cadra algunha outra
(Fernando III?)
3. Criterios de edición
A seguinte proposta de edición ten como base o Cancioneiro da Biblioteca Nacional,
mais tivéronse tamén en conta todas as edicións precedentes de cada unha das
cantigas. A reprodución dos textos respecta a orde que para os mesmos ofrece o
apógrafo italiano.
48
Canto ás normas de edición optamos polas aprobadas na reunión científica que,
patrocinada pola Consellaría de Cultura da Xunta de Galicia, se celebrou na Illa de
San Simón en xuño de 2006, organizada polo Grupo de Investigación de Lingüística
Histórica e de Ecdótica (GUILHADE), da Universidade da Coruña, e en cuxa
elaboración participaron investigadores das tres universidades galegas25.
4. Texto crítico
4.1. Pois eu d’ atal ventura, mia senhor
B 49, f. 16r, cols. a-b
Tavani, 149, 2
5
Pois eu d’ atal ventura, mia senhor,
contra vós sõ[o] que non ei poder
de falar con vosc’ e vos entender;
non creedes ca vos quer’ eu melhor
de quantas cousas [e]no mundo son:
senhor fremosa, mui de coraçon
me prazeria morrer, e pois ei
sen vosso ben, que sempre desejei
des que vos vi, en tal coit’ a viver,
10
15
en qual eu vivo por vós, que maior
sabor avedes de me non fazer
ben, mia senhor, e de me mal querer
ca se vos eu oesse desamor,
mia senhor fremosa, que vos eu non
averei nunca nen ũa sazon,
e quant’ eu máis viver tant’ averei
maior amor de vos servir, ca sei
que ja por al non ei coit’ a perder,
20
senon por vós, mia senhor; se nembrar
vos quiserdes de min, que outra ren
non sei no mundo querer tan gran ben
com’ a vós quer’, e par Deus, se me dar
25 Ferreiro, M. / Martínez Pereiro, C. P. / Tato Fontaíña, L. (eds.) (2007). Tamén están dispoñibles en
http://www.udc.es/publicaciones/ga/libreriaDixital.htm
49
25
quiser mia morte que m’ ei mui mester,
pois me de vós, mia senhor, dar non quer
ben, a que Deus tan muito de ben deu,
non por meu ben, mia senhor, mais por meu
mal, pois por vós tanto [de] mal me vén
30
35
quand’ eu non ei ja poder d’ endurar,
mia senhor fremosa, per nen un sén,
se vosso desamor, que m’ ora ten
forçado, non fezerdes obridar;
ca mentr’ eu vosso desamor oer,
com’ oj’ eu ei, m[ia senhor, e] tever
vosco tan mal mia fazenda com’ eu
tenho con vosco, non [me será] greu
de morrer, e prazer-mi-á máis én
40
ca de viver, pois í a vós fezer
prazer e min de gran coita poder
guardar, e vós nembrar-vos-á ben lheu
assi de min, como se sol do seu
omen nembrar, depois sa mort’, alguen.
Edición crítica colectiva de Michaëlis (1990: 333; 665-666).
Edición semidiplomática e interpretativa Molteni (1880: 23; 15); Machado (1949-1964,
i: 23; 64-66).
Antoloxía Arias (2003: 270-273).
2. sõo] ſon B 6. coraçon] coracon B 14. non] mon B 19. mia senhor] senhor
minha B 22. quer’eu] querer B 33. ey m [lac.] or teuer B 35. nõ [lac.] greu
B 36. prazer-mi-á] praz≥nna B 39. nembrar vos] nẽbraqu9 B 40. de min]
demuj B.
1. Poys; uentura; mha 2. uos; eý 3. uoſque, u9 4. u9; queren 6. muj; 7.
moirer; epoys ey 9. deſqueu9; uj; coyta; uiueR 10. Em; q̃l; uýuo; uos; q@;
maýor 11. auedes; 12. be@; mha; q@rer 13. ſeu9 14. mha; q@u9 15. au≥ey; nu@
ca; ne@; hu@a 16. q̃teu; mays; uiuer; ta@tauerey 17. mayor; deu9; ſeruir; ſey 18.
ia; no@; ey; coyta 19. Seno@; uos; ne@brar 20. uos; qiſerdes; demj@; q@; rem 21. no@;
ſey; mu@do; q@rer; tam; gram 22. comauos; querer; d@s 23. qiſ; mha; q@; mey; muj
24. poyſme; deuos; mha; no@; q@r 25. be@; q@; de9; ta@; muyto 26. no@; pr; be@; mha
ſenhr; mays; pr 27. poys; pr; uos; ta@to; uen 28. no@; eý; ia; 29. mha; ſenhr; p2; ne@;
50
hu@ 30. uoſſo; q@; 31. no@ 32. ment≥u; uoſſo 33. comoieu; ey; teuer 34. uoſco;
ta@; mha; faze@da; 35. co@; uoſco; no@ 36. mays 37. uiu≥; poys; hi; auos 38. emj@;
g̃m; coyta 39. euos 40. aſſy 41. home@; ne@brar; depoys.
Sinopse retórico-formal
Cantiga de amor do tipo de mestría integrada por catro cobras dobras (b I, II = e)
de 9 versos decasílabos agudos mais unha fiinda de cinco versos tamén decasílabos agudos [9 + 1 f (5)]. O número de esquema métrico que lle outorga Tavani á composición é 169:1 (10a10b10b 10a10c10c10d10d10b); e, para a fiinda,
10e10e10d10d10b –sobre III-IV–).
Notas aos versos
2. A lección do apógrafo italiano, na forma que nos chegou, transmite un verso
hipómetro: contra uos ſon que non ey poder, que, malia que podería desde unha
perspectiva actual ter sentido tanto desde o punto de vista semántico coma sintáctico,
preferimos corrixir tendo en conta a falta dunha sílaba. Para resolver a falta desta
sílaba, Michaëlis, e despois Arias, emendan o verso nas súas respectivas edicións
transformando a forma verbal ſon en sõo. A forma sõo documéntase nos textos
medievais ao lado da forma regular para a 1ª persoa do presente, son, derivada da
forma latina sum. Nesta evolución debeu influír a analoxía coa mesma persoa e
tempo doutros verbos, engadíndose a son o morfema de número-persoa: –o. Para
o presente de indicativo do verbo ser existían en galego-portugués outras formas
derivadas dunha base *sono, que deu como resultado as formas medievais como
sõo, soo e sou; esta última aínda pervive dialectalmente en galego, xunto coas
formas soio e seño (Azevedo 1986: 814-816; Ferreiro 1995: 337). En A todos os
casos de son (verbo) responden á terceira persoa do plural; pola contra, todas as
primeiras persoas do verbo ser responden ás diferentes formas bisílabas coas súas
distintas representacións gráfico-fonéticas: soo (sete casos), sõo (catorce casos),
sõon (un caso: A 43), soon (un caso, A 37) soõ (tres casos: A 136 –un– e A 206
–dous–). Tanto en B coma en V podemos achar a alternancia, nunha mesma cantiga,
da forma regular son xunto coas formas soo e sõo. A alternancia de ambas as formas
dáse en cantigas como a 7,4 de Afonso Mendez de Besteiros “vedes que fez ena
guerra –daquesto soo certão” (v. 2I) fronte a “vedes que fez ena guerra –daquesto
son verdadeiro” (v. 2II); 111,3 de Osoir’ Anes “De muitos son preguntado” (v. 1III)
fronte a “pero sõo mais folgado” (v. 3IV); 149,2. Deste xeito, o emprego dunha
ou doutra forma por parte dalgún dos trobadores parecía depender, na maioría dos
casos, de cuestións puramente métricas. Finalmente, segundo Correia (2001: 274), a
preposición contra “(…) estabelece uma relação entre dois elementos, normalmente
51
de oposição, quer seja material (diante de, em direcção a) quer seja moral (em
oposição)”. Para o valor de contra co valor de ‘con relación a’, ‘respecto a’ usado
nesta cantiga, véxase tamén Rodríguez (1980: 212 e 340).
3-4. Tanto Michaëlis coma Arias Freixedo consideran que no v. 4 a lección creedes
sería un erro por queredes. Non obstante, Machado mantén a lectura do apógrafo e
edita: de falar conuosqu e uos entender, / non creedes que uos quer eu melhor. Ao
manter a lección do manuscrito fica obrigado a situar a vírgula despois do verbo
entender, interpretando que o trobador non ten poder para falar coa senhor e para
entendela xa que esta non cre que a queira mellor que todas as cousas que hai no
mundo. Monaci (1880: xxvii) na súa “Tavola dei principali errori” presenta un
apartado en que recolle o paso de cr a q: V 14, v. 6, qeo por creo (B 403bis copista
d26; V 55, v. 10 qeer por creer (B 443 copista d27; A 213 creer); V 61 vv. 7-8 qee /
demora por creedemora (B 478 só copia o primeiro verso); e V 316, v. 15, queerey
por creerey (B 715 creerey, copista d). Monaci non localiza os erros contrarios, isto
é, o paso que a cre. De estarmos ante un erro, como se desprende das edicións dos
tres investigadores, deberiamos supoñer nas ramas altas da tradición manuscrita
un *queredes (que na lectura da perícopa o copista pasou a creedes porque tiña
preto un quero: “entender / non queredes ca vos quereu melhor”), un *q@redes (onde
desbotou unha abreviatura ou non a percibiu, e onde supuxo un cr –con erre longo–
e un erre que transformou en e), ou mesmo un qredes (na que teriamos en conta
os dous últimos pasos do caso anterior). Calquera das posibilidades poderían ser
válidas e seguramente algún exemplo podemos achar, mais o noso coñecemento dos
textos manuscritos, ata o de agora, non nos proporcionou ningún. É por isto que,
antes de aceptar sen máis emendas dos editores anteriores, debemos tentar dar unha
explicación ao que hai no códice, malia que cheguemos á conclusión de que o que
alí se transmite non é máis ca un erro. Segundo se desprende da edición dos autores
antes citados, parece que para eles estes versos coa lección creedes carecen de
sentido. Consideran que na segunda parte do v. 3 “e vós entender / non queredes ca
vos quer’ eu melhor” constitúe unha oración unida á anterior mediante a conxunción
copulativa e. Tal como eles editan o texto, este é correcto desde un punto de vista do
significado e da métrica. Por unha banda, o infinitivo entender como complemento
directo do verbo querer non o documentamos no corpus profano nunha estrutura
de primeiro grao dun suxeito receptor (a amada) que non quere ser consciente de
26 O copista non debía ter claro que transcribir: pretendía escribir cr, con erre longo, e non estando seguro
da lección tratou de transformalo nun q? No verso anterior reproduce dous erres longos en rrapaz.
27 No v. 17 a palabra en rima é rrém, mentres que o copista de V non copia texto. Cremos que máis cá
letra do copista estamos ante unha letra “coidada” de man de Colocci. Podemos supoñer que, non
sabendo que transcribir, se cadra, o copista advertiu o iesino do problema e el deulle unha solución.
Non é inusual achar en B este tipo de intervencións do humanista.
52
algo, mais si documentamos estruturas complexas en que o emisor (amante) é o que
pide que o entendan: (vv. 1-4II, 97,1: Martin Soarez) “ca non quer Deus, nen vos,
nen meu pecado / que me queirades per ren entender” (47,22: Fernan Rodriguez de
Calheiros), malia que na segunda e terceira cobra desta cantiga a estrutura pase a ser
primaria e o trobador lle diga a amante “E vos non queredes mentes meter” (similar
a non queredes entender) ou “pois que nunca o quisestes saber”. Do mesmo xeito
que non documentamos a anadiplose querer como ‘ter a vontade ou a determinación
para’ e querer ‘amar ou ter cariño a alguén’: entender non queredes que vos
quero. O que si documentamos é o infinitivo creer como complemento directo
do verbo querer (expresión “semellante” a entender non queredes) coa primeira
das acepcións antes proposta: “pero mi-o vos non queredes creer” (43,18: Fernan
Garcia Esgaravunha); “e me non queredes creer” (75,1: Joan Perez de Aboin) “Nonno queredes vos creer” (78, 9: Joan Soarez Somesso); “Senhor fremosa, pois me
non queredes / creer a cuit’ an que me ten Amor” (97,40: Martin Soarez); “que
mi non queredes creer” (vv. 1-2II, 109,1: Nuno Rodriguez de Candarei). Como
dixemos, nestes exemplos podemos ver que querer está asociado en amor a creer,
nunca a entender nin a querer. A expresión ‘crer que vos quero’ aparece en Martin
Soarez: “por Deus, creede ca vus quero ben” (97,42). E expresións similares, pero
con amar, en “Senhor fremosa, creede per mi / que vus amo ja mui de coraçon”
(101,12) ou actuando como obxecto directo a coita que sofre o amante nesta cantiga
de Cogominho “E non mi creedes qual coita sofri / sempre por vos, nen quant’
afan levei” (40,8). Michaëlis (1990, “Glossario”: 34) recolle para entender, ademais
dos significados xerais de “compreender, perceber”, “reparar em alg.” ou “ter
conhecimento”, a acepción de “ser amante, pretendente de alg.”. Riquer (1975, II:
918) traduce o verso de Guilhem Magret “qu’en tal dompna mi fai amors entendre”
como “pues amor me ha hecho enamorar de tal señora”. Unha das nosas propostas (e
afirmamos desde xa que pode ser errada ou un tanto forzada) pasaría por coordinar
vosco falar coa expresión vós entender co significado de amar a dama, de ser o seu
amante (o seu entendedor), como un paso posterior ao simple feito de lle declarar o
seu amor. Lorenzo (1977, II: 556-557), rexistra “‘comprender, darse cuenta, saber,
oír28’ ‘cortejarse’ ‘entendimiento’”. Dinos tamén que tivo a acepción de ‘pretender,
28 Deteñámonos agora na acepción ‘oír’, da cal nos advirte Lorenzo que pode confundirse con
‘comprender’. Os exemplos que ofrece son “o que vos diziades entẽdiao eu moy bẽ” (dos Miragres)
e “os rreys, poys que entenderon a messagen, rresponderonlle” (da Crónica Troyana). Poderiamos
interpretar o sentido do verso como que o trobador non é quen de lle falar nin ela está disposta a
escoitalo: vós entender? Neste sentido as palabras de Bec (1970, vol. I: 328-329), falando da forma
entendeo nunha pasaxe da Demanda do Santo Graal, con que advirte que “le sens de ‘ouvir’, qu’on
trouve parfois dans la Demanda, est peut-être dû modèle français: ex. entendeu bem quanto disserom.
Mais il est plus probable qu’il s’agit là d’une valeur sémantique sous-jacent; sa lexicalisation, en fr.
même, ne date que du XVIIe s. (bien que la valeur d’ ‘entendre’ soit attestée dès le XIe s.)”, tamén
poderían apoiar esta hipótese.
53
amar, cortejar’, acepción que, como a que ofrecía a filóloga alemá, lle acae ben a
esta cantiga. Como exemplo ofrece o eminente investigador a CSM 130: “Quen
entender quiser, entendedor / seja da Madre de Nostro Sennor. // Ca ela faz todo
ben entender, / e entendendo nos faz connocer / Nostro Sennor e o seu ben aver /
e que perçamos do demo pavor”. O significado do verbo entender relacionado co
amor móstrase con maior claridade no corpus de escarnio: “Elvira López, que mal
vos sabedes / vós guardar sempre daqueste peon, / que pousa vosco, e á coraçon /
de jazer vosqu’, e vós non lh’ entendedes” (MedDB2 70,19). Nesta cantiga de Don
Denis poderiamos apreciar un xogo entre o bo goberno dun reino por parte do seu
rei á hora de ter lucidez e de escoller sempre o mellor, e a boa elección da senhor á
hora de se namorar (de entender, aquí empregado tamén en posición de rima) e de
escoller o mellor candidato: “E pois sabedes entender / sempr’ o melhor e escolher,
/ verdade vos quero dizer, / senhor, que servh’ e servirei: / pois vos Deus atal foi
fazer, / erades bõa pera rei” (MedDB2 25,79). Mesmo podemos achar o correlato
nas cantigas de amigo; por exemplo nesta de Pedr’ Amigo de Sevilha: “E ben vus
poss’ eu en salvo jurar / que outr’ ome vivo non sab’ amar / dereitamente, ca, per
me provar, / vẽheron outrus en min entender/ se poderiam de mi gaanhar; mays
non poderon de mi ren aver” (MedDB2 116,34). Temos pois que razóns de índole
paleográfica e temáticas fannos buscarlle unha interpretación á lectio ofrecida polo
códice.
5. A lección do apógrafo transmite un verso hipómetro, que, malia ser correcto desde
un punto de vista semántico, preferimos emendar: de quantas couſas no mundo ſon.
Michaëlis e Arias suplen a falta dunha sílaba no verso engadindo un e a no: [e]no.
Poderiamos pensar que esta integración entraría en conflito co v. 21 onde temos un
verso isómetro coa expresión no mundo. Porén, comprobamos que a alternancia
dentro da produción dun mesmo trobador (igual que no caso de tal / atal) de formas
do tipo no e eno non son estrañas mesmo dentro dunha mesma cantiga29, co único
fin, cremos, de lograr a isometría dos versos e de conseguir un esquema estrófico
completamente regular. Ademais deste feito, podemos lembrar a intertexualidade
total do verso coa cantiga 73,3 de Joan Mendiz de Briteiros “de quantas cousas eno
mundo som” (v. 4I; B 860-V 446); da 114,6 de Pai Gomez Charinho (v. 1I; A 256)
e da 151,26 de Vasco Fernandez Praga de Sandin (v. 4II; A 330-B 93). Expresións
similares documéntanse na cantiga 9,11 de Afonso Sanchez “de quantas cousas son
29 Véxase por exemplo a cantiga 7,10 (B 377: “eno mundo” v. 6II / “no mundo” v. 2 III); 33,1 (B 615bis-V
217: “no <meu> coraçon” vv. 4I, 4 III / “eno coraçon” v. 4II); 34,1 (B 923-V 511: “eno iferno” v. 4I /
no iferno 1III); 43,9 (A 127-B 242: “no mundo” vv. 2,6I / eno mundo v. 4 I) ou 43,20 (B 229: “no seu
coraçon” v. 4I / “eno seu coraçon” v. 4II).
30 Neste verso a partir de eno e ata mundo escribe o corrector identificado por Fernández Guiadanes
(2010) como o amanuense que copia os folios 74v-79r de A.
54
/ oje no mund’ e…” (B 409-V 20: vv. 2-3III) ou 103,2 de Munio ou Nuno Fernandez
de Mirapeixe “de quantas cousas no mund’ á” (B 44: v. 2I). Entre os casos citados,
pódese apreciar que en A 3 a expresión eno mundo é froito dunha corrección. Á vista
do seguinte exemplo (A 17131: f. 44r, col. a, l. 2 ) no que vemos unha nota marxinal e
e a súa marca de inserción no verso entre o -s de outras e o n- de no, indicando onde
se debe inserir a nota marxinal, quizais poidamos concluír que en A 3 a corrección
(neste caso introducida no texto) foi a mesma.
Estas explicacións lévannos a considerar que a emenda levada a cabo polo editores
anteriores, a que nós nos acollemos, ten moitas posibilidades de ser a correcta.
9. A lección uiueR mostra un uso asistemático da letra maiúscula, é dicir, un uso
ou forma nun contexto distinto ao de capital e poscapital, lugares onde se poden
rexistrar na letra gótica. Segundo Varela (2005: 284), estas letras maiúsculas úsanse
no Cancioneiro da Ajuda en posición final de palabra –case sempre en final de liña–
ou en inicio de palabra no medio da liña. No primeiro dos casos, Varela defende que,
no códice de Ajuda, son usos de carácter residual e en todos eles a letra maiúscula
é sempre a mesma: <R>. O estudoso defende, pois, que o <R> en final de palabra
tería, por un lado, un valor lingüístico-literario e, por outro, un valor codicográfico:
este <R> indicaría fin de verso e fin de liña. Podemos supoñer, entón, que o copista,
fiel ao seu orixinal, transladaba este tipo de letras.
13, 32. Michaëlis, Machado, Molteni e Arias conservan nas súas respectivas edicións
a forma oesse por ouvesse, así como a forma oer (v. 32) por ouver.
Polo que respecta á forma oesse recollida neste verso, e segundo Carolina Michaëlis
(1990, “Glosario”, I: 61, s.v. oesse), a “redução de ou a simples ô é possível, e realizouse por ex. em loar e oir. A queda de v intervocálico em formas de um vocábulo
tão usado como aver, seria todavia difícil de explicar. Para supormos houvesse
apenas deficiente representação gráfica de ouu, acho os exemplos demasiadamente
numerosos”. Recentemente, Monteagudo (2008: 370-377) considerou as formas
“oer / oera / oesse, formas do paradigma de aver”. Constata o investigador que estas
variantes só as rexistra en B e V e, na prosa documental, nunha carta de Sobrado
de Trives. Ofrece unha lista de autores na produción dos cales se documentan estas
formas nos apógrafos italianos, advertindo que a xulga completa malia non poder
31 Desmentido m’ á ‘qui un trobador (79,13) de Johan Soarez Coelho, transmitida tamén en B 322, onde
a lección que ofrece o códice é eno.
55
aseguralo, posto que partiu de edicións críticas (contrastadas cos manuscritos) e que
algún dos editores puido apagar estas variantes. A súa afirmación non era desacertada.
Como el ben di (2008: 377) “se se repasa a lista de textos que rexistran variantes de
tipo oer, chama a atención a presenza de nomes do núcleo inicial, que son maioría,
pero non pode deixar de constatarse que tamén figuran autores de cronoloxía máis
adiantada (Martin Soarez, Johan Garcia de Guilhade, Gonçalo Eanes do Vinhal)”.
Coa súa argumentación, Monteagudo tentaba deixar claro que “a presenza destas
variantes asocia Osoyro Anes cunha serie de autores do núcleo inicial ou do círculo
inmediato de seguidores: Roy Gomez o Freyre, Fernan Rodriguez de Calleiros, Pero
Garcia de Ambroa, Vasco Praga de Sandin, Johan Soayrez Somesso” (2008: 377).
Do noso estudo deste tipo de variantes nos cancioneiros trobadorescos constatamos
os seguintes feitos:
a) Concordamos con Monteagudo en que A só presenta formas de tipo ouuer32.
b) Do primeiro punto infírese que, naqueles textos conservados en B e V (ou nun
destes) e tamén en A, comprobamos que onde os primeiros presentan as formas
de tipo oer, o segundo ofrece sempre as formas “correctas” de tipo ouver, polo
que os editores optaron por ofrecer as formas do códice ajudense, sen comentar
a distinta lectio ofrecida polo códice da outra póla.
c) Concordamos tamén con el en que as formas de tipo oer / ouer/ ouuer alternan
en B e V na produción dun mesmo trobador (como en B 49 e B 50, do autor que
estamos estudando), malia que adoito estas últimas son amplamente maioritarias,
e mesmo dentro dunha mesma cantiga (mais na súa forma átona, onde en principio
diremos que nunca hai monotongación, fronte á tónica: ouve vs. oer en Gonçal’
Eanes do Vinhal (60,2) ou Pero d’ Ambroa (126,4).
d) Ademais de no elenco de autores que ofrece Monteagudo, achamos oer en
Afonso Lopez de Baian (6,10: B 395-V 5) e Don Denis (25,15: B 544-V 147).
O primeiro deles podería entrar no ámbito do grupo en que Monteagudo metía
“Martin Soarez, Johan Garcia de Guilhade, Gonçalo Eanes do Vinhal”, mais o
segundo é un pouco posterior.
e) Monteagudo contempla en Osoir’ Eanes o estadio intermedio ouer, entre o
etimolóxico ouver e reducido oer, e na forma oui rexistrada en Gonçal’ Eanes do
Vinhal (60,7: V 1002, no v. 2I, fronte a ouualy no v. 2II: erro ou variantes gráficas
ou fonéticas?). Nós, ademais do oui que localiza Monteagudo en Gonçal’ Eanes
do Vinhal, documentamos algúns outros exemplos de oue / oui como en Martin
32 Véxase o que se di no punto e).
56
Soarez (97,23: A 4333, v. 2IV moui én sabor), Afonso Fernandez Cebolhilha (3,7:
B 404-V 15, v. 4I sempro oue) ou Estevan da Guarda (30,30: B 620-V 221, v. 2II
senrpouy). Segundo el, poderiamos pensar que estas leccións serían unhas meras
variantes gráficas de ouuer, posto que, como pode comprobarse no seu estudo
sobre o Foral do Burgo de Caldelas e na Noticia de torto (2008: 186 e ss.), rexistra
exemplos de tipo oue (forma átona) e ouer en lugar das formas etimolóxicas ouve e
ouver, ademais de constatar para a representación gráfica do ditongo ou ata un total
de cinco grafías diferentes: ou, ov, oc, o e au. Porén, conclúe (2008: 377), “tanto as
variantes de tipo oer coma oui (de aver) (…) alertan sobre unha situación especial
deste grupo de autores [refírese aos que presentan as variantes non etimolóxicas]
algún chanzo da tradición manuscrita: tanto se se tratase de variantes puramente
gráficas coma se representan (como xulgamos) variantes tamén fónicas, apuntan
para un estadio scriptolingüístico e/ou lingüístico máis retrasado ca o manifestado
en xeral polos manuscritos sobreviventes (incluído o Cancioneiro da Ajuda)”.
Preguntámonos: mesmo no caso de Don Denis e de Estevan da Guarda? A este
respecto, nós, en B, rexistramos tres formas ouesse (25,71: B 717b; 75,2: B 674 e
157,41: B 605-606, todos casos do copista a) fronte á variante etimolóxica ouuesse
que envía V (120, 276 e 208, respectivamente). Ante estes exemplos podemos
preguntarnos en primeiro lugar cal era a lección que ofrecía o antecedente34. De
ser a que envía B, ouesse, debemos supoñer que o copista de V tiña competencia
lingüística e corrixiu as formas? De ser correcta a lección de V, debemos supoñer
que o copista a de B cometeu un erro por haplografía e eliminou un u ou que o
erro foi debido ao contexto en que aparecen estas formas (eu ouesse, outrouesse
e ben ouesse, respectivamente), ou que tiña competencia lingüística polo que o
pasaba a ser a representación do ditongo ou? Que debemos editar se tomamos B
como testemuño base?: colleremos a lección de V ou admitindo que existen formas
con redución do ditongo editaremos a lección de B? A desaparición?/redución?/
monotongación? do u dun titongo ou (dun au secundario) encontrámola tamén
en formas como soub- e proug-: B 976 proguess (copista e) / V 563 prouguess
(45,3: v. 1I); B 601 (copista a) sobestes / V 204 soubestes (25,80: v. 5II)35; B 359
sobera (copista e) / A 208 soubesse (72,17: v. 2II); B 1359 sobel (copista e) / V 967
soubel (97,45: v. 1II); B 188a sobesse (copista d; 125,7: v. 3III) ou B 703 p¿u?guer
33 Michaëlis (1990 I: 93-94) edita “m’ ouv’ én sabor” sen facer ningunha referencia á forma do códice de
Ajuda. Bertolucci (1992: 76) edita o mesmo que Michaëlis, e recolle erroneamente no aparato como
lectura de A ouui én. Esta forma única no códice responderá a un erro por haplografía ou terá que ver
con estoutras formas documentadas nos códices coloccianos?
34 Se B fose testemuño único, teriamos tres casos máis en que testemuñariamos a redución do ditongo ou
a o.
35 Estes caso parece non dar lugar a dúbidas. O v. 5 é un verso de refrán, e isto quere dicir que na cobra
un e tres ambos os dous códices transmiten soubestes.
57
(copista d) / V 304 proguer. Cando temos dous testemuños (que supostamente
parten dun antecedente común) podemos pensar que, para os catro primeiros casos,
estamos ante un erro dos copistas de B e editar a forma con ou; tamén podemos
pensar que as lecturas son tan correctas como as de V, só que presentan a redución
ou monotongación. Non obstante, se temos un testemuño único (B 188a sobesse),
ou dous, un cunha lectio de difícil lectura (B 703 p¿u?guer) e outro cunha clara
lectura cun ditongo reducido ou monotongado (V 304 proguer), de admitirmos
que o ditongo ou pode representarse por o, que debemos editar? Será suficiente
para admitirmos que unha forma existiu que apareza unhas cantas veces nun único
documento, nun cancioneiro, etc. e que siga leis fonéticas comprobadas (como
sería a monotongación dun ditongo ou a redución gráfica dun ditongo?). As formas
con epéntese consonántica derivadas de laudare e audire, louvar e ouvir aparecen
na lírica profana só en B e V de forma moi minoritaria (do mesmo xeito que moito/
moyto fronte a muito/muyto), mais sabemos que son formas existentes porque, en
primeiro lugar, ademais de nestes cancioneiros rexístranse noutros moitos textos
(malia que tamén de forma minoritaria) e, en segundo lugar, a variación das formas
chega ata hoxe en día. Como ben afirma Monteagudo, o tema require dunha
investigación máis polo miúdo, que nós tampouco imos levar a cabo nesta ocasión.
É por todas estas dúbidas que preferimos deixar as formas transmitidas no códice.
Quizais poidamos pensar que nos atopamos ante unha evolución fracasada, e que
esteamos ante unha evolución semellante a de ouir> oír> ouvir ou louar> loar>
louvar, froito da transposición da semiconsoante do grupo -bw- e posterior caída
do -b- ante o ditongo secundario -au-, feitos que ocasionarían a “redución dunha
anómala secuencia de tres elementos vocálicos” (Ferreiro 1995: 66-67).
17. Arias edita: ja sei. O apógrafo italiano presenta, neste caso, unha lectura
dubidosa; nós optamos pola forma ca fronte a ja, como o resto dos editores da
cantiga, porque, ademais de se adecuar mellor ao contexto, evitamos a repetición
de ja, que aparece no inicio do verso seguinte (v. 18). No ms. non está claro que a
lectura sexa ia nin ca. Ao que máis semella a grafía é a un erre; ademais confusións
de c po t non son nada infrecuentes e de c por r ou i tampouco, dependendo do grao
de curvatura cara á esquerda que presente o c. Un claro caso de intertextualidade con
este verso e o seguinte témolo nunha cantiga de Vasco Fernandez Praga de Sandin
“que de vus atenda, ca sei / ca ja per vos non perderei / “gran coita do meu coraçon”
(151,5: vv. 5-7I).
19. A lección do apógrafo italiano transmite un verso hipérmetro: Senõ por uos
ſenhor minha ſe nẽbrar. Para restablecer a isometría do verso, Michaëlis e Arias
editan mia senhor, lectura que nós tamén adoptamos, a pesar de que o apógrafo
transmite claramente a forma ſenhor minha. Fronte á reiterada e frecuentísima
58
fórmula mia senhor (repetida no texto do freire en catro/cinco ocasións36) para
facer mención ou invocar a muller amada, temos para este verso unha fórmula
infrecuente e sospeitosa por supoñer a súa presenza no verso unha sílaba de máis.
De feito, no corpus lírico galego-portugués tan só documentamos dúas cantigas
que recollen a construción senhor minha: o escarnio de amor do trobador Afonso
Sanchez, Conhocedes a donzela (9,2) e a cantiga de malmonxada de Rodrigu’
Eanes de Vasconcelos, Preguntei ũa dona eu como vos direi (140,4). Co posesivo
anteposto temos a cantiga atribuída a Roi Queimado Pois minha senhor me manda
(148,1637). Polas razóns ata aquí expostas cremos que a forma do posesivo ten que
ser a monosilábica mia.
22. A lección de B transmite un verso hipérmetro e semanticamente non aceptable:
comauos querer e par ds@ ſeme dar. Michaëlis e Arias, para establecer a isometría do
verso e o seu sentido, substitúen a forma verbal de infinitivo que reproduce B pola 1ª
persoa do presente de indicativo, e editan: com’ a vos quer’; e par Deus, se me dar,
lectura que nós aceptamos. Machado, por outra parte, entende que o verso transmite
un erro por substitución do copista, que transcribe r por n, e edita: com a uos queren, e
par Deus, se me dar, cambiando o sentido do verso; é dicir, interpreta que o trobador
non sabe querer ningunha outra cousa no mundo tanto como queren a súa señora;
polo que a súa interpretación carece de sentido con respecto ao significado global da
cobra. O erro quizais o cometeu o copista do códice, malia que tamén puidese estar
xa no antecedente. Tendo en conta que no verso anterior aparece o infinitivo querer,
o máis económico será que pensemos no común erro de salto de igual a igual.
27. A lección de B transmite un verso hipómetro: mal poys pc uos ta@to mal me uen.
Michaëlis e Arias emendan a falta dunha sílaba no verso engadindo a preposición
de: mal, pois por vos tanto [de] mal me ven. Atendendo á collatio intratextual e
en correspondencia co v. 25, “a que Deus tan muito de ben deu”, xa teriamos un
primeiro motivo polo que poder emendar cun grao alto de probabilidade. Tamén
atendendo á collatio intertextual podemos ofrecer os seguintes exemplos en que
documentamos usos similares de construcións intensificadoras con de: “O meu
amigo a de mal assaz, / tant’, amiga, que muito mal per é” (25,62: vv. 1-2I); “Pero
faz m’ el tanto de mal / quanto lh’ eu nunca poderei / contar” (78,16: v. 1 III); “ca
diz que lhi faze de mal assaz. / con seus cantares vai-o escarnir” (88,11: vv. 4-5I);
“Perder-vus ei! que vus tan muito dura / de mal, com’ eu por vos ei a sofrer, / e que
non sei de vos aver rancura, / pero m’ en coita fazedes viver, / e que vus ei por amor a
36 Cinco, se se admite a integración proposta para o v. 33.
37 Nesta cantiga a expresión aparece no v. 1I-II (B 266: “Pois minha senhor me manda” e “Minha senhor
me defende”). Sorprendentemente, Arias (2003: 846) edita o primeiro verso da cantiga, en contra da
lección enviada polo códice, como “Pois mia senhor me manda”, deixando o verso hipómetro.
59
tẽer / quanto de mal me fazedes sofrer” (111,8); “Amiga, per ceos e quant’ eu ey / de
mal, mays nunca o já cearey” (116,22: fiinda); “mays ca mi fez, hu a primeyro vi, /
tan muyto levar d’ afam e de mal / que morrerey ..., hu non jaz al” (116,30: 3-5I);
“poys que mi tanto de mal faz amor” (125,49: v. 5 IV); “mais pois per vos tan muito
de mal ei” (125,51: v. 4III) ou “Non atendo de vos, por que me ven /muito de mal,
mentr’ eu viver, poren” (125,52: fiinda).
28. Michaëlis e Arias transforman a lección Quãdeu do códice en quant’ eu.
33. Estamos ante un verso de difícil interpretación debido á lacuna que contén o
apógrafo italiano: comoieu ey m [lac.] or teuer. Do material gráfico conservado (sete
sílabas), e tendo en conta o esquema métrico, deducimos, por collatio intratextual,
que faltan tres. Os editores propoñen distintas interpretacións. Michaëlis edita [e
por a]mor tever’, a proposta dos Machado é m[ays, mha senh]or. A lectura de Arias,
igual ca a dos Machado, presenta un vocativo m[ia senh]or e, para lograr a isometría
do verso e conseguir un sentido axeitado, integra despois do vocativo a conxunción
copulativa [e]. A lectura do filólogo galego xa fora avanzada por Nobiling que afirma
“o aditamento m[ha senh]or é assegurado pelo fato de que esta invocação parece
duas vezes em cada estrofe. Só que o sentido e o metro ainda exigem a inserção da
conjunção e, em relação à qual pode restar evidentemente a dúvida, se tem de ser
inserida antes ou depois” (2007: 205).
34. Fazenda aparece recollido nos glosarios da lírica medieval (Lapa 1995, Nunes
1971, Michaëlis 1990) co significado de ‘estado, situación, negocio’, que é o que
mellor se adapta ao contexto comentado. A cantiga de Johan Lopez de Ulhoa En
que affan que oge viv’! e sei (72,5) recolle e sintetiza moi ben na súa fiinda “Ca per
quant’ eu de mia fazenda sei, / o mellor é pera mi de morrer” o significado da cobra
IV da cantiga do noso trobador.
Falando da cantiga de Johan Soarez Coelho Pero m’ eu ei amigos, non ei niun amigo
e do termo fazenda que nela aparece, Â. Correia afirma que:
os dois textos que apresentan mais afinidades com a cantiga em estudo são
Non á ome que m’ entenda de Fernan Rodriguez de Calheiros (47,15) e Pois
eu d’ atal ventura, mia senhor de Rui Gomes. O primeiro texto apresenta, na
primeira estrofe, os mesmos rimantes dos três primeiros versos da presente
cantiga (“entenda”, “prenda”, “fazenda”), terminando todas as estrofes com
a palabra-rima “fazenda”. Os verbos que lhe são associados (“com’ og’ é”;
“non sei mandado de”, “Perece”, “melhore”) aproximam também ambas as
situações discursivas. Quanto à segunda cantiga, o ponto de contacto é mais
circunscrito e diz respeito ao que tem influência negativa sobre a “fazenda” do
sujeito” (Correia 2001: 261).
60
Unha vez máis a investigadora portuguesa volve dar conta da súa perspicacia ao
mostrar estas intertextualidades entre estes autores. Teremos novamente aquí a
presenza de Roi Gomes e Gonçal’ Eanes de Novoa e a relación deste irmán de Osoir’
Eanes co de Calheiros.
35. A lección de B presenta unha lacuna neste verso: nõ [lac.] greu. Michaëlis,
Machado e Arias emendan este paso mediante a integración [me será],
restablecendo, deste xeito, tanto o sentido como a isometría do verso. De novo o
coidado con que parece traballar o copista c levouno a sinalar con claridade cal
era o anaco de texto que non nos pudo transmitir, por impericia ou porque o texto
se presentaba borroso ou lacunoso no antecedente. Polo que respecta ó termo
greu38, e botando man do que denominamos collatio intratextual, parece evidente
do confronto co verso anterior (que presenta rima en –eu) e do confronto co
esquema rimático da cantiga que o elemento en rima debe ser este. A análise do
esquema métrico permítenos certificar que o espazo deixado polo copista debería
darlle cabida a tres sílabas. Malia que nos parece acertada a integración levada
a cabo polo editores anteriores (lectura que parte de Michaëlis), consideramos
oportuno ver os contextos en que aparece greu para poder certificar con máis
seguridade a integración: “dizede-mi-o, e non vos seja greu” (2,3: v. 3IV); “e,
poys a vós aquest’ é greu” (12,4: v. 5I); “greu vos seri’, a meu cuydar” (12,4:
vv. 5-6I); “e por aquesto m’ é greu (25,9: v. 7I); “que des oi mais, pero m’ é
greu” (25,64: v. 4II); “e dizede-lhi, pero me foi greu” (25,82: v. 3I); “Ca de me
matar amor nom m’ é greu” (25,108: v. 1III); “e, mha senhor, pero que m’ é
muy greu” (73,3: v. 5III); “Muyto lh’ é greu” (87,16: v. 7III); “Martin Soarez, a
mi non é greu” (97,2: v. 1IV); “de se tornar; e foi-lhi greu” (97,28: v. 5V); “e,
pero que sey que lh’ este muy greu” (100,3: v. 5II) e “Que mi-ante de vos era
greu” (157,15: v. 1V). Os datos que podemos extraer desta collatio intertextual
é que a construción en que participa o provenzalismo parece responder sempre
(en negativo ou afirmativo) a un pronome persoal mais o verbo ser mais greu
(modificado mediante o adverbio muy ou non). O pronome que parece pedir
a oración é o de obxecto directo de primeira persoa me. Polo que respecta ao
verbo ser necesitamos unha forma bisílaba que encaixe na consecutio temporum:
neste caso cremos que só a forma de futuro será ten correlación co prazermi-á do verso seguinte. Poderiamos pensar, entón, en editar esta última forma
como prazer-m’-ía, forma que tamén tería sentido, mais desbotámola tendo en
conta que esta lectura requiriría dun condicional sería no verso anterior, forma
trisílaba que faria que reconstruísemos un verso hipérmetro.
38 O termo é un provenzalismo que procede do latín popular
analoxía co seu antónimo leve.
greve,
que substituía a forma grave por
61
37. Ao respecto da lectura de Michaëlis ía vos fazer (tamén adoptada por Arias) di
Nobiling (2007:205) “o manuscrito tem hi auos fazer, sendo que com hi auos se
quer dizer sem dúvida i a vos. O fazer rima con o poder da linha seguinte; mas como
a fiinda que começa aquí repete rimas da estrofe precedente e como precisamos uma
rima ęr, e não em ẹr, o fazer é com certeza grafia equivocada de fezer”.
39. De novo un verso de difícil interpretación, como se aprecia nas distintas lecturas
que ofrecen os editores. Michaëlis edita: e vos nembrar (o qu(e) é ben lheu); Machado:
nenbra que uos a ben lheu; mentres que Nobiling (2007: 205) e Arias: nembrarvos á ben lheu. Optamos pola lectura de Nobiling, xa que consideramos coma el
que a lectio que ofrece o apógrafo italiano (que xa podería estar no antecedente),
nẽbraqu9, presenta un erro por substitución do copista, que interpreta un erre
longo coma un ‘q’ pola atracción do ‘u’ ao estar perante unha cadea de palabras
en escrita continua. Por esta razón, entendemos que estamos ante unha construción
perifrástica de futuro, é dicir, nembrar-vos-á, co significado de ‘lembrarédesvos’,
con que establecemos o sentido do verso.
Ben lheu é unha locución adverbial que presenta o significado de ‘axiña, moi
facilmente’. Esta expresión é empregada por outros seis trobadores (Alfonso X, “se
aquesto sofredes ben lheu / querran a outr’ assi furtá-lo seu” 18,41); Fernan Paez
de Tamallancos, (“e dira-vo-lo ben lheu quen vos en cos / vir tira-los nadigões apos
vós” 46,4); Johan Baveca, (“E quen vos pois vir la saia molhada / ben lheu terrá que
é con escasseza” 64,10); Johan Nunez Camanes, (“Podedes vos nembrar bem leu
/ de mim que sofro muito mal” 74,3); Pero de Bardia, (“mui fremosa, meu amigo
ben leu / querrá falar migo e non querrei eu” 122,5); Osior’Anes, (“e se vos end’ al
cuidades, / ben leu tort’ én prenderei!” 111,3)) e, segundo H. Monteagudo (2008:
377-378), resulta descoñecida no resto de textos galego-portugueses. Por outra
banda, o adverbio lheu é considerado un provenzalismo introducido na linguaxe
trobadoresca que non arraigou noutros rexistros do galego-portugués. Segundo
García-Sabell (1991: 203-205), rexístrase nos cancioneiros con dúas variantes: leu,
empregada tan só por Osoir’Anes, e lheu para todas as demais ocorrencias. GarcíaSabell defende que a variedade que presenta consoante palatal chegaría a través
do catalán lleu. O termo non se conservou no galego actual, mais si no portugués
na expresión ao leu (leo). Repárese, ademais, na rima antitética sobre os termos
provenzais greu (v. 35) e lheu (v. 39). A expresión, ademais de na lírica profana e nas
CSM39, achámola na tradución portuguesa do Foro Real de Alfonso X o Sabio:
39 CSM 69, cobra 14: “Entonçe diss’ el conde muit’ agynna: / “M’ ide polo que fez a meezinna, / ca ben
leu é maestre de Meçinna, /ou de Salerna, a çizillãa”. / Santa Maria os enfermos sãa...” (To 54 ben
leu, E 69 ben leu, T 69 ben lleu); CSM 97, cobra 3: “Demais un rico pano y deu / na eigreja e fezo-sse
seu / ome da Virgen, com’ aprix eu; / e est’ avia nome Mateu, / e ben leu / pode-l-an en cas del Rei
62
Porque acaeçe muytas uees que ante que os fruytos seyan tolheytos das
herdades morre o marido ou ben leu fica o marido e morre a molher, porende
estabelecemos que se os fruytos ficã e parecë ena herdade aa sazõ da morte,
que se partã per meo o viuo e os erdeyros do morto; e se nõ parecerë, aya os
fruytos ou aia por herdade e d é as mixões que forë feytas a quë a laurou e esto
seya se a rayz for uinha ou arbores (Ferreira 1987: 207).
E se peruentura o souber ella ca era cassado cû outra, os fillos della nõ seyã
erdeyros e seyã ambos metudos en poder da molher primeyra cû todo seu auer,
se fillos doutro marido non auia ou ben leu legitimos que leuen toda sa boa (e)
e de sa madre”. Livro III, título VI (Ferreira 1987: 216).
40. Á hora de transcribir, moitas veces non resulta nada doado desingrir os trazos
verticais e as unións superiores e inferiores que dan lugar a certas letras con paus,
como as cadeas mui, nu, min, etc. Neste caso non hai dúbida de que o copista
cometeu un erro por incomprensión do antecedente e reproduce como demuj un
suposto demin.
4.2. Oimais non sei eu, mia senhor
B 50, ff. 16r, col. b – 16v, col. a
Tavani, 149, 1
5
Oimais non sei eu, mia senhor,
ren per que eu possa perder
coita, nos dias que viver,
pois vós non avedes sabor
que vos eu diga nulha ren
de quanto mal me por vós vén.
E pesa-vos de vos amar
eu, e non m’ ei end’ a quitar,
10
en tanto com’ eu vi[vo] for,
ca non ei poder d’ al fazer,
ca se d’ al ouvesse poder,
aver-vos-ia desamor
assi como vos ei gran ben
connocer. / A Virgen sempr’ acorrer, acorrer...” (To VIII ben leu, E 97 ben leu, T 97 ben lleu); CSM
389, cobra 6: “Con el alá offreçessen; / ca non tiinnam dinneyros // que partir de ssi podessem, / nen
ovellas nen carneiros // dos seus dar non y queriam, / ca os santos son arteiros; //mais dar-ll-ia dous
capões / ou ben leu dous ansarin[n]os. // A que pera parayso / irmos nos mostra caminnos...” (T 389
ben leu).
63
15
a querer sen grad’, e por én
me pessa, porque com[e]çar
foi convosc’, a vosso pesar.
20
E pois a vós pesa, de pran,
de que convosco comecei,
guisad’ é que non perderei,
sen morrer, coita nen afan
por vós, senhor, pois me non val
contra vós serviço, nen al
que vos faça, pero que-quer
vos sofrerei mentr’ eu poder
25
30
viver. Mais non me leixarán
os desejos que de vós ei,
que eu, senhor, non poder[ei]
sofrer; assi me coitarán
por vós, que me queredes mal
porque vos amo: é, pois atal
ventura ei eu, mui mester
de morrer, pois a vós prouguer.
Edición crítica de Michaëlis (1990: 334; 667-668).
Edición semidiplomática e interpretativa Molteni (1880: 24; 15-16) e Machado (19491964, I: 24; 66-67).
9. vivo] uy om. B 15. começar] comçar B 18. comecei] comoçej B 19.
perderei] p2erderey B
1. Oy; maýs; no@; ſey; mha 3. coýta; n9; uiuer 4. poys; uos; aue des
5. queu9 6. uos; uen 7. epeſau9; deu9 8. enonmeý; endaquytaR 10. no@;
eý; 11. ouueſſe; pod≥ 12. au≥u9 hia 13. aſſy; comou9; ey; gwm 14. aq@rer; ſe@;
gide; pore@ 15. pr q@ 16. foý; co@uoſca; uoſſo; peſar 17. poys; auos; pra@ 18. q@;
co@ uoſco 19. giſade 20. ſen; coýta; ne@; affan 21. ſenhor; poyſme; no@; ual
22. 9̃; uos; ſuiço 23. q @; u9; p22o; q@ q@r 24. u9; ſof?frerey; ment≥u 25. Uiuer;
mays; no@me; leixara@ 26. deſei9; q@; deuos; eý 27. q@; ſenhr; no@ 28. coytaram
29. pr; uos; q@; q@redes 30. pr q@u9; poys 31. ue@tura; ey; muj; meſt≥ 32. morr≥;
poys; auos; pug≥
64
Sinopse retórico-formal
Cantiga de amor, de mestría que consta de catro cobras dobras de 8 versos, todos
eles octosílabos agudos. O número de esquema métrico que lle outorga Tavani ao
texto é 168:7 (8a8b8b8a8c8c8d8d).
Notas aos versos
5. O pronome indefinido nulha, que deriva da forma latina nūlla, co significado
de ‘ningunha’, documéntase especialmente na lingua da poesía trobadoresca,
mais tamén se rexistra esporadicamente na prosa. Segundo Azevedo (1986: 704),
estas formas “têm sido interpretadas como provençalismos ou castelhanismos”, e
insiste que “é provável que lh represente a lateral alveolar, sendo, portanto, nulho,
nulha formas genuinamente galego-portuguesas”. Un estudo pormenorizado desta
expresión e outras similares pode verse en Monteagudo (2008: 269-312), malia que,
como no caso de ben lheu, debamos ter coidado con algunhas das súas afirmacións:
“a locución nulla ren, documentada nos textos latino-galaicos desde o século XI
e que circula abundantemente nos textos en galego do século XIII, simplemente
non existe en castelán [a cursiva é nosa]” (2008: 311). No CORDE achamos os
seguintes exemplos: “uen vedar que ninguno de las partes non lis digan nulla ren
a los combatedores (c. 1250, Anónimo, Fuero de Tudela); “quien de bueys ode
uacas coyier pan. En lla uüla nulla ren non lles den” (c. 1252, Anónimo, Fuero de
Ledesma); “su uasalla su desde que passo su marido, e non de nulla ren” (c. 1252,
Anónimo Fuero de Ledesma); “Mugieres de porteros non den aliujz nulla ren del
sal que uendieren” (c. 1252, Anónimo, Fuero de Ledesma); “endera njn por pecho
nin por nulla parada nin por nulla ren. Delos que sse meten so otro senorio” (c.
1252, Anónimo, Fuero de Ledesma; “precio plogo anos et auos et del precio tras
vos nulla ren non remaso et simaes uai la quarta desta” (1258, Anónimo, Dominga
Iohaniz vende parte de una casa en Oviedo); “orabetinos onde somos bian pagados
e non remanece nulla ren por dar ca todo ia conplido” (1239, Anónimo, Carta de
venta); “nas coitas deste mundo ben quiser soffrer. Per nulla ren que ll’ o Emperador
dissesse, nunca quis” (c. 1284, Anónimo, Traducción de las Cantigas de Santa María;
“ant’ o Emperador aque-a ven; mas o demo enton per nulla ren nona connoceu nen
lle disse nada” (c. 1284, Anónimo, Traducción de las Cantigas de Santa María);
“vidieron que de nuevo nulla ren non levaron, los paños que trasquieron esso” (c.
1236, Gonzalo de Berceo, Vida de Santo Domingo de Silos); “castillos e aldeas e
otras heredades, nulla ren non robava en ningunos lugares” (1240-1250, Anónimo,
Libro de Alexandre).
8. A forma verbal quitar é o infinitivo que depende da perífrase aver a + infinitivo.
Os glosarios (Lapa 1995: 369, s.v. “quitar”; Lorenzo 1977: 1095, s.v. “quitar”;
65
Michaëlis, 1990, I, “Glossário”: 76, s.v. “quitar”) recollen as acepcións “deixar,
liberar, eximir dunha obriga, separar, impedir” como posibles valores semánticos
da forma quitar na lingua medieval. Decantámonos pola acepción de “liberar” neste
contexto. Non obstante, Lorenzo (1977: 1095) sinala a orixe dubidosa deste termo,
xa que, segundo este, deriva do latín quiētāre ou ben do adxectivo quito, aínda que,
para el, “no está claro el punto de partida”.
A perífrase aver a + infinitivo ten o sentido de obrigatoriedade, neste caso por parte
do suxeito, e adquire matiz de futuridade.
9. De novo o copista deixa un espazo para indicar unha lacuna textual, feito que
nos advirte dunha lectura incomprensible ou dun treito borroso ou afectado por un
burato ou unha humidade. Temos pois que o apógrafo italiano transmite un verso
hipómetro carente de sentido: En tanto comeu uy … for. Michaëlis edita Entanto
com’ eu vivo for’ e, pola súa parte, Machado Entanto com eu uy[uo] for.
14. O conglomerado “grade” aparece escrito como gide, cunha abreviatura típica de
ui rexistrada, entre outros, no v. 19 giſade “guisade”. O normal sería que aparecese o
representante da abreviatura visigótica que semella un a aberto por arriba.
15. A lección do apógrafo italiano, na forma que nos chegou, transmite un verso
hipómetro e carente de sentido: me peſſa pc q@ comçar. As posibilidades semánticas
do verso parecen estar esgotadas coas lecturas achegadas por cada un dos editores.
Así, Michaëlis edita: me pesa, porque começar; e Machado: me pesa, porque com[e]
çar. Nótese o erro por omisión do copista, que non transcribiu a vogal e na forma
verbal começar.
Malia que a forma pessa ten como étimo pensare e o seu resultado debería ser
a fricativa alveolar sonora (presente no v. 7 e 17), mantemos a lección xorda
transmitida polo manuscrito.
18. A lección de B, tal e como nos chegou, transmite un verso carente de sentido:
de q@ co@ uoſco comoçej. Nótese o erro por substitución do copista, que transcribe o
por e na forma verbal comecei; este erro é frecuente tamén en V, tal e como recolle
Monaci na súa táboa (1880: xviii). Tanto Michaëlis como Machado emendan este
erro e editan nas súas respectivas edicións: de que con vosco comecei, e de que
conuosco começej.
20. Tomado do provenzal afan, derivado de afanar, o termo afan presenta un
dobre significado, tal e como recollen os diferentes glosarios e dicionarios galegoportugueses (Lorenzo 1977: 43-44, s.v. “afam”; Michaëlis 1990, I, “Glossário”:
3, s.v. “afan, afam”; Lapa 1995: 290, s.v. “afan”: por un lado, un significado de
66
sintomática física, equivalente a ‘fatiga, traballo, esforzo, molestia’, e, por outro, un
de tipo psicolóxico, sinónimo de ‘pena, tormento, angustia, dor’. Na lírica galegoportuguesa o termo está documentado desde os primeiros textos –en concreto,
o rexistro máis antigo de afan está nas cantigas da chamada segunda xeración
trobadoresca (1200-1240)–, e aparece asociado, na maioría das ocasións, a outros
vocábulos que configuran o campo sémico da coita de amor, sobre todo, coita e
mal, como se observa neste verso. Domínguez Carregal (2009: 163-64), apunta que
o termo “é usado exclusivamente cun significado específico, de carácter metafórico,
moi relacionado co sentimento de coita amorosa [...]. A especialización do termo
no campo léxico da coita amorosa xa desde os primeiros trobadores dálle ao termo
unha forza especial, un valor central no código poético do sufrimento amoroso, e
acompañará o xénero poético trobadoresco na súa difusión”.
21. O pronome persoal tónico vós aparece neste verso escrito co alógrafo angular v fronte ao resto das ocorrencias onde encontramos o alógrafo curvo u.
Diferénciase dun b- (B 49) polo primeiro astil ascendente fusiforme inclinado
cara á esquerda.
23. O pronome indefinido que-quer presenta o significado de “calquera cousa, sexa
o que fose, o que”. Segundo Ferreiro (1995: 266), trátase dun indefinido arcaico
procedente da aglutinación ‘que + quer’, que se perdeu co paso do tempo entre o
galego-portugués e o galego moderno.
24. A transmisión do termo nesta cantiga mostra unha “posible” variatio gráfica, na
súa vertente etimolóxica neste verso soffrerey (dicimos “posible” porque o primeiro
efe non está claro: ou por incomprensión do antígrafo ou por inacabamento da parte
superior da grafía), mais non no v. 28, onde se rexistra claramente sofrer.
27. A lección do apógrafo italiano transmite un verso hipómetro: q@@ eu ſenhr no@ poder.
O verso, tal e como nos chegou, carece de sentido. Nótese o erro por omisión do
copista deste cancioneiro ou do do seu antecedente que non transcribiu a forma de 1ª
persoa de singular do futuro de indicativo (poderei), senón a forma do infinitivo ou
do futuro de subxuntivo (poder). A emenda lévase a cabo por collatio intratextual,
posto que seguindo o esquema rimático da cantiga só é posible esta rima.
30. A lección de B, na forma que nos chegou, transmite un verso que fai necesaria a
sinalefa entre amo e a conxunción copulativa e ou ben podemos pensar no uso con
valor métrico dos dous pares tal/atal. Michaëlis, na súa edición propón a seguinte
lectura e edita: porque vus am(o); e pois atal. Unha busca simple pola palabra
ventura permítenos constatar que con este termo tanto se usa tal coma atal, polo
que sería factible tanto un termo coma o outro. Agora ben, unha busca da primeira
67
persoa do presente de indicativo do verbo amar e da conxunción copulativa e, fainos
constatar que en todas as ocorrencias documentadas no corpus profano ou se dá a
elisión vocálica ou é necesaria unha “suposta” sinalefa como neste caso.
31. Michaëlis substitúe a lección do ms. ue@tura ey muj; meſt≥ por ventura ei, ei mui
mester. A lectura destes versos, que non altera a lección do apógrafo, foinos ofrecida
polo profesor Manuel Ferreiro.
Referencias Bibliográficas
Alvar, C. (1978): Textos trovadorescos sobre España y Portugal (Madrid: Cupsa
Editorial).
Arias Freixedo, X. B. (2003): Antoloxía da lírica galego-portuguesa (Vigo: Xerais).
Avalle, D. S. (1960): Poesie / Peire Vidal (Milano: R. Ricciardi).
Ayala Martínez, C. de (2003): Las órdenes militares hispánicas en la Edad Media :
siglos XII-XV (Madrid: Marcial Pons : Latorre Literaria).
Azevedo Maia, C. de (1986): História do galego-portugués. Estado lingüístico da Galiza
e do Noroeste de Portugal desde o século XIII ao século XIV (Com referencia à
situação do galego moderno) (Coimbra: Fundação Calouste Gulbenkian).
Barbieri, M. (1993): “Roi Gomez, o Freire”, en DLMGP, 584-585.
Bec, P. (1970): Manuel practique de philologie romane, 4 vols. (Paris: Éditions
A. & J. Picard).
Beltran, V. (1995): A cantiga de amor (Vigo: Xerais).
Bertolucci Pizzorusso, V. (1992): As poesías de Martin Soares (Vigo: Galaxia).
Boullón Agrelo, A. I. (1999): Antroponimia medieval galega (ss. VIII-XII), Patronymica
Romanica (Max Niemeyer Verlag, Tübingen).
Brea, M. (2005): “Que gran coita d’endurar. Anotacións sobre o uso lírico de
endurar”, en Boullón Agrelo, A. I. / Couceiro Pérez, X. L. / Fernández Rei,
F. (eds.): As tebras alumeadas: Estudos filolóxicos ofrecidos en homenaxe a
Ramón Lourenzo, 527:539 (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago
de Compostela / Servicio de Publicacións e Intercambio Científico).
Cappelli, A. (1995): Dizionario di abbreviature latine ed italiane: usate nelle carte
e codici specialmente del Medio-Evo riprodotte con oltre 14000 segni incisi
(Milano: Ulrico Hoepli).
68
CSM = Mettmann, W. (ed.) (1959-1972): Alfonso X, Cantigas de Santa María,
3vols. (Coimbra: Universidade de Coimbra).
CORDE: REAL ACADEMIA ESPAÑOLA: Banco de datos (CORDE) [en línea].
Corpus diacrónico del español. Dispoñible en http://www.rae.es [consult.
31/01/2011].
Correia, Â. (1995): “O sistema das coblas doblas na lírica galego-portuguesa”, en
Paredes, J. (ed.): Medioevo y Literatura. Actas del V Congreso de la Asociación
Hispánica de Literatura Medieval (Granada, 27 septiembre-1 octubre 1993):
II, 75-90 (Granada: Universidad de Granada).
Correia, Â. (2001): As cantigas de D. Joam Soares Coelho e o “ciclo da ama”
[Dissertação de doutoramento em Literatura Portuguesa] (Lisboa: Faculdade
de Letras da Universidade de Lisboa).
Cruz Coelho, M. H. da (1988): O Mosteiro de Arouca : do século X au século XIII
(Arouca: Cámara Municipal, Real Irmandade da Rainha Santa Mafalda).
DLMGP = Lanciani, G. / Tavani G. (orgs.) (1993): Dicionário de Literatura
Medieval Galega e Portuguesa (Lisboa: Ed. Caminho).
Domínguez Carregal, A. A. (2009): “O uso de afan na lírica galego-portuguesa”,
en Brea, M. (ed.): Pola melhor dona de quantas fez nostro senhor. Homenaxe
á profesora Giulia Lanciani, 153-168 (Santiago de Compostela: Xunta de
Galicia / Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades).
Fernández Guiadanes, A. (2010): “Particularidades gráficas e de impaxinación do
folio 79r do Cancioneiro da Ajuda: o seu copista é ¿un copista corrector?”,
en Arbor Aldea, M. / Fernández Guiadanes, A. (eds.): Estudos de edición
crítica e lírica galego-portuguesa. Anexo 67 de Verba, 163-194: (Santiago
de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela / Servizo de
Publicacións e Intercambio Científico).
Fernández Guiadanes, A. / Río Riande del, G. [no prelo]: “Hacia una emendatio
legítima: la collatio intra e intertextual en la edición de la lírica profana
gallego-portuguesa”, Incipit XXX.
Ferrari, A. (1979): “Formazione e struttura del Canzoniere Portoghese della
Biblioteca Nazionale di Lisbona (Cod. 10991: Colocci-Brancuti). Premesse
codicologiche alla critica del testo (Materiali e note problematiche)”, Arquivos
do Centro Cultural Português XIV, 27-142.
Ferreira, J. de Azevedo (1987): Afonso X. Foro Real (Lisboa: Instituto Nacional de
Investigação Científica).
69
Ferreiro, M. (1995): Gramática histórica galega. I. Fonética e Morfosintaxe
(Santiago de Compostela: Edicións Laiovento).
Ferreiro, M. / Martínez Pereiro, C. P. / Tato Fontaíña, L. (eds.) (2007): Normas de
edición para a poesía trobadoresca galego-portuguesa medieval (A Coruña:
Servizo de Publicacións da UDC).
Figueiredo J. A de (2003) [reimp. facs. da ed. de 1800]: Nova Historia da Militar
Orden de Malta e dos Senhores Grão-Priores della em Portugal, 3vols.
(Lisboa: Servicios gráficos Edinova).
Frateschi Vieira, Y. (1999): En cas dona Maior: os trovadores e a corte senhorial
galega no século XIII (Santiago de Compostela: Laiovento).
García-Sabell Tormo, T. (1991): Léxico francés nos cancioneiros galegoportugueses: revisión crítica (Vigo: Editorial Galaxia).
Gonçalves, E. (1976): “La Tavola colocciana. Autori portoghesi”, Arquivos do
Centro Cultural Português, X: 387-448.
Gonçalves, E. (1994): “O sistema das rubricas atributivas e explicativas nos
cancioneiros trovadorescos galego-portugueses”, en Lorenzo, R. (ed.): Actas
do XIX Congreso Internacional de Lingüística e Filoloxía Románicas. IV,
979-990 (A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa).
LPGP = Brea, M. (coord.) (1996): Lírica profana galego-portuguesa. Corpus
completo das cantigas medievais, con estudio biográfico, análise retórica
e bibliografía específica, realizado por F. Magán Abelleira, I. Rodiño
Caramés, M. C. Rodríguez Castaño e X. X. Ron Fernández, coa colaboración
de A. Fernández Guiadanes e M. C. Vázquez Pacho, 2 vols. (Santiago de
Compostela: Xunta de Galicia / Centro de Investigacións Lingüísticas e
Literarias “Ramón Piñeiro”).
Lapa, M. Rodrigues (1995): Cantigas d’escarnho e de mal dizer dos cancioneiros
medievais galego-portugueses. Edição crítica e vocabulário (Vigo, Lisboa: Ir
Indo Edicións, Edições João Sá da Costa).
Lorenzo, R. (1977): La traducción gallega de la Crónica General y de la Crónica de
Castilla, 2 vols. (Ourense: Instituto de Estudios Orensanos “Padre Feijoo”).
MedDB: Base de datos da Lírica Profana Galego-Portuguesa (MedDB), versión
2.0. [en línea], Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.
Dispoñible en http://www.cirp.es [consult. 21/02/2011].
Machado, J. P. / Paxeco, E. (1949-1964), Cancioneiro da Biblioteca Nacional,
antigo Colocci-Brancuti (Lisboa).
70
Mattoso, J. / Sousa, A. de (1993): História de portugal. A monarquia feudal (10961480) (Lisboa: Editorial Estampa).
Menéndez Pidal, R. (1964): Cantar de Mio Cid. Texto, gramática y vocabulario,
3 vols. (Madrid: Espasa Calpe).
Michaëlis de Vasconcellos, C. (1990): Cancioneiro da Ajuda, 2 vols. (Lisboa:
Imprensa Nacional-Casa da Moeda).
Millares Carlo, A. (1983); Tratado de Paleografía Española, 3 vols. (Madrid:
Espasa Calpe).
Miranda, J. Ribeiro (2004): Aurs mesclatz ab argen. Sobre a primeira geração de
trovadores galego-portugueses (Porto: Edições Guarecer).
Molteni, E. (1880): Il Canzoniere portoghese Colocci-Brancuti (Halle: Max Niemeyer).
Monaci, E. (1880): Il Canzoniere Portoghese della Biblioteca Vaticana (Halle: Max
Niemeyer Editore).
Monteagudo, H. (2008): Letras primeiras. O Foral do Burgo de Caldelas, os
primordios da lírica trobadoresca e a emerxencia do galego escrito (A Coruña:
Fundación Pedro Barrié de la Maza).
Nobiling, O. (2007): As cantigas de D. Joan Garcia de Guilhade e Estudos dispersos
[edición de Yara Frteschi Vieira] (Niterói: Xunta de Galicia / EduFF).
Nunes, J. J. (1971): Cantigas d’amor dos trovadores galego-portugueses. Edição
crítica acompanhada de introdução, comentário, variantes e glossário (New
York: Kraus Reprint).
Rades y Andrada, F. de (1980): Crónica de las tres Ordenes de Santiago, Calatrava
y Alcántara: con un estudio sobre “la obra histórica de Rades y Andrada” de
Derek W. Lomas (Barcelona: El Albir).
Resende de Oliveira, A. (1994): Depois do espectáculo trovadoresco. A estrutura
dos cancioneiros peninsulares e as recolhas dos séculos XIII e XIV (Lisboa:
Edições Colibri).
Riquer, M. de (1975): Los trovadores: historia literaria y textos (Barcelona:
Planeta).
Rodríguez, J. L. (1980): El Cancionero de Joan Airas de Santiago. Edición y estudio.
Anexo 12 de Verba (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de
Compostela / Servizo de Publicacións e Intercambio Científico).
71
Rodríguez, J. L. (1988): “Os nomes dos trovadores. Algumhas anotacons para umha
fixacom possível”, en Beltrán, V. (ed.): Actas del I congreso de la asociación
hispánica de literatura medieval, Santiago de Compostela, 2 al 6 de Diciembre
de 1985, 523-538 (Barcelona: P.P.U).
Souto Cabo, J. A. [no prelo]: “Intersecção escritural discursiva no primeiro
documento romance da Galiza. A cessão do mosteiro de Arneses à condessa
Dª Sancha (1222)”.
Varela, X. (2005): “Os usos das letras maiúsculas no Cancioneiro da Ajuda”, en
Boullón Agrelo, A. I. / Couceiro Pérez, X. L. / Fernández Rei, F. (eds.),
As tebras alumeadas. Estudos filolóxicos ofrecidos en homenaxe a Ramón
Lorenzo, 275-288 (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de
Compostela / Servicio de Publicacións e Intercambio Científico).
Viejo Fernández J. (1998): La onomástica asturiana bajomedieval. Nombres de
persona y procedimientos denominativos en Asturias de los siglos XIII al XV
(Tübingen: Patronymica Romanica / Max Niemeyer Verlag).
72
A variable morfolóxica animais / animaes / animás / animales /
animals no galego contemporáneo1
Ramón Mariño Paz
Resumo:
Neste traballo analízase como o purismo e a estandarización influíron no moderno desenvolvemento dunha variable morfolóxica da lingua galega: o plural dos nomes polisílabos
agudos terminados en /-l/ no singular.
Palabras chave:
Purismo lingüístico, estandarización, lingua galega.
Abstract:
In this paper I study how purism and standardization influenced in the modern development
of a morphological variable of the Galician language: the plural of the polysyllabical acute
nouns finished in /-l/ in their singular form.
Key words:
Critical Linguistic purism, standardization, Galician language.
1. Obxecto de estudo e metodoloxía
No galego medieval estes plurais adoitaban formarse coa supresión da consoante
lateral final e a adición do alomorfo -es (leal – leaes, cabedel – cabedees, catasol
– catasoes, azul – azues) ou do alomorfo -is (gentil – gentijs). Pola súa parte, a
innovación morfolóxica consistente en manter no plural a consoante final do singular e engadir o alomorfo -es (catedral – catedrales, sotil – sotiles) presentábase
en xeral en porcentaxes residuais, con excepcións como as da Crónica de Castela
1 Este artigo é unha versión bastante ampliada destoutro que hai uns anos publiquei na revista
Linguística da Universidade do Porto: R. Mariño Paz (2008): “O purismo e a estandarización como
factores condicionantes da mudanza lingüística. O caso dos plurais dos nomes polisílabos agudos
terminados en /-l/ no singular no galego contemporáneo”, Linguística. Revista de Estudos Linguísticos
da Universidade do Porto, III, 1, 155-176.
