KusKalla yachasunchiK KusKalla yachasunchiK

Transcripción

4
RIMANA
Kuskalla yachasunchik
QICHWA
i
Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 1
17/08/15 06:03
PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ
Yachay Kamayuq Umalliq
Jaime Saavedra Chanduví
Perú Suyupi Yachachiykuna Umalliq
Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra
Perú Suyupi Yachay Wasikuna Purichiq
Juan Pablo Silva Macher
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachana Umalliq
Elena Antonia Burga Cabrera
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy Umalliq
Elena Antonia Burga Cabrera
Llamkana Maytu: 4i Rimana
Comunicación 4° Quechua Variante Chanka
Ruraq
Alejandro Castillo Torrín, Haydeé Mitma Palomino
Suyukunamanta qaway yanapakuqkuna
Jesús Elías Gonzales Contreras, Herminio Huamán Fernández, Rosa Amelia Rojas Tello, Guadalupe Rosario
Huisa Cuadros, Ruth Candelaria, Pariona Berrocal
Maytukuna allichaypi yanapakuqkuna
Gavina Felícitas Córdova Cusihuamán, Miriam Gladys Barboza Merino
Llapan llamkaypi yanapaqkuna - DIGEIBIRA
Moisés Cárdenas Guzmán, Ricardo Gonzales Estalla, Genaro Rodrigo Quintero Bendezú
Qichwapa qillqaynin qawapaq
Genaro Rodrigo Quintero Bendezú
Allichasqa qawaq
Rosa María Mujica Barreda, Javier David Hugaz Aguilar
Maytu tupachiq
Justo Salvador Mejía Ozeta, Eder Yampear Mallqui
Siqiq
Máximo Sánchez Huincho, Alfredo Felices Morales
2015 watapi allichaspa mirachisqa
28,800 mirachisqa
Impreso por:
Consorcio Corporación Gráfica Navarrete S.A., Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., Metrocolor S.A.
En los talleres gráficos de Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., sito en Juan del Mar y Bernedo 1319 - Lima
nisqapi mirachisqa
© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ
Comercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi – San Borja llaqtapi tarikun
Lima - Perú
Qayana: 6155800
www.minedu.gob.pe
2015-13525 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi churasqa
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2015-13525
Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu
Perú suyupi mirachispa / Impreso en el Perú / Printed in Perú
30/09/15 23:56
i
4 RIMANA
Kuskalla yachasunchik
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
wata
3
17/08/15 06:03
17/08/15 06:03
RIQSICHIKUY
Kuyasqa warmi qari warmachakuna:
Qampaqmi kay qillqasqa maytuqa. Kaywanmi pukllaqhinalla
utqayllaman yachay wasiykipi yachayniykikunata qispichinki.
Yachayniykikuna kallpanchanaykipaq hinaspa ñawpaqman
rinaykipaqmi sinchi kuyakuywan kallpachakuspa huñu huñupi llamkastin
amawtaykikuna kay qillqasqa maytuta qispirqachimuniku.
Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan yanapanakustin
llamkanaykipaqpas imaymana ruraykunam kachkan.
Qillqasqa maytupi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta, imayna
kasqantam riqsichisunki, hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq
qillqanaykipaq yanapasunki. Aylluykikuna allin qawanaykipaqpas Mama
Pachata sumaqta amachanaykipaqpas allinmi kanqa.
Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan, yachakuq
masiykikunawan, llaqta masiykikunawan hawkalla kawsakunaykipaqpas
yanapasunki.
Kay qillqasqa maytuwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, siqinkim,
hamutankim, tupachinkim hinallataqmi imaymana atiyniykikuna sapa
yachaykunapi wiñanqa.
Kay qillqasqa maytutaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa
yachaykunatam qawaykunki. Kay qillqasqa maytuqa ancha kuyasqayki
masiykihinam, chaymi sumaq sunquwan qawaykunayki, sumaqta
yachayniyki llanllarinanpaq.
Kusisqalla, kuyakuywan llamkaykuy.
17/08/15 06:03
KAQNINKUNA
1 TAQI
Pacha Mamanchikpa Llullu Kawsayninkuna
Suti
Yupa
1. Manka mallichiy
10
2. Kawsay kusichiy
12
3. Wasipi anku kichka wayuy
16
4. Hampi qurakuna
19
Yachasqaykita qatipay
22
2 TAQI
Kawsayninchikkuna Huqariy
Suti
Yupa
5. Ñan allichaypi kuka qaway
24
6. Watyapaq rumi quñichiy
27
7. Papa allay
30
8. Qichwa simi rimay
33
36
3 TAQI
Suyunchikpa Wata Qallariynin
Suti
Yupa
9. Kawsayninchik llankikuy
38
10. Allpa kawsaykunapa animan harkay
41
11. Musuq wata chaskiy
44
12. Chuñu ruray
47
50
4 TAQI
Kawsayninchikkuna Huñuy
Suti
Yupa
13. Riqu huaqariy
52
14. Michka tarpuy
55
15. Uywakunapa raymin
58
61
17/08/15 06:03
KAQNINKUNA
5 TAQI
Ayllunchikpa Huk Rurayninkuna
Suti
Yupa
16. Wasi tiyachiy
63
17. Ratanakuna huñuy
66
18. Tayta Wamaniman haywakuy
69
72
6 TAQI
Chakranchikkuna Rikchachiy
Suti
Yupa
19. Yarqa aspiy
74
20. Para pisqupa rikuriynin
77
21. Chakra rumichay
80
22. Turu wataypi rimapayay
83
86
7 TAQI
Kawsayninchikkuna Tarpuy
Suti
Yupa
23. Muhu tinkay
88
24. Hawas tarpuy
91
25. Manchachikuna sayachiy
94
26. Atuqpa wakakaynin
97
100
8 TAQI
Pacha Mamawan Uywanakuy. Tarpukuy
Suti
Yupa
27. Tanta wawa haywakuy
102
28. Sara hallmay
105
30. Yuyu yanuy
108
30. Para qayay
111
114
17/08/15 06:03
17/08/15 06:03
1
PACHA MAMANCHIKPA LLULLU
KAWSAYNINKUNA
1. Imatataq kay siqipi qawachkankichik.
2. Imatataq llullu mikuy rikurimuptin aylluykichikpi ruranku.
3. Hampikunawan tarpusqa kawsaykuna allinchu kanman.
17/08/15 06:03
1
YACHANA
Manka mallichiy
Manka mallichiymanta rimanaykichikpaq yachaqta minkakamuychik,
hinaspa tapuykunamanhina allichakuychik.
1. Pitataq watukusunchik.
2. Ima kuyakuywantaq risunchik.
3. Imaynatataq rimakuykusunchik.
4. Imakunatataq tapusunchik.
Yachaqpa willakusqanta yuyarispa tapukuykunamanhina huñu huñupi
rimanakuychik. Tapukuykunamanhina rimanakuychik.
1. Manka mallichiyta ima pachapitaq rurana.
2. Manka mallichiypi ima nispataq samichana.
3. Manka mallichiypi samichay mana rurasqaqa imataq kanman.
4. Lliw llaqtapichu kay manka mallichiyta ruranku. Imaynanpi.
Sapaykiñataq rimanakusqaykichikmanhina qillqaspa willakuy.
Samichayqa, llullu kawsakunata yanuspa, Apukunaman,
Mama Pachaman waspiynin qaywakuymi.
Chaymanhinan utqayman kawsaykuna puqun.
10
17/08/15 06:03
LLullu kawsaykunapa rikurimuynin
Ñawichanayki willakuypa sutinmi “Samichaypaq allichakuy”.
Imamantaraq willakuy rimachkan. Kay tapukuyta kimsa rimaywan
kutichiy. Uray siqipiñataq masiykikunapa rimasqanta qillqanki.
Huñupi llamkanki.
Samichaypaq allichakuy
Kay willakuyqa kaymantam rimanman:
1.
2.
3.
Kaymi masiykunapa rimayninkuna:
1.
2.
3.
Tawa tawapi huñunakuspa kaykunata ruraychik.
Samichaypaq allichakuy
Tarpukusqan chakrapi mana riqsisqa pisquchakuna pawaqta qawaspansi
mama Awqa Sisaqa sunqullanpi riman: “ñachiki mikuychakuna
rikurimuchkanña, chaymi wak pisquchakunaqa rikurimuchkan”, nispan. Chaysi
kusikuymanta warmi wawanta qayan:
– Chaska, maypim kachkanki. Hamuy mamay,
chakranchik qawaq risunchik.
– Anri mamalláy, mankatam yanukunanchikpaq tiyachichkani.
Chaynata nispas wayralla Chaskaqa llikllachanta
aysarikuspa mamanpa kasqanman kallpan.
– Imamantaq chakrata risunchik.
– Tarpukusqanchik chakrapiqa ñachusmi mikuychakuna rikurimuchkanña mama. Waqaya chakra hawanta sutilla kusisqa pisquchakuna pawaykachachkanku.
– Chaynaqa qawarqamusunchikyyá nispas iskayninku kallpastin siqaykunku.
Chakrata chayaspankus tarpuyninkuta qawaykachanku. Hawasta
qawaykuptinkuqa ñas llulluchakuna kasqaña hinallataqsi papaman
pawaykuspanku allpata kuyuykachiptinkuqa papa sumaq mikunasllaña
qawakaykamun.
Kusisqas mallinankupaq pallanku. Wasiman kutispankuñataqsi ñawpaqta
Mama Pachaman samichanankupaq yanuykapunku.
11
17/08/15 06:03
1. Willakuyta wakillanta ñawichay (wachullapas kanmanmi).
2. Ñawichasqaykita rimasqaykimanhina pisiyachiy.
3. Llamkaq masiykikunaman iskay kimsa tapukuyta ruray (tapuy). Ichaya manapas rimasqaykita uyarichkanchu.
4. Qillqasqapi imakuna tarikusqanta ñawpaqchay.
Takukuykunata kutichiy.
1. Mana riqsisqa pisquchakunata qawaspa Imatataq Awqa Sisa musyarqun.
a. Llullu mikuy rikurimusqanta.
ch. Llullu mikuy pisqukuna mikusqanta.
h. Llullu mikuy huqarina pacha kasqanta.
2. Hamuq chiruta tukuy.
Rikurichiq
Rikuriq
Awqa Sisa kusikun
3. Ima rikchaq qillqasqataq kay willakuy.
a. Chiqap willakuy
ch. Willakuy.
h. Rimanakuy.
4. Imapaqtaq kay willakuyta qillqasqa.
a. Pisqukunamanta willakunanpaq.
ch. Llullu mikuy rikurimusqanmanta.
h. Llullu mikuy pallanapaq pacha kasqanmanta.
5. “...papas sumaq mikunasllaña qawakamun”. Ima ninantaq kay rimay.
a. Papa uchuychallaraq kasqan
ch. Papa mikunapaq allinña kasqan.
h. Papa puqusqaña kasqan.
6. Imanasqataq Mama Pachamanraq llullu mikuy yanukusqankuwan samichanku.
Kay chikupa (.) sutinmi tukuq chikupas qatiq chikupas
kanman. Rimay tukuptinmi churana. Rimay tukurquptin
hina siqillapi huk rimay qallaykuptintaqmi ñawpaq rimay
tukuyninpi churana.
12
17/08/15 06:03
2
YACHANA
Kawsay kusichiy
Kay chirusqata qawaspa tapukuykanmanhina rimanakuspa yachaq
rimapayasunaykichikpaq minkakamuychik.
1. Kayna rurayta qawarqankichu.
2. Maypim kay rikchaq raymita ruranku.
3. Pikunataq kay raymita ruranku.
4. Imapaqtaq kay raymita ruranku.
Kunanñataq yachaqta uyarispaykichik tapukuykunamanhina rimanakuychik.
1. Ayllukipi imaynatataq llullu kawsaykunata qasamanta, runtu paramanta
harkanku.
2. Imapaqtaq chakanata urquman apanku.
3. Imapaqtaq imaymana kawsaykunawan chakanata pachachinku.
4. Kay rikchaq ruraykunamanta ima niwaqtaq.
Rimanakusqaykimanhinañataq kawsay amachaymanta qillqay.
Llullu kawsaykunata qasa, runtu para mana hapinanpaq,
utqayman puqunanpaqmi kawsay kusichiytaqa rurana.
13
17/08/15 06:03
Kawsay kusichiymanta qillqasun
Rimanakusqaykichikta yuyarispaykichikpas chirusqapi
qimipakuspaykichikpas kawsay kusichiymanta qillqanaykipaq
allichakuychik.
