Esaki Ta Nos Herencia Spiritual Bo Ta Balora Nos Herencia
Transcripción
Esaki Ta Nos Herencia Spiritual Bo Ta Balora Nos Herencia
34567 1 5 DI F E B RUARI 201 3 ARTICULONAN DI ESTUDIO 1-7 DI APRIL Esaki Ta Nos Herencia Spiritual PAGINA 3 ˙ CANTICA: 69, 28 8-14 DI APRIL Bo Ta Balora Nos Herencia Spiritual? PAGINA 8 ˙ CANTICA: 22, 75 15-21 DI APRIL Keda den Jehova Su Vaye di Proteccion PAGINA 17 ˙ CANTICA: 133, 16 22-28 DI APRIL No Laga Nada Stroba Bo di Ricibi Honor PAGINA 25 ˙ CANTICA: 15, 61 ARTICULONAN DI ESTUDIO ˇ Esaki Ta Nos Herencia Spiritual ˇ Bo Ta Balora Nos Herencia Spiritual? NAMIBIA PORTADA: Un publicador den parti noordwest di Namibia ta predica na ˜ un senora di e pueblo Himba. Himba ta un pueblo nomada di criado di baca. Hende muher di e pueblo ey ta hunta nan curpa y nan cabey cu un crema cu tin, entre otro, un puiro cora ˜ orano cu ta bin di piedra machica CANTIDAD DI HABITANTE 2.373.000 Den e articulonan aki nos lo trata algun rasgo importante di e herencia spiritual cu e pueblo di Jehova ta disfruta di dje. Ademas, nan lo mustra con Dios a proteha su Palabra, bendiciona e uzo di su nomber y preserva e berdad cu ta proteha nos contra mentira religioso. ˇ Keda den Jehova Su Vaye di Proteccion E articulo aki ta splica kico ta e vaye di proteccion cu Zacarias 14:4 ta menciona y dicon nos mester keda den e vaye ey. E ta analisa tambe kico ta e awanan bibo cu Zacarias 14:8 ta papia di dje y ki beneficio nos lo saca si nos bebe di nan. PUBLICADOR ˇ No Laga Nada Stroba Bo di Ricibi Honor 2.040 E articulo aki ta mustra con nos por ricibi e honor, of gloria, cu Jehova ta duna hende. E ta splica tambe kico por stroba nos di ricibi esey y con nos por yuda otro hende ora nos ta persevera den busca e gloria y honor ey. ESTUDIO DI BIJBEL 4.192 4.000 PUBLICADOR ESTUDIO DI BIJBEL 3.000 DEN E EDICION AKI TIN TAMBE 2.000 13 E Guardia Pretoriano A Haya Testimonio 1.000 22 Tene Cuidou cu e Intencionnan di Bo Curason 0 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 30 E Tabata Famia di Caifas 31 For di Nos Archivo 34567 E publicacion aki no ta pa bende. E ta parti di un obra mundial di educacion biblico sosteni pa donacion boluntario. Den e publicacion aki, e textonan di e Scritura Hebreo ta saca for di Beibel Santu. Caminda tin e letternan NW tras di un texto, e ta traduci for di e Traduccion di Mundo Nobo di e Santo Scritura (Cu Referencia) na Ingles. E textonan di e Scritura Griego ta saca for di e Tradukshon di Mundu Nobo di e Skritura Griego Kristian. Ora tin BPK tras di un texto, e ta saca for di Beibel na papiamentu koriente. February 15, 2013 Vol. 134, No. 4 Semimonthly PAPIAMENTO (ARUBA) The Watchtower (ISSN 0043-1087) is published semimonthly by Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.; L. Weaver, Jr., President; G. F. Simonis, Secretary-Treasurer; 25 Columbia Heights, Brooklyn, NY 11201-2483, and by Watch Tower Bible and Tract Society of Canada, PO Box 4100, Georgetown, ON L7G 4Y4. Periodicals Postage Paid at Brooklyn, NY, and at additional mailing offices. POSTMASTER: Send address changes to Watchtower, 1000 Red Mills Road, Wallkill, NY 12589-3299. 5 2013 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. All rights reserved. Printed in Canada. ESAKI TA NOS HERENCIA SPIRITUAL “Esaki ta e herencia di e ˜ sirbidornan di SENOR.” —ISA. 54:17. CON LO BO CONTESTA? Kico Dios a haci pa proteha y preserva su Palabra? Con Jehova a percura pa nos haya sa su nomber? JEHOVA, “e Dios bibo y eterno”, ta bisa nos kico nos tin cu haci pa por biba pa semper. Y su instruccionnan no ta cambia, pasobra Bijbel ta bisa cu “e palabra di Jehova ta dura pa semper.” (1 Ped. 1:23-25) Nos ta masha contento cu Jehova a preserva e informacionnan valioso aki den su Palabra skirbi, cu ta Bijbel. 2 Den su Palabra, Dios a preserva su nomber pa su pueblo por haya sa esaki. E prome biaha cu e Scritura ta menciona Jehova,1 e nomber di Dios, ta den “e historia di e cielonan y tera.” (Gen. 2:4) Ademas, na un manera milagroso, Dios a skirbi su nomber varios biaha riba e tablanan di piedra cu a contene e Dies Mandamento. Por ehempel, e prome mandamento ta cuminsa bisa: ‘Ami ta Jehova, bo Dios.’ (Exo. 20:1-17) Di otro banda, Diabel ta haci tur su esfuerso pa destrui Bijbel pa asina evita cu nos ta conoce Dios y Su nomber. Pero Jehova, e Dios Soberano, no ta laga esey sosode. 3 Un otro cos cu Jehova a preserva den Bijbel ta e berdad. Aunke hende tin hopi idea robes encuanto ˜ Dios, nos ta contento cu Bijbel ta sina nos e berdad. (Lesa Salmo 43:3, 4.) Pues, maske mayoria di hende ta den scuridad, cu goso nos ta sigui cana den luz. —1 Juan 1:6, 7. NOS HERENCIA TA DI GRAN BALOR 4 Herencia di un pueblo ta su caracteristicanan of cualidadnan, tradicionnan of estilo di bida cu ta pasa di un generacion pa otro. Como cristian, nos tambe Con Dios a percura pa nos haya sa e berdad awe? 1 Beibel Santu no ta uza Jehova, e nomber di Dios. E ta uza titulo. No obstante, e nomber di Dios a aparece miles di biaha den e version original di Bijbel. 1. Kico Jehova a preserva pa beneficio di humanidad? 2. Kico Dios a preserva den su Palabra? 3. Kico mas Dios a preserva den Bijbel? 4, 5. Ki privilegio nos tin desde 1931? 3 Nos a keda masha contento ora nos a haya e nomber ˜ “Testigonan di Jehova” na nos congreso na ana 1931 tin un herencia: nos herencia spiritual. Esaki ta, entre otro, conocemento exacto di e Palabra di Dios y un bon comprondemento di e berdad tocante Dios y su propositonan. Ademas, e herencia aki ta encera un otro privilegio masha special. 5 E privilegio ey a bira parti di nos herencia spiritual na e congreso di 1931 cu a tuma luga na Columbus, Ohio, Merca. Riba e programa di e congreso tabatin e letternan “JW.” Un ruman muher a bisa cu varios ruman a cuminsa specula encuanto e nificacion di e letternan ey. Prome cu e tempo ey, nos tabata conoci como Studiantenan di Bijbel, pero durante un discurso special cu a tuma luga riba diadomingo 26 di juli 1931, tur hende cu tabata presente a bay di acuerdo pa—desde e tempo ey padilanti—nos carga e nomber Testigonan di Jehova ( Jehovah’s Witnesses). Tabata un dia masha emocionante, paso- 4 bra nos a ricibi un nomber biblico. (Lesa Isaias 43:12.1) Un ruman homber a bisa: ‘Nunca lo mi lubida e inmenso grito di goso y e aplauso di e dia ey.’ Ningun otro religion na mundo no tabata kier e nomber ey, pero Dios a permiti nos carga e ˜ nomber special aki pa mas cu 80 ana caba. Esta un privilegio! 6 Nos herencia spiritual ta encera tambe informacion importante y exacto encuanto Dios su sirbidornan di pasado. Tuma por ehempel, Abraham, Isaak y Jacob. E patriarcanan aki lo mester a combersa ampliamente cu nan famia tocante con pa ˜ agrada Jehova. Pesey, no ta nada strano cu Jozef por a rechasa inmoralidad sexual y no “peca contra Dios.” (Gen. 39:7-9) Den e prome siglo tambe cristiannan a pasa informacion tocante Dios na otronan. Pablo, por ehempel, a comparti cu e congrega˜ cion cristian loke Hesus a sin’e encuan˜ to e Cena di Senor. (1 Cor. 11:2, 23) Tur e informacionnan aki ta registra den Bijbel pa nos por sa con pa adora Dios “cu spirito y cu berdad.” (Lesa Juan 4:23, 24.) Bijbel a ser skirbi pa beneficia tur hende, pero nos como sirbidornan di Jehova mester echt balor’e. 7 E relatonan di bida den nos publicacionnan cu ta mustra con Jehova ta yuda su sirbidornan di awe tambe ta parti di nos herencia spiritual. (Sal. 118:7) E echo cu Jehova ta cu nos ta pone nos sinti nos safe hasta bou di prueba. Ademas, Bijbel ta priminti cu ‘ningun arma cu wordo forma 1 Isaias 43:12 (NW ): “ ‘Ami mes a anuncia y a salba y a haci hende tende, ora no tabatin den boso ningun dios ˜ strano. Di manera cu boso ta mi testigonan’, ta e expresion di Jehova, ‘y mi ta Dios.’ ” 6. Ki informacion mas ta forma parti di nos heren- cia spiritual? 7. Ki promesa animador ta forma parti di nos he- rencia spiritual? E TOREN DI VIGILANCIA contra nos lo no prospera; y tur lenga cu lanta contra nos den husgamento, Jehova lo condena. Esaki ta e herencia di e sirbidornan di Jehova, y nan hustificacion ta bin for di Jehova.’ (Isa. 54:17) Si, ningun arma cu Satanas uza contra nos lo no cau˜ sa nos dano permanente. 8 Satanas a purba di destrui e Palabra di Dios, elimina e nomber Jehova for di Bijbel y sconde e berdad. Pero ta claro cu e no por a logra pasobra Jehova no a permiti esey. Den e articulo aki y esun siguiente, nos lo mira (1) con Dios a proteha su Palabra, (2) con Jehova a percura pa hende haya sa su nomber y (3) con nos Tata celestial a percura pa nos haya e berdad. JEHOVA A PROTEHA SU PALABRA Hende a haci hopi esfuerso pa destrui Bijbel, pero Jehova a proteha su Palabra. Segun Enciclopedia Cattolica (Enciclopedia ˜ Catolico): ‘Na ana 1229, den un intento pa opone e albigensenan y e valdensenan, e Concilio di Toulouse a prohibi laiconan di uza Bijbel cu tabata na idioma comun. Na ˜ ana 1234, na un concilio cu a tuma luga na ˜ Tarragona (Spana) bou di direccion di Jaime I, nan a decreta un prohibicion similar. E prome biaha cu Vaticano a mete den e ˜ asunto aki tabata na ana 1559 ora cu e lista di buki prohibi di Papa Pablo IV a menciona traduccionnan di Bijbel na idioma comun como bukinan cu hende no tabatin mag di imprimi ni tin den nan poder sin autorisacion di Vaticano.’ 10 Si, aunke hende a purba tur manera di destrui Bijbel, Jehova a proteha su Pa˜ labra. Con? Alrededor di ana 1382, John ˜ Wycliffe y su companeronan a produci e 9 prome traduccion di Bijbel na Ingles. William Tyndale tambe a traduci Bijbel na In˜ gles, pesey nan a mat’e na ana 1536. Hende a yega di bisa cu ora e tabata mara na ˜ staca, el a grita: “Senor, habri wowo di e rey di Inglatera.” Despues nan a strangul’e y kim’e. 11 Miles Coverdale tambe a traduci Bij˜ bel na Ingles y a presenta esaki na ana 1535. Coverdale a uza e traduccion di Tyndale pa traduci e Testament Nobo y e bukinan di Genesis te cu Cronicanan. E otro partinan di Bijbel, el a traduci for di Latin y for di e traduccion di Martin Luther cu tabata na Aleman. Awe, nos ta contento cu nos tin e Traduccion di Mundo Nobo di e Santo Scritura. E ta un traduccion exacto, facil pa compronde y facil pa uza den e trabou di predica. Si, ni Satanas ni ningun hende no por a destrui e Palabra di Jehova ni nan lo no por haci esey tampoco. Hombernan manera Tyndale tabata dispuesto pa traduci Bijbel maske nan tabata sa cu nan lo por a perde nan bida 8. Kico nos lo trata den e articulo aki y esun si- guiente? 