Data de recepción: 11 de abril de 2011 | Data de aceptación: 31 de maio de 2011
73
Ramón Mariño Paz
e da Crónica Particular de San Fernando da Crónica Xeral Galega (1295-1312) e
do Libro de notas de Álvaro Pérez (1457). As ocorrencias en que esta innovación
se manifestou, cando non se deberon simplemente a traducións servís dos textos
ou das fórmulas notariais castelás que se estaban a verter para o galego, talvez se
poidan explicar como resultado da atracción analóxica exercida tanto polo modelo
das palabras que formaban o plural engadindo o morfema -es pero sen eliminaren
a consoante final do lexema (amor – amores, mes – meses, voz – vozes) coma polo
daqueles polisílabos non oxítonos e monosílabos terminados en /-l/ no singular que
nunca ou raramente coñeceron outra solución para os seus plurais (perdurauilles,
viles, vales, etc.).
Durante os séculos XVI, XVII e XVIII produciuse en galego unha certa progresión
dos plurais en terminados -les para o tipo de nomes polisílabos agudos que se estudan
neste traballo. Ora ben, é probable que na lingua galega oral das camadas populares
este avance fose menor ca o que se observa nas escasas fontes escritas da época
que se conservan, fontes que, obviamente, foron producidas por representantes das
exiguas minorías que daquela sabían escribir e que case sempre o facían en castelán.
Outra conclusión que semella irrebatible é a de que naquel tempo gozaron de grande
extensión as solucións que resolveron mediante asimilación e coalescencia (ou só
coalescencia) os antigos hiatos <aes>, <ees> e <oes>: reaes > reaas > reás, pichees
> pichés, españoes > españoos > españós2.
O incremento do número de individuos bilingües con coñecemento activo do
galego e do castelán que se produciu sobre todo no século XX propiciou o avance
da variante desta variable morfolóxica que supoñía unha converxencia co único
idioma oficial en España durante a maior parte da Idade Contemporánea (animales,
españoles...), nomeadamente nos contextos vilegos e urbanos3. Ao mesmo tempo, o
2 Para máis detalles sobre a evolución desta variable morfolóxica desde a Idade Media ata o século XIX,
cf. Mariño Paz (2004).
3 Neste artigo non me propoño abrir unha discusión sobre se esta innovación se debe interpretar ou non
como un préstamo estrutural que o galego tomou do castelán. Limitareime por tanto a afirmar que, se
é certo que o préstamo de morfemas flexionais esixe entre as linguas doadora e receptora un contacto
máis intenso ca o que pide o préstamo de morfemas derivativos ou de elementos fónicos ou lexicais
(cf. McMahon 1994: 209-213), o contacto galego-castelán ten xa en Galicia antigüidade e intensidade
abondas para producir transferencias de morfemas flexionais. Máis aínda, no último século produciuse
un rápido aumento do número de individuos con competencia activa en ambas as linguas que creou
condicións idóneas para que no galego xurdan e se espallen préstamos estruturais de distinto tipo
tomados do castelán ou para que avancen con máis rapidez aquelas variantes lingüísticas que, aínda que
fosen xeradas autonomamente polo galego, camiñan na dirección da converxencia co castelán. En todo
caso, o que me interesa subliñar no inicio deste traballo é que ao longo dos séculos XIX e XX diversos
observadores tiveron a percepción de que a variante animales se utiliza en galego por castelanismo e,
en consecuencia, que non foron poucos os gramáticos e escritores que, como resposta a tal percepción,
utilizaron ou chamaron a utilizar variantes de plural sobre as que non pesase tal inconveniente.
74
A variable morfolóxica animais / animaes / animás / animales / animals...
cultivo rexenerador do galego sustentado polo galeguismo desde mediados do XIX
supuxo a posta en práctica de actitudes puristas que intentaron descastelanizalo de
diversas maneiras. Aprobada a Constitución española de 1978, Galicia converteuse
nunha Comunidade Autónoma con rango de histórica e o seu Estatuto de Autonomía
de 1981 declarou o galego lingua cooficial no seu territorio, o que inmediatamente
supuxo que se lle reservasen distintos usos de carácter formal: nas administracións
públicas, no ensino, na vida política, nos medios de comunicación públicos e
nalgúns privados, etc. En 1982 publicáronse as Normas ortográficas e morfolóxicas
do idioma galego da Real Academia Galega (RAG) e o Instituto da Lingua Galega
(ILG), axiña declaradas oficiais. O primeiro dos catro principios que se presentaron
como inspiradores destas Normas non era outra cousa ca unha transparente
declaración de purismo descastelanizador:
A lingua normativa ten que estar ó servicio da cultura dun pobo real e concreto, e
por tanto ha de ser necesariamente continuadora da lingua falada pola comunidade
e ha de achegarse canto sexa posible a ela, a fin de enraizar sobre bases seguras e
vivas. Agora ben, para que estas bases sexan efectivamente sólidas, a normativa
debe acoller un galego fiel a si mesmo e limpo de canto de espúreo hai incrustado
na fala viva pola presión do castelán. É dicir, a lingua común debe se-lo máis
galega posible, establecida sen sometementos nin dependencias, con atención
escrupulosa á estructura e características lingüísticas do galego (Real Academia
Galega / Instituto da Lingua Galega 1982: 7)4.
Para a variable morfolóxica estudada neste artigo, a selección da variante animais,
hoxe minoritaria no conxunto das falas populares, como a propia do estándar galego
configurado e socializado a partir da década de 1980, puxo en xogo un novidoso e
importante factor sociolingüístico que parece estar a reorientar a secular marcha
desta mudanza. Desde hai un tempo, a variante seleccionada para estes plurais
no estándar galego vai sendo incorporada aos repertorios lingüísticos de certos
falantes con estudos e con fasquía urbana, de tal xeito que nalgúns medios estes
plurais terminados en –is van entrando en variación contextual coa solución popular
converxente coa do español (animales). Por outra parte, os plurais do estándar
dominan case por completo no galego escrito, literario ou non, publicado desde a
década de 1980 ata hoxe.
No contributo que vou presentar estudo con detalle a evolución desta mudanza
lingüística desde a época da entrada en escena do galeguismo (arredor de 1840)
ata a actualidade. Nel propóñome explicar como, fronte ás tendencias populares,
4 Na décimo oitava edición destas Normas, de 2003, substituíuse “e limpo de canto de espúreo hai
incrustado na fala viva” por “e limpo de canto de alleo innecesario hai incrustado na fala viva” (p.
11).
75
Ramón Mariño Paz
se alzaron durante este tempo dous factores que promocionaron distintas solucións
alternativas libres de toda sospeita de seren españolismos:
1. O purismo lingüístico, máis ou menos acentuado segundo as épocas pero propio
en xeral de todo o cultivo literario do galego desde mediados do século XIX ata
a actualidade.
2. A elaboración e socialización do estándar galego a partir da década de 1980, que
asumiu o purismo descastelanizador como o primeiro dos seus principios inspiradores.
As fontes de estudo que sometín á análise foron, dunha parte, unha ampla representación de traballos dos séculos XIX, XX e XXI que, guiados pola intención de
describir a lingua galega ou de prescribir sobre o seu correcto uso, achegan información de interese para quen queira trazar a liña evolutiva desta variable morfolóxica galega nos últimos cento sesenta ou cento setenta anos, aproximadamente;
trátase de gramáticas sincrónicas e diacrónicas, propostas normativas e traballos
de investigación de diverso tipo. Alén disto, analicei o comportamento desta variable en textos, literarios ou non, escritos entre 1840 e a actualidade. A meu parecer, a ponderación dos datos extraídos destes dous grandes tipos de fontes permite
realizar con suficientes garantías unha descrición da moderna liña evolutiva desta
variable morfolóxica tanto na lingua oral formal e informal coma na escrita. Como
veremos, para facer esta descrición resulta moi útil distinguir estas tres dimensións
da actividade lingüística (lingua oral formal, lingua oral informal e lingua escrita),
dimensións que, en última instancia, creo que poderían presentarse como soamente
dúas: a lingua da proximidade entre emisor e receptor (basicamente oral) e a lingua
da distancia (oral ou escrita).
Cómpre advertir que, aínda que o obxecto deste artigo é exclusivamente o de
analizar a liña evolutiva desta mudanza nos nomes polisílabos e oxítonos, tomei en
consideración os datos relativos ao comportamento dos plurais dos monosílabos que
puidesen achegar información complementaria de relevancia.
2. Datos das fontes metalingüísticas
As variantes da desinencia para a formación destes plurais que detectei nestas fontes
foron as seguintes: 1) -s, con supresión do -l final do singular; 2) -is, coa mesma
supresión; 3) -es, coa mesma supresión; 4) -es, sen tal supresión; e 5) -s, sen tal
supresión.
76
2.1. Gramáticas sincrónicas
Aqueles autores que ata o día de hoxe se ocuparon de reflexionar sobre a tradición
gramatical galega5, nacida na segunda metade do século XIX como unha faceta máis
do noso Rexurdimento, conveñen en afirmar que unha parte importante das pezas
que a constitúen está animada por unha vocación prescritiva –máis ou menos intensa
e a miúdo explícita– que se explica tanto porque con elas os seus autores trataron de
contribuír á fixación dunha variedade modélica da que carecía unha lingua durante
séculos confinada case en exclusiva ao uso oral informal coma pola inexistencia de
institucións ou de persoas de prestixio recoñecido que antes de 1982 fosen quen de
configurar os perfís básicos dese modelo. Igualmente, os historiadores da produción
gramatical galega coinciden en afirmar que moitas das obras que a configuran están
imbuídas dun celo purista que impulsou os seus autores a rexeitar, non sempre con
acerto, aquelas formas e construcións que ao seu parecer se inseriran no galego
moderno como consecuencia da pesada influencia que sobre el veu exercendo o
castelán, ou ben aqueloutras que por distintos motivos percibían como vulgares e
indignas de seren usadas nos estilos formais6. Se ao prescritivismo e ao purismo
que animou o traballo de moitos dos gramáticos galegos do XIX e do XX lle
engadimos o feito de que ata a década de 1970 non se fixeron no noso país estudos
científicos de amplo alcance sobre a variación diatópica propia do galego oral do
noso tempo, comprenderemos por que nas gramáticas elaboradas durante toda esta
época non atopamos descricións completas das distintas variantes operativas para
a variable morfolóxica que neste traballo estudamos. Nas gramáticas máis antigas
esta descrición pode faltar porque os seus autores omitiron de propósito información
sobre algunhas das variantes en uso ou porque, carentes da información dialectolóxica
5 Cf., entre outros, Brea (1994), Freixeiro Mato (1998: 31-37), Sánchez Rei (2005) e Santamarina
(1974).
6 Actitudes deste tipo detéctanse patentemente expresadas en obras máis antigas (especialmente, quizais,
nas de Valladares e Lugrís Freire), pero tamén encontran expresión diáfana nas dúas últimas gramáticas
dadas ao prelo durante o período anterior ao momento da constitución do galego como lingua cooficial
de Galicia. O galego común que Carballo Calero (1966: 13) tratou de fixar definíase en relación co
espazo (era aquel en que prevalecían as variantes dialectais de uso máis xeneralizado), co tempo
(tratábase do galego moderno) e, finalmente, co medio social: ese “gallego común” non era o “gallego
vulgar, profundamente alterado en su pureza por la erosión de la lengua oficial, y reducido en muchos
casos a diferentes formas coloquiales empobrecidas. Es el gallego culto, el gallego literario, que aspira
a ser un instrumento cabal de cultura, el que nos interesa”. Pola súa parte, Carré Alvarellos (1967:
7-8) iniciaba a súa obra con esta advertencia: “Es nuestro criterio que, puesto que nos proponemos
estudiar la Gramática Gallega, sea ésta la del antiguo idioma del Reino de Galicia, tomando como base
aquellos elementos que a partir de la Edad Media han persistido hasta hoy en el lenguaje popular, y
con los cuales nuestros escritores del pasado siglo XIX han reanudado una riqueza literaria que había
sido truncada en el XVI”. Isto era así porque a gramática de Carré non tiña unha orientación descritiva
do galego moderno, senón un propósito decididamente depurador: “Los gramáticos, como los literatos,
debemos procurar corregir defectos en los cuales incurre el vulgo iletrado” (Carré Alvarellos 1967: 8).
77
Ramón Mariño Paz
necesaria, non poderían facela aínda que o desexasen; nas máis recentes a descrición
completa falta porque, con excepcións parciais coma a de Freixeiro Mato (2000),
os seus autores soamente se propuxeron facer a descrición da variedade estándar.
Porén, o espírito purista e prescritivista desta nosa tradición gramatical obséquianos
ás veces con xuízos interesantes sobre a orixe ou a extensión das variantes que os
gramáticos condenaron, admitiron ou recomendaron.
Posto que con este traballo non pretendín facer unha especulación sobre o discurso
gramatical galego, senón recoller nas obras que o constitúen información sobre
un fenómeno morfolóxico dotado de variación diatópica, diastrática e diafásica,
decidín acollerme aquí a un concepto laxo de gramática, e en concreto de gramática
sincrónica, xa que isto me permitiría presentar conxuntamente a información
recadada nun nutrido grupo de fontes de estudo. Por conseguinte, para os efectos desta
investigación considerei nesta sección toda obra gramatical ou pseudogramatical
que, cando menos nunha das partes que a constitúen, contivese unha exposición
das regras polas que se rexe a formación do plural no galego moderno ou que, a
falta disto, polo menos proporcionase datos que puidesen ser de relevancia para
o meu obxecto de estudo. As obras que examinei foron as de Mirás (1864), Saco
Arce (1868), Cuveiro (1868), Valladares (1970)7, Cornu (1906), Santiago y Gómez
(1918), R. A. (1919), Lugrís Freire (1931)8, Carballo Calero (1966), Carré Alvarellos
(1967), Álvarez / Regueira / Monteagudo (1986), Costa Casas / González Refoxo /
Morán Fraga / Rábade Castiñeira (1988), Freixeiro Mato (2000) e Álvarez / Xove
(2002).
2.1.1. -s, con supresión do -l final do singular
A utilización da variante -s con supresión do -l final do singular (animal – animás,
papel – papés, funil – funís, español – españós, azul – azús) é a única norma que
proclaman Saco Arce, Santiago y Gómez, R. A. e Carballo Calero ata a cuarta
edición da súa gramática, publicada en 1974. Alén disto, é a norma a que se atén o
plural da maioría dos nomes deste tipo utilizados no vocabulario e nos apéndices
inseridos na gramática de Mirás (1864), na que non se explicita ningunha doutrina a
este respecto: animás (pp. 72, 75, 96, 142 –2 veces–, 143), “Fusís.– Fusiles” (p. 44),
infernás / mortás / criminás (p. 83 en posición de rima), mortás (p. 74), “Papés.–
Papeles” (p. 47), riás ‘reás, a moeda’ (pp. 131, 134)9.
7 Aínda que publicada en 1970, o manuscrito desta obra está datado en 1892.
8 A primeira edición desta gramática é de 1922.
9 Saco Arce (1868: 59) e Cornu (1906: 8) mencionan tamén aqués, variante do demostrativo aqueles que
se utilizou por veces no galego escrito moderno e que debeu de xerarse por analoxía, xa que a forma
histórica (aqueles) non é outra ca a esperable en galego como consecuencia adición do morfema –s á
78
Valladares, Cornu e Lugrís Freire tamén recoñeceron esta variante, mais poñéndoa
en paridade con algunha outra. Valladares enunciou como norma que o plural dos
substantivos oxítonos rematados en -l no singular se formaba con eliminación desta
consoante e adición do morfema -s ou -es “segun las localidades”, é dicir, con
distribución diatópica:
Coral.................................................. Coráes, corás
Caravel............................................... Caravèes, caravès
Aguacil.............................................. Aguacíes, aguacís
Pirifòl................................................. Pirifòes, pirifòs
Baríl................................................... Baríes, barís
(Valladares 1970: 30-32).
Cornu non enunciou ningunha norma, pero no exemplario que ofreceu víase que nel
alternaban sen criterio visible as variantes –s, -es, -les e –ls:
parral.................................................. parrás
froital................................................. froitales
mortal................................................. mortás
tal cal................................................ tales cales taes caes
papel.................................................. papés papeles
aquel.................................................. aqueles, más raro aqués
cadril.................................................. cadris
val...................................................... vales y vals
mol..................................................... mós
(Cornu 1906: 8).
Lugrís Freire, pola súa parte, estableceu que a variante -s con supresión do -l do
singular era a que esixían os nomes que acaban en -al, -el ou -il (reás, papés, cadrís),
mentres que os que terminaban en -ol, polisílabos ou monosílabos, pedían -es con
mantemento do -l (caracoles, foles). Alén disto, este observador reparou na alta
frecuencia desta variante na toponimia (en concreto, na terminación -ás), poñendo
así sobre a mesa un dato certo que, aínda que el non chegase a dicilo, apuntaba cara
á conclusión de que esta opción gozara no pasado dunha ampla extensión diatópica:
base singular ocasionada pola actuación regular das regras de paso fonético do latín ao noso romance:
aquele (< *ACCU-ILLE). Aquel, solución rexistrada tamén no galego medieval, foi o resultado dunha
tardía apócope do –e átono final.
79
Ramón Mariño Paz
“Nos toponímicos atópanse moitas formas en ás, como de Cañal, Cañás; de Cerval,
Cervás; de Casal, Casás” (Lugrís Freire 1931: 23).
Finalmente, varios autores da segunda metade do século XX só recoñeceron esta
variante en excepcións que se apartaban da regra que describiron para o que eles
consideraban galego exemplar ou, despois de 1982, galego estándar. Do meu
punto de vista, estas excepcións non son máis ca reliquias de sincronías pasadas
en que este procedemento de formación do plural, caduco nas últimas décadas do
novecentos, aínda gozaba de gran vitalidade. Carré Alvarellos (1967: 48) contempla
as excepcións xeneralizadas de reás, papés e cadrís e a dialectalmente circunscrita
de pernís10, mentres que Álvarez, Regueira e Monteagudo (1986: 67) e Freixeiro
Mato (2000: 49) só mencionan reás. Con todo, Freixeiro especifica que tal solución,
que el cataloga como “patrimonial centro-occidental” e usada “na fala e na lingua
literaria”, convive “coa oriental e común reais”.
O normal é que nestas gramáticas os monosílabos acabados en -l sexan excluídos
da relación de formas que toman esta variante para a formación do plural, pero
merecen ser rescatadas as informacións que sobre este particular nos dan Cornu e
Carballo Calero.
Como vimos anteriormente, no seu apéndice gramatical Cornu incluíu, sen
explicacións de ningún tipo, o excepcional caso de mós como plural de mol.
Trátase dunha variante que descoñezo e da que o Tesouro Informatizado da Lingua
Galega (TILG) non ofrece ningún testemuño. Por tanto, teño serias dúbidas sobre a
autenticidade da súa existencia11.
Ata a sétima edición da súa gramática, Carballo Calero mantivo que para o plural dos
monosílabos o uso común prefería a variante -es sen eliminación do -l do singular
tanto en substantivos coma en adxectivos e pronomes (mal – males, fol – foles, cal –
cales), mais en nota de rodapé ofrecía información importante sobre a permanencia
de vestixios da antiga solución con -s e sen -l:
10 Como variante de perniles, pernís só a rexistra en Mañón, Becerreá, Ourense capital, O Carballiño e
Maside (Carré Alvarellos 1967: 201).
11 Cornu (1906: 7) declarou o seguinte sobre os materiais que empregou para a elaboración do seu
apéndice: “En su elaboración he tenido en cuenta la excelente Gramática Gallega de Juan A. Saco
Arce, publicada en Lugo en 1868. Algunos datos preciosos suplementarios me los proporcionó la
lectura de considerable número de modernos textos gallegos, publicados en su mayor parte, en la
Biblioteca Gallega de La Coruña”. Mós non aparece na gramática de Saco e, canto á posibilidade de
que aparecese nalgún dos textos modernos que Cornu manexou, non estou en condicións de negala,
aínda que o feito de que o TILG non a recolla me move a dubidar dela.
80
Aun en los monosílabos se dan las formas más evolucionadas, con caída de
la -l final al convertirse en -l- intervocálica por agregación del sufijo -es, cuya
vocal es asimilada por la que en el singular precede a la -l. En una de las
versiones de la Relación do suceso da morte do Mariscal Pardo de Cela, de
principios del siglo XVI, se lee tas ‘tales’, y en una décima anónima de 1820,
fos ‘fuelles, pulmones, entrañas’; si bien hoy lo común es decir y escribir tales
y foles (Carballo Calero 1966: 92, n. 6)12.
Máis adiante, noutro capítulo da gramática, inseriu a seguinte nota a propósito do
interrogativo e relativo cales:
Las formas caes, cas son arcaicas o locales. Cual, cuales/cuaes/cuás son hoy
sentidas como castellanismos, portuguesismos o arcaísmos (Carballo Calero
1966: 134, n. 56).
Esta nota ampliouse na sétima edición no sentido que máis adiante expoñeremos,
mais en todo caso sen modificar a doutrina referente a cas ou cuás, variantes ás
que na pasaxe que acabo de transcribir semellan corresponderlles as etiquetas
de arcaísmos ou localismos, é dicir, de antigas formas xa en claro proceso de
recesión que poderían permanecer en uso só en esporádicos, escasos e illados
falares locais.
2.1.2. -is, con supresión do -l final do singular
O emprego da variante -is con supresión do -l final do singular (non aplicable no
galego moderno aos nomes oxítonos que no singular terminan en -il, por coñecidas
razóns de desenvolvemento fonético diacrónico: barriles > barries > barriis >
barrís) non foi declarado de regra por ningún gramático antes da cuarta edición da
gramática de Carballo Calero, datada en 1974:
Si el singular termina en -l, ese fonema se sustituye por -is:
animal ‘animal’..................... animáis ‘animales’
papel ‘papel’.......................... papéis ‘papeles’
cadril ‘cadera’........................ cadrís ‘caderas’
perol ‘perol’........................... peróis ‘peroles’
azul ‘azul’.............................. azúis ‘azules’
(Carballo Calero 1974: 160).
12 Para outros rexistros de tas ‘tales’ en textos de principios do século XIX cf. Mariño Paz (2003: 170).
81
Ramón Mariño Paz
Deste xeito, Carballo abandonaba a súa primixenia predilección polo plural con
supresión de -l e adición de -s (animás) e apostaba por aquel que xa postulara nas
normas morfolóxicas da Real Academia Galega de 1971, das que fora o principal
inspirador e das que axiña falaremos. Sucedía isto nun momento avanzado do proceso
de elaboración non planificada da variedade estándar do galego moderno, cando ao
impulso purista que o viñera animando desde o século XIX se lle empezaba a unir,
logo da incorporación da investigación sobre a lingua galega á Universidade de
Santiago de Compostela na década de 1960, un maior coñecemento da súa variación
diacrónica e diatópica. Con efecto, xa na primeira edición de 1966 sinalara Carballo
que os plurais do tipo de animais, ademais de seren formas xeradas no idioma
antigamente, permanecían en uso en zonas do leste do dominio lingüístico galego
e foran tamén utilizadas xunto a outras opcións por Rosalía de Castro, o clásico
indiscutible da nosa literatura contemporánea:
La forma histórica del plural de los nombres terminados en l es la que añade -es al singular, suprimiendo la l: sinaes ‘señales’, mantees ‘manteles’,
catasoes ‘girasoles’. En el siglo XV la vocal del sufijo es asimilada por
la tónica de la base, resultando las formas del tipo estadaas ‘estadales’,
barriis ‘barriles’, españoos ‘españoles’, que se resuelven en las modernas
con una sola vocal larga. Pero el gallego antiguo conoció también la debilitación en i de la e del sufijo, que se conserva hoy dialectalmente: nogáis ‘nogales’, españóis ‘españoles’, especialmente en la Galicia extremooriental y el habla del Bierzo. Es la solución portuguesa moderna. Rosalía
también la conoce: mortáis ‘mortales’, lo mismo que la que mantiene -es:
azúes ‘azules’, y la que añade simplemente -s: frols ‘flores’ (Carballo Calero 1966: 91, n. 6).
Canto aos monosílabos, Carballo (1979: 166-167) mudou de posición na sétima
edición da súa obra, na que deixou a un lado o que defendera anteriormente (o uso
do morfema -es con mantemento do -l: males, foles, cales) para abrazar unha norma
expresada de forma algo confusa mais na que se apreciaba unha vontade inequívoca
de achegarse ao portugués a custa de se distanciar do uso popular e mesmo do uso
daquela común na lingua escrita13:
-es con conservación do -l empregaríase cos “nombres y pronombres
terminados en -le [e os seus compostos], en los que esa l era doble en el étimo,
que se usan a veces con la -e apocopada”: vales, eles, aqueles, meles, foles,
pirifoles; igualmente, o “uso” xustificaría a aplicación desta regra a “algún
13 Verbo disto, é ben elocuente que na sétima edición da súa obra o autor mantivese unha observación
sobre os monosílabos que estaba xa na primeira: “hoy lo común es decir y escribir tales y foles”
(Carballo Calero 1979: 167).
82
monosílabo terminado en -l que no la tenía duplicada en el étimo”, caso para
o que só ofrecía o exemplo de males;
-is con eliminación do -l utilizaríase nos monosílabos sen /l:/ (longo) no étimo;
mais o emprego deste segundo alomorfo, contraditorio sen xustificación
declarada co dito anteriormente para males, só se exemplificaba co caso de
tais, dándose ademais a circunstancia de que esta regra se establecía case
furtivamente, nunha fugaz referencia case perdida no interior dunha nota de
rodapé: “hoy lo común es decir y escribir tales y foles. Pero la normativa pide
tais en el primer caso y foles en el segundo, según la simplicidad o duplicidad
de la l en el étimo” (Carballo Calero 1979: 167).
Antes destes cambios de posición na obra do académico e catedrático da universidade
compostelá, só atopamos dúas referencias pasaxeiras ao emprego da variante -is en
dúas exposicións gramaticais do século XX que a catalogan como arcaica ou antiga.
Santiago y Gómez (1918: 148-149) reparou na condición de arcaísmo do monosílabo
cais, para o que no galego falado nos principios do século XX en varias comarcas
de Galicia sinalou a correspondencia cales. Analogamente, Carré Alvarellos (1967:
48) deixou escrito que picheis e froixeis eran formas do pasado que se podían ler en
escrituras antigas.
As gramáticas aparecidas despois da publicación das Normas da RAG e o ILG en
1982 reproducen a doutrina que a este respecto se oficializou naquel ano no relativo aos nomes oxítonos polisílabos: animais, papeis, barrís, españois, azuis son as
formas canonizadas e prescritas en todas elas. No entanto, discrepan no tocante aos
monosílabos, pois, mentres que as respectuosas coas Normas (Álvarez et alii 1986
e Álvarez / Xove 2002) establecen o uso de .es con preservación do -l en todos os
casos (cales, foles, males, meles, tales, etc.), as que teñen unha inclinación reintegracionista (de aproximación ao portugués) e se sitúan na liña que marcara Carballo
Calero (Costa Casas et alii 1988 e Freixeiro Mato 2000) distinguen entre os que
piden ou admiten -is ou -s sen -l (cais, tais, sais, sois; vis, de vil) e os que esixen -es
con -l (males, vales, feles, meles, foles, moles, etc.).
2.1.3. -es, con supresión do -l final do singular
Se Valladares, como xa vimos, declarou ao final do século XIX que coraes e corás,
caravèes e caravès, etc. eran variantes con distribución diatópica para a formación
deste tipo de plurais, aínda varias décadas despois Carré Alvarellos (1967) acolleu
o uso de -es sen -l como de regra para os nomes polisílabos acabados en -al (sinaes,
xornaes…) ou en -ol (arioes, rouxinoes…) no singular, mais non para os rematados
83
Ramón Mariño Paz
en -el ou -il, que tomarían o morfema -es con -l conservado (caraveles, funiles…)14.
É posible que Carré fixese esta escolla porque tivese en mente formas predominantes
no galego medieval e no de certos escritores do Rexurdimento decimonónico
(modelos que, como xa dixemos, declarou seguir no prólogo da súa gramática),
mais o certo é que este argumento non nos pode dar razón de por que ao mesmo
tempo decidiu prescribir o uso de -les para os nomes polisílabos oxítonos que no
singular acaban en -el ou en -il.
Certamente, os que vivimos nos inicios do século XXI contamos con fontes de
información que nos permiten asegurar que xa durante o XX non gozaban os plurais
do tipo de animaes de gran difusión na lingua galega oral. E, se é certo que as
prescricións de Valladares e Carré poderían inducir algúns desinformados a concluír
o contrario, tamén o é que xa na centuria pasada Lugrís Freire e Carballo Calero
falaron con toda a clareza do carácter “arcaico” ou “histórico” dos plurais do tipo de
animaes. É da responsabilidade do primeiro a seguinte observación:
No galego arcaico, o mesmo na “Crónica Troiana” que en documentos
posteriores, vemos que o prural dos que acaban en al perde o l e se lles añade
es. Exempro: capital, capitaes; vocal, vocaes; carregal, carregaes. Sendo o a
predominante no singular e tónico no prural, o e que admite neste número foi
absorbido pol-o a. As formas vocás, carregás, reás, son, pois, contraiciós de
vocaes, etc. (Lugrís Freire 1931: 24).
Carballo Calero (1966: 91, n. 6), como xa dixen, anotou que “la forma histórica del
plural de los nombres terminados en l es la que añade -es al singular, suprimiendo la
l: sinaes ‘señales’, mantees ‘manteles’, catasoes ‘girasoles’”.
Nas gramáticas posteriores, todas publicadas de 1986 en diante e centradas
na descrición da variedade estándar, xa se omite toda referencia a esta variante,
que as investigacións realizadas desde a década de 1970 confirmaran como
fundamentalmente antiga e só utilizada nalgunhas falas orientais do galego popular
de hoxe en día.
2.1.4. -es, sen supresión do -l final do singular
Polo que se refire aos polisílabos oxítonos, a prescrición a favor desta variante para
o plural só a atopamos, con certos condicionantes, nas obras de Lugrís e Carré.
Poderiamos dicir, por tanto, que semella aparecer nas gramáticas sincrónicas tardia14 Esporádicos rexistros desta variante témolos nas obras de Cornu (1906: 8), na que lemos taes e caes
á par de tales e cales, e R.A. (1919: 3), na que, a pesar de se prescribir o plural do tipo de animás, se
utilizou en dúas ocasións vocaes.
84
mente, cando a súa difusión na lingua popular xa debía de estar bastante avanzada,
e desaparece delas cando, constituído o galego como lingua cooficial de Galicia, se
instaura un modelo normativo animado por un espírito descastelanizador que levou
a optar, neste caso, por unha variante tradicional que non podía suscitar ningún tipo
de receo entre os máis puristas.
Mentres que Lugrís Freire (1931: 23-24) ditaminou o seu emprego cos nomes
rematados no singular en -ol (caracoles, tirizoles) mais non, salvo excepcións como
carballales e caraveles15, cos acabados en -al, -el ou -il, Carré Alvarellos (1967: 48)
seleccionouna só para os terminados en -el (caraveles, picheles...) ou -il (funiles,
perniles...), coas excepcións de papés e cadrís. Así, pois, Lugrís propuxo unha regra
para os nomes acabados en -ol e outra para os demais, ao paso que Carré estableceu
unha norma para os que rematan en -al ou en -ol e outra distinta para os que o fan en
-el ou en -il. A meu ver, estas “irregulares regras” son o lóxico resultado do feito de
os autores destas gramáticas traballaren con grandes lagoas de información sobre o
galego do pasado e do seu tempo e tamén cun evidente déficit de reflexión a propósito
do seu labor. Alén disto, creo que traducen a súa impresión –non ratificada polas
oportunas investigacións de campo e insatisfactoriamente expresada no papel– de
que a mudanza que propulsaba o emprego dos plurais terminados en -les estaba máis
adiantada cunhas unidades lexicais ca con outras e ía deixando no camiño reliquias
ou “excepcións” que por diversas razóns se resistían a secundar a innovación ou, para
dicilo con máis exactitude, que a estaban a secundar con maior morosidade. Ao paso
que tras das “escepciós que o bon uso insina” de que falou Lugrís o que se albisca
non é outra cousa ca o coñecido fenómeno da difusión léxica (o cambio difúndese
con máis rapidez nunhas palabras ca noutras), casos coma os de reás, papés e cadrís
que apuntou Carré deben contemplarse, como xa advertín noutro lugar (Mariño Paz
2003: 164-169), como os esperables vestixios deixados na súa retirada por unha
norma xeneralizada no pasado pero en 1967 xa esmorecente. Máis adiante haberá que
comprobar se os datos tirados de fontes literarias confirman ou non estas hipóteses.
Debémoslle a Carballo Calero (1966: 91-92, n. 6) a opinión, concordante cos
datos que as investigacións dialectolóxicas nos proporcionarían moi pouco
despois, de que a mediados da década de 1960 a variante -les xa era maioritaria
na lingua popular: “Lo más vulgar es mantener la l y añadir -es, a la castellana,
especialmente cuando precede a la l una vocal de la serie posterior”16. Porén, os
15 Así se expresou a este respecto este autor: “Os nomes que finan en al, el, il, adoitan formaren o prural
perdendo o l e añadíndolles s. Exempros: real, papel, cadril; reás, papés, cadrís [...]. Ten moitas
escepciós que o bon uso insina: Lanzal forma o prural lanzales; mal, males; carballal, carballales;
caravel, caraveles, froital, froitales; val, vales; xornal, xornales” (Lugrís Freire 1931: 23-24).
16 Isto último quere dicir que Carballo Calero tiña a respecto disto unha percepción distinta da de
Carré Alvarellos pero compatible coa que expresou Lugrís: a de que a mudanza a prol da solución
85
Ramón Mariño Paz
rexistros desta variante xa non son raros nalgunhas gramáticas do XIX ou do XX
cuxos autores, aínda que non optasen explicitamente a prol dela, aduciron de vez
en cando exemplos terminados en -les. Na obra de Mirás (1864) predomina o uso
de animás, mortás, etc., pero tamén se len mortales (en rima co monosílabo tales,
p. 73) e ijuales (p. 105). Na de Saco Arce (1868: 268) atopamos cascabeles; na
de Valladares (1970), caraveles (p. 14) e mais os castelanismos lexicais arrabales
(p. 33) e andurriales (p. 33); na de Cornu (1906: 8), froitales e papeles (a carón
de papés). Nas dúas gramáticas redactadas en galego pouco antes da Guerra Civil
española os seus autores foron bastante escrupulosos no acatamento das regras
de formación do plural que eles mesmos enunciaron nelas, mais non conseguiron
evitar a infiltración dalgunhas voces con plural en -les pertencentes ao campo
semántico da terminoloxía gramatical: xunto a animás (p. 6), cardinás (p. 12),
finás (p. 30), etc., R.A. (1919) empregou tamén adverbales (p. 27), causales (p.
28), condicionales (p. 28), finales (p. 28), impersoales (p. 33) e persoales (pp.
13, 33), en tanto que Lugrís Freire (1931), ao lado de adverbiás (p. 34), animás
(p. 99), artificiás (p. 17), cardinás (pp. 4, 29), etc., usou tamén adverbiales (p.
76), Causáles (p. 81), nasales (pp. 6, 2 veces; 185) e plurales (p. 36). O hábito
de reproducir mecanicamente a terminoloxía gramatical en castelán difundida a
través da escola e doutros medios (modos adverbiales, conjunciones condicionales,
pronombres personales, etc.) debeu de inducir estes dous autores a incorrer nestas
incoherencias.
Cos monosílabos, o uso da variante -es con -l mantido estaba moi estendido xa
no século XIX, pois en todas as gramáticas anteriores á sétima edición da de
Carballo Calero, tanto se os seus autores se pronuncian explicitamente verbo
disto coma se non o fan, recóllense como normais cales, tales, males, vales,
meles, coles, foles, froles ‘flores’ ou soles. Canto ao cambio de posición de
Carballo e á doutrina das gramáticas posteriores, remito o lector ao que dixen
en páxinas anteriores.
Os substantivos compostos que teñen como segundo lexema un monosílabo debátense
entre a selección da variante -es con -l, esperable en virtude da súa análise como
unidades bimembres cun segundo elemento monosilábico, e o seu comportamento
como unidades polisilábicas, evidenciado polo emprego de solucións con eliminación
da consoante lateral. A primeira opción rexístrase nas obras de Saco Arce (pirifoles,
pousa-foles)17 e Carré Alvarellos (zugameles, pousa-foles)18, na sétima edición da
converxente coa propia do castelán estaba máis adiantada no caso das terminacións en -oles e en
-ules.
17 Véxase en Saco Arce (1868: 33, 52).
18 Véxase en Carré Alvarellos (1967: 46, 183).
86
de Carballo Calero (pirifoles)19 e nas gramáticas posteriores a esta que se ateñen á
letra das Normas da RAG e o ILG de 1982; a segunda, na de Valladares (pirifòes,
pirifòs)20 e nas seis primeiras edicións da de Carballo Calero (pirifós)21.
2.1.5. -s, sen supresión do -l final do singular
Só nas obras de Cornu, Carballo Calero e Carré Alvarellos se encontran pasaxeiras
mencións desta variante, que parece nacida do debilitamento articulatorio da vogal
átona final da terminación -les: vales > vales > vals.
O primeiro dos devanditos tres autores, que elaborou o seu apéndice morfolóxico a
partir da gramática de Saco e do escrutinio de textos galegos do seu tempo, apuntou
vales e vals como formas posibles para o plural de val (Cornu 1906: 8). Consonte o
TILG, vals foi, en efecto, unha variante moi utilizada en obras aparecidas entre 1876
e principios do século XX.
Na súa nota sobre a evolución diacrónica da variable morfolóxica que estamos a
estudar, Carballo Calero (1966: 91-92, n. 6) incluíu a referencia ao feito de que na
obra de Rosalía de Castro se le o plural frols ‘flores’. O TILG corrobora a corrección
desta afirmación, pois, ademais de noutras fontes datadas entre 1880 e 1949, frols
aparece en dúas ocasións no poemario rosaliano titulado Follas Novas (1880).
Finalmente, Carré Alvarellos (1967: 201) anotou pernils e vals como variantes
dialectais de perniles e vales.
2.2. Gramáticas diacrónicas
Explorei para este traballo as obras de García de Diego (1909: 88-90), Couceiro
Freijomil (1935: 131)22 e Ferreiro (1995: 234-236), das cales só reproducirei a información que poida botar algo de luz sobre o obxecto de estudo deste artigo.
19 Véxase en Carballo Calero (1979: 166).
20 Véxase en Valladares (1970: 32).
21 Véxase en Carballo Calero (1966: 91).
22 Débese ter presente que esta obra de Couceiro é unha versión algo ampliada –e en certas pasaxes
distinta– do traballo que incluíra no volume colectivo intitulado Geografía General del Reino de
Galicia, publicado en Barcelona en edición do historiador Carreras Candi no ano 1926. Ora ben, o que
Couceiro Freijomil dixo en 1935 verbo da formación do plural dos polisíbalos oxítonos acabados en -l
no singular (Couceiro Freijomil 1935: 131) era unha reprodución exacta do que xa dixera anteriormente
(cf. Couceiro Freijomil (s.d.): “El idioma gallego”, p. 214). Por outra parte, cómpre advertir que na
redacción da parte gramatical do seu contributo Couceiro seguiu moi de cerca a gramática histórica de
Vicente García de Diego, como el mesmo recoñeceu (Couceiro Freijomil 1935: 101, n. 92).
87
Ramón Mariño Paz
Trátase da variante que García de Diego presenta como propia de “la lengua actual”
ou da lingua “moderna” (animás, painzás, pallás, papés, fusís, virís, azús, etc.,
exemplos aos que lles engade aqués como solución alternativa de aqueles) e tamén,
significativamente, da que Couceiro sinala en primeiro lugar na súa breve exposición
(sinás, tonés, cadrís, rousiñós, azús). Ao final do século XX Ferreiro catalogouna,
do punto de vista diatópico, como variante central e occidental, coa singularidade do
caso de -ís (infantís), solución propia de “todo o territorio”.
Canto aos monosílabos, só na obra de García de Diego (1909: 100) se atopa unha
alusión á rara posibilidade de se usar cas como plural do indefinido cal. Segundo
este autor, as solucións empregadas “preferentemente” para este plural eran cales
e caes.
Para García de Diego esta era unha solución rara “en los principios de la lengua”, é
dicir, no galego medieval (de cuxas fontes cita testimoyais e o monosílabo quais), e
pouco usada no seu tempo, nos inicios do século XX. Ferreiro, coñecedor da investigación dialectolóxica realizada desde a década de 1970, presentouna como variante
oriental e, alén disto, como a solución propia do estándar elaborado desde os anos
oitenta (reais). Na liña mantida por Carballo Calero e outros autores con maior ou
menor inclinación reintegracionista, Ferreiro sinalou para sales, soles, tales e cales
unhas variantes sais, sois, tais e cais que, evidentemente, non tomou da fala popular
contemporánea.
En 1935 Couceiro Freijomil non mencionou a existencia desta variante.
García de Diego e Ferreiro coinciden en considerala unha solución antiga. O primeiro
rexistrouna “en los principios de la lengua” (estadaes, cendaes, puçaes, casaes,
mantees, tonees, caes, taes, etc.) e semellaba estar a referirse en exclusiva á lingua
escrita do seu tempo cando a propósito dos monosílabos tal e cal afirmaba que “el
antiguo plural lo emplean varios en taes y caes”. O segundo só cita esta variante
como “medieval”.
Non hai ningunha referencia a ela na obra de Couceiro.
88
Basicamente, os autores destas tres gramáticas históricas presentan esta variante
como moderna, castelanizante no caso dos polisílabos oxítonos (mortales, papeles,
cadriles, catasoles, azules) e libre de sospeita cando se emprega con monosílabos
(tales, vales, soles…). Da exposición de García de Diego infírese que ese autor non
a consideraba moi estendida nos principios do século XX, pois dicía que “algunos23
usan también plurales en ales”. Ferreiro, pola súa parte, non se pronuncia respecto
da súa difusión diastrática e diafásica, xa que soamente afirma que, fóra da comarca
“galego-asturiana” en que non se perdeu o /l/ intervocálico, as solucións -ales, -eles,
etc. “tamén se rexistran […] por interferencia morfolóxica do español”. Couceiro,
talvez inspirándose na gramática de Lugrís, apuntou que esta variante se usaba
“especialmente en los nombres terminados en ol”.
García de Diego presentouna como solución de moi pouco uso empregada tanto con
polisílabos oxítonos (catedrals, rousiñols, etc.) coma con monosílabos (vals, sols).
Couceiro mencionouna, xunto a sinales, toneles, etc., como simple alternativa á
solución común do tipo de sinás, tonés, etc. Ferreiro non fala dela.
2.3. Propostas normativas
Das propostas normativas dadas a coñecer antes da Guerra Civil española só
me referirei á publicada polo Seminario de Estudos Galegos (SEG) en 1933. A
brevísima Engádega ás Normas para a unificazón do idioma galego que a mesma
institución deu ao prelo en 1936 non contén nada de interese para os obxectivos que
persigo neste traballo. Das propostas que se fixeron despois da guerra e antes da
aparición das Normas de 1982 que foron declaradas oficiais, tiven en consideración
as da Real Academia Gallega (RAG) (1970, 1971), as Bases prá unificación das
normas lingüísticas do galego de 1977, as da Comisión de Lingüística da Xunta de
Galicia (1980) e as da Asociación Sócio-Pedagóxica Galega (AS-PG) (1980). Canto
ás Normas da Real Academia Galega e o Instituto da Lingua Galega (ILG) (1982),
revisei non só a súa redacción inicial, senón tamén as súas reformas de 1995 e
2003, nas que non se introduciron mudanzas substanciais no tocante a estes plurais.
Finalmente, explorei tamén a resposta reintegracionista que ás Normas oficiais lle
deu a Associaçom Galega da Língua (AGAL) en 1983, completada en 1989 cunha
segunda edición corrixida e aumentada.
23 O emprego da letra itálica con esta palabra é da miña responsabilidade.
89
Ramón Mariño Paz
Os métodos de aprendizaxe do ILG titulados Gallego 1 (1971), Gallego 2 (1972)
e Gallego 3 (1974) funcionaron durante parte da década de 1970 como unha referencia normativa que nalgunhas cuestións se apartaba do que a RAG ditaminara en
1970 e 1971. Por esta razón, tamén incluín nesta alínea as informacións que sobre
a variable morfolóxica que aquí estudo extraín das primeiras edicións de Gallego 1 e de Gallego 2 (Instituto de la Lengua Gallega 1971, 1972), que en entregas
posteriores foron sometidas ás modificacións necesarias para adaptalas ao modelo
normativo que acabou prevalecendo.
Esta é a solución proposta para os polisílabos oxítonos polo SEG en 1933 (casás),
e aínda a que a RAG utilizou na redacción do seu opúsculo ortografíco de 1970
(culturás, vocás, etc.), no que esta institución non se pronunciou explicitamente
verbo desta variable morfolóxica. Así mesmo, é a que o ILG recoñeceu no Gallego
1 (1971) e no Gallego 2 (1972) só para os substantivos cadrís e reás, que presentaba
como excepcións que escapaban á regra xeral de formar estes plurais coa adición do
morfema -es e o mantemento do -l (animales).
Non hai prescrición a favor desta variante en ningún dos textos publicados
posteriormente.
Para os polisílabos agudos, esta é a solución (animais, papeis...) que en 1971
propugnou a RAG, institución que, no entanto, un ano antes empregara a variante animás na redacción do seu folleto ortográfico de 1970. ¿Cales foron as
razóns que motivaron esta mudanza de orientación normativa, que non soamente
rompía co que anteriormente fixera a mesma RAG e coas normas do SEG de
1933, senón tamén, como xa vimos, coa xeneralidade do discurso gramatical
galego que arrincara en 1864? Na argumentación que acompañaba a proposta
da Academia do ano 1971 manexábanse os seguintes tres argumentos para motivala: a) animais é unha variante viva no galego moderno (característica das
terras orientais, mais non “violenta” para ningún galegofalante); b) permite a
harmonización co portugués; e c) ten sobrada tradición na documentación histórica24. Aínda que isto non se explicitaba, desta explicación podíase inferir que,
pola súa parte, a solución animás xa non gozaba daquela do respaldo dun uso
24 “A solución que recomendamos, característica hoxe do galego oriental, non resulta violenta para
ningún galego, coincide co portugués e está abonada históricamente” (Real Academia Gallega 1971:
25).
90
popular estendido e tamén que, como é obvio, a súa adopción non propiciaba un
achegamento ao portugués.
Esta variante foi tamén propugnada nos textos posteriores, coas únicas excepcións do
Gallego 1 (1971) e do Gallego 2 (1972), dúas obras en que o galego que se ensinaba
estaba moi achegado ao uso popular predominante e en que a intervención purista
se aplicaba con moita mesura. Nas Bases de 1977, ao argumento da harmonización
co portugués agregáronselle, para defender a solución rematada en -is, o de que era
máis “arcaizante”, o de que estaba “plenamente recuperada” “no galego escrito dos
últimos tempos” e, diafanamente expresado, o de que a terminada en -s e sen -l era
xa unha opción en avanzado estado de decadencia:
Deses dous morfemas, o único produtivo hoxendía é -is, mentres que -s
só aparece en certas palabras, tres ou catro todo o máis en cada lugar, das
acabadas en -al [...]. Ambalas dúas son formas galegas, pro a primeira é mais
produtiva. Téñense rexistrado formas como españois, caracois, artificiais, pro
non españós, caracós, artificiás (Bases, p. 30, n. 5).
Na argumentación das Normas da RAG e o ILG (1982: 52) insistiuse moito na
idea de que, sendo tanto animás coma animais variantes galegas tradicionais, a
primeira delas presentaba o inconveniente de se achar xa nun avanzado estado de
abandono:
En canto á extensión xeográfica, a solución animais ocupa unha área moi
restrinxida, na parte máis oriental de Galicia, pero ten ó seu favor que dentro
dela segue sendo un plural productivo (caracois, artificiais, etc., pódense
oír dentro dela). A solución animás debería ocupa-lo resto do territorio, pero
só se oe en palabras illadas (como reás ou cadrís) e ás veces mesmo sen
continuidade xeográfica (en puntos illados pódese recoller animás, ou toxás,
ou currás, e poucas máis). A solución animás foi suplantada case totalmente
por animales, de tal maneira que hoxe é imposible caracós, españós,
nacionás, fusís, etc.; esta mesma suplantación dáse no caso de animais, pero
en menor medida.
No tocante ao plural dos monosílabos, só as propostas da Comisión de Lingüística
da Xunta de Galicia (1980) e da AGAL (1983, 1989) propugnaron, con diferentes
alcances, o emprego desta variante. Na primeira delas unicamente se defendeu
esta opción no caso de tais, mentres que na segunda, ademais de a tais, aplicóuselles a mesma regra a quais, aos substantivos sais e sóis e mesmo a méis (alternativa de meles). En todo caso, é evidente que o que motivou estas propostas non
foi o empeño de rescatar para o estándar algunhas formas vivas daquela na lingua
popular, senón a vontade de intervir conscientemente sobre o instrumento lingüísRevista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 73-113
91
Ramón Mariño Paz
tico para depuralo de variantes que se estimaban castelanizantes (cales, tales...)
e canonizar, no canto delas, as que son propias do portugués e, nalgún caso, as
que contan tamén con precedentes rexistrados no galego medieval (quaes, taes,
maes). Que tal tipo de solucións xa non goza de uso no moderno galego popular é
un argumento que se utilizou para desbotalas nas Bases de 1977 e nas Normas da
RAG e do ILG de 1982.
Ningunha das propostas exploradas apoiou esta opción, que só nas Bases de 1977 e
nas Normas da RAG e do ILG se menciona como variante diatópica moi minoritaria
que “nalgures” alterna con -is (animais ou animaes).
Para os polisílabos oxítonos a defensa desta variante encóntrase nos métodos de
aprendizaxe Gallego 1 e Gallego 2, onde con todo se recoñeceron as excepcións de
reás, cadrís e adrais, das que se aseguraba que conservaban unha alta frecuencia de
uso popular. Os argumentos en que esta decisión se baseou explicounos do seguinte
xeito García:
Coidamos que o plural dos nomes rematados en -l debe facerse engadindo o
morfema -es ó singular. Non se nos oculta que na Edade Media desaparecía
regularmente este l. Nembargantes, a tendencia moderna da lingua é a restauración deste sonido consonántico, cousa non infrecuente e, polo tanto, non
sospeitosa de castelanismo. Esta tendencia é moi clara nos monosílabos e nos
polisílabos rematados en -ol, -il, -el e -ul: alcoles, fusiles, papeles, baúles.
Os casos máis dubidosos serían os dos rematados en -al. Tamén estes están sufrindo unha nivelación analóxica de grande intensidade: catedrales, animales,
cristales, especiales... Somentes palabras de uso esclusivo en plural resisten a
esta nivelación (reás, adráis). Nós mantemos esta distinción.
Polo tanto, visto que esta tendencia responde a unha evolución da lingua, que
na literatura ten un uso maior que calquera outra forma de plural, que está moi
estendida popularmente e que as gramáticas non coinciden, non dubidamos en
adoutar este esquema unificador (García 1971: 139-140).
Tórnase evidente que nesta explicación se investía de gran importancia o feito
de que este tipo de plurais acabados en -les representase “a tendencia moderna
da lingua”, que mesmo os nomes terminados en -al no singular estivesen
sumándose con “grande intensidade” a ela, que esta variante estivese xa entón,
92
en definitiva, “moi estendida popularmente”. Esta era, pois, sen discusión, a
dirección dominante desta mudanza morfolóxica na lingua popular da segunda
metade do século XX.
Na mesma idea abundaron anos despois as Bases, onde animales foi declarada como
alternativa admisible de animais:
Amais das citadas, son tamén admisibles as formas animales, difíciles,
posíbeles..., moi xeneralizadas na fala. Estas formas son sospeitosas de
castelanismo, pro tamén puideran se-lo resultado dunha recuperación do l a
partir do singular, ou as dúas cousas á vez, o que explicaría o enorme éxito que
tiveron nos últimos tempos, ata facer recuar ás outras formacións.
Se ben, como decimos, son admisibles tanto animais como animales, coidamos
que debe dárselle preferencia á primeira por representa-la nosa tradición
(Bases, 30-31).
Igualmente, a idea do alto grao de difusión que nestes anos atinxira esta variante
expresouse, como antes vimos, nas Normas da RAG e do ILG, nas que se afirmaba
que “a solución animás foi suplantada case totalmente por animales” e que o mesmo
estaba a acontecer, aínda que en menor medida, a custa de animais.
O acatamento do uso popular está na base da selección da variante -les para os plurais
de todos os monosílabos (vales, cales, meles...) en todas as propostas examinadas
menos na da Comisión de Lingüística da Xunta de Galicia de 1980 e na da AGAL
(1983, 1989). Os textos que se pronunciaron sobre o plural dos nomes compostos
cuxo segundo elemento é un monosílabo (Real Academia Gallega 1971, Instituto de
la Lengua Gallega 1972, Comisión de Lingüística da Xunta de Galicia 1980, Real
Academia Galega / Instituto da Lingua Galega 1982) fixérono unanimente tamén
a favor desta variante: cartafol – cartafoles, chuchamel – chuchameles, pirifol –
pirifoles, etc.
Esta variante non se menciona en ningunha das propostas normativas exploradas.
2.4. Traballos de investigación
Nesta sección presentarei algúns datos tirados dunha selección de traballos que
conteñen información sobre a variación diatópica, diastrática e diafásica no galego falado e escrito entre a primeira metade do século XIX e o ano 2000, aproxiRevista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 73-113
93
Ramón Mariño Paz
madamente. Apuntamentos sobre a evolución da variable morfolóxica que estou
a estudar na lingua do XIX tomeinos das obras de Mariño Paz (2003: 164-170),
Freixeiro Mato / Sánchez Rei / Sanmartín Rei (2005: 273-276) e Sánchez Rei
(2006: 186-189). Información sobre a súa situación na última década do XX recadeina nas contribucións de Dubert García (1999: 93-96; 2002). Dos mapas do
Atlas Lingüístico Galego (ALGa 2) e da contribución de Fernández Rei (1990: 6465) tomei a fotografía do estado evolutivo desta variable entre a década de 1970
e as postrimerías do século, e non me resultou difícil inferir de tal fotografía e do
seu contraste con outros datos xa coñecidos a evolución que a este respecto se deu
entre finais do XIX e finais do XX. Finalmente, tamén tiven en conta as achegas
de Regueira (1999, 2003, 2005).
Os traballos de investigación consultados coinciden en afirmar que esta variante
gozou dun elevado nivel de uso na lingua literaria decimonónica que probablemente se
correspondía coa súa conservación aínda moi difundida na lingua popular da Galicia
centro-occidental, é dicir, na da maior parte do territorio galegofalante. As fontes
escritas da primeira metade do oitocentos amosan que esta regra aínda era daquela
produtiva cos neoloxismos: constitucionás, servís ‘partidarios do absolutismo’, etc.
Con unidades lexicais como reás, plural de real ‘unidade monetaria’, e papés o seu
mantemento maniféstase con particular firmeza na documentación decimonónica
conservada.
No entanto, o Atlas Lingüístico Galego (ALGa 2: mapas 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77),
Fernández Rei (1990: 65) e Dubert García (1999: 96) mostran que no derradeiro
cuartel do século XX esta variante estaba xa próxima a sucumbir ante o asoballante
progreso que nas décadas anteriores viñera coñecendo -les na lingua popular.
Quedaban daquela, con todo, certas unidades lexicais en que os tradicionais
plurais centro-occidentais rematados en -ás, -és, etc. aínda conservaban unha
desigual frecuencia de uso. Así, currás gozaba de máis vitalidade ca ladrás ou
reás, que por súa vez semellaban máis estendidos ca candís ou cadrís; e todos
estes plurais se usaban daquela máis ca catedrás e fusís. Como ben se sabe, isto
é algo que se observa en moitos procesos de cambio lingüístico: é frecuente,
mesmo habitual, que as distintas unidades susceptibles de resultaren afectadas por
el non se transformen simultaneamente, senón con ritmos distintos e con desigual
resistencia ao avance da innovación. As innovacións esténdense por medio de
procesos de difusión léxica que non alcanzan nin transforman todas as palabras
ao mesmo tempo nin coa mesma rapidez e que mesmo poden deixar que algunhas
delas se libren do seu influxo.
94
Neste caso, dá a impresión de que a variante tradicional resistiu máis firmemente o
embate da innovación terminada en -les en dous casos: 1) co vocabulario elemental
máis vinculado ás formas de vida tradicionais das clases populares: animás, currás,
ladrás (plural de ladral), reás, papés, cadrís (plural de cadril), candís, fusís, etc.;
2) cos nomes utilizados a miúdo ou case en exclusiva en plural (reás, papés, etc.),
con algúns dos cales mesmo puido chegar a quedar escurecida a existencia da base
singular (caso, por exemplo, de cadril ‘cada un dos ósos da cadeira’25 e de ladral <
LATERALE ‘cada unha das táboas laterais do carro galego tradicional que serven
para suxeitar a carga’).
Para o monosílabo tal aínda temos documentación minoritaria mais non desdeñable
de tas nas fontes escritas das primeiras décadas do XIX. Con todo, non cabe dúbida
de que o uso maioritario con todos os monosílabos na lingua popular dos dous
últimos séculos foi, con contadas excepcións, o da variante -es con -l mantido.
É unha variante minoritaria na lingua literaria decimonónica, na que, cando aparece,
adoita facelo en obras cunha evidente coloración dialectal oriental ou, en todo caso,
abertas á incorporación de variantes con esta procedencia. É o que ocorre coas
Proezas de Galicia (1810) de José Fernández Neira, onde lemos papeis, e mais cos
Ensayos poéticos en dialecto berciano (1861) de Antonio Fernández y Morales, nos
que achamos ráis ‘reás, reais’.
Consonte o ALGa 2 (mapas 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77) e Fernández Rei (1990: 65),
nas décadas finais do século XX esta variante seguía sendo produtiva en moitos
puntos do centro e o sur do leste do territorio galegofalante, ao paso que a zona
asturiana, onde historicamente non se perdeu o /l/ intervocálico, mantiña os seus
plurais autóctonos do tipo de animales.
Logo de ser seleccionada para a variedade estándar nas Normas da RAG e do
ILG declaradas oficiais en 1983 e axiña difundidas a través de diversas vías ata o
conxunto da poboación, cara ao final da década pasada esta variante parecía empezar
a comportarse xa como unha innovación propagada “desde arriba”. No seu estudo da
fala do Santiago de Compostela finisecular Dubert García (1999: 94-95) encontrouse
con “falantes con estudios e con abundantes trazos lingüísticos de fasquía urbana”
que, situados nun contexto formal, utilizaban esta variante (azuis, espirituais,
25 Repárese na seguinte pasaxe dos Contos galegos d’antano e d’hogano (1920) de Manuel Vidal
Rodríguez, onde, significativamente, cadrís foi usado como substantivo en singular, xa que o seu
-s non se interpretou como desinencia de plural, senón como consoante final do lexema: “se sei que
volves a dar con el un pío, co mallo de mallar creboche un cadrís” (cf. TILG).
95
Ramón Mariño Paz
municipais...) en alternancia coa popular -les. Ao seu parecer, isto demostraba “que
algúns procesos morfolóxicos da lingua estándar comeza[ba]n a estenderse nalgúns
medios sociais e a entrar en variación contextual coas formas populares, de modo
que o galego estándar comeza[ba] a compartir co castelán o papel de lingua teito e a
competir con el na creación de formas de prestixio”. Para estes falantes, a utilización
da variable animales – animais funcionaba xa como un marcador de status. Non
hai motivos que nos induzan a pensar que o que Dubert sinalou para o dialecto de
Santiago de Compostela non se estivese a producir, con maior ou menor intensidade,
noutras zonas do país. Cara a isto apuntan, precisamente, algunhas observacións
realizadas nos últimos anos polo propio Dubert García (2002: 22-23) e por Regueira
(1999: 865, 867), quen ademais sinala o esperable uso case exclusivo da variante
normativa animais na lingua escrita e publicada de 1980 en diante (cf. Regueira
2003: 210; 2005: 81).
Trátase dunha variante moi minoritaria na lingua escrita decimonónica e, con certeza,
moi minoritaria tamén na lingua oral coetánea. Para o período final do século XX,
o ALGa 2 só a amosa nalgúns puntos do leste, case sempre en concorrencia coa
variante -is con -l suprimido (currais – curraes, catedrais – catedraes, reais – reaes,
etc.) ou coa variante con -les (reales – reaes).
É unha variante bastante frecuente na lingua escrita decimonónica, mais aínda non
maioritaria á altura de 1840. Parece que, mediado o século XIX, non se chegara aínda
ao punto de se estar a producir unha rápida expansión desta variante innovadora, cousa
que debeu de acontecer máis tardiamente, a son co veloz avance do coñecemento e o
uso do castelán que se deu en Galicia sobre todo no século XX.
De acordo co ALGa 2 e con Fernández Rei (1990: 65), esta é a variante maioritaria
no galego popular de finais do novecentos, imposta xa case por completo á solución
animás no centro e no oeste do territorio e tamén utilizada en concorrencia con animais
naquelas zonas do leste onde se mantén estoutra variante tradicional. Ao final da
década dos noventa, Dubert García (1999: 93-94) concordaba con esta apreciación.
Polo que atinxe aos polisílabos oxítonos, esta variante innovadora debeu de progresar
máis velozmente cos neoloxismos (faroles en lugar de farós, chavales no canto
de chavás...), cos castelanismos flagrantes (Madriles por Madrid) e co léxico máis
vencellado co mundo e a ideoloxía oficial do estado-nación español en proceso de
96
construción desde a primeira metade do XIX (españoles en vez do antigo españós).
Todo este léxico contou con axentes propagadores tan eficaces coma o ensino
(cada vez máis estendido), a prensa escrita, os modernos medios de comunicación
audiovisual ou o castelán falado nas vilas e cidades polas persoas influentes.
Esta foi a variante máis frecuentemente utilizada para os plurais dos monosílabos e
das palabras compostas cuxo segundo elemento é un monosílabo no galego popular
e mesmo no galego escrito dos dous últimos séculos26.
É unha variante infrecuente no galego escrito dos séculos XIX e XX. Segundo
o ALGa 2 e Fernández Rei (1990: 65), nos últimos tempos aínda se usa nalgúns
falares populares do occidente, sobre todo en puntos da provincia da Coruña en que
esporadicamente se oen currals, catedrals, etc.
3. Datos das fontes literarias
Se os datos expostos na sección anterior permiten recompoñer, polo menos
parcialmente, a andadura desta mudanza lingüística no galego oral, sobre todo
popular, e tamén no galego escrito de case os últimos dous séculos da historia de
Galicia, é evidente que os que deseguido se van presentar achegan información
sobre o comportamento desta variable morfolóxica no moderno galego escrito. Ora
ben, coido que colateralmente pode derivarse desta información algunha hipótese
non demasiado desencamiñada a propósito do que a respecto disto debeu de ocorrer
nos contextos –non moi numerosos antes da década de 1970 e certamente raros no
século XIX e nos inicios do XX– en que se fixese un uso oral formal, esixente ou
pulido da lingua galega. Ben é certo que a lingua escrita non é unha fiel e mecánica
transcrición da lingua falada, e tamén que sería inxenuo supoñer que nas súas
alocucións os bos oradores utilizan un rexistro calcado do propio dos textos escritos.
Con todo, sabemos que tanto no caso do galego coma no doutros idiomas do noso
contorno prevaleceu durante moito tempo, e a meu ver prevalece aínda, a idea de
que o discurso oral formalizado debe aproximarse no posible ás formas dos textos
escritos máis selectos, máis refinados, máis elaborados (cf. Regueira 1999, 2003,
2005), xa que se pensa, e non sen razón en bastantes ocasións, que fala mellor o
que mellor escribe, ou que a falar ben se aprende lendo e escribindo con frecuencia
26 Para o galego popular de finais do século XX cf. ril – riles e cal – cales (ALGa 2, mapas 79 e 369) e
tamén chuchameles (ALGa 2, mapa 78).
97
Ramón Mariño Paz
e corrección. Por este motivo, creo que a observación do ocorrido a este respecto
no galego escrito dos últimos tempos pode permitirnos que, coas debidas cautelas,
elaboremos algunha hipótese do que paralelamente puido ir acontecendo no galego
utilizado en actos públicos de carácter político, cultural ou académico.
Coa brevidade esixible nunha contribución coma esta, aproximareime a esta cuestión
por medio de nove ilustracións que amosan as porcentaxes de uso alcanzadas polas
distintas variantes dos plurais de oito nomes polisílabos oxítonos e do identificador
monosilábico tal no galego escrito entre 1840 e 2002. Como o que aquí nos importa
é só o comportamento da variable morfolóxica que estamos a analizar, agrupei
nunha soa entrada todas as variantes fonéticas de cada palabra que comparten a
mesma variante para o morfema de plural: así, por exemplo, reás, reiás, raás, raiás,
riás e rás presentareinas unificadamente baixo a entrada reás. Os datos necesarios
para elaborar estas ilustracións recadeinos no Tesouro Informatizado da Lingua
Galega (TILG), servido gratuitamente polo Instituto da Lingua Galega a través da
Internet. A propósito disto é necesario advertir que entre os textos de entre 1612 e
2002 que se incluíron no TILG se encontran algunhas gravacións orais que proceden
principalmente de memorias de licenciatura e de teses de doutoramento realizadas
ao final do século XX; na análise que deseguido vou facer esta circunstancia deberá
ser ponderada en diversos casos.
Tomo o ano 1840 como data de inicio desta pescuda porque os datos das décadas
anteriores xa os ofrecín e estudei en dous traballos previos (Mariño Paz 2003,
2004) e tamén porque hoxe en día se considera que foi arredor de 1840 cando
botou a andar o movemento galeguista, que animou cun crecente espírito purista e
descastelanizador o cultivo do galego. Pola súa parte, 2002 é o último ano para o que
na actualidade contén información o TILG.
Distinguín catro grandes etapas neste período de 163 anos. A primeira (1840-1915)
correspóndese con toda a época anterior á irrupción en escena do nacionalismo
galego. Nesta etapa o purismo lingüístico, aínda non sendo descoñecido, non chegou
a atinxir a intensidade que si alcanzou entre 1916 e 1936, cando o cultivo do idioma
galego, promovido en boa medida –mais non só– polo nacente nacionalismo, adoitou
facerse con esixencias de intelectualización, desruralización e descastelanización.
Nos anos posteriores á instauración do franquismo en Galicia en xullo de 1936 foise
conseguindo –moi devagar ata a década de 1950– unha recuperación do galego
escrito, recuperación que a partir dos anos sesenta se fixo xa en consonancia coas
orientacións que naqueles tempos foron proporcionando gramáticas e propostas
normativas. Por fin, a publicación das Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma
galego (1982) da RAG e o ILG marcou o inicio do proceso de estandarización xa
planificado.
98
3.1. -s, con supresión do -l final do singular
É unha variable con desigual nivel de uso antes de 1982: moi alto no caso das coñecidas “excepcións” reás e cadrís (Ilustracións 6 e 8) e algo menos alto no da tamén
“excepción” papés (Ilustración 7); notable cos plurais de animal e fusil (Ilustracións
1 e 3); baixo cos de caravel e azul (Ilustracións 2 e 5); exiguo e en certos períodos
nulo cos de español e tal (Ilustracións 4 e 9). Sobre os motivos polos cales o nivel
de mantemento desta variante de plural é moi alto ou alto nos casos de reás, cadrís
e papés e moi baixo ou nulo nos de españós e tas xa me pronunciei anteriormente,
de modo que agora me limitarei a subliñar que os datos tomados das fontes escritas
concordan cos extraídos das fontes metalingüísticas no tocante ás tendencias observables no desenvolvemento desta opción e á identificación dalgunhas das unidades
lexicais que máis resistencia opuxeron ao seu abandono.
Ilustración 1. Plurais do substantivo animal no galego escrito entre 1840 e 2002.
Cómpre advertir que a leve recuperación de caravés entre 1937 e 1981 é máis
aparente ca real, pois alicérzase sobre só dous rexistros desta variante (o 9,1% dos
casos) fronte a vinte (o 90,1%) de caraveles. Ademais, o feito de que un deses dous
rexistros de caravés se encontre nunha colectánea de cántigas populares de 197327
move a sospeitar que esta forma de plural era xa naquela altura máis unha cousa do
pasado (de onde proceden tanto os cantares transmitidos pola tradición oral coma as
formas lingüísticas que estes conteñen) ca do presente.
27 Trátase do Cantigueiro popular da Limia Baixa (Vigo: Galaxia, 1973) recompilado por Xoaquín
Lorenzo Fernández.
99
Ramón Mariño Paz
Ilustración 2. Plurais do substantivo caravel no galego escrito entre 1840 e 2002.
Moita máis importancia teñen, con certeza, os trinta e un usos de azús entre 1916 e
1936 (o 25,2%) e os corenta e cinco da mesma variante deste adxectivo entre 1937
e 1981 (o 26,3%), que marcan unha tendencia ben discordante respecto dos só cinco
casos (o 5,3%) de entre 1840 e 1915. Sen dúbida, azús foi un plural libre de sospeita
castelanizante do que gustaron non poucos autores de textos publicados a partir da
eclosión da etapa nacionalista, na que se sitúan as gramáticas de R. A. e Lugrís e
mais a proposta normativa do Seminario de Estudos Galegos de 1933, que avogaron
a favor da variante -s con supresión de -l para a formación destes plurais. Despois
da Guerra Civil azús lese a partir de 1950 sobre todo en obras de autores máis ou
menos próximos á Editorial Galaxia, que promoveu o uso desta variante do plural,
canonizada pola gramática de Carballo Calero (publicada precisamente por Galaxia)
ata 1974 e utilizada na redacción das normas ortográficas da RAG de 1970.
Ilustración 3. Plurais do substantivo fusil no galego escrito entre 1840 e 2002.
100
Na realidade, o esforzo purista por recuperar ou manter esta variante entre 1916 e
1981 apréciase tamén nos casos de animás e fusís, aos cales se lles poderían engadir
outros como, por exemplo, currás, que atinxe unha representación do 30% entre
1916 e 1936 (3 rexistros de 10) e de nada menos ca o 58,8% entre 1937 e 1981 (10
rexistros de 17).