1. Imamantataq qillqasunchik.
2. Imapaqtaq qillqasunchik.
2. Pipaqtaq qillqasunchik.
3. Pikunatataq rimachisunchik.
4. Imamantaq paykuna rimanqaku.
5. Imaynataq qillqasqaykichik qallaykunqa.
_____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
6. Imaynataq qillqasqayki tukunqa. ______________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
14
17/08/15 06:03
Kunanñataq allichakusqaykimanhina qillqaychik.
Qillqasqaykichikta qawapaychik, kaypaq kaykunata ruraychik.
1. Qillqasqaykita masiykikunaman qawachiy.
2. Qillqasqayki allichanaykipaq masiykikunapa rimasqankuta uyariy.
3. Qillqasqanchikta qawapayasun hamuq tapukuykunamanhina:
Qillqasqaypa sutin kachkanchu.
Rimana chiku (-) kachkanchu.
Runakunapa rimasqan chuyachu kachkan.
Allichakusqaykimanhinachu qallaykurqanki.
Allichakusqaykimanhinachu qillqasqayki tukuchkan.
4. Qatipasqaykimanhina yapamanta qillqay.
15
17/08/15 06:03
3
YACHANA
Chaskachay santupi
anku kichka wayuy
Chaskachay santu punchawta imakunawan wasi amachaymanta
yachananchikpaq yachaqta minkakuychik. Hinaspa
tapukuykunamanhina allichakuychik.
1. Pitataq minkakamusunchik.
2. Ima kuyakuykunata apaspataq risunchik.
Ancha kuyakuywanmi
pitapas
rimakuykunanchik.
3. Imamantataq willachikusunchik.
4. Imakunatataq tapukusunchik.
5. Ima nispataq rakinakuykusunchik.
Yachaqpa willakusqanta uyarispaykichikñataq huñu huñupi rakinakuspa
tapukuykunamanhina rimanakuychik.
1. Ima pachapitaq wasikunata amachanku.
2. Imaynanpitaq wasikuna amachana kasqa.
3. Imakunawantaq wasikunata amachana kasqa.
4. Imaraykutaq anku kichkawan wasikunata
amachanku.
5. Imaynatataq anku kichkawan wasita amachanku.
Sapaykiñataq rimanakusqaykichikmanhina qillqay.
Iskay parqayuq anku kichkatam allin pachachisqata, mana
allinkunamanta harkawananchikpaq, wasinchikpa uku
punku hawanpi warkuna.
16
17/08/15 06:03
Riqsichikuq rapita ñawichasun
Iskay iskay huñunakuspaykichik hamuq qillqasqata ñawichanaykichikpaq
allichakuychik.
1. Ima rikchaq willakuytaq kanman. ___________________________________
2. Imataq sutin kanman. _____________________________________________
3. Imamantataq mañawachkanchik. __________________________________
4. Imapaqraq kay qillqasqata qillqarqaku. _____________________________
SKACHAY PUN
Q CHA
CHA
A
P
NA
WR
A
H
UR
C
A
AY
M
Mana allin ñawikunamanta
A
harkawananchikpaqmi piki
pichanawan, rura qurakunawan
ima wasikunata kuchun kuchun
pichakunanchik.
NA
KU
WA
SI
Tapukuykuna kutichinaykipaq sumaqta qawapayaspa ñawichay.
Qamkunapas kay ruraykunata ruraychik
Amam qunqankichu!
WASIYKICHIKTA AMACHAKUYCHIK, ALLIN
KAWSAY TARINAYKICHIKPAQ.
1. Munaypaqchu chirukuna qawakun. ________________________________
Imanasqa. _______________________________________________________
2. Llimpisqanku sumaqchu qawakun. _________________________________
17
17/08/15 06:03
Ñawicharquspañataq kay tapukuykunata kutichiy.
1. Mayqintaq qillqasqapa sutin kanman.
a. Wasi amachanapaq chaskachay punchaw ruraykuna.
ch. Amam qunqankichu!
h. Qamkunapas kay ruraykunata ruraychik.
2. Ima rikchaq willakuytaq ñawichasqayki qillqasqa.
a. Qayakuy qillqasqa.
ch. Rurachiq rapi.
h. Riqsichikuq rapi.
3. Qillqasqapi kaynatam nichkan: “wasi amachay” nispa. Ima ninantaq.
a. Chikimanta wasi harkay.
ch. Unquymanta wasi harkay.
h. Kusikuymanta wasi harkay.
4. Riqsichikuq rapipa sayayninpi imakunataq tarikun.
a. Llimpisqa, qillqasqa, riqsichisqan.
ch. Llimpisqa qillqasqa.
h. Llimpisqa.
5. Imapaqtaq kay qillqasqata qispichirqaku.
a. Llaqtaman munasqankuta riqsichinankupaq.
ch. Runakunaman munasqankuta willanankupaq.
h. Yanqa pirqakunapi laqarayananpaq.
6. Chiqa mana chiqa rimaykunata kasqanta allinta ñawichaspayki kutichiy. Yanqa kaptinqa (y) kaywan, chiqap kaptinqa (ch) kaywan riqsichinki.
Kay rikchaq qillqasqakunataqa chirusqakunawanmi
kuskchana.
Kay rikchaq qillqaqakunapiqa qillqakunaqa qillqaspa
munasqanmanhinam rikurimun.
Kay rikchaq qillqasqakunapiqa ima punchawpi qillqasqa
kasqanta churanapunim.
Riqsichikuq rapiqa, pisi qillqallapim, pisi chirukunawan
yachaykunata willakun. Ichaqa sumaq
chirukunawanmi rikuchina.
18
17/08/15 06:03
4
YACHANA
Hampi qura riqsiy
Hampi qurakuna riqsinaykichikpaq tapukuykunamanhina allichakuspa
yachaqta minkakamuychik.
1. Mayqin yachaqtataq minkakamusunchik.
2. Kuyakuyninchikta apasunchu, icha manachu, Imanasqa.
4. Imakunatataq tapupayasunchik.
5. Willawaptinchik imaynatataq uyarinanchik.
Iskay hatun huñuta ruraspa yachaqpa yachachisusqaykichikmanta
rimanakuychik. Sapa huñu iskay tapuyta kutichinqa.
1. Ima pachapitaq hampi qurakunata pallana.
2. Maykunapitaq hampi qurakuna wiñan.
3. Imakunapaqtaq hampi qurakuna allin kasqa.
4. Imaynanpitaq hampi hurakunata pallanku.
Rimanakusqaykichikmanhinañataq qillqaspa willakuychik.
Hampi qurakunaqa, tukuy niraq unquykunapaqmi
(uqu, chukchu, qicha, wiksa punki...) allin. Paykunam,
sallqakunapi, yunkakunapi, chalakunapi wiñam.
19
17/08/15 06:03
Riqsichikuq rapita qispichisun
Hampi quramanta riqsichikuq rapita qispichinaykichikpaq matiku
quramanta willakuq qillqasqata ñawichaspa allichakuychik.
Matiku
Tayta Antukum hampi qurakunamanta kaynata willakun: Hampi
qurakunataqa maypiñapas tarinchikmi. Matiku quramanta pisillata
rimaykamusqaykichik. Kay quraqa chukchu unquy hampinapaq allinmi.
Chiriwan katkataypaqpas allinmi. Kay quraqa yunkapi, chala, qichwa
allpakunapim wiñan.
Matikutaqa yaku timpupi limunchayuqtam upyana, chayqa ancha
chirisqakunapaq, chulli unquypaq, tisis unquykunapaqpas allinmi.
Chaki humpiyuq kaspapas matiku yakuwan mayllakuna. Kirikunatapas
timpusqa yakuwan mayllakusqaqa chakichinmi.
1. Ima hampi quramantataq riqsichikuq rapita rurayman.
________________________________________________________________
2. Pitataq akllasqay quramanta allinta willawananpaq mañakuyman.
________________________________________________
3. Ima unquykuna hampinapaqtaq allin akllasqay
hampi qura kan.
______________________________________________
______________________________________________
4. Imakunawantaq riqsichikuq rapita qispichisaq.
______________________________________________
________________________________________________
5. Imataq riqsichikuq rapipa sutin kanqa.
____________________________________________________________________
6. Maypitaq runakuna qawananpaq riqsichikuq rapita churasaq.
_______________________________________________________________________.
20
17/08/15 06:03
Kunanñataq allichakusqaykimanhina hampi quramanta riqsichikuq
rapita qillqay.
Qillqasqaykichikta kay Kutapukuykunamanhina allichaychik.
1. Qillqasqaykita masiykikunaman qawachiy.
2. Qillqasqayki allichanaykipaq masiykikunapa rimasqankuta uyariy.
3. Hamuq tapukuykunamanhina qillqasqaykita qawapayay:
Riqsichikuq rapipa sutin kachkanchu.
LLimpisqayuqchu kachkan.
Hampi qura riqsichiq rimaykuna kachkanchu.
Riqsichikuq hampi qura sumaqchu qawakuchkan.
4. Qatipasqaykimanhina yapamanta qillqasqaykita qillqay.
Kunanñataq allichasqaykita sapaq rapipi qillqaykuy,
hinaspa tayta mamaykiman rurasqaykita qawachiy.
21
17/08/15 06:03
Tapukuykunata allinta ñawichaspa kutichiy.
1. Tinkuchiq chirupi rikchaq qillqasqakunapa rikchakusqantapas rakinakusqantapas tinkuchiy.
Rikchayninkuna
Willakuypi runakuna rimanakunku.
Chirusqayuqpunim kanan.
Rimaq chikuyuqmi (-) rikurin.
Sutiyuqmi
Wasi pirqakunapipas laqachuwanmi.
Riqsichikuq rapi
Rimanakuy
2. Ñawichasqaykimanhina. Imanasqataq mama Awqa Sisa kusikusqa.
a) Pisquchakunata qawaspan.
ch) Llullu mikuy rikurimusqanrayku.
h) Apukunaman samichasqanrayku
i) Llullu mikuy yanukusqanrayku.
3. Kawsay kusichiymanta tumpallatapas willakuy.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
4. Riqsichikuq rapipa sayayninpi kaykunam kanan.
a) Sutin, llimpisqa, riqsichisqan.
ch) Sutin, llimpisqa.
h) Sutin, riqsichisqan.
i) Llimpisqan, riqsichisqan.
5. Imaynataq kay llamkaykunawan tarikurqanki.
____________________________________________________________
6. Imakunatataq llamkaykunawan yacharqunki.
_____________________________________________________________
22
17/08/15 06:03
2
KAWSAYNINCHIKKUNA
HUQARIY
1. Imatataq runakuna rurachkanku.
2. Llaqtaykipi kawsaykunata huqarisqanku pacha ima sasachakuykunataq rikurimun.
3. Imata ruraspataq sasachakuykunata chinkachichwan.
17/08/15 06:03
5
YACHANA
Ñan Allichaypi kuka qaway
Tapukuykunamanhina yachaqta minkakunaykichikpaq allichakuychik.
1. Pitataq minkakusunchik.
2. Ima kuyakuywantaq suyasunchik.
3. Ima nispataq chaskisunchik.
4. Ima tapukuykunatataq tapusunchik.
5. Imaynatataq yachaqpa willakusqanta
uyarinanchik.
Yachay wasi pampapi muyupi tiyaspaykichik, yachaqta
uyarirquspaykichikñataq tapukuykunamanhina rimanakuychik.
1. Manaraq ñan allichayta qallaykuchkaspa imataraqtaq rurana.
2. Imaynatataq qawanapaq kukata wischuna.
3. Imaraykutaq Mama Kukata qawanku.
4. Imaynatataq Mama Kuka allin llamkay qispinanpaq qawachikun.
5. Ima nispataq Mama Kukata rimapayana.
Kunanñataq iskay iskaypi huñunakuspa kukachata rimapayaychik.
Rimapayasqaykichikmanta qillqaychik.
Mama kuka, qumir uyachan, tupanasqa, wakinñataq
qipanpakuna lluqsimuptinqa imapas rurayta
kusikuywanmi qallarina.
24
17/08/15 06:03
Ñan allichaypaq willakuna
rapita qispichsisun.
Hamuq qillqasqata ñawichanaykichikpaq tapukuykunamanhina
allichakuychik.
1. Kay qillqasqata rikurqankiñachu. Maypi. ________________________________
2. Pikunataraq rimapayachkan. __________________________________________
3. Imataraq qillqasqapi mañakuchkan. ___________________________________
4. Ima rikchaq qillqasqaraq. _____________________________________________
Willakuna rapipa nisqanta ñawichaspa rikchayninkunata riqsiy.