9 -11. Ki esfuerso hende a haci pa destrui Bijbel, y con Jehova a proteha su Palabra? For di e buki Book of Martyrs di Foxe 15 DI FEBRUARI 2013 5 JEHOVA A PERCURA PA NOS HAYA SA SU NOMBER Jehova Dios a percura pa su nomber no ser elimina for di su Palabra. Ora a produci e Traduccion di Mundo Nobo, e rumannan a haci sigur di pone e nomber di Dios, Jehova, na tur e luganan cu el a aparece den e Scritura original. Den e Scritura Hebreo, e nomber ta aparece 6.973 biaha y den e Scritura Griego Cristian, 237 biaha. Awe, e Traduccion di Mundo Nobo ta disponibel den mas cu 116 idioma, sea completo of en parte, y mas cu 178.545.862 ehemplar a ser imprimi caba. 13 For di principio di humanidad, hende tabata sa e nomber di Dios. Adam cu Eva tabata sa e nomber di Dios y a uz’e. Noe tambe a uza e nomber di Dios. Despues di Diluvio, ora su yiu Cam no a mustra respet p’e, Noe a bisa: “Bendiciona sea [Jehova], e Dios di Sem.” (Gen. 4:1; 9:26) Dios mes a declara: “Ami ta [Jehova], esey ta mi nomber; lo mi no duna mi gloria na un otro.” El a bisa tambe: “Ami ta [Jehova] y no tin ningun otro; fuera di mi no tin Dios.” (Isa. 42:8; 45:5) Jehova a percura pa hende rond mundo por haya sa su nomber. Nos tin e gran privilegio di por uza e nomber di Jehova y sirbie como su Testigonan. Na moda di papia, nos ta bisa cu un bos fuerte: “Den e nomber di nos Dios nos lo lanta nos emblemanan.”—Sal. 20:5. 14 No ta den Bijbel so e nomber di Dios ta aparece. El a aparece entre otro riba e Piedra di Moab cu nan a descubri na Dhiban (Dibon), un 21 kilometer oost di Lama Morto. Riba e piedra tabatin un rela12 12. Con e Traduccion di Mundo Nobo ta yuda hende haya sa e nomber di Dios? 13. Con nos por sa, cu for di principio di humanidad, hende tabata sa e nomber di Dios? 14. Fuera di Bijbel, unda mas e nomber di Dios ta aparece? 6 to cu ta menciona Omri, Rey di Israel, y loke Mesa, Rey di Moab, a bisa tocante e bataya cu e tabatin contra Israel. (1 Rey. 16:28; 2 Rey. 1:1; 3:4, 5) Pero loke ta haci e Piedra di Moab aki interesante ta e echo cu e Tetragramaton ta aparece riba dje. E Tetragramaton ta aparece tambe varios biaha den e cartanan di Lakis, cu ta pida pida obhetonan di klei cu nan a haya na Israel. 15 Traductornan di Bijbel di antiguedad tambe a percura pa e nomber divino no ser elimina for di Bijbel. Despues cu e Hudiunan tabata den exilio na Babilonia ˜ na ana 607 te na 537 prome cu nos era, hopi di nan no a bay Juda y Jerusalem bek. Cu tempo, hopi Hudiu a muda bay Alehandria, Egipto, unda hende tabata papia Griego cu e tempo ey tabata un idioma internacional. Pesey e Hudiunan aki tabatin mester di un traduccion Griego di e Scritura Hebreo. E traduccion ey a bira e Septuaginta, cu a ser completa den siglo 2 prome cu nos era. Algun copia di e Septuaginta ta contene e nomber di Dios skirbi na Hebreo. 16 E nomber di Dios ta aparece tambe den Bay Psalm Book, e prome buki cu a ser publica den e colonianan Mericano di Inglatera. E edicion original di e buki aki a ˜ ser imprimi na ana 1640 y tabata un traduccion di e Salmonan traduci di Hebreo pa Ingles di e tempo ey. Den e traduccion ey, e nomber di Dios ta aparece na Salmo 1:1 y 2, cu ta bisa cu “bendiciona ta e hende” cu no ta cana den conseho di e malbadonan “ma su delicia ta den e ley di Iehovah.” Si bo kier sa mas tocante e nomber di Dios, wak e foyeto E nomber divino cu lo permanece pa semper. 15. Kico ta e Septuaginta, y dicon tabatin mester di esaki? 16. Con Bay Psalm Book ta uza e nomber di Dios? E TOREN DI VIGILANCIA JEHOVA A PERCURA PA NOS HAYA E BERDAD Cu goso, nos ta sirbi “Jehova, e Dios di berdad.” (Sal. 31:5, NW ) Awor kico e palabra “berdad” ta nifica? Segun Collins Cobuild English Dictionary, ‘e berdad tocante un asunto ta e realidad tocante e asunto ey y no loke hende ta imagina of inventa.’ Den e idiomanan original di Bijbel, hopi biaha e palabranan cu ta ser traduci como “berdad” ta referi na loke ta real, corecto y digno di confianza. 18 Jehova a haci sigur cu nos por haya e ˜ berdad. Y e ta sigui yuda nos sina mas y mas di e berdad. (2 Juan 1, 2) Esey ta precies loke Bijbel ta bisa, esta, cu “e berea di e husto ta manera luz di aurora, cu ta briya mas y mas te ora cu bira di dia cla.” (Prov. 4:18) Y nos ta completamente di acuerdo cu Hesus, kende a bisa Dios: “Bo palabra ta e berdad.” (Juan 17:17) Y ta den Bijbel nos ta haya “e berdad di e bon noticia”, cu ˜ ta encera tur e sinansanan cristian. (Gal. ˜ 2:14) Algun di e sinansanan aki ta e berdad tocante e nomber y soberania di Jehova, Hesus su sacrificio di rescate, e resureccion y e Reino. Laga nos wak awor con Dios a preserva e berdad a pesar di tur e intentonan di Satanas pa sconde esaki. 17 JEHOVA NO TA LAGA SATANAS SCONDE E BERDAD Despues di Diluvio, Nimrod, ‘un jaagdo poderoso, a opone Jehova.’ (Gen. 10:9, NW ) Como cu Nimrod tabata contra Jehova, ta Satanas e tabata adora. E tabata manera e personanan cu a opone Hesus, kendenan Hesus a bisa: “Boso ta bin di boso tata, e Diabel, y boso kier cumpli cu e de19 17, 18. (a) Duna un definicion di e palabra “berdad.” (b) Kico “e berdad di e bon noticia” ta encera? 19, 20. Ken Nimrod tabata, y kico hende a trata di haci ora e tabata goberna? 15 DI FEBRUARI 2013 seonan di boso tata. E ... no a keda firme den e berdad.”—Juan 8:44. 20 Nimrod a goberna Babel y e otro stadnan cu a keda entre e riunan Tigris y Eufrates. (Gen. 10:10) Probablemente ta bou di su guia nan a cuminsa construi Babel y ˜ su toren alrededor di ana 2269 prome cu nos era. Jehova su boluntad tabata pa hende biba riba henter tera, ma e trahadornan di Babel a bisa: “Ban, laga nos traha un stad pa nos mes y un toren cu su top ta yega te den cielo, y laga nos traha un nomber pa nos mes, pa nos no wordo plama riba superficie di henter tera.” Pero nan no por a sigui cu nan plan pasobra Dios a “confundi e idioma di henter tera” y a plama tur e trahadornan riba superficie di tera. (Gen. 11:1-4, 8, 9) Si Satanas su intencion tabata pa forma un religion pa tur hende ador’e, su plan tabata un fracaso total. Dicon? Pasobra Jehova a proteha adoracion berdadero, y awe mas y mas hende ta cuminsa adora Jehova. 21 Nunca religion falso tabata un berdadero menasa pa adoracion berdadero. Dicon no? Pasobra nos Gran Instructor, Jehova, semper a percura pa nos tin su Palabra, ˜ pa nos por sina conoce su nomber y adkiri conocemento di e berdad. (Isa. 30:20, 21) Ora nos ta adora Dios manera e kier, nos lo ta feliz. Pero pa nos por ador’e asina, nos mester keda spiritualmente alerta, depende completamente riba Jehova y sigui guia di su spirito santo. 22 Den e siguiente articulo, nos lo mira ˜ con algun sinansa falso a desaroya. Nos lo ˜ mira tambe con e Scritura no ta sina hende e doctrinanan aki. Ademas, nos lo mira con Jehova a bendiciona nos cu e berdad, cu ta un parti di nos herencia spiritual. 21, 22. (a) Dicon religion falso nunca tabata un berdadero menasa pa adoracion berdadero? (b) Kico nos lo trata den e siguiente articulo? 7 BO TA BALORA NOS HERENCIA SPIRITUAL? “Dios ... a dirigi su atencion na e nacionnan pa saca for di nan un pueblo pa carga su nomber.”—ECHO. 15:14. CON LO BO CONTESTA? ˜ Kico ta algun sinansa falso cu hende ta kere aden, y con nos ˜ ta ser proteha contra e sinansanan aki? Con nos ta ser libra di pica y morto? DURANTE un reunion importante di e cuerpo gober˜ nante cu a tuma luga na Jerusalem na ana 49 di nos era, discipel Santiago a bisa: “Simeon [Pedro] a conta detayadamente con Dios pa prome biaha a dirigi su atencion na e nacionnan pa saca for di nan un pueblo pa carga su nomber. Y e palabranan di e Profetanan ta cuadra cu esaki, manera ta para skirbi: ‘Despues di e cosnan aki lo mi bin bek y reconstrui e cas di David cu a basha abou; lo mi reconstrui su ruinanan y restaur’e, pa e hendenan cu resta, hunto cu hende di tur nacion, esta, hende cu ta carga mi nomber, por haci esfuerso pa busca Jehova. Esaki ta loke Jehova ta bisa, kende ta esun cu ta haci e cosnan aki y cu tabata conoci for di tempo antiguo.’ ”—Echo. 15:13-18. 2 “E cas [reino of dinastia] di David” a basha abou ora nan a baha Rey Sedekias for di trono. (Amos 9:11) Sinembargo, e profecia di Amos ta mustra cu Dios lo a lanta e “cas”, of tabernakel, ey bek, esta nombra un otro rey—un descendiente di David, Hesus—pa ta Rey pa semper. (Eze. 21:27; Echo. 2:29-36) Y manera Santiago a indica, e profecia aki ta mustra tambe cu tanto Hudiu como hende di tur nacion lo a ser ungi pa goberna hunto cu Hesus den cielo. Awe, e cristiannan ungi cu ainda ta riba tera y miyones di Hesus su ‘otro carnenan’ ta Jehova su sirbidornan. Hunto nan ta predica e berdad di Bijbel awe.—Juan 10:16. Con bo ta demostra cu ta Jehova tin derecho di goberna y cu nos mester keda fiel na dje? TEMPO DI DIFICULTAD PA E PUEBLO DI JEHOVA Ora e Hudiunan a ser hiba den cautiverio na Ba˜ bilonia na ana 607 prome cu nos era, tabata bisto cu 3 1, 2. (a) Kico tabata “e cas [of, tabernakel] di David” y con Dios a lanta esaki bek? (b) Ken ta Jehova su sirbidornan awe? 3, 4. Kico a yuda e Hudiunan cu tabata na Babilonia keda spiritualmente fuerte? 8 E TOREN DI VIGILANCIA “e tabernakel di David” a basha abou. Babilonia tabata pesta cu religion falso. Con e pueblo di Dios lo por a keda fiel durante ˜ 70 ana den exilio na Babilonia? Wel, esey ta di e mes manera cu e pueblo di Dios awe ta keda fiel den e mundo di Satanas. (1 Juan 5:19) Como sirbidor di Jehova, nos tin nos herencia spiritual cu ta yuda nos keda fiel. 4 Parti di nos herencia spiritual ta e Palabra di Dios. E Hudiunan cu tabata den exilio na Babilonia no tabatin henter e Bijbel. Nan tabata conoce solamente e Ley di Moises cu su Dies Mandamento. Nan tabata sa “e canticanan di Sion”, nan por a corda hopi proverbio y nan tabata conoce hopi relato di otro sirbidornan di pasado cu a keda fiel na Jehova. E Hudiunan den exilio tabata yora pasobra nan kier a bay nan tera bek. Si, nan no a lubida Jehova. (Lesa Salmo 137:1-6.) Tur esaki a yuda nan keda spiritualmente fuerte a pesar cu nan ˜ tabata rondona pa sinansa- y practicanan pagano na Babilonia. TRINIDAD NO TA ˜ UN SINANSA NOBO For di antiguedad, hende tabata adora tres dios den un. E Babilonionan, por ehempel, tabata adora un dios trinitario cu tabata consisti di Sin (e dios di luna), Shamash (e dios di solo) y Ishtar (e diosa di guera y fertilidad). Den Egipto di antiguedad, nan tabatin e creencia cu mayoria di nan diosnan ta casa y tin yiu y cu cada famia divino tabata un trinidad cu a consisti di un dios tata, dios mama y dios yiu. Aunke e tres diosnan aki hunto tabata un dios, nan no tabata igual: Tin ora, un tabatin mas poder of autoridad cu e otro, dependiendo di e rol cu e tabatin na un dado momento. Un dios trinitario di Egip5 5. Ki sorto di dios trinitario hende den antiguo Ba- bilonia y Egipto tabata adora? 