Despois de 1982 o emprego desta variante só se mantivo con vigor cos nomes
terminados en -il no singular (cos que é de regra no estándar) e mais coa reliquia
reás, sobre a que as Normas da RAG e o ILG se pronunciaron dunha maneira que,
a meu parecer, debeu de inducir a moitos a pensar que se trataba dunha excepción,
se non promovida, si polo menos tolerada ou non mal vista no canto da normativa
reais: “A solución animás –afirmaban a RAG e o ILG 1982: 52– debería ocupa-lo
resto do territorio, pero só se oe en palabras illadas (como reás ou cadrís)”. Con
certeza, con esta excepción resultou decisivo o feito de que na gramática de Álvarez,
Regueira e Monteagudo (1986: 67) se dixese taxativamente que “o plural de real é
reás” e, xa máis tarde, que Freixeiro Mato (2000: 49) lle dispensase certa acollida
na súa obra ao afirmar que “o substantivo real mantén a solución patrimonial centrooccidental reás no plural na fala e na lingua literaria, en convivencia coa oriental e
común reais”.
A sentenza normativa a prol da variante animais, caraveis, etc. significou o rápido
eclipse de animás, caravés, etc. no galego escrito e/ou publicado despois de 1982.
Ilustración 4. Plurais do substantivo e adxectivo español no galego escrito
entre 1840 e 2002.
101
Ramón Mariño Paz
3.2. -is, con supresión do -l final do singular
En xeral, esta variante utilizouse pouco entre 1916 e 1982 e moi pouco antes de
1916. Os seus contados rexistros de entre 1840 e 1915 adoitan estar condicionados
pola orixe xeográfica oriental dos autores das obras en que se atopan: españois,
reais e tais lense nos ensaios poéticos do berciano Fernández y Morales, do ano
1861, e papeis nunha entrega de 1913 da publicación fonsagradina O Tio Pepe.
Chama a atención, con todo, o considerable nivel de uso de tais, plural de tal, mais é
preciso recoñecer que lle debe moito á constancia con que en 1886, 1888 e 1889 foi
empregado en dúas publicacións periódicas da cidade de Pontevedra: O Galiciano
(con 24 rexistros) e O Novo Galiciano (con 9 rexistros).
Ilustración 5. Plurais do adxectivo azul no galego escrito entre 1840 e 2002.
O ánimo purista que inspirou o cultivo do galego de non poucos autores despois
de 1916 abonda para explicar o moderado progreso do uso escrito desta variante
entre ese ano e 1981, progreso que se revela máis ostensible nos casos de animais,
españois e papeis e algo menos nos de azuis e tais28. Se antes da Guerra Civil foi
o nacionalista Vicente Risco o escritor que máis salientou no seu gusto por ela, no
período posterior o seu gran salto adiante non empezou a producirse ata despois de
1971, é dicir, ata despois de que a RAG, na súas Normas ortográficas e morfolóxicas
do idioma galego dese ano, emitise unha prescrición favorable a ela.
28 O insignificante nivel de emprego atinxido por reais (na súa variante fonética rais) entre 1937 e 1981
concrétase en tres únicos rexistros que ademais se achan non en textos propiamente escritos, senón en
transcricións de textos dialectais orientais publicados na década de 1970: un nas Narraciones orales
gallego-asturianas (1972) de Dámaso Alonso e dúas na Etnografía del Valle de Ancares (1978) de José
Ramón Fernández González.
102
Despois de 1982 o esperable avance desta variante verificouse rapidamente, con
algunha competencia dos plurais terminados en -les que máis adiante será comentada.
3.3. -es, con supresión do -l final do singular
É unha variante minoritaria que, con todo, antes de 1982 acadou unha discreta
frecuencia de uso nos casos de animaes, azúes e taes e, con especial significación
mais cun importante matiz que a seguir expoñerei, tamén no caso de españoes.
Animaes, azúes e taes (e especialmente azúes e taes) foron formas que alcanzaron
unha notable fortuna na literatura posterior á segunda metade do século XIX,
pois circularon con profusión entre escritores de distintas tendencias ideolóxicas,
diversas procedencias xeográficas e diferentes estilos. Poida que azúes se
beneficiase do feito de ser empregada por Rosalía de Castro, o gran clásico
da literatura galega moderna, na segunda edición dos seus Cantares Gallegos,
aparecida en 1872. A variante españoes, que antes da Guerra Civil foi unha
solución da que gustaron escritores nacionalistas como Vicente Risco, Antón Villar
Ponte, Ramón Villar Ponte, Manuel Antonio ou Ramón Otero Pedrayo, aparece
como forma maioritaria no período posterior (cunha cota do 74,4%) só porque foi
utilizada ata en 217 ocasións polo tamén nacionalista Alfonso Rodríguez Castelao
no seu Sempre en Galiza (1944).
Reás
Reais
Reaes
100
80
Reales
Despois de 1982 os niveis de emprego desta variante de plural son insignificantes.
60
40
20
0
1840-1915
1916-1936
1937-1981
1982-2002
Ilustración 6. Plurais do substantivo real ‘unidade monetaria’ no galego escrito entre
1840 e 2002.
103
Ramón Mariño Paz
3.4. -es, sen supresión do -l final do singular
Antes de 1982 gozou dun elevado nivel de uso, nomeadamente nos casos de caraveles,
fusiles, españoles29 e tales. Aínda que tamén importante, foi sensiblemente menos
frecuente a súa selección coas unidades animales, azules e papeles. Finalmente, as
súas porcentaxes de uso resultan moi baixas ou mesmo insignificantes nos casos
dos substantivos reales e cadriles. Podemos, por tanto, reiterar aquí a idea de que
esta variante converxente co castelán xa gozaba dunha notable difusión na segunda
metade do século XIX e repetir a observación de que, debido a causas diversas ás
que xa se aludiu, ao seu avance posterior opuxeron máis resistencia unhas unidades
lexicais ca outras. No moderno galego escrito transparentáronse estas diferenzas
entre os ritmos de difusión desta innovación ás distintas palabras susceptibles de
adoptala.
Ilustración 7. Plurais do substantivo papel no galego escrito entre 1840 e 2002.
Despois de 1982 o seu uso decaeu notoriamente agás coas palabras monosilábicas
(tal – tales, etc.) e coas palabras compostas cuxo segundo lexema é un monosílabo
(como chuchamel – chuchameles30), para as cales a prescrición da RAG e o ILG
29 Intimamente vinculada coa ideoloxía segregada durante o proceso de construción do moderno estado
español, a variante españoles utilizouse con contudente maioría entre 1840 e 1915 (no 94,3% dos casos
rexistrados) e algo menos entre 1916 e 1936 (co 70,8%), cando comezou a ceder, sobre todo, ante
dúas variantes promocionadas polos autores con actitudes máis puristas: españois (13%) e españoes
(14,6%). No período posterior chegou incluso a facerse minoritaria (co 19,6%) debido ao sistemático
e frecuentísimo uso que de españoes fixo Castelao no Sempre en Galiza (1944).
30 Para o período abranguido entre 1840 e 2002 o TILG ofrece dous rexistros do plural chuchamelos, un
de chuchamels e trinta e dous de chuchameles. Entre 1982 e 2002 a mesma fonte amosa, fronte a oito
casos de chuchameles, soamente un de chuchamelos.
104
correu ao seu favor. Coas outras voces aquí exploradas os rexistros desta variante
pertencentes a esta época, minoritarios nuns casos (caraveles, fusiles) e sumamente
escasos noutros (animales, españoles, azules, reales, papeles, cadriles), proceden
a miúdo de fontes en que o que se recolle non é na realidade galego escrito, senón
galego oral popular: cando non se trata de memorias de licenciatura ou de teses de
doutoramento que conteñen transcricións de gravacións de actos de fala en que se
utilizou un rexistro informal moi achegado aos caracteres propios do falar dunha
determinada comarca, trátase do Cancioneiro popular galego (1984-1995) editado
por Dorothé Schubarth e Antón Santamarina. Noutras ocasións estes plurais
aparecen en obras destes anos escritas propositadamente na variedade do galego
de Asturias, onde non se perdeu o /l/ intervocálico durante a etapa constitutiva do
romance.
Ilustración 8. Plurais do substantivo cadril no galego escrito entre 1840 e 2002.
3.5. -s, sen supresión do -l final do singular
Na nosa moderna tradición escrita esta variante só atinxiu as residuais porcentaxes
que cabía esperar da súa condición de solución moi minoritaria na lingua oral
popular coetánea. As relativas excepcións que a esta pauta se lle poden sinalar distan
de ter entidade suficiente para a invalidar: dous rexistros de vinte e dous (o 6,1%)
para caravels entre 1916 e 1936, catro de noventa e cinco (o 4,2%) para azuls entre
1840 e 1915 e pouco máis.
105
Ramón Mariño Paz
Ilustración 9. Plurais do identificador tal no galego escrito entre 1840 e 2002.
4. Conclusións
Polo que se refire á lingua da proximidade entre emisor e receptor, os datos tomados
dos distintos tipos de fontes exploradas permítennos afirmar que a variante tradicional
animás aínda debía de gozar dun notable nivel de uso na Galicia central e occidental
a mediados do século XIX e que posteriormente, conforme foi aumentando o
número de individuos con condutas bilingües galego-castelás ou polo menos con
coñecemento pasivo do castelán, experimentou un rápido retroceso en beneficio de
animales que a abocou á marxinalidade en que xa a presentan sumida os traballos
de investigación realizados na segunda metade do XX. Como adoita suceder en
toda mudanza lingüística, a innovación animales avanzou máis velozmente cunhas
palabras ca con outras, e por distintas razóns algunhas unidades opuxéronlle
particular resistencia (reás, cadrís, papés...). A variante animais conservouse ata
hoxe como produtiva en moitos falares populares do centro e o sur do leste do
territorio galegofalante; a meu ver, a súa selección como variante propia do estándar
socializado a partir da década de 1980 está a propiciar a súa incorporación ao discurso
oral informal de persoas que tiveron como primeira lingua adquirida o español mais
que por distintos motivos utilizan con maior ou menor frecuencia o galego e tamén
ao de individuos que, aínda que adquirisen na infancia algunha variedade popular
do galego con plurais terminados en -les, van introducindo solucións propias do
estándar nas súas interaccións lingüísticas cotiás; entre os aínda minoritarios grupos
de persoas que tiveron como lingua inicial o galego estándar ou unha variedade
próxima a el, animais é a solución empregada habitualmente tanto nos contextos
106
formais coma nos informais. Pola súa parte, animaes e animals son variantes
minoritarias que desde mediados do século XIX ata hoxe deberon de se manter con
poucas alteracións nas contadas falas populares en que se utilizan, orientais no caso
de animaes e occidentais no de animals. Cos monosílabos o uso oral popular foi
durante todo este tempo, case sen excepcións, o da variante con desinencia -es e /l/
conservado.
No tocante á lingua da distancia, convén distinguir entre o uso escrito e o uso oral.
As variantes do tipo de animás gozaron dun considerable nivel de uso na literatura
decimonónica e, con desigualdades entre unhas palabras e outras, beneficiáronse
do aprecio que non poucos escritores amosaron por elas entre 1916 e 1981. Foron
ademais as que o Seminario de Estudos Galegos prescribiu en 1933 e aínda as
que a Real Academia Galega utilizou na redacción do seu opúsculo ortográfico
de 1970 e as que Carballo Calero apoiou ata a cuarta edición da súa gramática,
de 1974. Non obstante, a decantación académica a prol da variante animais en
1971 acabaría por revelarse como unha reorientación destinada a perdurar, pois,
logo de que os métodos de aprendizaxe do Instituto da Lingua Galega (favorables
a animales) a contradixesen durante uns anos e despois de que as Bases de 1977
aínda lle recoñecesen animales como alternativa tolerable, foi consagrada polas
Normas da RAG e o ILG de 1982. Evidentemente, o que prevaleceu á hora de
optar por esta prescrición non foi o desexo de se achegar á variante maioritaria
no galego popular contemporáneo, senón o espírito depurador, descastelanizador e
harmonizador co portugués que en maior ou menor medida xa se viñera revelando
na tradición escrita anterior. Con excepcións coma a de españoes no Sempre en
Galiza (1944) de Castelao, as variantes do tipo de animaes e de animals foron pouco
usadas no galego escrito moderno, especialmente as segundas; con todo, animaes
beneficiouse da acollida favorable que lle dispensaron as gramáticas de Valladares
e Carré Alvarellos. En xeral, cos monosílabos o uso escrito predominante foi o das
variantes rematadas en -les.
Carecemos de fontes de estudo que nos permitan facer un seguimento da liña
evolutiva da variable morfolóxica aquí estudada no galego utilizado oralmente en
contextos formais desde mediados do século XIX ata hoxe. Así e todo, polas razóns
que apuntei con anterioridade, paréceme sensato supoñer que esa liña evolutiva debeu
de coñecer un trazado non moi distanciado do que acabo de sinalar para a lingua
escrita. Antes de 1982, e quizais sobre todo entre os oradores máis comprometidos
coa tarefa de descastelanizar o galego, debeu de predominar a preferencia polas
variantes tradicionais sen mantemento de /l/ (animás, animais, animaes). Despois
de 1982 os oradores máis esixentes e mellor preparados adoptan nos seus discursos a
variante estándar animais, de modo que o uso de animales, sobre todo se é reiterado,
se considera un sinal de descoido e de baixa competencia lingüística; as variantes
107
Ramón Mariño Paz
animás, animaes e animals non se utilizan hoxe neste rexistro. Por outra banda,
nos últimos tempos a variante animais comezou a competir con animales tamén
na actividade lingüística de individuos con estudos e fasquía urbana que, situados
en contextos de semiformalidade, intentan aproximarse no posible á variedade
estándar. Cos monosílabos prevalece a adopción da solución terminada en -les, mais
os oradores con convicións reintegracionistas adoitan usar con eles a variante -is
(tais, cais ou quais, etc.).
A meu parecer, a exposición anterior invítanos a concluír este artigo cunha brevísima
reflexión que, de podermos contar co espazo que aquí nos falta, deberiamos
corroborar con suficientes exemplos tomados de mudanzas acontecidas en situacións
de contacto lingüístico parangonables coa galega. Considero que no caso do galego
contemporáneo as innovacións lingüísticas que supoñen unha converxencia co
castelán ou un achegamento a el tiveron na lingua da proximidade un ritmo de
difusión máis rápido do que tiveron na lingua da distancia (oral ou escrita). Na
lingua da proximidade o aumento da presión exercida do século XIX para acó polo
idioma dominante encontrou poucas resistencias ao seu avance, cousa que semella
lóxica se pensamos na indefensión en que ata hai moi pouco se achou o galego,
percibido por moitos dos seus falantes como un simple dialecto ou variedade baixa
do castelán. Polo contrario, sobre a lingua da distancia actuou con rigor crecente
unha reacción purista inserida no marco dun proceso de reemerxencia e elaboración
lingüísticas contrario á dialectalización do galego baixo o dominio exercido sobre
el polo castelán. Logo da elaboración da variedade estándar e do inicio da súa
socialización a través de institucións e organizacións públicas e privadas, as formas
propias da lingua da distancia parecen ir comezando a infiltrarse en certas variedades
da lingua da proximidade.
Podemos aseverar tamén que, aínda que o purismo se revelou como un factor decisivo
no proceso de estandarización (planificada) do galego moderno, a súa incidencia
sobre a lingua escrita e sobre os crecentes espazos de uso oral que a esta lingua
se lle foron abrindo no último século e medio da súa historia arrinca polo menos
a mediados do século XIX, se ben se lle poden sinalar precursores coma o Padre
Sarmiento (1695-1772). Concordo, por tanto, con Brincat / Boeder / Stolz (2003:
viii) cando aseguran que non existe unha interdependencia entre a emerxencia de
tendencias puristas nunha comunidade lingüística e a creación planificada dun
estándar no seo dela, é dicir, que o purismo non nace sempre e necesariamente
como un atributo dos procesos de elaboración consciente dun estándar, pois
pódense mencionar casos de diversas linguas en que as actitudes puristas floreceron
desconectadas de toda actividade conducente á forxa dun estándar. Segundo os
autores antes mencionados, “the English ‘inkhorn term’ debate of the 16th century
precedes the ‘appeal to authority’ in the 17th/18th centuries” e “purism is an issue that
108
can come up in societies where literacy is heavily restricted and institutions which
could organise purist movements are largely missing” (Brincat / Boeder / Stolz 2003:
viii). Creo, con todo, que, aínda que o purismo non estea necesariamente conectado
cos procesos de elaboración consciente de variedades estándar, si é polo menos
un comportamento que tende a asociarse co nacionalismo cultural e político en
sentido amplo (cf. Thomas 1991); no caso galego pódese correlacionar o progresivo
aumento da intensidade do purismo lingüístico desde mediados do século XIX ata
hoxe co paralelo desenvolvemento cultural e político da consciencia da identidade
galega durante toda esta época.
Finalmente, coido que, se é certo que o purismo exacerbado obstaculizou a
revitalización de linguas ameazadas coma o tiwi australiano, o náhuatl ou o gaélico
escocés (cf. Dorian 1994), no caso do galego moderno o que está a prevalecer é
un purismo moderado que, sen abrir abismos entre a lingua da proximidade e a
lingua da distancia, estase revelando como un factor capaz de expandir variantes
diatopicamente pouco estendidas mais adornadas co gran atractivo de representaren
unha tradición libre de toda sospeita de influencia castelanizante. Con certeza, a
proximidade entre as estruturas fonolóxicas, morfolóxicas, sintácticas e lexicais do
galego e o castelán esixe neste caso unha severa pero prudente actitude de vixilancia
para impedir que o galego se desnaturalice por completo como consecuencia dun
corremento cara ao castelán que acabaría por convertelo, tanto para os galegos coma
para os non galegos, nunha simple variante deturpada e empobrecida do idioma
español.
Fontes exploradas
Gramáticas sincrónicas
Álvarez, R. / Regueira, X. L. / Monteagudo, H. (1986): Gramática galega (Vigo:
Galaxia).
Álvarez, R. / Xove, X. (2002): Gramática da lingua galega (Vigo: Galaxia).
Carballo Calero, R. (1966): Gramática elemental del gallego común. 266 pp. (Vigo:
Galaxia) [2ª ed., 1968, 286 pp.; 3ª ed., 1970, 338 pp.; 4ª ed., 1974, 330 pp.; 7ª
ed., 1979, 346 pp].
Carré Alvarellos, L. (1967): Gramática gallega (A Coruña: Imprenta Moret).
Cornu, J. (1906): “Gramática de la Lengua Portuguesa. Apéndice: Morfología del
gallego moderno”, Boletín de la Real Academia Gallega 1, 7-9; 2, 28-30; 3,
52-54; 4, 75-77; 5, 99-101.
109
Ramón Mariño Paz
Costa Casas, X. X. / González Refoxo, M. A. / Morán Fraga, C. C. / Rábade Castiñeira, X. C. (1988): Nova gramática para a aprendizaxe da língua (A Coruña:
Vía Láctea).
Cuveiro, J. (1868): El habla gallega. Observaciones y datos sobre su origen y vicisitudes (Pontevedra: Imp. de José A. Antúnez y Cª).
Freixeiro Mato, X. R. (2000): Gramática da lingua galega. II. Morfosintaxe (Vigo:
A Nosa Terra).
Lugrís Freire, M. (1931) [1ª ed.: 1922]: Gramática do idioma galego. 2ª ed. (A Coruña: Imprenta Moret) [Edición facsímil: Santiago de Compostela: Consello
da Cultura Galega, 2006].
Mirás, F. (1864): Compendio de gramática gallega-castellana (Santiago: Establecimiento tipográfico de Manuel Mirás) [Ed. facsímil: Madrid: Akal, 1978].
R. A. [atribuído a L. Carré Alvarellos] (1919): Compendio de gramática galega
(A Coruña: Imprenta Nova).
Saco Arce, J. A. (1868): Gramática gallega (Lugo: Soto Freire) [2ª ed.: Ourense:
Gráficas Tanco, 1967].
Santiago y Gómez, J. de (1918): Filología de la lengua gallega (Santiago de Compostela: Tip. de El Eco Franciscano).
Valladares, M. (1970) [ms.: 1892]: Elementos de gramática gallega (Vigo: Galaxia).
Gramáticas diacrónicas
Couceiro Freijomil, A. (s.d.): “El idioma gallego”, en Carreras y Candi, F. (dir.),
Geografía general del Reino de Galicia. Vol. 1, 161-327 (Barcelona: Casa
Editorial Alberto Martín).
Couceiro Freijomil, A. (1935): El idioma gallego: historia, gramática, literatura
(Barcelona: Alberto Martín).
García de Diego, V. (1909): Elementos de gramática histórica gallega (fonéticamorfología) (Burgos: Hijos de Santiago Rodríguez) [Ed. facsímil: Anexo 23
de Verba (Anuario Galego de Filoloxía). Universidade de Santiago de Compostela, 1984].
Ferreiro, M. (1995): Gramática histórica galega (Santiago de Compostela: Laiovento).
110
Propostas normativas
Asociación Sócio-Pedagóxica Galega (1980): Orientacións para a escrita do noso
idioma (A Coruña: Xistral).
Associaçom Galega da Língua (1983): Estudo crítico das Normas ortográficas e
morfolóxicas do idioma galego ([A Coruña]: AGAL) [2ª ed. corrigida e acrescentada: [A Coruña]: AGAL, 1989].
Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego (= Bases). Madrid: Anaya,
1977.
Comisión de Lingüística - Xunta de Galicia (1980): Normas ortográficas do idioma galego (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia). Utilicei a seguinte
edición: Rábade, X. C. (1980): Normas ortográficas do idioma galego. Texto
íntegro. Guía e comentario (A Coruña: La Voz de Galicia).
Instituto de la Lengua Gallega (1971): Gallego 1 (Universidade de Santiago de
Compostela).
Instituto de la Lengua Gallega (1972): Gallego 2 (Universidade de Santiago de
Compostela).
Real Academia Gallega (1970): Normas ortográficas do idioma galego (A Coruña:
RAG).
Real Academia Gallega (1971): Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego (A Coruña: RAG).
Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega (1982): Normas ortográficas e
morfolóxicas do idioma galego (Vigo: RAG / ILG) [13ª ed. revisada, 1995;
18ª ed. revisada: 2003].
Seminario de Estudos Galegos (1933): Algunhas normas pra a unificazón do idioma
galego (Santiago de Compostela: Nós).
Traballos de investigación
ALGa 2: Instituto da Lingua Galega (1995): Atlas lingüístico galego. Vol. 2: Morfoloxía non verbal (A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de
Fenosa).
Dubert García, F. (1999): Aspectos do galego de Santiago de Compostela. Anexo 44
de Verba (Anuario Galego de Filoloxía) (Universidade de Santiago de Compostela).
111
Ramón Mariño Paz
Dubert García, F. (2002): “Os sociolectos galegos”, Cadernos de Lingua 24, 5-27.
Fernández Rei, F. (1990): Dialectoloxía da lingua galega (Vigo: Edicións Xerais
de Galicia).
Freixeiro Mato, X. R. / Sánchez Rei, X. M. / Sanmartín Rei, G. (2005): A lingua
literaria galega no século XIX (A Coruña: Universidade da Coruña).
Mariño Paz, R. (2003): O idioma galego no limiar da súa renacenza. Estudo lingüístico de textos pregaleguistas. Monografía 2 da Revista Galega de Filoloxía (A Coruña: Universidade da Coruña).
Regueira, X. L. (1999): “Estándar oral e variación social da lingua galega”, en Álvarez, R. / Vilavedra, D. (eds.), Cinguidos por unha arela común. Homenaxe
ó profesor Xesús Alonso Montero. I, 855-875 (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela).
Regueira, X. L. (2003): “Lingua falada e estándar escrito: O galego desde o Rexurdimento á modificación ortográfica de 2003”, Galicia dende Salamanca 4,
185-220.
Regueira, X. L. (2005): “Estándar oral”, in R. Álvarez & H. Monteagudo (eds.):
Norma lingüística e variación, 69-95 (Santiago de Compostela: Instituto da
Lingua Galega / Consello da Cultura Galega).
Sánchez Rei, X. M. (2006): A lingua galega no cancioneiro de Pérez Ballesteros
(Santiago de Compostela: Laiovento).
Tesouros informatizados
TILG: A. Santamarina (dir.) (2003): Tesouro Informatizado da Lingua Galega (Instituto da Lingua Galega / Universidade de Santiago de Compostela). Dispoñible en: http://www.ti.usc.es/TILG/.
Bibliografía
Brea, M. (1994): “Galegisch: Grammatikographie und Lexikographie / Gramaticografía y lexicografía”, en Holtus, G. / Metzeltin, M. / Schmitt, Ch. (eds.),
Lexikon der Romanistischen Linguistik. Vol. 6, 2: Galegisch, Portugiesisch,
110-129 (Tübingen: Max Niemeyer).
Brincat, J. / Boeder, W. / Stolz, Th. (2003): “Preface”, en Brincat, J. / Boeder, W. /
Stolz, Th. (eds.) (2003), Purism in minor languages, endangered languages,
112
regional languages, mixed languages. Papers from the conference on ‘Purism
in the Age of Globalisation’ (Bremen, September 2001), vii-xiv (Bochum:
Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer).
Dorian, N. C. (1994): “Purism vs. compromise in language revitalization and language revival”, Language in Society 23, 4, 479-494.
Freixeiro Mato, X. R. (1998): Gramática da lingua galega. I. Fonética e fonoloxía
(Vigo: A Nosa Terra).
García, C. (1971): “Orixen e problemas do método de galego”, Grial 32, 129-141.
Mariño Paz, R. (2004): “Diacronía da Formación do Plural dos Nomes Oxítonos
Galegos Terminados en /l/ no Singular”, en Brito, A. M. et alii (orgs.), Linguística Histórica e História da Língua Portuguesa. Actas do Encontro de
Homenagem a Maria Helena Paiva (Faculdade de Letras da Universidade do
Porto, 5-6 de novembro de 2003), 169-195 (Porto: Universidade do Porto).
McMahon, April M.S. (1994): Understanding Language Change (Cambridge:
Cambridge University Press).
Sánchez Rei, X. M. (2005): “Trazos xerais da tradición gramatical galega”, Revista
Galega de Filoloxía 6, 93-121.
Santamarina, A. (1974): “Gramática”, en Gran Enciclopedia Gallega. Vol. 16, 191195 (Xixón: Silverio Cañada).
Santamarina, A. (1994): “Norma e estándar”, en Holtus, G. / Metzeltin, M. / Schmitt, Ch. (eds.): Lexikon der Romanistischen Linguistik. Vol. 6, 2: Galegisch,
Portugiesisch, 66-79 (Tübingen: Max Niemeyer).
Thomas, G. (1991): Linguistic purism (London / New York: Longman).
113
A voltas co uso do artigo nas denominacións toponímicas
Xosé-Álvaro Porto Dapena
Universidade da Coruña
Resumo:
O obxecto do presente traballo é estudar a natureza e funcións do artigo que nunha grande
porcentaxe de casos, tanto en galego coma en español, precede aos nomes de lugar como
en A Coruña, Os Peares, El Escorial, Los Monegros. A idea, xeralmente aceptada, de que
este artigo forma parte do propio topónimo é tan só certa en contados casos, como son os de
Oporto ou Alcalá en español, ou, en galego, Arriba, Ocastro e Acernada, porque, ademais de
aglutinarse graficamente co topónimo, xa non se sente nin funciona como verdadeiro artigo.
Agora ben, segundo se argumenta nas páxinas que seguen, normalmente o artigo que precede aos topónimos segue funcionando como tal artigo, constituíndo, polo tanto, un vocábulo
en si mesmo que, obviamente, non pode interpretarse como constituínte do nome propio a
que acompaña. Con este forma o que aquí imos chamar sintagma denominativo, onde tal
apéndice gramatical pode desempeñar tres funcións moi distintas: a anafórica (por exemplo,
en o Miño, o Pindo, el Ebro), a recategorizadora (así, en a Galicia medieval, el Madrid de
los Austrias) e, finalmente, a pleonástica, como, por exemplo, en A Coruña, La Rioja. É certo que, neste último caso, o artigo se acha máis unido ao nome –de aí o costume de escribilo
con maiúscula incial–; pero segue comportándose como tal, como o demostra o feito de ser
incompatible con outro artigo de carácter anafórico ou recategorizador (por exemplo, en a
Coruña de antes da guerra / *a A Coruña de antes da guerra), ou que, precedido de certas
preposicións, se funde con elas (así, Vai na Coruña, Anda polas Pontes). A conclusión que
se tira de todo isto é que o artigo pleonástico é igualmente traducible que, por descontado, o
anafórico e recategorizador cando se fala ou escribe nunha lingua diferente á orixinaria do
topónimo: Nació en la Mariña, Veño das Batuecas.
Palabras chave:
Artigo, Toponimia, Toponomástica, Lingüística.
Abstract:
The object of this work is to study the nature and functions of the article that in a large
percentage of cases, both in Portuguese and in Spanish, precedes the names of places such
as in A Coruña, Os Peares, El Escorial, Los Monegros. The idea, generally accepted, that
this article is part of the place name is only true in rare cases, such as Oporto and Alcalá in
Spanish, or Arriba, Ocastro and Acernada in Portuguese, this is due to the fact that apart
from blending with the place name, the article no longer is felt or functions as a real article.
Nevertheless, as it is stated in the pages that follow, usually the article preceding place names
continues to operate as such article and therefore creates a new place name, which cannot
be interpreted as part of the name that goes with it. This form which is called here sintagma
Data de recepción: 1 de xuño de 2010 | Data de aceptación: 1 de decembro de 2010
115
denominativo (denominative phrase), can play three different grammatical functions: the
anaphoric function (eg, in O Minho, O Pindo, El Ebro), the function of recategorization
(thus, in a Galicia medieval, el Madrid de los Austrias) and finally, the pleonastic one, for
example, in A Coruña, La Rioja. Admittedly, in the later case, the article is more linked to the
place name -hence the custom of writing it with initial capital letter, but it is still behaving
as such, as evidenced by the fact that it is incompatible with another article of anaphoric
character or recategorization (eg, in a Coruña de antes da guerra / *a A Coruña de antes da
guerra), or preceded by certain prepositions, it merges with them (thus, Vai na Coruña, Anda
polas Pontes). The conclusion which follows from all this is that the so called pleonastic
article as well as the anaphoric one and the one with the function of recategorization can
also be translated both in oral and written forms into a target language, other than the one
that originated the place names, therefore: Nació en la Mariña, Veño das Batuecas.
Key words:
Article, Toponymy, Toponomastics, Linguistics.
0. Introdución
Recordo que, hai uns anos, o BNG de Cedeira me invitou a unha pequena festa
na sede do partido, e alí me atopei cun rapaz –da UPG, segundo me dixo– que
me relatou unha singular “fazaña” que tempo atrás protagonizara con motivo
dunha visita á Coruña: resulta que, pasando na súa pequena moto pola avenida
de Alfonso Molina, observou de súpeto que nun dos xardíns próximos había un
letreiro, realizado cos propios elementos vexetais, no que, anunciando a entrada
na cidade, dicía La Coruña; sen pensalo nin un intre, aparcou a moto como puido e
dispúxose a arrancar o L sen máis, proseguindo a continuación a súa ruta á cidade.
Naturalmente, a letra foi restituída de inmediato e a noticia saltou aos xornais,
que o atribuíron a unha simple falcatruada “galeguista” sen maior importancia.
A cousa, sen embargo, non parou aí, pois o noso “heroe” volveu repetir a fazaña
unhas cantas veces máis ata que –claro está– na última ocasión xa o estaba a
agardar a policía municipal.
Do que talvez non se decataba entón este rapaz era de que estaba a librar unha batalla
máis na que eu chamo “guerra do artigo”, a cal, aínda que parecía terse rematado
–a prol, claro está, dos que defenden A Coruña– coa oficialización desta forma por
parte da Xunta, xorde aínda de cando en vez algunha que outra escaramuza sobre o
tema, de xeito que a loita entre os partidarios de A Coruña e os de La Coruña tense
convertido nunha especie de lugar común da política municipal coruñesa e parece
que non ten visos de rematar xamais.
Sen pretender tomar partido en semellantes disputas –sen dúbida dabondo estériles
a causa dunha pouco construtiva postura tanto de tirios como de troianos– e menos,
116
dende logo, erixirme en xuíz nunha causa que se me antolla máis política que
verdadeiramente lingüística, propóñome nas páxinas que seguen realizar un estudo
acerca do uso do artigo cos topónimos, cuestión que apenas foi tratada coa detención
que merece non só por estudosos do galego, senón tamén do español. Observemos,
entre outras cousas, a este respecto que existe a tendencia a considerar o artigo
que precede a topónimos como A Coruña, O Carballiño, As Pontes, Os Canteiros
ou, en castelán, La Habana, El Escorial, Las Batuecas, Los Monegros, como parte
integrante do topónimo, o que explica o xeneralizado costume de representalo
graficamente tamén con maiúscula. No presente artigo, porén, propóñome
presentar algúns argumentos que, ao meu ver, contradín semellante apreciación,
sempre, naturalmente, que se parta, como vou facer eu aquí, dun concepto estrito
de ‘topónimo’, é dicir, entendido como nome propio de lugar e non, segundo se
tende a pensar con frecuencia, como calquera tipo de denominación referida a unha
realidade xeográfica.
1. Algunhas distincións básicas
Cómpre, pois, partir dunhas distincións básicas sobre as que vou fundamentar a
miña argumentación: por unha parte, entre topónimo e corónimo, que, en relación
cos nomes de lugar, é a mesma que existe entre nome propio e común, e, por outra,
entre topónimo e sintagma denominativo.
1.1. Topónimo / corónimo
Que non todo nome indicador dun lugar ou espazo xeográfico constitúe un topónimo
podemos observalo no feito de que toda lingua dispón dun léxico, máis ou menos
amplo, relativo a realidades xeográficas (pénsese, por exemplo, en cidade, río, illa,
monte, cabo, etc.) que, utilizados en condicións normais, ninguén se atrevería a
clasificar como topónimos. Trátase dos chamados corónimos, que son nomes
comúns e ademais pertencen ao léxico estruturado da lingua, pois forman paradigmas
ou subparadigmas como, por exemplo, no caso de cidade / vila / aldea / casal /
rueiro..., todos eles relativos ao campo léxico ‘lugar habitado’. Fronte a eles, hai
que situar os topónimos, representados sempre por nomes propios do tipo Galicia,
Lugo, Fisterra, Toledo, e que, por outra banda, non constitúen –contra o parecer por
certo de M. Trapero1– ningún paradigma léxico, pasando a conformar dunha simple
lista ou repertorio, é dicir, dunha nomenclatura que, se ben pode presentar certas
1 Este autor propón un estudio da toponimia aplicando os principios e métodos da lexemática de Coseriu.
Véxase M. Trapero (1999: 53 e ss).
117
variacións dunha lingua a outra, adoita ter carácter interidiomático en grande parte
dos casos2.
Isto suposto, a distinción topónimo / corónimo vén ser a mesma que existe
entre nome propio e nome común, cuestión que, como é ben sabido, fixo
verter bastante tinta e que, de por si, daría materia para escribir un libro enteiro,
naturalmente un máis xunto aos xa existentes3. Non vou entrar aquí, polo tanto, en
toda a problemática que semellante distinción implica. Limitareime, en todo caso,
a observar que a diferenza fundamental entre ambos os dous tipos de nome estriba
en que, sincronicamente considerados, o nome común posúe significado, que é
precisamente o que fai posible a súa pertenza a un paradigma léxico, mentres que
o nome propio carece del –de aí que non forme parte propiamente do léxico– e
para o único que serve é para conectar directamente cunha realidade concreta.
Dito doutro xeito, a distinción non funciona propiamente na lingua, senón na súa
realización discursiva, o que quere dicir que un nome non é común nin propio
ata que se realiza no discurso, porque é no modo de referirse ás cousas onde
en realidade reside a diferenza: o nome común, ao referirse á realidade, faino
indirectamente, a través do significado ou concepto a el asociado e, por iso,
dicimos que serve para caracterizar ou clasificar esa realidade que lle serve de
referencia –pon de manifesto todos os trazos ou notas que na lingua definen a
clase a que esa realidade pertence–, mentres que o nome propio, polo seu lado,
serve unicamente para conectar de forma directa cunha realidade sen mostrar
para nada ningunha das súas notas ou características, nin sequera, por suposto, a
clase a que pertence. Se partimos, efectivamente, dunha forma como rúa, tanto
pode funcionar como nome común, co significado de ‘vía pública urbana’, na súa
2 Así, por exemplo, Madrid é seguramente unha forma toponímica invariable –só na escritura, claro
está– en practicamente todas as linguas do mundo; pero non acontece, sen ir máis lonxe, o mesmo con
España, que en inglés é Spain, en alemán Spanien, francés Espagne, etc. Dende logo, cando se trata de
topónimos estranxeiros ou formados a partir dunha lingua distinta, aínda que, en xeral, é perfectamente
lexítimo mantelos na súa forma orixinaria, en moitos casos unha mínima acomodación fónica parece
necesaria e imprescindible; pensemos, por exemplo, no caso de que a lingua recipiendaria careza
dalgún fonema ou son da lingua orixinaria correspondente ao topónimo; por iso, en galego, non tería
moito sentido pronunciar Argentina, á forma castelá, en vez de Arxentina, como tampouco, á recíproca,
non parece xusto esixir a un castelán de Valladolid que pronuncie Sanxenxo como nós, pois tenderá a
dicir Sansenso, que non existe, ou, como parece máis obvio, a utilizar o tan deostado Sanjenjo, que,
aínda que non teña carácter oficial e aos galegofalantes nos soe a diaños, existe realmente no uso. Hai
que recoñecer, porén, que é esta unha cuestión delicada e de solución non sempre sinxela e que, polo
tanto, merecería un estudo independente.
3 Sen pretensións de exhaustividade, considérense, por exemplo, M. Ariza (1993), E. Bajo Pérez (2002),
Burge (1973), T. E. Carratalá García (1975), E. Coseriu (19672), M. T. Díaz Hormigo (1998), M. J.
Fernández Leborans (1999), C. García Gallarín (1998), A. Gardiner (1940), M. N. Gary Prieur (1994),
K. Jonasson (1994), G. Kleiber (1992), A. López García (1985 e 2000), B. Migliorini (1968), J. Molino
(1982), J. R. Morala (1986), E. Pulgram (1984).
118
referencia a calquera realidade así clasificable, como propio, podendo neste caso
referirse a calquera obxecto, isto é, con independencia da clase a que pertenza:
pode tratarse, efectivamente, dun lugar como en A Rúa de Petín, dunha persoa
así apelidada ou, en principio, de calquera outro tipo de realidade sen máis
limitacións que as impostas polos usos, gustos ou costumes de cada momento.
Isto último é especialmente claro, por exemplo, cando se trata de elixir un nome
para un recén nacido. Digamos, en fin, que a utilización dun nome común para
denominar un obxecto implica unha clasificación previa –ou adscrición a unha
clase ou categoría– dese obxecto concreto, mentres que a aplicación dun nome
propio é libre –non vén condicionado pola lingua– e directa: nós chamamos león a
un animal que posúe unhas determinadas características, as da clase ‘león’, polas
que non pode entrar, por exemplo, na clase ‘can’; pero, independentemente diso,
podemos bautizar co nome de León un can concreto ou, pola contra, chamar Can
a un determinado león.
Agora ben, dicir que un nome propio carece de significado non equivale a afirmar
que careza de motivación semántica, que é outra cousa. A motivación está clara, por
exemplo, na creación de alcumes ou sobrenomes, que sempre poñen de relevo algún
trazo ou feito que teña que ver coa persoa así chamada, o que nos permite cualificar
–e ata celebrar ás veces– o grao de acerto ou desacerto dun determinado alcume.
E en toponimia, como é sabido, constitúe precisamente o principal punto de atención
non só, evidentemente, por parte dos estudosos desta materia, senón mesmo dos
usuarios da lingua en xeral, que senten sempre curiosidade por saber a orixe dos
nomes dos seus respectivos pobos ou aldeas. Os nomes propios posúen, en efecto, un
significado etimolóxico, o cal pode resultar máis ou menos claro aos falantes –de aí
por certo a distinción entre topónimos opacos e transparentes que se vén facendo
frecuentemente nos nomes propios de lugar–, pero non fai falta insistir en que o
devandito significado nada ten que ver co funcionamento lingüístico deses nomes
á hora de se conectar coa realidade designada: ninguén chama Uxío a unha persoa
porque pense que é un “ben nacido”, nin, por suposto, ninguén pretende chegar á
fin da terra cando di que vai a Fisterra. O significado etimolóxico, en todo caso,
pode crear certas connotacións –positivas ou negativas– en torno ao nome propio;
de aí que un poida sentirse máis ou menos –ou, simplemente, nada– orgulloso do
significado do seu nome de pila ou apelido, ou da denominación do lugar onde vive:
sempre será máis agradable apelidarse Cortés, Garrido ou Ledo que non Feo, Gordo
ou Porca, poñamos por caso, e vivir nun sitio chamado A Marabilla ou O Paraíso e
non en Monfero, O Toxo ou O Inferniño.
A distinción, con todo, entre topónimos e corónimos pode en ocasións amosar
problemas, pois non hai que esquecer que, como veremos máis adiante, moitos
topónimos teñen a súa orixe en corónimos, de maneira que a dificultade está en
119
determinar en qué momento estes se fan nomes propios e se converten, polo tanto, en
verdadeiros topónimos. Como xa sinalei nalgunha ocasión4, os veciños de Cedeira
refírense con frecuencia a esta coa denominación de a vila, que, evidentemente,
pode interpretarse como corónimo, posto que, efectivamente, alude a unha realidade
clasificable como vila, pero ao mesmo tempo non hai dúbida de que semellante
denominación se utiliza con finalidade identificativa, cousa evidente cando, como
acontece con frecuencia, se refire máis especificamente tan só a unha parte –a máis
antiga– da zona urbana cedeiresa.
1.2. O sintagma denominativo
Pero isto lévame máis ben a ocuparme dun novo concepto que, ao meu xuízo, tampouco se debe confundir co de ‘topónimo’, que é o de sintagma denominativo. En
realidade unha expresión como a vila para referirse a Cedeira, o mesmo que a ría de
Arousa ou o monte Pindo son sintagmas denominativos, que, ao igual que os topónimos, se caracterizan por teren función referencial e poden estar constituídos tan só
por un corónimo ou topónimo precedidos de artigo (ou determinante que o inclúa)
e, en xeral, por calquera conxunto de palabras que sirvan para nomear un obxecto
calquera. Digo máis: un corónimo –e mesmo ás veces un topónimo– está incapacitado para desempeñar por si mesmo a función referencial, función que soamente adquire cando pasa a formar parte dun sintagma denominativo. Así pois, máis que da
oposición topónimo / corónimo –ou, máis xeralmente, nome propio / común– do
que hai que falar é da oposición nome propio / sintagma denominativo, ou, máis
concretamente, topónimo / sintagma denominativo toponímico. Precisamente á
confusión destas dúas últimas nocións débese a tendencia –bastante xeneralizada– a
crer que o artigo que acompaña a certos topónimos é parte integrante destes, o que
leva a escribir o devandito artigo con maiúscula inicial5. Evidentemente, considerar
o artigo como parte integrante do topónimo –isto é, dun nome propio de lugar–
equivalería a aceptar, como algunha vez se ten proposto para o español, o carácter
morfemático deste apéndice gramatical ou polo menos, como sostén F. Lázaro Carreter (1975), de “signo intermedio” ao morfema e a palabra. Pero desta cuestión
ocupareime no seguinte apartado.
En conclusión, chamo denominación a toda expresión con función referencial ou,
o que é o mesmo, identificativa, expresión que pode estar constituída por un nome,
denominado nese caso nome propio, o cal, cando ten como referencia un lugar,
se chama topónimo, ou por toda unha frase ou conxunto de palabras enlazadas
4 Véxase Porto Dapena (2008: 87).
5 A propia RAE na súa última Ortografía de la lengua española (1999: 34) observa que “cuando el
artículo forme parte del nombre propio, ambas palabras comenzarán por mayúscula”.
120
sintacticamente, e entón propoño falar de sintagma denominativo, o cal, por
outra banda, pode ter ou non carácter fixo. E así, por exemplo, un título como
Os vellos non deben namorarse é un sintagma denominativo con carácter fixo (non
un nome propio como ás veces se pensa6), así como o son tamén, entre outros,
A Coruña, O Parrote, Os Peares, S. Andrés de Teixido, ou río Tambre, a ría de
Ortigueira, rúa Federico Tapia ou, mesmo –aínda que sen carácter fixo–, o mestre,
os alumnos desta facultade, o pai de Antón, etc., porque todas estas expresións teñen
por obxecto a identificación doutras tantas realidades nunha situación concreta.
Observemos, finalmente, que o topónimo, como palabra que é, pode ser á súa vez
morfoloxicamente simple, como Lugo, Vigo, Sillobre, e composto como Caldas de
Reis, Baños de Molgas ou Toxos Outos, unhas veces de carácter analítico como estes
últimos, e outras sintético como Campolongo, Pontevedra ou Pontedeume.
As dificultades poderían xurdir á hora de distinguir un topónimo composto de tipo
analítico respecto dun sintagma denominativo toponímico; pero a este respecto
convén sinalar que este último se caracteriza por ir sempre precedido por un artigo
ou determinante, de modo que, mentres Vilagarcía de Arousa é un topónimo, As
Pontes de García Rodríguez constitúe un verdadeiro sintagma constituído polo
artigo as seguido do topónimo composto Pontes de García Rodríguez. É, polo
tanto, o artigo peza fundamental na constitución do sintagma denominativo, no
que convén ter, ademais, presente que, como veremos, non sempre desempeña
idénticas funcións.
2. O artigo, compoñente do sintagma denominativo
Como dixen máis arriba, para que un artigo se puider considerar parte dun
topónimo –e, en xeral, de calquera tipo de nome–, habería que partir do suposto
de que se trata dun morfema nominal, como o xénero e número, posición que, a
pesar de ter defensores, carece, ao meu modo de ver, de verdadeiro fundamento
en español –e o mesmo en galego–, como hai anos puxen de manifesto7. Segundo
creo ter demostrado entón, o artigo –se prescindimos dalgúns casos excepcionais,
como os do romanés ou do danés, por exemplo– constitúe, malia o seu carácter
claramente gramatical e funcional sempre como elemento adxunto dun substantivo,
6 É evidente que un título, pese ao seu frecuente emprego con función identificativa, non constitúe
ningún nome propio, pois, entre outras cousas, ten significado (pretende dalgunha maneira indicar o
tema ou resumir o contido dunha obra, capítulo, noticia, película, etc.) e pode estar constituido por toda
unha oración ou enunciado que, malia responder á “técnica do discurso”, pasa, unha vez establecido, a
ter carácter fixo. E esta é a razón pola que, gráficamente, se adoita distinguir do resto do texto en que
se insire mediante maiúsculas, tipo especial de letra ou comiñas.
7 Véxase Porto Dapena (1985).
121
unha verdadeira e auténtica palabra, no que coincido, como é sabido, coa inmensa
maioría dos nosos gramáticos. E hei de engadir que nin sequera me parece aceptable
a postura salomónica consistente en ver nel un signo intermedio ou a cabalo entre o
morfema e a palabra. Dada a importancia do asunto, voume permitir repetir aquí as
principais liñas da miña argumentación.
2.1. O artigo como morfema ou palabra a medias
Aínda que a consideración do artigo, en español, como mero morfema flexional ou
“accidente” do substantivo pode remontarse ao século XVII con G. Correas, cando
na súa Arte de la lengua castellana (1954: 139) di:
Nonbre es aquella palabra i boz con que se nombra cada cosa, i tiene xéneros,
artículos, números, casos o diferencia de casos con preposiziones,
en realidade os que a puxeron en circulación en tempos modernos foron R. Lenz
(19353: 172) e, sobre todo, E. Alarcos (1970: 168, e 1994: 66). Segundo o primeiro, o artigo non sería máis que “un anexo formal del sustantivo, parecido a
las terminaciones flexivas o aglutinadas”, sen importar que se escriba separado
ou entre en fusión fonética co substantivo. E de acordo co segundo, trataríase
dun morfema gramatical cuxo status non difire do dos morfemas de número;
o que acontece é que esa situación se vería escurecida polo feito de que, ortograficamente, artigo e substantivo se escriben separados, coma se de palabras
distintas se tratar.
Máis cautos móstranse J. Lyons (1975: 211) e F. Lázaro Carreter (1975: 50-51 e 58),
quen, partindo dos criterios establecidos por R. H. Robins (1971: 243-248) para a
segmentación da cadea falada en palabras, observan que, efectivamente, o artigo
non cumpre todas as condicións impostas por este autor, o que non significa que se
deba considerar como un simple morfema, senón máis ben como unha palabra non
plena ou fronteiriza.
Debo lembrar que as condicións establecidas por R. H. Robins para que un segmento
se poida considerar palabra son tres: a) estabilidade interior, isto é, a imposibilidade
de reordenar os seus elementos compoñentes, xa que estes ofrecen sempre unha
orde fixa (por exemplo, cogumel-o-s non se pode reordenar como *o-s-cogumel ou
*o-cogumel-s); b) mobilidade posicional dentro da frase (así,
Sabela traballa aquí / Aquí traballa Sabela / Traballa Sabela aquí),
122
e, por último, c) separabilidade, é dicir, a posibilidade de que entre dúas palabras
contiguas sempre se pode introducir un novo segmento fónico (por exemplo, na
secuencia
cidade antiga
pode intercalarse moi:
cidade moi antiga).
Pois ben, aplicando estes criterios ao artigo español, teriamos que este, segundo
Lázaro Carreter, cumpriría a primeira e última desas condicións, pero non a segunda:
a primeira porque, para este autor, o artigo estaría constituído por un único morfema
e, polo tanto, non admitiría ningunha outra ordenación interna, e a última porque
entre artigo e substantivo cabe sempre a posibilidade de introducir outro segmento;
non admitiría, en troques, a segunda porque o artigo ha de ir sempre diante do
substantivo, ten unha posición fixa respecto a este. O mesmo razoamento podería
valer tamén para o galego: en o peixe podemos introducir, entre artigo e substantivo,
abundante (o abundante peixe), pero non é posible *peixe o.
O razoamento de Lázaro parece correcto, pero non é satisfatorio. E non é satisfatorio
porque non resulta científico nin metodoloxicamente aceptable falar de palabras a
medias, como tampouco o sería admitir a existencia de, por exemplo, semi-morfemas
ou cuasi-oracións. O que, dende logo, parece claro é que o artigo non constitúe de
ningún xeito un morfema e se, por outro lado, non cumpre as condicións para ser
palabra, unha de dúas: ou se está a partir dun concepto excesivamente restrinxido de
‘palabra’ ou, definitivamente, haberá que postular a existencia dun nivel de unidades
intermedio ao morfema e á palabra; do que non pode falarse é de palabra non plena,
imperfecta ou a medias.
En realidade, se tanto Lyons como Lázaro non se atreven a clasificar o artigo como
verdadeira palabra é porque sobre eles pesa, ademais dos criterios de Robins, a
definición bloomfieldiana de palabra como “minimal free form”, definición na cal
non entraría o artigo nin outros signos gramaticais —preposicións, conxuncións
ou pronomes átonos— considerados tradicionalmente como tales palabras. Tal é
precisamente a razón de que o propio F. Lázaro suxira timidamente a conveniencia
de eludir a definición de Bloomfield e restrinxir, por outro lado, as condicións de
Robins a tan só a primeira e a terceira, facendo caso omiso da permutabilidade
ou mobilidade posicional. Notemos, non obstante, que isto último sería inviable,
pois iso levaríanos a aceptarmos como palabras os elementos —por ser separables
e posuír cada un estabilidade interior— de vocábulos como libr-o en español
123
(temos libr-it-o) ou de pedr-a en galego (son posibles pedr-iñ-a ou pedr-eir-a,
por exemplo).
2.2. O artigo como palabra
Ha de considerarse, non obstante, correcta a decisión de abandonar a definición
bloomfildiana de ‘palabra’ polo simple feito de que, en efecto, tan só unha parte
–a maioría sen dúbida– dos vocábulos tradicionais poden efectivamente constituír
enunciados por si mesmos ou, o que é o mesmo, son verdadeiras “formas libres
mínimas”; pero ao seu lado hai outras –entre elas o artigo– que non cumpren esa
condición. O que, ao meu xuízo, define verdadeiramente a palabra non é a súa
capacidade de formar enunciados por si mesma, senón o feito de posuír o que
Coseriu chama “significado categorial” ou, o que vén ser o mesmo, o pertencer a
unha categoría léxico-gramatical, e neste sentido o artigo constitúe unha verdadeira
palabra, pois que forma parte dunha categoría, a dos determinantes, e mesmo, como
é sabido, para toda unha longa tradición, constitúe unha categoría en si mesma ou
independente.
Pero para que non se me acuse de querer levar a auga ao meu muíño, creando á miña
conveniencia unha definición de ‘palabra’ que abranga tamén o artigo, vou enfocar
a miña argumentación doutro xeito prescindindo de calquera definición previa e
observando, por outro lado, que tanto pola súa constitución morfolóxica coma polo
seu comportamento sintáctico os artigos español e galego se achan necesariamente
nun nivel superior ao morfema, nivel que non pode ser outro que o da palabra.
Para empezar e enlazando co razoamento de Alarcos, penso con Lyons (1975: 211)
que o caso do artigo español –e o mesmo cabe dicir do galego– non é equiparable
ao doutras linguas como o danés e o romanés, onde, efectivamente, parece que
funciona como verdadeiro morfema flexional, ao vir representado por un sufixo. Sería
precisamente a posición posposta –como observa A. Martinet (1978: 210)– o que
facilitaría a súa fusión morfolóxica co substantivo, fronte á anteposición, que, pola
contra, facilita a independencia do artigo. E isto é xustamente o que acontece tanto en
español como en galego, o que, por outro lado, quere dicir que a ortografía neste caso,
lonxe de falsear un feito lingüístico, o que fai é poñelo de manifesto. Non resulta, polo
demais, nada estraño que o expresado morfematicamente nunha lingua o sexa léxica
ou sintacticamente noutra, e isto é o que realmente acontece co artigo.
Repito que se poden ofrecer argumentos suficientemente sólidos e concluíntes para
demostrar que tanto o artigo español como o galego constitúen verdadeiras palabras.
Existen, como dixen antes, argumentos morfolóxicos e sintácticos, que se poden
resumir así:
124
a) En primeiro lugar, o artigo podería considerarse como mero morfema
flexional só no caso de que non ofrecese variacións, ou ben que estas puidesen
empregarse indistintamente –é dicir, que estivesen en distribución libre– ou
viñesen condicionadas polo contexto fonolóxico ou morfolóxico (distribución
complementaria). Condicionamento fonolóxico dáse, efectivamente, no caso
do español, entre as formas el e la referidas a substantivos femininos, posto
que o uso de ambas as dúas formas depende de que o substantivo que siga
inmediatamente ao artigo empece ou non por á acentuado. Condicionamento
–fonolóxico e morfolóxico á vez– existe tamén en galego a propósito das formas
con l- inicial ou sen ela. Pero fóra destes casos, o uso das diversas formas do
artigo vén condicionado polos contidos de xénero e número do substantivo, é
dicir, responde a un fenómeno de concordancia, paralela á que se produce entre
un substantivo e o adxectivo que o acompaña. De aí por certo que, en moitos
casos, o artigo actúe, indirectamente, como único indicador do xénero e número
no sintagma nominal (así, en español las tesis, ou en galego os venres) ata o punto
de que algunha vez se teña chegado a definir como a palabra que se antepón ao
nome para indicar o seu xénero e número.
b)Notemos, non obstante, que o feito de que o artigo presente distintas formas
para a concordancia co substantivo –e nin sequera que se trate dunha
verdadeira palabra– é suficiente para invalidar á súa vez o seu posible carácter
morfemático, pois, efectivamente, poderíase tratar dun morfema nominal,
aínda que non ligado, senón con carácter libre, é dicir, constituíndo á súa vez
unha palabra, como acontece, por exemplo, coas preposicións. Na gramática
española hai, en efecto, ademais de Alarcos, outros autores que se inclinan a
prol desta consideración como morfema: o propio Lázaro Carreter é un deles
e o mesmo pensa C. Hernández Alonso (1985: 115 e ss.). A realidade, non
obstante, é moi outra, habida conta de que o artigo español é perfectamente
analizable en varios morfemas, a saber: 1º) un morfema básico, /el/ e /l/ en
distribución complementaria, encargado de expresar o contido ‘artigo’; 2º) un
morfema de xénero, representado por Ø e /o/ para o masculino, Ø e /a/ para
o feminino e /o/ para o neutro, e, finalmente, 3º) un morfema de número,
Ø para o singular e /s/ para o plural. A mesma análise pódese facer do artigo
galego, coa diferenza de que neste o morfema básico presenta as variantes ou
alomorfes, Ø, /l/ e o practicamente desaparecido /el/.
c) Outro argumento que podemos opoñer á consideración do artigo como mero
morfema nominal é que, nese caso, viría a ter carácter prefixal –por se tratar dun
constituínte máis do substantivo– o que significaría que, nun sintagma nominal,
calquera complemento non incidiría sintacticamente tan só sobre o substantivo,
senón sobre o conxunto artigo + substantivo, o que quere dicir que a análise
125
de, por exemplo, las ovejas blancas ou, en galego, as ovellas brancas, tería a
seguinte representación:
SN
N
Adj
Art
Sust
las
as
blancas
brancas
ovejas
ovellas
O cal podería ser aceptable se non for que o adxectivo, en lugar de se colocar, na
súa función de epíteto, diante do artigo, pasa a ocupar o lugar intermedio entre
substantivo e artigo, que, polo tanto, lonxe de ser un constituínte inmediato do
substantivo, éo en realidade do sintagma incidindo sobre o grupo constituído
polo substantivo e mais o adxectivo; así,
SN
Art
GN
Adj
N
Sust
las
as
blancas
brancas
ovejas
ovellas
d) E isto, precisamente, sérveme para enlazar cun novo argumento, representado
polo feito de que o artigo non só precede a substantivos de lingua, senón tamén
de discurso, compostos por todo un sintagma ou mesmo unha oración; por
exemplo:
O que non esteas de acordo comigo non impide que sexamos amigos
Estou máis cansado do que ti pensas.
126
Pois ben, ¿dende cando –cabe preguntármonos– un morfema flexional pode
actuar como modificador de toda unha oración ou conxunto de palabras? Pola
contra, un modificador deste tipo ten que ser como mínimo unha palabra.
e) Partindo, finalmente, dos tres criterios de Robins, que en realidade se reducen
a dous, posto que o primeiro e o terceiro son practicamente o mesmo8, pode
aceptarse que todo segmento mínimo separable e permutable é unha palabra,
o que non quere dicir que toda palabra teña que cumprir a segunda condición.
Basta, loxicamente, con que sexa separable mediante un segmento que si sexa
separable e permutable á vez, isto é, que constitúa con toda seguridade unha
palabra, pois é evidente que unha palabra nunca pode intercalarse dentro doutra.
Todo isto quere dicir que, se entre o artigo e o substantivo se pode introducir, por
exemplo, un adxectivo, como no caso de as [brancas] ovellas, ambos os dous
elementos constitúen palabras independentes morfoloxicamente falando.
3. Compatibilidade entre topónimos e artigo
Visto todo o anterior, o artigo é por si mesmo unha palabra e, como tal, pertencerá a
unha categoría, que, ao meu ver, non pode ser outra que a dos pronomes –entendidos
estes como palabras gramaticais con función nominal9– e, dentro deles, á
subcategoría dos determinantes, pois, como estes, anteponse sempre a un substantivo
ou expresión equivalente. Por outra banda, como é ben sabido, dende o punto de
vista diacrónico, o artigo non vén ser outra cousa que un demostrativo desposuído
do seu contido localizador, o que explica, por exemplo, a súa incompatibilidade cos
demostrativos cando estes van en posición antenominal, situación en que inclúen
a función actualizadora xunto coa idea de ‘unicidade’ propias do artigo10. A súa
incompatibilidade –polo menos en principio– esténdese así mesmo aos nomes
8 En ambos os dous alúdese á permutabilidade, vista dende dúas perspectivas: dende dentro da palabra
(imposibilidade de permutar os seus elementos constituíntes) e dende fóra (posibilidade de permutar
con outras palabras). Agora ben, isto significa exactamente que un segmento permutable nunca poderá
interpretarse como constituínte ou parte dunha palabra; pero non que esta teña que ser necesariamente
permutable nin, xa que logo, que todo segmento permutable constitúa unha única palabra: en, por
exemplo,
O can non roeu o óso
os elementos permutables son o can, non roeu, o óso, os cales, mentres non se demostre o contrario,
están constituídos por cadanseu par de palabras.
9 Véxase Porto Dapena (1986: 7).
10 Isto explica, por certo, a neutralización ou igualación semántica de el / aquel en español e o / aquel en
galego en contextos como
Cómpre pensar naqueles que non teñen ren = Cómpre pensar nos que non teñen ren.
127
propios en xeral, pois estes tamén inclúen os contidos de actualización e unicidade,
aínda que logo, como imos ver, o artigo apareza de feito con eles en múltiples
ocasións.
3.1. O artigo é, en principio, incompatible cun topónimo
Non vou entrar aquí, obviamente, na tan debatida cuestión acerca do trazo ou trazos
semánticos que o artigo achega ao sintagma nominal e, polo tanto, mediante os
que se caracteriza fronte a outros determinantes. Lonxe queda xa a vella postura
tradicional, segundo a cal o artigo se caracterizaría por indicar o carácter definido
ou determinado do obxecto representado polo substantivo a que acompaña e,
dende logo, tampouco parece hoxe totalmente aceptable a doutrina que basea a
caracterización na idea do ‘consabido’. Máis acertada resulta sen dúbida a postura
–xeralmente aceptada na actualidade– segundo a cal o artigo sería un actualizador, é
dicir, un elemento gramatical mediante o cal un substantivo pasa do plano meramente
conceptual, esencial ou virtual ao actual ou existencial, conectándose cos obxectos
da realidade11.
Segundo E. Coseriu, o artigo viría a ser o actualizador puro, pero en realidade, ao
meu xuízo, á súa función actualizadora engade un contido moi importante, que é o
de ‘unicidade’. Cando, por exemplo, lle dicimos alguén
O cura da miña parroquia non é galego,
a verdade é que non nos estamos a referir a unha persoa necesariamente coñecida
–e, polo tanto, consabida, como dirían algúns– do oínte, quen nin sequera ten por
que saber se na miña parroquia hai cura ou non. Agora ben, a utilización do artigo
ten aquí un claro significado presuposicional: que na miña parroquia hai só un cura,
o que quere dicir que estou a apuntar a un ser único, isto é, con independencia
de que pertenza a unha determinada clase ou conxunto, e, polo tanto, totalmente
identificado ou, mellor dito, identificable.
Por iso poderiamos dicir con E. Alarcos (1970: 175), que o artigo desempeña a
función transpositora de converter un substantivo común, isto é, de clase, en nome
propio ou identificador; utilizando o seu mesmo exemplo, serían, polo tanto,
equivalentes as expresións
Son juguetes del niño = Son juguetes de Juanito.
11 Véxase E. Coseriu (1969: 293).
128
A todo isto cómpre engadir que “único” non debe entenderse no sentido cuantitativo
equivalente a ‘singular’, pois, como é obvio, o artigo tamén precede a substantivos
en plural, equivalendo neste caso á totalidade, totalidade como algo único –non
oposto a outros da mesma especie– nun determinado contexto ou situación. Por iso
se dicimos
Os curas da miña parroquia non son galegos
non só estaremos afirmando que na nosa parroquia hai varios curas, indicación que
vén dada polo morfema cuantificador de plural, senón que a “todos eles” –é dicir,
como conxunto único– lles corresponde o predicado. Tan identificador é, polo tanto,
o artigo no seu uso singular como plural.
Agora ben, tendo todo isto en conta, o artigo –por definición– deberá acompañar
sempre a substantivos comúns ou de clase, xa que estes son os únicos nomes que,
nas linguas románicas –non así en latín–, non están normalmente capacitados para
desempeñar por si mesmos a función designativa, denominativa ou identificadora.
Por todo iso podería resultar chocante o feito de que, a pesar de todo, o artigo aparece
ás veces acompañando a un nome propio de persoa –por exemplo nunha sentenza
xudicial– e, dende logo, con bastante frecuencia, diante de topónimos. En relación
con estes últimos, son múltiples os gramáticos tanto do español como do galego que
se ocuparon do tema e ofrecen, a este respecto, toda unha casuística máis ou menos
detallada. Así, tan só por citar algúns casos máis representativos, para o español
ocupouse do asunto xa A. Bello na súa famosa gramática (ed. 1972, §§ 869-871),
máis recentemente Alcina-Blecua na súa Gramática española (1975: 563) e agora
a Gramática descriptiva del español, dirixida por I. Bosque e V. Demonte (2000:
passim), así como, para o galego, cabe citar ante todo a completísima Gramática
da lingua galega. II: Morfosintaxe de X. R. Freixeiro Mato (2000: 267-270). Non
fai falta sinalar que en todos estes casos o uso do artigo con nomes propios de lugar
se ve, dende logo, como algo excepcional sen que, por outro lado, se afonde nas
orixes ou posibles motivos de tal uso así como tampouco nas distintas funcións que
o artigo presenta de feito en tales circunstancias.
3.2. As distintas clases de artigo: topónimos con artigo integrado e non
integrado
Quero dicir con todo isto que a utilización do artigo xunto a nomes propios de lugar
non é nin moito menos equiparable en todos os casos. Dende o punto de vista da
orixe, hai que distinguir en primeiro lugar entre artigo etimolóxico, como pode ser,
por exemplo, o de O Valadouro ou, en castelán, El Escorial, e artigo antietimolóxico
como o de O/El Ferrol, topónimo, como é sabido, procedente do antropónimo latino
129
Ferreolus en xenitivo e que, polo tanto, non puido esixir nunca a presenza de tal
artigo. Dende outra perspectiva, que poderiamos chamar morfonolóxica, cabe aínda
falar de artigo integrado no nome, como Oporto –no español– ou Arrasa (en
Cedeira), que xa non se sente como tal artigo, e non integrado, como é o normal (así
nos casos anteriores)12. Os artigos non integrados, por outro lado, poden ter carácter
obrigatorio ou, pola contra, ser opcionais ou expletivos. Tamén existen artigos
reais, isto é, que constitúen verdadeiros artigos dende o punto de vista etimolóxico,
fronte a artigos falsos ou pseudoartigos, como é, por exemplo, o caso de O Grove,
que en realidade debería ser Ogrove. E cabe aínda, finalmente, falar, como veremos
na sección 4, doutros tipos de artigo segundo a función que desempeñan cando van
seguidos dun topónimo.
Pois ben, en todo o que segue imos estudar cada un destes tipos por separado
comezando –en realidade para desbotalo por quedar fóra do noso tema– polo caso
do artigo integrado, o cal en realidade viría a contradicir a tese aquí defendida de
que o artigo é unha palabra por si mesmo e, polo tanto, independente, no noso caso,
do topónimo ou nome de lugar a que acompaña. Pero a contradición en realidade é
só aparente, posto que precisamente dende o momento en que o artigo pasa a formar
parte real do topónimo, deixa tamén de sentirse como tal artigo. Realmente ningún
hispanofalante interpretaría o o- inicial de Oporto como un verdadeiro artigo, entre
outras razóns porque, pola contra, tendería a adaptalo ao español convertendo o
devandito topónimo en algo así como *Elporto ou *Elpuerto. Non fai falta notar
que isto mesmo ten pasado co artigo árabe de topónimos como Alcalá, Alcántara,
Alcañiz, Alcaucín, Alcira, onde tamén se acha totalmente integrado no nome e que
xa ninguén sinte con tal artigo13.
Fóra dos casos aludidos, existen realmente poucos topónimos que, etimoloxicamente, sexan o resultado da suma –con aglutinación ortográfica incluída– dun artigo e
12 Creo que se trabuca a Academia Española cando na súa recente gramática (2009: 838-839) considera
integrado o artigo en casos como La Haya ou El Cairo, ao non admitiren, segundo ela, estes topónimos
a intercalación dun adxectivo entre o artigo e o nome: *la populosa Haya, *el variopinto Cairo,
fronte, porén, a la vieja Habana, cuxo artigo sería así mesmo integrado. Trátase nestes casos, como
veremos máis adiante, do que aquí imos chamar artigo pleonástico, o cal ás veces non permite esa
intercalación, pero tampouco –contra a apreciación da propia Academia– ningún complemento despois
do nome: notemos que en el Salvador actual o artigo xa non é o pleonástico de El Salvador, senón un
recategorizador, ante o cal aquél desaparece.
13 En xeral, a non identificación do artigo –coa conseguinte integración no topónimo– prodúcese con
frecuencia no paso dunha denominación toponímica, con artigo, a outra lingua completamente distinta,
como acontece, por exemplo, en Norteamérica con algúns topónimos de orixe hispana —tipo Los
Ángeles, Las Vegas— no seu paso ao inglés: os falantes, especialmente os que non falan español,
xa non interpretan os artigos españois como tales e, polo tanto, non os traducen, pasando así a seren
integrados aínda que se sigan escribindo separados.
130
un substantivo. Para Galicia, A. Moralejo Lasso (1978: 316) sinala tan só os casos
de Ocastro, Abesada, Acernada (xunto co seu plural Acernadas), Afigueira, Ascabanas e Aspallas, aos que hai que engadir Arrasa en Cervo (Cedeira), Arrubial (Castroverde) e varios Arriba (< A Riba), como, por exemplo, en Chantada. Unha proba
máis de que a vogal inicial non se percibe xa como artigo é que algúns destes topónimos –polo menos segundo o Nomenclátor da Xunta– desenvolveron un novo artigo,
que neste caso si funciona como tal, como acontece, por exemplo, con A Arrasa de
Cedeira e así mesmo con A Arriba en Sillobre (concello de Fene). Así pois, en todos
estes casos, só se pode falar da existencia dun artigo dende o punto de vista da etimoloxía, pero que sincrónicamente xa non se sinte nin funciona como tal.