Chaskachay punchawtam ñan allichaypaq
lliw sayarinanchik.
Pusaq achikyay pachamanta pichqa
chisinkuy pachakamam llamkasunchik.
Suyachkasqaykikum!
Allqu Willka ayllu kamachikuq.
1. Riqsichikuq rapipa rikchakuyninkunata riqsiychik.
Imapas chayraq
rikurimusqantam
willakun.
Pisi
rimayniyuqlla.
Riqsichikuq
rapi.
Akcha
rikchaqmi.
Ima
rikurimunantapas
ñawpaqchanmi.
25
17/08/15 06:03
Ñawichasqaykimanhinañataq kay tapukuykunata kutichiy.
1. Ima rikchaq willakuytaq kay qillqasqa kanman. Chayta riqsichiy.
a. Willakuna rapi.
ch. Rimanakuy qillqasqa
h. Riqsichikuq rapi
2. Imatataq willlakuna rapi maskan. Chayta muyuchawan wichqay.
a. Runakunaman ima rikurimunantapas rikurisqantapas riqsichiyta.
ch. Runakunaman ima rikurimunantapas riqsichiyta.
h. Runakunaman ima kasqantapas riqsichiyta.
3. Willakuna rapi qawasqaykimanhina imakunatataq sayayninpi tariwaq.
_________________________________________________________________.
4. Kay willakuna rapi qawasqaykipi imanasqataq haykapi, maypi qillqakusqan mana kanchu. Chayta qillqaspa willakuy.
Manam yaykumuwaqchu.
Piña allqum puñuchkan!
_________________________________________________________________
5. Imakunatataq kay rikchaq willakuna rapiwan runakunaman riqsichichwan.
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
Willakuna rapiqa imapas chayraq rikurimusqantam
willakun, mana chayqa ima rikurimunantapas
ñawpaqchanmi. Pisi rimayniyuqllam.
26
17/08/15 06:04
6
YACHANA
Watyapaq rumi quñichiy
Huñu huñupi rakinakuspaykichik, watyakuypi rumi tuqyasqanmanta
rimanakuychik.
1. Kay rikchaq rurayta maykunapitaq qawarqanki.
2. Pikunataq pacha mankata ruranku.
3. Lliw llaqtakunapichu watyakunku.
4. Ima rikchaq rumikunawanraq urnuta
pirqanku.
Pacha manka ruraypi rumi tuqyasqanmanta rimapayasunaykichikpaq
yachaqta minkakamuspaykichik tapukuykunamanhina tapupayaychik.
1. Ima rikchaq rumikunawantaq urnuta pirqana.
2. Maykunapitaq chay rumikuna tarikun.
3. Watyakuypi imaynanpitaq rumikuna tuqyan.
4. Rumikuna tuqyaqta qallariptin imakunatataq rurana.
5. Pitaq chay yachaykunata yachachisurqanki.
Kunanañataq yachaqwan rimanakusqaykichikmanhina qillqaspa willakuy.
Watyapaq rumi quñichichkaspa tuqyayta qallariptinqa,
kachi yakuwan utaq yaku ispaywan challana,
chaqchuna hinaptinmi tuqyayni sayan.
27
17/08/15 06:04
Huk willakuna
rapichata qillqasun
Kunanqa huk willakuna rapichata paqarichinaykipaq hamuq
qillqasqata ñawichaspa allichakuyta qallaykuy.
Ama chinkachiychu!
Rumi Chakapim hatun hatun chakrayuq
wasita illanaykurayku rantikuchkaniku.
Munaqkuna kay supaman
qayakamuychik.#995687558
1. Ñawpaqtaqa yachakuq masiykiwanraq qillqasqamanta rimanakuychik.
2. Kunanqa mañakusqanmanhina qillqanaykipaq allichakuy.
a. Ima rikchaq qillqasqatatq qispichisaq.
ch. Pipaqtaq qillqasaq.
h. Imatataq munachisaqpas musyachisaqpas.
i. Maypitaq willakuna rapita churasaq.
k. Willakuna rapipi nisqay chiruyuqchu kanqa.
28
17/08/15 06:04
Kunanñataq allichakusqaykimanhina willakuna rapita qispirqachiy.
Qillqasqaykita qawapayay.
1. Qillqasqaykita masiykikunawan qawachinakuychik.
2. Rimapayasusqaykimanhina allichanaykipaq masiykikunapa nisusqaykita uyariy.
Qillqasqayki chuchay chuyaychu ñawichakun.
Qillqasqayki pisi rimayniyuqllachu kachkan.
Simikuna allin qillqasqachu tarikun.
Samaq chiku, qatiq chiku, tukuq chikukuna kachkanchu.
4. Qatipasqaykimanhina yapamanta qillqay.
(:) Iskay chikutaqa imapas qatinasllata willakunapaq allin.
29
17/08/15 06:04
7
YACHANA
Papa allay
Papa allaypi samichayta yachanaykichikpaq yachaqta minkakuychik,
chaypaq tapukuykunamanhina allichakuychik.
1. Imapaqtaq kayta rurachkanku.
2. Aylluykipi qawasqaykihinatachu rurankichik.
3. Haykapiraq ayllunchikkuna kaykunata ruran.
4. Huk ayllukuna kayhinatachuch ruranku.
5. Qam kayna rurayta munawaqchu.
Yachay wasipi yachachiqpa yanapakuyninwan yachaq
willasusqaykichikmanhina rimanakuychik.
1. Papa allaypi pitaq samichan.
2. Imakunawantaq papa allaypi samichanku.
3. Mayqin aputataq samichanku.
4. Ima nispataq samichanku.
5. Imapaqtaq samichana.
Papata samichaspanku rimasqankuta qillqaspa willakuy.
Mama Kukata kintuykuspam papa allaypiqa
saminchanchik kaynata nispan: “Kuyay Mama Pacha,
kawsaykuna ruruchisqaykimanta kay sumaq kintukunata
akuykuy” nispa.
30
17/08/15 06:04
Minkakuna rapita ñawichasun
Ñawichanaykipaq allichakuy.
1. Ima ruraymanpas tayta mamayki rinanpaq, qillqasqa rapita pipas apachimusqanta qawarqankichu. Qammanqa apachimusurqankichu.
__________________________________________________________________
2. Uraypi qillqasqa kaqllata maypipas rikurqankichu.
_______________ Maypi. ____________________________________________
3. Imapaqraq allin kay rikchaq minkakuna rapi.
____________________________________________________________________
3. Ima rikchaq qillqasqa kasqanta yachankiñachu.
_____________________ Imaynanpi yachanki. __________________________
Ñawichaspaykitaq kaykunata kutichiy.
UMAKA LLAQTAPI
UMALLIQ
MINKAKAMUSUNKICHIK
Llaqtanchikpa hatun papa allayman hamunkichik.
Llamkanaykichikkunata apamunkichik.
Kay chirapa punchaw aymuray killapi,
Panqar chakrapi Isqun pachata qallarisunchik.
Suyachkasqaykikum!
31
17/08/15 06:04
1. Qayakuq rapita allinta qawaspayki, hamuq chirupi tapukuykunata ariwanpas manawanpas kutichiy.
Minkakuna rapipa rikchayninkuna
Arí
Mana
Imapas michakunapaqmi allin.
Minkakuna rapi qillqaq runata riqsichinmi.
Maypi imapas rurakunanata riqsichinmi.
Haykapi imapas rurakusqanta riqsichinmi.
Chiruyuqmi.
Imaymana qillqakunawan qillqasqam.
Allinta umanchaspa tapukuykunata kutichiy.
1. Minkakuna rapi willakuna rapimanta imapitaq rakinakun.
a. Minkakuna rapiqa manam michakunapaqchu. Willana rapiñataqmi michakunmanpas.
ch. Willakuna rapiqa manam chirun kananpunichu. Qayakunapim ichaqa sumaq qawakunanpaq kanan.
h. Iskaynin rapim imatapas munachikun.
2. Pitaq qayakuq rapita qillqarqapas qillqachirqapas.
a. Umaka llaqta
ch. Umaka llaqtapa umalliqnin.
h. Minkakuqkuna.
3. Minkakuna rapi qillqaspapi imakunataq kanan.
a. Imaymana rikchaq qillqakuna, chirusqa, hatun uchuy qillqakunapas kanmanmi hinaspa imaymana llimpikuna.
ch. Imaymana rikchaq qillqakuna, hatun uchuy qillqakunapas kanmanmi.
h. Imaymana rikchaq qillqakuna, chirusqa, hatun uchuy qillqakunapas hinaspa qullana sutin.
4. Imapaqtaq qayakuq rapi allin kanman.
__________________________________________________________________
Kay muspana chikuwanqa (!) sunqu imayna
kasqanmanhinam qillqana: llaki, kusi, manchariy
hapiwaptinchikmi. Kayna: Ananaw!, Achalaw!, Akakaw!
32
17/08/15 06:04
8
YACHANA
Qichwa simi rimay
Huñu huñupi rakinakuspaykichik qichwa siminchikmanta
1. Chirusqapi rikuriq runakuna ima simitataq rimankuman.
2. Huk suyukunapa siminwan rimawaptinchik uyarichwanchu. Imaynanpi.
3. Hatun llaqtakunaman chayaspanku ima simipitaq rimanakunku.
4. Imanasqataq kikinchikpa siminchipi huk runakunawan rimayta pinqakunchik.
5. Rimasqanchik siminchik kastilla simiman rikchakunchu. Imanasqa.
Yachaq masiykikunawan kuska siminchik kallpachachinapaq
tapukuykunamanhina rimaspa ruraychik.
1. Siminchik kallpachananchikpaq imakunatataq rurachwan.
2. Ima qillqakunatataq qillqachwan.
3. Ima nispataq llaqta masinchikkunata rimapayachwan.
4. Maykunamantaq lluqsichwan.
5. Pikunawantaq yanapachikuchwan.
Kunanqa yachay wasipi, llaqtakunapi, ñankunapi purispaykichik qichwa
simita rimanakusqaykichikmanhina kallpachamuychik.
Siminchikqa runahina kallpayuqmi, kawsayniyuqmi,
sapallanmi allinta riman. Qichwa simi rimayninchiktaqa
sapa watam kay 27, aymuray killapi yupaychana.
33
17/08/15 06:04
Minkakuq rapita qillqasun
Ñawpaqta qillqasqata ñawichaspayki umachay chaymanhina
qampas minkakuq rapita qispichinaykipay allichakuy.
1. Imatataq qillqasaq.
Allinta
umachay minkakuq
rapita qillqanaykipaq.
2. Imapaqtaq qillqasaq.
3. Imaynatataq qillqasaq.
34
17/08/15 06:04
Qamñataq allichakusqaykimanhina qayakuq rapita qillqay.
Kunanñataq qillqasqaykita qatipay.
1. Akllasqayki qillqasqamanhinachu qillqarqanki.
_______________________________________________
2. Imaymana chikukuna allin churasqachu kachkan.
_______________________________________________
3. Qillqasqaykipi sutikuna kaspaqa allin qillqasqachu tarikun.
___________________________________________________
4. Qispichisqayki qillqasqa munaypaqchu qawakuchkan.
_________________________________________________
5. Imaymana rikchaq qillqakunawanchu qillqasqa kachkan.
__________________________________________________
6. Kunanqa yapamanta allichaspa masiykikunaman qawachiy.
35
17/08/15 06:04
1. Tinkuchiq chirupi qillqasqakunapa rikchakusqantapas rakinakusqantapas
tinkuchiy.
Rikchakuyninkuna
Minkakuq rapi Willakuna rapi
Imaymana rikchaq qillqakunawanmi kanan.
Rapi qillqaqpas riqsichikunanmi.
Manam imatapas michakunmanchu.
Maypi qillqasqa kasqanpas yachakunanmi.
Ruray riqsichikusqanqa tukuyniyuqmi.
2. Mayqin rapitaq ima rikurimunantapas ñawpaqchan.
a) Willakuna rapi.
ch) Qayakuq rapi.
h) Rimanakuy qillqasqa
i) Rikurichiq rapi.