15 DI FEBRUARI 2013 to a consisti di e dios Osiris, e diosa Isis y nan yiu homber Horus. 6 Awe cristiandad tambe ta papia di un Trinidad: Dios Tata, Dios Yiu y Spirito ˜ Santo. Pero e sinansa aki ta ofende Dios, pasobra e ta duna e impresion cu Jehova no ta Todopoderoso sino apenas un tercera parti di un supuesto dios. Pero e pue˜ blo di Dios si a libra nan mes di e sinansa falso ey pasobra nan ta kere den e palabranan inspira aki: “Tende, o Israel, Jehova nos Dios ta un Jehova.” (Deu. 6:4, NW ) Hesus a cita e palabranan aki, y cristiannan berdadero ta convenci di esey.—Mar. 12:29. 7 E doctrina di Trinidad ta bay contra e mandato cu Hesus a duna su siguidornan pa ‘haci hende di tur nacion su discipel, y batisa nan den nomber di e Tata y di e Yiu y di spirito santo.’ (Mat. 28:19) Esaki ta nifica cu un persona cu kier batisa como cristian berdadero, esta como un Testigo di Jehova, mester reconoce cu e Tata ta un Dios supremo y cu e tin autoridad riba su Yiu, Hesus. Ademas, e mester compronde cu spirito santo ta e forsa activo di Dios y no parti di un Trinidad. (Gen. 1:2, NW ) Pues, un persona cu ta sigui kere den Trinidad no por batisa como simbolo di su dedicacion na Jehova Dios. Nos ta masha contento cu, debi na nos herencia spiri˜ tual, nos no ta bay tras di un sinansa falso cu ta deshonra Dios. E PRACTICA REPUGNANTE DI SPIRITISMO 8 Aparte di kere den dios falso, doctri˜ na pagano y demono, e Babilonionan tabata kere tambe den spiritismo cu tabata ˜ 6. Kico e sinansa di Trinidad ta encera, y con nos a ˜ libra nos mes di e sinansa falso aki? 7. Dicon un hende cu ta kere den Trinidad no por batisa como Testigo di Jehova? ˜ 8. Segun e Babilonionan, ki poder e demononan y e diosnan tabatin? 9 un practica comun pa nan. E buki The International Standard Bible Encyclopaedia ta bisa cu e Babilonionan tabata kere cu de˜ mono por dal hende cu maleza. Pesey, nan tabata resa pidi nan diosnan pa pro˜ teha nan contra e demononan. 9 Despues cu e Hudiunan a sali for di sclavitud na Babilonia, hopi di nan a cuminsa bay tras di ideanan religioso falso. Segun cu conceptonan Griego a bira mas popular, hopi Hudiu a bira victima di ˜ influencia di demono pasobra nan a cuminsa kere cu mescos cu tin mal demo˜ ˜ no tin bon demono tambe. Pero Bijbel ta spierta nos pa keda leu di cosnan di de˜ mono, pasobra nos sa cu Dios a condena e practicanan spiritista cu tabata tuma luga na Babilonia. E spiertamento aki tambe ta parti di nos herencia spiritual. (Isa. 47:1, 12-15) Si, Jehova su punto di bista tocante spiritismo ta un proteccion pa nos.—Lesa Deuteronomio 18:10-12; Revelacion 21:8. 10 No ta den antiguo Babilonia so nan tabata practica spiritismo. Awe, hopi hende cu ta apoya Babilonia e Grandi, e imperio mundial di religion falso, tambe ta mete cu spiritismo. (Rev. 18:21-24) Religion falso di awendia realmente tin hopi similaridad cu religion di antiguo Babilonia for di unda nan creencianan y practicanan pagano a origina. Pronto Babilonia e Grandi lo ser destrui pa motibo di tur su practicanan spiritista, idolatria y otro picanan.—Lesa Revelacion 18:1-5. 11 Jehova a declara: “Mi no por soporta 9. (a) Con bin hopi Hudiu a cuminsa kere den ideanan religioso falso? (b) Dicon nos si ta ser proteha contra e peligernan di spiritismo? 10. Di unda Babilonia e Grandi a haya su creencianan y practicanan pagano? 11. Ki spiertamento nos a publica tocante spiritismo? 10 e uzo di poder magico.” (Isa. 1:13, NW ) Den siglo 19, hopi hende tabata practica spiritismo. Pesey, e Zion’s Watch Tower di mei 1885 a trata e topico ey. E revista a bisa: ‘E creencia cu e mortonan ta na bida y cu nan ta den un otro mundo no ta nada nobo. E creencia aki tin su raiz den mitologia y tabata parti di religionnan di antiguedad.’ Ademas, e revista a indica cu ta ˜ e demononan ta papia cu e bibonan y haci comosifuera ta e mortonan ta papia, y di ˜ e manera ey, e demononan ta influencia conducta y manera di pensa di hopi hende. E foyeto Kico e Scritura Ta Bisa Tocante Spiritismo? (na Ingles) cu a ser publica al˜ gun ana despues a duna spiertamentonan similar, mescos cu algun di nos publicacionnan mas recien. E MORTONAN TA SUFRIENDO DEN UN OTRO MUNDO? ˜ “Tur [hende] cu a sina conoce e berdad” por contesta e pregunta ey. (2 Juan 1) Si, nos ta di acuerdo cu Salomon, kende a bisa: “Un cacho bibo ta mihor cu un leon morto. Pasobra e bibonan sa cu nan lo muri, ma e mortonan no sa nada ... Tur loke bo man haya pa haci, hacie cu tur bo forsa; pasobra no tin ni actividad ni planificacion ni sabiduria den Seol [graf], caminda bo ta bay.”—Ecl. 9:4, 5, 10. 13 E Hudiunan lo mester tabata sa e berdad encuanto morto. Pero despues cu Grecia a ser dividi entre e generalnan di Alehandro e Grandi, gobernantenan Griego a purba di uni Juda y Siria forsando e pueblo Hudiu pa acepta religion y cultura Griego. Di e manera ey, e ˜ Hudiunan a cuminsa kere den e sinansa12 12. Kico Dios a inspira Salomon pa bisa tocante e mortonan? 13. Con religion y cultura Griego a influencia e Hudiunan? E TOREN DI VIGILANCIA nan falso cu e alma ta inmortal y cu e ta ser tormenta den un otro mundo. No ta e Griegonan a bin cu e idea cu tin un luga invisibel caminda e mortonan ta sufri, ya cu segun e buki The Religion of Babylonia and Assyria ta e Babilonionan tabata kere cu a existi un otro mundo caminda dios˜ nan y demononan cu hopi poder tabata tortura hende. Si, e Babilonionan tabata kere cu alma ta inmortal. 14 Aunke e homber husto Job no tabatin e Scritura, e tabata sa e berdad encuanto morto. E tabata sa tambe cu si e muri, Jehova, nos Dios amoroso, lo tabata ansioso pa resucit’e. (Job 14:13-15) Abraham tambe a kere den resureccion. (Lesa Hebreonan 11:17-19.) Como cu ta imposibel pa resucita un persona cu no por muri nunca, e hombernan aki no a kere cu alma ta inmortal. Sin duda, Dios su spirito santo a yuda tanto Job como Abraham compronde den ki condicion e mortonan ta y pone fe den resureccion. E berdadnan aki tambe ta parti di nos herencia. ‘LIBERACION BASA RIBA E RESCATE’ —IMPORTANTISIMO Nos ta masha contento cu Dios a revela tambe con e lo libra nos di e pica y morto cu nos a hereda for di Adam. (Rom. 5:12) Nos sa cu Hesus “no a bin pa ser sirbi, sino pa sirbi y pa duna su alma como rescate a cambio di hopi hende.” (Mar. 10:45) Ta importante pa sa tocante “e liberacion cu ta basa riba e rescate cu Cristo Hesus a paga.”—Rom. 3:22-24. 16 Den prome siglo, tanto Hudiu como personanan no Hudiu mester a arepenti di nan picanan y pone fe den e sacrificio 15 14. Kico Job y Abraham tabata sa encuanto morto y resureccion? 15, 16. Con nos ta ser rescata for di pica y morto? Con Nos Ta Ser Proteha Contra Creencianan Falso? “Tende, o Israel, Jehova nos Dios ta un Jehova.” “Mi no por soporta e uzo di poder magico.” “E mortonan no sa nada.” —Deu. 6:4, NW —Isa. 1:13, NW —Ecl. 9:5, 10 di rescate di Hesus pa nan por a haya pordon. Mescos ta conta pa nos awe. (Juan 3: 16, 36) Si un hende ta sigui kere den doctrina falso, tal como Trinidad y inmortalidad di alma, e no por beneficia di e rescate. Pero nos si ta beneficia di esaki. Dicon? Pasobra nos sa e berdad encuanto e “Yiu stima [di Dios], pa medio di ken nos a haya nos liberacion mediante e rescate, esta, pordon di nos picanan.”—Col. 1:13, 14. SIGUI SIRBI JEHOVA! Nos por sigui papia hopi cos mas to˜ cante loke Dios ta sina nos, tocante e experencianan cu nos ta pasa aden como su sirbidornan y di e bendicionnan spiritual y material cu nos ta ricibi. Pa decadanan caba, nos Anuarionan ta contene relatonan emocionante di nos actividadnan rond ˜ mundo. Nos por sina tambe di e historia di Testigonan di Jehova si nos wak e videonan Un Historia di Fe Bibo, Parti 1 y 2, y lesa publicacionnan manera Testigonan di Jehova—Proclamadornan di e Reino di Dios ˜ (tur disponibel na Spano). Nos revistanan tambe ta contene hopi experencia conmovedor tocante nos kerido rumannan den fe. 18 Un analisis balansa di e historia di Jehova su organisacion lo beneficia nos hopi, mescos cu e pueblo di Israel a beneficia ora nan a reflexiona riba e manera cu Jehova a libra nan for di sclavitud na Egipto. (Exo. 12:26, 27) Ora Moises tabata di edad avansa, el a bisa e Israelitanan: “Corda e dianan di prome aya, consi˜ dera e ananan di tur generacion. Puntra bo tata, y e lo conta bo, bo ancianonan, y nan lo bisa bo.” (Deu. 32:7) Como ‘Jeho17 17, 18. Unda nos por haya informacion valioso encuanto nos historia, y dicon nos ta beneficia di loke ˜ nos ta sina tocante dje? 12 va su pueblo y carnenan cu e ta pastorea’, cu goso nos tur ta duna alabanza na dje y conta hende di su obranan podero˜ so. (Sal. 79:13) Ademas, loke nos ta sina for di nos historia como pueblo di Jehova lo yuda nos sigui sirbie. 19 Nos ta masha contento cu nos tin e luz di e berdad di Dios y no ta cana den scuridad. (Prov. 4:18, 19) Pesey, laga nos sigui studia e Palabra di Dios diligentemente y predica e berdad cu celo na otronan. Nos tin e mesun sintimento cu e salmista cu a bisa: “Lo mi bin cu e echonan ˜ poderoso di Senor DIOS; lo mi menciona ˜ bo husticia, di bo so. O Dios, bo a sina mi for di mi hubentud; y te ainda mi ta declara bo obranan maraviyoso. Y hasta ora mi bira bieu, cu cabey blanco, o Dios, no bandona mi, te ora mi declara bo poder na e generacion aki, bo poder na tur esnan cu ta bin.”—Sal. 71:16-18. 20 Como Jehova su pueblo, nos ta reconoce cu ta e tin derecho di goberna humanidad y cu hende mester keda fiel na dje. Pesey, nos ta proclama e berdad incuestionabel aki: Jehova ta e Soberano di henter universo, kende merece e adoracion di henter nos curason. (Rev. 4:11) Y cu yudansa di su spirito, nos ta predica e bon noticia na hende afligi, yuda hende cu curason kibra y consola esnan tristo. (Isa. 61: 1, 2) A pesar di Satanas su esfuersonan envano pa goberna humanidad, incluso e pueblo di Dios, nos ta determina pa keda ˜ fiel na nos Senor Soberano Jehova. Danki na nos herencia spiritual, nos por keda fiel y sigui alaba Jehova pa semper.—Lesa Salmo 26:11; 86:12. 