Polo que se refire ás denominacións toponímicas con artigo non integrado, isto
é, con artigo propiamente dito, xa observamos que poden levalo obrigatoriamente
–aínda que logo haxa contextos en que non o leven, segundo veremos–, como é o
caso de A Fonsagrada, O Piñeiro, As Enchousas ou Os Casás, ou, pola contra, úsase
opcionalmente ou con carácter expletivo, que é o que acontece con A Coruña, por
exemplo.
De acordo coas gramáticas ao uso14, levan artigo:
a) Os nomes de ríos, lagos, lagoas, montes, cordilleiras, mares, cabos, puntas e
océanos: o Ulla, a Antela, o Xistral, o Cantábrico, o Prioriño, o Índico.
b) Os nomes de arquipélagos, como as Sisargas. Algunha vez tamén os de illas,
cando se trata dunha soa: a Cortegada, a Marola.
c) Así mesmo adoitan levar artigo obrigatoriamente os nomes dalgunhas rexións ou
bisbarras como O Condado, A Ulloa, ou, en español, la Rioja, la Mancha.
d) Moitos nomes de cidades, vilas, pobos e aldeas sobre todo cando o topónimo procede dun substantivo común: O Freixo, As Penas, A Garda, O Viso, O Pereiro.
e) Algúns nomes de continentes, nacións e países, aínda que nese caso adoita ser
potestativo; así, (O) Brasil, (O) Perú, (A) América, (A) Galiza.
f) Finalmente, lévano tamén obrigatoriamente todos os topónimos –isto é, aínda
que non leven normalmente artigo– cando van precedidos por un adxectivo: a
vella Compostela, o racionalista Ferrol, as contaminadas Pontes, o meu prezado
Mondoñedo. Tamén cando levan calquera outro tipo de complemento: o Vigo
doutros tempos.
14 Véxase, entre outros, Alcina-Blecua (1975: 563-564) e Freixeiro Mato (2000: 267-269.
131
3.3. Denominacións toponímicas con artigo etimolóxico ou antietimolóxico
Por artigo etimolóxico deberemos entender un elemento sentido na actualidade
como tal artigo e que á vez poida xustificarse dende o punto de vista diacrónico.
Normalmente, trátase de sintagmas denominativos cuxo núcleo nominal, convertido
en nome propio, procede en realidade dun substantivo común –ou dun adxectivo
substantivado– que existiu ou aínda existe como tal na lingua de orixe. A esta
categoría pertence a inmensa maioría dos topónimos que hoxe se utilizan con artigo;
pensemos, entre outros moitos, en Os Pazos, A Carreira, O Corgo, A Pena, A Lama,
O Carballo, O Adro, A Igrexa, O Confurco, A Queiroga, As Nogais, A Cruz do
Pouso, As Aceas, O Muiño e un longuísimo etcétera.
Naturalmente, este artigo non se debe confundir co que aparece en sintagmas, tamén
denominativos, do tipo o río Sil, a illa de Ons, o cabo Fisterra, a provincia de Pontevedra e mesmo a ría de Ortigueira, o porto de Cariño ou a boca da ría, aínda cando
orixinariamente responda a idéntica función: a de verdadeiro actualizador dun substantivo xenérico ou común, que queda así enfocado cara a unha realidade existencial
concreta. Naturalmente, esta función desaparece no momento en que ese nome xenérico comeza a sentirse como propio e que, polo tanto, desempeña por si mesmo esa
función identificadora ou de conexión directa coa realidade nomeada. Precisamente
isto explica que moitos dos topónimos con artigo chegasen a perdelo ou, simplemente,
o acepten con carácter expletivo. O primeiro é patente en casos, como, por exemplo,
Carballo, Piñeiro e Piñeiros, Teixido, Teixeiro, Castro, Vilariño, Pontedeume, Irixoa,
e o segundo dáse, entre outras moitas denominacións, en (A) Pastoriza, que, segundo
a súa referencia, se usa con ou sen artigo, ou (O) Cabalo Branco en Ferrol, que unhas
veces leva artigo e outras non, (Os) Estados Unidos, etc.
O problema en todo caso está en decidir cándo un nome común pasa a propio neste
tipo de sintagmas. Proba desa indecisión é que ás veces podemos ter serias dúbidas
á hora de escribir con minúscula ou maiúscula denominacións de lugar como Praza
de España ou praza de España, Rúa Maior ou rúa Maior, Illa da Toxa ou illa da
Toxa15, etc. A cousa, dende logo, non ofrece dúbidas cando o nome en cuestión
desapareceu da lingua utilizada no lugar do que é designación (por exemplo, A Graña,
Os Sarandós, A Estoxa), ou ben xa non se corresponde con ningunha realidade que
teña que ver co significado etimolóxico, como acontece, poñamos por caso, con
O Campo do Hospital, entre outras razóns, porque este lugar do concello de Cedeira
15 Parece lóxico que, cando o sintagma está constituído por un nome xenérico e un adxectivo, ambos
os dous deben escribirse con maiúscula; habería que escribir, polo tanto, Praza Maior ou Rúa Real e
non, como suxire a RAE (Diccionario panhispánico de dudas, s.v. mayúsculas, § 4.10), praza Maior
e rúa Real, porque os adxectivos por si mesmos non constitúen ningún topónimo, a menos que estean
substantivados, pero non é, naturalmente, este o caso.
132
xa non consiste precisamente nun campo –nin, por suposto, alí hai, nin semella que
houbera, ningún hospital nin no sentido antigo de ‘albergue’ nin moderno de ‘centro
de saúde’–, como tampouco en A Capela se está a pensar en ningunha capela ou
igrexa. Non é raro, porén, que a realidade que dá nome ao lugar siga existindo ou
estando presente, pero entón o nome, convertido tamén en propio, non se refire tanto
a esa realidade coma ao lugar que esta ocupa; por iso non é raro chamar A Igrexa ao
conxunto poboacional que rodea a igrexa dunha aldea, O Castelo a toda unha zona
onde se atopan aínda as ruínas dun castelo, O Cruceiro ao lugar onde realmente se
atopa un cruceiro, etc. O mesmo diriamos de O Porto do Son, onde segue habendo,
obviamente un porto, mais o nome refírese a toda unha poboación ou extensión
xeográfica non ocupada exclusivamente polo porto. Pero aínda así o límite –repito–
non é doado de establecer dun xeito categórico e depende en todo caso do grao de
fixación da denominación de que se trata, así como, sobre todo, do seu modo de
designar –que é, como vimos, o que, en definitiva, distingue un nome propio doutro
común–, e non tanto da súa transparencia ou xustificación obxectiva.
Destaquemos, finalmente, que –se ben menos numerosos– danse tamén casos de
artigo antietimolóxico. Un deles é claramente, como queda dito, o de O Ferrol,
denominación que, aínda hoxe, resulta estraña en Galicia, especialmente entre os
veciños da bisbarra ferrolá, onde o natural é dicir Ferrol a secas, como realmente se
dixo ata o século XVI, en que aparece historicamente por vez primeira a denominación
castelá El Ferrol (segundo os meus datos, en 152616), que responde case que con toda
seguridade a unha intención enfática –poderíase dicir que retórica– para encarecer o
valor e importancia estratéxica do lugar e porto sobre todo por parte de organismos
oficiais relacionados coa mariña17; sen dúbida a forma galega O Ferrol, que aparece
escrita moi tardíamente, é con toda probabilidade unha tradución ou imitación
da rimbombante denominación oficial en castelán, levada por certo ao extremo da
16 Así se le nun documento notarial dese ano:
Pedro Gallego, grumete, fijo de Diego Ximénez e Leonor Alonso, vecinos del Ferrol: ha de haber
de sueldo á ochocientos maravedís por mes. Pagáronsele por el sueldo de cuatro meses, tres mill
é doscientos (José Toribio Medina, Imprenta y Encuadernación Universitaria, Santiago de Chile,
1908).
17 Non comparto a explicación –sen dúbida rebuscada e sen ningunha base histórica– de C. Torres (1960:
143 e ss.), segundo quen se trataría máis ben do que aquí chamo un pseudoartigo, ao consideralo
derivación dun dominus que, en lugar de sanctus, precedería nun principio a Ferreoli, que –segundo el–
sería un haxiotopónimo (S. Xiao, patrón de Ferrol, foi martirizado xunto con S. Ferreol, quen daría o
nome á cidade); así, dun hipotético *Domferrol pasaríase a *Doferrol, cuxa primeira sílaba se chegaría
a interpretar como a contracción da preposición de e o artigo o. Cómpre, por outra banda, sinalar que
o S. Xiao que morreu con S. Ferreol é o de Brioude ou de Vienne e, como sinalan J.J. Burgoa e C. de
Aracil (2009) non está claro que o patrón de Ferrol sexa precisamente ese santo; parece, pola contra,
que se trata máis ben de S. Xiao de Toledo, cuxa festividade se celebra o 7 de xaneiro, que é o día que
se vén celebrando tradicionalmente na cidade naval.
133
esaxeración barroquista polos que durante algún tempo a converteron en El Ferrol del
Caudillo, que por certo neste caso non tivo tradución ao galego.
Creo que unha explicación parecida debe darse ao caso de Coruña con artigo,
sinxelamente porque este topónimo non ten a súa orixe en ningún substantivo
común que o galego coñecese xamais. Como é sabido, nos textos latinos medievais
aparece baixo as formas Crunna, Cruna ou Crunia e sempre, loxicamente, sen
artigo, aínda que cunha excepción: “[...] per honorabilem virum Alfonsum Roderici
de la Corunna, canonicum compostellanum, principale, in iisdem literis apostolicis
principaliter nominatum. (Justo Martín / Lucas Álvarez: Fontes documentais da
Universidade de Santiago de Compostela. Pergameos da Serie BENS do Arquivo
Universitario), debido probablemente a que la Corunna representa aquí un apelido,
pero que demostra ben ás claras a existencia xa na Idade Media da forma castelá. Non
é esta, porén, a primeira vez que aparece o topónimo Coruña con artigo castelán,
cousa que corresponde a este outro texto de Alfonso X, do ano1270: “[...] e acabo
[Span] la torre dalfaro que començara GRIEGOS hercules que es cabo la crunna”
(Estoria de Espanna que fizo el muy noble rey don Alfonsso, ed. de Pedro Sánchez
Prieto, Universidad de Alcalá de Henares, Alcalá de Henares, 2002).
Pois ben, a falta de textos galego-portugueses medievais que testemuñen a existencia
da forma a Coruña fainos sospeitar que a denominación moderna A Coruña podería
responder así mesmo –como o caso de O Ferrol– a unha tradución ou acomodación
da denominación castelá La Coruña ao galego. De todos os xeitos, o que semella
incontestable é que a forma máis antiga é Cruña sen artigo, que aínda existe hoxe
en galego, ben é verdade que se sente como pertencente a un rexistro vulgar ou moi
popular ao igual que a variante Curuña.
Á presenza dun artigo antietimolóxico –con características tamén expresivas–
penso que responden algunhas denominacións de países, bisbarras ou rexións
como O Brasil, O Perú, A China, A Alemaña, A Ulla ou o portuguesismo A Galiza.
O artigo neste caso, empregado sen dúbida con maior frecuencia noutros tempos
–por exemplo, no español do Século de Ouro, aínda que probablemente por influxo
francés o uso se mantivo ata o século XVIII18– obedece a unha intención enfática
de poñer de relevo a extensión ou poderío da nación, pobo ou rexión indicada polo
topónimo19. Por iso penso que non sería nada estraño que o uso deste artigo en
galego, cando é antietimolóxico (por exemplo, nos casos de A Coruña e, sobre todo,
O Ferrol), responda en moitos casos a un verdadeiro castelanismo, dado que só en
castelán sería dado, noutras épocas, o emprego dese estilo retórico.
18 A RAE (Gramática, § 78.c) observa o perigo que hai de incorrer en galicismo abusando deste uso.
19 Cfr. A. Bello (Gramática, § 869) e R. J. Cuervo (Diccionario, III, s.v. el, la, lo, los, las, § 2.a.β).
134
3.4. Denominacións con artigo falso
Polo que atinxe á clasificación en artigo real e falso ou pseudoartigo, pode
considerarse en realidade unha subclasificación dos artigos etimolóxicos, na medida
en que un artigo real ten a súa orixe nun verdadeiro artigo, como acontece nos
exemplos do apartado anterior, pero pode proceder tamén, por deglutinación, dun
elemento do topónimo que, nun determinado momento da súa evolución, se interpreta
incorrectamente como artigo. Por iso os que chamo pseudoartigos non corresponden
senón a topónimos que, na súa orixe, levan o- ou a- iniciais. É o caso, xa citado máis
arriba, de O Grove –do que existe mesmo a forma castelanizada El Grove–, aínda
que nos documentos medievais aparece como Ocobre, Ogobre e Ogrove e, como tal,
se conserva aínda para denominar un lugar da parroquia de Vilamor, no concello de
Mondoñedo, xunto a outro de San Martiño de Andrade en Pontedeume.
Pero existen, evidentemente, outros casos, como o coñecido de A Golada, citado
por A. Moralejo Lasso (1977: 316-317), que se atopa como denominación –agora
corrixida baixo a forma Agolada– dun concello de Pontevedra, así como dunha
parroquia de Coristanco e dous lugares en Mesía e Infesta, na provincia da Coruña.
Precisamente en Coruña cidade atopamos outro caso de artigo falso no nome do
polígono chamado A Grela –tamén castelanizado como La Grela–, que en realidade
é Agrela, isto é, un diminutivo de agra.
É famoso tamén o caso de A Mahía –castelanizado La Mahía–, hoxe corrixido
oficialmente como Amaía, nome, como é sabido, dunha pequena bisbarra próxima
a Santiago. Pero hai outros posibles, como, por exemplo, o de O Beco, topónimo
cedeirés que moi probablemente se trate dunha mala interpretación de Oveco –se
non procede da raíz céltica becc- ‘punta’–, e tamén O Milladoiro, procedente do
latín humiliatoriu.
4. Funcións do artigo seguido de topónimo
Unha cuestión fundamental para o tema que estamos a desenvolver é suliñar que
–contra o que parecen dar a entender os tratados gramaticais– non todos os artigos
que con carácter obrigatorio ou opcional aparecen nun sintagma denominativo de
tipo toponímico desempeñan sempre a mesma función. Pódense, en efecto, destacar
tres funcións básicas diferentes e, polo tanto, cabe falar doutros tantos tipos de
artigos de acordo con esas funcións, a saber: artigo anafórico, como en o Umia,
o recategorizador de, por exemplo, el Madrid de los Austrias ou o Lugo romano,
e, finalmente, o pleonástico, que é o que, con carácter obrigatorio ou opcional e
etimolóxico ou antietimolóxico, aparece encabezando múltiples topónimos.
135
4.1. O artigo anafórico
O artigo anafórico é o que se utiliza como presentador de nomes propios
correspondentes a accidentes xeográficos, entre os que cabe destacar os de ríos ou
correntes de auga en xeral –isto é, os hidrónimos–, así como os de montes, cabos,
puntas, golfos, praias, penas, etc., como o Miño, o Sil, a Promontoiro (punta), a
Castelo (illa), a Marola (pena). Semellante artigo en realidade apunta –de aí a
denominación de anafórico– a un substantivo implícito, que non é outro que o
representado polo correspondente corónimo ou nome de clase, é dicir, río, regueiro,
cabo, punta, praia, etc. De aí que a forma xenérica do artigo veña dada polo
xénero do correspondente corónimo e non pola terminación do topónimo, como
acontece noutras ocasións; por iso, se di o Ulla, en masculino porque é un río, ou a
Promotoiro, en feminino porque é unha punta da ría de Cedeira. En realidade tales
denominacións non veñen ser máis que abreviacións, por eliminación do corónimo,
das expresións o río Miño, o río Ulla, a punta Promontoiro.
Esta eliminación do corónimo non sempre é posible, cousa que acontece con
frecuencia cando a denominación está constituída polo corónimo seguido dun
adxectivo e así, dise sempre o Río Maior, o Río Grande (por exemplo, en Narón en
vez de o río Xubia), ata o punto de que o propio corónimo tende a se converter en
topónimo –de aí a súa grafía con maiúscula– e, dando un paso máis, se chegue a
aglutinar co adxectivo, como é o caso de Rioseco, Riotorto, Montemeao, Arealonga,
etc. Algo semellante adoita acontecer cando o corónimo vai seguido do sintagma
preposicional de + topónimo, sempre que este non se identifique á súa vez como
nome do río ou accidente xeográfico designado –isto é, sempre que non se trate
dunha aposición–; por exemplo, a ría de Vigo, os montes da Faladoira, o lago de
Doniños, as dunas de Corrubedo, a praia de Vilarrube20. Claro que, neste último
caso, os sintagmas poden presentar distinto grao de fixación ata o punto de se
sentir ás veces o corónimo como verdadeiro nome propio (por exemplo, o Río das
Mestas), cousa dende logo evidente cando pasa a ter como referente unha realidade
non pertencente á clase indicada polo corónimo, o que acontece, por exemplo, con
Río de Janeiro, cuxo referente non é un río, senón unha cidade, ou con Río do Pozo
(polígono industrial de Narón).
Ás veces poderíase doadamente confundir o artigo anafórico co que aquí imos
chamar pleonástico: A Robaleira, por exemplo, podería entenderse como o resultado
da elipse de punta, pero o caso é que a punta Robaleira non se di –nin posiblemente
20 Naturalmente, aquí non me estou a referir á elipse que se pode producir contextualmente, como sería
o caso, por exemplo, de
A min gústame máis a praia de Valdoviño que a de Vilarrube.
136
se teña dito– nunca, senón, no seu lugar, a punta da Robaleira, o que quere dicir
que o artigo de A Robaleira debe de ser pleonástico, aínda que á súa vez teña a súa
orixe nun uso anafórico por perda dun substantivo xenérico representado por costa,
mar ou outro semellante, habida conta do carácter etimoloxicamente adxectivo de
Robaleira; en realidade este nome aplícase hoxe na ría de Cedeira a toda unha zona
dentro da cal se atopa a punta en cuestión21. De todos os xeitos, unha reduplicación
do artigo non sería totalmente estraña; é dicir, de a punta Robaleira pasaríase a
a Robaleira, da que, unha vez producida a extensión da súa referencia a todo o
contorno da costa, se pasaría novamente a a punta da Robaleira.
Algo semellante é o que debeu de acontecer coa denominación o Río das Mestas,
tamén na ría de Cedeira: en realidade as Mestas, que non pode utilizarse por si
mesmo como denominación do río, correspóndese etimoloxicamente co sintagma as
augas Mestas (< lat. aquas mixtas ‘augas mesturadas’), onde augas vén a equivaler
semanticamente ao corónimo río, e, finalmente, sobre as Mestas formouse o outro
sintagma denoninativo o Río das Mestas.
Cabe notar por certo que Mestas xamais podería interpretarse aquí como nome do
río, situación moi distinta á que se dá en sintagmas, formalmente idénticos, do tipo
o río de Xubia ou monte de Ancos, onde Xubia e Ancos son verdadeiros nomes das
realidades designadas, de modo que podemos utilizar as denominacións o Xubia e
o Ancos. Atopámonos, nunha palabra, ante casos de aposición, nos que é á súa vez
posible a eliminación da preposición, de modo que as denominacións anteriores
poden alternar perfectamente con o río Xubia e o monte Ancos, que representan a
construción hoxe preferida tanto en español coma en galego, e neste probablemente
por influxo do primeiro, segundo G. Navaza (2004: 154), quen, por outro lado,
observa que, non obstante, en documentos medievais, o máis frecuente é a construción
apositiva coa preposición de: o río de Miño, o río de Deva, etc., e o que determinou a
obrigatoriedade na lingua actual do uso do artigo anafórico –diante dos hidrónimos
sobre todo– tivo que ser precisamente a perda desa preposición, perda producida,
ao meu modo de ver, probablemente –tanto en español como en galego– para evitar
a confusión co uso frecuente desa mesma preposición en sintagmas do tipo a ría
de Cedeira ou o coto de Pantín, onde, evidentemente, non funciona como enlace
de dous substantivos apostos, senón que introduce un verdadeiro complemento de
pertenza.
A obrigatoriedade por certo do artigo anafórico con hidrónimos tanto en español
coma en galego actual choca co uso antigo, en que, pola contra, como sinala
21 Véxase Porto Dapena (2008: 98-99).
137
Navaza para o galego e antes Cuervo22 para o castelán, o hidrónimo utilizábase
sen artigo, situación da que hoxe son claro exemplo moitos topónimos compostos
–sintagmas denominativos na súa orixe– cun hidrónimo como elemento formativo.
Pensemos, por exemplo, en Aranda de Duero, Miranda de Ebro, Pontedeume ou
Ribadeo (isto é, Ponte de Eume e Riba de Eo), Ribas de Sil, Xinzo de Limia,
etc. Hoxe, non obstante, dado o uso, en sintagmas libres, do artigo diante do
hidrónimo (pensemos, por exemplo, en casos como o desbordamento do Lérez,
a limpeza do Belelle, etc.) existe a tendencia a incluír en topónimos deste tipo un
artigo espurio23.
Non hai que esquecer de tódolos xeitos que a obrigatoriedade do artigo con
hidrónimos, orónimos e demais nomes propios de accidentes xeográficos non é
absoluta, pois, o mesmo que co artigo en calquera outra función, desaparece en
casos especiais, como no uso vocativo do topónimo ou, tratándose de hidrónimos,
cando van seguidos polos adverbios arriba, adiante ou abaixo24, como en
¡Ou Ancos! Cheo de maxestade,
que dixo Crecente Vega nun poema a este monte de Xubia, ou
Subimos nunha lancha Miño arriba.
E, xa para rematar este apartado, réstanos responder a unha pregunta, sen dúbida
crucial neste traballo: ¿Dada a necesidade do artigo anafórico na utilización de
hidrónimos e, en xeral, de nomes propios relativos a accidentes xeográficos, pódese
considerar que tal artigo forma parte do nome propio en cuestión? Á parte do
evidente status de palabra independente que, como vimos, corresponde a todo artigo
–o que por si só nos impide o considerar como unha parte compoñente do nome que
acompaña–, é obvio que o artigo que aquí chamo anafórico non se diferencia en
realidade do que utilizamos en calquera outro sintagma nominal con núcleo elidido,
do tipo, por exemplo, de, con referencia a unha cor, o limón por o verde limón. E en
efecto: as expresións o río Eume ou o coto de Ancos son, como dixemos, aposicións
unimembres de tipo especificativo en que tanto o corónimo ou substantivo xenérico
como o específico teñen idéntica referencia e, polo tanto, o artigo, que incide sobre
22 Cfr. Diccionario, s.v. el, la, los, las, § 2.ag..
23 Outro caso témolo, en Cedeira, no topónimo Porto de Cabo, que nos rótulos da estrada aparece
convertido nun incorrecto Porto do Cabo. Curiosamente, este nome utilízase tamén como nome do río
–polo que parece, denominado Cabo, ou quizais mellor Cavo, na antigüidade– en competencia con río
das Mestas, a que antes me referín. Véxase Porto Dapena (2008: 114).
24 Cfr. R. J. Cuervo, loc. cit., § 2.ag.. aa.
138
ambos os dous nomes25 –o mesmo que en o verde limón–, dalgún xeito apunta
precisamente ao substantivo elidido ata o punto de que non falten gramáticos
–aínda que non comparto esa opinión– que o consideran o verdadeiro núcleo do
sintagma26, o que neste caso equivalería a consideralo substituto real do corónimo.
Por iso pareceríame máis correcta a posición de F. Lázaro Carreter (1975: 370371), segundo quen o artigo sería neste tipo de sintagmas verdadeiro adxacente,
pero non do elemento presente, senón do elidido. Sexa iso como for, do que non
cabe ningunha dúbida é de que o artigo que aparece, por exemplo, en O Xallas ou
O Limia, que tendemos a escribir con maiúscula, precisamente porque se parte da
idea –sen dúbida falsa– de que se trata dun elemento pertencente ao hidrónimo,
en realidade non é outro que o que aparece en o río Xallas ou o río Limia, cuxa
grafía con minúscula non ofrece, sen embargo, dúbidas porque se interpreta como
actualizador exclusivo do substantivo común río.
4.2. O artigo recategorizador
Chamo artigo recategorizador, como vimos, ao que aparece en sintagmas do tipo
el Madrid de los Austrias, o arzebispal Santiago, o caloroso Ourense ou a vetusta
Pontevedra. Trátase dun artigo que pode preceder a calquera topónimo, con tal de
que este se refira –mediante un adxectivo ou complemento– a unha parte, aspecto,
momento existencial do lugar indicado polo topónimo ou, tamén, a un dos posibles
lugares con idéntico nome. Chámoo recategorizador –aínda que quizais lle iría
mellor o cualificativo de discriminador ou delimitador– inspirándome en E.
Coseriu (1969: 269-270), habida conta de que, segundo este autor, a utilización de
nomes propios implicando unha referencia múltipla –como acontece, por exemplo,
en plurais do tipo Juanes, Marías, Romas– obedecería a unha recategorización
destes, os cales pasarían a ser nomes de clase, isto é, verdadeiros substantivos
comúns. Pois ben, de ser isto así, tamén o uso do artigo en casos como os que
exemplifico máis arriba implicaría esa mesma recategorización na medida en que os
devanditos topónimos pasan, mediante o artigo e outros complementos, a se utilizar
cunha referencia concreta fronte a outras posibles. Precisamente por isto, penso
que talvez o termo discriminador –de tamén clara inspiración coseriana27– podería
resultar máis axeitado.
Estea ou non no certo Coseriu, cousa que discutirei deseguida, a verdade é que un
topónimo así empregado se comporta en canto a posibilidades de determinación dun
25 Cfr. J. A. Martínez (1994: 193-194).
26 Así, S. Fernández Ramírez (Gramática, § 141, 1987: 144 e ss), R. Lapesa (en Marcos Marín (1973:
IX-XIII)), B. Pottier (1959: 51).
27 Cfr. Coseriu (1969: 304 e ss.).
139
xeito moi semellante ao dun verdadeiro substantivo común. De aí que sexa posible
dicir, por exemplo, en español las dos Españas, los Madriles ou, en galego,
A esta Galicia non hai quen a recoñeza
Antón anda aló polas Pontevedras
Hai un Lugo intramuros xunto a outro Lugo extramuros
Coñezo ambas as dúas Vilalbas: a de Lugo e a de Madrid.
É dicir, o topónimo admite, en xeral, calquera tipo de determinante, non só o artigo,
o cal por certo non é distinto do que antecede a outros nomes propios, mesmo
referentes a persoas:
Eu quero ao meu Luis de sempre
Esta non é a Madalena de que me falabas
Na escola hai catro Fernandos.
Pero volvendo ao caso dos topónimos, convén precisar que o uso do artigo depende
entón da multirreferencialidade daqueles, a cal pode consistir:
a) En primeiro lugar, como vimos, nunha especie de división ou desdobramento
nunha serie de partes, etapas históricas ou aspectos do lugar de referencia, e polo
tanto no que Coseriu chama unha delimitación, como é o caso de la España
visigoda ou, en galego, a Galicia sueva, o Ourense das burgas, o Rábade de
sempre. Notemos que a delimitación non só pode ser de tipo especificativo,
como nos exemplos propostos, senón meramente explicativa, ao poñer de relevo
unha característica do lugar indicado polo topónimo: en a célebre Compostela,
o pintoresco Corcubión, a lembrada Cedeira, o caudaloso Miño¸ en que o
adxectivo, que funciona como un verdadeiro epíteto, se coloca entre o artigo e
mais o topónimo, aínda que cabe tamén a posibilidade –sen dúbida de carácter
enfático– de que artigo e adxectivo se pospoñan (así, en Granada la bella ou
Galicia a sempre esquecida).
b) Así mesmo pode vir dada por casos de multivocidade, baseada no feito de que
un topónimo pode corresponder a un lugar de extensión variable, como é, por
exemplo, o caso de Cedeira, que se pode entender como vila ou zona urbana,
como parroquia e como concello –ou, no pasado, como xurisdición–, incluíndo
sempre unhas referencias a outras como nunha especie de círculos concéntricos
inscritos os uns nos outros. E así, a semellante posibilidade corresponderían
expresións como
140
A Cedeira vila non é o mesmo que a Cedeira concello,
contexto no que por certo non disoaría a ausencia de artigo.
c) Outro caso viría representado por expresións consistentes nunha identificación,
cousa que se produce cando o topónimo é polivalente, isto é, se utiliza como
denominación de lugares diferentes. É o que acontece, por exemplo, en
A Vilaboa de Valdoviño non ten nada que ver coa de Pontevedra nin coa de
Culleredo.
Non é infrecuente que o complemento co que se establece a identificación se teña
fixado e, polo tanto, pase a formar parte do propio topónimo, que adquire así un
carácter composto. Así, en A Pobra do Caramiñal fronte a A Pobra de Trives ou
A Pobra do Brollón, cuxo artigo por certo se podería confundir co pleonástico, de
aí que tenda a interpretarse como parte do topónimo e se escriba con maiúscula.
Tales complementos constitúen o que Coseriu chama identificadores constantes
ou usuais, fronte aos ocasionais, como no caso de Vilaboa antes citado. Convén,
non obstante, advertir que con identificadores constantes ou usuais é frecuente a
desaparición do artigo, como acontece, en Viana do Bolo para se diferenciar, por
exemplo, de Viana do Castelo, ou en Vilanova de Lourenzá fronte aos numerosos
lugares que reciben o nome de Vilanova. Debe engadirse que aínda no caso de
que un topónimo veña acompañado dun complemento identificador ocasional, se
este aparece desligado sintacticamente do topónimo –por exemplo, ao expresarse
parenteticamente–, o artigo tampouco é necesario; así en
Rosario vive en Vilaboa (Valdoviño).
d) Tamén este artigo recategorizador aparece en contextos en que o topónimo
é obxecto dunha cuantificación, sexa mediante un numeral ou, simplemente,
un morfema de plural: las dos Españas, los Madriles, as Pontevedras, antes
citados.
Pero volvendo agora á nosa formulación inicial, ¿o artigo recategorizador pode
verdadeiramente considerarse nalgún caso parte integrante do topónimo? É evidente
que non, entre outras razóns, porque a súa utilización é, como acabamos de ver,
normalmente obrigatoria con calquera topónimo “recategorizado” –isto é, aínda que
non posúa artigo etimolóxico– dependendo, polo tanto, exclusivamente do contexto.
De feito ninguén –que eu saiba– puxo nunca en tea de xuízo ese feito, ata o punto
de que, salvo en casos moi puntuais de topónimos con complemento fixado (tipo
141
A Pobra do Caramiñal, antes mencionado), ninguén escribiría o devandito artigo
con maiúscula e tampouco, obviamente, vería ningunha dificultade en traducilo en
caso de falar noutra lingua, de sorte, polo tanto, que, en español, serían perfectamente
aceptables:
La Cedeira villa no es lo mismo que la Cedeira ayuntamiento
La Vilaboa de Valdoviño no tiene nada que ver con la de Pontevedra.
Sen dúbida as dificultades con que, pola contra, moitos aceptarían a Pobra do
Caramiñal (de Trives ou do Brollón) derivaríanse –penso– da tendencia, xa antes
apuntada, a ver moi probablemente este artigo como pleonástico.
Agora ben, un argumento sen dúbida poderoso a prol da interpretación do artigo
recategorizador como un elemento gramatical independente do topónimo a que
acompaña témolo precisamente nesa función recategorizadora, por canto que
–segundo Coseriu– o topónimo quedaría convertido nun verdadeiro nome de clase
ou común, cousa que, efectivamente, parece observarse no seu comportamento
sintáctico ao aceptar outros determinantes non esperables cun nome propio. De
tódolos xeitos, ¿prodúcese realmente semellante recategorizacción como quere o
lingüista romanés? Dende logo, no caso de se producir, non sería nin moito menos
equiparable á que, por metonimia, se atopa, por exemplo, en dous Picassos, cuxo
referente son as obras do pintor malagueño, ou, por antonomasia, en
Pepiño é un verdadeiro Einstein,
onde Einstein apunta ás calidades do famoso científico.
Non lle falta razón a E. Bajo Pérez (2002: 62 e ss.) cando argumenta en contra do
carácter común ou apelativo dos nomes propios —sexan de persoa ou topónimos—
en contextos en que implican unha referencia múltiple, como acontece, por exemplo,
cando utilizamos un nome propio de persoa en plural en contextos do tipo:
Hay varios Pedros en nuestra clase.
Esta autora acepta, non obstante, a existencia de recategorización cando o nome
alude a partes ou aspectos da persoa ou lugar indicados.
De acordo coa postura de Coseriu, a quen seguen outros autores, como, por exemplo,
Moreno Cabrera (1991: 219), o nome propio recategorízase como nome común
sinxelamente porque pasa a indicar unha clase de seres caracterizados precisamente
142
por teren o mesmo nome28. Pero a verdade é que semellante caracterización, ao
contrario do que acontecería nun verdadeiro nome común, non pode tomarse
como definitorio, pois non constitúe un verdadeiro significado, e non o constitúe
porque non responde a ningunha conceptualización ou categorización: nun plural
como Pedros, o nome segue carecendo de significado algún, e o único que fai é
apuntar directamente a varias persoas en lugar de a unha soa como fai o singular
Pedro. Este fenómeno, por certo, pode darse tamén nos nomes comúns de carácter
homónimo: se digo, por exemplo, que teño dúas tendas, unha de zapatos e outra
para ir de campamento, estareime a referir a obxectos de clases moi distintas cuxa
única característica común é posuír idéntico nome en galego, pero en modo algún
responden a unha clase conceptual como cando falamos de dúas tendas de campaña,
por exemplo. Trátase dun plural especial que podemos chamar homonímico e que,
obviamente, non implica ningunha clase de recategorización. En definitiva, penso
que tratar de ver na simple pluralidade referencial –isto é, homonímica– dun nome
propio un caso de recategorización como nome común implica partir da vella
concepción de nome propio como o que corresponde a un só e único obxecto, idea
evidentemente falsa.
E o que digo do plural homonímico é aplicable tamén ao que podemos denominar
plural meronímico, é dicir, cando este implica unha división en partes do
obxecto designado, pluralización que así mesmo se produce en certos substantivos
comúns, como en as augas do río por a auga do río, por exemplo. Referíndome
máis concretamente ao caso dos topónimos, cando dicimos Ferrol e, con carácter
expresivo, os Ferroles estamos apuntando ao mesmo referente, aínda que neste
segundo caso véndoo como unha pluralidade de partes homónimas, entre as que
podemos destacar, por exemplo, o Ferrol vello ou o Ferrol da Madalena, onde segue
sendo tan nome propio como nos outros casos. Como se dixo máis atrás, insisto en
que o que distingue un nome común do propio non é o número de referentes, senón
a forma como esa referencia se leva a cabo: indirectamente, a través dun significado
ou concepto definidor dunha clase, ou directamente sen mediar significado ningún.
Digamos, finalmente, para rematar este apartado, que o talvez mal chamado artigo
recategorizador, precisamente por poder aparecer –repito– con toda caste de
topónimos, o fai tamén, en principio, con aqueles que, á súa vez, van acompañados
dun artigo anafórico ou pleonástico, o cal desaparece dada a incompatibilidade
de dous artigos nun mesmo sintagma. Así pois, en o caudaloso Miño o artigo xa
non é anafórico, senón recategorizador, e o mesmo hai que observar en a Coruña
modernista, ou as contaminadas Pontes de García Rodríguez, onde así mesmo
desaparece o artigo pleonástico inicial.
28 Nesta mesma liña parece estar a RAE na súa Nueva gramática de la lengua española (2009: 839).
143
4.3. O artigo pleonástico
Centrándonos agora neste último, o primeiro que debo advertir é que entendo por
artigo pleonástico o que aparece diante dun bo número de topónimos sen outra
función aparente que a de indicar o carácter actualizado ou referencial do nome a que
acompaña, indicación que, ao corresponder xa de por si –por definición, diríamos– a
todo nome propio, resulta pleonástica, e de aí, polo tanto, a denominación. Trátase
en realidade do artigo que máis atrás clasifiquei como non integrado tanto de
tipo etimolóxico como antietimolóxico. Precisamente a este carácter redundante
quizais se deba que este artigo sexa en xeral sentido —en comparación co anafórico
e o recategorizador— como máis unido ao topónimo, máis esencial, máis interno e
cohesionado con el, ata o punto de que exista unha maioritaria tendencia a consideralo
como parte integrante deste, o que á súa vez explica o xeneralizado costume de
escribilo tamén con maiúscula29. Así, A Coruña, A Estrada, A Penela, As Aceas,
O Seixo, O Incio, O Vicedo, Os Caneiros, Os Castros, etc. En realidade o proceso
de integración no topónimo ten, efectivamente, graos, e indubidablemente o artigo
pleonástico presenta —fronte ao anafórico e recategorizador— un primeiro paso
nese proceso, pero sen chegar a se convertir nun verdadeiro artigo integrado, do
que se diferencia porque, como imos ver, se segue sentindo como artigo e presenta,
xa que logo, o comportamento propio desta categoría gramatical.
Sinalemos, para empezar, que o simple feito de que o artigo pelonástico –aínda
naqueles casos en que se considera obrigatorio– se volatilice ou desapareza,
como xa vimos, ante a presenza doutro con función anafórica ou, sobre todo,
recategorizadora e así mesmo ante a presenza de calquera outro tipo de determinante
actualizador, parece falar en contra dese pretendido carácter esencial ou integrado.
Pensemos, sen ir máis lonxe, no caso relativamente frecuente de hidrónimos que
reciben o nome dun lugar por onde pasan e cuxo topónimo leve artigo pleonástico;
así, o río que desemboca en Cedeira chámase o Condomiñas, nome tomado do dun
lugar, hoxe desaparecido, chamado As Condomiñas, e o mesmo se pode dicir de
o Ferrería, outro río así denominado por pasar por un lugar chamado A Ferrería,
en Pantín (Valdoviño): naturalmente, non sería posible *o As Condomiñas nin *o
A Ferrería. Hai, por outro lado, múltiples exemplos tamén da desaparición do
artigo pleonástico ante outro de tipo recategorizador ou determinante con esta
mesma función:
29 E así, por exemplo, a RAE (1999: 34) di a propósito deste artigo que se escribirá con maiúscula
cando forme parte oficialmente do nome propio, como en El Salvador, La Zarzuela, La Habana, Las
Palmas. Na súa Nueva gramática del español (2009) considera a este artigo como integrado, cando
é obligatorio, e non integrado –e polo tanto escrito con minúscula– cando é opcional: (el) Perú, (la)
Argentina.
144
Eu non recoñezo esta Coruña
Gustaríame unha Gudiña menos fría
A sorprendente Estaca de Bares
Os divertidos Caneiros
As Negradas de outros tempos30.
Nótese, ademais, que neste caso o artigo recategorizador pode non coincidir morfoloxicamente co pleonástico, como acontece, por exemplo, en
A miña querida Somozas /*As miñas queridas Somozas,
en que concorda máis ben co correspondente corónimo, isto é, parroquia, aldea ou
outro semellante31, mentres que o xénero e número do pleonástico ven dado polo
substantivo común do que procede o topónimo ou tamén pola terminación deste,
entendido como feminino se acaba en -a, e como masculino nos outros casos.
É certo que, por outra banda, a incompatibilidade do artigo pleonástico co
recategorizador podería constituír unha baza a prol da súa consideración como
elemento integrante do topónimo na medida en que, segundo iso, non sería separable,
e non sería separable porque non habería posibilidade de introducir entre el e mais
o topónimo ninguna outra palabra, que é por certo o argumento que utiliza a RAE
na súa Nueva gramática (2009: 839). Nótese que, en efecto, parece que se pode
30 Non serían, efectivamente, posibles
*Eu non recoñezo esta A Coruña
*Gustaríame unha A Gudiña menos fría
*A sorprendente A Estaca de Bares
*Os divertidos Os Caneiros
*As As Negradas de outros tempos.
31 En xeral, cando o elemento especializador ou delimitador é un adxectivo anteposto e o topónimo
está en plural, pode darse vacilación entre a concordancia formal ou a ad sensum co corónimo. Esta
última solución, non obstante, é a elixida cando o topónimo é suxeito, conserva o artigo pleonástico e
o adxectivo funciona como predicado:
As Pontes é feo / *As Pontes son feas,
onde feo apunta sen dúbida a lugar, pobo ou outro substantivo parecido. Penso, polo demais, que na
elección do número pode xogar un importante papel o feito de que o topónimo se sinta ou non como
un verdadeiro plural.
145
pasar, por exemplo, de A Coruña a a incomparable Coruña, por intercalación dun
adxectivo; pero isto é tan só aparente, segundo xa queda suxerido anteriormente,
pois que, neste último caso, non se trata do mesmo tipo de artigo, dada, como se ve,
a súa función recategorizadora, non pleonástica. Así que semella máis lóxico pensar
que o proceso debeu de ser máis ben este outro:
a incomparable A Coruña → a incomparable Coruña
por perda do segundo artigo32. Non fai falta dicir, por outro lado, que a imposibilidade
de introducir entre o artigo pleonástico e mais o nome algún outro elemento non
depende propiamente da función do artigo, senón das características mesmas do
nome propio que acompaña, ao non admitir este ningún tipo de determinación.
E falando precisamente das características sintácticas deste nome, algo do que non
cabe dúbida é de que o artigo pleonástico vén esixido non –como o anafórico e
o recategorizador– polas características semánticas do sintagma en que se insire,
senón por unha valencia de tipo formal do propio topónimo, circunstancia que, por
certo, parece falar tamén a prol do seu pretendido carácter intrínseco respecto ao
topónimo. Quero dicir con isto que o uso do devandito artigo depende de trazos
exclusivamente idiosincrásicos do topónimo, o cal esixirá ou simplemente permitirá
a presenza do artigo ao se realizar no discurso. De aí que haxa topónimos que veñen
marcados positivamente en canto á necesidade do artigo (trátase do que chamamos
artigo obrigatorio, tipo O Corgo), outros, en troques, levan naturalmente a marca
negativa, como, por exemplo, Lugo, Pontevedra, Foz ou Ribadeo, e, finalmente,
outros son indiferentes á presenza do devandito apéndice gramatical, caso no que
32 O artigo pleonástico, porén, parece que non se perde nestes outros casos:
La populosa Los Ángeles
A memorable Las Vegas (ou As Vegas),
fronte a
*La populosa Ángeles
*A memorable Vegas,
o que nos levaría á conclusión de que aquí nos atopamos xa diante dun artigo integrado (aínda que
non o sexa ortográficamente) e onde, polo tanto, Los Ángeles e Las Vegas é sentido como un auténtico
bloque. A integración, de todos os xeitos, non sería completa, poisque o artigo segue funcionando
como tal noutros contexos, perfectamente aceptables:
Nicolás estivo nos Ánxeles
Pancho anda polas Vegas.
Así pois, poderíase falar, todo o máis, dunha semiintegración, pero non dunha verdadeira integración,
como por certo quere a Academia Española (1009: 838).
146
falamos de artigo opcional ou expletivo como acontece, segundo vimos, con (A)
Coruña. Isto suposto, non se pode dicir que o artigo forma parte do topónimo,
senón, en todo caso, que ambos os dous constitúen –no caso de que o artigo sexa
obligatorio– un sintagma denominativo de carácter fixo.
Repito, non obstante, que, aínda así, a obrigatoriedade neste último é de tódolos
xeitos relativa, como vimos de ver, pois de feito o artigo séguese interpretando
como tal posto que pode desaparecer nas circunstancias antes sinaladas, isto é, ante
a presenza doutro tipo de artigo ou de certos determinantes. Pero hai máis aínda:
como sinalaron algúns autores33 e aquí queda indicado, calquera artigo –incluído,
polo tanto, o pleonástico– é, en principio, incompatible con calquera topónimo
–ou nome en xeral– cando funciona no plano apelativo da linguaxe ou, o que é o
mesmo, se utiliza en vocativo, cousa, evidentemente, pouco frecuente tratándose de
topónimos; pero podemos imaxinar, nunha especie de arranque prosopopeico algo
así como
Escoita, Coruña, o meu cantar,
onde, obviamente, non sería posible usar A Coruña, con artigo.
Despois de todo o dito, cómpre admitir que o artigo pleonástico presenta –como
xa se dixo–, un maior grao de cohesión co topónimo que calquera outro artigo, isto
é, en función anafórica ou recategorizadora. Pero iso non quere dicir nin moito
menos que semellante cohesión teña acadado o punto de que artigo e nome se
teñan fusionado constituíndo así ambos os dous o topónimo, cousa que se produce
única e exclusivamente no caso, xa visto, do artigo integrado, o cal non se sinte
–nin funciona– por certo como tal artigo. Pola contra, direi –para rematar– que
existe outro argumento, ao meu ver, decisivo e poderoso a prol da idea de que,
en galego, o artigo pleonástico non constitúe, dende logo, ningunha parte do
topónimo, argumento que vén dado polo comportamento fonosintáctico do apéndice
gramatical, segundo o cal este non se distingue en realidade do artigo en calquera
función, mesmo cando acompaña a nomes comúns:
a) Por unha parte, existe a tendencia –aínda que non sempre se manifeste na
escritura– a utilizar a variante lo e la cando o devandito artigo vai precedido por
unha palabra rematada en -s ou -r34, coa que en certo modo se fonde foneticamente.
E así, sendo fieis á pronunciación, teriamos que escribir:
33 Así, Freixeiro (2000: 267), Bajo Pérez (2002: 62).
34 Cfr. Freixeiro (2000: 261).
147
¿Visitache-la Coruña?
Vaiche gusta-lo Barqueiro
Imos a Vilalba e mai-las Pontes.
b) Se a palabra que antecede ao artigo é unha das preposicións a, con, de, en e por,
o artigo únese con ela formando, como é sabido, unha serie de conglomerados: ao
(aos) (pronunciados ó, ós), á (ás), co (coa, cos, coas), do (da, dos, das), no (na,
nos, nas) e polo (pola, polos, polas). Pois ben, os mesmos fenómenos de fonética
sintáctica prodúcense co artigo pleonástico; é dicir,
Volverei á Coruña
Foise do Vicedo
Non comparemos Vigo coa Coruña
Non fai máis que pensar na Garda
Anda pola Costa da Morte.
Creo que grafías de A Coruña, en O Barqueiro, con O Parrote así como d’A Estrada,
n’O Freixo, que algunha vez, sobre todo as primeiras, se utilizan –ou utilizaron–, o
único que fan é desfigurar a realidade lingüística.
É evidente que estes últimos argumentos non nos serven para o caso do español,
onde, excepción feita do encontro das preposicións a e de coa forma el do
artigo, non se producen semellantes conglomerados, nin, por outro lado, o artigo
se une encliticamente á palabra anterior. As gramáticas resolven o caso de a ou
de + el, observando precisamente que, cando se trata do artigo dun topónimo,
non debe producirse a contracción, de modo que teremos Viene de El Escorial,
Vamos a El Fresno. Notemos, non obstante, que isto non pasa de ser un puro
convencionalismo ortográfico, xa que na pronunciación se produce realmente a
contracción, situación que por certo ás veces se reflicte, malia a regra ortográfica,
na escritura: por exemplo, a empresa dos tranvías de Ferrol chamábase –e aínda
se chama, pois é hoxe a encargada dos autobuses urbanos– en castelán Tranvías
del Ferrol. Así pois, non cabe dúbida de que en español o artigo pleonástico dos
topónimos aparece, agás neste caso, absolutamente desligado da palabra que lle
precede, circunstancia que axuda a interpretar a súa asociación co topónimo como
un auténtico bloque indisociable –e efectivamente se trata, como en galego, dun
sintagma denominativo– funcionalmente equivalente a un verdadeiro nome propio
e, en consecuencia, o artigo parece que se debe escribir tamén con maiúscula. Non
obstante, despois de todo o anteriormente dito, non fai falta insistir no incorrecto
148
desta última apreciación, a cal virá, por outro lado, favorecida pola frecuencia con
que, aínda sen formar parte do topónimo, o artigo ten que se escribir de feito con
maiúscula, dada a cantidade de veces –pensemos, por exemplo, no caso dos rótulos
das estradas, direccións postais, cartografía, etc. – en que o sintagma denominativo
constitúe un texto en si mesmo e, polo tanto, o artigo aparece en inicial absoluto
ou mesmo, tratándose dun texto máis amplo, despois dun punto, tendo, pois, que
aparecer con maiúscula. Isto suposto, a conclusión que podemos tirar de todo o
dito é que o artigo pleonástico non se escribe con maiúscula porque forme parte
dun nome propio, senón máis ben ao revés: pénsase que forma parte do nome
propio porque normalmente se atopa escrito con maiúscula. Agora ben, isto que,
en principio, non parece ter maior transcendencia, si a ten en realidade á hora de
utilizar noutra lingua o topónimo correspondente, cuxo artigo, ao ser interpretado
como constituínte daquel, tenderá a pasar sen modificación á lingua receptora,
converténdose así –dende logo de forma convencional– nun artigo integrado, isto
é, sen se adaptar, ao revés do que acontecería se o devandito artigo se escribise con
minúscula, á lingua de chegada.
5. Conclusión
Visto todo o dito, creo que a conclusión non pode ser outra que, como sospeitabamos
ao principio, o artigo que precede aos topónimos, aínda o que á primeira vista se
presenta como máis problemático, o de carácter pleonástico, non constitúe nin moito
menos nin en español nin, por suposto, en galego, unha parte ou elemento constituínte
do topónimo, senón só e exclusivamente do sintagma denominativo do que este
último forma parte. Así pois, denominacións como El Escorial, Los Monegros, el
Ebro, los Madriles e o mesmo, en galego, o Lérez, o Pindo, o lonxano Teixido,
Os Devesos, A Toxa, O Porto do Son, etc. non son en si mesmo topónimos. O que
acontece é que estes, xa sexa porque son nomes de ríos, montes, cabos ou doutros
accidentes xeográficos, ou sexa porque levan algún complemento discriminador
ou delimitador, ou sexa, en fin, porque así o esixe idiosincrasicamente o propio
topónimo, poden vir esixidos –e ás veces tan só permitidos– polo propio topónimo,
pero sen formar, evidentemente, parte del, pois, agás no caso de que se ache realmente
integrado no nome de lugar, o artigo en calquera das súas funcións é sempre unha
palabra morfoloxicamente independente, como creo que quedou suficientemente
demostrado. Outra cousa é o aspecto ortográfico, segundo o cal se tende a escribir
con maiúscula o artigo pleonástico –ás veces tamén o recategorizador– a non
ser cando forma conglomerado cunha preposición precedente35. Penso que cando o
35 Segundo a última postura da RAE (2009: 839), escribirase con maiúscula tan só o artigo pleonástico
de carácter obrigatorio.
149
artigo é recategorizador tal proceder é equivocado, e no caso do pleonástico, se ben
eu me inclinaría a favor da utilización así mesmo da minúscula –como fan, sen ir
máis lonxe, os portugueses–, a verdade é que o costume xa tan arraigado entre nos
de escribilo con maiúscula –en castelán e tamén en galego, penso que por influxo
da ortografía española– podería non resultar totalmente desatinado, pois diriamos
que axuda dalgún xeito a manifestar graficamente ese carácter enfático que ás veces
posúe este artigo e poderíase ó mesmo tempo xustificar por un afán de distinguir ou
destacar o carácter fixo do sintagma denominativo fronte ao resto do texto en que
se insire.
Por outra banda, cómpre engadir que se o artigo, como parece claro, non é verdadeiro
constituínte do topónimo e segue funcionando como tal artigo, nada impide que
poida acomodarse ou traducirse á lingua que se estea a empregar, sendo polo tanto
perfectamente aceptable la Coruña en castelán, como the Corunna en inglés, la
Corogne en francés ou das Coruna en alemán, e así mesmo, en galego, a Rioxa, o
Escorial ou as Batuecas. O mantemento, por outro lado, do artigo orixinario, cando
este vai con maiúscula, non deixa de ser, de acordo co dito, unha decisión non diría
incorrecta, pero sí arbitraria e, xa que logo, dabondo artificial. Así pois, só no caso
en que o artigo teña realmente carácter integrado e, polo tanto, xa non se sinta nin
funcione como tal artigo, esa tradución ou acomodación sería, dende logo, inviable.
Cousa diferente é plantexármonos como ese artigo pleonástico debería aparecer en
contextos en que a denominación toponímica se emprega soa, isto é, fóra dun texto
ou cadea falada pertencente a unha lingua concreta; pénsese, por exemplo, no caso
de Galicia, nos letreiros das nosas estradas: parece natural que nesas circunstancias
o topónimo deberá aparecer co artigo galego, é dicir, formando parte do sintagma
denominativo fixado como oficial, como A Coruña ou A Garda, por exemplo.
E engadirei, para rematar, que, á vista do aquí exposto, a xa en exceso prolongada e
realimentada “guerra do artigo” a propósito de A/La Coruña, na que tan heroicamente
participou aquel rapaz da miña anécdota inicial, convértese en fume de palla ou en
puros fogos de artificio moi propios ás veces da loita política.
Referencias bibliográficas
Alarcos Llorach, E. (1970): Estudios de gramática funcional del español (Madrid:
Gredos).
Alarcos Llorach, E. (1994): Gramática de la lengua española (Madrid: RAE / Espasa-Calpe).
Alcina Franch, J. / Blecua, J. M. (1975): Gramática española (Barcelona: Ariel).
150
Ariza, M. (1993): “¿Es propio el nombre propio?”, en Alcaide Lara, E. R. / Salguero
Lamilar, F. J. / Ramos Márquez, M. M. (coords.), Estudios lingüísticos. En
torno a la palabra, 33-40 (Sevilla: Universidad de Sevilla).
Bajo Pérez, E. (2002): La caracterización morfosintáctica del nombre propio (A Coruña: Toxos Outos).
Bello, A. (1972): Gramática de la lengua castellana destinada al uso de los americanos (Caracas: Ediciones del Ministerio de Educación).
Bosque, I. / Demonte, V. (dirs.) (2000): Gramática descriptiva de la lengua española (Madrid: RAE / Espasa-Calpe).
Burge, T. (1973): “Reference and Proper Names”, Journal of Philosophy 70, 425439.
Burgoa, J. J. / De Aracil, C. (2009): “San Julián, patrón de la ciudad de Ferrol”,
Estudios Mindonienses 25, 303-318.
Carratalá García, E. (1975): “Sobre el nombre propio en castellano (Amado Alonso
y Pedro Henríquez vs. Jespersen y Jakobson)”, Anuario de Filología I, 389395.
Coseriu, E. (19692): Teoría del lenguaje y lingüística general (Madrid: Gredos).
Correas, G. (1954): Arte de la lengua castellana (Madrid: C.S.I.C.).
Cuervo, R. J. (1987): Diccionario de construcción y régimen de la lengua castellan.
Vol. III (Bogotá: Instituto Caro y Cuervo).
Díaz Hormigo, M. T. (1998): “Sustantivos comunes y sustantivos propios”, en
La categoría lingüística sustantivo, 159-167 (Cádiz: Universidad de Cádiz).
Fernández Leboráns, M. J. (1999): “El nombre propio”, en Bosque, I. / Demonte,
V. (dirs.), Gramática descriptiva de la lengua española. 1: Sintaxis básica de
las clases de palabras, 77-128 (Madrid: Real Academia Española / EspasaCalpe).
Fernández Ramírez, S. (19872): Gramática española. 3.2: El pronombre. Vol. preparado por J. Polo (Madrid: Arco/Libros).
Freixeiro Mato, X. R. (2000): Gramática da lingua galega, II: Morfosintaxe (Vigo:
Edicións A Nosa Terra).
García Gallarín, C. (1998): El nombre propio. Estudios de historia lingüística española (Madrid: PatRon).
Gardiner, A. (1940): The Theory of Proper Names (Londres).
151
Gary Preur, M. N. (1994): Grammaire du nom proper (Paris: PUF Linguistique
nouvelle).
Hernández Alonso, C. (1985): “Lo, ¿artículo o pronombre?”, Anuario de Lingüística Hispánica I, 115 y ss.
Jonasson, K. (1994): Le nom propre. Constructions et interpretations (Louvin-laNeuve: Ducult).
Kleiber, G. (1992): “Quand le nom propre prend article: les cas de noms propres
méthonimiques, French Languages Studies 2, 185-205.
Lapesa, R. (1974): “’El’, ‘la’, ‘lo’ como antecedente de relativo en español”, en
F. Marcos Marín, Aproximación a la gramática española, IX-XVII (Madrid:
Cincel).
Lázaro Carreter, F. (1975): “El problema del artículo en español: una lanza por Bello”, en Homenaje a la memoria de D. Antonio Rodríguez Moñino, 347-371
(Madrid: Castalia).
Lenz, R. (19353): La oración y sus partes (Madrid: Centro de Estudios Históricos).
López García, A. (1985): “Lo propio del nombre propio”, Lingüística Española Actual VII, 37-54.
López García, A. (2000): “Clases de nombres propios”, en G. Wotjak (ed.), En torno
al sustantivo y adjetivo en el español actual, 183-189 (Frankfurt am Main:
Vervuert).
Lyons, J. (1975): Introducción en la lingüística teórica. Versión española de R. Cerdà (Barcelona: Teide).
Martinet, A. (1978): “La palabra”, en Estudios de sintaxis funcional, 204-223 (Madrid: Gredos).
Martínez, J. A. (1994): “Las construcciones apositivas en español”, en Cuestiones
marginadas de gramática española, 173-224 (Madrid: Istmo).
Migliorini, B. (1968): Del nome propio al nome comune (Firence: Leo S. Olschki).
Molino, J. (1982): “Le nom propre dans la langue”, Langages 66, 5-20.
Morala, J. R. (1986): “El nombre propio ¿objeto de estudio interdisciplinar?”, Contextos 8, 49-61.
Moralejo Lasso, A. (1977): Toponimia gallega y leonesa (Santiago de Compostela:
Pico Sacro).
152
Moreno Cabrera, J. C. (1991): Curso universitario de lingüística general. Tomo I:
Teoría de la gramática y sintaxis general (Madrid: Síntesis).
Navaza, G. (2004): “Os topónimos Acea de Ama e O Xurés”, Revista Galega de
Filoloxía 5, 141-162.
Porto Dapena, X. A. (1985): “A vueltas de nuevo con el artículo español”, en Actas del Primer Congreso de Hispanistas de Asia, 147-162 (Seúl: Asociación
Asiática de Hispanistas).
Porto Dapena, X. A. (1986): Los pronombres (Madrid: Edi-6).
Porto Dapena, X. A. (2008): “Topónimos costeiros da ría de Cedeira”, Revista Galega de Filoloxía 9, 79-125.
Pulgram, E. (1954): “Theory of Proper Names”, Beiträge zur Namenforschung 5,
165-171.
Real Academia Española (1962): Gramática de la lengua española. Ed. reformada
de 1931 (Madrid: Espasa-Calpe).
Real Academia Española (1999): Ortografía de la lengua española (Madrid: Espasa-Calpe).
Real Academia Española (2005): Diccionario panhispánico de dudas (Madrid:
Espasa-Calpe).
Real Academia Española (2009): Nueva gramática de la lengua española, 2 vols.
(Madrid: Espasa Libros).
Robins, R. H. (1971): Lingüística general. Estudio introductorio (Madrid: Gredos).
Torres, C. (1960): “En torno al nombre y origen de El Ferrol”, Cuadernos de Estudios Gallegos XV, 143 e ss.
153
Contributos para a caraterização da retórica ambiental na
imprensa generalista portuguesa
Rui Ramos
Universidade do Minho, Braga, Portugal
Resumo:
Situando-se no quadro da Análise do Discurso, o presente texto descreve e analisa aspetos
funcionais e configuracionais relevantes de um breve corpus de artigos jornalísticos
contemporâneos que tocam a problemática ambiental. Identifica alguns dos mecanismos
mais salientes sobre os quais este tipo de discurso se constrói, nomeadamente a
interdiscursividade com o discurso da ciência, as suas marcas de didaticidade, o seu caráter
diretivo, a dramatização criada, a modalização avaliativa do enunciador e o balanço entre
argumentação e emoção sobre o qual opera. Pretende, desta forma, constituir um contributo
válido para a caraterização da retórica ambiental na imprensa generalista portuguesa
contemporânea, numa época em que o ambientalismo é um dos discursos mais operativos
da esfera pública nacional.
Palavras-chave:
Ambientalismo, media, interdiscursividade, discurso de divulgação.
Abstract:
Contributions to the characterisation of the environmental rhetoric in the Portuguese general
press. In the framework of discourse analysis, this text describes and analyzes some of the
functional and configurational aspects of a concise corpus of newspaper articles which deal
with the issue of the environment. It aims to identify some of the most significant mechanisms
which act as the basis for the construction of this type of discourse, namely interdiscoursivity
with scientific discourse, its didacticity markers and directive nature, the dramatisation
it creates, the evaluative modalisation of the enunciator and the balance between the
argumentative and emotional aspects upon which it is based. In this way, the objective of
this paper is to provide a valid contribution to the characterisation of environmental rhetoric
in the current Portuguese general press, at a time when environmentalism is one of the most
relevant discourses in the national public sphere.
Key words:
Environmentalism, media, interdiscoursivity, popularization discourse.
155
Rui Ramos
1. Introdução
Um dos traços consistentes da construção dos textos / discursos acerca do ambiente
na imprensa portuguesa contemporânea encontra-se centrado no funcionamento da
interdiscursividade, em particular aquela que se verifica entre o discurso científico
e o ambiental: o primeiro disponibiliza ao segundo as vozes que se fazem ouvir,
as informações que se apresentam, o vocabulário que se usa e os modelos de
organização textual que se adotam, assim como os elementos de autorização que
credibilizam o discurso.
Por seu lado, o jornal funciona como o suporte vital do discurso de divulgação da
ciência, permitindo o acesso do público não iniciado a este universo de saberes
frequentemente restrito e especializado.
Desta interação resulta o texto de explicação mediática, concretizando o caráter
parcialmente didático da imprensa. Aquela é historicamente concebida como
vulgarização, divulgação ou, mais recentemente, como recontextualização do discurso
da ciência através dos media e, em princípio, pretenderia atingir o objetivo pragmático
dominante de tornar os leitores mais competentes –o que constitui o objetivo
fundamental que carateriza qualquer texto considerado didático. Contudo, a análise
de muitos artigos concretos da imprensa generalista portuguesa permite identificar
igualmente outros objetivos fundamentais, que se apresentam implicitamente (em
grande parte dos casos) ou explicitamente: os objetivos pragmáticos de fazer-acreditar
e de fazer-aderir, para atingir um fim derradeiro –o de fazer-fazer.
Estes objetivos são concretizados através da palavra edificadora do real, e através
da exposição e da explicação das verdades científicas; mas resultam igualmente
da interseção entre a (suposta) voz fria e autorizada da ciência e perturbantes
argumentos de natureza passional.
Portanto, é pertinente identificar alguns traços da retórica “verde” tal como ela
se apresenta nos media, para contribuir para a caraterização de um dos discursos
dominantes da esfera pública (Jung 2001), um dos mais difundidos e mais fortemente
operantes na sociedade portuguesa contemporânea.
2. Quadro teórico geral
2.1. O discurso sobre o ambiente na imprensa generalista portuguesa contemporânea
não pode ser caraterizado por uma marca única, singular e definitiva, que permita
estabelecer uma distinção imediata face aos restantes discursos que se cruzam
156
Contributos para a caraterização da retórica ambiental na imprensa...
e digladiam no espaço público. Contudo, pode afirmar-se a existência de um
conjunto de marcas que o individualizam, que o distinguem e o afastam dos outros
discursos constituídos publicamente, e que resulta de uma combinação particular de
caraterísticas.
Uma dessas peculiaridades imediatamente identificável, e fortemente operativa
na sua caraterização, é a presença constante de um interdiscurso científico. Pode,
então, afirmar-se que o discurso mediático ambiental se encontra, a diversos
níveis, intersecionado pelo discurso da ciência e manifesta bem os indícios desta
influência.
Os “vários níveis” mencionados são o lexical (provavelmente, o mais ostensivo), o
sintático, o textual e o argumentativo.
2.2. A interação entre o discurso científico e o ambiental produz resultados nos dois
flancos desta união.
Por um lado, confere poder ao discurso científico. Este tem o seu espaço de
constituição e circulação específico (a sua esfera técnica) e apresenta marcas ao nível
microtextual, nomeadamente um léxico e uma sintaxe preferenciais e a tendência
para a monossemização1, por oposição ao registo menos técnico do cidadão comum;
além de marcas ao nível macrotextual, que respeitam ao enquadramento tipológico,
às estruturas sequenciais preferidas, ou aos constrangimentos estilísticas (economia
e pertinência máximas, objetividade, etc.). Este discurso obedece a restrições de
uma retórica específica, normalmente exigindo a iniciação do seu público a um
saber particular, explicitamente ancorado na tradição, que determina canonicamente
as novas produções.
Ao nível pragmático, pode afirmar-se que a transposição das fronteiras comunicativas
típicas, em direção a públicos laicos, nomeadamente aos decisores políticos, oferece
ao discurso científico novas possibilidades de condicionamento ou de determinação
da vida social, assim como cria novos desafios para a sua organização formal.
Sublinhe-se que a ideia, um tanto ingénua, de uma ciência fria, que descreve factos
brutos com desprendida objetividade analítica, tem de se confrontar, hoje, com a de
uma ciência que, em particular em certas áreas, se encontra intimamente associada
ao exercício da influência relativamente a assuntos de domínio geral e da vida
dos cidadãos. É o caso de toda a atividade científica relacionada com as questões
1 Genthilhomme (1984) refere, mais radicalmente, o “caráter monossémico” do discurso científico e
Cassany / Martí referem a terminologia da Ciência como usando “términos unívocos” (2000: 2666),
por oposição ao registo menos técnico do cidadão comum.
157
Rui Ramos
ambientais, onde se identifica uma luta exposta ao cidadão leigo entre várias
interpretações dos dados físicos, e até sobre aspetos técnicos da constituição desses
mesmos dados2. Daí ter-se vindo a apontar que, ao invés da visão mais ou menos
tradicional associada à ciência pelo cidadão comum, esta está longe de ser isenta e
pura nas suas opções, imaculadamente transparente, e que a comunidade científica
é alheia a pressões sociais e políticas (Calsamiglia 2003). De facto, a atividade
científica encontra-se entre as atividades das sociedades contemporâneas, assume
um curso dinâmico, é permeável a interesses e participa nos jogos de poder.
Por outro lado, há que reconhecer que a presença do discurso da ciência no discurso
mediático, isto é, a sua transição da esfera técnica para a esfera pública, confere
poder a este último. Como o discurso da ciência é frequentemente concebido pelo
cidadão comum como o discurso da razão, a sua presença interdiscursiva no discurso
mediático associa as posições do mediador / jornalista à autoridade e credibilidade
científicas, afastando-o do que seria a irracionalidade de outras posições ou formas
divergentes de interpretar os estados de coisas. Assim, é potenciada a adesão do
leitor aos pontos de vista adotados pelo enunciador que evoca a voz da ciência
para com ela se identificar. Harré / Brockmeier / Mühlhäusler afirmam: “one of the
reasons why the natural sciences serve as a powerful source of rhetorical devices is
that they incorporate within their rhetoric the idea of impersonal authority” (Harré
/ Brockmeier / Mühlhäusler 1999: 67). A ciência permite ao discurso mediático
apresentar uma retórica da evidência, autorizando asserções aparentemente
inquestionáveis e conferindo força probatória intrínseca ao discurso (Delavigne
1994) – força que joga um papel fundamental para sustentar a diretividade que o
discurso ambiental frequentemente assume.
Quanto à sua organização interna, os discursos de divulgação científica nos media
apresentam traços recorrentes: constroem uma realidade tendencialmente simplista
(no que respeita ao âmbito especificamente científico); adotam uma visão maniqueísta
e marcada por contrastes, por problematizações intensas relacionadas com as
aplicações ou consequências públicas / sociais dos problemas, por confrontações
entre interesses conflituantes (competição aberta e agonismo); atribuem um relevo
muito mais importante às conclusões visíveis, de âmbito público / social, do que às
condições e passos intermédios dos processos científicos em causa; frequentemente
apagam ou ignoram alguns dos intervenientes nos processos, nomeadamente
2 Não se trata somente de expor os cidadãos leigos aos dados e às lutas das comunidades científicas,
mas também de os chamar a ter voz, com vista a tomar as decisões mais sensatas e sustentáveis, no
interesse das populações: “collaboration between credentialed experts and ordinary citizens promises
to produce a “socially robust knowledge” (Nowotny 2003) or a “public knowledge” (Rehg 2009)
which has shown its worth by surviving scrutiny across diverse and demanding settings” (Goodwin /
Honeycutt 2009: 20).
158
o agente; usam intensamente quantificações exatas, estatísticas, percentagens,
números3 (nem sempre enquadrando e relativizando os valores, para definir o efetivo
valor que eles transportam para o assunto em causa) (Ramos 2009), apresentados
nas formas textuais típicas da ciência –ilustrações, esquemas, quadros, tabelas,
gráficos. Desta forma, as vozes autorizadas evocadas, os dados apresentados, as
ilustrações que acompanham os textos, o vocabulário empregado, a sintaxe usada,
os modos de organização textual prototípicos do discurso da ciência migram para o
discurso dos media, que os incorpora e reinterpreta, conferindo-lhes novos contornos
e destinando-os a novos públicos. Portanto, como referem vários investigadores4,
há vantagem em deixar de tratar este fenómeno como vulgarização, transposição,
reformulação ou divulgação, para passar a encará-lo como um processo complexo
de recontextualização5 do discurso da ciência.