3. Ima nispataq Mama Kukata rimapayana..
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
4. Qichwa siminchik rimaspanku pinqakuqkunata ima niwaqtaq.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
5. Imaynataq kay llamkaykunawan tarikurqanki.
____________________________________________________________
_____________________________________________________________
36
17/08/15 06:04
3
SUYUNCHIKPA
WATA QALLARIYNIN
1. Imapaqraq kayta rurachkanmanku.
2. Allinchu kanman musuq wata chaskiypi qullqi tukuy. Imanasqa.
3. Imata ruraspataq llaqtanchikpa yachayninmanhina musuq watata raymichwan.
17/08/15 06:04
9
YACHANA
Kawsay llankikuy
Kawsay llankikuymanta willasunaykichikpaq yachaqta minkakuychik
chaypaq tapukuykunamanhina allichakuychik.
1. Pitataq willawananchikpaq pusamuchwan.
2. Ima nispataq chaskisunchik.
3. Ima kuyakuywantaq chaskisunchik.
5. Imaynataq rimapayawasqanchikmanta riqsikusunchik.
Willasusqaykichikmanhina, huñu huñupi rakinakuspa, tapukuykunapi
hapipakuspa rimanakuychik. Huknin huñun tapukunqa. Hukninñataq
kutichinqa.
1. Pikunataq llankikuypi purinku.
2. Maykunapitaq kay llankikuy kan.
3. Ima kawsaykunatataq llankikunku.
4. Imaynanpitaq llankikunku.
5. Imakunawantaq llankikunku.
6. Ima nispataq llankikunku.
7. Yunka runakuna llakikunkuchu.
Imayna llankikuypi rimasqankuta qillqaspa willakuy.
Ñawpa runakunaqa llankikuspam mikuyninkuta,
pachankuta huñuqku. Qullqiwan rantiytaqa manam
yachaqkuchu, manataqmi ñakariqkuchu.
38
17/08/15 06:04
Kawsaykuna llankiy riqsichikuy
Hamuy rimaykunata sapallayki sumaqta ñawichay. Qampaqhina
kasqantapas mana kasqantapas riqsichiy hinaspa rurasqaykita
wakin masiykikunawan tupanachiy.
Arí Mana
1
2
Manam qullqillawanchu hawka kawsukuchwan.
Kay punchawkunapas llankikuyqa allinmi kanman.
Llankikuy yapamanta rikurimuptinqa qilla runakuna
chinkanmanmi.
Llankikuy kallpachakuptinqa suwakunapas chinkanmanmi.
Llamakunawan puriyqa manañam allinñachu kanman.
Kukachawan wayukuna llankikuyqa pinqayñam kanman.
3
4
5
6
Ñawichastin hamuq llamkaykunata ruray.
Kawsaykuna llankiy riqsichikuy
Ayllunchikpi chakra llamkaq runakunaqa,
imaymana mikuykunata tarpuspam hawka
kawsanku. Huk llaqtakunapa mikuykunawan
llankinakunankupaq llaqta qatumanpas
apaykuytam yachanku.
Manam chayhinallachu tarpukusqankutaqa
huqarimunku. Kawsaykunapa “animan”
mana ripunanpaq munaytaraq “samiyta
insinsiyuwan” apachinku. Kaynasqam
Papata siwarata, sarata, uqata, añuta, hawasta, ullukuta ima
llankikunankupaq llaqta uku qatuman apaykunku. Munaytam llankikunku.
Kusisqallaña rimanakuspankum: kachita, siwullata, asnapata, wirata,
yunkamanta hamuq miski rurukunatapas huñukuykunku.
Llaqta uku runakunañataqmi charkita, waskata, wayqata, qucha yuyuta,
ima sallqa runakunamanta llankikuspam huñukunku. Pachatapas
huñunkum.
Manam ñawpa llaqtanchikkunapiqa ñakarikuyqa karqachu,
llankikunallawanmi mikuyninkuta huñukuqku. Manam kunahinachu
qullqillataña imapaqpas qawachkanchik.
39
17/08/15 06:04
1. Chawpikamalla qillqasqata ñawichay. Hinaspa kaykunata ruray:
a. Ñawichasqaykita pisiyachiy.
ch. Pantay rimaykunata chuyachay.
h. Ñawichasqaykimanhina tapukuykunata ruray.
2. Puchusqaykita ñawichay hinaspa kaqllata ruray.
3. Musuq simikunata maskay hinaspa manaraq simi qullqapi nisqanta maskachkaspayki kikillaykiraq rimachiy.
Simikuna
Ñuqapaqa kaymi niynin
Simi qullqapiqa
kaynatam nin
Llankikuy
Kunanñataq ñawichasqaykimanhina kutichiy.
1. Ima rikchaq qillqasqataq kasqa.
a. Willakuq qillqasqa.
ch. Riqsichikuq qillqasqa.
h. Riqsichikuq rapi.
i. Willakuna rapi.
2. Imamantataq willakuy rimachkan.
a. Mikuy huñukusqankumanta.
ch. Llankikuymanta.
h. Yunka wayukunamanta.
i. Qichwa suyuman illasqankumanta.
3. Imapaqraq willakuq qillqasqata qillqarqaku.
__________________________________________________________________ ________________________________________________________________
4. Kay punchawkuna llankikuy rurasqankumanta Ima niwaqtaq.
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Willakuq qillqa: kay willakuyqa allin imapas
chuyachasqata ima, imayna, imapaq kasqanta
riqsichikunapaqmi.
40
17/08/15 06:04
10
YACHANA
Allana kawsaykunapa
animan harkay
Yachachiqniykiwan kuska chirusqata qawaspa tapukuykunamanhina
rimanakuychik.
1. Kayna rurayta qawarqankichikchu.
2. Maypitaq kay rurayta qawarqankichik.
3. Imapaqtaq kay rurayta ruranku.
4. Imaraykutaq kaykunata ruranman.
5. Imanasqataq kawsayta waskawan muyurqachin.
Kunanñataq hamuq tapukuykunawan yanapachikuspa yachaqta
tapupayamuychik.
1. Kawsaykuna animayuqchu. Imaynataq chayta yachanchik.
2. Allay kawsaykunapa animanta imaynatataq harkana.
3. Kawsaypa animanta maypitaq maykunapitaq harkana.
4. Kawsaypa animanta imakunawantaq harkana.
5. Imapaqtaq kawsaykunapa animanta harkana.
6. Ima nispataq kawsaykunapa animanta harkanchik.
Imata rimaspataq kawsaykunapa animanta harkanchik. Chayta
qillqaspa willakuy.
Waskawan muyupi huñuspam, allay kawsaykunapa
animanta harkanchik. Kaytaqa mana kiwllispalla
watachanapaqmi rurana.
41
17/08/15 06:04
Kawsaykunapa animan
harkaymanta qillqay
Manaraq qillqanaykichikpaq allichakuchkaspa
qillqasqataraq ñawichay.
Kawsaykunapa animan harkay
Papa, ulluku, maswa wiñaq llaqtakunapiqa llapa kawsaykunatam
ancha kuyakuywan tukuy imata ruraspanku waqaychanku. Chaymi
ñawpaqta kawsaykuna allanankupaq
simpasqa waskata apanku.
Chakrapiñataqmi kinrayninpi
ruyrunpaman chutaykuspa qaqa qaqayta
wataykuspanku llapa allasqakunata
huqarisqankumanhina mana animan
ayqinanpaq, mana usuchispa
huñunku. Chaymi allpa kawsaykunaqa
taqipi waqaychasqapas, maynataña
mikuchkaptinkupas mana tukurinchu.
1. Ñawichaspaykichikñataq yachaq masiykiwan qillqasqamanta rimanakuychik.
2. Kunanaqa qillqanaykipaq tapukuykunamanhina allichakuy:
a. Ima rikchaq willakuytataq qillqasaq.
______________________________________________________
ch. Allintachu sayayninta riqsini mana pantaspa qillqanaypaq. ________
Manaraq yachaspayqa amawtayta tapupayasaq.
h. Imataq willakuyniypa sutin kanqa.
_________________________________________
i.
__________________________________________
k.
Imakunamantataq rimasaq.
Chirusqayuq kaspaqa imaynataq chay kanqa.
_______________________________________________________________
l.
Imaynataq qillqasqayta masiykunaman qawachisaq.
________________________________________________________________
42
17/08/15 06:04
Kunanñataq willakuq qillqasqata qispichiy.
Qillqasqaykita allin mana alin kasqanta qatipay.
1. Qillqasqaykita masiykikunapaq ñawichapuy.
2. Kusisqachu ñawichasqaykita masiykikuna uyarin.
Arí
Mana
3. Masiykikunata imayna qillqasqayki rikchapususqanta tapukuy.
4. Masiykikunapa nisusqaykita allinta kusikuywan uyariy hinaspa allichay.
Tukuy rurasqakuna qawachiqmi rimana simiqa.
Chaykunaqa kanman: paway, kuyay, mikuy, llankikuy
hukkunapas.
43
17/08/15 06:04
11
YACHANA
Musuq wata chaskiy
Musuq wata chaskiy imayna kasqanta rimanaykichikpaq chirusqata
qawaspaykichik yachachiqniykiwan kuska kaymanta rimanakunaykichik.
1. Imaraykutaq kaynata ruranku.
2. Kay rikchaq ruraykunata rikurqankichikchu.
3. Ima killapitaq ñawpa hatun tayta
mamanchikkuna wata muyuyta raymirqaku.
4. Imakuna ruraspataq musuq watata
chaskinchik.
Yachaqpa willakusqanmanhina yachaq masipura huñunakuspa imayna inti
rimapayana kasqanmanta rimanakuychik.
1. Ima pachapitaq allpa intimanta karuchakurqun.
2. Imapitaq musuq wata kasqanta yachanchik.
3. Imaraykutaq Apu Intita yupaychanku.
4. Ima nispataq tayta intita chaskina kasqa.
6. Imakunawantaq tayta intita chaskina.
7. Imaynatataq huk suyukunapi musuq watata chaskinku.
Ima nispataq Tayta Intita llaqta masinchikkuna chaskinku. Chayta willakuy.
Tayta Intita chaskispa kaynata rimapayana:-Inti Yayallay!
llapan churikikunaman kawsay quykuwasqaykikumanta,
kuyakuyniykuta tukuy sunquykuwan qaywaykamuykiku!
44
17/08/15 06:04
Kartata ñawichasun
Qillqasqapa sunqunman asuykunaykichikpaq tapukuykunata
kutichiychik.
1. Kay rikchaq qillqasqata rikurqankichu. ______ Maypi. ___________
2. Ima rikchaq qillqasqaraq.
Willakuy
Aranway
Karta
Imaynanpi yachanki. __________________________________________
3. Imapaqraq kay qillqasqata qillqarqa.
_______________________________________________________________
Qillqamanta rimarisunchik.
Anta Waylla, 20 kuski raymi killapi, 2015 watapi.
Taytay, Amaru Mamani.
Ancha kuyasqa wawqillay:
Ñawpaqta ancha yupaychayniywan kay qillqasqayta churaykamuyki,
imaynallam kachkanki, ñuqaykuqa allinllam Mama Pachapa
uywakuyninwan kachkaniku.
Willasqayki kay 21 kuski killapim, musuq watata tayta mamakunawan
llaqtapa kamachiqninkunawan kuskachakuspa raymisaqku.
Chaymi kay hatun punchawpi qampas kuyasqay masillay Paqchaq
yachay wasiman watukaykamuwayku. Kuski raymi musuq wata
yupaychaypi sayaykaysiwayku.
Chaynallataqmi ancha kusikuywan, chay punchawqa, mikuykunata
ruraspanchik kusikuywan musuq watata chaskiykusunchik.
Amam qunqamunkichu ancha kuyasaqay wawqillay.
Napayniyta hinaspa ayllunchikpa napayninkunatawan
apachimuykiku.
Wayra Quri Manka
45
17/08/15 06:04
Ñawichaspa mañakusqanmanhina ruray.
1. Ima rikchaq qillqasqataq kasqa. Chiqa kaqta muyuwan wichqay.
a. Karta
ch. Aranway
h. Willakuna rapi
2. Imamantataq karta rimachkan.
a. Qillqaqpa masin yachay wasiman hamunanpaq.
ch. Qillqapa masin musuq wata raymiypi kuskachananpaq.
h. Qillqaqpa wawqin mana llakikunanpaq.
3. Imapaqtaq kartata qillqarqan.
____________________________________________________________________
4. Imaynataq qillqaq runa kartata qillqarqan. Chayta riqsichiy.
a. Llakisqa
ch. Kusikusqa
h. Piñasqa
5. Imaynanpi yachanki.
______________________________________________________________________
6. Kartapa kaqninkunata tupasqanpi qillqay.
Rimaykuna tinkiqkuna imapas niyta tukuspa huk
niykunawan tinkinapaqmi churana. Achka kanku: Chaymi,
chaysi, ichaqa, hinaspa, chaykama.