19. En bista cu nos tin e luz di e berdad, kico nos mester haci? 20. Kico nos ta reconoce, y kico ta bo actitud rela- ciona cu esaki? E TOREN DI VIGILANCIA E Guardia Pretoriano A Haya Testimonio 5 RMN-Grand Palais/Art Resource, NY ˜ Tabata ana 59 di nos era. Un cantidad di prizonero, bou di vigilancia di soldaatnan agota di un biahe largo, a cana drenta Roma via Porta Capena. Riba Sero Palatino, nan por a mira e palacio di Emperador Nero, cu tabata ser vigila pa soldaatnan pretoriano kendenan tabatin nan spada scondi bou di nan toga oficial.1 E centurion Julio y su prizoneronan a cana pasa dilanti di e Foro Romano y subi Sero Viminal. Nan a pasa un hardin cu tabatin hopi altar dedica na diosnan Romano y tambe banda di un tereno grandi cu e Romanonan tabata uza pa entrenamento y desfile militar. Apostel Pablo tambe tabata entre e prizoneronan. Algun luna prome, ora e tabata riba un barco cu a ser asota pa un tormenta fuerte, un angel di Dios a bis’e: “Bo tin cu presenta dilanti di Cesar.” (Echo. 27:24) Acaso esaki tabata e momento pa esey tuma luga? Segun cu Pablo tabata cana y ˜ observa e capital di e Imperio Romano, sin duda el a corda loke Senor ˜ Hesus a bis’e algun ana prome na e Toren di Antonia na Jerusalem. Hesus a bis’e: “Tene curashi! Pasobra mescos cu bo a duna un testimonio cabal tocante mi na Jerusalem, asina tambe lo bo tin cu duna testimonio na Roma.”—Echo. 23:10, 11. Podise Pablo a hasta para un rato pa contempla e Castra Praetoria (e campamento pretoriano), un forti grandi cu toren y muraya halto traha di baksteen cora. E forti por a acomoda 12.000 soldaat di e Guardia Pretoriano (kendenan tabata sirbi como bodyguard di e emperador) y tambe Un escultura di soldaat pretoriano cu aparentemente tabata parti di e Arco di Claudio, construi ˜ na ana 51 E.C. 1 Wak e cuadro “E Guardia Pretoriano den Tempo di Nero.” 15 DI FEBRUARI 2013 13 Cortesia di Classical Numismatic Group, Inc./cngcoins.com varios mil soldaat cu a sirbi como polis, incluso e soldaatnan di ehercito riba cabay. E forti aki a pone e pueblo corda cuanto poder e emperador tabatin. Como cu ta e Guardia Pretoriano tabata responsabel pa e prizoneronan cu a bin di otro parti di e Imperio Romano, Julio a hiba e prizoneronan aki e campamento pretoriano. Despues di un biahe peligroso cu a dura varios luna, e prizoneronan porfin a yega nan destino. —Echo. 27:1-3, 43, 44. PABLO A SIGUI PREDICA “SIN NINGUN STROBACION” Un moneda di prome siglo cu un dibuho di e campamento pretoriano E Guardia Pretoriano den Tempo di Nero E soldaatnan cu tabata forma parti di e Guardia Pretoriano mester a hura cu nan lo a proteha e emperador y su famia. Ora nan tabata bay guera, nan tabatin nan propio bandera cu simbolonan di e emperador y nan escudonan cu hopi biaha tabatin pintura di scorpion, e signo di Tiberio Cesar. E Guardia Pretoriano a ser dividi den varios grupo y na cabes di cada grupo tabatin comandante cu nan tabata yama tribuno y centurion. E soldaatnan pretoriano tabatin cu mantene ordo na e weganan, den e teaternan y tambe yuda combati candela. Un soldaat di e ehercito Ro˜ mano mester a sirbi 25 ana prome cu e baha cu pensioen, mientras cu un soldaat pretoriano por a baha despues ˜ di 16 ana di servicio. Ademas, un soldaat pretoriano su salario tabata tres biaha mas tanto, e tabata disfruta di hopi mas beneficio secundario y ora e baha cu pensioen, e tabata ricibi un bon lumpsum. Nan tabata uza soldaatnan pretoriano pa tortura y ehecuta prizonero. Kisas ta soldaat pretoriano a ehecuta Pablo e di dos biaha cu e tabata preso na Roma.—2 Tim. 4:16, 17. 14 Varios acontecimento asombroso a tuma luga durante nan biahe pa Roma. Ora nan tabata riba lama, nan a haya nan cu un tormenta fuerte. Pablo a profetisa cu e barco lo a ser destrui, pero cu tur hende lo a sobrevivi. Riba e isla di Malta, un colebra venenoso a pica Pablo, pero el a keda bon bon. Despues cu el a cura hende malo eynan, algun hende a cuminsa bisa cu e tabata un dios. Podise otro miembronan di e Guardia Pretoriano a tende di e cosnan aki y tabata papia di nan. Prome cu Pablo a yega Roma, ya el a topa cu varios ruman di Roma cu a bay ‘contr’e na Tres Taberna y na e Plasa di Apio.’ (Echo. 28:15) Pero awor, siendo un prizonero na Roma, con e por a cumpli cu su deseo di sigui predica e bon noticia? (Rom. 1:14, 15) Tin hende ta kere cu e prizoneronan tabata ser entrega prome na e capitan, of hefe, di e Guardia. Si esey tabata e caso, probablemente nan lo a hiba Pablo cerca e Hefe di e Guardia Pretoriano, Afranio Burro, kende kisas tabata e di dos na mando despues di e emperador.1 Awor, en bes di a laga un centurion sigui vigila Pablo, nan a pone un simpel soldaat pretoriano vigil’e. Ademas, nan a permiti Pablo huur su propio luga di biba y e tabatin mag di ricibi bishita y predica na nan “sin ningun strobacion.”—Echo. 28: 16, 30, 31. PABLO A DUNA TESTIMONIO “NA GRANDI Y CHIKITO” Kisas Burro a interoga apostel Pablo—sea na e palacio of na e campamento pretoriano—prome cu el a entreg’e den man di Nero. Sin duda, Pablo a probecha di e oportunidad unico aki pa ‘duna testimonio na grandi y chikito.’ (Echo. 26:19-23) Nos no sa si Burro a haya Pablo culpabel of no, pero loke si nos sa ta cu e no a laga cera Pablo den e prizon di e campamento pretoriano.2 1 Wak e cuadro “Sexto Afranio Burro.” ˜ 2 Na ana 36 of 37 di nos era, Tiberio Cesar a laga encarcela Herodes Agripa den e campamento aki pasobra Herodes a bisa cu e tabata spera cu pronto Caligula lo a bira emperador. Despues cu Caligula a bira emperador, el a recompensa Herodes haciend’e rey di Judea.—Echo. 12:1. E TOREN DI VIGILANCIA Ora Pablo tabata preso, soldaatnan a tend’e dicta carta E cas cu Pablo a huur tabata suficiente grandi cu e por a ricibi “e hombernan principal di e comunidad Hudiu” y hasta ‘un grupo mas grandi ainda cu a bin cerca dje.’ Y el a duna nan tur testimonio. E soldaatnan pretoriano tambe a haya testimonio. Nan tabata scucha segun cu Pablo tabata duna e Hudiunan “testimonio cabal” tocante e Reino y Hesus, “for di mainta te atardi.”—Echo. 28:17, 23. Tur dia, un otro trupa di soldaat pretoriano tabata vigila e palacio, y nan tabata cambia warda alrededor di 2 or di merdia. Kisas tur dia tambe un otro soldaat tabata bin vigila Pablo. Esey a habri caminda pa hopi di e guardianan haya tes˜ timonio. Durante e dos ananan cu Pablo tabata bou di aresto den su mes cas, hopi soldaat a tend’e dicta e cartanan dirigi na e cristiannan di Efeso, Filipo, Colosas y tambe na e Hebreonan. Nan a mira tambe ora e mes tabata skirbi un carta pa un cristian cu yama Filemon. Aunke Pablo tabata prizonero, el a dedica tempo tambe na Onesimo, un esclavo cu a huy; Pablo “a bira manera un tata p’e”, pero despues el a ˜ manda Onesimo bek cerca su dono. (Flm. 10) Sin duda, Pablo a mustra interes tambe den e soldaatnan cu tabata vigil’e. (1 Cor. 9:22) Nos por imagina con e tabata haci un soldaat pregunta tocante cada pieza di su armadura pa e por a sa kico 15 DI FEBRUARI 2013 Murayanan di e Castra Praetoria awe 15 Museo Calvet Avignon Un tabla di piedra cu tin e nomber di Sexto Afranio Burro riba dje Sexto Afranio Burro Burro probablemente a nace na Vaison-la-Romaine, un stad cu awe ta keda den parti sur di Francia, caminda ˜ nan a haya na ana 1884 un tabla di ˜ piedra cu su nomber riba dje. Na ana 51 E.C., Agripina e Menor (esposa y alabes subrina di Claudio Cesar) a haci Burro Hefe di e Guardia Pretoriano. Agripina a uza dos tutor pa prepara su yiu homber Nero for di un edad jong pa bira emperador. Un di e tutornan ey tabata Burro, un soldaat prominente cu a duna Nero entrenamento militar. E otro tutor tabata e filosofo Seneca, kende a yuda Nero desaroya su capacidad intelectual. Poco tempo despues, Agripina a venena su esposo. Prome cu e noticia a plama cu Claudio a muri, Burro a hiba Nero na e Castra Praetoria. Ey, el a laga e Guardia Pretoriano haci Nero emperador, y e Senado a hay’e obliga e ora ey ta acepta nan decision. Ora Nero a laga mata su mama, ˜ Agripina, na ana 59, Burro a yud’e tapa e asunto. Segun e historiadornan Romano Suetonio y Casio Dion, Nero a ˜ venena Burro na ana 62. 16 ta nan uzo. Despues, el a uza e informacion aki pa duna un bunita ilustracion.—Efe. 6:13-17. “PAPIA E PALABRA DI DIOS SIN MIEDO” E encarcelacion di Pablo a contribui na “adelanto di e bon noticia.” Tur e miembronan di e Guardia Pretoriano y tambe otro hende a tende e bon noticia. (Flp. 1:12, 13) E habitantenan di e Castra Praetoria tabatin contacto cu hende den henter e Imperio Romano, incluso cu e emperador, su famia, su sirbidornan y su esclavonan. Algun di e hendenan di e cas di e emperador a bira cristian. (Flp. 4:22) Pablo su ehempel a duna e rumannan na Roma curashi “pa papia e palabra di Dios sin miedo.”—Flp. 1:14. Su ehempel ta anima nos tambe pa ‘predica e palabra den tempo faborabel y den tempo dificil.’ (2 Tim. 4:2) Algun di nos kisas no por sali for di cas, ta biba den cas di cuido, ta encarcela pa motibo di nos fe of ta den hospital. Sea loke sea nos situacion, nos por predica na e personanan cu nos ta haya contacto cu ne. Kisas nos por papia cu e personanan cu ta cuida nos of cu ta bin duna nos cualkier servicio. Ora nos ta probecha di tur oportunidad pa predica e bon noticia sin miedo, nos mes lo comproba cu ‘e palabra di Dios no ta na cadena.’—2 Tim. 2:8, 9. Sea loke sea nos situacion, nos por papia cu e personanan cu ta duna nos cualkier servicio E TOREN DI VIGILANCIA KEDA DEN JEHOVA SU VAYE DI PROTECCION ‘Jehova lo bringa contra e nacionnan ey, manera e ta bringa riba un dia di bataya.’ —ZAC. 14:3. BO POR SPLICA? Kico e echo cu e “Sero di Oleifi” ta split den dos ta simbolisa? Kico e “vaye masha masha grandi” ta representa, y con nos por keda eynan? Kico e “awanan bibo” ta, y ken lo beneficia di bebe di nan? DIA 30 di october 1938, miyones di hende na Merca tabata scuchando un programa hopi gusta na radio cu tabata presenta obranan teatral. E presentacion di e anochi ey tabata un adaptacion di un cuenta di ciencia ficcion titula Guera di e Mundonan (The War of the Worlds). Actornan a hunga rol di reportero y tabata duna informe di un invasion di un ehercito di extraterestre cu a bin for di planeta Mars y cu tabata causando destruccion rond mundo. Aunke nan a anuncia di antemano cu e programa radial tabata un obra teatral, hopi oyente a kere cu e atake tabata real y a spanta. Tin di nan hasta a tuma cierto medida pa proteha nan mes contra di e extraterestrenan imaginario aki. 2 Awe tin un guera di berdad na caminda. Pero mayoria di hende no ta haci nada pa prepara p’e. Ta trata di e guera di Armagedon, esta, e guera di Dios contra e mundo malbado aki. Esaki no ta un guera di ciencia ficcion, ya cu ta Bijbel, Dios su Palabra inspira, ta profetisa cu lo e tuma luga. (Rev. 16:14-16) Durante e guera aki, e sirbidornan di Dios riba tera lo no tin cu bringa. Pero sin duda nan lo keda babuca pa motibo di e sucesonan asombroso cu lo tuma luga y di e manera impresionante cu Dios lo uza su poder pa salba nan. 3 Un profecia cu nos por haya na Zacarias capitulo 14 ta revela hopi cos tocante e guera di Armagedon. A pesar cu e profecia aki a ser skirbi un 2.500 ˜ ana pasa, e ta masha importante pa nos awe. (Rom. 15:4) Gran parti di loke e ta bisa tin di haber cu 1, 2. Ki guera real ta na caminda, y kico e sirbidornan di Dios lo no tin nodo di haci durante e guera aki? 3. Ki profecia nos lo analisa, y dicon e ta importante pa nos? 17 cosnan cu a pasa cu e pueblo di Dios desde cu e Reino Mesianico a ser estable˜ ci den cielo na ana 1914 y tambe cu sucesonan emocionante cu lo desaroya den futuro cercano. Entre e cosnan mas notabel cu e profecia ta menciona ta e formacion di “un vaye masha masha grandi” y “awanan bibo” cu lo cuminsa core. (Zac. ˜ 14:4, 8) Den e articulo aki, nos lo sina kico e vaye aki ta y con e ta percura proteccion ˜ pa e sirbidornan di Jehova. Nos lo sina tambe kico e awanan bibo ta y con nos por beneficia di nan. No solamente nos lo mira e importancia e ora ey di bebe e awa aki, pero nos lo kier beb’e tambe. Pues, laga nos presta atencion na e profecia aki. —2 Ped. 1:19, 20. ‘UN DIA PA JEHOVA’ TA CUMINSA 4 E profecia di Zacarias capitulo 14 ta cuminsa bisando: ‘Ta bin un dia pa Jehova.’ (Lesa Zacarias 14:1, 2.) Kico e dia aki ˜ ta? E ta “e dia di Senor”, cu a cuminsa ˜ na ana 1914 ora cu Hesus a bira Rey di e Reino Mesianico di Dios den cielo. (Rev. 1:10; 11:15) Decadanan prome cu 1914, e sirbidornan di Jehova a anuncia na e nacionnan cu fin di “e tempo stipula di e na˜ cionnan” lo a bin na e ana ey y cu un periodo di problema lo a cuminsa pa mundo manera nunca antes a sosode. (Luc. 21:24) Con e nacionnan a reacciona? En bes di presta atencion na e spiertamento oportuno ey, lidernan politico y lidernan religioso a desprecia y persigui e predicadornan ungi celoso ey. Den un sentido, e lidernan ey a haci bofon di e Dios Todopoderoso, ya cu e unginan ta embahadornan 4. (a) Na ki tempo e ‘dia pa Jehova’ a cuminsa? (b) Kico e sirbidornan di Jehova tabata anuncia decadanan prome cu 1914, y con e lidernan politico y e lidernan religioso a reacciona? 18 di Reino; nan ta representa “Jerusalem celestial”, esta, e Reino Mesianico.—Heb. 12: 22, 28. 5 Zacarias a profetisa kico e nacionnan lo haci: “E stad [Jerusalem] lo wordo captura.” “E stad” ta simbolisa e Reino Mesianico di Dios. E cristiannan ungi cu ainda ta riba tera ta represent’e como su ‘ciudadanonan.’ (Flp. 3:20) E stad a ser “captura” durante Prome Guera Mundial ora cu miembronan prominente di e organisacion di Jehova riba tera a ser aresta y encarcela na Atlanta, Georgia, Merca. Enemigonan a trata e resto di cristiannan ungi inhustamente y cu crueldad. Nan a prohibi nan literatura y a purba di para nan actividad di predica e Reino. Tabata comosifuera e enemigonan a ‘plunder’ e casnan di e stad. 6 E pueblo di Dios tabata un grupo relativamente chikito, y aunke nan ene˜ migonan a gana riba nan, opone nan y persigui nan, toch nan no por a caba cu adoracion berdadero. Tabatin cristiannan ungi cu a keda fiel. Segun e profecia di Zacarias, nan tabata “e resto di e pueblo” cu a nenga di “wordo corta kita for di e stad.” 7 Acaso e profecia aki a cumpli completamente ora Prome Guera Mundial a termina? No. E nacionnan lo a lansa mas atake contra e resto ungi y nan compa˜ neronan leal cu tin e speransa di biba pa semper riba tera. (Rev. 12:17) Un prueba di esey ta e persecucion severo cu a tuma luga durante Segunda Guera Mundial. E ehempel di fieldad di e Testigonan ungi ta anima nos awe pa wanta cualkier 5, 6. (a) Manera Bijbel a profetisa, kico e nacionnan a haci contra “e stad” y su ‘ciudadanonan’? (b) Ken tabata “e resto di e pueblo”? 7. Ki ehempel Testigonan di Jehova ungi a pone pa tur adorador berdadero awe? E TOREN DI VIGILANCIA prueba cu nos haya nos cu ne, entre otro, oposicion di famia cu no ta creyente, di ˜ coleganan di trabou of di companeronan di scol cu ta haci bofon di nos pa motibo di nos fe. (1 Ped. 1:6, 7) No ta importa unda e adoradornan berdadero ta biba; nan ta mas determina cu nunca pa “para firme den un spirito”, ‘sin laga esnan cu ta opone nan hinca miedo den nan.’ (Flp. 1: 27, 28) Pero unda e pueblo di Jehova por ta safe den un mundo cu ta odia nan?—Juan 15:17-19. JEHOVA TA FORMA “UN VAYE MASHA MASHA GRANDI” Ya cu Jerusalem—“e stad”—ta simbolisa Jerusalem celestial, e “Sero di Oleifi, cu ta keda dilanti di Jerusalem”, tambe mester ta simbolico. Kico e sero ey ta representa? Con lo e “split den dos” y bira dos sero? Dicon Jehova ta yama nan “mi seronan”? (Lesa Zacarias 14:3-5.) Den Bijbel, sero tin biaha ta representa reino of gobierno. Bijbel sa bisa tambe cu bendicion y proteccion ta bin di e sero di Dios. (Sal. 72:3; Isa. 25:6, 7) Pues, e Sero di Oleifi cu Dios ta para riba dje ta representa Jehova su soberania universal, es decir, su gobernacion riba tur su creacion. 9 E profecia ta bisa cu e Sero di Oleifi “lo split den dos.” Kico esaki ta nifica? E ta nifica cu Jehova ta establece un di dos gobernacion pa un proposito special. E gobernacion secundario aki ta e Reino Mesianico den man di Hesucristo. Como cu tur e dos gobernacionnan aki ta di Jehova, e ta yama e dos seronan aki, cu a resulta for di e splitmento di e “Sero di Oleifi”, “mi seronan.”—Zac. 14:4, 5. 8 Ora e sero simbolico split den dos—mitar den direccion noord y mitar den direccion zuid—Jehova su pianan ta keda para riba ambos sero. E split aki ta forma, of crea, “un vaye masha masha grandi” bou di Jehova su pianan. Kico e vaye simbolico aki ta? E ta representa Dios su proteccion. Mescos cu un vaye literal entre dos sero ta duna hende proteccion, asina e sirbidornan di Jehova ta safe bou di su soberania universal y bou di e Reino Mesianico di su Yiu. Jehova lo percura pa adoracion puro no ser elimina nunca. Na ki tempo e Sero di Oleifi aki a split? Esey a sosode na 1914 ora cu e Reino Mesianico a ser estableci den cielo na fin di e tempo stipula di e nacionnan. Y na ki tempo e pueblo di Jehova a cuminsa huy bay na e vaye simbolico aki? 10 E PUEBLO DI DIOS TA CUMINSA HUY BAY NA E VAYE Hesus a spierta su siguidornan: “Tur nacion lo odia boso pa motibo di mi nomber.” (Mat. 24:9) Desde 1914, ora cu e ultimo dianan a cuminsa, e odio ey a bira mas grandi. A pesar cu enemigo a persigui e resto di cristiannan ungi cruelmente durante Prome Guera Mundial, nan no por ˜ a caba cu e grupo fiel aki. Na ana 1919, e pueblo di Dios a ser libra for di e gara di Babilonia e Grandi, e imperio mundial di religion falso. (Rev. 11:11, 12)1 Esey ta e tempo cu nan a cuminsa huy bay na e vaye di e seronan di Jehova. 11 1 Wak e buki Revelacion—su gran culminacion ta cerca! pagina 169-170. 10. Kico e “vaye masha masha grandi” entre e dos seronan ta representa? 8. (a) Kico sero sa simbolisa den Bijbel? (b) Kico e “Sero di Oleifi” ta representa? 9. Den ki sentido e “Sero di Oleifi” ta split den dos? 15 DI FEBRUARI 2013 11, 12. (a) Na ki tempo e pueblo di Dios a cumin- sa huy bay na e vaye simbolico? (b) Kico ta duna prueba cu Jehova su brasa poderoso ta protehando su pueblo? 19 For di 1919, Jehova a sigui proteha su adoradornan berdadero na tur parti di mundo. A traves di decadanan, hopi gobierno a purba di stop Testigonan di Jehova di predica of a prohibi nan literatura biblico. Te awe esey ta tuma luga den algun pais. Pero ni maske cuanto e nacionnan purba, nunca nan lo por caba cu adoracion berdadero! Jehova su brasa poderoso lo sigui proteha su pueblo.—Deu. 11:2. 13 Si nos pega na Jehova y para firme den e berdad, nos lo keda den su vaye di proteccion. Jehova y su Yiu Hesucristo, na nan turno, lo haci nan parti; Dios lo no permiti nada ni ningun persona ‘ranca nos for di Su man.’ (Juan 10:28, 29) Jehova ta cla pa duna nos tur e yudansa cu nos tin mester pa nos por obedec’e como Soberano di universo y keda subditonan leal di e Reino Mesianico. Awor ta mas importante cu nunca pa nos keda den Jehova su vaye di proteccion, ya cu e tribulacion grandi ta acercando rapidamente y nos lo bay tin mas necesidad di Dios su yudansa. 12 E “DIA DI BATAYA” TA YEGA Segun cu fin di e mundo malbado aki ta yega mas cerca, Satanas su atake contra e sirbidornan di Jehova lo bira mas fuerte. Pero pronto Satanas lo lansa su ultimo atake. E ora ey, Jehova lo sali pa “bringa” contra di e enemigonan di su pueblo. Riba e “dia di bataya” ey, e Soberano di universo lo demostra mas cla cu nunca prome ki Guerero glorioso e ta.—Zac. 14:3. 14 13. Kico nos mester haci pa keda den Jehova su vaye di proteccion, y dicon awor ta mas importante cu nunca pa keda den e vaye ey? 14, 15. Riba e dia cu Jehova lo bringa contra di su enemigonan, kico lo ta e situacion di esnan pafo di e vaye? 20 Kico lo ta e situacion di esnan cu no tin e proteccion di Jehova, esta, esnan pafo di e vaye, riba e dia cu Jehova sali pa bringa? Segun e profecia, nan “lo no tin luz”, es decir, nan lo no tin e aprobacion di Dios. Riba e binidero dia di bataya ey, “cabay, mula, camel, burico, y tur e bestianan di cria”—simbolonan di e ekipo militar di e nacionnan—lo ser afecta pa plaga. Esaki ta nifica cu tur arma y ekipo cu nan ta uza den guera lo no sirbi mas. Zacarias a bisa tambe cu Jehova lo uza un “plaga”, of maleza, pa castiga su enemigonan. Riba e dia ey, ‘nan wowo y nan lenga lo putri.’ Nos no sa si esaki lo ta un plaga literal, pero en todo caso lo e silencia nan menasanan spantoso. E enemigonan ˜ ey lo no por haci nos dano ni nan lo no por papia contra Dios. (Zac. 14:6, 7, 12, 15) Tur “e reynan di tera y nan ehercitonan” lo tuma parti pa Satanas, pero ningun lo scapa destruccion. (Rev. 19:19-21) “Esnan ˜ cu SENOR mata riba e dia ey lo keda benta tur caminda, for di esun extremo di mundo te na e otro.”—Jer. 25:32, 33. 