2.3. A presença forte da ciência no discurso mediático confere a este uma didaticidade
a assinalar. Sophie Moirand tem tratado esta questão com sistematicidade6. Afirma
que é fácil identificar o discurso didático quando o cenário do seu funcionamento
é o de uma instituição social e historicamente definida como de ensino, por
exemplo. Tarefa mais complexa será a de definir a didaticidade fora destes
contextos institucionais e através da identificação de outras caraterísticas. Para o
fazer, considera três tipos de condições: situacional (determinada pela situação de
comunicação), formal (relativa à organização material interna do texto/discurso)
e funcional (ligada ao objetivo perlocutório do discurso). Assim, configurado
deste ponto de vista, um discurso didático ambicionará “tornar o alocutário mais
competente”, ou gerar nele um “saber-fazer”, e os seus recursos formais, assim com
a situação que ele cria ou à qual se associa, serão orientados para a realização feliz
deste objetivo pragmático dominante. Para a autora, a didaticidade dos discursos
3 Van Dijk refere a estratégia de usar profusamente as quantificações exatas nos textos mediáticos como
“number games” (1988: 88). Segundo o autor, esta estratégia “forcefully suggests truthfulness by
the implied exactness of precise numbers” (Van Dijk 1988: 87). Contudo, como complemento a esta
constatação, há que apontar igualmente o que é designado como “number paradox” (Koetsenruijter
2008: 194): geralmente, “people do not remember numbers in news articles; using additional numbers
does not help them to evaluate the news. (…) They function as arguments to stress the fact that the
source is a reliable one. They say: ‘I did not make this up. I did my research. It’s not guess-work, it’s
been counted’” (Koetsenruijter 2008: 194-195).
4 Cf., por exemplo: Wolton (1997); Calsamiglia / Bonilla / Cassany / López / Martí (2000); Bush /
Moffatt / Dunn (2001); Moirand (2000, 2003); Ramos / Carvalho (2008); Ramos (2009).
5 Há que distinguir ”recontextualização” e “reformulação”: no presente estudo, a primeira designação
remete para um mecanismo discursivo global ou macrotextual, enquanto a segunda se refere a
processos de dimensão local (microtextual).
6 Cf. entre outros Moirand (1992, 1997, 1999, 2000, 2003, 2007); Moirand / Ali Bouacha / Beacco /
Collinot (1995).
159
Rui Ramos
está necessária e fortemente imbricada na presença do outro: “la présence de l’autre,
à travers certaines catégories de la personne et à travers des désignations repérées,
à travers les dires relatés, évoqués, invoqués ou imaginés, nous a paru constituer un
des points d’ancrage de la didacticité” (Moirand 1992: 12). Defende que a presença
do alocutário se encontra marcada no discurso do locutor, mesmo nos discursos
de divulgação científica destinados ao público leigo. Contudo, sobretudo nos casos
de discurso produzido fora de um quadro institucional claramente identificável
como didático (ditos de “didaticidade fraca”) e, nomeadamente, na imprensa
generalista, estes precisam de encontrar os recursos que os qualificam e autorizam
junto do alocutário –precisam de ser aceites como verdadeiros, válidos, pertinentes,
fundamentados. Para isso, a evocação do discurso da ciência, com o seu véu de
verdade incontestável e definitiva (ou quase…), de descrição derradeira das coisas
e seus estados, constitui-se com argumento retórico de grande poder. Mesmo se o
alocutário não o compreende inteiramente ou se se trata dos frequentes “number
games” (Van Dijk 1988: 88) dos textos jornalísticos, o relato do discurso de uma
autoridade, de um estudo científico ou de um especialista oferecerá um valor
probatório ao discurso do jornalista. Portanto, a utilização estratégica da voz da
ciência e dos cientistas estará ao serviço do “fazer-acreditar”, etapa fundamental
para a concretização do objetivo de “fazer-saber”.
Se é verdade que, por um lado, um discurso didático visa “fazer-saber”, por outro
verifica-se que, com frequência, nos discursos públicos sobre questões ambientais
e marcados por didaticidade, está presente um outro objetivo pragmático,
insistentemente ocultado: o de “fazer-fazer”. O envolvimento do jornalista e / ou
da entidade mediática na promoção de comportamentos socialmente validados ou
politicamente corretos não é condenado; pelo contrário, é correntemente aceite
e até valorizado. Encontra-se, então, sob a capa da didaticidade, uma dimensão
diretiva incontestável. Assim, “fazer-saber” seria somente uma etapa ou um
estádio, fundamental mas não terminal, na sequência de atos que se orientam para
a realização do macroato ilocutório de “fazer-fazer”. Este, por seu lado, depende
ainda da concretização de uma outra etapa, a de “fazer-aderir”, pela interiorização
concreta e pela adesão dos espíritos àquilo que é afirmado pelo locutor.
Há que sublinhar igualmente que o discurso sobre questões ambientais é marcado
por uma dimensão temporal específica: trata-se de um discurso projetado no
futuro. Com frequência, encontra-se asserções sobre o clima, o desaparecimento
de espécies, a escassez de água potável, a degradação dos solos agrícolas, etc.
–e tudo isto projetado num futuro mais próximo ou mais longínquo. Todas estas
projeções são hoje marcadamente negativas. Enquanto previsões, são, naturalmente,
afetadas por um grau de incerteza ou de variabilidade e, portanto, de credibilidade
frágil. Para serem credíveis e aceites, têm absoluta necessidade de se autorizar,
160
de construir uma retórica que lhes confira força ilocutória a este nível. E um dos
seus argumentos mais fortes nesta tarefa de credibilização é a presença do discurso
científico, frequentemente apresentado imbuído de certezas inabaláveis, suportando
os cenários e as hipóteses avançadas. Portanto, a projeção no futuro operada
pelo discurso ambiental não se confunde com adivinhação, mas simula ser / tem
necessidade de ser / é ciência.
Finalmente, é necessário revisitar a natureza dos argumentos. Se a ciência é a fonte
fundamental da autoridade, conferindo credibilidade às asserções, mesmo aquelas
que não podem ser imediatamente verificadas (porque se projetam no futuro), um
outro tipo de argumento imprime no discurso a sua presença e o seu funcionamento:
o argumento passional, que toca o coração, o medo mais profundo, o sentimento
de injustiça, o desejo e a necessidade vital de sobreviver. A presença deste apelo
às emoções não é particularmente surpreendente: Christian Plantin afirma que
argumentação e emoção se envolvem de tal forma que se tornam indissociáveis,
rejeitando a conceção tradicional da argumentação que vê os afetos como “les
polluants majeurs du comportement discursif rationnel” e que considera que “le
discours argumentatif valide est un discours stoïque, sans émotions” (Plantin 2004:
168).
De facto, pode encontrar-se entre os múltiplos discursos acerca do ambiente um
leque significativo de exemplos que realizam este jogo entre razão e emoção para
atingir os seus objetivos de atrair o destinatário à leitura, o envolver, o perturbar e
o persuadir.
3. O corpus e os métodos
O corpus deste estudo é constituído por artigos de dois diários e de um semanário
de grande tiragem, selecionados pelo critério de abordarem questões sobre a relação
entre o homem e o ambiente. Trata-se dos diários Público e Jornal de Notícias,
respetivamente um jornal de referência e um jornal popular, e do semanário Visão,
em formato de revista. Estas publicações foram escolhidas por se destinarem a
públicos distintos e por apresentarem textos com organizações formais e retóricas
diferenciadas.
O período escolhido corresponde ao mês de março de 2009. Este é um mês simbólico,
marcando o início da primavera, e nele se contam vários dias comemorativos
relacionados com o meio natural, como o dia internacional da água e o da floresta.
Corresponde a um período tradicionalmente ligado à natureza e os indivíduos
sentem-se, genericamente, num estado de algum despertar após o fim do inverno.
161
Rui Ramos
Uma atenção particular dos media em relação a esta temática, nesta altura, não
surpreende.
Há que sublinhar que este estudo não desenvolve uma análise quantitativa, e que não
se trata da constituição de um corpus representativo do ponto de vista estatístico.
O procedimento de recolha e triagem dos textos foi o seguinte: após uma análise de
conteúdo dos artigos recolhidos –todos aqueles que, durante o período definido e nas
três publicações, de alguma forma, abordam as questões que relacionam o homem
com o ambiente– foram selecionados os mais ilustrativos. Trata-se, assumidamente,
de uma escolha subjetiva, dentro dos limites definidos. A descrição restringe-se a este
subcorpus limitado, que é composto por 20 artigos do Público, 14 artigos do Jornal
de Notícias e dois da revista Visão. Destes, alguns exemplos foram selecionados
para ilustrar a descrição desenvolvida.
4. As evidências
4.1. A voz da ciência e a didaticidade dos textos da imprensa
A voz da ciência está presente em vários dos artigos recolhidos. Surge sob a forma
de discurso direto (DD), indireto (DI), indireto livre (DIL) ou através de alusões
e as fontes são, normalmente, relatórios científicos ou os próprios cientistas,
perfeitamente identificados.
O exemplo (1) apresenta a voz dos “cientistas”, dos “especialistas”, inicialmente em
DI, depois em DD. O enunciador é adequadamente identificado e o seu estatuto de
especialista (“investigador da Universidade de Colorado, Estados Unidos”) é tornado
bem claro, o que justifica que o jornalista dê a ouvir a sua voz. O que os especialistas
fazem é avisar e alertar, os verba dicendi empregados para introduzir o DI nos
primeiros parágrafos do texto. Estes verbos evocam necessariamente uma situação
de risco, sendo que a sua escolha pertence inteiramente ao jornalista, resultando
da avaliação que este faz dos estados de coisas e manifestando a sua modalização
avaliativa enquanto mediador. A sua escolha ativa o implícito segundo o qual uma
ação se torna necessária, para evitar as consequências negativas configuradas por
um aviso ou um alerta, e, portanto, a dimensão diretiva do discurso está presente,
ainda que de modo derivado.
As quantificações exatas marcam presença, como testemunhos do discurso científico,
assim como a dimensão prospetiva, decorrente de verbos como os referidos (advertir
e alertar), mas também de avisar e prever:
162
(1) Cientistas avisam que o nível do mar pode subir mais do que o previsto
Especialistas reúnem-se em Copenhaga para actualizar relatório do IPCC;
mas em Nova Iorque cépticos do aquecimento global dizem que não há
problema
O nível do mar poderá subir mais do que se previa, alertaram ontem cientistas
reunidos em Copenhaga. Segundo vários especialistas, os últimos cenários do
Painel Intergovernamental para as Alterações Climáticas […]
O IPCC previa que o nível do mar poderia subir entre 18 e 59 centímetros, até
2100. Mas agora apontam-se valores maiores. “O limite superior do aumento
do nível do mar até 2100 poderá ser de um metro acima da média global”,
disse Konrad Steffen, investigador da Universidade de Colorado, Estados
Unidos. (Público, 11/3/2009, pp. 13)7.
O exemplo (2) retoma as quantificações exatas, insiste na evocação da ciência
(por metonímia, tratando-se, agora, de um “trabalho científico”), e, de seguida,
apresenta a voz de um indivíduo explicitamente qualificado. Este indivíduo explica
os detalhes da sua pesquisa. Este verbum dicendi, que introduz um segmento em DI,
pode ser encontrado com relativa insistência, sobretudo para evocar enunciadores
apresentados como especialistas ou cientistas. No final do artigo, o verbo resumir
assumirá idêntica função, introduzindo um segmento em DD. De facto, ambos
demonstram a dimensão didática presente nestes artigos e tornam evidente uma das
funções das vozes autorizadas: estas devem explicar, mostrar, resumir, ensinar, em
suma, contribuir para fazer-saber.
Há que assinalar que o emprego das quantificações precisas funciona mais como
artifício retórico do que com efetiva transmissão de informação pertinente. Não
será fácil para um leitor comum imaginar exatamente o que representam “10.300
hectares”, se estes forem deslocados da frase inicial do artigo, “Já arderam 10.300
hectares”. A partícula modal “já”, indicador das contraexpectativas de normalidade
do jornalista, tem neste enunciado uma importância a não subestimar, provavelmente
maior do que o próprio valor numérico.
Da mesma forma, é difícil avaliar a real importância de “uma margem de erro que
nunca ultrapassa os 500 hectares”. O efeito produzido nestes dois enunciados aponta
para a grande dimensão da zona ardida e a dimensão reduzida da margem de erro. Estas
quantificações presentes nestes textos (como, note-se, aquelas que estão presentes no
exemplo (1) e nos exemplos seguintes) podem ser vistas como manifestações de uma
retórica do quantificável: trata-se, como foi indicado acima, de uma estratégia de
7 Neste e nos exemplos seguintes, a formatação a negrito é nossa.
163
Rui Ramos
credibilização do discurso –ainda que, como também foi referido, haja o paradoxo de
os indivíduos dificilmente fixarem estes números, tendendo a conservar mais a ideia
global que lhes subjaz e, portanto, servindo estes exercícios de quantificação para
mostrar rigor e reclamar crédito de confiança, ou seja, fazer-acreditar.
(2) Já arderam 10.300 hectares. É este o resultado de um trabalho científico que
quantificou a área ardida em Portugal continental até 25 deste mês feita a partir
das imagens de satélite MODIS, da NASA, por um grupo de investigadores
coordenados pelo professor José Miguel Cardoso Pereira, professor do
Departamento Florestal do Instituto Superior de Agronomia. […]
José Miguel Cardoso Pereira explica que o seu número tem uma margem de
erro que nunca ultrapassa os 500 hectares […]. Os 10.300 hectares são mais
de dois terços do que ardeu durante todo o ano passado. […]
Em 2008 até final de Março arderam 2500 hectares, um quarto do que se
queimou este ano […]. “São duas situações anómalas. O ano passado foi o ano
em que ardeu menos desde que há registos fiáveis e este Março foi um Março
com muita área queimada”, resume Cardoso Pereira. (Público, 31/3/2009,
pp. 6).
O exemplo (3) permite identificar, em primeiro lugar, aquilo que já foi apontado nos
exemplos anteriores –a voz dos especialistas, citada em DI– mas também a presença de
dois casos de lexemas que manifestam o caráter didático presente e a recontextualização
do discurso da ciência. O primeiro é “efeito de estufa”, que corresponde a uma
metáfora largamente difundida e que nasceu da necessidade de explicar ao público
laico um fenómeno que não é diretamente apreendido pelos sentidos dos indivíduos; a
segunda é a equivalência, que este artigo estabelece por correferência, entre “carbono”
e a fórmula “CO2”. Esta equivalência não é cientificamente rigorosa, mas torna-se
aceitável num contexto de mediação na imprensa. Este emprego do discurso da ciência
sugere o funcionamento do discurso indireto livre (DIL), um tipo particular de relato
de discurso frequente nos artigos da imprensa.
(3) O Secretário Executivo da Convenção Quadro das Nações Unidas para
as Alterações Climáticas lançou ontem um apelo para que sejam obtidos
avanços no entendimento.
Yvo de Boer considera que o marco de Bona será a chave para um acordo
sobre emissões de gases com efeito de estufa. […]
Entretanto, a crise económica levou à baixa do preço do carbono entre os 27
países industrializados […]. A credibilidade do sistema poderá ficar em causa,
dizem os especialistas citados pela Reuters, se os preços da tonelada de CO2
continuarem a descer. (Jornal de Notícias, 5/3/2009, pp. 30).
164
O exemplo seguinte insiste nas quantificações precisas (“46% do país”, “37%”,
“17%”, etc.), no vocabulário técnico (“seca fraca”, “normal a seco”) e na evocação de
uma fonte autorizada (“o último boletim climatológico do Instituto de Meteorologia”),
estando todos estes recursos ao serviço da construção de uma imagem de rigor e de
transmissão de informação fiável e útil. Sob a organização do artigo e o seu vocabulário, pode identificar-se, provavelmente, o recurso ao DIL, pelo reconhecimento de
um provável intertexto científico,
reelaborado no discurso do jornalista. Todos estes traços foram já
apontados nos exemplos anteriores. O que este exemplo traz de
novo é a infografia (ver Imagem
1) que acompanha o texto, explicitamente anunciada, e que torna
visível a didaticidade do artigo.
Este tipo de recurso retoma diretamente o protótipo do discurso
da ciência, com os seus esquemas acessíveis aos iniciados, mas
também o protótipo do discurso
de divulgação, nomeadamente o
do manual escolar ou o do manual de instruções, com as suas
estratégias visuais de apoio ao
texto verbal, com o objetivo de
tornar o saber científico e técnico
compreensível pelo público leigo,
mesmo por aqueles leitores que
poderão ter dificuldade em aceder à representação do mundo so- Imagem 1 – Jornal de Notícias, 10/3/2009, pp. 29
mente através do código verbal.
(4) Menos chuva em Fevereiro põe 46% do país em seca fraca
Mês normal a seco com precipitação inferior ao valor médio e últimos dias
mais quentes […]
De acordo com o último boletim climatológico do Instituto de Meteorologia
(IM), em 28 de Fevereiro, a situação de seca – embora fraca – regressou
às regiões do interior Norte e Centro e boa parte das regiões do Sul (ver
infografia), correspondendo a 46% do território continental. (Jornal de
Notícias, 10/3/2009, pp. 29).
165
Rui Ramos
Finalmente (no que respeita a este tópico), o exemplo (5) atualiza algumas das
caraterísticas apontadas nos casos anteriores, nomeadamente a presença de
informação esquemática e visual em complemento do texto (onde se reconhecem
em fundo, quase como marca de água, como se pode comprovar pela Imagem 2, um
mapa-mundo, as típicas torres de arrefecimento das centrais nucleares, o símbolo da
energia nuclear e outra informação gráfica), mas incorpora uma alusão a reter, uma
forma difusa de relato de discurso, no seu título. Este é construído sobre um jogo
de palavras que retoma a ideia de aquecimento global e cria uma nova expressão a
partir desse jogo intertextual: “sobreaquecimento nuclear”. Neste caso, o discurso
fonte não é necessariamente o discurso da ciência (pelo menos, aquela que é a
fonte direta), mas terá transitado para a linguagem comum a partir do discurso do
ambientalismo.
(5) “Sobreaquecimento nuclear” (Visão, 5/3/2009, pp. 76).
Imagem 2 – Visão, 5/3/2009, pp. 76
166
4.2. Projeções no futuro
O exemplo (1), acima, apresentou uma evidência da projeção no futuro que
carateriza muitos dos textos sobre as questões ambientais na imprensa. O exemplo
(6) apresenta-nos outra, associando as projeções a um dramatismo intenso8. Neste
caso, a dimensão prospetiva identifica-se no semantismo de lexemas e lexias como
“destino”, “até ao final do século”, “ter os dias contados”, “previsões”, “anunciada”,
“anúncio”, etc., ou no Futuro de várias formas verbais, como “será”, “deixarão de
existir”, “não poderão viver aqui”, “ficará submerso”, etc. Esta dimensão prospetiva
(e mesmo télica) marca frequentemente o discurso ambiental e, tal como alguns
investigadores (nomeadamente, Harré / Brockmeier / Mühlhäusler 1999) assinalam,
constrói-se sobre um conceito-chave: o da esperança. De facto, é a esperança que
norteia qualquer ação em prol do ambiente: a possibilidade de alterar os estados
de coisas nefastos, no sentido de garantir desenvolvimentos sustentáveis, para que
as gerações futuras possam gozar de um ambiente equilibrado capaz de suportar
a vida com qualidade. “Esperança” é, pois, um conceito fundamental no discurso
ambientalista.
Não se confunda esta esperança com o desenho de realidades cor-de-rosa. De
facto, as realidades presentes são frequentemente pintadas de cor negra, mas o tom,
por mais disfórico que seja, deixa (quase) sempre uma possibilidade de salvação,
de correção – o que, aliás, corresponderá ao bem comum, cuja defesa justificará
o caráter impositivo dos atos diretivos que tantas vezes caraterizam a dimensão
ilocutória do discurso ambiental.
No caso em análise, o texto ilustrado em (6) não é somente dramático, mas
verdadeiramente pessimista, visto que não apresenta qualquer reversão possível
para o problema, nenhum “happy ending”, salvo uma referência breve a “quem
acredite que ainda é possível evitar a subida tão radical das águas”. Para além disto,
focaliza-se na descrição das medidas para a adaptação dos indivíduos a uma nova e
agreste realidade, dada como consumada: “planear o êxodo [para novos territórios],
reforçar os corais, instalar barreiras ou construir ilhas artificiais são todos cenários
de facto consumado”. Trata-se de um incomum ponto de vista jornalístico (na
imprensa portuguesa), que vem contrariar a tendência dos textos que, implícita ou
explicitamente, adotam a postura de suportar ou promover a luta contra as alterações
climáticas provocadas pela ação humana. Neste caso, a perspetiva assumida é a da
adaptação. Eventualmente, poderá ser um indício da consciência pública da derrota
na batalha, e uma preparação para a nova e inexorável realidade, contra a qual a
8 O caráter apocalíptico de que o ambientalismo frequentemente se reveste tem sido objeto de numerosas
referências e estudos. Um dos mais recentes é o de Foust / Murphy (2009).
167
Rui Ramos
ação humana é já inoperante. Trata-se da manifestação de uma retórica apocalíptica:
“apocalyptic rhetoric, we argue, represents a mediating frame in global warming
discourse. Certain versions of this frame may stifle individual and collective agency,
due to their persistent placement of ‘‘natural’’ events as catastrophic, inevitable, and
outside of ‘‘human’’ control” (Foust / Murphy 2009: 153).
A inutilidade da luta está implícita no lugar-comum sobre o qual o título do artigo
se constrói, e que determina que não vale a pena lutar contra o destino. Note-se que
os dois lexemas, luta e destino, estão presentes. E verifica-se um deslizamento do
foco da dúvida sobre o futuro: para além de o assumir como destino, o texto volta
a dar como adquirido que o roubo do país (pelas águas) é garantido, deixando a
dúvida somente para o momento de tempo em que isso acontecerá. Este é um traço
recorrente na retórica apocalíptica.
(6) Maldivas : um país em luta contra o destino
Se a água dos mares subir mesmo um metro até ao final do século, conforme
as previsões revistas do Painel Intergovernamental para as Alterações
Climáticas, da ONU, as Maldivas deixarão de existir. […]
Para os cidadãos das Maldivas, portanto, a questão já não é se as águas lhes
vão roubar o país. É quando. […]
Como uma Atlântida moderna, a paradisíaca nação do Índico corre o risco de
desaparecer sob as águas. A diferença é que a catástrofe está anunciada. Um
anúncio turístico, entretanto retirado por ser considerado alarmista, dava-se
mesmo ao luxo de fazer humor com a situação: “Venha visitar-nos, enquanto
ainda estamos por aqui” (Público, 23/3/2009, Caderno P2, pp. 4-5).
4.3. O caráter diretivo do ambientalismo
O caráter diretivo (ou de fazer-fazer) do discurso ambiental pode ser identificado
em grande número de textos, e é ilustrado em vários segmentos apresentados acima.
No essencial, pode dizer-se que esse vetor intromissivo na liberdade individual é
justificado com o superior interesse comum, e que a sobrevivência ou o equilíbrio
futuro devem ser acautelados por práticas sustentáveis hoje. Esse bem comum e
futuro justificarão o direito de alguns imporem a sua visão do mundo a outros, e a
imposição será tão mais aceitável quanto o risco se torna intenso. A visão do mundo
será sustentada com o saber científico, como acima foi referido, e a orientação
argumentativa terá sempre um cariz presente-futuro. Dificilmente alguém deixará
de ser sensível, pelo menos ao nível abstrato, ao argumento de preservar o futuro
com pequenos gestos no presente.
168
Contudo, o corpus de textos jornalísticos em análise integra uma crónica humorística
publicada no diário Público, num dossier especial editado ao domingo, que põe
em causa este raciocínio e estas bases argumentativas. Neste artigo, o autor afirma
aceitar que os ecologistas entrem na sua casa e lhe ditem o que deve fazer para
adotar um comportamento sustentável – na cozinha, no quarto, no lar em geral.
E descreve, com humor, os seus pretensos comportamentos ecologicamente corretos
e sustentáveis; porém, revolta-se quando lê que a Greenpeace pretende proibir a
produção de papel higiénico macio, de folha tripla, porque este não pode ser
fabricado a partir de papel reciclado.
Efeitos cómicos à parte, este texto testemunha um tópico central da problemática do
ambientalismo: o grau de aceitação da sua dimensão diretiva pelos indivíduos. Como
o humorista admite, está pronto a deixar-se convencer a abraçar um determinado
número de práticas e alterações na sua vida, em prol de um futuro mais equilibrado,
mas não aceita que a sua comodidade seja posta em causa para lá de um certo
ponto.
Esta é uma estratégia terrorista de se opor às ideias ecologistas. Recusa a argumentação
no terreno e nos termos “sérios” reclamados pelo saber científico e pela ética social
e transfere-a para a esfera individual e radicalmente íntima das escolhas de índole
particular, para a vida privada dos cidadãos, como se esta estivesse compartimentada
e fosse alheia à sua dimensão social. Neste caso, uma eventual discussão seria
praticamente impossível, porque parece não haver acordo sobre o terreno de base
para que as ideias se confrontem. A argumentação ecologista dificilmente ganharia
força contra o desejo inamovível de conforto na esfera íntima.
Não será por acaso que esta manifestação de resistência ocorre num formato
humorístico. Num texto “sério”, com argumentação racional e válida, a posição
do enunciador seria indefensável. Mas um texto com este perfil pode dar a ver os
caprichos, os afetos, a adesão (ou a sua falta) de cariz emocional e não puramente
racional. Neste caso, apesar de a razão ditar um comportamento, a adesão dos
espíritos, ou a persuasão, parece ditar outro.
O locutor parece recorrer, neste caso, a um fenómeno polifónico: põe em cena um
enunciador de que claramente se distancia. O “eu” é o “homem moderno”, que
conhece e adere ao discurso / propostas ambientalista(s), mas esse saber e adesão
não são suficientes para “fazer”, pelo menos em pleno. Poderá ver-se nesta estratégia
um posicionamento irónico do humorista, que desconstrói o que apresenta como
uma hipocrisia da sociedade. Parece que não se atinge facilmente o último patamar
do fazer-fazer.
169
Rui Ramos
(7) Aceitei, com bonomia, que os ambientalistas entrassem em minha casa,
trocassem as minhas lâmpadas e isolassem as minhas janelas. Deixei-os, não
sem desconfiança, que penetrassem na minha cozinha. Agora só uso produtos
orgânicos e cheguei a comer tofu. Não há cá nada transgénico. […]
Já tenho é alguma dificuldade em aceitar que me invadam a privacidade na
casa de banho, principalmente quando estou com as calças pelos tornozelos.
Isto porque a Greenpeace pretende que se deixe de fabricar papel higiénico
macio, de folha tripla, […] porque é papel higiénico que não pode ser feito a
partir de papel reciclado. […]
Um ambientalista acusar-me-á de pôr o bem-estar do meu rabo à frente da
saúde de uma árvore. Estará a ser grosseiro, mas a dizer a verdade. […] Exijo
que se cortem as árvores que forem necessárias para manter um nível de
aconchego aceitável. (Publico, 29/3/2009, Caderno P2, pp. 3).
4.4. Modalização e emoções
Enquanto caraterística do género, o jornalista que produz uma notícia ou uma breve
(genericamente, um texto de enunciação objetivizada (cf. Moirand 1999)) procura
ocultar a sua subjetividade sob o relato frio e isento dos estados de coisas. Isto é o
que as boas práticas determinam e é igualmente o que os próprios jornalistas tentam
frequentemente fazer aceitar pelo público. Mas nenhum ser humano é isento e tomar
a palavra significa instaurar um marco enunciativo, o que obriga cada ser falante a
assumir-se como eu e, portanto, a perspetivar as coisas e os seus estados de uma
forma singular9.
Como se viu em exemplos anteriores (nomeadamente, no exemplo (6) e, por razões
diversas, no exemplo (7)), a emoção está presente. De facto, as emoções acompanham
a argumentação ecologista e os jornalistas posicionam-se invariavelmente do
lado das reclamações ambientais, dramatizando os problemas, ampliando riscos,
agudizando perceções, potenciando as probabilidades do fazer-aderir que perseguem
como etapa fundamental para o fazer-fazer final.
O texto da revista Visão de 5 de março, a propósito da opção nuclear, e que se
prolonga por três páginas, com caixas de texto incorporadas, classifica a opção
nuclear como uma “tentação”, no seu título; na caixa de texto da página 74, apresenta
9 “Aucune prise de position épistémologique ne peut rien changer au fait que l’autonomie et donc la
responsabilité du sujet, même relatives, même masquées par l’effacement énonciatif, sont inhérentes
au système du langage. Elles se manifestent, entre autres, dans le rôle primordial que joue la sélection
dans les procédures de mise en discours, dans la subjectivité axiologique et dans la régulation du logos
et de l’ethos par «l’argumentation linguistique», mais aussi par l’»argumentation rhétorique»“ (Koren
2006). Ver também Moirand (2006).
170
o título “proliferação nuclear” e, como se essa expressão não ativasse já na memória
interdiscursiva dos leitores todos os frames de risco e alarme, antecede-o pelo lexema
“perigo”, como se se tratasse de um antetítulo explicativo; e, após ter apresentado
a opinião que o autor reputa mais forte no momento, favorável ao nuclear, termina
da forma seguinte:
(8) Parece que o mundo se esqueceu da catástrofe de Chernobyl (Visão,
5/3/2009, pp. 76).
A responsabilidade da classificação da opção nuclear como “tentação”, a orientação
interpretativa como “perigo” do título “proliferação nuclear” e a evocação de Chernobyl
pertencem por completo ao jornalista e constituem uma forma de modalização. O
primeiro caso exemplifica um traço particular de algum discurso ambiental, perpassado
de alusões religiosas10 –e a “tentação” dá a ver, por implicitação, a opção de alguns
países como um pecado ambiental. A evocação do acidente na central nuclear
de Chernobyl, explicitamente classificada como “catástrofe”, torna-se pertinente
como exemplo e, portanto, como alerta e como crítica: evocar aqui esse desastre,
com consequências tão graves, constitui um óbvio argumento a favor da conclusão
“rejeição do nuclear”; num cenário em que os argumentos se alinham com uma
orientação contrária, o jornalista toma posição e vem recordar / impedir “o mundo” de
se esquecer do imenso risco. Só há uma orientação argumentativa a reconhecer neste
comentário final, cuja conclusão o leitor é convidado a “descobrir” por si, perante os
factos: a da condenação do nuclear. E a argumentação implícita não é completamente
racional, mas evoca o medo, uma das emoções mais difíceis de dominar.
De igual forma, os exemplos (9) e (10) dão a ver cenários de um dramatismo extremo
para enquadrar os pontos de vista do enunciador. O título do primeiro destes artigos
evoca a morte, com uma asserção criadora de um alto grau de comoção.
(9) Poluição do ar mata dois milhões em cada ano (Jornal de Notícias,
23/3/2009, pp. 29).
O texto ilustrado pelo exemplo (10), por seu lado, termina com uma outra asserção
impactante, ainda mais dramática. Esta constitui exatamente a última frase do
10 Num outro contexto de discurso sobre o ambiente, Nerlich / Koteyko identificam um topos que pode
ligar-se ao discurso religioso: “the compound “carbon sinner” can reference by way of metaphor either
the religious frame or the diet frame, just as the interesting compound “carbon indulgence” does”
(2009: 211); “the media in general tend to describe carbon emissions as “sins” and carbon credits
as “indulgences” (Nerlich / Koteyko 2009: 214). Para uma análise do que designam como “green
evangelicalism” nos EUA, ou seja, o discurso dos cristãos evangélicos sobre o ambiente, com a natural
interseção entre o discurso religioso e o tipicamente ambiental, veja-se o trabalho de Prelli / Winters
(2009).
171
Rui Ramos
texto, um epílogo de grau máximo, concentrando toda a força argumentativa que o
enunciador consegue imprimir ao seu discurso, na sequência de asserções e projeções
graves ao longo do mesmo. Reúne, sob um único véu dantesco, a morte e as crianças,
em proporções inimagináveis, e surge como argumento máximo, ao nível do logos,
para sustentar a tese do enunciador, ao mesmo tempo que desempenha um papel de
expoente máximo de dramatização, ao nível do pathos.
Ainda que se reclame de natureza científica, enquanto argumento a favor da utilização
racional da água, esta asserção fere a consciência dos indivíduos e manifesta uma
posição enunciativa clara assumida pelo jornalista: não se trata aqui da voz dos
outros, é a sua própria voz que se faz ouvir para exprimir a sua subjetividade – pouco
importa que os dados científicos tenham sido recebidos de um boletim ou de um
relatório de outrem. Há, assumidamente, uma tentativa de influenciar a opinião
pública, tornando-a favorável à ideia de partilha da água e da sua preservação, ou
um fazer-fazer final, suportado por argumentos de ordem racional e passional (fazer-saber e fazer-aderir).
(10) Conflitos
Faltará água se o mundo não partilhar
A escassez de água é cenário com probabilidade agravada, se não for feito
melhor uso deste recurso, lembram as Nações Unidas, que apelam à redução
da poluição pelos países ricos. As alterações do clima podem trazer mais sede.
[…]
Mas não é só a disponibilidade que poderá fazer com que em 2025 cerca de
1.800 milhões de pessoas vivam em zonas com absoluta escassez e dois
terços da humanidade sofram restrições no abastecimento. […]
Em cada 15 segundos morre uma criança por doenças relacionadas com a
falta de água. (Jornal de Notícias, 22/3/2009, pp. 30).
Assim, os exemplos (9) e (10) dão claramente a ver a dramatização extrema encenada
pelo jornalista, aquela que envolve os sentimentos mais básicos e mais profundos, os
medos e os instintos vitais: autoconservação individual, evocada na morte (primeiro
caso) e mesmo a preservação da espécie, evocada no segundo exemplo, o que refere
a morte de crianças a um ritmo chocante.
Acresce que, nos dois casos, o agente causador da morte é referenciado por nomes
não contáveis ou vagos. No título do exemplo (9), é a “poluição do ar”, ativando
o frame dos problemas com o elemento ar. Em Português, “ar” é um nome não
172
contável e, mesmo que se considere que é possível quantificar cientificamente
os índices de poluição que ele comporta, assim como identificar cada poluente
específico, de uma forma geral e para a generalidade dos indivíduos, a “poluição”,
no seu todo, é um conceito dificilmente materializável. O exemplo (10) identifica
as “doenças relacionadas com a falta de água”, o que constitui uma expressão vaga
e que remete para o âmbito do uso do elemento água, apresentado igualmente
como nome não contável11. Os estados de coisas evocados envolvem, então, dois
elementos sem os quais a vida não é possível, mas sem identificar um responsável
imediato ou palpável que seja possível apontar e, sobretudo, do qual seja possível os
indivíduos protegerem-se ou contra o qual possam lutar. E lutar contra “fantasmas”
ou o desconhecido amplia fortemente as dificuldades e atemoriza as expectativas.
5. Conclusões
De forma sintética, há que sublinhar que os exemplos apresentados testemunham
topoï recorrentes do discurso acerca do ambiente na imprensa generalista portuguesa
contemporânea.
Em primeiro lugar, volta a sublinhar-se a presença insistente do interdiscurso
científico nos textos sobre as questões ambientais, como suporte credibilizante do
discurso, identificado em DD, DI, DIL e sob formas difusas de citação, dando voz
aos cientistas e citando relatórios e estudos. Fundamentadas nesta voz autorizada
e autorizante, as asserções que projetam cenários futuros não se confundem com
adivinhação e os conselhos, exigências e reclamações afastam-se do exercício do
poder arbitrário. O leitor sabe que pode acreditar na voz do jornalista, porque esta é
suportada pelas evidências científicas.
A presença da ciência testemunha uma outra dimensão do discurso ambiental na
imprensa: o seu caráter didático. Não se afigura adequado afirmar que estes textos
somente informam; eles também oferecem saber, explicam, tornam o leitor mais
competente; enfim, ensinam.
Contudo, o leitor não se depara com a apresentação isenta ou neutra dos objetivos
dados científicos. A modalização avaliativa do jornalista oculta-se frequentemente,
mas também se revela em momentos-chave do discurso, e marca-o com um caráter
tremendista, dramático, extremo. Estes momentos mostram que o efeito perlocutório
do texto não se limita ao fazer-saber, como é próprio do típico texto didático, mas
11 Para alguns autores, como Halliday (2001) ou Chawla (2001), nas línguas ocidentais, os recursos
naturais são configurados como nomes não contáveis (a água, a energia, o ar, etc.), o que sugere o seu
caráter inesgotável, não favorecendo usos racionais.
173
Rui Ramos
que os dados e os recursos discursivos se orientam para fazer-crer e fazer-aderir,
para ganhar a razão e a emoção do leitor. Assim, a imprensa confirma-se como
poder, como instância mobilizadora, como agenciadora da vida pública, como
configuradora de realidades, e a retórica “verde” encontra nela espaço de criação
e ação.
Referências bibliográficas
Bush, J. / Moffatt, S. / Dunn, C. (2001): “Keeping the public informed? Public
negotiation of air quality information”, Public Understanding of Science 10
(2), 213-229.
Calsamiglia, H. (2003): “Popularization discourse”, Discourse Studies 5 (2),
139-146.
Calsamiglia, H. / Bonilla, S. / Cassany, D. / López, C. / Martí, J. (2000): “Análisis
discursivo de la divulgación científica”, em Bustos Tovar, J. J. / Charaudeau,
P. / Girón Alconchel, J. L. / Iglesias Recuero, S. / López Alonso, C. (2000),
Lengua, Discurso, Texto. (I Simposio Internacional de Análisis del Discurso).
Vol. II, 2639-2646 (Madrid: Visor).
Cassany, D. / Martí, J. (2000): “Estrategias de divulgación de un concepto científico: el prión”, em Bustos Tovar, J. J. / Charaudeau, P. / Girón Alconchel,
J. L. / Iglesias Recuero, S. / López Alonso, C. (2000), Lengua, Discurso, Texto. (I Simposio Internacional de Análisis del Discurso). Vol. II, 2665-2679
(Madrid: Visor).
Chawla, S. (2001): “Linguistic and Philosophical Roots of Our Environmental Crisis”, em Fill, A. / Mühlhäusler, P. (2001), The ecolinguistics reader. Language, ecology and environment, 115-123 (London / New York: Continuum).
Delavigne, V. (1994) : “Les discours institutionnels du nucléaire. Stratégies discursives d’euphorisation”, Mots 39, 53-68.
Foust, C. R. / Murphy, W. (2009): “Revealing and Reframing Apocalyptic Tragedy
in Global Warming Discourse”, Environmental Communication: A Journal of
Nature and Culture 3:2, 151-167.
Genthilhomme, Y. (1984): “Les faces cachées du discours scientifique”, Langue
Française 64, 29-37.
174
Goodwin, J. / Honeycutt, L. (2009): “When science goes public: from technical
arguments to appeals to authority”, Studies in Communication Sciences 9 (2),
19-30
Halliday, M. A. K. (2001): “New Ways of Meaning: The Challenge to Applied Linguistics”, em Fill, A. / Mühlhäusler, P. (2001), The ecolinguistics reader. Language, ecology and environment, 175-202 (London / New York: Continuum).
Harré, R. / Brockmeier, J. / Mühlhäusler, P. (1999): Greenspeak. A Study of Environmental Discourse (Thousand Oaks / London / New Delhi: Sage).
Jung, M. (2001): “Ecological Criticism of Language”, em Fill, A. / Mühlhäusler, P.
(2001), The ecolinguistics reader. Language, ecology and environment, 270285 (London / New York: Continuum).
Koetsenruijter, W. (2008): “How numbers make news reliable”, em Dam, L. /
Holmgreen, L.-L. / Strunck, J. (2008), Rhetorical aspects of discourses in
present-day society, 193-205 (Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing)
Koren, R. (2006): “Responsabilité des Uns dans le regard des Autres: l’effacement
énonciatif au prisme de la prise de position argumentative”, Semen 22 (Énonciation et responsabilité dans les médias [En ligne], mis en ligne le 2 mai
2007). Disponível em: http://semen.revues.org/document2820.html [Consult.
em 3 de abril de 2010].
Moirand, S. (1992): “Autour de la notion de didacticité”, em CEDISCOR (org.):
Les carnets du CEDISCOR, 1 (Un lieu d’inscription de la didacticité. Les
catastrophes naturelles dans la presse quotidienne), 9-20 (Paris: Presses de la
Sorbonne Nouvelle).
Moirand, S. (1997): “Formes discursives de la diffusion des savoirs dans les médias”, HERMÈS. Cognition, Communication, Politique 21, 33-44.
Moirand, S. (1999): “Les indices dialogiques de contextualisation dans la presse
ordinaire”, Cahiers de praxématique 33, 145-184.
Moirand, S. (2000): “Les manifestations discursives dialogiques de la rencontre entre sciences, médias et politique”, em Bustos Tovar, J. J. / Charaudeau, P. / Girón Alconchel, J. L. / Iglesias Recuero, S. / López Alonso, C. (2000), Lengua,
Discurso, Texto. (I Simposio Internacional de Análisis del Discurso). Vol. II,
2681-2697 (Madrid: Visor).
175
Rui Ramos
Moirand, S. (2003): “Communicative and cognitive dimensions of discourse on
science in the French media”, Discourse Studies 5 (2), 175-206.
Moirand, S. (2006): “ Responsabilité et énonciation dans la presse quotidienne :
questionnements sur les observables et les catégories d’analyse ”, Semen 22
(Énonciation et responsabilité dans les médias, [En ligne], mis en ligne le
16 mai 2007). Disponível em: http://semen.revues.org/document2798.html
[Consult. em 3 de abril de 2010].
Moirand, S. (2007): Les discours de la presse quotidienne. Observer, analyser, comprendre (Paris: PUF).
Moirand, S. / Ali Bouacha, A. / Beacco, J.-C. / Collinot, A. (eds.) (1995): Parcours
linguistiques de discours spécialisés (Berne / Berlin / Francfort-s. Main / New
York / Paris / Vienne: Peter Lang).
Nerlich, B. / Koteyko, N. (2009): “Carbon Reduction Activism in the UK: Lexical
Creativity and Lexical Framing in the Context of Climate Change”, Environmental Communication: A Journal of Nature and Culture 3:2, 206-223.
Plantin, Cr. (2004): “Ad passiones. Affects et logique dans l’argumentation”, em
Marques, M. A. / Pereira, M. E. / Ramos, R. / Ermida, I. (2004), Práticas
de Investigação em Análise Linguística do Discurso. Actas do II Encontro
Internacional de Análise Linguística do Discurso, 163-179 (Braga: Centro de
Estudos Humanísticos – Universidade do Minho).
Prelli, L. J. / Winters, T. S. (2009): “Rhetorical features of green evangelicalism”,
Environmental Communication: A Journal of Nature and Culture 3:2, 224243.
Ramos, R. / Carvalho, A. (2008). “Science as Rhetoric in Media Discourses on Climate Change”, em Dam, L. / Holmgreen, L.-L. / Strunck, J. (2008), Rhetorical
aspects of discourses in present-day society, 223-247 (Newcastle upon Tyne:
Cambridge Scholars Publishing).
Ramos, R. (2009): O discurso do ambiente na imprensa e na escola. Uma abordagem linguística (Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkian / Fundação para a
Ciência e a Tecnologia).
Van Dijk, T. (1988). News as discourse (Hillsdale, New Jersey: Laurence Erlbaum).
Wolton, D. (1997): “De la vulgarisation à la communication”, HERMÈS. Cognition,
Communication, Politique 21, 9-14.
176
Un documento notarial de Santiago de Compostela escrito en
galego en 1337*
Raquel Rodríguez Parada
Instituto da Lingua Galega (USC)
Resumo:
O obxectivo deste artigo é ofrecer a edición crítica dun documento notarial inédito da comarca compostelá pertencente ao ano 1337. Trátase dun traslado que conta cunha copia (tamén
conservada) dun texto de avinza e composición custodiado no Arquivo Histórico Diocesano de Santiago de Compostela (AHDS). Acompañamos a lectura dunha introdución na cal
abordamos a descrición e estudo do documento e damos unhas breves notas dos notarios e
escribáns; deseguido, achegamos un glosario en que aparecen recollidas todas as voces do
léxico común contidas no dito texto e, finalmente, ofrecemos dous índices, un antroponímico
e outro toponímico.
Palavras-chave:
Codicoloxía, ecdótica, lexicografía medieval, léxico xurídico-administrativo medieval,
antroponimia, toponimia.
Abstract:
The purpose of this article is to offer a critical review of an unknown notarial document
from the area of Santiago de Compostela dated in 1337. The text contains an agreement and
composition, with a surviving copy of the transcription which is mentioned in the critical
apparatus, housed in the Arquivo Histórico Diocesano (History Diocesan Archive) in Santiago
de Compostela (AHDS). Its reading is accompanied by an introduction dealing with the
description and the study of the document as well as some short notes about notaries and
scriveners. Next, a glossary is provided with all the voices in common vocabulary comprised in
the text, and finally we present two indices, one anthroponomycal and the other toponymical.
Key words:
Codicology, ecdotics, medieval lexicography, medieval legal-administrative vocabulary,
anthroponomy, toponymy.
* Neste artigo recollo parte dun traballo academicamente dirixido (tad) e, pola súa natureza, quero deixar
constancia dos meus agradecementos aos membros do tribunal: Ana I. Boullón, Xosé L. Couceiro
e Ramón Lorenzo. Tamén quero agradecer a Ernesto González Seoane, a Maka Pérez e a Damián
Suárez as súas indicacións e aos responsables do Arquivo da Catedral de Santiago, a información
proporcionada sobre os deáns composteláns.
Data de recepción: 31 de agosto de 2010 | Data de aceptación: 1 de decembro de 2010
177
No Arquivo Histórico Diocesano de Santiago de Compostela (ahds) custódiase
o texto que editamos. Trátase dun texto notarial inédito que resulta de interese
dada a información que achega tanto dende o punto de vista histórico como
filolóxico.
Por cuestións de espazo limitamos o noso estudo a unha breve nota introdutoria, á
propia edición do texto, á relación de voces contidas nel e aos índices onomásticos,
antroponímico e toponímico.
1. Estudo introdutorio
1.1. No cartafol 93 do fondo xeral, serie xurisdicional, do
ahds gárdase o texto
obxecto deste estudo. Esta carpeta recolle documentación en pergamiños e papeis
soltos datados entre os anos 1261 e 1600, segundo o libro-guía do devandito arquivo
(Temperán Villaverde e Cepeda Fandiño 2000: 26) e neles atopamos asuntos
xurisdicionais, regalía da Mitra e outros acordos relacionados co goberno da cidade
de Santiago.
Traballamos cun conxunto de dous pergamiños, cosidos; un é un traslado (t2)
e o outro, unha copia posterior (c1), escrita ao sacar o instrumento dunha nota.
O documento estudado, t2, está datado no ano 1337, é e un traslado feito a partir
dun traslado anterior (t1) hoxe descoñecido: “Este he tralado dun tralado da dita
composiçón et auijnça” (l.57). Á súa vez, t1 está feito sobre un documento (or)
tamén descoñecido, datado no ano 1311, no cal se dá conta dun preito de avinza
e composición. Descoñecemos os documentos or e t1, pois non se atopan nos
fondos custodiados neste arquivo; con todo, podemos datar o texto t1 entre os
anos 1311 -data de or- e 1333 -ano en que atopamos por última vez a rúbrica e
sinal do notario Fernán Abril, que exerceu a notaría dende 1287 (Bouza Álvarez
1960: 620).
é unha copia sacada a partir de t2, da que non coñecemos a data; con todo,
supoñemos que é posterior ao ano 1337, en que datamos t2. Outra proba que nos
permite conxeturar a súa posterioridade é a intervención de Afonso Mouro, quen
exerceu de notario en Santiago entre os anos 1323 e 1351 (Bouza Álvarez 1960:
623). Polo tanto, o documento que denominamos c1 estará datado entre o ano 1337,
data de t2, e o ano 1351, derradeiro ano en que atopamos a intervención de Afonso
Mouro.
c1
O stemma codicum é o seguinte:
178
Un documento notarial de Santiago de Compostela escrito en galego en 1337
α (or-1311)
β (t1- 1311-1333?)
t2
(1337)
c1
(1337-1351?)
1.2 Descrición e contido do documento
No documento estudado (t2) recóllese un preito escrito con letra gótica sobre un
pergamiño groso. O texto vai acompañado por unha copia posterior (c1) escrita,
igualmente, en letra gótica e en soporte pergamiño e á cal nos referiremos no aparato
crítico que segue a lectura.
dorso
c1
(550x380 mm)
Nota: as liñas descontinuas (
cara
t2
(480x455,5 mm)
) representan o lugar polo que está dobrado o pergamiño.
A cara do texto (t2), de dimensións 455,5x480 mm, está cosida polo lado esquerdo
co dorso da copia (c1), un pergamiño de 550x380 mm. No verso de ambos os
179
pergamiños atopamos unha serie de escritos (entre eles, unha probatione penae)
dispostos horizontal e verticalmente, entre os que merece ser destacado un texto
situado no reverso da copia, escrito en castelán, que di:
Número Primero
Concordia y compusiçión fecha en el año de 1349 | entre alçobispo don Rodrigo
y el dean y cabildo de Santiago, |3 dela vna parte y el conçejo y vezinos desta
ciudad, de la otra. |4 Sobre la jurisdición y señorío liuertades y costumbres de
|5 la dicha ciudad y sobre los daños, muertes y ynjurias |6 que sobre esto hauía
auido. En la qual se declaran las |7 capitulaciones y compusiciones que entre
las dichas par|8tes se deuía guardar y el dicho conçejo y vezinos se otor|9gan
por basallos del arçobispo, como lo eran y hazen jura|10mento las dichas partes
de cumplir lo contenido en esta |11 concordia sobre el altar de Santiago y sobre
la corona |12 de Santiago Alfeo y sobre la cruz del ligno dominj.
2
Está aqu dentro otro traslado desta mesma concordia|13 y del mesmo tenor.
Tipoloxicamente é un preito de avinza e composición que, como indicamos, tivo
lugar na comarca compostelá entre o arcebispo de Santiago, Rodrigo [de Padrón]
-1307?-1316- (Cebrián Franco 1997: 123), e o deán compostelán, Aras Pérez
Pardo -1311-1314/15- (Portela Pazos 1944: 109-112). No relativo ao contido, o
documento comeza coa presentación das partes interesadas neste acordo, seguidas
do cargo social que desempeñan, despois enuméranse as herdades outorgadas polos
antepasados; exposto isto, faise unha redacción, polo miúdo, dos bens cedidos no
acordo e das condicións que debe cumprir cada unha das partes. Finalmente, dáse
unha listaxe de todas aquelas persoas participantes neste acordo, que é seguida pola
fórmula e polo selo notarial.
1.3 Os notarios e os escribáns
Como xa indicamos liñas máis arriba, o documento que estudamos é un traslado dun
traslado, motivo polo que imos ter en conta as referencias aos notarios que redactan
as subscricións notariais e os escribáns que se citan.
O notario que escribe a completio e asina o manuscrito estudado (T2) é Pai Fagúndez,
que exerceu a súa actividade na cidade de Santiago de Compostela: “Pay Ffagundes,
notario do conçello de Santiago, jurado pola jgleia de Santiago” (l.53). Temos
noticias da súa presenza na vida socio-económica da época dende o ano 1316, no
cal efectúa unha compra, e posteriormente aparece como despenseiro do cabido
e como cambiador e sábese que viviu na rúa da Moeda Vella. A documentación
tamén nos achega datos do seu casamento en segundas nupcias, da existencia
180
dun fillo que herdou a súa profesión de despenseiro e das súas diversas compras
de propiedades. O seu nome figura en 94 documentos custodiados no Arquivo
Histórico Universitario de Santiago (ahus) (Justo Martín / Lucas Álvarez 1991:
694), con todo en poucos deles desempeña a función notarial, pois testemuñamos
que só asina dous textos en 1344 e fai tres traslados que confirmará outro notario
(Bouza Álvarez 1960: 613).
Os escribáns que se citan como testemuñas son Pero Migueles, Aras Eanes et Roy
Freire.
Afonso Mouro é o notario que estampa o seu sinal na copia do documento (C1),
de quen sabemos que foi notario da cidade compostelá entre 1323 e 1351 (Bouza
Álvarez 1960: 623): “Eu, Affonso Mouro, notarjo público jurado de Santiago”.
Entre os seus escribáns atópase Johán Fernandes, quen escribe o dito documento.
2. Criterios de edición
A edición do texto fixémola sendo o máis fieis posibles á lingua en que foi escrito
o documento e seguimos as “Normas para a edición de textos medievais galegos”
(Lorenzo 1988: 76-85), que complementamos co artigo “Edición de documentos
medievais: problemas que presentan algunhas abreviaturas” (Lorenzo 2004: [449]458).
2.1. No relativo á acentuación e á puntuación baseámonos nas regras modernas
(nomig 2003), actualizamos a separación e unión de palabras e a disposición dos
parágrafos.
2.2. Para o uso das maiúsculas e minúsculas seguimos as normas actuais salvo
nos casos do R alto, que o interpretamos como -rr-: rregaengas (l.6), rreyno (l.2),
Rrodrigo (l.1).
2.3. Desenvolvemos todas as abreviaturas e representámolas en cursiva, incluso a
conxunción que. Entre as máis frecuentes cómpre destacar:
ar
or
comprardes
os
outorgades
mandamos
er
pertigeiro
181
A conxunción copulativa, que aparece representada como et ou mediante o signo
tironiano, desenvolvémola sempre como et.
2.4. Mantemos a duplicación das consoantes. Así, conservamos ff: Affonso (l.7),
alffozes (l.4), deffenderlas (l.13), ffaçan (l.8), ffuy (l.7) etc. Tamén reproducimos
o s- inicial en scriptas (l.43); o -p- ante consoante, en escripta (l.52), subscripçom
(l.15) e mais o <h> non etimolóxico: hu quer que (l.4), husaron (l.11), husem (l.11),
hũu (l.2) etc.
2.5. Respectamos o uso que presentan no documento v e u. Así transcribimos u
indistintamente, con valor vocálico: Lugo (l.2), ou consonántico: auedes (l.3), deue
(l.1), noue (l.1), uós (l.3), uossas (l.3) etc.; v con valor consonántico: serviçaes
(l.12), vedro (l.11), vender (l.6), villa (l.7), vizino (l.7), agás en vn (l.462 e 47) e vna
(l.2). De acordo co uso, mantivemos a distinción entre b e v.
2.6. Conservamos os grafemas i, y e j tal como aparecen no texto. Para a
representación da vogal palatal predomina o i tanto en núcleo silábico –arçibispo
(l.1), arçibispado (l.4), composiçón (l.1), justiças (l.2), mill (l.1), Rodrigo (l.1),
uida (l.4)– coma nos ditongos –chaçumia (l.5), depois (l.5), peita (l.5), preito (l.1),
Santiago (l.25), senlleiramente (l.7). É seguido polo y, que como núcleo silábico
só se rexistra en tres voces: sy (l.30), uy (53), y (l.11, 22), con todo é moito máis
frecuente nos ditongos: Caualeyros (l.5), demays (l.8, 9,11), foreyras (l.6, 7), fuy
(l.15), maneyra (l.7), monleyros (l.10), rrey (l.11), rreyno (l.2) etc. Finalmente o
grafema j, que conta con menos presenza no texto, utilízase ocasionalmente en
jnfante (l.38), pero é empregado a seguir da vogal curta, grafiado ij: avijnça (l.1),
fijndo (l.20), frijgreses (l.10), foreijras (l.8), lij (l.53), uijnte (l.54) etc.
Con valor consonántico documentamos os grafemas i e y: oie (l.3), seiam (l.4, 5),
aidades (l.5) etc. e y: dayam (l.2), escomoyões (l.20), mayor (l.17), sayades (l.23),
testemoyo (l.51) etc.
2.7. A fricativa (previamente africada) prepalatal sonora /Z/ no manuscrito presenta
o grafema j en janeyro (l.54), julgou (l.35), jur (l.3), jurem (l.18), jurisdiçón (l.33),
justiça (l.15), justiças (l.2), juyz (l.21), juyzo (l.382), Johán (l.22) etc. e g, que se rexistra
fundamentalmente na subscrición notarial redactada por Pai Fagúndez: rregistrado
(l.56), rregistrados (l.57), rregistradas (l.57), geeral (l.60), puge (l.60) etc.
182
·/.
No que respecta ás fricativas ápico-alveolares, atopamos a sonora /ż/ e xorda /s A oposición entre a xorda, escrita ss, e a sonora, escrita s, só existe en posición
intervocálica; dada a alternancia das grafías que se rexistra no texto, esta oposición
xa se perdera: nossos (l.2) e nosos (l.6), suçessores (l.2) e suçesores (l.6), Afonsso
(l.2) e Afonso (l.7) etc. Aínda así, temos a grafía primitiva correspondente á
xorda en assy (l.3), pessõas (l.4) e suçessores (l.2); noutros casos temos a grafía
correspondente á sonora: posa (l.14), uosa (l.4), uosos (l.11). Tamén hai casos en
que a representación da primitiva sonora se fai coa grafía s: presentes (l.2), frijgreses
(l.10), casas (l.12).
Para a representación da fricativa (primitiva africada) predorso-alveolar xorda existía
a grafía ç que no noso texto se presenta en formas como: avijnça (l.1), composiçón
(l.1), graça (l.1), arçibispo (l.1) e chançeller (l.2). Ao lado destas formas hai
exemplos nos que aparece, en posición final de palabra, a grafía correspondente
ao novo son fricativo xordo /s/: Dominges (l.27), Fernandes (l.49), Peres (l.2 etc.),
Rrodriges (l.48), entre outros.
Para a fricativa (primitiva africada) predorso-alveolar sonora /z/ rexístrase a grafía
z: trezentos (l.1), alfozes (l.4), uozes (l.6), vizino (l.7), fazer (l.8, 9...) etc. que
convive coa grafía s: rrasón (l.20), ffaser (l.30), tresentos (l.55) etc., alternancia que
evidencia a inestabilidade do sistema de sibilantes.
2.8. Con respecto ao til de nasalidade tivemos en conta dúas situacións: cando
o trazo sobre a vogal representa a consoante nasal implosiva, que resolvemos
desenvolvendo a abreviatura e poñendo a nasal correspondente: enno (l.1), cóengos
(l.4), composiçón (l.1), quareenta (l.1), rregaengas (l.5) etc. O til de nasalidade, -m
e -n alternan en todo o documento e cando o trazo representa unha verdadeira vogal
nasal, xerada pola perda dun -n- intervocálico, conservamos o til de nasalidade: hũu
(l.2), mão (l.3), nihũu (l.14), pessõa (l.4) etc.
2.9. Reproducimos tal cal aparecen no texto as representacións da nasal e da la-
teral palatais. Para a nasal temos a grafía ñ en poñan (l.15), señor (l.35), señorío
(l.10), teña (l.18), teñan (l.17) etc., e a grafía n en vizino (l.7). O ll en acolla
(l.29), acoller (l.28), conçello (l.30), valla (l.32); en mill (l.1) aparece a grafía
latinizante ll.
183
3. Lectura
Recollemos a lectura do texto estudado (t2) e no aparato crítico indicamos as
variantes que presenta coa copia (c1).
1337, agosto, 9. Santiago de Compostela (480 x 455,5 mm)
Preito de avinza e composición entre don Rodrigo, arcebispo de Santiago e
chanceler do reino de León, e don Aras Pérez, deán de Santiago
Enno nome de Deus, amem. Era de mill1 trezentos et quareenta et noue anos1, noue
días do mes d’agosto. Sabeam todos que este he preito et auijnça et composiçón que
deue a estar et valer para sempre iamays omtre nós, dom Rrodrigo, perla graça de
Deos arçibispo de |2 Santiago et chançeller do rreyno de Leom, et dom Aras Peres
Pardo, dayam de Santiago et de Lugo, et o cabídoo de Santiago, por nós et por
nossos suçessores de nós et de cada hũu de nós, da vna parte, et nós, o comçello de
Santiago, presentes Gómez Aras et Afonsso Peres, justiças de Santiago, |3 outrosí
que fasemos por nós et por aqueles que ham de vĩjr após nós da outra parte, et est
assy que nós, arçibispo, dayam et cabídoo, queremos et outorgamos et mandamos
que tódaslas herdades que oie este día uós, o comçello et cada hũu do comçello,
auedes et teedes em jur et em mão por uossas et |4 en uosa uida, como1 quer que
fossem gaanadas tambem por sempre como1 a uida ou a tempo, em todo o arçibispado
de Santiago, tambem ennas villas et seus alffozes et mesa do arçibispo, hu quer que
seiam, como1 en apréstamos de pessõas et de cóengos et en toda terra de Santiago,
assy en coutos et préstamos como1 |5 en terras de Caualeyros et en Terra Chaa do
arçibispado1, que seiam exemptas et liures et quitas de todo foro et peita et chaçumia
de terra et pertigaría et que as aiades et seiam uosas liures et quitas, assy as que ante
auiades exsenptas como1 as outras que depois comprastes que eram rregaengas |6 ou
foreyras, et que todas as aiades para uós et para uossas uozes liures et quitas et
exsemptas, assy como1 herdade liure1 et quita de fillos dalgo, sen embargo de nós et
de nosos suçesores, so esta condiçón que, se uós ou cada hũu de uós veerdes a querer
vender as herdades que eram rregaengas |7 ou foreyras tam senlleiramente ou parte
dellas que comprastes et gaanastes em qualquer maneyra et que auyades de perder
perla sentença et composiçón que ffuy feita et dada per rrey dom Fernando et per el
rrey dom Affonso, seu fillo, a algum que non seia vizino da villa de Santiago, |8 que
aqueles que as comprarom que ffaçan dellas aquel foro que sse deue fazer de herdade
rregaenga. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que quantas herdades
d’aquí en deante conprardes, que som foreijras ou rregaengas, que façades dellas o
foro meesme1 que sse fazía ante como1 |9 sse deue fazer de herdade foreira ou
1 Hai un trazo sobre a palabra.
2 Hai un caldeirón.
184
rregaenga, et porlas comprardes que as non pergades, saluo que non deue a pagar
moeda. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que tódoslos priuillegios et
liberdades et franquezas que auedes do emperador et dos rreis que non seiam |10
contra o señorío da igleia de Santiago que uos seiam guardadas et manteúdas en
todo, segundo1 que mellor forom guardadas en nihũu tempo, que fosse tambem en
monleyros et foreiros como1 en outros frijgreses moradores de fóra que ueem aquí
aas cappellas da çidade, |11 que husem como1 husarom de vedro ata aquí. 2Demays
queremos et outorgamos et mandamos que a merçee que uos el rrey dom Sancho et
el rrey dom Fernando, seu fillo, fezerom, em que quitarom que os moradores da
çidade de Santiago que agora y som et seerán d’aquí en deante et os uosos |12
serviçaes que moraren nas uosas casas et laurarem as uossas herdades, tambem as
de compra et de gaança como1 as que teedes en uossa uida et a tempo, que seiam
liures et quitas de moeda et de todo pidido, segundo que os ham quitos os nossos
homes et os do cabídoo da nossa igleia, et que |13 nunca seiam demandados a uós nen
a elles en nihũu tempo, pero que as el rrey lançe perla terra, et se noslas el rrey
quiser demandar, que nós, arçibispo et cabídoo, que nos paremos a deffenderlas
segundo que nos paramos a deffender as dos homes da nossa igleia con uossa aiuda;
et posto |14 que os nosos serviçaes lauren tanta herdade, quer súa, quer arrendada, en
´ a mea oitaua de pam, que o posa fazer sen nihũu
que posa caber en semeadura hũ ´ a de terra. 2Demays queremos
enbargo et que non leuem del moeda nen chaçumia nihũ 15
et outorgamos et mandamos que aiades justiças et | quatro notarios de foro, segundo
á parte, et uós, o comçello,
que fuy declarado ontre nós, arçibispo et cabídoo, da hũ da outra, et husado ata aquí et que outro nihũu non huse de justiça nen de notaría
senón como1 husarom ata aquí, et os notarios leigos que poñan en súa subscripçom
que som notarios do |16 comçello porla igleia de Santiago. 2Demays queremos et
outorgamos et mandamos que, sse el rrey quiser põer alcaide en qual maneira quer,
que nós, arçibispo et cabídoo, nos paremos nesto a non rreçeberlo et a ffazer per el
rrey quanto podermos per nosa custa que noslo alçe con nosa aiuda et da igleia et de
uós, conçello. |17 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que o seello de
que uós, conçello, deuedes asseellar et que rreçebedes de nossa mão et por nós, que
husedes del en esta guysa: conuem a ssaber, que o teñan dous homes bõos do
conçello, quaes escollerdes uós, o comçello, ou a mayor parte do conçello, et que
á táuoa et o outro a outra, et que estes dous homes bõos jurem
hũu delles |18 teña hũ que gaardem o noso señorío et o da igleia de Santiago et os nosos dereitos et os da
igleia et os do comçello et que non seellen outras cartas senón as que fezer algũu dos
notarios públicos, et estas que as asseellen sen bandería. |19 2Demays queremos et
outorgamos et mandamos que tódaslas querelas que as nosas pessõas et cóengos
ham de uós, comçello, et de cada hũu do conçello, et uós delles et de cada hũu
delles, que acaesçeron omtre uós por rrazom de feridas, mortes et chagas, desonrras
et maas paráuoas, que todo seia |20 fijndo et perdoado de parte a parte et tódaslas
185
sentenças d’escomoyões et sospensões et pẽas et sacrilegios et uozes que forom feitas
et que fosen postas contra uós sobre esta rrasón, logo as todas rreuogamos et alçamos
et quitamos sen satisfaçón ou corregemento. 2Demais queremos |21 et outorgamos et
mandamos que tódaslas demandas que nós, arçibispo et cabídoo, auemos contra algũu
vizino de uós, comçello, por rrazom de mandas de nosas pessõas ou cóengos, assy do
abbade dom Paay da Cana et do juyz dom Ffernando como1 de qualquer outra pesõa
et cóengo, que se |22 parta logo, sem nehũu deteemento, a mandado do arçidiago dom
Johán Eanes et de dom Johán Domíngez do Preguntuyro, et o mando et auijnça que
elles y mandaren, nós o outorgamos et auemos por firme. 2Demais queremos et
outorgamos et mandamos que, se perla ventura nós, arçibispo, quisermos |23 fazer
assũada, que uós, o comçello, non sayades, senón con nosa pessõa ou con nosso
vigario ou con algũu do nosso cabídoo que uos nós mandarmos ou nosos vigarios ou
o cabídoo per nosas cartas ou súas et todauía conna nossa sina, et se acaeçer que
seiamos chamados en hoste del rrey, |24 que non uaades connosco como1 conçello.
2
Demais queremos et outorgamos et mandamos que tódalas casas que oie estam
derribadas na villa, en que o cabídoo ha aniuersario, saluo as casas que forom
derribadas perlos nosos homes et perlos da igleia, que seiam quitos os aniuerssarios
que y o cabídoo auía |25 ata aquí, et que de kalendas agostas que ora forom ata dous
anos1 que seus donos1 que as ffaçam, et ellas feitas, que o cabídoo leue et aia seu
aniuerssario segundo que o auíam et leuauan ante que fossen derribadas, et se as seus
donos1 non ffeseren ata aly, que d’aly en deante os terreos dellas liures et quitas de |26
seus donos1. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que aquellas casas que
derribarom os da igleia en que o cabídoo ha aniuersario, et assinaladamente as casas
das táuoas que forom de dom Affonso Peres et as d’Albertín que aniuersarios que y
iazem do tempo passado ata este día et deste día ata |27 o dito término de dous anos1,
em que sse deuem a ffazer as casas, que seiam todas quitas et que logo o arçidiago
dom Johán Eanes et dom Johán Dominges, de susoditos, veiam os aniuersarios destas
casas que assy forom derribadas, que ameorgen esses aniuersarios segundo que
entenderen que he guisado, et |28 como1 for stabeleçudo per estes homes bõos, que assy
se aguarde, et se as non feseren en estes dous anos,1 des entom en deante os terreos
fiquen ao cabídoo segundo sobredito he. 2Demays queremos et outorgamos et
mandamos, se algũu uoso vizino feser algum, for feito na pértiga et se acoller |29 aa
villa, que faça dereito perlas justiças, se for feito de sangue perque meresca morte ou
perdimento de nembro, et per essa justiça sofra a pena1 et non ally hu o mereçer, saluo
se o (o) pertigeyro achar no feito ante que sse acolla aa villa, et se non for feito de
sangue, que o ouça o arçibispo ou seu |30 vigario ou juyzes de Santiago. 2Demays
queremos et outorgamos et mandamos et prometemos a ffaser que os nosos vassalos,
que fijam3 et perdoem et nunca coomem em nihũu tempo, per sy nen per outro, as
3 É posible que haxa un erro de copia, pois está escrito fijam no canto de fijem.