46
17/08/15 06:04
12
YACHANA
Chuñu ruray
Papa qasachiymanta yachachisunaykichikpaq yachaqta yachay
wasiman apamuychik, kaypaq tapukuykunamanhina allichakuychik.
1. Lliw ayllukunapichu chuñuta ruranku.
2. Maykunapitaq chuñuta ruranku.
3. Yachaypaqchu chuñu ruray. Imanasqa.
4. Ima killapitaq chuñuta ruranku.
Imayna chuñu ruranapaq pacha kasqanta riqsinaykichikpaq yachaqwan
rimanakuychik. Willasusqaykichik mana chuya kaptinqa tapukuykunawan
yanapachikuychik.
1. Ima pachapitaq chuñuta rurana.
2. Imaynatataq papata qasachina.
3. Maypitaq papata qasachina.
4. Papa qasachinapaq imaynataq pacha kanan.
5. Lliw papakunatachu qasachina.
Imaynaraq huk ayllukunapi chuñuta rurankuman, chayta tapupayaspayki
qillqaspa willakuy.
Papa qasachinapaqqa, sutillam chisinkuyta hanay
pachamanta chiri, chiri wayra chayamun, mana chayqa
inti waqtaykuytam hanay pacha chuyay chuyayta
kichakuykun.
47
17/08/15 06:05
Kartata qillqasun
Kay kartata huknin ñawichasqayki kartawan tupanachispa
masiykikunawan rimanakuychik, hinaspa karta qillqanaykipaq
allichakuy.
Yawli, 23 kuski raymi killapi, 2015 watapi.
Amawta Puka Sisa.
Kuyasqay amawta:
Hatun napayniyta chayaykachimuspaymi kaykunata niykamuyki.
Paqarinmi yachay wasiman hamuyta mana atisaqchu. Tayta
mamayki karu llaqtaman illarqunku. Manam pipas sullkaykuna
qawaq kanchu. Chayraykum paqarinqa yachachisqaykita
uyarisaqchu.
Imapas rurana kaptinqa kay wasillaypiñach masiykunamanta
rurasqankuta aynikuspay ruraykusaq. Willakusqaymanhinayá nisqayta
uyariykuway.
Ancha kuyakuywan.
Killa Sumaq Sunqu
1. Ima rikchaq qillqasqatataq qispichisaq.
_____________________________________
2. Pipaqtaq qillqasaq.
______________________________________________
3. Imayna sunquyuqtaq qillqasaq.
_________________________________________________________
4. Imaynatataq rimapayasaq.
________________________________________________________________
5. Imaynataq qillqasqayta qallaykusaq.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
6. Imatataq karta ukunpi mañakusaq.
_____________________________________________________________________
48
17/08/15 06:05
Kunanqa allichakusqaykimanhina karta qillqay.
Qillqasqaykita allin mana allin kasqanta qatipay.
Arí
Mana
Karta apachisqayki runapa sutin kachkanchu.
Runapa sutin, llaqtapa sutin hatun qillqawan qillqasqachu.
Kartapa sayayninkuna allin rakisqachu kachkan.
Simikuna allin rakisqachu kachkan.
Qillqaqpa suntin kachkanchu.
Imayna sunquyuqta qillqarqanki.
49
17/08/15 06:05
1. Pikunataq llankikunku.
a) Sallqa runakuna.
ch) Qichwa runakuna.
h) Munaqkuna.
2. Allana kawsaykunapa animanta imaynatataq harkanchik.
a) Waskawan muyupi harkaspa.
(
)
(
)
ch) Rumiwan harkaspa.
h) Simpasqa waskawan ruyrupi harkaspa.(
)
3. Mayqin qillqasqapitaq runapa qillqan rin.
a) Kartapi.
ch) Riqsichikuq rapipi.
h) Willakuna rapipi.
4. Ima pachapitaq musuq wata kawsayninchikmanhina qallarin.
a) 21 kuski killapi.
ch) 21anta sitwa killapi.
h) 31 puquy raymi killapi.
5. Kasqanmanhina chiqap llulla kasqanta riqsichiy. Inti raymi musuq watapiqa.
Chakrakunapi ichutam kañanchik. (
)
Purun tullukunata huñuspa kañanchik. (
)
Mikuykunatam kañanchik. ()
Wanukunatam mismichinchik.()
6. Qayakuq rapita qillqanapaqqa churanchik.
Mañakuyninchikta. ()
Sutinchikta. ()
Munachisqanchikta.()
Ima pachapi qillqasqanchikta. (
)
7. Chuñupaq papata mastanchik.
Puyu mastakamuptin. ()
Hanaymanta urayman chiri wayra wayramuptin.
(
)
Quñilla kaptin. ()
50
17/08/15 06:05
4
KawsayNINCHIKkuna
HUÑUY
1. Ima killakunapitaq kay llamkayta ayllunchikuna ruran.
2. Imaynakunatataq aylluykipi kawsaykunata huñunku.
3. LLutanpi kawsaykunata huñuptinchik imaynataq kanman.
17/08/15 06:05
13
YACHANA
Rihu huqariy
Huñu huñupi rakinakuspa, chirusqata qawaspaykichik
1. Imatataq runakuna rurachkankuman.
2. Maykunapitaq kayna llamkaykunata qawarqankichik.
3. Aylluykipi kaynata rurankuchu.
4. Qamkuna imaynatataq kawsayta huqarinkichik.
5. Huk ayllukunapi imaynataraq kawsaykunata huqarinku.
Yachaqpa willakusqanmanhina, tapukuykunawan
yanapachikuspa, rimanakuychik.
1. Rihu huqarinapaq ñawpaqta imakunatataq rurana kasqa.
2. Rihuta huqarispa imapaqtaq rakina kasqa.
3. Imakunapitaq rihuta huqarinchik.
4. Pikunataq rihuta astanku. Imaynanpi.
Mama rihuqa
uywakuwanchikmi,
chaymi kuyakuywan
waqaychananchik.
5. Imakunapitaq rihuta waqaychanku.
Imayna huk ayllukunapi rihu huqarisqankumanta
qillqaspa willakuy.
Rihu wayrachisqata huñurquspam, chakatata ruraspa
churana, chaymanta ancha kuyakuywan rimaspa
putquykunallawan ñawichanpaq, muhupaq hurquykuspa,
wayqakunaman winaspa wasiman qipipiraq uywakunapiraq
astana.
52
17/08/15 06:05
Rihu huqariypaq harawisun
Manaraq ñawichachkaspa masiykiwan
llamkaspa kamachikuymanhina llamkay.
1. Hukniykichik qallaykuq wachuta ñawichaspa iskay allin tapukuykunata hukninman ruranqa.
2. Uyariq tapukuyta kutichin, manachayqa imanasqa mana kutichiy atisqanta nin. Hinaspam iskayniykichik tapukuypa kutichiyninmanta rimanakunkichik.
3. Uyariqñataq qatiq wachuta ñawichaspam iskay allin tapukuyukunata hukninman ruranqa.
4. Uyariq kutichin manachayqa imanasqa mana kutichiy atisqanta ninqa. Tapuqñataq tapukusqanpa kutichiyninta willanpas yachachinpas.
Upallalla ñawichay hinaspa kallpawan harawiy.
Masiykikunawan pukllaqhina harawiychik.
Rihu waqaychaymanta
(Harawi)
Sumaq llampu qillu rihuchallay,
Qurihina sumaq muhu rihuchallay
Ancha kuyaywan waqaychasqayki
llampu sunquchaypi waqaychasqayki.
Ya aaaawwwwwwwwww!
Tukuy
sunquykiwan
ñawichay.
Llaqlla ñutucha mama rihu
Sumaq kikicha mama rihu.
Ancha anchatam waqaychasqayki
Wiñaypaqmi waqaychasqayki.
Yaaaaawwwwwwwwww!
Sumaq taqichapi churaykuspay
Wiña wiñaypaq uywakusqayki
Wiña wiñaypaq waqaychasqayki
Sumaq chukllachaypi.
Ya aaaawwwwwwwwww!
53
17/08/15 06:05
Ñawichasqaykichikmanhinañataq kunan kay
tapukuykunata kutichiy.
1. Qillqasqapi imakunawantaq rihuta tupachin. Chayta qillqay.
________________________
__________________
__________________
2. Qillqasqapi ima rikchaq huntachiqtaq rihu simita huknin simiwan tinkuchichkan.
a. -hina huntachiq
ch. -kuna huntachiq
h. -rayku huntachiq
3. Ima simikunataq imayna rihu kasqanmanta rimachkan. Chayta qillqasqamanta hurqumuspa qillqay.
______________________________
______________________
______________________________
______________________
4. Imamantataq harawi rimachkan.
a. Rihumanta
ch. Qurimanta
h. Taqimanta
5. Imaynanpitaq sapa yarayma kayna tukun.: “Ya aaaawwwwwwwwww!”
____________________________________________________________________
6. Imapaqtaq ñawichasqayki harawita qillqarqaku.
____________________________________________________________________
7. Imanasqataq “Qurihina sumaq muhu rihuchallay” qillqaq nispa nin.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Harawiqa sunqunchikmanta paqariq takim.
Paytaqa tukuy sunqunchikwan ruraykunapi takinchik.
54
17/08/15 06:05
14
YACHANA
Michka tarpuy
Michka tarpuyta qasa harkachiymanta yachanaykichikpaq yachaqta
rimapayaychik, chaypaq tapukuykunamanhina allichakuychik.
1. Pitataq rimapayasunchik.
2. Kuyakuyninchikta apasunchu,
manachu. Imaynanpi.
3. Ima nispataq wasinman
chayasunchik.
4. Imaynatataq uyarinanchik.
5. Tukurquptin ima nispataq riqsikusunchik.
Yachay wasipiñataq huñu huñupi rakinakuspaykichik yachaqpa
willakusqanmanhina tapukuykunata kutichiychik.
1. Michka tarpuyta qasamanta imakunawantaq harkanchik.
2. Imaynatataq kay tarpuyta uywana.
3. Michka tarpuy mana kaptin imaynataq kanman.
4. Ima killapitaq michkakunchik.
5. Lliw ayllukunachu michkakunku.
Lliw kawsaykunatachu michkakuna. Chaymanta
tapupayakuspayki qillqaspa willakuy.
Michka tarpuytaqa parquspalla qispichinam. Allpa
mankakunapim hiwita qusñichispa qasamanta harkana.
Manam lliw kawsaykunatachu michkakunaqa.
55
17/08/15 06:05
Harawita paqarichisun
Mana riqsisqa simikunata maskastin, suti takyachiqkunata maskastin,
tinkuchiq huntachiqta taristin masiykikunawan ñawichay hinaspa huk
harawita paqarichinaykipaq allichakuy.
Michka harkay
(Harawi.
Sumaqllañam qawakuchkan,
Sumaq warmihinaraq
Llanllay llanllay uyachayuqraq.
Ya aaaawwwwwwwwww!
Pisquchakunahinam
paway paway rapichayuq,
Wayrachawan punchaw pukllan.
Ya aaaawwwwwwwwww!
Qumir rapichanqa,
Pawqar waytachanqa,
Tuta pacha chayaykamuptinqa
Qasa aytiykuptinqa.
Ya aaaawwwwwwwwww!
1. Ima rikchaq qillqasqatataq qispichisaq.
____________________________
2. Imataq sutin kanqa.
____________________________
3. Imamantataq rimanqa.
________________________________
4. Ima simikunatataq tinkuchisaq.
___________________________________________
5. Qillqasqaypi ima suti takyachiqkunawantaq qillqasaq.
___________________________________________________________
6. Imapaqtaq qillqasaq.
__________________________________________________________________
7. Imaynatataq harawiyta qallaykusaq.
8. Imaynataq tukunqa.
__________________________________________________________________
56
17/08/15 06:05
Kunanñataq allichakusqaykimanhina huk harawita qillqay.
Sunquykimanta
lluqsimuq
harawita
qillqay.
1. Qillqasqaykita tapuykunawan tinkuchiy hinaspa allichana kaptinqa allichay.
Arí
Mana
Qillqasqayki harawipa sutin kachkanchu.
Allin rakisqachu simikuna kachkan.
Harawipa yaranmankuna allin rakisqachu kachkan.
Samaq, qallariq, tukuq simikuna kaqninpi churasqachu.
Sutikuna hatun qillqawan qillqasqachu tarikun.
Suti takyachiqqa sutikunapa ñawpaqninpim rin.