16 Ora tin guera, tur hende ta sufri, hasta esnan cu finalmente gana. Por tin scarsedad di cuminda. Propiedadnan por bay perdi. Nivel di bida por baha drasticamente. Hende por perde cierto libertad cu nan tabatin. Si nos haya nos cu e dificultadnan aki, con nos lo reacciona? Nos lo drenta panico? Nos lo stop di sirbi Jehova? Nos lo perde tur speransa y bira desanima? Durante e tribulacion grandi, lo ta masha importante pa nos mantene nos fe den Jehova su poder di salba nos y keda den su vaye di proteccion.—Lesa Habacuk 3:17, 18. 15 16. En bista cu Jehova su dia di bataya ta acercan- do, kico nos mester puntra nos mes for di awor, y kico nos lo tin cu haci? E TOREN DI VIGILANCIA “AWANAN BIBO LO CORE” Despues di Armagedon, “awanan bibo lo core” nonstop for di e Reino di Cristo. E “awanan bibo” aki ta representa tur loke Jehova a percura pa hende por biba pa semper. Den e profecia di Zacarias, e “lama di pariba” ta referi na Lama Morto, y e “lama di pabou” na Lama Mediteraneo. Tur dos ta referi na hende. E Lama Morto ta representa esnan cu ta drumi den graf. E Lama Mediteraneo ta yen di bida, pues e ta un bon representacion di e “multitud grandi” cu lo sobrevivi 17 17, 18. (a) Kico e “awanan bibo” ta? (b) Kico e “lama di pariba” y e “lama di pabou” ta representa? (c) Kico bo ta determina pa haci? Sea determina pa keda den Jehova su vaye di proteccion Armagedon. (Lesa Zacarias 14:8, 9; Rev. 7:9-15) Ambos grupo ta sacia nan sed cu e awanan bibo simbolico, e “riu di awa di bida.” Cu ki beneficio? Nan lo ser libra for di e condena di morto cu nan a hereda for di Adam, y nan lo bira perfecto y biba pa semper.—Rev. 22:1, 2. 18 Bou di e proteccion di Jehova, nos lo sobrevivi e fin di e mundo malbado aki y drenta den su husto mundo nobo. A pesar cu tur nacion di e mundo aki ta odia nos, nos ta firmemente determina pa keda leal na e Reino di Dios y keda den Jehova su vaye di proteccion. Tene Cuidou cu e Intencionnan di Bo Curason Bijbel ta bisa cu “e curason ta mas ˜ enganoso cu tur cos y ta totalmente corupto.” (Jer. 17:9) Ora nos curason ta antoha un cos, nos lo busca tur manera pa haci loke e kier. Pero e Scritura ta spierta nos: “For di curason ta sali pensamento malicioso, matamento, adulterio, fornicacion, ladronicia, testimonio falso y blasfemia.” (Mat. 15:19) Nos curason figurativo, esta, e ˜ persona cu nos ta di paden, por gana nos y pone nos haci cosnan cu ta bay contra e boluntad di Dios. Y kisas ta te despues cu nos a comete un ˜ fayo, nos ta bin realisa cu nos curason a gana nos. Pesey, pa evita cu nos ta dal un paso robes, nos mester sa kico tin den nos curason. Kico por yuda nos haya sa esey? CON NOS POR SA KICO TA E INTENCIONNAN DI NOS CURASON? Lesa Bijbel tur dia y medita riba loke e ta bisa. Apostel Pablo a skirbi: “E palabra di Dios ta bibo y 22 poderoso, y e ta mas skerpi cu cualkier spada cu ta corta tur dos banda, y e ta penetra asina profundo cu e ta separa alma for di spirito.” Si, e mensahe di Dios cu nos ta haya den Bijbel “por saca pensamento y intencion di curason na cla.” (Heb. 4:12) Ora nos ta studia Bijbel, nos mester samina nos pensamento- y echonan pa wak si nan ta na harmonia cu loke Bijbel ta bisa. Di e manera ey, nos por saca afo kico realmente tin den nos curason. Pues, ta hopi importante pa lesa Bijbel tur dia y medita riba loke e ta bisa. Esaki lo yuda nos pensa manera Jehova y mira cos for di su punto di bista. Ora nos ta acepta e consehonan di Bijbel y ta aplica su principionan, nos ta entrena nos consenshi. Nos consenshi ta manera un stem interno cu ta papia cu nos. E ta bisa nos ora cu un cos ta malo E TOREN DI VIGILANCIA y ta pone nos stop di bin cu excuus pa haci malo. (Rom. 9:1) Ademas, den Bijbel nos ta haya ehempelnan cu por sirbi como “spiertamento pa ˜ nos.” (1 Cor. 10:11) Si nos sina for di nan, nos por evita di tuma decisionnan robes. Kico mas por yuda nos? Pidi Dios yuda bo saca afo kico ta e intencionnan di bo curason. Jeho˜ va ta esun cu ta “scudrina curason.” (1 Cro. 29:17) E “ta mas grandi cu ˜ nos curason y sa tur cos.” (1 Juan 3:20) Nos no por gana Dios. Si nos laga Dios sa honestamente con nos ta sinti y kico ta nos preocupacion- y deseonan, e por yuda nos saca afo kico realmente ta e intencionnan di nos curason. Nos por hasta pidie pa ‘crea un curason limpi den nos.’ (Sal. 51:10) Pues, si nos kier pa Jehova yuda nos haya sa kico tin den nos curason, nos mester haci oracion. Presta bon atencion na reunion. Ora nos ta presta bon atencion na nos reunionnan, esaki ta yuda nos ser franco cu nos mes y realisa ki tipo ˜ di hende nos ta di paden. Ta berdad cu kisas no ta tur biaha nos ta sina algo nobo na reunion. Pero como cu nos ta presente na tur reunion, nos lo haya un mihor comprondemento di principionan di Bijbel. Ademas, nos ta haya recordatorionan valioso cu ta yuda nos haya sa kico tin den nos curason pa nos por haci e cambionan necesario. Un otro yudansa valioso ta e comentarionan di nos rumannan. (Prov. 27:17) Pero si nos ta ˜ isola nos mes y no ta bin reunion regularmente pa disfruta di companerismo cristian, nos por cuminsa ‘busca nos mes deseo’ y tuma decisionnan cu no ta sabi. (Prov. 18:1) Pesey, ta bon pa nos puntra nos mes: ‘Mi ta asisti na tur reunion y beneficia di nan?’—Heb. 10:24, 25. ˜ CON NOS CURASON POR GA NA NOS? ˜ Nos curason por gana nos den varios manera. Laga nos wak kico lo por bira un trampa pa nos: e deseo pa cos material, consumo di alcohol, e amistadnan cu nos ta scoge y recreo. E deseo pa cos material. Ta normal cu hende kier satisface nan necesidadnan fisico. Pero nos no mester pone cos material na prome luga den nos bida. Hesus a spierta nos pa no haci esey. Den un di su ilustracionnan, e ta hala nos atencion na e caso di un homber rico cu tabatin mangasinanan yen di trigo. Como cu e homber no tabatin luga pa warda mas trigo di un otro bon cosecha, el a dicidi di basha su mangasinanan abou pa e traha mangasina mas grandi. El a rasona den su mes: “Den nan mi ta bay warda tur mi trigo y tur mi bienesnan, y lo mi bisa mi alma: ˜ ‘Alma, bo tin hopi cos bon warda pa hopi ana; bay trankil, come, bebe y gosa.’ ” Sinembargo, e homber rico aki no a tene cuenta cu un realidad di bida: E por a muri e mesun anochi ey.—Luc. 12:16-20. Segun cu nos edad ta subi, nos por cuminsa preocupa tocante nos situacion financiero pa futuro. Kisas nos ta cuminsa traha overtime, falta reunion, predica menos y neglisha nos responsabilidadnan cristian simplemente pa yega na poco placa pa ora nos bira bieu. Un actitud asina ta peligroso. Of kisas bo ta den flor di bo hubentud y bo ta realisa cu no 15 DI FEBRUARI 2013 Ora nos ta lesa Bijbel diariamente, ki efecto esaki por tin riba nos curason figurativo? Oracion ta yuda nos conoce e persona cu nos ta di paden Nos reunionnan ta yuda nos saca afo kico ta e intencionnan di nos curason 23 tin un mihor carera cu sirbishi di tempo completo. Pero bo ta vacila pa dal e paso pa traha pionero pasobra bo ta pensa cu bo mester ta financieramente bon para prome. Wel, si ta asina bo ta pensa, corda riba esaki: Ta awor nos mester haci nos best ˜ pa sirbi Dios. Nos no sa si manan nos ta na bida. Consumo di alcohol. Proverbionan 23:20 ta ˜ bisa: “No anda cu esnan cu ta gusta dal nan bina.” Ora un hende tin deseo fuerte pa alcohol, e ta cuminsa busca excuus pa e bebe. Kisas e ta bisa cu e ta bebe simplemente pa trankilisa su mes, no pa bira burachi. Wel, si nos tin mester di alcohol pa nos por sinti nos trankil, anto ta tempo pa nos analisa nos curason honestamente, y no lag’e ˜ gana nos. E amistadnan cu nos ta scoge. Ta claro cu nos no por evita di tin contacto cu hende cu no ta Testigo di Jehova, sea na scol, na trabou of den sirbishi. Pero e asunto ta cambia henteramente na momento cu nos cuminsa anda cu nan mas di loke ta necesario y hasta cera amistad intimo cu nan. Acaso nos ta purba di hustifica esey, rasonando cu nan tin bon cualidadnan? Bijbel ta spierta nos: “No ˜ ˜ laga hende gana boso. Mal compania ta dana bon custumber.” (1 Cor. 15:33) Corda cu un tiki veneno so por contamina awa limpi; di igual manera, si nos tin amistad cu hende cu no ta sirbi Jehova, nos por bay atras spiritualmente y cuminsa imita mundo su manera di pensa, bisti, papia y actua. Recreo. Tecnologia moderno a pone cu awendia nos tin tur sorto di entretenimento na nos alcance, di cua hopi ta cuestionabel y hasta malo pa un cristian. Pablo a bisa e prome cristiannan pa nan no papia mes di cosnan impuro. (Efe. 5:3) Pero kico si nos ta gusta scucha of wak cosnan impuro? Podise nos ta hustifica esey y bisa cu tur hende mester di un poco placer den nan bida y cu loke nos ta scoge pa entretene nos mes cu ne ta un asunto personal. Pero nos mester tuma e conseho di Pablo na serio y no wak ni scucha nada impuro. NOS POR CAMBIA Hasta si nos a bira victima di nos curason enga˜ noso y a haya e custumber di haci malo y hustifica esey, nos por cambia. (Efe. 4:22-24) Laga nos wak dos ehempel di nos tempo. 24 Miguel1 mester a cambia su actitud pa cu cos material. El a bisa: “Ami cu mi esposa y nos yiu homber ta bin di un pais caminda ta masha importante pa bo tin lo ultimo y lo mihor den tecnologia y cosnan di luho. Dado momento, mi tabata pensa cu mi por a dedica mi bida na obtene tur loke mundo ta ofrece, sin bira materialista.” No a dura hopi tempo cu Miguel a bin realisa cu coremento tras di cos material ta puro banidad. Pesey el a pidi Jehova yud’e cambia su manera di pensa. Miguel a sigui bisa: ‘Mi a laga Jehova sa cu tanto ami como mi famia kier sirbie di henter nos curason. Pesey nos a dicidi di simplifica nos bida y muda bay biba caminda tin mas necesidad di predicador di Reino. Poco despues, nos a cuminsa traha como pionero. Nos a bin realisa cu un hende no mester di hopi cos material pa e por ta satisfecho y feliz.’ ˜ Lee su experencia ta sina nos con un saminacion honesto di nos mes por yuda nos stop di anda cu mal amigo. Lee ta conta: “Debi na mi trabou, mi tabata sali regularmente cu cliente. Mi tabata sa cu na e reunionnan ey semper tin bebemento di mas, pero mi tabata gusta bay. Hopi biaha mi a hera bira burachi, y despues mi tabata sinti duele di loke mi a haci. Mi tabatin cu analisa mi curason honestamente y pensa kico mi kier haci. E conseho di e Palabra di Dios y e sugerencianan di e ancianonan a yuda mi realisa cu loke mi tabata busca realmente ta amistad cu hende cu no ta stima Jehova. Awor, mi ta atende mi asuntonan di negoshi mas tanto via telefon y mi ta percura pa masha poco biaha mi tin cu reuni cu e hendenan cu mi ta haci negoshi cu ne.” Nos mester ta honesto cu nos mes y trata na saca afo kico realmente ta e intencionnan di nos curason. Con nos por haci esey? Nos por pidi Jehova yuda nos, pasobra “e conoce e secretonan di curason.” (Sal. 44:21) Jehova a provee tambe su Palabra, cu por fungi manera un spiel y yuda nos mira e clase di persona cu nos realmente ta. (Sant. 1: 22-25) Ademas, Jehova ta conseha nos mediante nos publicacionnan y e reunionnan. Tur e provisionnan valioso aki ta pa yuda nos proteha nos curason y sigui haci loke ta corecto. 