186
mortes ou chagas ou desonrras que o conçello et as justiças fezerom aos seus parentes
per |31 rrazom de justiça. Demais queremos et outorgamos et mandamos que as
posturas do vino et da castellagem et as outras cousas que acustumastes ata aquí
d’antigo para uos acorrerdes dellas para rrefazemento do muro et para seruir a nós,
arçibispo, et aa igleia, que as posades auer et põer et leuar |32 para uós, sem embargo
de nós, arçibispo et cabídoo, saluo a postura noua do vino de dous anos1 a acó, que
queremos que non valla nen se leue saluo para tres anos1 porque está arrendada et
d’alí en deante que esta postura noua non valla. 2Demays queremos et outorgamos
et mandamos |33 et tollemos todo poder a todo nosso pertigeiro, mayor et mẽor, que
non faça justiça en nihũu dos vizinos da villa de Santiago, hu os achar fóra da uilla,
nen aia sobre elles mayor jurisdiçón do que ante auía, saluo achándoo no feito
segundo de susodito he, nen nihũu pertigeyro non aia |34 mayor poder nen jurisdiçón
na villa de Santiago do que ante auía. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos
que as herdades dos notarios da çidade de Santiago, tambem clérigos como1 leigos,
assy as que som súas como1 as que teen a vida et a tenpo, que seiam liures de todo
pidido et |35 moeda4 et chaçumia de terra, segundo que som quitas as do conçello et
á dellas uos fazemos et damos
de cada hũu delles. 2Et todas estas cousas et cada hũ et outorgamos porque noso señor el rrey dom Fernando julgou et dou a nós et aa
igleia de Santiago compridamente o señorío da villa |36 de Santiago et porque bem
et compridamente uos outorgastes et outorgades por nosos vassalos et obedeeçestes
et obedeeçedes aas cartas et ao priuillegio et sentença del rrey que nos dou sobre
esta rrasom, o qual señorío prometedes por uós et por aqueles que han de vĩjr após
uós a comprir et a guardar |37 ben et compridamente, como1 bõos uassalos et leaes et
por muytos bõos déuedos que auedes connosco et conna igleia de Santiago et por
muyto bem et aiuda que rreçebemos nós et os nosos anteçesores de uós et daquelles
onde uós vijdes. Et todas estas cousas et cada hũa dellas nós por nós |38 et por nossos
suçesores et uós por uós et por aqueles que ham de vĩjr após uós prometemos todos
a comprir et a goardar a bõa ffe et non vĩjr contra ellas per nós nen per outro, en
juyzo nen fóra de juyzo, nen gãanar cartas do papa nen del rrey nen da rreynna nen
de jnfante nen de rricome nen doutro |39 nihũu señor perque sse estas cousas posam
desfaser nen rreuogar nen pidir absoluçón de peiuro nen de quitamento de pẽa, se en
ela caermos, et se forem gaanadas, que non vallam nen aiam firmidũe nen seiamos
oydos sobre ellas. Et sobre esto nós, arçibispo, juramos aos santos auangeos en
pre|sente et nós, dayam et cabídoo, que mandamos a uós, dom Aras Peres, nosso
dayam; dom Johán Eanes, arçidiago de Cornado; dom Lourenço Peres, maestrescola;
dom Pedro Affonsso, thesoureyro; dom Martín Bernaldes et Affonso Martíis,
cardẽaes, que juredes en noso nome et uoso aos santos auangeos et em |41 nosas
almas et uossas et sóbrelo altar de Santiago et sóbrela coroa de Santiago Alpheu et
4 Está escrito mon cun trazo por riba.
187
sóbrela cruz do ligno dominj, o qual juramento nós, de susoditos dayam et estes
outros que assy som nomeados, fazemos em presente; et o qual juramento feito per
estes, nós, cabídoo, outorgamos et fesémosuos et fasemos |42 nosos procuradores
para esto, et nós, comçello et justiças, outrossí damos poder a uós, Gião Martíis de
Todella, Sancho Sánchez, Martim Fernández de Todella, Johán Dominges, Martim
Serpe, Johán Peres Montesino, Gómez Aras et Affonso Peres, justiças, que juredes
en noso nome et uoso et em |43 uosas pessõas et nosas et nas almas de cada hũu de
nós aos santos auangeos et sóbrelo altar de Santiago et sóbrela coroa de Santiago
Alpheu et sóbrela cruz de ligno dominj et para esto uos ffazemos procuradores que
cumpramos et agoardemos todas estas cousas como1 suso scriptas som, et demays,
á das partes contra esto veer, seia peiuro et peite aa outra parte sex mill1
|44 se algũ marchos de prata fina, aa qual pena1 nós, arçibispo et dayam et cabídoo, obligamos
nós et todos nosos bẽes et de cada hũu de nós et os da igleia de Santiago auidos et
por auer, assy na villa de Santiago |45 como1 fóra; et nós outrossí, comçello, obligamos
nossos bẽes et de cada hũu de nós hu quer que os aiamos, assy na villa de Santiago
como1 fóra, et todauía este strumento fique firme et valla; et se nós, arçibispo et
cabídoo, ou cada hũu de nós ou de nosos suçessores ou nós, conçello, |46 ou cada vn
de nós ou aquelles que veeren en noso lugar, veeren ou veermos contra esto, en
parte ou en todo, que nós ou cada vn de nós posamos demandar a nós ou a cada vn
de nós esta pena1 perlo papa et per el rrey et per tódaslas partes para podermos
demandar; et se ao conçello toda |47 non quiser demandar, que cada vn que a posa
demandar et dar a quen quiser et outro tal o cabídoo ou cada hũu do cabídoo. Esto
fuy nos ditos lugares do cabídoo et do comçello enna era et día de susoditos,
presentes as pessõas et cóengos do cabídoo, conuem a ssaber: dom Aras |48 Peres
Pardo, dayam de Santiago et de Lugo; dom Johán Eanes, arçidiago de Cornado;
dom Lourenço Peres, maestrescola; Pedro Affonso, thesoureiro; dom Johán Iacob,
juyz, vigarios do señor arçibispo; dom Affonso Rrodriges, Affonso Martíis,
Gonçaluo Eanes, Martim Bernáldez, Marchos Peres, cardẽaes; |49 Pedro Fernández
da Rrúa Noua, Nuno Gonçáluez, Johán Aras, Fernán Eanes do Villar, Martim
Martíis, Rruy Gonçáluez, Diego Aras, Rruy Gómez, Martim Gianz, cóengos de
Santiago. Do comçello: Gómez Aras, Affonso Peres, justiças; Gião Martíis de
Todella, Martín Fernandes de Todella |50 et Pedro Eanes d’Allariz, Johán Peres
Montesino, Martim Serpe, Martín Peres da Rrúa Noua et outros muytos do conçello
de Santiago. Este he traslado, o qual eu, Fernand’Abril, notario do conçello de
Santiago jurado porla igleia de Santiago, fiz fielmente tralladar con meu companón
|51 Domingo Pérez, notario aquí scripto, da composiçón et auijnça sobredita et
asseellada do seello do señor arçibispo que fuy et doutro seello do dito cabídoo et
meu nome et sinal poño en testemoyo de verdade5 |52.
5 A nota do escribán remata aquí e séguena catro liñas dunha man distinta que se corresponde coa do
notario Pai Fagúndez.
188
Este he tralado dun tralado da dita composiçón et auijnça que iazía escripta en un
liuro do conçello de Santiago con nome et con sinal de Fernán Abril, notario que
ffoy |53 de Santiago, o qual tralado da dita auijnça et composiçón eu, Pay Ffagundes,
notario do conçello de Santiago, jurado pola jgleia de Santiago, uy et lij et de ueruo
a ueruo en |54 mina presença fielmente aquí fis traladar, et en este tralado do dito
tralado meu nome et sinal pono en testemoyo de uerdade; uijnte et sete días de
janeyro, era |55 de mill1 et tresentos et seteenta et çinque anos1. Testemoyas: Pedro
Migeles, Aras Eanes et Roy Freire, escripuaes [sinal Pay Fagúndez].
(Fórmula notarial de C1)
Eu, Affonso Mouro, notarjo público jurado de Santiago, este estromento ffiz
sacar da nota ffeyta per Andrés Peres, notario que ffoy de Santiago, et que iazía
rregistrado en hũu liuro en | que iazen scriptos et rregistrados outros estromentos,
cartas et scripturas que fforon ffeytas et rregistradas perllo dito notario, Andrés
Peres, et per outros notarios que fforon de Santiago, que perteeçem | ao arçibispo
et cabídoo et aa igleia de Santiago, et en fondo da dita nota deste estromento
iazía soscripto que ffora ffeyta per Gómez Eanes, Andrés Pay, Ffernán Abril et
Affonso Eanes, notarios que fforon de | Santiago; et o qual estromento ffiz sacar
de mandado et autoridade de dom Johán Ssanches de Cañas, juyz ordinario enna
igleia de Santiago, et o qual dey a Domingo Rrodriges, cóengo1 de Santiago, |
vigario geeral do señor arçibispo de Santiago, dom Pedro, o que o pedío para o
dito señor arçibispo et aquí meu nome et signal1 puge en testemoyo de verdade
et de meu mandado Johán | Fernandes scriu ó et he a ssaber que nas xxx et viijº
vijas uay entrelinado hu diz “des dous anos1 a aqá” et non he fforça, que ffoy erro
do et scriuán. |
Eu, Johán Fernandes de mandado do dito notario, scriuy || [SINAL Afonsu].
3.1 Aparato crítico de variantes
1 amem] amen; trezentos] CCCos; preito] pleito; deue a estar] deue estar; valer]
ualer; omtre] ontre; dom] don; perla] porla| 2 Leom] León; dom] don; vna] hũa;
comçello] conçello; Afonsso] Affonso| 3 outrosí] outrossy; fasemos] fazemos;
aqueles] aquelles; ham] an; vĩjr] uijnjr; est] este; tódaslas] tódallas; comçello]
conçello; comçello] conçello; em] en; em] en| 4 uosa] uossa; uida] vida; fossem]
fossen; uida] uyda; em] en; alffozes] alfozes; seiam] seian| 5 Caualeyros]
Caualeiros; seiam] seian; exemptas] exentas; peita] peyta; chaçumia] chaçomya;
pertigaría] pertegaría; seiam] seian; uosas] uossas; auiades] auyades; exsenptas]
exentas; depois] depoys; eram] eran; rregaengas] rregeengas| 6 exsemptas]
189
exeptas; sen] sem; nosos] nossos; suçesores] suçessores; veerdes] ueerdes; eram]
eran; rregaengas] rregeengas| 7 tam] tan; senlleiramente] senlleyramente; em]
en; maneyra] maneira; composiçón] compoiçom; ffuy] foy; feita] feyta; Fernando]
Ffernando; algum] algũu; vizino] uezino| 8 aqueles] aquelles; ffaçan] façan;
deue fazer] deue a fazer; rregaenga] regeenga; foreijras] foreyras; rregaengas]
regeenga| 9 sse] se; foreira] foreyra; rregaenga] regeenga; deue] deuen; tódoslos]
tódollos; rreis] rreys; seiam] seian| 10 o] ø; seiam] seian; guardadas] guardados;
manteúdas] manteúdos; forom] foron; guardadas] guardados; foreiros] foreyros;
ueem] ueen| 11 husem] vsem; husarom] husaron; vedro] uedro; dom] don;
dom] don; Fernando] Ffernando; em] en; d’aquí en deante] d’ aquí en adeante;
uosos] uossos| 12 serviçaes] seruiçaes; uosas] uossas; laurarem] lauraren;
como] coma; teedes] teedes; uida] vida; seiam] seian; pidido] pedido; ham] am|
13 seiam] seian; nos paramos a deffender as dos homes] paremos as dos homes|
14 serviçães] seruiçães; posa] possa; pam] pan; posa] possa; sen] sem; leuem]
leuen; chaçumia] chaçomia| 15 fuy] foy; comçello] conçello; husarom] husaron;
leigos] leygos; subscripçom] soscripçón| 16 comçello] conçello; sse] se; alcaide]
alcayde; rreçeberlo] rreçebello; ffazer] fazer; nosa] nossa; noslo] nolo; nosa]
nossa| 17 guysa] guisa; conuem] conuén; comçello] conçello| 18 jurem] juren;
gaardem] guarden; noso] nosso; nosos] nossos; dereitos] dereytos; comçello]
conçello; asseellen] aseellem; bandería] bandaría| 19 tódaslas] tódallas; nosas]
nossas; ham] han; comçello] conçello; acaesçeron] acaeçeron; omtre] ontre;
rrazom] rrazón| 20 tódalas] tódallas; sospensões] suspensões; forom] foron; fosen]
fossen; rrasón] rrazón; sen] sem; Demais] Demays| 21 tódaslas] tódallas; vizino]
uezino; comçello] conçello; rrazom] rrazón; nosas] nossas; dom] don; Paay] Pay;
dom] don; pesõa] pessõa| 22 nehũu] nihũu; dom] don; dom] don; Preguntuyro]
Preguntoyro; avijnça] auijnça; Demais] Demays; ventura] uentura| 23 assũada]
assuada; comçello] conçello; nosa] nossa; nosos] nossos; nosas] nossas; todauía]
todavya; conna] con a| 24 Demais] Demays; tódalas] tódallas; estam] están;
forom] foron; seiam] seian; aniuerssarios] aniuersarios; auía] auya| 25 forom]
foron; ffaçam] façan; feitas] feytas; auíam] auyan; fossen] fossem; ffeseren]
fezerem; terreos dellas liures et quitas] terreos dellas fiquen ao cabídoo liures et
quitas| 26 derribarom] derribaron; forom] foron; dom] don; Albertín] Albert ń;
que aniuersarios que] que os aniuersarios que; iazem] iazen| 27 deuem] deuen;
ffazer] fazer; seiam] seian; dom] don; dom] don; veiam] ueian; forom] foron; ø] et|
28 stabeleçudo] estabelleçudo; assy] asy; se] sse; feseren] fezeren; entom] entón;
uoso] uosso; vizino] uezino; feser] fezer; algum] algũu; feito] feyto| 29 dereito]
dereyto; feito] feyto; perdimento] perdymento; sofra] soffra; pena] pẽa; feito] feyto;
acolla] colla; feito] feyto| 30 vigario ou juyzes] vigario ou os juyzes; ffaser] fazer;
nosos] nossos; vassalos] uassalos; perdoem] perdoen; coomem] coomen; em] en|
31 rrazom] rrazón; Demais] Demays; vino] viño; et] ø; castellagem] castellagẽe;
190
acustumastes] acostumastes; posades] possades| 32 sem] sen; embargo] enbargo;
vino] viño; de] des; valla] ualla| 33 pertigeiro] pertigeyro; vizinos] uezinos; villa]
uilla; auía] auya; feito] feyto| 34 mayor] moor; auía] auya; leigos] leygos; vida]
uyda; seiam] seian; pidido] pedido| 35 chaçumia] chaçomia; noso] nosso; dom]
don; Fernando] Ffernando| 36 nosos] nossos; vassalos] uassalos; rrasom] rrazón;
aqueles] aquelles; vĩjr] uijnir; guardar] guardar| 37 ben] bem; por] põer; muytos]
moytos; muyto] moyto; nosos] nossos; anteçesores] anteçessores; vijdes] uijndes|
38 suçesores] suçessores; vĩjr] uijnjr; goardar] guardar; vĩjr] uijnjr| 39 posam]
possan; desfaser] desffazer; pidir] pedir; absoluçón] ausoluçón; ela] ella; forem]
foren; vallam] uallan; aiam] aian; firmidũe] fermedũe| 40 dom] don; dom] don;
dom] don; dom] don; dom] don; noso] nosso; uoso] uosso; em] en| 41 nosas]
nossas; uossas] nossas; coroa] corõa; Alpheu] Alfeu; do] de; em] en; feito]
feyto; fesémosuos] fezémosuos; fasemos] fazemos| 42 nosos] nossos; comçello]
conçello; outrossí] outrossy; Martim] Martín; Dominges] Domingez; Martim]
Martín; Johán Peres Montesino, Gómez Aras] Johán Peres Montesino et a Gómez
Aras; noso] nosso; uoso] uosso; em] en| 43 uosas] uossas; nosas] nossas; Alpheu]
Alfeu; ffazemos] fazemos; agoardemos] aguardemos| 44 veer] ueer; peite] peyte;
sex] seys; nosos] nossos; villa] uilla| 45 outrossí] outrossy; comçello] conçello;
todauía] todauya; valla] ualla; nosos] nossos| 46 vn] hũu; veeren] ueeren; noso]
nosso; veeren] ueeren; veermos] ueermos; vn] hũu; posamos] possamos; vn] hũu;
pena] pẽa; tódaslas] tódallas; para] que a; toda] todo | 47 vn] hũu; posa] possa;
fuy] foy; comçello] conçello; conuem] conuén; dom] don| 48 dom] don; dom]
don; Pedro] don Pedro; thesoureiro] thesoureyro; dom] don; dom] don; Martim]
Martín; Marchos] Marcos| 49 Fernán] Ffernán; Rruy] Ruy; Diego] Diago; Rruy]
Rroy| 50 muytos] moytos; conçello de Santiago] conçello.
4. Glosario
4.1. Organización
A continuación recollemos unha relación de todas as voces do léxico común que
aparecen no documento e prestámoslle especial interese a aquelas que documentamos
por primeira vez na lingua e que non atestamos no Dicionario de dicionarios do galego
medieval –ddgm– (González Seoane 2006) nin no Tesouro Medieval Informatizado
da Lingua Galega –tmilg– (Varela Barreiro 2004-). No tocante á compilación,
organizamos alfabeticamente o léxico e elaboramos artigos enunciativos e, de seren
precisos, artigos remisivos; nos primeiros, tras o lema ofrecemos a categoría ou
subcategoría gramatical utilizando o sistema de abreviaturas recollido deseguido,
pero cando o consideramos necesario ofrecemos a definición sinonímica, que ás
191
veces completamos con información enciclopédica; a continuación, as ocorrencias
coas variantes gráficas, fonéticas, morfolóxicas e flexionais do lema rexistradas,
seguidas do número de liña en que se atopan no texto orixinal. Nos artigos remisivos
logo da categoría gramatical indicamos a entrada baixo a que se recolle a dita voz.
De non documentarmos a palabra (e/ou variante gráfica) nos textos consultados e
ser atestada por primeira vez a forma no documento estudado, indicámolo cun breve
comentario e introducímola cunha frecha (→); con todo, cando o consideramos
pertinente, tamén proporcionamos datos sobre algunha voz. O criterio para
seleccionar o lema que encabeza a entrada entre as distintas variantes dunha palabra
foi a frecuencia; cando rexistramos dúas formas dunha palabra que presentan o
mesmo número de ocorrencias démoslle prioridade ao resultado moderno. Os
artigos remisivos utilizámolos coas variantes gráficas, fonéticas, morfolóxicas e
coas formas flexionais pertencentes a substantivos, adxectivos e formas verbais e
neles só damos conta da categoría e subcategoría gramatical.
Por outra banda, nas entradas correspondentes a palabras gramaticais as formas
femininas e, de existiren, tamén as neutras cítanse baixo as masculinas e esta
disposición indícase a través dunha entrada remisiva. Ademais, as expresións
pluriverbais recollémolas a carón das unidades monoverbais, que actúan como
palabras chave, e para organizalas seguimos un criterio categorial: substantivo,
adxectivo, verbo, adverbio, pronome e preposición.
As contraccións recollémolas baixo un dos seus constituíntes. No relativo ás formas
verbais, o infinitivo é a forma de cita e no caso dos substantivos e adxectivos,
é o masculino singular. Os participios foron recollidos baixo os infinitivos
correspondentes, que figuran entre corchetes [ ] cando se trata dunha forma
reconstruída; do mesmo xeito, sempre que o lema que encabeza a entrada é unha
forma reconstruída demarcámolo mediante corchetes. Nos verbos en construción
pronominal o pronome incorpórase no lema.
As palabras homógrafas organizámolas en entradas separadas encabezadas por
lemas numerados. En cambio, recollemos conxuntamente as palabras pertencentes
a categorías gramaticais diferentes que, ademais de compartiren a mesma forma,
presentan unha orixe común e así mesmo, os usos substantivos e adxectivos dun
mesmo termo. As diferentes acepcións do lema, de existiren, enumerámolas a
continuación deste e marcámolas con numeración arábiga.
Os topónimos e antropónimos compilámolos en cadanseus índices á parte.
192
4.1.1. Abreviaturas
adv.
adverbio
adx. adxectivo
Apto. antepretérito
art. artigo
aux. auxiliar
Cfr. confróntese
contr. contracción
Cpto. copretérito
dem. demostrativo
det. determinado
f.
feminino
fut. futuro
i.
intransitivo
I
indicativo
indet. indeterminado
inter. interxección
indef. indefinido
inf. infinitivo
m.
masculino
num. numeral
p.
pronominal
P1
P2
P3
P4
P5
P6
part.
prep.
Pte.
pos.
Ppto.
pron.
Pto.
s.
1ª persoa singular
2ª persoa singular
3ª persoa singular
1ª persoa plural
2ª persoa plural
3ª persoa plural
participio
preposición
presente
posesivo
pospretérito
pronome
pretérito
substantivo
S
subxuntivo
séc(s).século(s)
sg. singular
s. v. sub voce
t.
transitivo
unid. unidade(s)
v.
verbo
vid. véxase
xer. xerundio
4.2. A-Z
A
a1 art. vid. s.v. o1.
a2 prep. (l. 1, 42, 6, 7, 9, 11, 12, 134, 162, 17,
22, 27, 30, 31, 32, 33, 342, 35, 362, 383, 40,
42, 462, 472). Contrae con artigo definido:
ao (l. 28, 36, 46); aa (l. 292, 31, 35, 442);
aos (l. 30, 39, 40, 43); aas (l. 10, 36).
a3 pron. átono vid. s.v. o2.
abbade s. m. (l. 21).
absoluçón s.f. (l. 39).
[acaeçer] v.i.
IPto. P6 acaesçeron (l. 19); SFut. P3 acaeçer (l. 23).
acó adv. de tempo (l. 32).
[acollerse] v.p.
SPte. P3 sse acolla (l. 29); SFut. P3 se
acoller (l. 28).
[acorrer] v.p.
‘axudarse, valerse’ Inf. conxugado acorrerdes (l. 31).
[acustumar] v.t.
IPto. P5 acustumastes (l. 31).
[achar] v.t.
SFut. achar (l. 29, 33); Xer. achándoo
(l. 33).
[agoardar] v.t. vid. s.v. guardar.
193
agora adv. de tempo (l. 11).
agosto
s.m. 1 agosto (l. 1).
adx. 2 agostas (l. 25).
aiuda s.f. (l. 13, 16, 37).
alcaide s.m. (l. 16).
[ano] s.m.
anos (l. 1, 25, 27, 28, 322, 55).
ante
adv. de tempo 1 ante (l. 5, 8, 33, 34).
Unid. pluriverbal 2 ante que (l. 25, 29).
[anteçesor] s.m.
anteçesores (l. 37).
[alçar] v.t
IPte. P4 alçamos (l. 20); SPte. P3 alçe
(l. 16).
antigo adx. (l. 31).
[alffoz] s.m.
alffozes (l. 4).
após prep. (l. 3, 36, 38).
algo indef. vid. fillo dalgo, s.v. fillo.
algũu indef. (l. 18, 21, 23, 28); algum
á (l. 44).
(l. 7, 28); algũ alí adv. vid. s.v. aly.
[alma] s.f.
almas (l. 41, 43).
altar s.m. (l. 41, 43).
aly adv. de lugar (l. 252); alí (l. 32); ally
(l. 29).
Unid. pluriverbal d’ aly en deante (l. 25).
ally adv. vid. s.v. aly.
amem inter. (l. 1).
→ ameorgar v.t.
‘reducir, minguar’ SPres. P6 ameorgen
(l. 27).
Non documentamos esta voz nos corpora
consultados.
aniuersario s.m. (l. 24, 26), aniuerssario
(l. 25); aniuersarios (l. 26, 272), aniuerssarios (l. 24).
aniuerssario s.m. vid. s.v. aniuersario.
[apréstamo] s.m. vid. s.v. [préstamo].
aquel dem. (l. 8); aqueles (l. 3, 8, 36, 38),
aquelles (l. 46); aquellas (l. 26).
aquí adv. de lugar (l. 8, 10, 112, 152, 25,
31, 51, 54).
Unid. pluriverbal d’ aquí en deante (l. 8,
11).
arçibispado s.m. (l. 4, 5).
arçibispo s.m. (l. 1, 3, 4, 13, 15, 16, 21,
22, 29, 31, 32, 39, 44, 45, 48, 51).
arçidiago s.m. (l. 22, 27, 40, 48).
[arrendar] v.t.
Part. arrendada (l. 14, 32).
→ asseellar v.t.
SPte. P6 asseellen (l. 18), sseellen (l. 18); Inf.
asseellar (l. 17); Part. asseellada (l. 51).
Documentamos a voz asseelar dende finais do séc. xiii (ddgm). A variante gráfica
asseellar non a rexistramos nos corpora
consultados.
→ assinaladamente adv. de modo (l. 26).
Rexistramos a variante gráfica sinaadamente dende as orixes do idioma (ddgm),
pero asinaladamente non a documenta-
194
mos nos repertorios consultados ata os
anos 1390-1420 no texto do Miragres de
Santiago (tmilg).
ben adv. vid. s.v bem.
assy adv. de modo (l. 3, 4, 5, 21, 27, 28,
34, 41, 44, 45); Unid. pluriverbais: assy
como (l. 6); assy que (l. 3). Cfr. s.v. como
e que2.
[bo] adx. vid. s.v. [bõo].
[bẽe] s.m. vid. s.v. bem.
[bõo] adx.
assũada s.f. (l. 23).
bõa (l. 38); bõos (l. 17, 18, 28, 37); bos
(l. 37)
ata prep. (l. 11, 15, 252, 262, 31).
C
auer v.t.
1 ‘Aver, ter, estar en posesión dalgunha
cousa’. IPte. P3 ha (l. 24, 26), P4 auemos
(l. 21, 22), P5 auedes (l. 3, 9, 37), P6 ham
(l. 19); Cpto. P3 auía (l. 24), P5 auiades
(l. 5), P6 auíam (l. 25); SPte. P1 aia (l. 25,
332), P4 aiamos (l. 45), P5 aiades (l. 5, 6,
14), P6 aiam (l. 39); Inf. auer (l. 31, 44);
Part. auidos (l. 44).
2 ‘Aver, existir, estar presente’. Cpto. P3
auía (l. 33, 34).
3 Auer+part.: ‘dar por’. IPte. P3 ham quitos (l. 12).
4 Auer de+inf.: IPte. P6 ham de vĩjr (l. 3,
38), han de vĩjr (l. 36); Cpto. P5 auyades
de perder (l. 7).
caber v.i.
Inf. caber (l. 14).
[auangeo] s.m.
auangeos (l. 39, 40, 43).
auijnça s.f. (l. 1, 22, 51, 52, 53).
B
bandería s. f. (l. 18).
bem
s.m. 1 bem (l. 37); -usado en plural- bẽes
(l. 44, 45).
adv. de modo 2 bem (l. 36);
ben (l. 37).
cabídoo s.m. (l. 2, 3, 12, 13, 15, 16, 21,
232, 242, 25, 26, 28, 32, 40, 41, 44, 45, 474,
51).
cada indef. (l. 2, 3, 6, 192, 352, 43, 44, 45,
463, 472).
[caer] v.i.
SFut. P4 caermos (l. 39).
[cappella] s.f.
cappellas (l. 10).
[cardẽal] s.m.
cardẽaes (l. 40, 48).
[carta] s.f.
cartas (l. 18, 23, 36, 38).
[casa] s.f.
casas (l. 12, 242, 262, 272).
→ castellagem s. (l. 31).
Non documentamos esta forma nos corpora consultados.
chaçumia s.f. (l. 5, 14, 35).
chançeller s.m. (l. 2).
195
[chaga] s.f.
chagas (l. 19, 30).
16, 17, 18, 19, 21, 23, 42, 47, 49).
condiçón s.f. (l. 6).
[chamar] v.t.
Part. chamados (l. 23).
connosco pron. persoal tónico P1 pl. –forma ligada- (l. 24, 37).
çidade s.f. (l. 10, 11, 34).
contra prep. (l. 10, 20, 21, 38, 44, 46). Cfr.
s.v. vĩjr.
çinque num. (l. 55).
[clérigo] s.m.
clérigos (l. 34).
coroa s.f. (l. 41, 43).
cóengo s.m. (l. 21); cóengos (l. 4, 19, 21,
47, 49).
comçello s.m. vid. s.v. conçello.
como conx.
1 modal (l. 4, 28, 43).
1.1 Como quer que (l. 4).
2 comparativa (l. 4, 8, 10, 11, 12, 34, 37).
2.1 Así... como (l. 4, 5, 21, 34).
[cousa] s.f.
cousas (l. 31, 35, 37, 39, 43).
[couto] s.m.
coutos (l. 4).
[conuir] v.t.
Unid. pluriverbal: convir a+saber: IPte.
P3 conuem a ssaber (l. 17, 47). Cfr. s.v.
ssaber.
companón s.m. (l.50).
[coomar] v.t. ‘vingarse’
SPte. P6 coomem (l. 30).
composiçón s.f. (l.1, 7, 51, 52, 53).
corregemento s.m. (l. 20).
compra s.f. (l.12).
cruz s.f. (l. 41, 43).
[comprar] v.t.
IPto. P5 comprastes (l. 5, 7), P6 comprarom (l. 8); SFut. P5 conprardes (l. 8),
comprardes (l. 9).
custa s.f. (l. 16).
comprir v.t.
SPte. P4 cumpramos (l. 43); Inf. comprir
(l. 36, 38).
da contr. vid. s.v. de.
compridamente adv. de modo (l. 35, 36,
37).
[daquel] contr. vid. s.v. de.
con prep. (l. 13, 16, 23 , 50, 52 ). Contrae
co artigo definido: conna (l. 23, 37).
3
2
conçello s.m. (l. 16, 173, 19, 24, 30, 35,
452, 46, 502, 52, 53); comçello (l. 2, 32, 15,
D
dalgo contr. vid. s.v. fillo.
dar v.t.
1 ‘Dar, facer que alguén reciba certa cousa’ IPte. P4 damos (l. 35); IPto. P3 dou (l.
35). Inf. dar (l. 47).
2 ‘Dar, outorgar, conceder’. IPte. P4 damos
(l. 42); IPto. P3 dou (l. 36). Part. dada (l. 7).
196
→ dayam s.m. (l. 2, 3, 402, 41, 44, 48).
Rexistramos a variante gráfica dayan nas
csm e dayã en documentos galegos do último terzo do séc. xiv (ddgm).
deante adv. vid. s.v. aly, aquí e entom.
de prep. vid. s.v. des.
de prep. (l. 13, 29, 3, 44, 53, 64, 72, 8, 9, 102,
112, 124, 142, 153, 162, 172, 18, 194, 213, 22,
252, 26, 272, 293, 30, 31, 322, 332, 342, 353,
362, 37, 384, 393, 40, 413, 435, 445, 455, 463,
47, 483, 49, 502, 522, 533, 54, 55); d’ (l. 1,
8, 11, 20, 25, 26, 31, 32). Contrae co artigo determinado e indeterminado: do (l. 1,
2, 3, 4, 5, 9, 12, 15, 172, 18, 19, 212, 22,
23, 26, 312, 32, 33, 34, 35, 38, 41, 474, 48,
492, 502, 513, 52, 53, 54); del (l. 14, 17, 23,
36, 38); da (l. 2, 3, 7, 102, 11, 12, 13, 152,
16, 182, 24, 26, 31, 332, 34, 35, 38, 44, 51,
52, 53); dos (l. 9, 13, 18, 33, 34); das (l.
26, 44); dun (l. 52). Contrae co pronome
persoal: dellas (l. 7, 82, 25, 31, 35, 37); delles (l. 17, 192, 35). Contrae co demostrativo: deste (l. 26); destas (l. 27); daqueles (l. 37). Contrae co indefinido: doutro
(l. 38, 51); dalgo vid. s.v. [fillo dalgo].
[declarar] v.t.
Part. declarado (l. 15).
deffender v. t.
Inf. deffender (l. 132).
demais adv. de cantidade vid. s.v. demays.
del contr. vid. s.v. de.
[demanda] s.f.
demandas (l. 21).
demandar v.t.
Inf. demandar (l. 13, 462, 472); Part. demandados (l. 13).
demays adv. de cantidade (l. 8, 9, 11, 14,
16, 17, 19, 26, 28, 30, 32, 34, 43); demais
(l. 20, 22, 24, 31).
depois adv. de tempo (l. 5).
dereito s.m. (l. 29); dereitos (l. 18).
[derribar] v.t.
IPto. P6 derribarom (l. 26); Part. derribadas (l. 242, 25, 27).
desfaser v.t. (l. 39).
[desonrra] s.f.
desonrras (l. 19, 30).
des prep. de tempo (l. 28); de (l. 11). Cfr.
s.v. entom.
deste contr. vid. s.v. de.
deteemento s. m. (l. 22).
[deuer] v.t.
A construción con inf. ás veces faise coa
prep. a. IPte. P3 deue a estar (l. 1), sse
deue fazer (l. 8), sse deue fazer (l. 9),
deue a pagar (l. 9), P5 deuedes aseellar
(l. 17), P6 deuem a ffazer (l. 27).
[déuedo] s.m.
déuedos (l. 37).
deus s.m. (l. 1).
día s.m. (l. 3, 262, 47); días (l. 1, 54).
dito adx. (l. 27, 51,54); dita (l. 52, 53);
ditos (l. 47).
do contr. vid. s.v. de.
dom s.m. (l.1, 2, 72, 112, 212, 22, 26, 272,
35, 405, 47, 484).
dominj s.m. (l. 41, 43).
197
[dono] s.m.
donos (l. 252, 26).
dous num. cardinal (l. 17, 18, 25, 27, 28, 32).
doutro contr. vid. s.v. de.
dun contr. vid. s.v. de.
E
el1 art. vid. s.v. o1. Forma do artigo masculino singular que acompaña ao substantivo
rei. Únese coa prep. de, vid. s.v. de.
el2 pron. persoal tónico P3.
ela (l. 39), ellas (l. 25, 38); elles (l. 13, 22,
33).
era s.f. (l. 1, 47, 54).
[escoller] v.t.
SFut. P5 escollerdes (l. 17).
[escomoyón] s.f.
escomoyões (l. 20).
[escripuir] v.t. vid. s.v. [scripuir].
[escripuán] s.m.
escripuaes (l. 55).
[esse] dem.
essa (l. 29); esses (l. 27).
estar v.i.
‘Estar’ IPte. P3 está (l. 32), P6 estam
(l. 24); Inf. estar (l. 1).
em prep. vid. s.v. en.
este dem. (l. 3, 26, 45, 50, 52, 54); esta (l.
6, 17, 20, 32, 46); esto (l. 39, 42, 43, 44,
46, 47); estes (l. 18, 282, 412); estas (l. 18,
35, 37, 39, 43). Cfr. s.v. de e en.
emperador s.m. (l. 9).
esto dem. vid. s.v. este.
en prep. (l. 44, 52, 104, 12, 13, 142, 15, 16,
17, 23, 24, 26, 28, 32, 33, 38, 39, 40, 42,
462, 52, 53, 54); em (l. 32, 4, 7, 11, 27, 30,
40, 41. Contrae co artigo determinado:
enno (l. 1); no (l. 29, 33); enna (l. 47); na
(l. 24, 28, 34, 44, 45); nos (l. 47); ennas (l.
4); nas (l. 12, 43). Contrae co demostrativo: nesto (l. 16). Cfr. s.v. presente, todo.
et conx. copulativa (l. 15, 28, 39, 45, 59, 66,
75, 82, 96, 102, 115, 127, 133, 144, 155, 166,
175, 188, 198, 209, 215, 226, 232, 243, 256, 265,
273, 284, 293, 306, 318, 324, 332, 344, 358, 369,
3710, 385, 392, 405, 418, 425, 438, 447, 456,
463, 475, 48, 502, 515, 522, 533, 543, 559).
eu pron. persoal tónico P1 (l. 50, 53).
enbargo s.m. vid. s.v. embargo.
[exempto] adx.
enno contr. vid. s.v. en.
exemptas (l. 5, 6); exsenptas (l. 5).
[entender] v.t.
SFut. P6 entenderen (l. 27).
F
entom adv. de tempo
Unid. pluriverbal des entom en deante
(l. 28).
fazer v.t.
1 ‘Facer, producir a existencia dalgunha
cousa’. IPte. P4 fasemos (l. 3, 41), faze-
embargo s.m. ‘impedimento’ (l. 6, 32);
enbargo s.m. (l. 14).
198
mos (l. 35, 41), ffazemos (l. 43); ICpto.
P3 fazía (l. 8); IPto. P4 fesémosuos (l.
41), P6 fezerom (l. 11), feserom (l. 30);
IPpto. P6 feseren (l. 28), ffeseren (l. 25);
SPte. P3 faça (l. 29, 33), P5 façades (l. 8);
P6 ffaçam (l. 25), ffaçan (l. 8); inf. fazer
(l. 8, 9, 14); fazer (l. 23), ffazer (l. 16),
ffazer (l. 27), ffaser (l. 30), fezer (l. 18),
feser (l. 28). Part. feito (l. 28, 292, 41), feita (l. 7), feitas (l. 20, 25).
2 ‘Facer, obrigar a que se execute unha
acción’. Ten valor causativo e vai seguido dun infinitivo. IPto. P1 fiz (l. 50), fis
(l. 54).
feito s.m. (l. 29, 33).
ffe s.f. (l. 38).
[ferida] s.f.
feridas (l. 19).
[ficar] v.i.
IPte. P3 fique (l. 45), P6 fiquen (l. 28).
fielmente adv. de modo (l. 50, 54).
fillo s.m. (l.11).
Unid. pluriverbal fillos dalgo ‘fidalgo’
(l.6).
[fijnar] v.i.
Part. fijndo (l. 20).
[fino] adx.
fina (l.44).
firme adx. (l. 22, 45).
firmidũe s.m. (l. 39).
A primeira atestación da voz firmidũe atopámola nun documento de 1228 (Monteagudo Burgo); non obstante, é unha forma
frecuente nos documentos xunto con firmidue e firmidũee dende comezos do séc. xiv
(ddgm/tmilg).
[fijar] v.i. ‘ter confianza’
SPte. P6 *fijam (l. 30).
É posible que haxa un erro do copista (vid.
3 Lectura) ao escribir fijam en lugar da forma esperable fijem.
fóra adv. de lugar (l. 10, 33, 38, 452).
[foreijro] vid. s.v. [foreiro].
[foreiro]
s.m. foreiros (l. 10)
adx. foreira (l. 9); foreijras (l. 8); foreyras (l. 6, 7).
[foreyro] vid. s.v. [foreiro].
foro s.m. (l.5, 82, 15).
[franqueza] s.f.
franquezas (l. 9).
[frijgrés] s.m.
frijgreses (l. 10).
G
gãanar v.t.
IPto. P5 gaanastes (l. 7); Inf. gãanar (l.
38); Part. gaanadas (l. 4, 39).
gaança s.f. (l. 12).
goardar v.t. vid. s.v. guardar.
graça s.f. (l. 1).
guardar
v.t. 1 ‘Gardar, protexer, coidar’. SPte P4
agoardemos (l. 43), P6 gaardem (l. 18);
Inf. guardar (l. 36), goardar (l. 38); Part.
guardadas (l. 102).
v.p. 2 ‘Gardarse, protexerse, defenderse’.
SPte. P3 se guarde (l. 28).
199
guysa s.f. (l. 17).
y adv. de lugar (l. 11, 22, 24, 26).
[guisar] v.t.
Part. guisado (l. 27).
I, J, Y (consoante)
H
haber v.t. vid. s.v. auer.
herdade s.f. (l. 6, 8, 9, 14); herdades (l.
3, 6, 8, 12, 34).
[home] s.m.
homes (l. 12, 13, 17, 18, 24, 28).
hoste s.f. (l. 23).
hu adv. de lugar (l. 29, 33). Cfr. s.v. [querer].
hũu
á (l. 14, 15, 18);
art. indet. 1 Un (l. 52); hũ vna (l. 2).
num. cardinal. 2 Hũu (l. 17,
2.1 Úsase en relación con cada. Hũu (l.
2, 3, 6, 192, 35, 43, 44, 452, 47); vn (l. 463,
á (l. 35, 37).
47); hũ [husar] v.t.
IPto. P5 husarom (l. 11, 15); SPte. P3
huse (l. 15), P5 husedes (l. 17), P6 husem
(l. 11); Part. husado (l. 15).
I, J, Y (vogal)
igleia s.f. (l. 10, 12, 13, 16, 182 24, 26, 31,
35, 37, 44, 50); jgleia (l. 53).
[iazer] v.i.
IPte. P6 iazem (l. 26); ICpto. P3 iazía
(l. 52).
janeyro s.m. (l. 54).
[julgar] v.t.
IPto. P3 julgou (l. 35).
jur s.m. (l. 3).
[jurar] v.t.
IPte. P5 juramos (l. 39), P5 juredes
(l. 40, 42), P6 jurem (l. 18); Part. jurado
(l. 50, 53).
juramento s.m. (l. 412).
jurisdiçón s.f. (l. 33, 34).
justiça s.f.
1 ‘Xustiza, lei’. Justiça (l. 15, 29, 31,
33).
2 ‘Oficial de xustiza’. Durante a Idade Media eran oficiais do concello que actuaban
como xuíces e ocupábanse das cuestións
económicas da localidade (García de Valdeavellano 1993: 539). Justiças (l. 2, 14,
29, 30, 422, 49).
juyz s.m. (l. 21, 48); juyzes (l. 30).
juyzo s.m. (l. 382).
iamays adv. de tempo (l. 1).
jgleia s.f. vid. s.v. igleia.
jnfante s.m. (l. 38).
K
[ir] v.i.
IPte. P5 uaades (l. 24).
[kalenda]s.f.
kalendas (l. 25).
200
L
M
[lançar] v.t.
SPte. P3 lançe (l. 13).
[maa] s.f. vid. s.v. mão.
[laurar] v.t.
SPte. P6 lauren (l. 14); SFut. P6 laurarem (l. 12).
[leal] adx.
leaes (l. 37).
[leigo]
s.m. 1 leigos (l. 15).
adx. 2 leigos (l. 34).
leuar v.t.
v.t. ICpto. P6 leuauan (l. 25); SPte. P3
leue (l. 25, 32), P6 leuem (l. 14). Inf. leuar (l. 31).
[liberdade] s.f.
liberdades (l. 9).
ligno s. ‘madeira’ (l. 41, 43).
[ler] v.t.
IPto. P1 lij (l. 53).
liure adx. (l. 6); liures (l. 52, 6, 12, 25,
34).
liuro s.m. (l. 52).
logo
adv. de tempo 1 ‘Despois’. Logo (l. 27).
2 ‘Axiña’. Logo (l. 22)
conx. 3 ‘Xa que logo, en definitiva’. Logo
(l. 20).
maestrescola (l. 40, 48).
[manda] s.f.
mandas (l. 21).
[mandar] v.t.
IPte. P6 mandamos (l. 3, 8, 9, 11, 14, 16,
17, 19, 21, 24, 26, 28, 30, 31, 32, 34, 40);
SFut. P5 mandarmos (l. 23), P6 mandaren (l. 22).
mandado s.m. (l. 22).
mando s.m. (l. 22).
maneira s.f.
Unid. pluriverbais: em qualquer maneyra
(l. 7), en qual maneira quer (l. 16).
[manter] v.t.
Part. manteúdas (l. 10).
mão s.f. (l. 3, 17).
[mao] adx.
maas (l. 19).
[marcho] s.m. ‘Marco, peso de media libra usado para a prata’.
marchos (l. 44)
mayor adx.
1 ‘Máis grande’ (l. 17, 33, 34).
2 ‘De maior idade’ (l. 33).
-lo pron. vid. s.v. o2.
[meo] adx.
mea (l. 14).
lugar s.m. (l. 46); lugares (l. 47)
mellor adv. de modo (l. 10).
mẽor adx. (l. 33).
201
[mereçer] v.t.
SPte. P3 meresca (l. 29); SFut. mereçer
(l. 29).
merçee s.f. (l. 11).
mes s.m. (l. 1).
mesa s.f. (l. 4).
meesme indef. (l. 8).
mill num. cardinal (l. 1, 44, 55).
meu pos. de P1 (l. 50, 51, 54); mina (l.
54).
mina pos. vid. s.v. meu.
moeda s.f. (l. 9, 12, 14, 35).
[monleyro] s.m.
monleyros (l. 10).
[morador] s.m.
moradores (l. 10, 11).
[morar] v.i.
SFut. P6 moraren (l. 12).
morte s.f. (l. 29)
mortes (l. 19, 30).
muyto
indef. 1 muyto (l. 37); muytos (l. 50).
adv. de modo 2 muytos (l. 37).
muro s.m. (l. 31).
nihũu indef. (l. 10, 13, 14, 15, 30, 332, 39);
á (l. 14, 20).
nehũu (l. 22); nihũ nembro s.m. (l. 29).
no contr. vid. s.v. en.
nome s.m. (l. 1, 40, 42, 51, 52, 54).
[nomear] v.t.
Part. nomeados (l. 41).
non adv. de negación (l. 7, 93, 14, 15, 16,
18, 23, 24, 28, 292, 322, 332, 38, 39, 47).
nós pron. tónico P4 (l. 1, 24, 33, 6, 13, 15,
16, 17, 21, 222, 23, 31, 32, 35, 373, 38, 39,
40, 412, 42, 43, 443, 455, 465).
nos pron. átono P4 (l. 132, 16, 36). Contrae co artigo definido: noslo (l. 16); noslas (l. 13).
noslo contr. vid. s.v. nos.
noso pos. de P4 (l. 18, 35, 40, 42, 46); nosso (l. 232, 33, 40), nosa (l. 162, 23), nossa
(l. 12, 13, 17, 23), nossos (l. 2, 12, 38, 45),
nosos (l. 6, 14, 18, 23, 24, 30, 36, 37, 42,
44, 45), nosas (l. 19, 21, 23, 41, 43).
nosso pos. vid. sv. noso.
notaría s.f. (l. 15).
notario s.m. (l. 50, 51, 52, 53); notarios
(l. 153, 18, 34).
N
[nouo] adx.
noua (l. 322).
nehũu indef. vid. s.v. nihũu.
noue num. ordinal (l. 12).
nen conx. (l. 13, 14, 15, 30, 32, 332, 34,
388, 395).
nunca adv. de tempo (l. 13, 30).
nesto contr. vid. s.v. en.
202
O
outrosí vid. s.v. outrossí.
o1 art. det. (l. 22, 3, 4, 8, 10, 15, 172, 182,
22, 232, 242, 25, 26, 272, 292, 30, 35, 36,
412, 47, 50, 53); el (l. 7, 112, 132, 162, 35,
46); a (l.29, 32); os (l. 112, 12, 14, 15, 18,
24, 25, 27, 28, 30, 37); as (l. 12, 19, 24, 26,
27, 302, 312, 34, 47).
outrossí adv. de modo (l. 42, 45); outrosí
(l. 3).
o2 pron. átono P3 (l. 14, 17, 18, 22, 25,
292), -o (l. 33), -lo (l. 16); a (l.6, 122, 47);
os (l. 122, 182, 26, 33, 44, 45); as (l. 53, 6,
8, 9, 122, 132, 182, 20, 252, 26, 28, 31, 342,
35), -las (l. 13).
P
[obedeeçer] v. t.
IPte. P5 obedeeçedes (l. 36); IPto. P4
obedeeçestes (l. 36).
[obligar] v.t.
IPte. P4 obligamos (l. 44, 45).
oie adv. de tempo (l. 3, 24).
oitaua num. ordinal (l. 14).
omtre prep. (l. 1, 19); ontre (l. 15).
onde pron. relativo (l. 37).
ora adv. de tempo (l. 25).
ou conx. disxuntiva (l. 4, 62, 72, 8, 9, 17,
20, 21, 235, 292, 303, 453, 466, 47).
[ouuir] vid. s.v. [oyr].
[outorgar] v.t.
IPte. P4 outorgamos (l. 3, 8, 9, 11, 14, 16,
17, 19, 21, 222, 24, 26, 28, 30, 31, 32, 34,
35, 41), P5 outorgades (l. 36); IPto. P5
outorgastes (l. 36).
outro indef. (l. 15, 18, 30, 38, 47); outra
(l. 3, 15, 18, 21, 44); outros (l. 10, 41, 50);
outras (l. 5, 18, 31).
[oyr] v.t.
SPte. P3 ouça (l. 29); Part. oydos (l. 39).
pagar v.t. (l. 9).
pam s.m. (l. 14).
papa s.m. (l. 38, 46).
para prep. (l. 1, 62, 313, 322, 42, 43, 46).
[pararse] v.p.
IPte. P4 nos paramos (l. 13); SPte. P4 nos
paremos (l. 13, 16).
[paráuoa] s.f.
paráuoas (l. 19).
[parente] s.m.
parentes (l. 30).
parte s.f.
1 ‘Cada un dos fragmentos dun conxunto
considerados por separado’. Parte (l. 7).
2 ‘Cada unha das persoas que participan
no mesmo asunto’. Parte (l. 2, 3, 15, 17,
44, 46); partes (l. 44, 46).
Unid. pluriverbal de parte a parte (l.
20).
[partirse] v.p.
SPte. P3 se parta (l. 22).
[passar] v.i.
Part. passado (l. 26).
pẽa s.f. vid. s.v. pena.
203
pena s.f. (l. 29, 44, 46); pẽa (l. 39); pẽas
(l. 20).
peita s.f. (l. 5).
[peitar] v.t. ‘pagar’
SPte. P3 peite (l. 44).
peiuro s.m. (l. 39, 44).
perder v.t.
SPte. P5 pergades (l. 9); Inf. perder (l.
7).
perdimento s.m. (l. 29).
[perdoar] v.t.
SPte. P6 perdoem (l. 30); Part. perdoado
(l. 20).
per prep. (l. 72, 162, 23, 28, 29, 303, 382,
39, 41, 462). Contrae co artigo determinado: perlo (l. 46); perla (l. 1, 7, 13, 22);
perlos (l. 242); perlas (l. 29). Cfr. s.v. por.
pidido s.m. (l. 12, 34).
poder
s.m. 1 poder (l. 33, 34, 42).
v.t. 2 SPte. P3 posa (l. 142, 47), P4 posamos (l. 46), P6 posam (l. 39); SFut. P4
podermos (l. 16); Inf. conx podermos (l.
46).
põer v.t.
IPte. P1 poño (l. 51), pono (l. 54); SPte.
P6 poñan (l. 15); Inf. põer (l. 16, 31);
Part. postas (l. 20).
Unid. pluriverbal posto que (l. 13-14).
[poñer] v.t. vid. s.v. põer.
por prep. (l. 22, 33, 4, 17, 19, 21, 22, 363,
373, 383, 44). Contrae co artigo determinado: porla (l. 16, 50); pola (l. 53); porlas
(l. 9). Cfr. s.v. per.
porlo contr. vid. s.v. por.
perlo contr. vid. s.v. per.
porque conx. causal (l. 32, 35, 36); perque (l. 29).
pero conx. adversativa (l. 13).
postura s.f. (l. 32); posturas (l. 31, 32).
perque conx. vid. s.v. porque.
prata s.f. (l. 44).
→ pertigaría s.f. (l. 5).
Non documentamos esta forma nos corpora consultados ata o ano 1328 (tmilg).
presença s.f. (l. 54).
pértiga s.f. (l. 28).
pertigeyro s.m. (l. 29, 33); pertigeiro (l.
33).
[presente] adx.
presentes (l. 2, 47).
Unid. pluriverbal en presente (l. 39-40),
em presente (l. 42). Cfr. s.v. en.
pesoa s.f. (l. 21), pessõa (l. 23); pessõas (l.
4, 19, 21, 43, 47).
[préstamo] s.m.
préstamos (l. 4); apréstamos (l. 4).
pessõa s.f. vid. s.v. pesoa.
priuillegio s.m. (l. 36); priuillegios (l. 9).
pidir v.t.
Inf. pidir (l. 39).
[procurador] s.m.
procuradores (l. 42, 43).
preito s.m. (l. 1).
204
[prometer] v.t.
IPte. P4 prometemos (l. 30, 38), P5 prometedes (l. 36).
[quitar] v.t.
IPte. P5 quitamos (l. 20); IPpto. P6 quitarom (l. 11); Part. quita (l. 6); quitos (l.
12, 24); quitas (l. 52, 6, 12, 25, 27, 35).
[público] adx.
públicos (l. 18).
quitamento s.m. (l. 39)
Q
R
qual pron. relativo (l. 36, 412, 44, 50, 53);
quaes (l. 17). Cfr. s.v. maneira.
rrazom s.f. (l. 19, 21, 31); rrasón (l. 20);
rrasom (l. 36).
qualquer indef. (l. 7, 21).
rrasom s.f. vid. s.v. rrazom.
quanto pron. relativo (l. 16); quantas (l.
8).
rrasón s.f. vid. s.v. rrazom.
quareenta num. cardinal (l. 1).
quatro num. cardinal (l. 15).
que1 pron. relativo (l. 1, 32, 52, 6, 73, 84, 92,
10, 112, 122, 14, 15, 171, 182, 192, 202, 21,
22, 23, 244, 25, 265, 273, 302, 31, 332, 343,
362, 372, 38, 40, 41, 42, 46, 51, 522).
que conx. (l. 1, 3 , 5 , 6 , 7, 8 , 9 , 10 , 11 ,
122, 133, 143, 152, 163, 175, 183, 192, 212,
22, 232, 243, 253, 26, 272, 28, 29, 30, 312,
323, 342, 39, 40, 43, 46, 472). Cfr. s.v. ante,
assy, como, põer, saluo, segundo.
2
2
2
2
4
2
2
4
[rreçeber] v.t.
IPte. P4 rreçebemos (l. 37), P5 rreçebedes (l. 17); Inf. rreçeberlo (l. 16).
rrefazemento s.m. (l. 31).
[rregaengo] adx.
rregaenga (l. 8, 9); rregaengas (l. 5, 6, 8).
rrey s.m. (l. 72, 112, 132, 162, 23, 35, 36,
38, 46); rreis (l. 9). Cfr. s.v. rreynna.
rreuogar v.t.
IPte. P4 rreuogamos (l. 20); Inf. rreuogar (l. 39).
quen pron. relativo (l. 47).
rreynna s.f. (l.38). Cfr. s.v. rrey.
[querer] v.t.
‘Querer, desexar facer certa cousa’. IPte.
P4 queremos (l. 3, 8, 9, 11, 14, 16, 17, 19,
20, 22, 24, 26, 28, 30, 31, 322, 34); SFut.
P3 quiser (l. 13, 16, 472); P4 quisermos
(l. 22); Inf. querer (l. 6).
Unid. pluriverbais: quer...quer (l. 14);
como quer que (l. 4); hu quer que (l. 4,
45. Cfr. s.v. como e hu.
rreyno s.m. (l. 2).
[querela] s.f.
querelas (l. 19).
rricome s. m. (l. 38).
S
saber v.t. vid. s.v. ssaber.
[sacrilegio] s.m.
sacrilegios (l. 20).
Documentamos as voces sacrilegio, sacrilego, secrilegio e sacrilegyo no Foro Real
205
e nun texto portugués do séc. xv (Lorenzo
Cronologia).
saluo prep. (l. 24, 29, 322, 33).
Unid. pluriverbal saluo que (l. 9).
senlleiramente adv. de modo (l. 7).
sentença s.f. (l. 7, 36); sentenças (l. 20).
sen prep. (l. 6, 14, 18, 20); sem (l. 22, 32)
sangue s.m. (l. 292).
senón conx. adversativa (l. 15, 18, 23).
[santo] adx.
santos (l. 39, 40, 43).
señor s.m. (l. 35, 39, 48, 51).
→ satisfaçón s.f. (l. 20)
Documentamos as variantes gráficas satisfaçom e satisfaçõ en documentos portugueses dos séc. xiv, pero satisfaçón só a
documentamos nos corpora consultados a
partir do séc. xv (ddgm e tmilg).
[sayr] v.i.
SPte. P5 sayades (l. 23).
ssaber v.t.
SPte. P6 sabeam (l. 1); Inf. ssaber (l. 17,
47). Cfr. s.v. [conuir].
[scripuir] v.t.
Part. scripto (l. 51), escripta (l. 52),
scriptas (l. 43).
se1 pron. (l. 21, 32); sse (l. 82, 9, 27).
se2 conx. condicional (l. 6, 13, 22, 23, 25,
282, 293, 392, 44, 45, 46); sse (l. 16, 39).
seello s.m. (l. 17, 512).
segundo prep. (l. 28).
Unid. pluriverbal segundo que (l. 10, 12,
13, 15, 25, 27, 35).
sem prep. vid. s.v. sen.
semeadura s.f. (l. 14).
sempre adv. de tempo
Unid. pluriverbais: para sempre (l. 1);
por sempre (l. 4).
señorío s.m. (l. 10, 18, 35, 36).
[ser] v.i.
1 ‘Existir’. Atribúelle a un suxeito a calidade ou circunstancia expresada por un
adxectivo ou substantivo . IPte. P3 he (l. 1,
28, 33, 50, 52), P2 est (l. 3), P6 som (l. 8,
15, 43); Apto. P6 eram (l. 5, 6); IPto. P3
fuy (l. 51), ffoy (l. 52); SPte. P3 seia (l. 7),
2 ‘Estar, encontrarse nunha determinada
situación, lugar...’. IPto. P6 forom (l. 25,
26); SPte. P6 seiam (l. 4, 9); SPto. P3 fosse (l. 10).
3 ‘Ocorrer ou ter lugar algo’. IPto. P3 fuy
(l. 47).
4 ‘Ser’ -con valor de posesión ou pertenza.
IPte. P6 som (l. 11, 34); IFut. P6 seerán
(l. 11); SPte. P6 seiam (l. 5)
5 Ser + participio, pasiva. IPte. P3 he
guisado (l. 27), P6 som quitas (l. 35),
som nomeados (l. 41); IPto. P3 ffuy feita (l. 7), fuy declarado (l. 15), P6 forom
guardadas (l. 10), forom feitas (l. 20),
forom derribadas (l. 24, 27); SPte. P3
seia | fijndo (l. 20) seia peiuro (l. 44),
P4 seiamos chamados (l. 23), seiamos
oydos (l. 39), P6 seiam exemptas (l. 5),
seiam guardadas (l. 10), seiam liures et
quitas (l. 12), seiam demandados (l. 13),
seiam quitos (l. 24), seiam todas quitas
(l. 27), seiam liures (l. 34); SPto. P3 fossen derribadas (l. 25), fossem gaanadas
(l. 4), fosen postas (l. 20); SFut. P3 for
stabeleçudo (l. 28) for feito (l. 28, 292),
P6 forem gaanadas (l. 39).
206
seruir v.t.
Inf. seruir (l. 31).
[stabeleçer] v.t.
Part. stabeleçudo (l. 28).
[serviçal] s.m.
serviçaes (l. 12, 14).
strumento s.m. (l. 45).
sete num. cardinal (l. 54).
seteenta num. cardinal (l. 55).
seu pos. de P3 (l. 7, 11, 25, 29); súa (l. 14,
15); seus (l. 4, 252, 26, 30); súas (l. 23, 34).
sex num. cardinal (l. 44).
sina s.f. (l. 23).
súa pos. vid. s.v. seu.
subscripçom s.m. (l. 15)
[suçesor] s.m.
suçessores (l. 2, 45); suçesores (l. 6, 38).
suçessor s.m. vid. s.v. [suçesor].
suso adv. de lugar (l. 43).
sinal s.m. (l. 51, 52, 54).
susodito adx. (l. 33); susoditos (l. 27, 41,
47).
sy pron. persoal -forma reflexiva libre(l. 30).
T
so prep. de lugar (l. 6).
tal indef. (l. 47).
sobre prep. (l. 20, 33, 36 392). Aparece en
combinación co artigo determinado: sóbrelo (l. 41, 43); sóbrela (l. 412, 432).
tam adv. de cantidade tam (l. 7); Cfr. s.v.
[tanto].
sobredito adx. (l. 28); sobredita (l. 51).
sóbrelo contr. vid. s.v. sobre.
[sofrir] v.t.
SPte. P3 sofra (l. 29).
tambem adv. de afirmación (l. 42, 10, 12,
34).
[tanto] indef.
tanta (l. 14). Cfr. s.v. tam.
táuoa s.f. (l. 18); táuoas (l. 26).
→ [sospensón] s.f.
sospensões (l. 20)
Documentamos a variante gráfica suspensom en 1320 en Lorenzo Cronologia
(ddgm); sospensón non a atestamos nos
repertorios consultados ata 1390 (tmilg).
[teer] v.t.
IPte. P3 teen (l. 34), P6 teedes (l. 3, 12);
SPte. P3 teña (l. 18); P6 teñan (l. 17).
sse1 pron. reflexivo vid. s.v. se1.
término s.m. ‘límite temporal’ (l. 27).
sse2 conx. vid. s.v. se2.
terra s.f. (l. 4, 5, 13, 14, 35); terras (l. 5).
[sseellar] v.t. vid. s.v. asseellar.
[terreo] s.m.
tempo s.m. (l. 4, 10, 12, 13, 26, 30); tenpo
(l. 34).
207
terreos (l. 25, 28).
vn art. vid. s.v. hũu.
[testemoya] s.f.
testemoyas (l. 55).
vna art. vid. s.v. hũu.
testemoyo s.m.
Unid. pluriverbal en testemoyo de (l. 51,
54).
U, V (consoante)
thesoureiro s.m. (l. 48); thesoureyro (l.
40).
uerdade s.f. vid. s.v. verdade.
thesoureyro s.m. vid. s.v. thesoureiro.
todauía adv. de tempo (l. 23, 45).
todo indef. (l. 4, 5, 10, 12, 19, 332, 34, 46);
toda (l. 4, 46); todos (l. 1, 38, 44); todas
(l. 6, 20, 27, 35, 37, 43); únese co artigo
determinado: tódoslos (l. 9); tódalas (l.
24); tódaslas (l. 3, 19, 20, 21, 46).
tódolos contr. vid. s.v. todo.
[toller] v.t.
IPte. P4 tollemos (l. 33).
traladar v.t.
Inf. traladar (l. 54); tralladar (l. 50).
[uassalo] s.m. vid. s.v. [vassallo].
uerbo s.m.
Unid. pluriverbal de uerbo a uerbo (l.
53).
uijnte num. cardinal (l. 54).
uida s.f. (l. 42, 12); vida (l. 34).
[-uos] pron. persoal vid. s.v. uos.
uós pron. tónico P5 (l. 3, 63, 13, 15, 16,
172, 193, 20, 21, 23, 32, 362, 372, 383, 40,
42).
uos pron. átono P5 (l. 10, 11, 23, 35, 36,
43); -uos (l. 41).
tralado s.m. (l. 522, 53, 542); traslado (l.
50).
uoso pos. de P5 (l. 28, 40, 42); uosa (l. 4);
uossa (l. 12, 13); uosos (l. 11); uosas (l. 5,
12, 43); uossas (l. 3, 6, 41).
traslado s.m. vid. s.v. tralado.
[uosso] pos. vid. s.v. uoso.
tres num. cardinal (l. 32).
[uoz] s.f.
uozes (l. 6, 20).
tresentos num. cardinal (l. 55); trezentos
(l. 1).
trezentos num. vid. s.v. tresentos.
U, V (vogal)
un art. vid. s.v. hũu.
valer v.i.
SPte. P3 valla (l. 322, 45); P6 vallam (l.
39); Inf. valer (l. 1).
[vassalo] s.m.
vassalos (l. 30, 36); uassalos (l. 37).
vedro adx. (l. 11).
208
[veer] v.t.
IPto. P1 uy (l. 53); SPte. P6 veiam (l. 27).
vender v.t.
Inf. vender (l. 6).
ventura s.f. (l. 22).
verdade s.f. (l. 51); uerdade (l. 54).
(l. 10); SFut. P4 veermos (l. 46), P5 veerdes (l. 6), P6 veeren (l. 462); Inf. vĩjr (l.
3, 36, 38).
2 Cando vai acompañado pola prep. contra equivale ‚loitar contra algo‘. SFut. veer
(l. 44). Inf. vĩjr (l. 38).
vida s.f. vid. s.v. uida.
vĩjr v.i.
1 ‘Vir, moverse cara ao sitio en que está o
que fala’. IPte. P5 vijdes (l. 37), P6 ueem
5. Índice onomástico
5.1. Antropónimos
A lematización fixémola pola cadea onomástica máis complexa e, a continuación,
indicamos o número de liña en que se atopa no manuscrito orixinal. Incluímos a
información que nos achegan o textos sobre as actividades profesionais, as relacións
persoais ou calquera outro dato relevante e, nalgúns casos, recollemos indicacións
útiles para a identificación do personaxe. Ademais, tivemos en conta as variantes
formais.
Affonso [xi]: l.7.
Affonso Martíis, cardeal: l.40, 48.
Affonso Martíis: l.48.
Affonso Peres, xustiza do Concello de
Santiago: l.26.
Affonso Peres: l.49.
Affonso Peres: l.42.
Afonsso Peres: l.2.
Affonso Rrodriges, cardeal: l.48.
Lugo: l.2.
Aras Peres Pardo: l.47-48.
Aras Peres: l.40.
Domingo Pérez, notario de Santiago:
l.51.
Diego Aras, cóengo de Santiago: l.49.
Fernand’Abril, notario de Santiago: l.50.
Fernán Abril: l.52.
Albertín: l.26.
Fernán Eanes do Villar, cóengo de
Santiago: l.49.
Aras Eanes, escribán: l.55.
Fernando [iv]: l.7, 11, 35.
Aras Peres Pardo, deán de Santiago e de
Ffernando, xuíz: l.21.
209
Giao Martíis de Todella, xustiza: l.42, 49.
Martín Peres da Rrúa Noua: l.50.
Gómez Aras, xustiza do Concello de
Santiago: l.2, 42, 49.
Nuno Gonçaluez, cóengo de Santiago:
l.49.
Gonçaluo Eanes, cardeal: l.48.
Paay da Cana6, abade: l.21.
Johán Aras, cóengo de Santiago: l.49.
Pay Ffagundes, notario do Concello de
Santiago: l.53.
Johán Dominges, xustiza: l.42.
Johán Domíngez do Preguntuyro,
arcediago: l.22.
Johán Dominges: l.27.
Johán Eanes, arcediago de Cornado:
l.22, 27, 40, 48.
Johán Iacob, xuíz: l.48.
Johán Peres Montesino, xustiza: l.42.
Johán Peres Montesino: l.50.
Lourenço Peres, mestre de escola: l.40.
Lourenço Peres: l.48.
Marchos Peres, cardeal: l.48.
Martín Bernaldes, cardeal: l.40.
Martim Bernáldez: 48.
Martim Serpe, xustiza: l.42.
Martín Serpe: l.50.
Martim Fernández de Todella, xustiza:
l.42.
Martín Fernandes de Todella: l.49.
Pedro Affonsso, tesoureiro: l.40.
Pedro Affonso: l.48.
Pedro Eanes d’Allariz: l.50.
Pedro Fernández da Rrúa Noua, cóengo
de Santiago: l.49.
Pedro Migeles, escribán: l.55.
Rrodrigo [de Padrón], arcebispo de
Santiago e chanceler do reino de Léon
(Cebrián Franco 1997: 123): l.1.
Roy Freire, escribán: l.55.
Rruy Gómez, cóengo de Santiago: l.49.
Rruy Gonçáluez, cóengo de Santiago:
l.49.
Sancho [iv]: l.11.
Sancho Sánchez, xustiza: l.42.
Santiago Alpheu, apóstolo: l.41, 43.
Santiago: l.41, 43.
Martim Gianz, cóengo de Santiago: l.49.
Martim Martíis, cóengo de Santiago:
l.49.
6 É posible que se trate do trobador compostelán, clérigo, Pai ou Pae da Cana. Era irmán ou fillo de Arias
da Cana e desenvolveu a súa actividade poética a mediados do século xiii (Brea (coord.) 1996: 708,
vol. ii).
210
5.2. Topónimos
Tras o nome de lugar indicamos a forma oficial do topónimo, só no caso de presentar
algunha mudanza gráfica ou morfolóxica, e a localización -concello e provincia- e
despois o número de liña en que se atopa no manuscrito orixinal. Para a súa fixación
servímonos do Noménclator de Galicia (2003) e no caso de non localizarmos o
topónimo, indicámolo poñendo n.i. –non identificado.
Cómpre advertir que recollemos os topónimos que ocupan o segundo e o terceiro
lugar nas cadeas onomásticas, por considerarmos que constitúen unha información
relevante no estudo da toponimia medieval.
Allariz: l.50.
Caualeyros, Cabaleiros, en Tordoia,
A Coruña: l.5.
Cornado, antigo arcediagado da diocese
de Santiago: l.40, 48.
Lugo, termo de provincia e diocese do
mesmo nome: l.2, 48.
Preguntuyro, rúa do Preguntoiro, en
Santiago de Compostela: l.22.
Santiago, capital de Galicia e
arcebispado: l.2, 4, 7, 10, 30.
Santiago: l.24, 4, 7, 11, 16, 18, 33,
342, 35, 36, 37, 442, 45, 48, 49, 503,
52, 533.
Terra Chaa, Terra Cha: l.5.
Todella, n.i.: l.42, 42, 49, 49.
Villar, posiblemente a rúa do Vilar,
Santiago de Compostela: l.49.
Rrúa Noua, rúa Nova en Santiago de
Compostela: l.49, 50.
Brea, M. (coord.) (1996): Lírica profana galego-portuguesa. Corpus completo das
cantigas medievais, con estudio biográfico, análise retórica e bibliografía específica. 2 vols. (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Centro de Investigacións Lingũísticas e Literarias Ramón Piñeiro).
Bouza Álvarez, E. (1960): “Orígenes de la notaría. Notarios en Santiago de 1100 a
1400”, Compostellanum v-iv, 607-609.
Cebrián Franco, J. J. (1997): Obispos de Iria Flavia y arzobispos de Santiago (Santiago de Compostela: Instituto Teológico Compostelano).
211
csm
= Mettmann, W. (ed.) (1959-1972): Afonso X, o sabio. Cantigas de Santa María, 4 vols. ([Coimbra]: Universidade).
ddgm
= González Seoane, E. X. (dir.) (2006): Dicionario de dicionarios do galego
medieval. Anexo 57 de Verba (Santiago de Compostela: Universidade).
García de Valdeavellano, L. (1993): Curso de historia de las instituciones españolas
(Madrid: Alianza).
Justo Martín, Mª J. / Lucas Álvarez, M. (1991): Fontes documentais da Universidade de Santiago de Compostela. Pergameos da serie de Bens do Arquivo
Histórico Universitario (Anos 1237- 1537). Edición diplomática (Santiago de
Compostela: Consello da Cultura Galega).
Lorenzo Cronologia = Lorenzo, R. (1968): Sobre cronologia do vocabulário Galego-Português. (Anotações ao ‘Diccionário etimológico’ de José Pedro Machado) (Vigo: Galaxia).