Sutikuna imayna kasqantam takyachin. Kayna:
Sumaq rihu. Hatun allqu. Muru chuku.
57
17/08/15 06:05
15
YACHANA
Uywakunapa raymin
Uywakunapa rayminpi anqusu ruray yachanaykichikpaq yachaqta
rimapayaychik chaypaq kay tapukuykunamanhina allichakuychik.
1. Ima nispataq yachaqpa wasinman rispa rimakuykusunchik.
2. Imaynatataq yachaq willakuptin uyarinanchik.
3. Tapukuna kaptinqa imakunatataq tapukusunchik.
4. Yachaq willayta tukurquptin imanispataq rakinakuykusunchik.
Hatun huñupi yachaqpa willakusqanmanhina tapukuykunawan
yanapachikuspa anqusu ruraymanta rimanakuychik.
1. Pikunataq anqusuta ruran.
2. Imaynatataq anqusuta rurana kasqa.
3. Imakunawantaq anqusuta rurana kasqa.
4. Imapaqtaq anqusuta rurana.
5. Maykunamantaq anqusuta apana.
6. Ima nispataq anqusuta qaywakuna.
Imaynataraq hawa ayllukunapi anqusuta ruranku.
Kaymanta qillqaspa willakuy.
Anqusutaqa tukuy imawanmi ruranchik, upituwan, kukawan,
waytakunawan, miskipakunawan, wilakunawan, pitanakunawan
ima. Ancha kuyakuywanmi imapas allin qispinanpaq rurana.
58
17/08/15 06:05
Anqusumanta rimasun
Anqusu ruraymantam ñawichanki. Manaraq ñawichachkaspa
chirutaraq allinta qawapayay. Kay chiruwanmi llamkana
maytuykipi llamkanki.
Llampu ruray
Anqusu apaykuy
Imakunawantaq rurana.
Imaynataq rurana.
Imaynata apaykunku.
Ñawichasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy.
Anqusu ruray
Upituwan, kukawan, waytakunawan, miskipakunawan,
wilakunawan, pitanakunawan imam allin anqusuta ruranku.
Chaynallataqmi yuraq saramanta kutasqa llampuwan
sumaqllaña qawakunanpaq chapuna.
Chaytam tukuyniraq llimpiyuq sumaq llikllapi mastaykuspa
yachaqkuna ancha añakuywan, kuyakuywan anqusunankupaq
apanku.
Kaytam allin sunquwan, kuyakuy sunquwan rurana. Chaymi
uywakunapas kallpasapa miranqa. Uywayuqkunapas hawka,
kusisqa, mana llakiyuq kawsakunqaku.
Kay rikchaq llamkaytaqa uywakunapa raymim punchawmi lliw
ayllukuna kusikuywan ruranku.
1. Mana riqsisqayki simikuna kachkanchu. Chayta siqikunapi qillqay.
__________________
_______________________________________
2. Ima sutikunataq suti takyachiqniyuqta qillqasqapi tariwaq. Chayta qillqay.
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
59
17/08/15 06:05
Kunanñataq ñawichasqaykimanhina kay tapukuykunata kutichiy.
1. Llikachasqa siqiwan llamkay.
Kaypaq
Haykapi
Anqusu
ruray
Kaykunawan
Kaynata
2. Imaynataq anqusuta apaykunku.
__________________________________________________________________
3. Imata ruraptinkutaq uywakuna allinta miranku.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Maymantaq anqusuta apaykunku.
__________________________________________________________________
5. Mana allin sunquyuq anqusuta ruraptinku imataq kanman.
__________________________________________________________________
6. Anqusu ruraymanta ima niwaqtaq.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
60
17/08/15 06:05
1. Imaynatataq rihuta huqarina kasqa.
a) Chakatata churaspa, allinta rimapayaspa, muhupaq hurquspa.
ch) Allinta wayrachispa.
h) Asnukunawan kawallukunawan wasiman astaspa.
2. Michka allin rurunanpaq imaynatataq michkata uywana.
a) Allinta rimapayaspa.
ch) Parquspa, hallmaspa, qurachaspa.
h) Qasamanta harkachispa.
3. Ima suti takyachiqkunawantaq hamuq sutikunata kuskachawaq.
_______________anqusu
______________________raymi
4. Suti takyachiqkunata qillqay.
5. Imapaqtaq anqusuta ruranchik.
a) Upyanapaq
ch) Anqusunapaq
h) chaqchunapaq
6. Imakunawantaq anqusuta ruranchik.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
61
17/08/15 06:05
5
Ayllunchikpa HUK
Rurayninkuna
1. Chirusqapi lliw qawasqaykimanhina rimanakuychik.
2. Kay killakunapi imaraykutaq ayllunchikkuna huk llamkaykunata
ruranku.
3. Ima sasachakuykunataq kay llamkaykunapi rikurimun.
17/08/15 06:05
16
YACHANA
Wasi tiyachiy
Imayna wasi tiyachiymanta rimapayasunaykichikpaq wasi ruraqta
minkakamuychik. Manaraq yachaqwan rimachkaspa tapukuykunamanhina
rimanakuychik.
1. Maykunapitaq kay rurayta qawarqankichik.
2. Imapaqraq kay rurayta ruranku.
3. Ima niwaqtaq kay ruraymanta.
4. Lliw llaqtapichu wasi tiyachiyta ruranku. Imaynanpi.
Yachaq rimasqanta upallalla uyarinkichik. Aswan yachayta munaspaqa
tapukuykunawan yanapachikuspa tapuychik.
1. Wasi tiyachiypi maykunapitaq amparuta churana kasqa.
2. Wasi tiyachiypi imakunawantaq amparuta churanku. Imapaq.
3. Pikunataq kay amparukunata churanku.
4. Ima nispataq amparuta churanku.
Amparuta churaspanku rimasqankuta willakuy.
Wasi tiyachiypiqa tawa kuchunmanmi allpa
mankachakunata llapa rikchaq kawsayniyuq huntata
pampanchik, kaytaqa wasiyuq mana imanpas
pisinanpaqmi ruranchik.
63
17/08/15 06:05
Wasi amachanapaq qillqasun
Chirusqata qawaspa riqsichikuq qillqasqata qispichinaykichikpaq
huñupi llimpi tapukuykunamanhina allichakuychik.
1. Llimpisqapi, imatataq runakuna rurachkanku.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Imayna pachasqataq warmikuna kachkanku.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
3. Imayna pachasqataq qarikuna kachkanku.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. Imaynataq wasi tiyachisqanku muyuriqninkuna kachkan.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
5. Tapukuykuna kutichisqaykimanhina ima sutiwantaq willakuyniykita sutichawaq. _______________________________
6. Imaynataq qallaykuwaq. _____________________________________________
7. Imaynataq riqsichikuq qillqasqayki tukunman. ___________________________
64
17/08/15 06:06
Tapukuykuna kutichisqaykichikmanhina kunan riqsichikuq
qillqasqata qispichiy.
Huñupi qillqasqaykichikta hamuq tapukuykunawan
allichaychik.
2. Rimapayasusqaykimanhina allichanaykipaq masiykikunapa nisusqaykita uyariy.
Qillqasqayki chuyay chuyaychu ñawichakun..
Qillqasqayki ñawichaq chirusqapi qawasqaykitachu paypas qawanman.
Samaq chiku, qatiq chiku, tukuq chikukuna kachakanchu.
Suti takyachiqkunaqa imapas imayna kasqantam
uyarichiwanchik.
65
17/08/15 06:06
17
YACHANA
Ratanakuna Huñuy
Ratanakuna (karka, taqya, inki) huñuymanta willasunaykipaq
tayta mamaykita minkakuy.
1. Qam karkata huñunkiraqchu.
2. May llaqtakunapitaq karkawan yanukunku.
3. Huk ayllukunaqa imawantaq yanukunku.
4. Ima punchawkunataq karkata huñunku.
Yachaqpa rimapayasusqaykichikta uyarispaykichikñataq
1. Imakunatataq nina waykunapaq huñunchik.
2. Puquypi ratanakunata (inki, karka, taqya) huñuptinchik imataq
kanman.
3. Maykunamantataq ratanakunata huñuna kasqa.
4. Mana kay ratanakuna kaptin imaynaraq kanman.
5. Maykunapitaq kaykunata huñuspa waqaychana.
Huk suyukunapi ratanakuna imayna taqisqankumanta willakuy.
Ratanakunata (taqya, karka, inki) usyayllapim huñukuna
Para parapi, puquypi huñuspaqa muchuytam qayanchik.
Wasi, pukullupi, markakunapi kaspapas chaki chakita
puquy killakunapi yanukunapaq waqaychananchik.
66
17/08/15 06:06
Ratanakuna
huñuymanta ñawichasun
Ñawichanaykichik qillqasqaman asuykuychik.
1. Qillqsqapa sutinmi ”Ratanakunawan yanukuy” Imanasqaraq chay sutiwan qillqasqanta sutichanman.
2. Kay willakuypi runakunapa sutin kachkanchuch.
3. Huk qillqasqakunahinachuch.
4. Chirusqapi runakuna imatataq rurachkankuman.
Ñawicharquspaykiñataq hamuq tapukuykunata kutichiy.
Ratanakunawan yanukuy
Ñawpa ayllukunaqa manam kunan
watakunahinachu waspiwan yanukuqku.
Ñawpa watakunapiqa uywakunapa
akanwanmi yanukuqku.
Chayraykum wakapa akanta (karka),
llamapa akanta (taqya), inkita
(uywapa puñunanpi saruchasqa chaki
aka) huñuqku. Kay ratanakunawan
yanukuspankum chiri chiri allpakunapi
tiyaspankupas quñiy quñiy wasi ukupi
kaqku.
Kay watakunaqa manañam llumpayñachu kay rikchaq ratanakunawan
yanukunku. Yaqa lliw runakunam waspillawanña yanukuchkanku.
Uywayuq runakunapas manañam llumpaytaqa uywakunapa akanwanqa
yanukunkuñachu. Qullqiyuq kasqankuraykuchuch, qillayarquspankuch,
imaynanpiya kanpas, nispam tayata Anku Wayllu willakun.
1. Yanachawan qillqasqa simikunata siqikunapi qillqay.
__________________
_____________________________________
__________________
___________________
__________________
2. Imatataq kay simikuna riqsichiwanchik.
(
) Runakunapa rurasqanta.
(
) Runakunapa imayna kasqanta.
(
) Imapas rurakusqanta.
(
) Imakunapa imayna kasqanta.
67
17/08/15 06:06
3. Qillqasqayki simikunata imaynatataq sutichachwan.
(
) Rimana
(
) Rimaq
(
) Rimay
(
) Rimana
(
) Ruraq
4. Kay rimanakunawan musuq rimaykunata qillqay.
Yanukuqku: ____________________________________________.
Yanunku: ______________________________________________.
Kunanñataq ñawichasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy.
1. Imanasqataq ñawpa ayllukuna uywakunapa akanwan manaña yanukunkuchu.
( ) Waspi rikurimusqanrayku.
( ) Qillayarqusqankurayku.
( ) Qullqisapa rikurirqusqankurayku.
2. Pitaq qillqasqata willakuchkan.
( ) Tayta Tankar Wayra.
( ) Tayta Anku Wayllu.
( ) Mama Astu Waraka.
3. Ima ninantaq ratanakuna.
( ) Nina ratachiq, kawsachiq, qullichiq.
( ) Nina wañuchiq.
( ) Uywakunapa akan.
4. Uywakunapa akanwan yanukuq runakunamanta imatataq niwaq.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
5. Imasqataq “Qullqiyuq kasqankuraykuchuch, qillayarquspankuch” nispa nin tayta Anku Waylla.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
‘Yanukuqku’, ‘yanukunku’, ‘kaqku’, ‘willakun’ simikunaqa
rimana sutiyuqmi. Kay simikunaqa runapas uywapas
rusqantam riqsichikun.
68
17/08/15 06:06
18
YACHANA
Tayta Wamaniman
haywakuy
Tayta Wamani haywakuymanta rimapayasunaykichikpaq
yachaqta minkakamuychik. Chaypaq sumaqta allichakuychik.
1. Pitataq yachachiwanananchikpaq rimapayasunchik.
2. Ima kuyakuywantaq chaskisunchik.
3. Imaynatataq uyarisunchik.
5. Rimapayawasqanchikmanta imaynatataq riqsikusunchik.
Uyarisqaykichikmanhina, hawasqaykichikmanhina, kunanñataq kay
tapukuykunawan yanapachikuspa rimanakuychik.