1 A cambia e nombernan. E TOREN DI VIGILANCIA NO LAGA NADA STROBA BO DI RICIBI HONOR “Esun cu ta di spirito humilde lo ricibi honor.”—PROV. 29:23. CON LO BO CONTESTA? Ki honor, of gloria, nos por ricibi di Dios? Kico por stroba nos di ricibi honor? Den ki sentido nos perseverancia por nifica gloria pa otro hende? ORA bo tende e palabra “honor”, of e palabra “gloria”, riba kico bo ta pensa? Riba e bunitesa di e creacion? (Sal. 19:1) Of riba e elogio y honor cu nan sa duna hende cu ta hopi rico of sabi of cu a logra cosnan extraordinario? Den Bijbel, e palabranan Hebreo pa “honor” y “gloria” ta mescos, y nan ta transmiti e idea di algo di peso. Den antiguedad—tempo nan tabata traha placa di metal, manera oro of plata—mas pisa e moneda tabata, mas balor e tabatin. Pesey, palabranan cu tabata expresa e idea di algo di peso por a referi tambe na algo valioso, magnifico of impresionante. 2 Como hende, kisas nos ta keda impresiona cu e poder, posicion of reputacion di un persona. Pero kico Dios ta busca den un hende pa e dun’e honor? Proverbionan 22:4 ta bisa: “E recompensa di humildad y ˜ e temor di SENOR ta rikesa, honor y bida.” Y discipel Santiago a skirbi: “Somete boso humildemente na Jehova, y lo e halsa boso.” (Sant. 4:10) Kico ta e honor, of gloria, cu Jehova ta duna hende? Kico por stroba nos di ricibi e honor aki? Y con nos por yuda otro hende ricibi honor? 3 Un di e escritornan di e Salmonan a expresa e confianza cu Jehova lo tene su man drechi y gui’e na berdadero gloria. (Lesa Salmo 73:23, 24.) Con Jehova ta guia su sirbidornan humilde na gloria? Wel, e ta haci esaki mustrando nan honor na varios manera. Por ehempel, e ta yuda nan compronde su boluntad. (1 Cor. 2:7) Anto hende cu ta scucha su palabra y obedec’e, e ta duna e honor di por tin un amistad intimo cu ne.—Sant. 4:8. 4 Tambe Jehova ta confia su siguidornan cu e 1, 2. (a) Kico e palabra “honor” of “gloria” ta nifica na Hebreo? (b) Ki preguntanan nos lo analisa den e articulo aki? 3-5. Ki honor Jehova por duna nos? 25 sirbishi cristian cu ta un tesoro glorioso. (2 Cor. 4:1, 7) Esnan cu ta uza nan privilegio di sirbishi pa alaba Jehova y pa beneficia otro hende lo ricibi honor. Jehova ta priminti: “Esnan cu honra mi, lo mi honra.” (1 Sam. 2:30) E personanan ey ta haya un bon nomber cerca Jehova, y otro sirbidornan di Dios tambe lo papia bon di nan. —Prov. 11:16; 22:1. 5 Kico lo ta e futuro di esnan cu ta ‘spera riba Jehova y sigui su caminda’? Bijbel ta priminti cu ‘Jehova lo halsa nan pa hereda e tera; ora cu e malbadonan wordo corta kita afo, nan lo mira esaki.’ (Sal. 37:34) Nan ta anticipa tambe e honor sin igual di ricibi bida eterno.—Sal. 37:29. “MI NO TIN MESTER DI GLORIA FOR DI HENDE” Kico lo por stroba nos di ricibi e honor, of gloria, cu Jehova ta dispuesto pa duna nos? Un factor ta si nos ta duna demasiado importancia na opinion di hende cu no tin un bon relacion cu Dios. Esaki ta loke algun gobernante den tempo di Hesus a haci. Apostel Juan a skirbi tocante nan: “Hasta hopi lider di e Hudiunan a pone fe den [Hesus], ma pa motibo di e fariseonan, nan no tabata reconoc’e publicamente pa nan no keda expulsa for di [sinagoga]; pasobra nan tabata stima e gloria for di hende hasta mas cu e gloria for di Dios.” (Juan 12:42, 43) E lidernan ey lo a beneficia mas si nan no a duna asina tanto importancia na loke e fariseonan tabata pensa. 7 Hesus a splica bon cla na un ocasion anterior dicon hopi hende lo no a acept’e ni kere den dje. (Lesa Juan 5:39-44.) E nacion di Israel tabatin siglonan ta warda riba yegada di e Mesias. Ora Hesus a cuminsa predica, tabatin hende cu a com6 6, 7. Dicon hopi hende no kier a kere den Hesus? 26 pronde for di e profecia di Daniel cu e tempo a yega pa e Mesias, of Cristo, aparece. Algun luna prome, ora cu Juan Bautista a cuminsa predica, hopi hende a puntra: “Acaso e ta e Cristo?” (Luc. 3:15) Pero awor cu porfin e Mesias tan spera tabata meymey di nan ta predica, e Hudiunan versa den e Ley no a acept’e. Hesus a indica e motibo di esey ora el a puntra nan: “Con boso por kere mi, ora cu boso ta acepta gloria for di otro y boso no ta busca e gloria cu ta bin di e unico Dios?” 8 Nos por compronde mihor con gloria di hende por bira mas importante pa nos cu gloria for di Jehova si nos compara gloria cu luz. Nos universo ta yen di luz, hopi glorioso. Bo ta corda e ultimo biaha cu bo a wak cielo riba un anochi sin nubia y bo por a mira miles di strea ta briya? E bunitesa, of “gloria”, di e streanan ta masha impresionante mes. (1 Cor. 15:40, 41) Pero si bo wak e mesun cielo ey ora bo ta para den caya di un stad bon ilumina, lo bo mira e streanan? Wel, cu e luznan di stad ta casi imposibel pa bo mira nan! Acaso ta asina pasobra e luznan di caya, di stadion y di edificio ta mas fuerte of mas bunita cu luz di strea? No! Esaki ta sosode pasobra e luznan di stad ta mas cerca di nos y nan ta stroba nos di mira e creacion di Jehova. Pa nos por disfruta di e bunitesa di e streanan, nos mester ta un caminda leu for di luz di stad. 9 Di e mes manera, si e gloria, of honor, di hende ta e cos cu ta mas importante pa nos, esaki lo por stroba nos di aprecia y busca e gloria duradero cu Jehova ta dispuesto pa duna nos. Hopi hende ta keda sin acepta e bon noticia pasobra nan tin miedo di loke nan famia of conocinan lo 8, 9. Uzando e ilustracion di luz, splica con gloria di hende por bira mas importante pa nos cu gloria for di Jehova. E TOREN DI VIGILANCIA pensa di nan. Acaso e deseo di ricibi honor cerca hende por influencia hasta sirbidornan dedica na Dios? Supone cu un yoncuman ser asigna pa predica den un bario caminda e ta bon conoci, pero mayoria di hende ainda no sa cu e ta Testigo di Jehova. Lo e keda sin predica eynan pasobra e tin miedo? Of kico si un ruman tin metanan teocratico, pero otronan ta haci bofon di su metanan? Lo e haci caso di e rumannan ey cu no tin asina tanto aprecio pa e sirbishi di Jehova? Of kico di un ruman cu a comete un pica serio? Lo e sconde su pica pasobra e tin miedo di perde su responsabilidadnan den congregacion of pasobra e no kier decepciona su sernan keri? Si e ruman su preocupacion principal ta pa drecha su relacion cu Jehova, lo e “manda yama e ancianonan di congregacion” y pidi nan yud’e.—Lesa Santiago 5:14-16. 10 Kisas bo ta trahando duro pa bira un cristian maduro, pero cada bes un ruman ta duna bo conseho. Bo por acepta su observacionnan honesto y beneficia di nan. Of bo por ignora su consehonan debi na orguyo of pasobra bo ta mucho preocupa cu bo reputacion of pasobra bo kier hustifica loke bo a haci. Awor, supone cu bo ta trahando riba un proyecto cu otro ruman. Lo bo keda sin duna pleno cooperacion pasobra bo no sa ken lo haya elogio pa bo bon ideanan y bo trabou duro? Si bo haya bo den un di e situacionnan aki, corda cu ta “esun cu ta di spirito humilde lo ricibi honor.”—Prov. 29:23. 11 Ancianonan y rumannan homber cu ta “haci esfuerso” pa haya mas responsabilidad den congregacion tambe mester tene 10. (a) Kico lo por pasa si nos ta mucho preocupa cu loke otro hende ta pensa di nos? (b) Di kico nos por ta sigur si nos ta humilde? 11. Con nos mester reacciona den nos curason ora nos haya elogio, y dicon? 15 DI FEBRUARI 2013 cuidou cu buscamento di elogio di hende. (1 Tim. 3:1; 1 Tes. 2:6) Con un ruman homber mester reacciona ora e haya palabranan sincero di elogio pa un bon trabou cu el a haci? Claro cu e lo no lanta un monumento pa su mes, manera Rey Saul a haci. (1 Sam. 15:12) Pero e ta cla pa reconoce cu loke el a haci tabata debi na Jehova su bondad inmereci y cu lo e tin exito den futuro solamente si Jehova sigui bendicion’e y yud’e? (1 Ped. 4:11) E manera cu nos ta reacciona den nos curason ora nos haya elogio ta revela ki sorto di honor nos ta busca.—Prov. 27:21. “BOSO KIER CUMPLI CU E DESEONAN DI BOSO TATA” Un otro cos cu por stroba nos di ricibi honor cerca Jehova ta nos mal deseonan. Nan por pone cu nos no kier tende nada di e berdad. (Lesa Juan 8:43-47.) Hesus a bisa cierto Hudiu cu nan no kier a scucha su mensahe pasobra ‘nan kier cumpli cu e deseonan di nan tata, e Diabel.’ 13 Tin biaha, nos ta scoge pa scucha solamente loke nos kier tende. (2 Ped. 3:5) Jehova a crea nos cu e capacidad remarcabel di por ignora zonido cu nos no kier tende. Para un rato y concentra riba cuanto diferente zonido bo por tende na e momento aki. Probablemente, hopi di nan bo no tabata tende mes un rato pasa. Dicon? Wel, aunke nos celebro tin e capacidad di tende tur e diferente zonidonan ey pareu, e sistema limbico (un parti di e celebro) ta yuda nos concentra riba un cos so. Pero investigadornan a descubri cu ta bira mas dificil pa nos celebro distingui varios zonido pareu ora ta trata di stem di hende. 12 12. Dicon algun Hudiu no a scucha e mensahe di Hesus? 13, 14. (a) Kico investigadornan ta bisa tocante e manera cu nos celebro ta procesa stem di hende? (b) Kico ta determina ken nos lo scucha? 27 Esaki ta nifica cu ora bo tende dos stem pareu, bo tin cu scoge riba cua bo ta bay concentra. Lo bo scoge esun cu bo kier scucha. E Hudiunan cu tabata kier cumpli cu e deseonan di nan tata, e Diabel, no a scucha Hesus. 14 Bijbel ta bisa cu nos ta haya mensahe for di ‘e cas di sabiduria’ y for di ‘e cas di bobedad.’ (Prov. 9:1-5, 13-17) Tanto sabiduria como bobedad constantemente ta yama nos, na moda di papia. Pues, nos tin cu scoge. Ken nos lo scucha? Esey ta depende di ken su boluntad nos kier haci. E carnenan di Hesus ta scucha su bos y ta siguie. (Juan 10:16, 27) Nan ta “na banda di e berdad.” (Juan 18:37) “Nan no conoce ˜ e stem di hende strano.” (Juan 10:5) Esnan cu sigui Hesus humildemente lo ricibi honor cerca Dios.