Lorenzo, R. (1988): “Normas para a edición de textos medievais galegos”, en
Kremer, Dieter (ed.), Actes du xviii Congrès Internacional de Linguistique
et de Philologie Romanes. Université de Trèves (Trier), 1986. Vol.vi, 76-85
(Tũbingen: Max Niemeyer).
Lorenzo, R. (2004): “Edición de documentos medievais: problemas que presentan algunhas abreviaturas”, en Álvarez, Rosario / Santamarina, Antón (eds.):
(Dis)cursos da escrita. Estudos de filoloxía galega ofrecidos en memoria de
Fernando R. Tato Plaza, [449]-458 ([A Coruña]: Fundación Pedro Barrié de
la Maza).
Monteagudo Burgo = Monteagudo, H. (2005): “O Foro do Burgo do Castro Caldelas (1228) e a emerxencia do galego escrito”, Grial 166, 113-119. Dispoñible
a transcrición do texto en: http://www.consellodacultura.org/mediateca/pubs.
pdf/doc_en_.pdf.
Noménclator de Galicia: toponimia oficial das provincias, concellos, parroquias e
lugares. Xunta de Galicia. Consellería de Presidencia. Comisión de Toponimia (2003). Dispoñible en http://www.xunta.es/nomenclator/index.htm [Consult. 05.04.2010].
nomig
= Real Academia Galega e Instituto da Lingua Galega (200318): Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego ([Santiago de Compostela/A Coruña: RAG / ILG]).
212
Portela Pazos, S. (1944): Decanologio de la S.A.M. Iglesia Catedral de Santiago
de Compostela, 109-112 (Santiago de Compostela: Cabildo de la S.A.M.I.
Catedral).
Temperán Villaverde, E. / Cepeda Fandiño, A. (2000): Arquivo Histórico Diocesano. Fondo General (Mosteiro de San Martiño Pinario de Santiago de Compostela) (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia).
tmilg
= Varela Barreiro, X. (dir.) (2004-): Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega (Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega) Dispoñible
en http://ilg.usc.es/tmilg [Consult. 15.05.2010].
213
Anexo
214
215
A cessão do mosteiro de Armeses à condessa Dª Sancha Fernandes
(1222). Intersecções escriturais no primeiro documento romance
da Galiza1
José António Souto Cabo
Resumo:
O Bullarium Ordinis Militiae de Alcantara (1759) e a Crónica de la Orden de Alcántara
(1763) transmitiram-nos o texto de um documento (perdido) datado em 1222 pelo qual os
mestres das ordens militares de Alcântara e Calatrava cediam o usufruto do mosteiro de
Armeses (c. Maside, Ourense) à condessa Sancha Fernandes. A escritura apresenta, do ponto
de vista idiomático, uma configuração compósita já que nela se amalgamam a expressão
galego-portuguesa e a castelhana. O uso do romance como veículo linguístico desta carta
constitui um fenómeno insólito nessa altura na Galiza e só pode ser entendido como resultado do acompanhamento fortuito das práticas scripto-linguísticas vigentes no território de
Castela.
Palavras-chave:
Linguística histórica. Scripta. Diplomática. Ordens militares.
Abstract:
The Bullarium Ordinis Militiae de Alcántara (1759) and the Alcántara Order Chronicle
(1763) recounted the text from a (lost) document dated 1222, according to which the
masters of the military Orders of Alcántara and Calatrava gave the usufruct of the Armeses
Monastery (Maside, Ourense) to Countess Sancha Fernandes. From a linguistic point of
view, this document exhibits a complexity of composition, since both Galician-Portuguese
and Castilian expressions coexist in it. The use of Romance as the linguistic vehicle in
this letter constituted, at that time, an unusual phenomenon in Galicia, which can only be
understood as a fortuitous chance of linguistic writing habits existing in Castile.
Key words:
Historical Linguistics. Scripta. Diplomatics. Military Orders.
1
Este trabalho é resultado dos projectos: PGIDIT06CSC20401PR e PGIDITINCITE09204068PR.
Data de recepción: 9 de xuño de 2010 | Data de aceptación: 9 de agosto de 2010
217
1. Introdução
Diversos trabalhos dados ao prelo nos últimos quinze anos têm permitido
conhecer com algum pormenor as características do processo que, com origem
na segunda metade do séc. XII, levou à adopção do romance na documentação
notarial produzida na Galiza e em Portugal. Do lado positivo, devemos assinalar
a definição precisa das pautas que, segundo parâmetros de natureza temporal,
geográfica, diplomática e linguística, determinaram o surto e expansão dessa
nova escrituralidade2. O panorama apresenta, porém, alguns pontos obscuros
como a atribuição da etiqueta de galego-português a textos que não justificam
esse carácter idiomático e a existência de localizações cronológicas desacertadas
(cfr. infra)3.
De acordo com o referido, sabemos hoje que a vernaculização da tradição
discursivo-jurídica na Galiza só se começa a instituir com alguma claridade ao
longo da década de trinta do séc. XIII, isto é, num período posterior à agregação
do reino galaico-leonês ao de Castela (1230). O processo progride a partir de ca.
1255, vindo a tornar-se geral em finais do terceiro quartel do século4. O desvio está
representado pela diocese compostelana, salvo o extremo setentrional, na qual o uso
do nosso idioma é serôdio, só começa a coalhar a partir de ca. 12805. Antes de 1231,
data do primeiro documento plenamente romance, a expressão galego-portuguesa
ocorre de preferência, embora de modo eventual e sempre inconsistente, naqueles
segmentos do discurso diplomático de natureza menos formulística bem como na
documentação não-dispositiva6.
Respeito do quadro cronológico, devemos notar que não é possível validarmos
algumas propostas relativas à identificação de documentos galegos em romance
anteriores de 1231. Monteagudo (2005) chegou a considerar como tais (uma versão
galega d)o Foral de Caldelas e uma composição do núcleo documental de Ferreira
2 Tomamos como referência as obras seguintes: Castro (2006), Gutiérrez Pichel (2007, 2008), Gutiérrez
Pichel / Cabana Outeiro (2007), Martins (2001, 2006), Pichel Gotérrez (2010), Souto Cabo (2003a,
2003b, 2004, 2006, 2008a, 2008b). Boullón / Monteagudo (2009) também publicaram uma colectânea
virada para a análise escritural mais do que para a identificação de novos documentos.
3 Veja-se Souto Cabo (2006, 2008b: 28, 2009: 408).
4 Os diplomas em galego-português representam 85% do total para o período de 1276-1280 (Souto Cabo
2002: 442-443).
5 Veja-se Souto Cabo (2008a, 2009).
6 A documentação não dispositiva é aquela que não gera direitos nem deveres e costuma apresentar uma
baixa formalidade diplomática. Essa natureza terá provocado o seu desaparecimento maciço ao longo
do tempo, o que provavelmente oculta em boa medida a progressão escritural do romance.
218
A cessão do mosteiro de Armeses à condessa Dª Sancha Fernandes (1222)
de Palhares a que foram atribuídas, respectivamente, as datas de 1228 e 12277.
Como tivemos ocasião de provar (Souto Cabo 2006: 28-35, 39), tais propostas
não se coadunavam com a natureza nem com o conteúdo desses escritos para os
quais sugerimos colocações cronológicas -hoje não contestadas- que os situam, no
primeiro caso, depois de 1260 (talvez ca. 1280) e, no segundo, no ano 12578.
Tampouco parece verosímil a possibilidade, sugerida por Boullón / Monteagudo
(2009: 98), de colocar entre 1193 e 1243 uma pesquisa testifical também pertencente
ao extinto cenóbio de Ferreira de Palhares. Essa escritura foi publicada num trabalho
da nossa autoria com a datação de “ca. 1243”, atendendo à ocorrência do juiz Rodrigo
Rodrigues, documentado com esse cargo entre 1243 e 1244 precisamente na área
em que a escritura em foco foi lavrada (Souto Cabo 2006: 38, 79-80). Apesar da
notável objectividade deste último dado, Boullón / Monteagudo preferiram utilizar a
comparência de (um) D. Pol entre 1193 e 1212 para afirmar que: “A presenza de don
Pol, persoeiro que se documenta no Tombo de Sobrado entre 1193 a 1212, parece
un argumento máis firme para retrotraer esta data, cando menos, a principios do
século.”9. O período em que alguém exerce um cargo público permite obviamente
um enquadramento temporal muito mais preciso do que simples referências
nominais. No caso dos juízes, detectámos uma média de três anos de actividade10,
o que autoriza a estabelecer a cronologia do texto, perante a ausência de dados
mais sólidos, como “ca. 1242-1245”. Aliás, a hipótese colocada por Boullón /
Monteagudo vai de encontro às informações que temos sobre D. Pol. Com efeito, a
única referência documental que situa essa personagem na Galiza, concretamente
em Sobrado11, leva-nos ao ano 1212; os registos anteriores demonstram que (ainda)
se encontrava no Bierzo. Parece lógico considerar que só após a sua passagem por
essa zona leonesa e, mais tarde, pelo mosteiro de Sobrado é que D. Pol se terá fixado
na área de Vilar de Donas-Ferreira de Palhares12.
7 A proposta sobre a datação da escritura procedente do mosteiro lucense foi difundida pela imprensa
(La Voz de Galicia, 2006.06.07) aquando da celebração de um encontro científico sobre esse cenóbio.
8 Monteagudo (2007: 311) reconsiderou posteriormente a sua proposta: “a data é insegura, quizais
1250ca”, “o diploma do foral de Caldelas constitúe nunha (sic) copia realizada por un notario local (de
Allariz ou mas probablemente do propio Burgo) por volta de 1250” (Monteagudo 2008: 267).
9 Os dados cronológicos sobre D. Pol foram oferecidos num trabalho publicado em inícios de 2008
(Souto Cabo 2008: 58, n. 44).
10 Reportamo-nos àqueles que actuaram no concelho de Ribadávia citados no núcleo documental de
Osseira até 1300. Gutiérrez Pichel (2008: 101-102) também trata da cronologia deste texto e nota que
“o cargo de xuíz polo común non se caracterizaba por un demorado período de execución”.
11 Isto com algumas dúvidas, já que, apesar de ter sido aparentemente lavrada “apud Superaddum”, alude
à compra de propriedades em Villafranca (Leão).
12 Sobre os problemas cronológicos doutros documentos posteriores a 1230, veja-se Souto Cabo (2006,
219
A situação que reflectem os diplomas produzidos em Portugal revela algumas
diferenças a respeito do que foi observado na Galiza. Com efeito, a intensidade de
elementos vernáculos atinge de modo ocasional, já na segunda metade do séc. XII,
o nível que nos permite qualificar (com segurança) um documento como romance.
Deste modo, é exequível identificarmos nesse intervalo cronológico os primeiros
documentos galego-portugueses: o Pacto entre Gomes Pais e Ramiro Pais (ca.
1173 [antes de 15-04-1175]), a Carta foral da Benfeita (antes de 1196) e a Notícia
de haver (s. d., 2ª metade do séc. XII)13. No entanto, o escritos em vernáculo
anteriores a ca. 1260 são quase exclusivamente de natureza não-dispositiva,
limitação diplomática desconhecida na Galiza, pelo menos, a partir de 1231, data
do primeiro documento romance (cfr. infra)14.
No desenho que fizemos sobre o uso do vernáculo no nosso país, descobrimos um
exemplo excepcional sob vários pontos de vista. Referimo-nos a uma escritura que,
em 1222, estabelecia a Cessão do mosteiro de Armeses à condessa Dona Sancha
–cit. CAr– por parte dos mestres das ordens militares de Alcântara e Calatrava.
De acordo com a localização cronológica nele exibida, estaremos perante o mais
antigo documento romance dos redigidos na Galiza por um agente de língua
galego-portuguesa. O texto, cópia de um original provavelmente destruído em
inícios do séc. XIX (cfr. infra), caracteriza-se por exibir uma conformação scriptolinguística mista galego-portuguesa e castelhana. Ele foi publicado duas vezes em
meados do séc. XVIII: no Bullarium Ordinis Militiae de Alcantara –cit. B– (1759
I: 24) e na Crónica de la Orden de Alcántara –cit. C– (176315: 218), vindo a ser
editado em tempos recentes, de acordo com a primeira dessas obras, por Palacios
Martin (2000, nº 77)16. Vejamos a seguir as duas versões em paralelo de modo a
permitir o cotejo entre ambas:
2008b: 26-29, 2009: 408, n. 16)
13 Quanto à Notícia de fiadores (1175), tida por alguns estudiosos como documento romance,
consideramos que não exibe evidências scripto-linguísticas específicas nem suficientes para receber
esse rótulo idiomático. Veja-se Souto Cabo (2003b) e Emiliano (2003).
14 A excepção é constituída por um diploma de 1243, recentemente identificado, procedente de Vila Verde
no Minho, mas conservado nos fundos do mosteiro de Almoster (maço 6, nº 43). Esse exemplar, cujo
estudo e edição preparamos, passa a ser o primeiro documento romance de características plenamente
dispositivas dos lavrados em Portugal.
15 Apesar de ter sido publicada em meados do séc. XVIII, parece que fora provavelmente elaborada ca.
1652, segundo se deduz dos dados oferecidos na introdução a essa obra.
16 Um ano mais tarde, foi também publicado por Pereira Martínez (2001: 192). Aparece ainda registado
no “Índice de Alcántara” do AHN: “Carta por la que el maestre don García Sánchez da a la condesa
Dª Sancha por sus días el monasterio Dasmeses, era 1260” (Ordens Militares, Índice de Alcántara 64,
fól. 25v, nº 1). Corral Val (1999: 333) proporciona uma síntese na “Regesta documental” com que
encerra o seu trabalho.
220
Bullarium (B)
Crónica (C)
Conosçuda cosa sea à todos quantos
Conocida cosa sea á todos quantos
vieren esta presente Carta, como Eu
vieren esta presente carta, como eu
Don Garcia Sanchez, Maestre de Alcantara,
D. Garcia Sanchez, Maestre de Alcantara
è del Perero, en uno con Dominus Gonzalvo
é del Perero, en uno con D. Gonzalo
Joannes, Maestre de Calatrava, è con conselo
Yañez, Maestre de Calatrava, é con consello
dos Freyres, qui estaban ì presentes, damos,
dos Freyles que estaban y presentes damos
è otorgamos o Monasterio de Asmeses
y otorgamos o Monasterio das Meses
à la Condesa Doña Sancha, è damoslo à tal
á la Condesa D. Sancha, é damoslo á tal
plecto, que lo tenga semper poplado pro
pleto, que lo tenga semper poplado per
noso Freyre, o pro nosa Freyra; e si
noso Freyle, ó por nosa Fereyla; é si
por aventura o Freyre, ò Freyra que ì
por na ventura ó Freyre, o Freyra que y
morar, non fecer pro en la casa, que o
morar, non fecer pro en la casa que ó
camien, è desi que à su morte da Condesa,
camiene de sí. Que á su morte la Condesa,
que finque el Monasterio à la Orden
que finque el Monasterio á la Orden
de Calatrava con quanto ì over aprovectado,
de Calatrava, con quanto y over aprovetado
è ganado. E desto foron testis muctos
e ganado; e de esto foron testes muchos
Frayres. Don Garcia Sanchez Maestre de
frades. D. Garcia Sanchez, Maestre do
Perero, e de Alcantara. E don Gonzalvo
Perero y de Alcantara; é D. Gonzalvo
Joannes Maestre de Calatrava. E Ferrant
Yañez, Maestre de Calatrava; y Fernan
Gonstiz Monge do Seyra Cavaleros. Don Suer
Gostiz Monge do Seyra, Caballeros D. Suer
Diaz. Lopo Verexanez. Fernant Gutierrez
Diaz; Lope Joanez; Fernan Guterrez
de Castrelo. Joan Fernandez seu filio.
de Castrelo; Juan Fernandez seu filio;
Pedro Joannes Dorantes. Don Thomè.
Pedro Yañez Dosantes; D. Thome.
Dona Urraqua Pedrez. Dona Maria Fernz.
D. Urraca Pedrez; D. Maria Fernandez:
Dona Maria Moniz. E Frey Hilario, que
Marina Moniz; é Frey Hilario, que
fizo la Carta. E Frey Lambertus
fizo la carta; é Frey Lambertus
Capellanus Magistris Alcantarae. E fue
Capellanus Magistri Alcantara. E fue
fecta esta Carta en la Era de
fecta esta carta en la Era
mil docientos sesenta anos.
de 1260. que es del Señor 1222.
221
2. O documento17
A escritura regista a entrega vitalícia à condessa dona Sancha Fernandes do (extinto)
mosteiro de Armeses (c. Maside, Ourense)18 por parte de Garcia Sanches e de Gonçalo Eanes da Nóvoa, respectivamente, mestres das ordens militares de Alcântara e
de Calatrava (cfr. infra)19. A condessa dona Sancha [1198-1234] foi prole de Fernando Airas Batissela [1147-1196] e de Teresa Bermudes de Trava, por sua vez, filha de
Bermudo Peres de Trava e de Urraca Henriques (irmã do Afonso Henriques)20. O pai
dela, Fernando Airas {Batissela}, pertenceu aos Lima21, estirpe vinculada de modo
preferente aos antigos distritos galegos de Orzelhão, Búval e Castela, área em que se
situa o mosteiro de Armeses e na qual D. Fernando Airas chegou a ser tenente. Ele
foi irmão de João Airas da Nóvoa entre cujos filhos se encontra Gonçalo Eanes da
Nóvoa –o mestre de Calatrava– que foi, portanto, primo da condessa Dª. Sancha22.
17 Para a correcta compreensão de alguns dados deste capítulo convém lembrarmos que os reinos de
Galiza e Leão constituíram uma entidade política autónoma desde a morte de Afonso VII em 1157 até
ao ano 1230, período que se corresponde com os reinados de Fernando II (1157-1188) e Afonso IX
(1188-1230). Fernando III de Castela, contrariando a vontade de Afonso IX, que desejava ser sucedido
pelas filhas, conseguirá ser proclamado rei de Galiza e Leão em 1230.
18 Duro Peña (1977: 113-114) oferece algumas notícias sobre este antigo cenóbio: “Armeses fue un
monasterio familiar. El 23 de enero de 1102, Gelvira Vimaraz y sus hijos Rapinato Eriz, Eldonzia Eriz
y Velasquita dan en trueque a Suario Petriz, “de nostro monasterio proprio quos vocitant Asmeses, qui
est in territorio Castella, VIIIª de eo” (AHN, Osera, carp. 1.408, núm. 16). Después pasó a la Orden
de Alcántara. En la documentación catedralicia hay una mención de una leira y una viña en Nazar
(Cenlle) que lindan, “cum vinea fratrum Asmeses” (6-XII-1258) y “per hereditatem fratrum Ordinis
de Alcantara” (23-XII-1258) (Escrituras, XIX, 382-3); en 1435, Juan de Armeses se dice morador
“eno mosteiro dArmeses” (Escrituras, XIX, VI, 36). Estaba en el llamado monte Mosteiro, arriba de la
actual iglesia. En el siglo XVI avanzado, conservaba la iglesia; en 20-XI-1566, el visitador lic. Pedro
de Castro, “atento que la iglesia está muy bieja y para caerse”, manda al rector que haga el coro, y a los
feligreses, el cuerpo; y añade: en esta feligresia, junto a la iglesia, está una iglesia, que fue monasterio
en otro tiempo, grande y de buenas paredes, la cual es del comendador de la Batundeira, y en ella
no hay santos ni otra cosa más que un altar, y se dice misa de mes en mes; valdría más para que se
sirviesen de ella los feligreses, en vez de aderezar la vieja, pero el comendador no la querrá dejar, por
ser de la Orden, y recogen junto a ella una tulla de pan (ACO, Libro de visitas 1566-1569, fol. 55)”.
Sobre as relações de Alcântara com a Galiza, veja-se Estévez Puga (2000), Novoa Portela (2000: 133140) e Pereira Martínez (2001).
19 Garcia Sanches foi mestre de Alcântara entre 1219 e 1227.
20 A última ocorrência documental da condessa Dª Sancha é constituída pelo seu testamento outorgado
em 1234 (Martínez Martínez 1997, nº 369). Nele pede ser enterrada no mosteiro de Carracedo (c.
Carracedelo, Leão) e oferece diversas propriedades, entre outros, aos mosteiros galegos de Melom,
Osseira, Pena Maior, Sobrado, Junqueira ou São Clódio do Ribeiro.
21 Referimo-nos ao âmbito familiar de Airas Calvo e de Godinha Oares, fundadores do mosteiro situado
nessa povoação ourensana. João Airas e Fernando Airas, filhos dos anteriores, fundaram por seu turno
as linhagens da Nóvoa e de Batissela, respectivamente. Veja-se Souto Cabo ([no prelo/2]).
22 As dúvidas sobre a identidade e relações familiares de Dª Sancha podem ser esclarecidas com a ajuda
222
Esta última esteve casada com o conde Froila Ramires [1150-1202], um destacado membro da linhagem leonesa dos Flaínes-Froilaz, que ocupou importantes
cargos na governação do reino galaico-leonês durante os reinados de Fernando II
e Afonso IX23.
A presença conjunta dos mestres de Alcântara e de Calatrava bem como os termos
concretos do negócio jurídico24 explicam-se pelas própria história da milícia alcantarina, inicialmente chamada de São Julião do Pereiro25. As primeiras notícias
documentais seguras evidenciam que em 1176 existia uma colectividade monástica e/ou hospitalária ao cuidado da igreja de São Julião do Pereiro (c. Figueira
de Castelo Rodrigo26) no antigo Riba Côa leonês27. Essa comunidade, perante a
ameaça almóada, vai sofrer um processo de militarização, ao longo da década de
oitenta, sob a orientação da castelhana Ordem de Calatrava. A confraria do Pereiro
perde parte da autonomia em 1218 quando se associa com a de Calatrava, mas
ao mesmo tempo recebe as propriedades desta última no reino galaico-leonês,
entre elas o castelo de Alcántara (Cáceres)28, topónimo que irá ser utilizado para
denominar essa milícia. A partir de 1218 e até 123229, o mestre de Calatrava foi
precisamente um nobre galego, Gonçalo Eanes da Nóvoa (1182-1232) (cfr. supra),
de dois documentos reproduzidos por Carbajo (1904: 365r-365v, nº 163 e 164) em que Ramiro Froilaz
–prole de Froila Ramires– aparece expressamente considerado como filho da condessa Dª Sancha
Fernandes de Trava. Vejam-se, entre outros, Barton (1997: 247), Lopez Sangil (2005: 70) e Souto Cabo
([no prelo/2]).
23 Froila Ramires esteve casado em primeiras núpcias com Urraca Gonçalves, filha do conde Gonçalo
Fernandes de Trava, falecida em 1190.
24 Notemos que se estabelece a transferência futura, após a morte da condessa, do mosteiro alcantarino
de Armeses à Ordem de Calatrava. Todavia, não parece que essa cláusula se tenha chegado a cumprir
(Novoa Portela 2000: 133).
25 Sobre o nascimento desta Ordem, vejam-se, entre outros, Azevedo (1981), Corral Val (1999), Martín
(1998), Novoa Portela (2000) e Ayala Martínez (2003).
26 S. Julião do Pereiro não se encontrava na actual aldeia do Pereiro (c. Pinhel), mas na margem direita do
rio Côa, entre Reigadas e Cinco Vilas. Veja-se Azevedo (1934: 458-459) e Cintra (1959: LI, n. 60).
27 É nesse ano que Fernando II cede uma herdade em Reigadas a S. Julião do Pereiro e que o papa
Alexandre III coloca sob a sua protecção esse estabelecimento monástico (Palacios Martín 2000, nº 12,
13). A Ordem irá receber em finais do séc. XII outras propriedades na área do Riba Côa (Vilar Torpim,
Ferreira, Colmeal, Almendra Seca, Fonte Seca), região que a partir de 1297, pelo tratado de Alcañices,
passou a Portugal.
28 Essa fortaleza fora dada à Ordem de Calatrava por Afonso IX em 1217.
29 Existem algumas dúvidas sobre o período em que Gonçalo Eanes foi mestre de Calatrava. Rades y
Andrada (1572 CC: 34v-39r) situa-o entre 1218 e 1238 mas O’Callagham (1983: 433-439) descobre
um mestre desconhecido, Fernando Peres, entre 1234/1235 e 1238. Gonçalo Eanes está documentado
por última vez em 9 de maio de 1232.
223
muito vinculado à corte de Afonso IX, na qual chegou a ocupar o cargo de alferes
em 1194 e a tenência de numerosos distritos galegos e leoneses. Como dissemos,
foi filho de João Airas da Nóvoa e de Urraca Fernandes de Trava. As origens paternas levam-nos, como no caso de Fernando Airas, aos antigos distritos de Lima,
Orzelhão, Búval e Castela. Ele foi irmão do trovador Osório Eanes e aparece
directamente ligado, entre outros poetas, a Fernando Rodrigues de Calheiros30 e
Rodrigo Gomes o Freire, portanto, três dos mais vetustos representantes do trovadorismo galego-português (cfr. infra). O carácter galaico(-leonês) dessa personagem, amiúde omitido pelos estudiosos da Ordem, poderá ter representado uma
contrapartida à subordinação do Pereiro a uma milícia castelhana31.
O autor material do escrito foi frei Hilário, notário do mestre de Calatrava, segundo
se refere noutra escritura do mesmo ano: “Hilarius, notarius domini G. Iohannes”
(Palacios Martín 2000, nº 78). Ele já formava parte do séquito de Gonçalo Eanes
da Nóvoa quando este, antes de ter atingido a chefia de Calatrava, exercia como
legado da Ordem. É assim que se explica a presença de Hilário em 1215, ao
lado do Nóvoa e do trovador Rui Gomes o Freire –também mílite calatravo–,
como testemunhas de uma doação a favor da lusitana Ordem de Avis (filiada na
de Calatrava)32 por parte de Mafalda, filha de Sancho I: “Domnus Gonsalvus
Iohannis frater ordinis calatravensis. Frater Hilarius e Rodericus Gomecii fratres
eiusdem ordinis … testes”33. Desconhecemos a naturalidade do notário, mas o
nexo com Gonçalo Eanes convida a pensar que foi galego, possivelmente da área
minhota em que os Lima-Nóvoa concentravam boa parte do património. De facto,
poderá ser identificado com a personagem homónima que, ao menos, entre 1193
30 Fernando Rodrigues de Calheiros poderá ter formado parte do séquito de Gonçalo Eanes da Nóvoa,
segundo se deduz de um documento de 1195 de que é titular o futuro mestre e no qual o trovador ocorre
como confirmante (Romaní Martínez 1989, nº 88).
31 Para além dos mestres, devemos notar a presença, como confirmante, de um Fernando Gostiz frade
de Osseira que podemos identificar com “Fernandus Goestez/Gustez” documentado na colecção
diplomática ursariense entre 1215 e 1227 (Romaní Martínez 1989, nº 165, 288). Fernando Gustez terá
actuado como representante do mosteiro e em última instância da Ordem do Cister, instituição em que
essas ordens estavam integradas. Os sanjulianistas foram associados em 1190 pelo capítulo geral do
Císter à ordem de São Bernardo, vindo a ficar disciplinariamente sujeitos ao mosteiro de Moreruela (c.
Granja de Moreruela, Zamora).
32 Sobre o relacionamento da ordem de Avis com a de Calatrava, veja-se Cunha (2009: 97-107).
33 IAN/TT, Ordem de Avis, maço 2, nº 74. Esse documento é referido e editado num trabalho de conjunto
sobre as fases mais recuadas do nosso lirismo (Souto Cabo [no prelo/2]) ao qual remetemos, desde este
ponto, para todos aqueles aspectos relacionados com as origens sociais da lírica galego-portuguesa.
Oliveira (1994: 232), com base na descrição desse documento efectuada por José Anastácio de
Figueiredo em 1800, chegou a supor que se tratava de um “freire da Ordem de Avis”.
224
e 1197, lavra diversos diplomas de Osseira e da Catedral de Ourense34. A grande
singularidade do antropónimo e a coincidência na actividade escribal apoiam essa
identificação.
3. O texto
A versão de B oferece uma importante indicação ao frisar –em apostila validadora–
que o texto reproduzido “Concordat cum originali”35. Esta afirmação e a coincidência
que, no essencial, mostram as duas versões setecentistas garantem que o exemplar
de base foi não só um texto autêntico mas ainda o original do acto diplomático
celebrado em 1222. Esse escrito terá seguido para o arquivo da Ordem na cidade
estremenha de Alcántara (Cáceres) onde permaneceu, inicialmente no castelo e
depois no mosteiro de S. Bento, até às primeiras décadas do séc. XIX. A ocupação
desse convento pelas tropas napoleónicas, que devastaram a livraria e o arquivo36,
ou as consequências do processo de exclaustração terão sido responsáveis pelo
desaparecimento daquele original, dado a prelo, por fortuna, duas vezes em meados
do séc. XVIII.
O contraste entre essas edições revela uma atitude muito pouco interventiva
em B (cfr. infra). Pelo contrário, C propende largamente a modernizar e/ou castelhanizar a língua e incorre em alguns erros sem paralelo na outra versão37.
Entre eles, estimamos muito elucidativa a forma Dosantes, leitura incorrecta
de um erre caudato como sendo esse. Nela descobrimos a crase da preposição
34 Veja-se Romaní Martínez (1989, nº 84 [1193]: “Ilarius qui scripsit”), Duro Peña (1996, nº 14 [1194]:
“Ilarius auriensis canonicus qui scripsit”, nº 16 [1197]: “Ilarius qui scripsit”, nº 18 [1198]: “Hylarius
canonicus”). Numa escritura de 1173 da Catedral de Ourense também encontramos um “Hilarius qui
notuit” (Duro Peña 1996, nº 8), porém, o confronto entre a letra deste diploma e a dos anteriores revela
algumas diferenças, o que não nos permite afirmar que se trate do mesmo notário.
35 O Bullarium pretende, com efeito, oferecer uma transcrição fiel dos documentos com todas as garantias
legais que, com essa finalidade, se estabeleciam no momento em que foi elaborado, segundo se declara
e demonstra na primeira página numerada do mesmo.
36 Palacios Martín (2000: XII) oferece alguns dados a esse respeito: “Efectivamente, en un informe del 4
de noviembre de 1814 el prior denunciaba el saqueo de la libreria y el archivo. Otras fuentes coetáneas,
recogidas por la archivera Concepción de la Fuente, hablan de la utilización por los soldados, ya en
1807, de algunos manuscritos para hacer cartuchos fusileros”.
37 Esta diferente atitude está relacionada com os objectivos díspares dessas obras. O autor da Crónica
só está interessado na informação que a CAr oferece sobre a independência originária da Ordem de
Alcântara a respeito da de Calatrava: “De estas dos cartas consta quan cierto es lo que dexé dicho en
el capítulo pasado, que la casa y Orden de el Perero no era filiación de Calatrava, y que solo tenia
su Maestre la precedencia quando la visitaba, pues en esta escritura la dá al Maestre del el Perero y
Alcantara.” (p. 24).
225
“de” e a forma toponímica que se corresponde com a freguesia de “Ourantes”
(c. Punxim, Ourense), reproduzida de forma “correcta” em B como Dorantes.
Na fixação do texto, apresentada a seguir, acompanhamos sistematicamente B
salvo quando o resultado de C parece –quase sempre por motivos óbvios– o
mais apropriado.
Conosçuda cosa sea à todos quantos vieren esta presente carta como eu
Don Garcia Sanchez, maestre de Alcantara è del Perero, en uno con domnus
Gonzalvo Joannes, maestre de Calatrava, e con conselo dos freyres, qui
estaban i presentes, damos e otorgamos o monasterio d’ Asmeses a la condesa
doña Sancha. E damoslo a tal plecto que lo tenga semper poplado pro noso
freyre o pro nosa freyra. E si por aventura o freyre o freyra que i morar non
fecer pro en la casa, que o camien. E desi, que a su morte da condesa, que
finque el monasterio a la Orden de Calatrava con quanto i over aprovectado
e ganado.
E desto foron testes muctos frayres: don Garcia Sanchez maestre do Perero e
de Alcantara, e don Gonzalvo Joannes maestre de Calatrava e Ferrant Gostiz
monge d’ Oseyra. Cavaleros: don Suer Diaz, Lopo Verexanez, Fernant
Guterrez de Castrelo, Joan Fernandez seu filio, Pedro Joannes d’ Orantes,
don Thomè, dona Urraqua Pedrez, dona Maria Fernandez, dona Maria
Moniz, e frey Hilario que fizo la carta e frey Lambertus capellanus magistris
Alcantarae.
E fue fecta esta carta en la era de [M. CC. LX].38
Variantes: Conosçuda] Conocida C. Gonzalvo] Gonzalo C. Joannes] Yañez
C. conselo] consello C. Freyres] freyles C. e (otorgamos)] y C. das Meses]
de Asmeses B. plecto] pleto C. pro] per C. pro] por C. freyre] freyle C. freyra]
fereyla C. aventura] na ventura C. da (Condesa)] la C. aprovectado] aprovetado
C. desto] de esto C. testes] testis B. muctos] muchos C. frayres] frades C. do
(Perero)] de B. e (de)] y C. Joannes] Yañez C. e] y C. Ferrant] Fernan C.
Gostiz] Gonstiz B. cavaleros] caballeros C. Lopo] Lope C. Verexanez] Joanez
C. Fernant] Fernan C. Guterrez] Gutierrez B. Joan] Juan C. Joannes] Yañez
C. Dorantes] Dosantes C. Urraqua] Urraca C. Maria] Marina C. magistris]
magistri C. Alcantarae] Alcantara C39.
38 Esta apresentação do texto assenta exclusivamente nas duas versões que dele nos foram transmitidas e
não pretende, de modo nenhum, constituir-se numa reconstrução hipotética do original perdido.
39 Não consideramos as diferenças relativas à cláusula cronológica já que se trata apenas de diferentes
modos de apresentar a informação do numeral romano do original.
226
4. A língua
4.1. Encruzilhadas escriturais
A precocidade no uso do romance em território galego e a duplicidade linguística,
galego-castelhana, são as características que individualizam a CAr. Trata-se de
dois aspectos inseparáveis, já que o aparecimento do nosso idioma só poderá ser
explicado pela sua associação aos hábitos vigentes em território castelhano, onde a
prática romanceadora contava com uma longa tradição. Na Galiza e em Portugal,
segundo foi acima descrito, vigorava o sistema de representação latino(-romance),
com excepções ocasionais no âmbito da documentação não dispositiva. Logo, temos
de atribuir o surgimento deste escrito, enquanto texto romance redigido na Galiza,
a uma conjunção fortuita de factores humanos, institucionais e políticos cuja chave
está no facto de um cavaleiro galego, Gonçalo Eanes da Nóvoa, ter sido mestre de
uma ordem militar originária de Castela.
A intrusão do código escritural castelhano em domínio galego-português,
característica da CAr, está documentada, pelo menos, desde o século XII e responde
à natural contiguidade cultural entre os reinos centro-ocidentais da Península. A
Manda de Mendo Viegas, datável de ca. 1150, pode considerar-se um caso precoce
de utilização ou influxo daquele modelo em território português:
Mando a filiis meis quantum habeo enn’ Amaral et en Baroso, extra iº casal que mando ad al archidiachono don Pedro in uita sua et quando obierit
a Sancto Christoforo, extra lo casal de Fabarel. Et quanta hereditate ei en
Penas mandola a filiis meis. E quanta hereditate e en Lamazales, extra dos
casales que sunt de particion de dona Maria, mandola a filia mea Semena,
extra el pan et el uino que de pro anima mea. Et meos porcos et meos carnelos, faciant ende misas. Et de el uaso de la prata, el medio a la obra de
Uiseo et el medio ad episcopo. Et pro illo uaso et pro illas uacas que mandet
a Sancto Iohanni, suas uacas et suas oueias, quantas que habet en Gouuea,
mandolas a domna Maria en sua particion. A domna Maria sua mula enfrenada et enselada40.
A presença de tradições de scripta alheias, em maior ou menor grau, à língua do país
conta com vários exemplos no séc. XIII. As circunstâncias que os explicam têm uma
natureza diversa como é também multiforme a sua configuração scripto-linguística,
nomeadamente no que se refere à –por vezes hipotética– presença de traços galegoportugueses.
40 Apresentamos uma versão do excerto publicado anteriormente (Souto Cabo 2003b). O titular da
escritura está documentado entre 1133 e 1167.
227
Antes da vinculação administrativa do reino galaico-leonês ao de Castela em 1230,
não é fácil identificarmos textos que sugiram um influxo do castelhano na Galiza.
Com efeito, o Tombo das vinhas de Ribadávia (ca. 1228?), único documento romance
até agora conhecido, pertence à tradição leonesa e foi certamente lavrado por um
agente dessa procedência a instância do poder régio41; o relacionamento dele com
a Galiza é, portanto, apenas circunstancial. Aliás, o exemplo castelhano irá orientar
a prática escritural romance no reino galaico-leonês a partir de 1230, segundo se
reflecte, por um lado, no aparecimento súbito de documentos em romance e, por
outro, na presença ocasional, mas consistente, de formas espúrias (ex.: cosa, sea,
yo, etc.)42.
Também se situa nesse período uma escritura romance, mas de estatuto idiomático
confuso, pertencente ao núcleo santiaguista de Vilar de Donas43. Alguns traços
deste documento indicam que o original pode ter sido gerado em condições e
com características similares à CAr, contudo, a configuração com que nos foi
transmitido não permite considerá-lo, total nem parcialmente, galego-português.
Com efeito, faltam evidências nítidas relativas à queda de -N- e -L- cuja
implementação scripto-gráfica consideramos imprescindível para lhe atribuir
aquela etiqueta idiomática. Pelo contrário, o documento –muito breve– exibe
um conjunto numeroso de elementos de aparência castelhana: al (‘ao’), aquelos,
conoscida, cosa, do (‘dou’), fecho, inla (‘na’), iva (‘ia’), la (art.), Lorenzo, salir,
sapades (‘saibais’), sea, etc.44.
41 O Inquérito sobre as terras de realengo em Laioso (Souto Cabo 2008b, nº 3) poderia encontrar-se
na mesma situação. O modelo escritural leonês também deixou pegadas na faixa oriental da Galiza
após 1230, segundo se reflecte, por exemplo, na Carta foral de Vila Boa de 1244 (Souto Cabo 2008b,
nº 34). Essa tipologia escritural foi sistemática nas áreas politicamente leonesas de língua galegoportuguesa.
42 Devemos lembrar aqui, mais uma vez, as palavras de Morala (1998: 171-172) sobre a importância
dessa data na mudança do modelo gráfico: “Este cambio, una auténtica revolución en las costumbres
gráficas, se produce en León con cierto retraso pero, como en áreas aledañas, se da en torno al año
1230, fecha en la que bajo la corona de Fernando III se unen de nuevo -y ahora ya definitivamente- los
reinos de León y de Castilla. Cualquier argumento que se maneje, cualquier hipótesis que se apunte
han de tener siempre en cuenta esta fecha en la que se produce un evidente cambio de actitud ante el
modelo de lengua escrita que se utiliza.”
43 A data de 1240.12.03, que consta nesse texto –conservado apenas numa cópia de 1240.01.11–, deve
ser interpretada como erro por 1239.12.03, segundo exige a sequência diplomática em que se integra
(Souto Cabo 2006: 24-26).
44 Neste e noutros casos, não chegamos a perceber os motivos que levaram Boullón & Monteagudo (2009:
95-97) a integrá-lo numa publicação em cujo título se alude a “documentos en galego”. Notemos, aliás,
que esse trabalho se abre com a edição de um documento indubitavelmente latino como é o Inquérito
sobre as terras de realengo em Laioso (cfr. supra).
228
Ora bem, o conjunto diplomático que, apesar de uma certa distância cronológica,
reproduz com maior exactidão os antecedentes político-institucionais bem como
os resultados scripto-linguísticos que observamos em CAr situa-nos em território lusitano. Trata-se de um grupo de escrituras da Ordem do Templo redigidas
entre ca. 1252 e 1261 numa modalidade galego-portuguesa com notável influxo
do castelhano (e/ou do leonês). Um confronto com o contexto documental do
período evidencia uma excepcional precocidade na adopção do romance. Com
efeito, essa colecção inclui as três primeiras escrituras de natureza dispositiva em
vernáculo do antigo reino de Portugal45 e, com oito exemplos, representa 55%
dos diplomas redigidos em vernáculo para o período de 1250 a 125946. Portanto,
a situação idiomática desses textos não reflecte directamente a evolução interna
das práticas escriturais lusitanas, antes deve ser entendida como um fenómeno
importado através da estrutura supranacional da Ordem do Templo. O grupo mais
numeroso e antigo adscreve-se à bailia de Mogadouro no nordeste transmontano.
No entanto, o documento que pelo grau de hibridismo idiomático julgamos mais
elucidativo foi lavrado em Fonte Arcada (Sernancelhe, Viseu) em 23 de julho de
1258 (Souto Cabo 2008b, nº 300). Na escrita deste exemplar, as formas autóctones fundem-se com outras alheias ao galego-português, como se pode verificar no
seguinte excerto:
Conoscida cosa sea a quantos esta carta viren como eu Dona Taresa Martiiz
ensenbla con meus fillos e con meas fillas q[ue] posiemos con Don Martin
Martiniz, meu fillo, que era maestre do Temple, e apartamos-le herdad conven
a saber la aldea que dicen Jejuna que iaz preto de Celorico, e ha herdad que
aviemos en Guillarei e deviemos aver. E yo pedi ante meu fillo don Johan
Martiiz e ante mias fillas a meu fillo, don Martin Martiiz que me diesse iiii
casaes en aldea Jejua que desse por mi alma e un molino e non mas. E destos
iiii casaes dei un casal a Sancta Maria de Rocamador e non mas, e otro casal
a Rozasvales e non mas, e ii casaes aas Sacedas e non mas con i molino. E
todo o al, quanto eu e meus fillos e meas fillas hi aviemos e deviemos, todo
otorgamos a meu fillo don Martin Martiiz que o da ao Temple: assi la aldea
Jejua como ha herdad de Guillarei.
Conquanto nos pareça evidente que quem tomou a pena tinha como língua própria
o galego-português, é lógico concluirmos que a aprendizagem do novo sistema de
45 Souto Cabo (2008b, nº 286, 287, 288). Estas escrituras supõem 100% dos textos romances para o
período de 1250-1254.
46 O total completa-se com dois forais régios, um escrito da Ordem de Santiago (copiado no Livro de João
de Portel) e quatro privados. A percentagem poderia elevar-se de modo notável se os confrontássemos
apenas com a documentação privada a que, provavelmente, deveríamos ainda substrair um dos
exemplos.
229
representação (romance) se tinha verificado pelo contacto com um cânone de scripta
de base funcional castelhana47.
Apesar de a CAr ter pertencido ao arquivo de Alcântara, o autor material foi, como
vimos, freire da Ordem de Calatrava. Parece, portanto, interessante observar quais
eram os usos idiomáticos da documentação produzida no seio dessa instituição.
Uma parte dos fundos dessa Ordem foi editada, devido ao interesse linguístico,
por Menéndez Pidal (1919) na secção dedicada a “Castilla.-Toledo”48. Os primeiros
documentos castelhanos emanados directamente daquela Milícia –incluídos
nessa publicação– situam-se nos anos de 1181 (nº 260) e 1198 (nº 262/2)49.
A vernaculização da escrita, que já atinge um alto grau na primeira dessas cartas50,
encontra-se totalmente colmatada na de 1198:
Cosa conoscida sea a todos omnes como io don Martin Pedrez d’ Affiones,
maestro de la caualleria de Calatraua, e io Roi Diaz, el comendador, con todo
nuestro conuent otorgamos a uos don Alfonso Lopez & a uuestra muger dona
Theresa Garciez, todo el pleit que feziestes con el maestro don Nuno, en
quanto diestes a la orden de Saluaterra, et en quanto delos recebiestes, assi
conplidamientre como sobrascripto es; & aun damosuos de mais las casas
que auemos en Makeda, que son en el barrio de Sancto Domingo, et duas
cubas plenas de bon uino, que quepan .dccc. arroas quada uno ano. E tod’
esto que tengades uos e uuestra muger en toda uestra uida, assi como lo al que
es sobrascripto. Facta carta in Zorita, quando maestro don Nuno deleisso la
maestria, e fezieron maestri a don Martin Pedrez d’ Assiones.
47 Veja-se Souto Cabo (2006: 44). O núcleo documental do mosteiro de Ferreira de Aves conserva uma
escritura de natureza leonesa, sem traços galego-portugueses, datada em 1236 (Souto Cabo 2008b,
nº 373). Ainda em relação à coexistência de códigos idiomáticos, lembremos os Foros de Castelo
Rodrigo estudados por Cintra (1959); porém, não há elementos que nos permitam aproximar as causas
da sua aparência linguística daquelas que deram origem ao documento em análise.
48 Não existe uma edição completa da documentação de Calatrava. Em finais do séc. XIX foi publicado
um Índice de los documentos de la Orden de Calatrava existentes en el Archivo Histórico Nacional
(1899) que reproduz o inventário estampado no Boletín de la Real Academia de la Historia, vol. 35
(1899).
49 Brunner (2009: 45) alude a uma alegada precocidade no uso do vernáculo por parte das ordens
militares: “Quant à la precocité de ce passage, les analyses portant sur la qualité des chartes latines ont
montré que le choix du vernaculaire n’était pas nécessairemente le plus facile ni le plus évident, et l’on
a pu mettre par ailleurs en avant le rôle de promoteur du vernaculaire tenu par les ordres militaires au
XIIe siècle”.
50 Eis um excerto da mesma: “por a todos istos iugos de boues demus uobis hereditatem en uostros dias,
& demos uobis Occana por tal plecto que la pobledes & que habeatis in uostros dias, & de [po]st
obitum uostrum remaneat ala meson. Et uobis Tellus Petri de los ganados que ibi traderitis, accipietis
de las ieguas los potros, & de las baccas los boues, & caseum & mantecam, & de las oues los carneros,
& caseum & lanam, & de las porcas los porcos, hi nos que uos los contengamos de pan”.
230
O uso do romance nesse núcleo documental progride e torna-se habitual no primeiro
quartel do séc. XIII51. Isto quer dizer que a prática adoptada por frei Hilário, quando
redige a escritura em análise, não encerrava nada de extraordinário no contexto
institucional em que se produziu, salvo por ter vindo a facultar o aparecimento
escrito do galego-português em condições espácio-temporais e diplomáticas
inopinadas no reino da Galiza. Notemos, por outro lado, que o primeiro documento
em vernáculo do cartório alcantarino, dado em Salamanca no ano 1219, emerge em
circunstâncias similares: foi também outorgado de modo conjunto pelos mestres
Gonçalo Eanes e Garcia Sanches. Neste caso, o modelo scripto-linguístico parece
reunir características leonesas e castelhanas52.
4.2. Língua e escrita
4.2.1. Princípios
Examinamos, a seguir, aqueles aspectos da língua do escrito em apreço que
consideramos de maior pertinência para o caracterizar e situar no contexto scriptolinguístico em que se manifesta. Estamos plenamente conscientes das dificuldades
relativas que encerra o estudo linguístico de um texto só conhecido a partir de edições
tardias. No entanto, existem elementos que nos orientam, com alguma segurança, para
discriminar o que nelas há de autêntico e o que poderia ser falaz. Com efeito, contamos
com um instrumento de fiabilidade muito alta como é a faculdade de confronto interno,
entre as duas versões conservadas, e externo com outros documentos também editados
nessas obras53. Do anterior concluímos que as transcrições de B reproduzem com
grande fidelidade o seu modelo, salvo em dois pontos. A oposição gráfica <c>/<ç> vs.
<z> é reconvertida por via de regra ao uso do castelhano em meados do séc. XVIII
(cfr. infra). Em menor medida, observamos uma actuação similar no contraste 
vs. <v>, que tende a ser modelado de acordo com a prática vacilante do espanhol
nesse período. Com o intuito de ajudar a perceber as pautas da transcrição oferecida
no Bullarium cotejamos, em apêndice, um documento de 1333 nele estampado com o
original conservado no Arquivo Histórico Nacional.
51 Menéndez Pidal (1919) inclui escrituras da Ordem dos anos 1203 (nº 263), 1206 (nº 265), 1212 (nº
270) e 1221 (nº 274). Utilizamos também os dados fornecidos no Índice. Só aludimos aos documentos
de que são titulares os membros dessa milícia já que o núcleo documental abrange um número maior
de textos romances.
52 Eis a nota, fora de teor, com que conclui: “E istos pobladores, si menester le fur vender sua heredade
a quien faga este foro. E los freyles facer forno, elos por preit’, e cocer suo pan al foro de otros fornos
como a foro de Salamanca” (Palacios Martín 2000, nº 67).
53 Lembremos que C e, sobretudo, B incluem um abundante fundo documental que inclui centenas de
documentos medievais desde o séc. XII.
231
4.2.2. Conteúdos
Além das vozes românicas, galego-portuguesas e castelhanas, a CAr regista
uma minúscula proporção de elementos latinizantes, sendo apenas compacta no
segmento com que se nomeia a última das testemunhas: Lambertus capellanus
magistri Calatravae. O advérbio semper e, sobretudo, a preposição pro remetem
para práticas abreviativas de tradição latina bem documentadas no período e
evidenciam, como noutros casos, uma notável diligência na transcrição oferecida por
B. A forma poplado pode ser etiquetada como um resultado híbrido, aliás coerente
com a datação do escrito54. Não parece que estes rastos de conservantismo escritural
possam ser interpretados como indícios da existência de uma versão original latina,
antes condizem com a colocação temporal do texto.
Face ao que acontece noutros documentos do período, impropriamente rotulados
como galego-portugueses, podemos identificar mudanças evolutivas próprias ou até
exclusivas do nosso idioma: conselo (‘conselho’), da (prep. + art.), dos (prep. +
art.), eu, fecer (arc. fezer, ‘fizer’), foron (‘foram’), morte, muctos (‘muitos’), nosa,
noso (‘nosso’), o (art.), o (pron.), etc. O mesmo podemos afirmar a respeito de formas castelhanas como: camien (cfr. infra), fizo (‘fez’), el (art.), monasterio, sea
(‘seja’)55, su (‘sua’), tenga (‘tenha’), vieren (‘virem’), etc. A estrutura do discurso
diplomático não determina directamente a escolha idiomática, mas devemos notar
uma certa preferência pelo castelhano na parte inicial do protocolo e na cláusula cronológica com que se encerra o escrito. Porém, o volume considerável de resultados
idiomaticamente “neutros” impede de chegar a conclusões claras sobre a existência
de uma possível distribuição linguística complementar entre galego e castelhano.
Seja como for, o aspecto mais saliente é a presença simultânea das duas línguas,
quer numa dimensão geral quer a nível micro-estrutural.
Apesar da duplicidade idiomática e dos prováveis efeitos da cópia, o documento
mantém uma notável coerência interna e reflecte factos scripto-linguísticos notados
na documentação galego-portuguesa -e castelhana- mais arcaizante56. Esta situação
54 Poderia tratar-se de uma expansão errada de “ppdo”, abreviatura paralela à de “ppco” (= publico).
55 Os dados tirados do TMILG evidenciam que “sea” (vs. “seja”) foi relativamente abundante na
documentação (notarial) galega antes de 1266, período em que atinge 12 % para a P3 do presente de
conjuntivo do verbo “seer”. Posteriormente, a sua presença diminui até 8% entre 1266 e 1300, vindo a
situar-se em 3% no primeiro quartel do séc. XIV, percentagem que se manterá estável ao longo dessa
centúria e mesmo na seguinte. Estes dados convidam a pensar que se trata de uma forma castelhana
importada através da formulística diplomática com que se introduziu o uso do romance na Galiza.
56 Tomamos como referência contextual implícita o estudo monográfico elaborado por nós já há alguns
anos (Souto Cabo 1996). Veja-se também, para alguns dos aspectos analisados, Boullón & Monteagudo
(2009).
232
vem reforçar o convencimento de que ambas as versões remontam, de modo
imediato, ao original. Vejamos, a seguir, alguns aspectos concretos.
• Uma das opções gráficas que costuma associar-se à documentação romance
mais recuada é a utilização de e, sobretudo, de em vocábulos onde
esperaríamos, respectivamente <e> e <o>. O fenómeno, sobre cuja casuística
nos temos debruçado em diversos trabalhos57, conta com um exemplo
isolado na forma qui58. Além do interesse scripto-gráfico, a presença desse
resultado em B reflecte um trabalho de transcrição aprimorado.
• O ditongo [ow] não conta com um dígrafo específico. Naqueles termos
(alegadamente) galegos em que ocorre é representado apenas por <o>:
cosa, o (‘ou’), Orantes (‘Ourantes’), otorgamos, over (‘houver’)59.
A ausência de <ou>, em primeiro lugar, afasta de modo categórico a
possibilidade de o texto ser resultado de uma regaleguização secundária.
Por outro lado, poderá evidenciar que, na altura, não existia uma tradição
escritural galego-portuguesa consolidada. A documentação dos três
primeiros quartéis do séc. XIII integra, com relativa frequência, exemplos
similares.
• O ditongo [ej] é transcrito como <ey> ou <ec>: aprovectado, fecta, frey,
freyra, freyres, Oseyra, plecto. Como vemos, tal distribuição está motivada
etimologicamente: <ec> aparece limitado às formas em que a semivogal
se origina na vocalização prévia de um C latino (FACTA, PROFECTU,
PLACITU60). Existe ainda a possibilidade de ter apenas como referente
gráfico <e> em: Perero, cavaleros.
• A utilização de <c> como representação da semivogal palatal, acima
contemplada, explica a sua extensão, agora analógica, ao ditongo [uj]:
muctos.
57 Trata-se de um procedimento para representar /e/ ou /o/ atribuível às “práticas de lecto-escritura
próprias do modelo latino-romance, associado àqueles casos em que o estatuto e a circunstância da
vogal podem induzir a sua elevação articulatória” (Souto Cabo 2009: 414-415). Notemos que, neste
último trabalho, existe alguma imprecisão sobre as variantes fónicas de “agora” na Galiza, já que a
distribuição geográfica corresponde às de “hora”.
58 Alguns autores chegaram a considerar possível a existência em galego-português de um pronome
relativo qui (Maia 1986: 649, Boullón / Monteagudo 2009: 67). Do nosso ponto de vista, estamos
perante um latinismo gráfico –como neste caso– ou morfológico, quando corresponde a “quem”.
59 Lembre-se que no castelhano medieval esperaríamos “ovier”.
60 Notemos, contudo, que “pleito” é empréstimo galo-românico através do espanhol.
233
• No âmbito das consoantes, interessa notar, em primeiro lugar, o reflexo
grafémico da consoante lateral palatal com a alternância entre <l> e
<li>: conselo, filio. Trata-se de duas possibilidades largamente atestadas
na documentação primitiva. Quanto à nasal palatal, poderá estar
representada por <n> se aceitarmos a presença desse fonema na forma
com que se abre o texto conoçuda. No caso de ganado, se não é apenas
a forma castelhana, o <n> pôde ser marca da nasalidade vocálica.
• No tocante às consoantes fricativas ápico-alveolares, o texto não
reflecte graficamente a alternância entre a surda e a sonora em posição
intervocálica vindo a utilizar para ambas o grafema simples: condesa,
cosa, nosa, noso, presente, etc. Essa prática não contradiz a cronologia do
diploma, antes pelo contrário, a indistinção é comum na documentação
mais recuada. O castelhano só aboliu “oficialmente” o uso de <ss> em
1763 pelo qual não parece que possamos vincular a situação do texto à
intervenção dos editores, nomeadamente no caso de B (1759). De facto,
a presença desse dígrafo na documentação reproduzida no Bullario
acompanha o uso –real ou presumido– dos originais que lhe serviram de
modelo61.
• Não observamos uma discriminação gráfica estável entre surda e sonora
no âmbito das consoantes africadas/frivativas predorso-dentais em posição
interior. De facto, a consoante surda pode aparecer como <ç> ou <z>:
conosçuda, Gonzalvo. Por sua vez, a correspondente sonora conhece uma
alternância similar <c> ou <z>: facer, fecer, fizo. Ainda neste caso os usos
observados mantêm um claro paralelismo com aquilo que observamos
na documentação arcaica, sobretudo no caso de <z> cuja ambivalência
fonémica está amplamente asseverada (Maia 1986: 440). Do mesmo
modo, apesar de não ser tão frequente, a ocorrência de <c> como correlato
gráfico da consoante sonora aparece bem representado nas escrituras
mais antigas, sobretudo em termos que no latim continham esse mesmo
grafema e designadamente nos descendentes do verbo latino facere
61 O Bullarium tem como língua veicular o latim mas quando o documento está em castelhano esta
também é a língua da breve síntese que precede as escrituras. Salvo muito escassas excepções, o
uso de <ss>, nesses parágrafos, responde à prática histórica espanhola que, em geral, coincide com
a galego-portuguesa: antepassados (p. 174), comission (p. 237), expressos (p. 133), missa (p. 565),
necessitare (p. 332), obtuviesse (p. 795), passada (p. 367), possessiones (p. 160), renunciasse (p. 795),
tomasse (p. 819), vassallos (p. 137), etc. Notemos, aliás, que o dígrafo é utilizado, sempre de modo
correcto (assimismo, expressado, formasse, imprimiesse, passado, vassallos), na própria autorização
régia outorgada em 1759 com que se abre o volume. O mesmo podemos dizer a respeito da prática
observada na Crónica.
234
(Souto Cabo 2008b: 19). Contudo, pensamos que a disposição desses
grafemas no texto poderá ser o resultado –salvo em conosçuda– da praxe
castelhana habitual desde o segundo quartel do séc. XVIII, baseada numa
(nova) distribuição complementar de <c> vs. <z> de natureza estritamente
gráfica. Visto que a ingerência desse princípio já é normal na reprodução
doutros diplomas medievais compilados em B (cfr. infra) –e sobretudo
em C– é muito provável que no original da CAr tenham figurado “fazer”,
“fezer” e “Gonçalvo”.
• A estabilidade com que se mantém o contraste vs. <v> ao longo do
sécs. XIII e XIV convidaria, em princípio, a considerar estaban como
uma forma de feição latinizante (< lat. stabant) similar a outras registadas
no período62. No resto dos casos, deparamos com a alternância <v> vs.
 tradicional (aprovectado, aventura, cavaleros, over, vieren, etc)63.
O espanhol, desde os inícios do séc. XVIII optou progressivamente
por uma distribuição de base latinizante (não histórica); portanto, não
podemos descartar que o uso de <v> em estaban seja fruto da dessa
prática, cuja intromissão é patente na documentação reproduzida por
B e C.
• O documento inicia-se com a forma conosçuda, particípio em -udo
habitual no galego-português e no castelhano durante o séc. XIII
para os verbos da segunda conjugação. No entanto, face ao uso quase
exclusivo dessa terminação na Galiza e em Portugal, o castelhano
começou a substituí-la muito cedo pela analógica em -ido, que já atinge
percentagens consideráveis –superiores a 50%– nas primeiras décadas
do séc. XIII.
• Também remete para essa centúria a forma camien, presente do conjuntivo
de “camiar”, que representa o resultado patrimonial castelhano com
62 Veja-se Souto Cabo (2009: 415). Discordamos de Boullón / Monteagudo (2009: 47) no entendimento
exclusivamente fonológico que pretendem para exemplos similares ao referido. A totalidade dos casos
coleccionados por esses autores reflectem o uso de (por <v/u>) em termos que no étimo também
contavam com esse grafema (arbores, uerbo, cabaleyros, cibeyra <cibaria, libre, reborazõ <robur),
mas faltam registos de para lat. <v/u> ou de <v> para lat. do tipo: bello (‘velho’), bender,
biño, bos, voa (‘boa’) (Maia 1986: 474-475, Souto Cabo 2001: 163). Só a presença deste segundo tipo
de permutação gráfica, notada a partir de finais do séc. XIV, pode apontar para a existência de uma
neutralização fonológica e não apenas para o que é uma das característica essenciais da documentação
mais recuada: a latinidade gráfica.
63 Notemos, contudo, que na autorização régia a esta última obra (pp. 2-3) –o resto está em latim– se
mantém maioritariamente a distinção gráfica de origem medieval.
235
simplificação do grupo -mb- em -m-, substituído posteriormente pela
forma que mantém o grupo consonântico.
• O patronímico Pedrez, variante do tipo mais comum “Perez”, é exclusivo
da documentação produzida no séc. XIII. De acordo com os dados do
TMILG, só foi relativamente usual até ca. 1260, vindo a extinguir-se
nos primeiros anos da década de setenta. Os dados do CORDE para o
castelhano são equivalentes: colocam o último exemplo em 1284, mas
já era raro desde ca. 1275. A ocorrência nas duas versões, além das
implicações cronológicas, assegura de novo que a transcrição do texto foi
processada com notável diligência.
• Os antropónimos Fernant e Ferrant reflectem a perda da vogal final
em posição proclítica do nome pessoal perante o apelido e processos
evolutivos registados no castelhano medieval como a assimilação do
grupo RN > rr ou o ensurdecimento da oclusiva que, na sequência da
apócope, derivou em posição final64.
5. Epílogo
Convém, para concluirmos, recapitular alguns dados relativos à origens geográficas
e sociais do documento em análise. Em primeiro lugar, devemos lembrar que nos
encontramos na mesma área em que se localiza o mosteiro de Melom em cujo
núcleo documental localizaremos em 1231, nove anos após a CAr, o mais recuado
documento integralmente redigido em galego-português dos produzidos no nosso
país, seguido por outro da mesma natureza dois anos depois65. Precisamente, Teresa
Bermudes de Trava, mãe da condessa Sancha Fernandes e tia de Gonçalo Eanes
da Nóvoa, foi uma importante protectora desse cenóbio durante as duas primeiras
décadas do séc. XIII, o que evidencia uma relação privilegiada entre aquela
instituição e o grupo familiar a que ela pertencia66. Por outro lado, segundo foi
64 Veja-se Menéndez Pidal (1972: 190-192). No CORDE registamos “Ferrant” desde 1100.
65 Souto Cabo (2008b, nº 27, 29). O exemplar de 1231 foi identificado pela primeira vez publicamente
como o mais antigo diploma em romance da Galiza no XVIII Encontro Nacional da Associação
Portuguesa de Linguística (Porto, 2-4 de Outubro de 2002) e dado a prelo nas actas desse evento
científico (Souto Cabo 2003a).
66 Teresa Bermudes ofereceu ao mosteiro de Melom um importante conjunto de propriedades, entre 1203
e 1212, situadas no actual concelho de Ribadávia (Souto Cabo [no prelo/2]).
236
assinalado ao longo destas páginas, o autor material do texto e o provável promotor
do acto jurídico que lhe deu origem, Gonçalo Eanes, mantiveram contactos com
alguns dos primeiros representantes do nosso lirismo e, entre eles, certamente com
Rui Gomes o Freire, Fernando Rodrigues de Calheiros, Osório Eanes, Airas Oares67,
Fernando Pais de Tamalhancos (Souto Cabo [no prelo/1]) ou Pedro Pais Bazaco68.
Não esqueçamos que Gonçalo Eanes, enquanto Trava por linha materna, aparece
intimamente vinculado ao âmbito social em que se gerou e donde se expandiu o
trovadorismo galego-português.
Apêndice
A ruína do arquivo alcantarino foi de tal modo massiva que é exíguo o número
de documentos reproduzidos em B dos quais se tenha preservado o original. De
facto, na maior parte desses casos, estamos perante diplomas régios que não se
encontravam na cidade estremenha, mas em algum dos arquivos do Real Consejo
de Órdenes Militares com sede em Madrid (Álvarez-Coca 1994)69. Entre esses
exemplares, posteriormente transferidos para o Arquivo Histórico Nacional de
Madrid, encontra-se uma carta de 1333 pela qual Afonso XI outorgava a Soeiro
Peres, mestre de Alcântara, os castelos de Priego e de Cañete. O confronto entre
uma parte desse texto e a transcrição correspondente do Bullarium -oferecidas em
paralelo a seguir- demonstra que esta última acompanha fielmente o seu modelo
salvo no caso das regularizações gráficas já acima notadas. Uma evidência nítida
dessa exactidão está no uso de “e” e “et” para reproduzir de modo preciso e
sistemático, respectivamente, a alternância entre o signo tironiano (&) e a conjunção
copulativa de tradição latina “et”. Este respeito consciencioso pelo que consta(va)
nos originais, na esteira doutras obras produzidas no século XVIII, é um dado de
grande relevo para assegurar a realidade escritural do documento analisado neste
trabalho.
67 Airas Oares é o nome com que deverá ser identificado um dos mais antigos trovadores da lírica galegoportuguesa cuja obra não chegou até nós, mas que aparece citado na Tavola Colocciana, entre Rui Dias
dos Cameros e Osório Eanes. Por uma interpretação errada do que na verdade consta nessa tabela, veio
sendo tradicionalmente conhecido como Airas Soares. Ele foi muito provavelmente primo de Gonçalo
Eanes da Nóvoa e de Osório Eanes.
68 Surge, de facto, a pergunta de se Gonçalo Eanes de Nóvoa pôde ter chegado a exercer algum tipo de
mecenato no movimento trovadoresco. Veja-se Souto Cabo ([no prelo/3]).
69 Veja-se Palacios Martín (2000, nº 58, 107, 309, 330, 344, 408, 539, 540, 554, 557).
237
Na transcrição do texto manuscrito e do impresso em B, salientamos as discrepâncias
pelo sublinhado e em negrito aquelas semelhanças de maior interesse.
AHN, OO. MM., pasta 477, nº 5
Bullarium, pp. 165-167
Por fazer bien & merçed A uos Don Suero
Por facer bien, è merced à vos don Suero
perez Maestre de la orden de la Caualleria
Perez, Maestre de la Orden de la Cavalleria
de Alcantara. Por muchos seruiçios & bonos
de Alcantara, por muchos servicios, è bonos
que fiziestes al rey Don fernando mio padre
que ficiestes al Rey don fernando, mio padre
que dios perdone & fiziestes & fazedes a
(que Dios perdone) è ficiestes, è facedes, à
nos de cada dia Damos a uos el dicho Maestre
Nos de cada dia, damos à vos el dicho Maestre,
& a la uuestra Orden el nuestro Castiello de
è a la vuestra Orden el nostro Castiello de
Armorchon. por juro de heredat para siempre
Armorchon, por juro de heredat, para siempre
Jamas con todas las Rentas & pechos & derechos
Jamàs, con todas las rentas, è pechos, è derechos
que nos y auemos & deuemos auer assi de
que Nos i habemos, è debemos haber, assi de
fecho como de derecho. Et todos sus terminos
fecho, como de derecho, et todos sus terminos,
& pertenençias quantas ha & deue auer. Et con
è pertenencias, quantas hà, è debe haber, et con
fuentes & con Rios & aguas estantes. & corrientes.
fuentes, è con rios, è aguas estantes, è corrientes,
& con montes. & con pastos. & con todos sus
è con montes, è con pastos, è con todos sus
derechos. Et que nos fagades del dicho Castiello
derechos: et que nos fagades del dicho Castiello
guerra & paz assi contra christianos como contra
guerra, è paz assi contra Christianos, como contra
moros Et nos acoiades en el Castiello yrado &
Moros, et nos acoyades en el Castiello irado, è
pagado A nos & a los Reyes que Regnaren
pagado à Nos, è a los Reyes, que regnaren
depues de nos en Castiella & en Leon. Et por
despues de Nos en Castiella & en Leon. Et
este nuestro Priuillegio mandamos a todos
por este nuestro Privilegio mandamos à todos
los Conceios alcalldes merynos & Justiçias &
los Concejos, Alcaldes, Merinos, è Justicias, è
Alguaziles Et Maestres Priores & comendadores
Alguaciles, et Maestres, è Priores è Comendadores
& soz comendadores & a los Alcaydes de los
è Soscomendadores, è a los Alcaydes de los
Castiellos & a todos los otros aportellados
Castiellos, è a todos los otros Aportellados
de las villas & de los lugares de nuestros regnos
de las Villas, è de los Lugares de nuestros Reynos
que guarden este priuillegio Et que ninguno njn
que guarden este Privilegio et que ninguno ni
ningunos non sean osados de lo quebrantar njn
ningunos no sean osados de lo quebrantar, ni
menguar en ninguna manera por ninguna cosa
menguar en ninguna manera por ninguna cosa,
ca qualquier o qualesquier que contra el
ca qualquier ò qualesquier que contra el
dicho priuillegio passassen aurien nuestra yra.
dicho Privilegio passassen havrien nuestra ira.
238
Agradecemos as sugestões e a ajuda que, na elaboração deste trabalho, nos foram
oferecidas por Marta Afonso, Aida Paula S. Lemos, Ricardo López Gómez, Ramón
Mariño, Paloma Núñez Pertejo e Ricardo Pichel Gotérrez.
Bibliografia
Álvarez-Coca González, M. J. (1994): “El Consejo de las Ordenes Militares”, Cuadernos de Historia Moderna 15, 297-323.
Ayala Martínez, C. de (2003): Las órdenes militares hispánicas en la Edad Media
(siglos XII.XV) (Madrid: Marcial Pons Editores).
Azevedo, R. Pinto de (1834): “Fronteiras entre Portugal e Leão em Riba-Coa antes
do tratado de Alcanices (1297)”, Biblos X, 454-466.
Azevedo, R. Pinto de (1981): “A Ordem Militar de S. Julião do Pereiro, depois chamada de Alcântara”, Anuario de Estudios Medievales 11, 713-719.
Barton, S. (1997): The aristocracy in twelfth-century Leon and Castile (Cambridge:
Cambridge University Press).
Boullón Agrelo, A. I. / Monteagudo, H. (2009): De verbo a verbo. Documentos
en galego anteriores a 1260. Anexo 65 de Verba. (Santiago: Facultade de
Filoloxía da Universidade de Santiago).
Brunner, Th. (2009): “Le passage aux langues vernaculaires dans les actes de la
pratique en Occident”, Le Moyen Age 115, 29-72.
Bullarium Ordinis Militiae de Alcantara = Ortega et Cotes, I. J. / Fernandez de Brizuela, J. / Ortega de Zúñiga et Aranda, P. (1759).