1. Ima pachapitaq Apunchikkunata rimapayanchik.
2. Ima nispataq Tayta Wamanita haywakunchik.
3. Imakunawantaq Tayta Wamanita haywakunchik.
4. Imapaqtaq Tayta Wamanita haywakunchik.
Tayta Wamanikuna, kikinkupuras tuta rimanakunku.
Imaynataraq rimanakunku. Chayta tapukuspayki willakuy.
Tukuy sunqunwan, llapa apukunapa sutinta qayaspa, allin
kawsay quwananchikpaq kayhinatam rimapayana: “Taytay
chaskiykullawayku, ima huchaykutapas pampachaykuwaspaykiku,
chakikimanmi churakamuniku”, nispa.
69
17/08/15 06:06
Willakuq qillqasqata qispichisun
Qillqanaykipaq allichakuqhina qillqasqata ñawichaspa
tapukuykunata kutichiy.
Mama Pachaman haywakuy
Qapaq sitwa killapim, llapan ayllupi
tiyaq runakunaqa Pacha Mamaman
mikuchiyta qallaykunchik. Kay killapim
Mama Pacha yarqaymanta rikcharin.
Chaymi kawsay mirachisqanta
quykunchik. Payqa runahinam
yarqachikun.
Runawan Mama Pachaqa hukllan
kanchik. Chayraykun runakuna
kawsayninwan purin.
Mama Pachanchikqa munakuy
mamanchikmi. Chayraykun kawsayta, mikuyta ima quwanchik.
Chaymi paywanqa sumaqta uywanakunanchik.
1. Qillqasqamanta rimanakunata hurqumuspa siqikunapi qillqay.
__________________
________________
________________
2. Sapa rimanawan huk rimayta qispichiy.
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
3. Qillqasqapi rimaykunata allinta qawaspa kutichiy. Rimaypa mayninpitaq rimana tarikun.
a) Rimaypa qallaykuyninpi.
ch. Rimaypa chawpinpi.
h. Rimaypa tukuyninpi.
4. Kunanñataq qillqanaykipaq allichakuy.
a. Imamantataq qillqasaq. ________________________________
ch. Pipaqtaq qillqasaq. _____________________________________
h. Imataq qillqasqaypa sutin kanqa. _________________________
i.
Ima rimanakunawantaq qillqasaq. __________________________.
70
17/08/15 06:06
Allichakusqaykimanhina qillqayta qallaykuy.
Tapukuykunamanhina qillqasqaykita qatipay.
Arí
Mana
Qillqasqaykipa sutin kachkanchu.
Imapaq qillqasqayki sutillachu kachkan.
Rimaykuna chikukunawan allin rakinasqachu tarikun.
Simikuna allin qillqasqachu kachkan.
Rimaykunaqa runapa imapas nisqantam riqsichin.
Hukkunawan rimaspaqa rimaykunawanmi uyarichikunchik.
71
17/08/15 06:06
1. Imapaqtaq imaymanakunawan mankachakunata wasi tiyachinapaq churanku.
a. ( ) Wasipi mana imapas pisinanpaq.
ch.. ( ) Wasiman mana ima llakipas yaykumunanpaq.
h. ( ) Wasi mana tuñiykunanpaq.
i. ( ) Hina chayna tayta mamanchikkuna rurasqankurayku.
2. Ñawchasqaykimanhina Imatataq ratanakuna ninchik.
a. ( ) Karkata, yantata, taqyata, inkita.
ch. ( ) Karkata, taqyata, inkita.
h. ( ) Yantata, kulluta, karkata.
3. Hamuq qillqasqapi rimanakunata tarispa siqikunapi qillqay.
Chayraykum wakapa akanta (karka), llamapa akanta (taqya),
inkita (uywapa puñunanpi saruchasqa chaki aka) huñuqku. Kay
ratanakunawan yanukuspankum chiri chiri allpakunapi tiyaspankupas
quñiy quñiy wasi ukupi kaqku.
_____________________
______________________
4. Tarisqayki rimanakunawan rimaykunata qillqay.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
5. Imaynatataq Tayta Wamanita rimapayana.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
72
17/08/15 06:06
6
Chakranchikkuna
rikchachiy
1. Imatataq runakuna rurachkanku. Willakuy.
2. Llaqtaykipi kayna huñullachu llamkankichik.
3. Kaykuna mana ruraspaqa Imaynataq tarpuyninchik wiñanman.
17/08/15 06:06
19
YACHANA
Yarqa aspiy
Chiruta allinta qawaspaykichik tapukuykunamanhina rimanakuychik.
1. Ima killapitaq kay llamkayta ayllukuna llamkanku.
3. Kay rikchaq llamkayta maykunapitaq qawarqanki.
4. Manaraq yarqa aspiyta qallaykuchkaptinku imakunataraqtaq llaqta runakuna rurarqaku.
5. Ima nisparaq yakuta pusamunku.
Pichqa pichqapi huñunakuspa, tapukuykunamanhina rimanakuychik.
1. Imanasqataq kay yarqa aspiyta rurana.
2. Maymantataq yarqa aspiyta qallarimunku.
3. Imakunata ruraspataq yakuta pusamunku.
4. Ima nispataq yakuta pusamunku.
5. Ima nispataq Mama Yakuta rimapayana.
Sapa huñumanta huk rimaspan wakinman rimanakusqankumanta
riqsichinqa.
Tukunapaqñataq imayna rimasqaykichikmanta rimanakunkichik.
Ñawinmanta pacham kaynata nispa yakuta rimapayana:
“Mama Yakullay allinlla chakrakunaman purillanayki, atuqpas,
urpitukunapas llapan wawaykipas yakumanta mana kananpaq”.
Waytakunawan maqchispa, aqakunawan challaspa,
harawikunawan, takikunawan ima pusamuna.
74
17/08/15 06:06
Yaku pusaypaq takisun
Ñawichanaykipaq, takinaykipaq allichakuychik. Chaypaq
qillqasqatawan chirusqata qawaychik.
1. Imamantaraq taki rimachkan.
2. Imanasqataq “Yaku pusamuy” nispa takita suticharqaku.
3. Takita ñawichaspa ima yachaytataq munawaq.
Takita ñawichay hinaspa tapukuykunata kutichiy.
Yaku pusamuy
(taki)
Wak chakra ukupi uywachakuna,
Mama yakuta suyasun suyasun
Wak urqumanta, kay pukyumanta
Mama yakuqa kusisqallaña pawamunqa.
Kuti
Kay yarqaman chayamuspaqa, ñañallay.
Chay yarqaman chayaspaqa, turillay.
Ayllukuna wiña wiñaypaq kawsanqa
Sachakuna kusikuyllawan kawsanqa.
Kacharpari
Pusamuspaqa, aysamuspaqa, turillay
Sumaq waytasqa apamuna ñañallay
Aqachallawan upyanachallawan turillay
Takispa, harawispa ñaña turichallay.
Kuti
1. ‘Wak chakra ukupi uywachakuna’ nisqanta uyariptiykiqa, maypitaq chakra tarikun.
a. Chakraqa rimaqwan kuskam tarikun.
ch. Chakraqa uyariqwan kuskam tarikun.
h. Chakraqa rimaqpa uyariqpa karupim tarikun.
2. ‘Kay yarqaman chayamuspaqa”. Kay rimaypi, maypitaq yarqa tarikun.
a. Rimaqpa hayllanpi.
ch. Uyariqpa hayllanpi.
h. Rimaqpa uyariqpa qipanpi.
75
17/08/15 06:06
Ñawichaspaykiñataq tapukuykunata kutichiy.
a.
(
) Willakuy.
ch.
(
) Taki.
h.
(
) Willakuna rapi
2. Imamantatataq taki rimachkan.
a. ( ) Yaku pusamuymanta.
ch. ( ) Yaku rimapayaymanta.
h. ( ) Yaku pawamunanmanta.
3. Takimanhinaqa imaynataq yakuta pusamuna kasqa.
a. (
ch. (
h. (
) Ñanta allichastin.
) Sumaq waytasqa.
) Takistin tusustin ima.
4. Imaynataq takipa kaqninkuna qillqasqapi aypusqa tarikun. Chayta riqsichiy.
_______________________
_______________________
_______________________
____________________ (kutiy)
_______________________
_______________________
_______________________
____________________
_______________________
_______________________
_______________________
____________________ (kutiy)
5. Imapaqraq takita qillqarqan.
_____________________________________________________________________
6. Warmichu qarichu takita qillqarqan.
_____________________________________________________________________
7. Imaynanpi yachanki.
_____________________________________________________________________
76
17/08/15 06:06
20
YACHANA
Para pisqupa rikuriynin
Chirusqata qawaspaykichik tapukuykunamanhina rimanakuychik.
1. Qawaq runakunata pisqukuna ima nichkanraq.
2. Pisqukunawan runakuna rimanakunmanchu.
3. Imaynataq pisqukunapa rimasqanta runakuna yachanman.
4. Pitaq runakunata pisqukunawan rimananpaq yachachirqan.
Kimsa kimsapi huñunakuspaykichik yachasqaykichikta tapukuykunamanhina
rimanakuychik.
1. Ima pisqukunataq parananpaq willawanchik.
2. Imaynataq chay wayanakuy kasqa.
3. Imaynataq para chayamunanpaq pisqukuna pawan.
4. Pisqukunallachu paramunanpaq willawanchik. Imaynanpi.
Wayanakuyllachu para chayamunanmanta willwanchik. Huk
pisqukuna kanchuch. Yachaqkunata tapumuspa pisillata willakuy.
Wayanay pisquchakunaqa paramunanpaqmi
wakman kayman kusikusqallaña pawaykachanku.
Paramunanpaqqa huñullam kayman wakman
qichqarispankuraq kusi kusillaña pawaykachanku.
77
17/08/15 06:06
Takita paqarichisun
Wayanakuy pisquchakunapaqmi takita qispichinkichik, kaypaq
huñu huñupi llamkaspaykichik tapukuykunamanhina allichakuychik.
1. Qawasqayki pisquchakunapaq ‘kay’ simiwan huk rimayta qispichiy.
__________________________________________________
2. Chirusqapi kaq sachapaq ‘chay’ simiwan huk rimayta qispichiy.
__________________________________________________
3. Chirusqapi urqupaq ‘wak’ simiwan huk rimayta qispichiy.
_________________________________________________
4. Imamantataq takita qillqasaq.
__________________________________________________
5. Imapaqtaq takita qillqasaq.
___________________________________________________
6. Imayna sunquwantaq takita qillqasaq.
__________________________________________________________
7. Imataq takiykipa sutin kanqa.
___________________________________________
8. Imamantataq takiy rimanqa.
___________________________________________________________________
78
17/08/15 06:06
Kunanñataq rimaykuna qispichisqaykiwan hinaspa allichakusqaykiwan
takiykita qispichiy.
Takipa rimasqanqa
sunquchaykimantam
lluqsimunan.
Taki qillqasqaykita yachakuq masiykikunawan tikranakuychik
hinaspa tapukuykunamanhina qatipaychik.
Arí
Mana
Takiyki wayanaymantachu rimachkan.
Qillqasqaykipi rimaykuna rurasqaykiwanchu qispisqa
kachkan.
Simikuna allin rakinasqachu kachkan.
Takiykiqa takipa sayayninmanhinachu qillqasqa kachkan.
Ñawichaptiyki sumaqchu uyarikun.
Qawachiq suti rantikunaqa pimanpas llapa ima
qawachinapaqmi allin. Kaykunam:
Sapallan
Achka
Kay
Kaykuna
Chay
Chaykuna
Wak
Wakkuna
79
17/08/15 06:06
21
YACHANA
Chakra rumichay
Chirusqata qawanaykichikpaq huñu huñupi rakinakuychik
hinaspa hamuq tapukuykunamanhina rakinakuychik.
1. Imapaqraq kaynata llamkachkanku.
2. Imanasqataq chakramanta rumita wischunku.
3. Aylluykipi imaynatataq chakrata tarpunankupaq allichanku.
4. Rumi rumipi kawsaykuna tarpusqaqa imaynataq kanman.
5. Rumipa waqtanpi wiñaq kawsaykunaqa aswansi allinta wiñan Kay rimaymanta ima niwaqchiktaq.
Huk suyukunapi imaynataraq chakrankuta tarpunankupaq
allichakunku. Chaymanta willakuy.
Chakrataqa rumichanchik tarpusqanchik sumaqlla
wiñananpaqmi. Chaynallataq tarpuy uywaypi mana ancha
sasachakuywan wiñachinapaq.