—Prov. 3:13, 16; 8:1, 18. “NAN TA NIFICA GLORIA PA BOSO” Con nos por yuda otro hende ricibi honor cerca Dios? Un manera ta pa medio di nos perseverancia. Pablo a skirbi e congregacion na Efeso: “Mi ta pidi boso pa no entrega pa motibo di e tribulacionnan cu mi ta sufri pa boso, pasobra nan ta nifica gloria pa boso.” (Efe. 3:13) Den ki sentido e tribulacionnan di Pablo a “nifica gloria” pa e Efesionan? Pablo tabata dispuesto pa sigui sirbi e Efesionan a pesar di dificultad, y esey a laga nan mira cu sirbi Dios ta e cos di mas valioso pa un cristian. Pero si Pablo lo a entrega ora el a pasa den tribulacion, su rumannan lo por a pensa cu nan relacion cu Jehova, nan sirbishi y nan speransa no tabata dje importante ey. Pablo su ehempel di perseverancia a duna honor y importancia na cristianismo y a demostra e rumannan cu ser un discipel di Cristo ta bal cualkier sacrificio. 15 15. Den ki sentido e tribulacionnan di Pablo a “ni- fica gloria” pa otro hende? 28 Pensa riba e efecto cu Pablo su celo y perseverancia tabatin. Echonan 14:19 y 20 ta conta nos kico a pasa cu Pablo na Listra, bisando: “Algun Hudiu cu a bin di Antiokia y Iconio a convence e multitud pa lanta contra nan, y nan a piedra Pablo y a lastr’e hiba pafo di stad, pensando cu e tabata morto. Ma ora e discipelnan a bin para rond di dje, el a lanta para y a drenta e stad. Su manece e cu Barnabas a sali bay Derbe.” Nos por imagina con dificil mester tabata pa Pablo biaha 100 kilometer na pia, un dia despues cu casi nan a piedr’e mata! 17 Acaso Timoteo tabata un di “e disci16 16. Ki tribulacion Pablo a experencia na Listra? 17, 18. (a) Dicon Timoteo lo por tabata sa di Pablo su sufrimento na Listra? (b) Ki efecto e perseverancia di Pablo tabatin riba Timoteo? E TOREN DI VIGILANCIA pelnan” cu a bin yuda Pablo? Probablemente, pero e buki di Echonan no ta bisa esey. Pero Timoteo tabata sa di e suceso, pasobra Pablo a skirbi den su di dos carta na Timoteo: “Abo a presta bon aten˜ cion na mi sinansa, mi manera di biba, ... y e persecucion- y sufrimentonan cu mi a pasa aden na Antiokia [caminda nan a core cu ne for di e stad], Iconio [caminda nan a purba di piedr’e] y Listra [caminda nan a piedr’e]. Mi a wanta e persecucion˜ nan aki, y Senor a libra mi for di nan tur.” —2 Tim. 3:10, 11; Echo. 13:50; 14:5, 19. 18 Timoteo “a presta bon atencion” na e sucesonan ey y tabata bon na altura di Pablo su perseverancia. Esaki a haci un impresion profundo riba Timoteo. Ora Pablo a bolbe bishita Listra, el a nota cu Timoteo tabata un cristian ehemplar y cu “e rumannan di Listra y Iconio tabata papia bon di Timoteo.” (Echo. 16:1, 2) Cu tempo, Timoteo a cualifica pa ricibi responsabilidadnan mas pisa.—Flp. 2:19, 20; 1 Tim. 1:3. 19 Si nos persevera den haci e boluntad 19. Con nos perseverancia por yuda otro hende? Hobennan ˜ por sina di e perseverancia di cristiannan di edad di Dios, nos ehempel por yuda otro hende tambe, specialmente hobennan, pa nan bira sirbidornan di Dios mas valioso ain˜ da. Hobennan ta observa nos y ta sina di e manera cu nos ta papia cu hende den sirbishi di veld. Nan ta beneficia tambe di mira con nos ta trata cu situacionnan dificil den bida. Pablo a bisa cu el a “wanta tur cos” pa asina tur cu keda fiel ‘por haya salbacion hunto cu gloria eterno.’—2 Tim. 2:10. 20 Nos tin bon motibo anto pa sigui “busca e gloria cu ta bin di e unico Dios.” (Juan 5:44; 7:18) Jehova ta duna ‘bida eterno na esnan cu ta busca su gloria y honor.’ (Lesa Romanonan 2:6, 7.) Ademas, nos “perseverancia den obra cu ta bon” por anima otro rumannan pa keda fiel y asina haya bida eterno. Pues, no laga nada stroba bo di ricibi e gloria y honor cu Dios ta duna. 20. Dicon nos tin cu sigui busca e gloria cu ta bin di Dios? Todd Bolen/BiblePlaces.com Boaz Zissu, Bar-Ilan University, Israel E Tabata Famia di Caifas De bes en cuando, arkeologonan sa descubri obhetonan cu ta proba, directamente of indirectamente, cu un personahe biblico a yega di existi di berdad. Por ˜ ehempel, na ana 2011, expertonan Israeli a publica informacion tocante un obheto asina. Ta trata aki di un osario di mas o me˜ nos 2.000 ana bieu, esta, un cahita decora cu granit den cua nan tabata pone weso di un difunto. Riba e osario aki tabatin e inscripcion: “Miriam, yiu muher di Yeshua, yiu homber di Caifas, sacerdote di Maazias di Beth 1Imri.” E sumo sacerdote Hudiu cu tabata envolvi den husgamento y ehecucion di Hesus tabata yama Caifas. (Juan 11: 48-50) Historiador Flavio Josefo a referi na e sumo sacerdote aki como Jozef. Evidentemente, e osario aki tabata di un famia di Caifas. Y como cu riba un otro osario cu nan a haya tabatin e inscripcion “Yehosef bar Caiapha”, esta Jozef yiu di Caifas,1 Miriam lo mester tabata famia di Caifas. Segun e informacion cu IAA (Autoridad 1 Pa mas informacion tocante e osario di Caifas, wak e articulo “E Sumo Sacerdote Cu A Condena Hesus”, den E Toren di Vigilancia di 15 di januari 2006, pagina 10-13. 30 di Cosnan Antiguo di Israel) a duna, nan a confisca e osario di Miriam for di man di ladronnan cu a plunder un graf antiguo. Un analisis di e artefacto aki y di loke tabatin skirbi riba dje a comproba cu e ta autentico. Ademas, e inscripcion riba e osario di Miriam ta divulga algo nobo. E ta menciona “Maazias”, kende tabata cabes di e di 24 division sacerdotal; cada division tabata haya turno pa sirbi na e tempel na Jerusalem. (1 Cro. 24:18) Segun IAA, e inscripcion riba e osario di Miriam ta revela cu “e famia di Caifas tabata di e division di Maazias.” E inscripcion ta menciona Beth 1Imri tambe. Tin dos posibel interpretacion pa e nomber aki: Segun IAA, ‘e prome ta cu Beth 1Imri probablemente ta nomber di un famia sacerdotal: yiu hombernan di Imer. (Esdras 2:36-37; Nehemias 7:39-42) Nan descendientenan tabata miembro di e division di Maazias.’ E di dos posibel interpretacion ta cu Beth 1Imri ta ‘e luga di origen di Miriam of di henter su famia.’ Sea loke sea e caso, e osario di Miriam ta evidencia palpabel cu e personanan cu Bijbel ta menciona a yega di existi di berdad. Den background: Un luga tipico caminda nan ta warda osario E TOREN DI VIGILANCIA El A Yega Net na Ora y Tabata “Inolvidabel” “INOLVIDABEL!” Asina hopi hende a describi e “Drama di Creacion.” El a yega net na ora y a haci un impacto grandi riba hende cu a wak e. Si, e “Drama di Creacion” a duna gloria na Jehova y un gran testimonio un poco prome cu Hitler a cuminsa su persecucion feroz contra Testigonan di Jehova na Europa. Pero kico e “Drama di Creacion” tabata? Na 1914, e sede mundial di Testigonan di Jehova na Brooklyn, New York, Merca, a presenta un “Foto-Drama di Creacion.” E tabata un produccion di ocho ora largo cu a consisti di slides y pelicula. E tabatin zonido y tabata completamente na color. Miyones di hende rond mundo a wak e “Foto-Drama” aki. Na 1914 nan a presenta tambe un version mas cortico di e drama aki titula “Drama Eureka.” Pero den e decada di 1920, nan no por a sigui pasa e drama mas pasobra tanto e slidesnan, e sinta di e peliculanan como e ekipo di proyeccion a bira bieu. Pero tabatin hopi hende cu kier a wak e “Foto-Drama.” Por ehempel, algun hende cu tabata biba na Ludwigsburg, Alemania, a puntra: “Ki dia nos por wak e ‘Foto-Drama’ atrobe?” Kico e rumannan por a haci? Pa complace e hendenan di e tempo ey, representantenan di e famia di Betel na Magdeburg, Alemania, a cumpra algun pelicula for di un agencia di noticia na Paris, Francia, y slides for di algun compania di arte grafico na Leipzig y Dresden. Nan a hinca esakinan den otro hunto cu algun slides bieu di e “Foto-Drama” cu ainda tabata uzabel. Ruman Erich Frost, un musico talentoso, a compone musica pa e pelicula- y slidesnan. Y for di e buki di Creacion nan a nara algun relato pa incorpora den e drama. Pesey, e version revisa aki di e “Foto-Drama” a haya e nomber nobo “Drama di Creacion.” E produccion nobo aki tabatin un duracion di ocho ora, mescos cu e “Foto-Drama” original. Nan a parti e produccion aki den seccion y a pasa esakinan durante varios anochi tras di otro. E drama aki tabata contene detayenan fascinante tocante creacion, algun historia biblico, historia en general y a mustra con re˜ ligion falso a gana humanidad. Nan a presenta e “Drama di Creacion” na Alemania, Austria, Luxemburg, Suisa y na otro luganan caminda hende tabata papia Aleman. Erich Frost a bisa: “Na cada presentacion di e Drama, mi tabata anima mi coleganan, specialmente e integrantenan di e 15 DI FEBRUARI 2013 - E poster cu a anuncia e “Drama di Creacion” ˜ na ana 1932 ' E drama nobo a haya su nomber for di ¨ e buki Schopfung (Creacion) 31 orkesta, pa den pauze nan pasa cerca tur e hendenan den auditorio y ofrece nos buki- y tratadonan. Di e manera aki, nos a laga mas literatura cu nos por a laga di cas pa cas.” Johannes Rauthe, kende a organisa e presentacionnan na Polonia y na e pais cu awe ta Republica Checo, ta corda cu e hendenan den auditorio tabata laga nan adres pa bishita nan despues. Como resultado, nos a haya rebishitanan exitoso. Den e decada di 1930, salanan tabata yen di hende cu tabata disfruta di e “Drama di Creacion”, y tur caminda hende tabata ˜ papia di e Testigonan di Jehova. Pa ana 1933, casi un miyon hende a asisti na e presentacionnan cu e sucursal na Alemania a or¨ ganisa. Kathe Krauss ta corda: “Pa nos por a wak e Drama tur e cinco dianan cu nan a present’e, nos a cana 10 kilometer pa bay y bin; nos a pasa door di mondi, subi y baha sero y pasa den vayenan.” Else Billharz a bisa: “Ta e ‘Drama di Creacion’ a lanta mi amor pa e berdad.” Alfred Almendinger a conta cu despues cu su mama a wak e Drama, el a keda asina emociona cu el a cumpra un Bijbel pa wak si e palabra purgatorio ta den Bijbel. Ora cu e no a hay’e, el a stop di bay misa y a batisa como Testigo di Jehova. Erich Frost a bisa: “Hopi hende a drenta e berdad pa motibo di e ‘Drama di Creacion.’ ”—3 Juan 1-3. Mientras cu e “Drama di Creacion” tabata haya hopi acogida, nazismo tambe tabata haya mas y mas apoyo y tabata causa hopi disturbio. E actividadnan di e Testigonan na Alemania a ser pro˜ hibi na cuminsamento di ana 1933. Di e tempo ey padilanti, te na ˜ fin di Segundo Guera Mundial na ana 1945, Testigonan di Jehova na Europa a ser persigui severamente. Erich Frost a pasa ocho ˜ ana den prizon, pero el a sobrevivi. Despues, el a sirbi na Betel na Wiesbaden, Alemania. No tin duda, e “Drama di Creacion” tabata inolvidabel y a yega net na ora pa encurasha e rumannan cu tabata a punto di confronta pruebanan severo durante Segundo Guera Mundial.—For di nos archivo na Alemania. s Bo por download e revista aki y otro publicacionnan gratis for di www.jw.org Erich Frost y su composicion pa e “Drama di Creacion” Tambe bo por lesa e Tradukshon di Mundu Nobo online w13 02/15-PAA