Carbajo, M. (1904): Historia del monasterio de Sobrado compilada juiciosa y criticamente por el monje bernardo fr. Mauricio Carbajo. Ms. 587 da Biblioteca
Xeral da Universidade de Santiago [Cópia manuscrita por Benigno Cortes
Garcia do original do séc. XVIII].
Castro, I. (2006): Introdução à História do Português (Lisboa: Edições Colibri).
Cintra, L. F. Lindley (1959): A linguagem dos Foros de Castelo Rodrigo (Lisboa:
Centro de Estudos Filológicos).
CORDE = Real Academia Española. Corpus diacrónico del español. Disponível
em: http://rae.es.
239
Corominas, J. / Pascual, J. A. (1991) [1980]: Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico (Madrid: Gredos).
Corral Val, L. (1999): Los monjes soldados de la Orden de Alcántara en la Edad
Media. Su organización institucional (Madrid: Castellum).
Cronica de la Orden de Alcantara = Torres y Tapia, A. de (1663).
Cunha, Maria Cristina Almeida e (2009): Estudos sobre a Ordem de Avis (sécs.
XII-XV) (Porto: Faculdade de Letras do Porto).
Duro Peña, E. (1977): “El monasterio de San Miguel de Bóveda”, Archivos Leoneses 61, 107-179.
Duro Peña, E. (1996): Documentos da Catedral de Ourense. (Santiago: Consello da
Cultura Galega).
Emiliano, A. (2003): “Sobre a questão d’ os mais antigos textos escritos em português”, em I. Castro / I. Duarte (eds.), Razões e Emoção: Miscelânea de
Estudos oferecida a Maria Helena Mateus pela sua jubilação, vol. I, 261-278
(Lisboa: Imprensa Nacional - Casa da Moeda).
Estévez Puga, J. (2000): “Noticias de la Orden militar de Alcántara en Ourense”,
Boletín de estudios do Seminario “Fontán-Sarmiento” 21, 90-97.
Gutiérrez Pichel, R. (2007): Documentación latino-romance ‘non dispositiva’ na
emerxencia do galego escrito”, Cadernos de Lingua 29, 45-108 (= R. Pichel
Gotérrez).
Gutiérrez Pichel, R. (2008): “A documentación non dispositiva na emerxencia do
galego instrumental: a ‘pesquisa’ e o ‘relato procesual’”, Verba 35, 73-119
(= R. Pichel Gotérrez).
Gutiérrez Pichel, R. / Cabana Outeiro, A. (2007): “Parámetros para o estudo da
introdución do romance na documentación notarial galega”, em Na nosa
lyngoage galega. A emerxencia do galego como lingua escrita na Idade
Media (Novembro, 2005), 129-157 (Santiago: Instituto da Lingua Galega /
Consello da Cultura Galega).
Índice de los documentos de la Orden de Calatrava existentes en el Archivo Histórico Nacional (Madrid: Fortanet, 1899).
López Sangil, J. L. (2005): La nobleza altomedieval gallega. La familia FroilazTraba (Noia: Toxosoutos).
240
Maia, C. de Azevedo (1986): História do galego-português. Estado linguístico da
Galiza e do Noroeste de Portugal desde o século XIII ao século XVI (Com
referência à situação do galego moderno) (Coimbra: INIC).
Martín, J. L. (1998). “San Julián del Pereiro, entre Alcántara y Calatrava”, em O tratado de Alcanices e a importância histórica das terras de Riba Côa (Lisboa:
Universidade Católica).
Martínez Martínez, M. (1997): Cartulario de Santa María de Carracedo 992-1500
(Ponferrada: Instituto de Estudios Bercianos).
Martins, A. M. (2001): “Emergência e generalização do português escrito. De
D. Afonso Henriques a D. Dinis”, em M. H. Mira Mateus (coord.): Caminhos
do Português. Exposição Comemorativa do Ano Europeu das Línguas. Catálogo: 23-61 (Lisboa: Biblioteca Nacional).
Martins, A. M. (2006): “O primeiro século do português escrito”. Disponível em
www. clul. ul.pt/ equipa/amartins/Martins_(no_prelo)_4_artigo.
Menéndez Pidal, R. (1919): Documentos lingüísticos de España. I. Reino de Castilla (Madrid: Junta para la ampliación de estudios e investigaciones científicas
- Centro de Estudios Históricos).
Menéndez Pidal, R. (1972) [1926]: Orígenes del español. Estado lingüístico de la
Península Ibérica hasta el siglo XI (Madrid: Espasa Calpe).
Monteagudo, H. (2005): “O foro do Burgo do Castro Caldelas (1228) e a emerxencia do galego escrito”, Grial 166, 113-119.
Monteagudo, H. (2007): “A emerxencia do galego-portugués na escrita instrumental. Unha panorámica histórica”, em Na nosa lyngoage galega. A emerxencia
do galego como lingua escrita na Idade Media (Novembro, 2005), 275-312
(Santiago: Instituto da Lingua Galega / Consello da Cultura Galega).
Monteagudo, H. (2008): Letras primeiras. O foral do Burgo de Caldelas, os primordios da lírica trobadoresca e a emerxencia do galego escrito (Corunha:
Fundación “Pedro Barrié de la Maza”).
Morala Rodríguez, J. R. (1998): “Norma gráfica y variedades orales en el leonés
medieval”, em Estudios e grafémica en el dominio hispánico, 169-187 (Salamanca: Ediciones Universidad).
Novoa Portela, F. (2000): La Orden de Alcántara y Extremadura [siglos XII-XIV]
(Badajoz: Editora Regional de Extremadura).
241
O’ Callaghan, J. (1983): “Don Fernan Pérez. Un maestre desconocido de la Orden
de Calatrava (1234-1235)”. Hispania 43, 433-439.
Oliveira, A. Resende de (1994): Depois do espectáculo trovadoresco. A estrutura dos
cancioneiros e as recolhas dos séculos XIII e XIV (Lisboa: Edições Colibri).
Ortega et Cotes, I. J. / Fernandez de Brizuela, J. / Ortega de Zúñiga et Aranda, P.
(1759): Bullarium Ordinis Militiae de Alcantara. Olim S. Juliani del Pereiro
(Madrid: Antonio Marin).
Palacios Martin, J. L. (dir.). (2000): Colección diplomática medieval de la Orden
de Alcántara (1157?-1494). De los orígenes a 1454 (Madrid: Fundación San
Benito de Alcántara - Editorial Complutense).
Pereira Martínez, C. (2001): “A Orde Militar de Alcántara na Galiza medieval”.
Anuario Brigantino 24, 157-206.
Pichel Gotérrez, R. (2010): “Habilitación y disposición de la scripta vernácula en la
documentación probatoria latino-romance”, em M. T. Encinas Manterola et al.
(eds.), Ars Longa. Diez años de AJIHLE, 81-100 (Buenos Aires: Voces del Sur).
Rades y Andrada, F. de (1572): Crónica de las tres órdenes de Santiago, Calatrava
y Alcántara (Toledo: Juan de Ayala [Reimpres. com um estudo sobre “La obra
histórica de Rades y Andrada” por Derek W. Lomax. Barcelona: Ediciones
“El Albir”, 1980]).
Romaní Martínez, M. (1989): A colección diplomática do mosteiro cisterciense de
Santa María de Oseira (Ourense) (1025-1310). Vol. I. (Santiago: Tórculo).
Souto Cabo, J. A. (1996): “O testamento de Estêvão Peres (1230). Aproximação à
primeira escrita galego-portuguesa na Galiza”, Revista de Filología Románica 13, 123-149.
Souto Cabo, J. A. (2001): Rui Vasques. Crónica de Santa Maria de Íria (Santiago de
Compostela: Cabido da S. A. M. I. Catedral de Santiago - Edicións do Castro).
Souto Cabo, J. A. (2002): “Usos romances na documentaçom galego-portuguesa
do séc. XIII”, em Head, B. / Teixeira, J. / Lemos, A. S. / Barros, A. / Pereira,
A. (orgs.), História da Língua e História da Gramática. Actas do Encontro, 435-448 (Braga: Centro de Estudos Humanísticos - Universidade do
Minho).
Souto Cabo, J. A. (2003a): “Dinâmicas da escrita romance na primeira metade do
século XIII”, em A. Mendes / T. Freitas (orgs.), Actas do XVIII Encontro NaRevista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 217-243
242
cional da Associação Portuguesa de Linguística (Porto, 2-4 de Outubro de
2002), 795-914 (Lisboa: Associação Portuguesa de Linguística).
Souto Cabo, J. A. (2003b): “Nas origens da expressão escrita galego-portuguesa. Documentos do século XII”, Diacrítica. Ciências da Linguagem 17,
329-285.
Souto Cabo, J. A. (2004): “Novas perspectivas sobre a génese da scripta romance na
área galego-portuguesa. Textos e contextos”, Aemilianense 1, 569-599.
Souto Cabo, J. A. (2006): “Inventário dos máis antigos documentos galego-portugueses”, Agália 85/86, 9-88.
Souto Cabo, J. A. (2008a): “Do latin ao galego(-portugués): tempos, modos e espazos para unha mudanza escritural na documentazón notarial galega do séc.
XIII”, em Elvira, J. / Fernández-Ordóñez, I. / García González, J. / Serradilla
Castaño, A. (eds.), Lenguas, reinos y dialectos en la Edad Media ibérica. La
construcción de la identidad. Homenaje a Juan Ramón Lodares, 163-186
(Madrid: Iberoamerica / Vervuert).
Souto Cabo, J. A. (2008b): Documentos galego-portugueses dos séculos XII e XIII.
Monografía 5 da Revista Galega de Filoloxía (A Corunha: Departamento de
Galego-Portugués, Francés e Lingüística da Universidade da Coruña).
Souto Cabo, J. A. (2009): “Testes ad probandum contra Velasco Pedriz”, em M. Brea
(coord.), Pola melhor dona de quantas fez nostro senhor. Homenaxe á profesora Giulia Lanciani, 405-419 (Santiago: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades - Xunta de Galicia).
Souto Cabo, J. A. ([no prelo/1]): “Fernando Pais de Tamalhancos: trovador e cavaleiro”, Revista de Literatura Medieval.
Souto Cabo, J. A. ([no prelo/2]): Adeante se começam as cantigas que fezerom os
cavaleiros.
Souto Cabo, J. A. ([no prelo/3]): “O eco das primeiras vozes”, em E. M. da Oliveira Gomes da Torre (org.), Actas do VIII Encontro da Secção Portuguesa da
AHLM. UTAD, 11-12 de Novembro de 2010.
TMILG = Universidade de Santiago, Tesouro Medieval Informatizado da Lingua
Galega. Disponível em http://ilg.usc.es/ [X. Varela Barreiro (dir.)].
Torres y Tapia, A. de (1663): Cronica de la Orden de Alcantara (Madrid: Gabriel
Ramírez).
243
Para uma avaliação do processamento de palavras sufixadas do
português europeu. Desafios da adaptação das provas morfológicas
da bateria PAL (Psycholinguistic Assessment of Language)
Cristina Martins
Centro de Estudos de Linguística Geral e Aplicada, Universidade de Coimbra
Graça Rio-Torto
Centro de Estudos de Linguística Geral e Aplicada, Universidade de Coimbra
Maria Isabel Festas
Faculdade de Psicologia e Ciências da Educação, Universidade de Coimbra
Resumo:
A PAL-PORT é uma bateria de provas de avaliação psicolinguística recentemente adaptada
para o português (variante europeia) a partir da PAL (Psycholinguistic Assessment of Language), originalmente desenvolvida para a língua inglesa por Caplan (1992). A bateria inclui
provas envolvendo, entre outros, aspectos do processamento morfológico. Equacionamos,
neste trabalho, os principais problemas levantados pela selecção das palavras derivadas por
sufixação que integram as provas de decisão lexical e de produção de palavras afixadas da
PAL-PORT. São criticamente discutidos os critérios de selecção destas palavras e, mais precisamente, a forma como diferentes propriedades (com destaque para as morfofonológicas) dos
sufixos e das palavras derivadas podem interagir com os modos eventualmente alternativos de
processamento (holístico ou (de)composicional) das palavras morfologicamente complexas.
Palavras-chave:
Morfologia derivacional; processamento de palavras complexas; avaliação psicolinguística.
Abstract:
The PAL-PORT is the recently adapted European Portuguese version of the Psycholinguistic
Assessment of Language (PAL), originally developed for the English language by Caplan
(1992). This battery includes subsets of tests pertaining to, amongst others, aspects of
morphological processing. In this paper the authors discuss the main challenges faced
in selecting the derived suffixed words included in the the PAL PORT’s lexical decision
test and production of affixed words test. Word selection criteria are critically reviewed
considering the manner in which different suffix and derived word properties (especially
morphophonological) interact with potentially alternative processing modes (holistic or (de)
compositional) of morphologically complex words.
Key words:
Derivational morphology, complex word processing, psycholinguistic assessment.
Data de recepción: 4 de febreiro de 2011 | Data de aceptación: 10 de marzo de 2011
247
Cristina Martins, Graça Rio-Torto e Maria Isabel Festas
1. Introdução
Pese embora o seu evidente interesse clínico e educacional, é notória a actual carência
de provas de avaliação psicolinguística que, envolvendo aspectos do processamento
morfológico, sejam adequadas à estrutura da língua portuguesa.
No quadro da recente adaptação para português (variedade europeia) das provas que
integram a PAL (Psycholinguistic Assessment of Language)1, bateria originalmente
desenvolvida para a língua inglesa por Caplan (1992), foi possível dar início a
um trabalho que tem por objectivo corresponder a esta necessidade (Festas et al.,
2006). Tratando-se de uma bateria que visa avaliar a integridade do funcionamento
de diferentes domínios de processamento linguístico (compreensão oral e escrita,
produção oral e escrita e leitura oral), a PAL(-PORT) integra 28 provas que
selectivamente se centram em aspectos do processamento fonético-fonológico (e,
também, no caso de certas provas, em articulação com a ortografia), sintáctico,
léxico‑semântico e morfológico2.
Pretendemos, aqui, equacionar e discutir os problemas centrais levantados pela
adaptação, à estrutura do português, de uma das categorias de itens morfologicamente
complexos constantes nas provas de decisão lexical e de produção de palavras
afixadas da PAL3: as palavras derivadas por sufixação4. Mais especificamente,
explicitaremos os desafios colocados pelo recurso, nas provas originais em inglês, a
itens cuja estrutura morfológica integra sufixos derivacionais denominados de nível
I e de nível II.
1 O processo de adaptação da bateria PAL desenvolveu-se no quadro do projecto Avaliação
psicolinguística fina de afasias e outras perturbações da linguagem: uma bateria integrativa de
medidas em tempo diferido e em tempo real (RIPD/PSI/63557/2005), coordenado pela Prof. Doutora
Maria Isabel Ferraz Festas da Faculdade de Psicologia e Ciências da Educação da Universidade de
Coimbra e financiado pela Fundação para a Ciência e Tecnologia.
2 O modelo psicolinguístico subjacente à bateria PAL assume uma arquitectura modular e um
processamento serial da informação.
3 As provas de decisão lexical (10 e 23) e de produção de palavras afixadas (13 e 26) existem em pares,
distinguindo-se cada membro entre si apenas em função das modalidades de apresentação dos itens ao
sujeito e das respectivas respostas: nas provas 10 e 13, a apresentação dos itens é oral e as respostas
são também o são; nas provas 23 e 26, os itens são fornecidos por escrito e as respostas são igualmente
dadas por escrito.
4 As provas morfológicas da PAL integram igualmente itens flexionados regulares e irregulares, palavras
e pseudopalavras, tendo itens destas categorias sido igualmente contemplados nas provas respectivas
da PAL‑PORT. As questões levantadas pela selecção destes itens não serão, no entanto, objecto de
atenção no presente trabalho.
248
Para uma avaliação do processamento de palavras sufixadas...
2. Sufixos de nível I e de nível II: breve caracterização e relevância
psicolinguística
Na construção das provas morfológicas da bateria inglesa operou-se com base
no princípio explícito de que os sufixos derivacionais do nível I são os que,
tendencialmente, têm origem latina, se agregam a bases com esta mesma origem e
afectam, frequentemente, a estrutura fonológica dessas bases (serenBaseLat+itySufLat=serenity). Já os sufixos de nível II, de origem anglo‑saxónica, tanto se agregam a radicais
simples e nativos (happyBase+nessSufAng‑Sax=happiness), como a radicais já portadores
de sufixos de nível I (receptiveRadDer(=BaseLat+SufLat)+nessSufAng-Sax=receptiveness), não
produzindo, para além do mais, efeitos fonológicos nas bases (Caplan 1992: 220).
Ainda que a consistência dos critérios evocados para sustentar a demarcação
entre sufixos derivacionais dos níveis I e II seja passível de observações críticas,
a verdade é que a pertinência de uma distinção genérica deste tipo tem vindo a ser
reiteradamente assinalada em estudos de natureza diversa, quer linguísticos, quer
psicolinguísticos, envolvendo palavras morfologicamente complexas do inglês.
A adequação descritiva da distinção começou por ser evidenciada por linguistas
como Chomsky e Halle (1968), Siegel (1974), Aronoff (1976) e Kiparsky (1982).
Ainda que não se observe, nas descrições destes autores, completa coincidência
quanto à constituição dos inventários de sufixos pertencentes a cada uma das
categorias (circunstância que se atribuirá a teorizações e a modelos descritivos de
base não idênticos), é possível vislumbrar, nas reflexões existentes, a indicação de
propriedades distintivas genéricas e recorrentes dos dois tipos sufixais.
Deste modo, e se os sufixos do tipo I formam, com a respectiva base, um domínio
acentual, assim determinando, e em primeiro lugar, as regras de colocação do acento
lexical, os de tipo II, não ostentando propriedades comparáveis no plano prosódico,
são, por essa razão, e nas palavras de Chomsky e Halle (1968: 84), “‘neutral affixes’
which characteristically play no role in the placement of stress”. As propriedades
acentuais de cada tipo de sufixo têm, para além do mais, consequências a outros
níveis. Formando, com a base, um domínio acentual, os sufixos de tipo I potenciam
a acção de um conjunto de processos fonológicos sobre o material segmental desta,
frequentemente conducentes a alterações na respectiva forma fónica (cf. as alterações
de timbre vocálico em aspire>aspiration e sane >sanity —ex. de Vannest et al.,
2005: 75—). Já os sufixos de tipo II, acentualmente neutros, na acepção vista, não
favorecem a acção dos processos fonológicos sobre o material segmental das bases a
que se agregam. Nestas circunstâncias, a base tende a ver preservada a sua identidade
formal, que não é tipicamente afectada pelo processo derivacional: breath>breathless;
bright>brightness; fashion>fashionable (ex. de Vannest et al., 2005: 75).
249
Aos argumentos linguísticos evocados, têm vindo juntar-se dados provenientes de
investigações psicolinguísticas de natureza vária. A pertinência de se considerar uma
distinção entre dois grupos de sufixos derivacionais tem sido sugerida por dados
sobre a aquisição linguística de crianças com e sem problemas de desenvolvimento
(Windsor e Hwang 1999; Jarmulowicz 2002) e sobre o processamento linguístico de
adultos. Os resultados destes últimos trabalhos, envolvendo quer sujeitos normais
(Vannest et al. 2005), quer sujeitos portadores de patologias da linguagem (Caplan
1992; Allen e Badecker 2001; Vannest et al. 2005) têm, nomeadamente, contribuído
para alimentar a discussão teórica em torno do carácter eventualmente holístico e/ou
(de)composicional do processamento das palavras que integram os diferentes tipos
de sufixos. Neste sentido, e já no quadro dos modelos que prevêem a coexistência
de estas duas vias possíveis de processamento para palavras morfologicamente
complexas, a revisão de estudos empíricos empreendida por Caplan (1992: cap. 6)
sugere que produtos derivados integrando sufixos de tipo I serão preferencialmente
processados de modo holístico, enquanto que produtos derivados portadores
de sufixos de tipo II já se prestarão mais facilmente a um processamento (de)
composicional.
3. Da PAL à PAL-PORT. A solução adoptada: apresentação,
justificação e limites
Na construção de um instrumento de avaliação psicolinguística adequada a uma
língua românica como o português, e na impossibilidade de fazer respeitar a
distinção entre sufixos derivacionais de nível I e de nível II nos exactos termos
apresentados por Caplan (sobretudo, mas não só, no que se refere à origem latina vs.
anglo-saxónica dos sufixos em causa), houve, pois, que ponderar de que modo seria
possível preservar a possibilidade de avaliação do efeito eventualmente diferenciado
sobre o processamento morfológico, holístico ou (de)composicional, decorrente da
distinção entre dois tipos de sufixos derivacionais.
Com este propósito foi fundamental, e antes de mais, ponderar a importância relativa
dos factores que, de modo combinado, são convocados para sustentar a distinção
entre sufixos derivacionais dos níveis I e II. Na formulação de Caplan (1992:
220), e como se referiu, a distinção assenta em diferenças de ordem etimológica,
morfotáctica e morfofonológica:
Latinate suffixes (also called “level I” suffixes) attach to Latinate roots;
Anglo-Saxon suffixes (also called “level II” suffixes) attach more freely
to many simple, underived words with Latinate suffixes. Latinate suffixes
differ from Anglo-Saxon suffixes in other respects as well. They attach beRevista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 247-259
250
fore Anglo-Saxon suffixes and in many cases they affect the phonological
structure of the words to which they are attached. Anglo-Saxon derivational
suffixes attach after Latinate suffixed have been attached, and do not influence the sound patterns of the roots to which they are attached (1992: 220).
De entre estes critérios, os de ordem etimológica são aqueles que, evidentemente,
não poderiam ser considerados na adaptação, para português, das provas
morfológicas da PAL nas quais surgem itens derivados com sufixos de níveis I
e II. Argumentar-se-á, para além do mais, que, na perspectiva do sujeito falanteouvinte a testar, o impacto directo de critérios deste tipo será escassíssimo ou
mesmo nulo, na justa medida em que a generalidade dos falantes-ouvintes de
uma língua natural não tem conhecimentos, explícitos ou implícitos, relativos à
origem histórica das palavras e dos seus constituintes morfológicos que possam
condicionar o modo como procedem ao seu processamento. Dito isto, será bastante
mais plausível pressupor que, para o processamento morfológico a empreender
pelo sujeito a testar, serão, antes, potencialmente relevantes critérios de tipo
morfotáctico e morfofonológico.
No que concerne à aplicabilidade de critérios morfotácticos para o fim em
vista, e mais concretamente dos que especificam a ordem pela qual deverão
ser concatenados sufixos derivacionais às respectivas bases de modo a originar
produtos gramaticais, esta pressuporia que, entre os itens morfologicamente
complexos incluídos nas provas originais da PAL, figurassem os que apresentam
radicais derivados por sufixação (como receptiveness=receptiveRadDer(=BaseLat+SufLat)+
nessSufAng-Sax), pois apenas em relação a esses a questão da ordem de concatenação
sufixal se colocaria. Uma análise da constituição morfológica dos itens derivados
constantes nas provas originais revelou, contudo, que as respectivas bases de
derivação são sempre (com a excepção de um único exemplo5) radicais não
derivados, pelo que a consideração de critérios estritamente morfotácticos não
deveria, na tarefa de adaptação das provas morfológicas da PAL para o português,
constituir-se como a opção mais adequada.
Assim sendo, tornou-se claro que, na tentativa de estabelecer uma tipologia
de sufixos derivacionais útil e produtivo para o fim em apreço, e sem perder de
vista os parâmetros considerados por Caplan (1992) na concepção das categorias
representadas nas provas originais, deveríamos atender, antes, aos critérios de
natureza morfofonológica formulados.
5 Trata-se do item (pseudopalavra) encourageance, o único entre todos os usados nas provas originais
da PAL que integra um radical derivado por prefixação: courageRNom > encourageRadDerVb + anceSufLat =
encourageancePseudopalNom.
251
Como atrás se observou, a divisão dos sufixos derivacionais em dois grupos em
função das implicações fonológicas (prosódicas e segmentais) da sua concatenação
às respectivas bases também assenta no pressuposto de que os produtos resultantes,
pelas características que ostentam, se prestarão preferencialmente a uma forma
de processamento sobre outra. Recorde-se que, no contexto dos modelos que
prevêm duas vias alternativas para o processamento de palavras morfologicamente
complexas, a hipótese é a de que os produtos derivados com sufixos de tipo I se
processam preferencialmente de modo holístico e que os produtos derivados com
sufixos de tipo II podem prestar-se a um processamento (de)composicional.
A hipótese pode ser justificada pela maior ou menor opacidade formal tendencialmente apresentada pela base morfológica depois de operado o processo derivacional com cada tipo de sufixo, já que, a questão de fundo parece ser a facilidade com
que, mediante uma palavra morfologicamente complexa, o falante‑ouvinte será capaz de reconhecer (mesmo que por operações implícitas) os respectivos constituintes morfológicos. É plausível postular-se que, na presença de constituintes de base
cujas fisionomias morfofonológicas se mantêm relativamente estáveis num dado
conjunto de palavras, o falante-ouvinte terá menor dificuldade em reconhecê-los
na sua efectiva qualidade de constituintes e até preferir o processamento (de)composicional das palavras morfologicamente complexas em que estão integrados. Segundo o mesmo raciocínio, os constituintes morfológicos que sofrem alterações
formais no decurso dos processos de formação lexical mais dificilmente serão
reconhecíveis enquanto tais, pelo que se admite que o falante-ouvinte processe a
palavra morfologicamente complexa que os integra de um modo preferencialmente holístico6.
Pese embora as limitações decorrentes das significativas diferenças estruturais
entre a língua inglesa e a língua portuguesa no que concerne às características
morfofonológicas aqui consideradas, procurámos, ainda assim, replicar, nas provas
morfológicas da versão portuguesa da PAL (PAL-PORT) uma distinção na medida
do possível similar à que foi operacionalizada por Caplan (1992) nas provas
originais. O esforço justificava-se face ao interesse repetidamente reconhecido que
uma distinção desta natureza tem vindo a revelar para a avaliação das estratégias
mobilizadas no processamento de palavras morfologicamente complexas.
6 Dados interessantes e com potencialidades explicativas das tendências descritas encontram-se
abundantemente documentados na literatura sobre o processamento diferenciado de itens flexionados
regulares (cujos constituintes morfológicos preservam, tipicamente, maior grau de transparência formal)
e irregulares (cujos constituintes morfológicos tendem a ser mais opacos e menos reconhecíveis).
Sobre esta questão, cf., por exemplo, Ullman et al. 1997; Ullman 2004).
252
Não tendo deixado de convocar um conjunto diversificado de critérios linguísticos
na selecção dos itens das provas morfológicas (classes sintácticas de produtos e
bases, classes semântico‑categoriais dos produtos e frequência dos produtos e bases),
a solução adoptada na PAL-PORT atendeu, no entanto, e de modo prioritário, às
propriedades morfofonológicas de dois grupos de sufixos derivacionais existentes
em português.
A ponderação das regras de atribuição do acento principal de palavra em português
(Pereira 1999) conduziu-nos à proposta de duas categorias sufixais: por um lado, (i)
sufixos que geram produtos acentualmente não marcados (PANM) e, por outro, (ii)
sufixos que geram produtos acentualmente marcados (PAM) (Pereira 1999). Sendo
o radical (simples ou derivacional) o domínio da atribuição do acento lexical em
português, a posição não marcada para o acento é a última vogal desse radical. No
caso de um produto derivado acentualmente não marcado, i.e., que integra um sufixo
do tipo descrito em (i), será a última vogal do radical derivacional a recebê-lo ([[sérr]
a]>[[serrán]RadDero]; [flór]RadSimp>[florál] RadDer), podendo-se, por isto, afirmar
RadSimp
que tais sufixos atraem o acento lexical. Já um produto derivado acentualmente
marcado resultará da presença de um sufixo que, se for monossilábico7, repelirá
o acento, fazendo-o recuar para a sílaba que imediatamente antecede esse sufixo
(Pereira 1999:144): [[térr]RadSimp a]>[[térre]RadDero/a].
Para além destas características, os sufixos que geram PANM também favorecem,
sempre que reunidas as condições fonológicas adequadas, a acção de um conjunto de
processos fonológicos sobre o material segmental da base8, conducentes a potenciais
alterações na respectiva forma: f["ε]bre+il=f[˝]bríl; cap["aS]+idade=capa[ås]idáde.
Pelo contrário, os sufixos monossilábicos na origem de PAM tendem, de modo mais
consistente, a preservar as propriedades fonológicas das respectivas bases9: t["ε]
rr+eo/a=t["ε]rreo/a.
Outra consequência da adopção do critério acentual nos termos descritos foi a
necessidade de escolher, para as provas morfológicas da PAL-PORT, produtos que
7 Alguns dos sufixos geradores de PAM são polissilábicos. Esses atraem o acento lexical, que recairá sobre
a sua primeira sílaba (Pereira 1999: 144): [[[calv]Base[íci]]RadDere]PAM;[[[prepara]Base[tóri]]RadDero]PAM.
8 Entre estes processos, cabe destacar a relevância, neste contexto, da redução das vogais /e/, /ε/, /o/,
/O/ e /a/ quando em sílaba átona (Mateus e d’Andrade 2000: 134-136). Esclareça-se, pois, que nem
sempre as bases às quais se agregam os sufixos na origem de PANM reúnem condições para serem alvo
de processos fonológicos que alterem as respectivas formas. Tal quer dizer que as transformações das
bases, nestes casos, estão longe de serem obrigatórias.
9 Trata-se, no entanto, e como aqui se afirma, de uma tendência. Casos há, por exemplo, em que se
assiste, em derivados desta natureza, a uma alteração no timbre da vogal tónica da base: cal["o]
r>cal["]rico.
253
não fossem verbos. Na verdade, tal como tem vindo a ser demonstrado (Pereira
1999; Mateus e d’Andrade 2000), as regras de atribuição do acento principal de
palavra em português são sensíveis não só à estrutura morfológica desta, como se
viu, mas também à respectiva classe sintáctica ou lexical (Nome, Adjectivo,Verbo).
Pereira (1999: cap. 4) evidencia, aliás, dois sistemas de regras de atribuição do
acento distintos, um para os verbos e outro para os não verbos, sendo que somente
aos não verbos se aplicam aquelas que temos vindo a referir10.
Nestas condições, apenas se puderam utilizar, nas provas morfológicas da PALPORT, produtos nominais e adjectivais, mas fizeram-se representar todas as classes
de bases possíveis à luz desta constrição. Tendo-se ainda observado que, nas provas
originais, a esmagadora maioria dos produtos é heterocategorial 11 (Rio-Torto 1998:
88) relativamente à base, foram, deste modo, seleccionados itens dos seguintes tipos:
nomes deverbais ([medi]ção) e deadjectivais ([fresc]ura), bem como adjectivos
deverbais ([lavá]vel) e denominais ([febr]il; [férr]eo).
Nos estudos sobre processamento morfológico disponíveis fica, no entanto, claro
que, para além das propriedades morfofonológicas evocadas, outras características,
quer dos constituintes morfológicos, quer dos produtos, podem concorrer para
potenciar ou, pelo contrário, inibir a reconhecibilidade da natureza composicional de
uma palavra morfologicamente complexa. Entre estas características são apontadas
a elevada frequência da base, em comparação com a baixa frequência superficial do
produto, assim como a elevada produtividade e consistência semântica dos sufixos.
Atendendo à sua importância, estes parâmetros foram igualmente ponderados
na escolha dos itens das provas da PAL‑PORT. Procurou-se, neste sentido, que
os sufixos escolhidos no âmbito das duas grandes categorias obtidas à luz dos
critérios acentuais descritos (sufixos que geram PANM e sufixos na origem de
PAM) integrassem categorias semântico‑categoriais diversas, mas internamente
consistentes. Deste modo, ponderámos o recurso a produtos de vários tipos, nomina
actionis, nomes agentivos, nomina qualitatis/essendi, nomes instrumentais e
adjectivos relacionais, representativos da acção de diferentes operações semânticocategoriais desencadeadas pelo processo sufixal (Rio-Torto 1998).
Ressalve-se, no entanto, que, dadas as características do português, são muito poucos
os sufixos derivacionais que possam operar na criação de produtos acentualmente
10 A relevância da classe sintáctica das palavras para o seu processamento também tem vindo a ser
assinalada em vários estudos. Cf., por ex. Shapiro et al. 2000.
11 Por heterocategorial entende-se ‘de categoria lexical diferente da da base’: por exemplo, um nome
deadjectival, ou um adjectivo denominal.
254
marcados, em contraste com o que acontece no caso dos sufixos que originam
produtos acentualmente não marcados. Desta circunstância resulta uma assimetria
assinalável no que concerne à diversidade das categorias semântico‑categoriais
encontrada, em cada uma das duas grandes categorias previstas nas provas
morfológicas da PAL-PORT. Na verdade, no grupo dos derivados acentualmente
marcados, apenas foram contemplados adjectivos relacionais.
Admitimos, por outro lado, que alguns dos sufixos utilizados serão mais prototípicos
dos respectivos grupos semântico-categoriais do que outros e postulamos que
diferenças de prototipicidade desta natureza poderão intervir na adopção de
estratégias de processamento morfológico dos produtos que estes integram por
parte do falante‑ouvinte. Na verdade, esta questão está fortemente articulada
com a da produtividade relativa de cada sufixo. Nesta medida, será igualmente
plausível pressupor que sufixos mais produtivos em português, como é o caso do
agentivo –dor/aSuf[-átono] (Rodrigues 2008; Almeida 2009), mesmo que geradores de
produtos acentualmente não marcados (e eventualmente conducentes a alterações
na fisionomia formal das bases a que se agregam), sejam, apesar desta circunstância,
relativamente fáceis de reconhecer enquanto constituintes morfológicos. Assim,
poderá considerar-se que sufixos, como o agentivo –dor/a, em vez de induzirem
um processamento holístico dos produtos que integram (o que se pode postular
atendendo às suas propriedades fonológicas), conduzam antes, e já em função da
sua elevada produtividade, a um processamento (de)composicional desses mesmos
produtos12.
O problema da prototipicidade e da produtividade dos sufixos evoca muito
claramente o da frequência das bases e dos produtos. No caso da PAL-PORT, optouse por seguir mais estritamente as orientações dadas por Caplan na descrição das
provas originais, pelo que o critério da frequência foi apenas considerado na escolha
de itens para as de decisão lexical (provas 10 e 23), mas já não no das de produção
de palavras sufixadas (provas 13 e 26). Em relação às primeiras, Caplan (1992:
410) adverte que todas as palavras derivadas nelas presentes se deverão construir
12 O grau diferenciado de produtividade dos sufixos derivacionais foi, de resto, o critério seguido na
adaptação destas provas morfológicas ao castelhano (europeu), a única outra língua românica para
a qual existe uma versão adaptada da bateria PAL. Os autores, sem, contudo, apresentarem qualquer
discussão dos motivos que os conduziram à preferência por esta opção (que é, no entanto, justificável,
como se viu), utilizaram duas categorias de sufixos à luz do critério escolhido: (i) sufixos muito
produtivos e (ii) sufixos pouco produtivos. Refira-se, no entanto, que também a metodologia seguida
na determinação do grau de produtividade dos sufixos do castelhano não é explicitada no manual da
bateria (conhecida como RIENAL –Repertorio de instrumentos para la evaluación neurolingüística de
las alteraciones del lenguaje–, Benedet 2006), aventando-se a hipótese de que, para este efeito, tenham
eventualmente sido ponderados os dados de frequência lexical existentes para o castelhano que são
referenciados no manual da bateria.
255
combinando “high frequency stems (…) with afixes” de modo a obter “low frequency
complex words”. Nas provas 10 e 23 da PAL-PORT, a frequência baixa (igual ou
inferior a 27 ocorrências) de todos os produtos e elevada (igual ou superior a 162
ocorrências) das respectivas bases foi verificada na base de frequências lexicais
CORLEX (Nascimento 2003).
4. Trabalho futuro
É ainda necessário proceder a estudos empíricos com vista à verificação da robustez
e do interesse experimental da opção que assumimos na escolha e construção das
palavras derivadas constantes nas provas morfológicas da PAL-PORT. Assim sendo,
nesta fase do trabalho de adaptação do instrumento de avaliação psicolinguística
em causa, apenas poderemos postular, com base nos dados actualmente disponíveis
sobre os comportamentos de sujeitos falantes de outras línguas, que factores
poderão efectivamente influenciar o tipo de processamento a empreender pelos
falantes do português (variedade europeia) de palavras derivadas morfologicamente
complexas. Como procurámos explicar, a distinção entre sufixos derivacionais
assumida na PAL‑PORT levou essencialmente em consideração algumas das
respectivas propriedades morfofonológicas, no intuito de manter, e na medida do
possível, os critérios que foram explicitamente assumidos na escolha dos itens nas
provas originais.
Procurámos evidenciar, no entanto, na discussão problematizadora que aqui
empreendemos, que, para além das propriedades morfofonológicas dos produtos e dos
seus constituintes morfológicos, será importante não descurar outros factores que os
podem caracterizar e contribuir, porventura decisivamente, para o tipo preferencial
de processamento deste tipo de palavras morfologicamente complexas. Fica,
nomeadamente, claro que, para o aperfeiçoamento de instrumentos desta natureza,
é fundamental desenvolver investigação que permita aprofundar o conhecimento
sobre as inter‑relações entre factores promotores/inibidores da saliência relativa
dos constituintes morfológicos. Neste sentido, e como se referiu, será oportuno
controlar factores como as frequências das bases, dos produtos e também dos afixos,
desenvolvendo metodologias claras que permitam aferir os graus de produtividade/
prototipicidade destes últimos atendendo à respectiva classe semântico‑categorial
(Ford et. al. 2010).
Mas, mesmo em torno da solução adoptada nesta fase de adaptação das provas
morfológicas da PAL, e que passou por privilegiar os critérios morfofonológicos aqui
apresentados e discutidos, será oportuno fomentar reflexões críticas. Ponderamos,
nomeadamente, a hipótese de que outros factores prosódicos, como os de natureza
256
rítmica, se poderão vir a revelar igualmente pertinentes para a determinação da
saliência relativa dos constituintes morfológicos que integram as palavras derivadas.
Consideremos, em concreto, que nem todos os produtos acentualmente marcados (ou
mesmo não marcados) ostentam as mesmas propriedades rítmicas. Predominando
o ritmo troqueu e a acentuação paroxítona em português, podemos admitir que os
produtos representativos deste formato se assumirão, para o falante-ouvinte, como
ritmicamente neutros. Se é verdade que a larga maioria dos sufixos que geram
produtos acentualmente não marcados integra produtos desta natureza, também o
é, porém, que o sufixo -vel, gerador de produtos acentualmente marcados, conduz,
ainda assim, à formação de palavras paroxítonas, ritmicamente neutras. Atendendo
a esta característica específica, os produtos derivados em -vel mais se aproximarão
dos que integram sufixos geradores de PANM e menos dos que apresentam outros
sufixos na origem de PAM, como -ico/a e -eo/a. Estes últimos conduzem à formação
de palavras proparoxítonas, de ritmo dáctilo, claramente marcadas em português
(quer rítmica, quer acentualmente).
Para já, desconhecem-se os efeitos que poderão ter as propriedades agora evocadas
sobre as formas de processamento das palavras derivadas, e, por isso, julgamos
de todo o interesse incluir na versão preliminar das provas morfológicas da PALPORT itens que, também deste ponto de vista, são distintos entre si. Espera-se que
a avaliação empírica destas provas que se encontra em preparação possa contribuir
para elucidar as opções para o seu refinamento futuro.
Referências bibliográficas
Allen, M. / Badecker, W. (2001): “Morphology: the Internal Structure of Words”, em
Rapp, B. (ed.), The Handbook of Cognitive Neuropsychology. What Deficits
Reveal about the Human Mind, 211-232 (Philadelphia: Psychology Press).
Almeida, A. L. (2009): Produção de nomes agentivos deverbais em português
língua materna (L1) por alunos do ensino básico. Tese de Mestrado inédita
apresentada à Universidade de Coimbra.
Aronoff, M. (1976): Word Formation in Generative Grammar (Massachusetts: MIT
Press).
Benedet, M. J. (2006): Repertorio de instrumentos para la evaluación neurolingüística
de las alteraciones del lenguaje (Madrid: Editorial EOS).
Caplan, D. (1992): Language: Structure, Processing, and Disorders (Cambridge,
MA.: MIT Press).
257
Chomsky, N. / Halle, M. (1968): The Sound Pattern of English (New York: Harper
& Row Publishers).
Festas, I. / Leitão, J. A. / Formosinho, M. D. / Albuquerque, C./ Martins, C. / Branco,
A. / André, L. / Lains, J. / Rodrigues, N. / Teixeira, N. (2006): “Uma bateria de
avaliação psicolinguística das afasias e de outras perturbações da linguagem
para a população portuguesa”, em Machado, C. et al. (orgs.), Actas da XI Conferência Internacional Avaliação Psicológica: Formas e Contextos, 719-729
(Braga: Psiquilibrios).
Ford, M. A. / Davis, M. H. / Marslen-Wilson (2010): “Derivational morphology and
base morpheme frequency”, Journal of Memory and Language 63, 117-130.
Jarmulowicz, L. D. (2002): “English derivational suffix frequency and children’s
stress judgments”, Brain and Language 81, 192-204.
Kiparsky, P. (1982): Lexical Phonology and Morphology, em The Linguistics
Society of Korea (ed.), Linguistics in the Morning Calm, 3-91 (Seoul: Hanshin
Publishing Co.).
Mateus, M. H. M. / d’Andrade, E. (2000): The Phonology of Portuguese (Oxford:
Oxford University Press).
Nascimento, M. F. B. (coord.) (2003): CORLEX. Léxico Multifuncional
Computorizado do Português Contemporâneo (Lisboa: Centro de Linguística
da Universidade de Lisboa). Disponível em http://www.clul.ul.pt/sectores/
linguistica_de:_corpus/projecto_lmcpc.php [consult. 11.01.2011].
Pereira, I. (1999): O acento de palavra em português. Uma análise métrica. Tese de
doutoramento inédita apresentada à Universidade de Coimbra.
Rio-Torto, G. (1998): Morfologia derivacional. Teoria e aplicação ao português
(Porto: Porto Editora).
Rodrigues, A. S. (2008): Formação de substantivos deverbais sufixados em
Português (München: LINCOM [LINCOM Studies in Romance Linguistics
57]). Inclui CD-Rom.
Shapiro, K. / Shelton, J. / Caramazza, A. (2000): “Grammatical Class in Lexical
Production and Morphological Processing: Evidence from a Case of Fluent
Aphasia”, Cognitive Neuropsychology 17 (8), 665-682.
Siegel, D. (1974): Topics in English Morphology (Massachusetts: MIT Press).
Ullman, M. T. (2004): “Contributions of Memory Circuits to Language: the Declarative/Procedural Model”, Cognition 92, 231-270.
258
Ullman, M. T. / Corkin, S. / Coppola, M. / Hickok, G. / Growdon, J. H. / Koroshetz,
W. J. / Pinker, S. (1997): “A Neural Dissociation within Language: Evidence
that the Mental Dictionary Is Part of Declarative Memory, and that
Grammatical Rules are Processed by the Procedural System”, Journal of
Cognitive Neuroscience 9 (2), 266-276.
Vannest, J. / Polk, T. A. / Lewis, R. L. (2005): “Dual-Route Processing of Complex
Words: New fMRI Evidence from Derivational Suffixation”, Cognitive,
Affective, and Behavioral Neuroscience 5, 67–76.
Windsor, J. / Hwang, M. (1999): “Children’s Auditory Lexical Decisions: a Limited
Processing Capacity Account of Language Impairment” Journal of Language,
Speech and Hearing Research 42, 990-1002.
259
López Viñas, Xoán, / Lourenzo Módia, Cilha / Moreda Leirado,
Marisa: Gramática práctica da lingua galega. Comunicación e
expresión, A Coruña, Baía Edicións, 2010, 547 pp.
As condicións sociopolíticas en que se desenvolveu a historia da lingua galega
fixeron que a súa tradición gramatical sexa, certamente, serodia e escasa. Non foi até
á segunda parte do século XIX que apareceron as primeiras gramáticas e entre elas
só a de Saco Arce, de 1868, alcanzou unha entidade e rigor científicos acaídos para
a época. Tanto foi así que mesmo houbo que agardar case cen anos, até que apareceu
a gramática de Carvalho Calero na década de 60 do século XX, para a vermos
superada. Porén, unha vez estabelecida a cooficialidade da lingua galega e a súa
incorporación ao sistema educativo no último terzo dese mesmo século, os estudos
gramaticais multiplicáronse, como resulta lóxico, tanto en forma de manuais e libros
de texto escolares, como en formatos máis eruditos, completos e especializados, sen
que con todo se poidan considerar numerosos ou excesivos.
Alén das de contido máis propiamente teórico, nos primordios do século XXI saíron
do prelo dúas gramáticas que xa levan no título a referencia ao seu carácter práctico.
Trátase da Gramática práctica (Morfosintaxe), de Carme Hermida Gulías (2004),
e da Gramática da lingua galega. Síntese práctica, de Xosé Feixó Cid (2004); a
primeira céntrase nos aspectos morfosintácticos, en canto a segunda inclúe tamén a
fonética, a ortografía, o léxico e a semántica, e mesmo nocións de sociolingüística
e de dialectoloxía. Nesta mesma liña de dotar os utentes do galego de instrumentos
prácticos que lles permitan mellorar o coñecemento das estruturas internas e o
uso correcto do idioma, de acordo coas disposicións normativas, aparece no ano
2010 unha nova Gramática práctica da lingua galega (Premio “Xosefa Iglesias
Vilarelle” ao mellor libro educativo de 2010) da autoría de tres profesores novos
mais con experiencia investigadora e docente na materia de que tratan. No entanto,
o seu contributo de ningún modo se pode considerar unha reiteración daqueles
traballos precedentes ou doutros similares, pois, como a súa propia extensión nos
suxire, e tamén o subtítulo de Comunicación e expresión, ten uns obxectivos máis
amplos e unha vocación de completude canto ao feito lingüístico como vehículo de
comunicación humana que non adoita darse nos traballos precedentes.
A novidade desta obra vén dada, por tanto, por ese desexo de presentar a lingua
cunha visión integradora, o cal explica a presenza nela de aspectos non habituais
nas gramáticas, como é a relación entre lingua e sociedade, ou a incorporación da
lingüística textual, até hai pouco ausente da nosa tradición gramatical e totalmente
Data de recepción: 26 de marzo de 2011 | Data de aceptación: 26 de abril de 2011
263
Ramón Freixeiro Mato
imprescindíbel se quixermos tratar sobre a comunicación mediante a linguaxe, pois é
o texto a unidade básica da comunicación humana, e non as palabras ou as cláusulas.
Neste mesmo sentido, resulta igualmente destacábel, por inusual e ao mesmo tempo
necesaria, a atención á oralidade e aos aspectos pragmáticos, xa que os textos
escritos son só substitutivos dos orais con que os seres humanos fundamentalmente
nos comunicamos. Non se trata, por conseguinte, de máis un manual práctico para
o uso da lingua de acordo cos moldes tradicionais. Trátase dunha obra novidosa con
vocación de contribuír para a modernización e actualización do discurso gramatical
galego, adaptándoo aos novos tempos e ás necesidades dos utentes de hoxe. Alén
disto, fornece igualmente a información gramatical –morfosintáctica– habitual
neste tipo de obras e faino dun modo didáctico e práctico, con abundantes exemplos
e cadros sinópticos clarificadores que permiten un manexo áxil da información que
contén e unha consulta eficaz de ítems concretos, sen deixar de lado aspectos tan
prácticos como o uso correcto dos grafemas, de maiúsculas e minúsculas, as regras
de acentuación e puntuación, recursos tipográficos etc. E mesmo presta atención á
incidencia das novas tecnoloxías na comunicación, co aparecemento, por exemplo,
de novos xéneros textuais de natureza electrónica, como o blogue ou o chat.
Canto á súa estrutura, a obra consta de oito grandes seccións ou capítulos, coas súas
correspondentes subdivisións, que lle confiren unha organización clara e coherente,
ben visibilizada nun completo “Índice xeral” (pp. 9-22) que pode funcionar tamén
a modo de índice temático. O capítulo primeiro (“Comunicación e linguaxe”, pp.
27-47) distingue entre comunicación animal, humana e virtual, para a seguir se
centrar na segunda, onde analiza os elementos do proceso comunicativo (emisor,
destinatario, mensaxe, código, canle, feedback, contexto), o acto comunicativo
(locutivo, ilocutivo, perlocutivo) e a interacción discursiva (con atención ao principio
de cortesía, ao principio cooperativo de Grice e as súas máximas conversacionais,
e á implicatura e a presuposición), para terminar coa intención comunicativa do
emisor transmitida a través das funcións da linguaxe: primarias (representativa,
expresiva e apelativa) e secundarias (fática, metalingüística e poética). Como se
ve, este capítulo insírese globalmente no ámbito da pragmática, disciplina tamén
presente por tanto neste volume.
O capítulo segundo (“Lingua, comunidade lingüística, variación e mudanza”, pp. 4992) constitúe unha amálgama de nocións que van desde a lingüística teórica (signo
lingüístico, lingua e fala etc.) á sociolingüística (lingua oficial ou cooficial, minoritaria
ou minorizada etc.), á lingüística diacrónica (mudanza lingüística, variedades
históricas do galego etc.) e á dialectoloxía (bloques dialectais), con cruzamentos
entre todas elas que en conxunto se poderían englobar so a epígrafe de ‘Lingua e
sociedade’. Este capítulo está subdividido en catro partes de desigual extensión, cun
peso moito maior da última delas: “Lingua e comunidade lingüística” (pp. 49-55),
264
VV.AA.: Gramática práctica da lingua galega. Comunicación e expresión
“Estatuto das linguas” (pp. 56-58), “Mudanza lingüística” (pp. 58-65) e “Variación
lingüística” (pp. 65-92); se na penúltima se inclúen nocións sociolingüísticas como o
contacto de linguas e a planificación lingüística, na última aténdese tanto aos desvíos
da norma e as interferencias (vulgarismos, pseudogaleguismos, españolismos
etc.) como á variación histórica (galego antigo, medio e contemporáneo; palabras
patrimoniais, semicultas e cultas), xeográfica (bloque occidental, central e oriental),
social (nivel culto e vulgar) e situacional (rexistro formal e informal; linguaxe
científico-técnica, xiria e calón); a meu ver, considerar o ‘lusismo’ como desvío,
embora sexa endóxeno (p. 67), pode ter xustificación teórica, mais se callar non
práctica. En suma, mestúranse neste capítulo conceptos e formas que poderían ter
encaixe –ou que estamos habituados a ver– noutros lugares, mais que aquí fican
agrupados de modo coherente.
O capítulo terceiro (“Fonética e fonoloxía”, pp. 93-137) segue uns moldes máis
convencionais e, após unha primeira parte introdutoria de carácter teórico, onde
se definen os conceptos básicos (fonética, fonoloxía, fonema, son etc.), analiza
pormenorizadamente o sistema vocálico (pp.100-112) e consonántico (pp. 113-137)
do galego, ben como a sílaba e os trazos suprasegmentais, cunha parte final dedicada
á transcrición fonética, fonolóxica e do discurso oral. Alén da descrición xeral do
sistema, analízanse todos os fenómenos de alteración vocálica (metafonía, prótese,
síncope, labialización etc.) e consonántica (seseo, gheada, palatalización, metátese
etc.). Con todo, na exemplificación destes fenómenos talvez non se deberían
mesturar os casos producidos no paso do latín ao romance con aqueloutros que
tiveron lugar unha vez constituído este (véxase, por exemplo, p. 111). Tamén semella
desaconsellábel o termo ‘lleísmo’ (p. 121) para nos referirmos á ‘deslateralización’
do fonema lateral palatal, sobre todo cando estoutra denominación xa ten certa
tradición en galego. Ao mesmo tempo, nunha obra destas características, que presta
atención especial á lingua oral, os fenómenos que se producen na cadea falada por
fonética sintáctica e que afectan tanto o vocalismo (p. 112) como o consonantismo
(p. 123) deberían estar, se callar, algo máis desenvolvidos. É, polo contrario, moito
digna de eloxio a proposta de transcrición de textos orais que se recolle nas pp.
136-137.
A respecto do capítulo cuarto (“Representación gráfica da lingua oral”, pp. 139185), en primeiro lugar sorprende un pouco o propio título, pois na realidade do que
trata é das normas da escrita, de ortografía e de tipografía, embora sexa certo que
as convencións da escrita non deixan de ser xeralmente un intento de reproducir a
oralidade, pois a lingua é inicialmente de natureza oral. O caso é que este capítulo
resulta de grande utilidade nunha obra deste tipo ao se converter, a modo de manual
de estilo, nun pequeno tratado sobre corrección ortográfica (usos de , <v>, <h>
etc., emprego de maiúsculas, regras de acentuación) e uso adecuado dos sinais de
265
puntuación e outros sinais auxiliares da escrita (apóstrofo, parénteses etc.), ben como
dos caracteres tipográficos de destaque (itálica, versaleta etc.) e da configuración
gráfica dun texto (marxes, parágrafos etc.), cunha parte final referida ás relacións
gráfico-fonéticas entre palabras (homonimia, homografía, homofonía e paronimia)
que se costuman tratar dentro da semántica, mais que tamén permiten unha focaxe
desde a grafía. En resumo, un capítulo elemental e básico, mais necesario e oportuno
nun manual práctico que pretende abranxer todos os ámbitos da lingua.
Aquelas disciplinas lingüísticas que se consideran o núcleo central da gramática,
a morfoloxía e a sintaxe, abórdanse nos capítulos quinto e sexto respectivamente,
cos problemas que supón o seu estudo por separado, pois ben é sabida a
interdependencia mutua; así se pon en relevo nesta obra, onde, por exemplo, ao
estudar o pronome persoal (pp. 243-258) inevitabelmente se mesturan aspectos
morfolóxicos cos sintácticos; de aí a pertinencia do termo ‘morfosintaxe’. O capítulo
quinto (“Morfoloxía”, pp. 187-403) é o máis extenso e trata sobre as unidades
morfolóxicas e a súa combinación nas palabras, por unha parte, e sobre as diferentes
categorías gramaticais, por outra. Nel estúdase, por tanto, o morfema como unidade
mínima significativa e a palabra cos seus constituíntes formais, a distinguir entre
flexión, derivación e composición, coas súas correspondentes tipoloxías. Canto
ás categorías gramaticais, alén desa dificilmente evitábel separación entre os
aspectos morfolóxicos e os sintácticos (grao do adxectivo, colocación dos clíticos,
interpolación etc.), que neste caso acha xustificación na razón utilitaria que guía o
traballo, pódese dicir que se nos ofrece unha boa síntese das formas, usos e valores
de cada unha das clases de palabras, exposta de maneira clara e atractiva mediante
o recurso a cadros sinópticos e abundante exemplificación, tipograficamente ben
disposta. Acontece isto cos diferentes tipos de pronomes e particularmente co verbo,
que é obxecto dun tratamento amplo e en xeral rigoroso; con todo, nalgún punto
concreto, como os usos do futuro de subxuntivo (pp. 367-368) ou do infinitivo con
e sen flexión (pp. 374-375), cumpriría unha maior precisión nas casuísticas, por
veces non suficientemente matizadas, pois estes son aspectos de grande relevancia
na gramática galega que presentan dúbidas aos utentes por se estaren a perder na
oralidade e que, por tanto, van ser obxecto especial de consulta.
No capítulo sexto (“Sintaxe”, pp. 405-458) abórdase a análise sintáctica da lingua
galega nas súas unidades gradativas –frase, cláusula, oración–, de acordo cun modelo
que, a partir da proposta de Guillermo Rojo (1978), alcanzou porén xeral aceptación
en galego. Seguindo a tónica de toda a obra, procura tratar de forma sintética e
clara todos os aspectos relevantes da materia, de modo que resulta practicamente
imposíbel podérmonos deter en cada un deles. No entanto, débese resaltar, máis
unha vez, o carácter práctico do manual, posto agora en relevo na grande cantidade
de exemplos que recolle con análise sintáctica en árbore, feito que sen dúbida será
266
moito ben recibido polo alumnado da materia e polas persoas interesadas nela,
pois non costuma ser habitual en traballos similares. Evidentemente, son moitas
as cuestións que poderían ser comentadas, mais só nos pararemos en dúas por
seren especialmente relevantes na sintaxe do galego: o uso da preposición a co
complemento directo, que a meu ver se podería eliminar tamén con antropónimos
(Vin a Xurxo no médico, p. 423), e o suplemento (p. 424), ao cal só se lle dedican
catro liñas, sen mencionar aqueles casos como Segar na herba que para Teresa Moure
(2010: 79) “constitúen un trazo diferencial co español que debe ser reintroducido
nas nosas preferencias estilísticas”; da relevancia deste complemento preposicional
–ou cuarto actante– é tamén un boa mostra a recente aparición dun rigoroso traballo
monográfico sobre el, da autoría de Xosé Manuel Sánchez Rei (2010), focado neste
caso desde o marco teórico da gramática de valencias ou dependencial, que toma o
verbo como centro do enunciado. Marco, aliás, que tamén se podería ter tomado en
consideración na proposta de análise sintáctica, facendo depender os complementos
do verbo e a manter con maior coherencia unha estruturación binarista.
A respecto do capítulo sétimo (“Semántica lexical e lexicografía”, pp. 459-489), tres
son as partes que se inclúen nel: léxico, semántica lexical e lexicografía; a segunda
é plenamente integrábel dentro da gramática e, por consecuencia, tamén a primeira,
pois na realidade a semántica lexical non é máis do que o estudo funcional do léxico;
no entanto, a lexicografía non ten fácil encaixe na gramática, embora o poida ter nun
manual práctico da lingua por motivos utilitarios. En conxunto trátase dun capítulo
heteroxéneo que ofrece información interesante, aínda que algúns conceptos xa
foran introducidos no capítulo dous (cultismos, estranxeirismos etc.). Isto acontece
porque o léxico permite abordaxes diversas; a neoloxía, por exemplo, está moito
vinculada á planificación lingüística de que se tratou nese capítulo anterior. Por outra
parte, denominar ‘redución léxica’ os casos de acronimia, sigla ou abreviación non
semella convincente, pois realmente o que se produce é un encurtamento do corpo
gráfico e/ou fónico das palabras, mais non do léxico ou do significado lexical.
O último capítulo (“Lingüística textual”, pp. 491-543) constitúe talvez o mellor
contributo desta obra, pois incorpora o texto como unidade de estudo a un manual
destas características, feito até agora nada habitual, mais totalmente necesario para
unha visión completa da lingua e do seu funcionamento na sociedade. Hoxe non hai
xustificación para reducir a gramática á palabra e á oración, pois o funcionamento
e o significado destas dificilmente se poden explicar se non é no marco xeral do
texto, verdadeira unidade lingüística. A gramática do texto é, por tanto, parte
fundamental da gramática dunha lingua e onde achan explicación as unidades
menores que contribúen para a conformación do conxunto textual (véxase Vilela
/ Koch 2001). Destacado este mérito da obra, é discutíbel o tratamento dalgúns
aspectos como a tipoloxía textual e a estrutura textual (cfr. “1.1. Estrutura do texto”,
267
p. 492, e “4. Estrutura textual”, p. 521), mais constitúe un grande acerto a ampla
listaxe dos xéneros textuais, con inclusión dos administrativos e dos electrónicos, de
moita utilidade para quen procurar novas saídas profesionais no ámbito da lingua.
É igualmente útil e novidosa en obras como esta a inclusión dos paratextos.
En síntese, diremos que estamos perante un manual práctico da lingua galega
completo, rigoroso e ben presentado formalmente. O seu manexo resulta áxil e
atractivo tanto pola boa disposición tipográfica como pola clareza dos contidos,
a abundante exemplificación e a coherencia da organización, embora resulte
discutíbel nalgúns casos, como costuma ser habitual en obras similares. A pesar
da súa extensión, motivada pola amplitude de temas que abranxe, dáse o paradoxo
de ser unha obra sintética e concisa, onde desempeñan un papel importante os
numerosos cadros sinópticos e esquemas de que consta. Na realidade, vén a ser
como un vademecum da lingua galega, no cal o lector ou lectora vai achar un manual
de ortografía e normas de estilo, unha síntese gramatical, un pequeno dicionario
de termos lingüísticos, parte dun manual de linguaxe administrativa etc. En fin,
unha obra de consulta e estudo de grande proveito para quen estiver interesado no
coñecemento da lingua, das súas estruturas internas e do seu funcionamento social.
Por se tratar precisamente dunha obra de aprendizaxe e consulta, esperamos que
certas grallas inevitábeis teñan sido corrixidas na segunda edición –xa no prelo–, a
cal tamén se podería aproveitar para aprofundar na autoctonía do léxico e de certas
construcións, a ter en conta as propias recomendacións normativas no relativo
aos termos técnicos: por que non alomorfe, empréstimo etc.?; ou contribuír para,
aproximar de etc.?; ou painel por panel (p. 492), cabo por cable (p. 483)? etc.
Todo canto supuxer romper a dependencia do español e afortalar a inserción do
galego dentro do seu ámbito propio, aínda respectando o marco normativo, será
un paso importante na vía da recuperación lingüística. E as obras do teor desta
poden desempeñar un papel moito importante na fixación dun modelo de lingua de
calidade e con futuro. Con certeza que así será.
Feixó Cid, X. (2004): Gramática da lingua galega. Síntese práctica (Vigo: Xerais).
Hermida Gulías, C. (2004): Gramática práctica (Morfosintaxe) (Santiago de Compostela: Sotelo Blanco).
Moure, T. (2010): “Mallando nos Complementos directos: un ornitorrinco na sintaxe do galego”, Revista Galega de Filoloxía 11, 79-103.
268
Rojo, Guillermo (1978): Cláusulas y oraciones. Anexo 14 de Verba (Santiago de
Compostela: Universidade).
Sánchez Rei, X. M. (2010): O complemento preposicional en galego. Análise desde
a gramática de valencias. Monografía 6 da RGF (A Coruña: Universidade da
Coruña).
Vilela, M. / Koch, I. V. (2001): Gramática da Língua Portuguesa. Gramática da
Palavra. Gramática da Frase. Gramática do Texto/Discurso (Coimbra: Almedina).
Xosé Ramón Freixeiro Mato
269
Xosé Ramón Freixeiro Mato, Lingua de calidade,Vigo, Xerais, 2009
É unha honra termos entre as nosas mans a obra Lingua de calidade de Freixeiro
Mato, non só polo seu carácter divulgativo senón porque é merecedora de todas as
louvanzas posíbeis. É, sen dúbida, unha obra de referencia para todo o público que
se sinta fiel á nosa lingua e á nosa nación. As reflexións do autor tratan sobre algúns
temas ortográficos, gramaticais e sociais do galego e mais as súas propostas e ideas
para preservar a posición da lingua dentro da sociedade galega.
En primeiro lugar, o autor indica no limiar unha serie de valoracións moi acertadas
a respecto da situación da lingua galega. “O galego a día de hoxe non ten garantido
o seu futuro como idioma da Galicia, aínda que si o teña como lingua internacional
a través das súas variantes, nomeadamente a portuguesa e a brasileira” (páx. 5).
Alén dun percorrido pola actual situación que padece o noso idioma, unha visión do
pasado, e inclúe unhas reflexións sobre a orixe dos problemas que padece a lingua
galega desde hai séculos.
Ao longo de vinte capítulos trata as cuestións máis comprometidas no uso do idioma
galego. O autor aconséllanos sobre as formas recomendábeis para manter un galego
de calidade, rescatando as estruturas morfosintácticas dun (non intencionado)
esquecemento para reforzar a independencia do sistema lingüístico galego. Na
maior parte dos capítulos do traballo do profesor Freixeiro Mato ofrécese unha
visión práctica sobre aspectos morfosintácticos da lingua galega, gran parte deles
sofren a sempre evitábel interferencia do español. As recomendacións que Freixeiro
argumenta moi acertadamente deben terse en conta á hora de tentar mellorar o uso da
lingua, ben sexa na oralidade ou na escrita. Detense na permanencia dos prexuízos
lingüísticos asociados aos galegofalantes.
Unha das preocupacións que mostra Freixeiro é a situación de diglosia en que se
atopa o galego, pois xeralmente o galego falante débese adaptar ao castelán. Isto
é debido a que o castelán é recoñecido como lingua A e o galego, secundarizado,
como lingua B.
Con respecto ao tema da ortografía, o autor achega unha idea esperanzadora de
que se o galego asenta na súa totalidade as normas, aumenta a posibilidade de
nos aproximar ao modelo actual das variantes portuguesa e brasileira. Alén disto,
é obrigado manifestarmos que este cambio debe ser intencionado, pois de non o
ser, coidamos que a lingua galega no canto de se aproximar a estas dúas variantes
se afastaría. Tamén trata aspectos centrais para dignificarmos a lingua, como a
Data de recepción: 4 de novembro de 2010 | Data de aceptación: 31 de xaneiro de 2011
271
Mónica Vázquez Laíño
importancia da calidade e a necesidade dun modelo de lingua máis auténtico.
Asemade, outros temas desenvoltos polo autor son as características do texto oral e
escrito, os rexistros lingüísticos, os preconceptos lingüísticos que provocan a perda
continua e acelerada da lingua etc, que conforman xunto co resto dos puntos unha
obra de espectacular relevancia inserida nun proxecto lingüístico e nacionalista.
Non obstante, Freixeiro argumenta cuestións de diversa índole, desde os aspectos
máis salientábeis da gramática (preferencia polo sufixo -bel, -aría, a forma Galiza
no canto de Galicia ou nos grupos -ct- e -cc- suprímese a primeira consoante cando
a precede a vogal i ou u (conflito, redución) entre moitos outros) até a necesidade
dun modelo de fonética galega común ou culto, que requiren da nosa necesaria
atención, para así determos o proceso de españolización que sofre o galego desde
hai séculos, como xa citamos anteriormente.
Por outra banda, cómpre destacarmos sumariamente as cuestións que resaltan a
sublime labor deste autor recollida na súa obra, sen repudiarmos as demais. Primeiro
de todo, as construcións con pronomes posesivos, isto é, rexeitar as expresións con
posesivos como *diante túa, *enriba nosa, e substituílas por diante de ti e enriba
de nós. Cando o posesivo funciona como atributo debe colocarse precedido do
substantivo por ser máis acorde cos usos tradicionais (a miña amiga, a nosa avoa).
A seguir, nas construcións con pronomes persoais átonos maniféstase a preferencia
pola colocación posverbal (díxenvos, mándoche), así como a distinción entre
pronomes de acusativo e de dativo, ou os diferentes usos de se (complemento
directo, signo de indeterminación do axente e formante lexical do verbo).
Asemade, o uso e a potenciación do infinitivo flexionado (lermos, virdes, reclamaren)
é un dos trazos máis tradicionais da nosa lingua, e por tanto o non usalo cando
for necesario suporía a “desnaturalización do idioma”, segundo denominación do
propio autor.
Un outro aspecto salientábel é o uso do infinitivo xerundial. A estrutura a + infinitivo
con valor de xerundio é unha construción moito característica do galego-portugués.
Tamén existe un emprego preferencial da construción perifrástica ter de + infinitivo,
voltar a + infinitivo, deber + infinitivo e deber de + infinitivo, todos estes trazos
contribúen para un galego de calidade.
Alén disto, o uso do futuro de subxuntivo é moi tradicional no galego oral e
escrito nomeadamente en construcións condicionais (Se chegares antes das nove,
chámame). Por este motivo, para conseguirmos un galego de calidade precisamos
deste tempo verbal.
272
Xosé Ramón Freixeiro Mato, Lingua de calidade
Tamén cómpre resaltarmos o uso do complemento directo sen a preposición a. Esta
é unha característica sintáctica do galego que debemos preservar (A noticia ofendeu
moito os operarios).
A preferencia pola orde sintáctica tradicional na colocación dos clíticos como marca
de estilo é outra cuestión que destacamos na obra do autor. Ademais de desbotar
os marcadores discursivos alleos ao galego, como bueno ou o exceso uso de pero.
No entanto podemos utilizar bon e ben, mais nunca bueno. Deste xeito, cómpre
pór atención nestas interferencias do español, para así mellorar a calidade da nosa
lingua.
Por último, o coñecemento e o uso do léxico tradicional galego e a fraseoloxía
popular, pois é necesario acudires a solucións terminolóxicas do ámbito portugués
para construírmos “un galego depurado dos castelanismos léxicos”.
En conclusión, o pechamento da obra está formado por unha “proposta esperanzada”
onde reflexiona sobre todos os aspectos recollidos ao longo da súa obra e asocia
o futuro do galego ao achegamento a Portugal e ao portugués, un “epílogo non
previsto” que xorde despois do (in)esperado resultado das eleccións de 2009, e
para alén disto, un apéndice sintáctico moito produtivo, esquemático e práctico.
Fica moito interesante a crítica dos prexuízos ou preconceptos lingüísticos que
xogan contra o galego na sociedade actual, como a “suposta falta de utilidade do
galego” (páx. 143) ou a asociación do “galego coa pobreza e o atraso” (páx. 143)
entre outros. Para finalizarmos, Lingua de calidade de Freixeiro Mato é sen dúbida
unha obra de referencia para todo o público, grazas á súa expresiva claridade e
apaixonante finalidade de acadares unha “lingua de calidade”, e tendo en conta a
profesionalidade e a rigorosidade que identifican a Freixeiro na súa labor como
filólogo e gran estudoso da nosa lingua galega. O galego debe gañar independencia
fronte ao español, e por tanto termos un modelo de lingua máis auténtico e depurado
das interferencias (insistimos, sempre evitábeis) do español.
Mónica Vázquez Laíño
273

O artigo na toponimia galega: aspectos da estandarización*

Transcripción

Documentos relacionados

Colaboradores de centros escolares: I.E.S. Pintor Colmeiro, Silleda

Desmontadora de neumáticos automática con columna de