80
17/08/15 06:06
Chakra rumichaymanta rimasun
Qillqasqata ñawichanaykichikpaq tapukuykunataraq kutichiychik.
1. Ima rikchaq qillqasqaraq kanman.
2. Imanasqaraq ‘Qilla warmiwan sutichankuman.
3. Imatataq ñawichaspay yachayta munani.
4. Imanasqataq mana chirusqayuq tarikunman.
Sumaq willakuyta ñawichaspayki.
Qilla warmi
Mama Sunchus mana imatapas ruraspa wasinpi tukuy punchaw hawka
tiyakuq. Llumpay qillas kasqa. Runallamantas imatapas suyaq. Chaysi llaqta
umalliq paymanta rimananpaq runakunata qayachisqa.
Umalliqqa kaynata nisqa: —Ñam tarpuy pachapas muyuykamuchkanña.
Imaynamá paytaqa mana ima ruraqta qawasunchik. Warmanchikkunapas
qawachkanmi. Paykunapas qipa punchaw payhinam wiñanman, nispa.
Kunanakuspankus wasinman rinku. Llamkananpaqsi rimapayanku.
Manas uyariqpas tukuqchu. Aswansi kaynata nin: —Ñuqaqa imapaqtaq
tarpukusaq. Sapallaymi ñuqaqa kani.
—Manañam imatapas qaywamusaykikuchu. Qilla kasqaykiraykum
yarqaymanta ñakarinki. Chaynata nispankus runakunaqa ripukusqaku.
Chaymantapunis mana pipas maypas imatapas qaywaqñachu.
yarqaymantas muyuq. Chaynapiñas llutanpi tarpukurqusqa. Manas
tarpukusqan wiñamunchu. Chayraykus waqastin puriq. Chayna purichkaspas
yuyaqwan tuparqusqa. Imaraykutaq waqachkanki, nispa machucha tapun.
—Manam pipas yanapallawanñachu, manan chakraypipas kawsayniykuna
ikllimunchu, nisqa.
—Chakraykita rumicharqankichu, wanucharqankichu.
—Manam, llutanpim tarpurqani.
—Chaymi riki tarpusqaykiqa mana wiñamunchu. Sumaqtam rumichana.
—Imaraykutaq chakrataqa rumichasaq.
Chakrataq rumichana sumaq allpay allpay kananpaqmi. Kaynata
ruraspanchikmi tarpusqanchikta wiñachinchik, nispa nisqa machuchaqa.
Taytay, chaynaqa kunan pachamanta ancha kusikuywanmi mana
qillakuspay llamkasaq. Llaqta masiykunatapas yanapamusaqmi, chaynach
paykunapas yapamanta yanapawanqa, nispa kutichisqa. Chaynata
nispansi mama Sunchuqa wasinman kusikuywan kutikusqa.
81
17/08/15 06:06
Qillqasqamanta chaskiq rimaykunata hurqumuspa qillqay. Kayna:
• Qilla kasqaykiraykum yarqaymanta ñakarinki.
• ___________________________________________________________
•____________________________________________________________
•_____________________________________________________________
Ñawichasqaykichikmanhinañataq kay tapukuykunata qillqaychik.
1. Pimantataq kay qillqapi willakuchkan.
Qilla
warmimanta
Llamkaysapa
warmimanta
Payachamanta
2. Imaynataq mama Sunchu kasqa.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
3. Imaraykutaq mama Sunchupa tarpusqan mana ikllimusqachu.
a. Qilla kasqanrayku.
ch. Mana rumichasqa chakrapi tarpusqanrayku.
h. Mana llaqta yanapasqanrayku.
a. Chiqap willakuy.
ch. Willakuy.
h. Willakuna rapi.
5. Imaynataq willakuypa sayaynin rakinakun.
a. Qallaykuynin, qatiqnin, tukuynin.
ch. Qallaykuynin, tukuynin, sutin.
h. Qallaykuynin, qatiqnin, sutin.
6. Willakuypa sayayninta riqsichiy.
7. Imapaqtaq willakuyta qillqarqan.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
8. Kay willakuymanta Ima niwaqtaq.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
82
17/08/15 06:06
22
YACHANA
Turu rimapayay
Lliwchaykichik rimanakunaykichikpaq allichakuychik. Kunanqa
chiru qawasqaykichikmanhina turu rimapayaymanta rimankichik.
1. Sapa huñum imayna turu Saya,
saya!
rimapayayninmanta willakunqa.
Chaypaqmi tayta mamankutaraq
tapupayamunanku.
2. Huk huñum wasi masinkupa mayna turu rimapayayninmanta willakunqa.
3. Huk huñuñataqmi huk llaqtakunapi imayna turu rimapayayninmanta willakunqa.
Kunanñataq huñu huñupi rakinakuspa tapukuykunamanhina rimankuychik.
1. Imaraykutaq turu watayta ruranku.
2. Pikunataq turuta watanku.
3. Imaynanpitaq mana yachaq turta yachaq turuwan watanku.
4. Imaraykutaq turuta rimapayanku.
5. Turuta mana rimapayaptinchik imataq kanman.
6. Turuta rimapayaptinchik, uyariwanchikchu. Imaynanpi.
7. Ima nispataq turuta rimapayanku.
Hawa ayllukunapi imaynataraq turunkuta watakunku. Kaymanta
tapukuspa willakuy.
Hanayman, hanayman! Urayman, urayman! Kuti, kuti!, Chutay,
chutay! Uku, uku!, Hawa, hawa! nispam sumaqllata turukunata
rimapayana. Chayna paykunapas kusikuywan tarpuypi
llamkanqaku.
83
17/08/15 06:06
Huk willakuyta qillqasun
Chirusqata qawaspayki huk willakuyta qillqanki. Kaypaq
tapukuykunamanhina allichakunki.
uku,uku!,hawa, hawa!
Chutay, chutay taytay!
1. Imataq willakuyniypa sutin kanqa.
__________________________________________.
2. Imamantataq willakusaq.
__________________________________________________________
3. Imatataq rura rurachkan. Pisillata qillqasaq chaymanhina willakusaq.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
4. Maypitaq runa llamkachkanman. Kutichisqaymanhina willakusaq.
_________________________________________________________________
5. Ima nispataq runa turuta rimapayanqa.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
6. Willakuyniy chirusqayuqchu kanqa. _______________
7. Ima nispataq qallaykusaq.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
8. Ima tinkiq simikunawantaq rimaykunata huñusaq.
_________________________________________________________________
84
17/08/15 06:06
Allichakusqaykimanhina qillqay.
Kunanñataq willakuyniykita kay tapukuykunamanhina allichay.
2. Rimapayasusqaykimanhina allichanaykipaq masiykikunapa rimasqanta uyariy.
Willakuyniykipa sutin kachkanchu.
Turu hapiq turuta rimapayachkanchu.
Samaq chiku, qatiq chiku, tukuq chikukuna kachkanchu.
Willakuyniykipi runakuna kachkanchu.
Qallaykuynin, qatiqnin, tukuqnin sutillachu rakinakun.
85
17/08/15 06:06
1. Takipa sayayninkunapa sutin mayqinkunataq kanman.
a. Sutin, takipa sunqun, kacharpari.
ch. Yaranma, kacharpari.
h. Takipa sutin, takipa yaranmankuna hinaspa kacharparin.
2. Imaynatataq yakuta pusamuna.
a. Waytakunawan maqchispa.
ch. Aqachawan challaspa, harawikunawan takikunawan.
h. Lliwwan.
3. Imapaqtaq wayanay pisquchakuna qichqarisparaq kusi kusillaña pawanku.
a. Paramunanpaq.
ch. Usyamunanpaq.
h. Mana paramunanpaq.
4. Imapaqtaq turukunata watanchik.
a. Tarpuy yachananpaq.
ch Aysakachaspa purikunapaq.
h. Qipiqkunata apananpaq.
5. Ima nispataq turuta rimapayana.
________________________________________________________________
6. Mayqinkunataq qawachin suti rantikuna.
a. Ñuqa, qam, pay.
ch. Kay, chay, wak.
h. Ñuqanchik, paykuna.
7. Wasi tiyachiypi pampanchik:
Tawa allpa mankachakunata.
Mana imatapas churanchikchu.
Iskay allpa mankachakunata.
8. Imapaqtaq chakrata rumichanku.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
86
17/08/15 06:06
7
Kawsaykuna tarpuy
1. Chirusqapi imakunatataq runakuna rurachkanku.
2. Tarpuna pachapi ima sasachakuykunataq rikurimun.
3. Imaynatataq chay sasachakuykunata chinkachichwan.
17/08/15 06:06
23
YACHANA
Muhu tinkay
Imayna muhu tinkay yachanaykichikpaq yachaqta
minkakamunaykichikpaq allichakuychik.
1. Pi yachaqtataq apamusunchik.
2. Ima nispataq yachaqta chaskisunchik.
3. Pichqa huñupi rakinakurquychik. Sapa huñu huk tapukuyta tapunqa:
• Imatataq tarpunapaq muhukunata rurananchik.
• Imaraykutaq muhuta tinkana.
• Imaynatataq muhuta tinkana .
• Muhukunata pikunataq tinkanku.
• Kay muhu tinkay allinchu. Imaynanpi.
Yachaqpa rimapayasusqaykichikta uyarispañataq
1. Ima nispataq muhuta tinkana.
2. Imanasqataq qari runa muhuta mana tinkanmanchu.
3. Mana tinkasqa muhuwan tarpuptinchik imaynataq tarpuy kanman.
4. Lliw ayllukunachu muhuta tinkanku.
5. Imaynataq muhu tinkayta yachanku.
6. Qam muhu tinkayta munawaqchu.
Ima nispataq qam muhuta tinkawaq. Chayta qillqay.
Kawsaykuna allin rurunanpaqmi ñawpaqta tukuy
sunqunchikwan, aqachawan, rupaq yakuchawan
muhuta tinkana.
88
17/08/15 06:06
Watuchinakuyta yachasun
Ñawichanaykipaq tapukuykunmanhina allichakuychik.
1. Imatataq qillqasqawan yachayta munanki.
2. Imamantataq qillqasqa rimachkanman.
Ancha kuyakuywanmi
muhunchikkunata
waqaychananchik,
3. Ima rikchaq qillqasqataq kanman.
4. Imanasqaraq qallaykuq simikuna iskay
llimpiwan qillqasqa tarikunman.
Qillqasqata ñawichaychik hinaspa llamkaychik.
KAYNATAM WATUCHINAKUNANCHIK
Sulla –Yaw watuchinakuykusun.
Kuntur –Arí, qam qallaykamuy.
Sulla –Imallasá haykallasá.
Kuntur –Asá
Sulla –Tarpuy pacha chayamuptin warmi qala umakuspa, qala chakikuspa tukuy kuyakuyniwan hurqumun.
Kuntur –Chayqa allpa
Sulla –Manam chaychu
Kuntur–Chaynaqa imataq. Imamantaq qatin.
Sulla –Chakrapi tarpuy mikunakunamanmi qatin.
Kuntur –Papa, ulluku, maswa.
Sulla –Manam chaychu!, manaña atispaqa qaqamanña
wichikuykuy.
Kuntur –Qaqaman. Ima. Chaychallawanqa qaqamanqa wichisaq.
Tarisaqmi.Yaw tarinichu qaqamanña wichiykusaq!
Sulla –May qaqamantaq wichiykunki.
Kuntur –Putuqchi qaqamanmi.
Sulla –Hayka mankataq yawarniyki lluqsimunqa.
Kuntur –Iskay mankam.
Sulla –Sunturcha, wakta rinki tapukunki, asnuyta michiy nisuptiykim ichinki. Yaw machu asnu manachu chayqa karqa:
“muhu”.
Kuntur –Chaychu karqa! Chaychatachu mana atirqani yaw.
89
17/08/15 06:06
Iskay iskaypi rakinakuspaykichik kaynata llamkaychik:
• Huk yachakuq ñawpaq wachuta ñawichaspa iskay allin tapukuykunata uyariqman ruranqa.
• Uyariq yachakuqñataq tapuykunata kutichinqa. Mana kutichiyta atispaqa imarayku mana atisqanta ninqa. Kayna kaptinqa ñawichaqwan uyariq tapukuypa kutichiyninmanta rimanakunqaku.
• Uyariqñataq hamuq wachuta ñawichaspan iskay allin tapukuykunata ruranqa.
• Uyariq tapukuyta kutichinqa, mana atiptinqa ñawichaqwan kutichiq tapukuypa kutichiyninmanta rimanakunqa. Chaynata tikranakuspa tikranakuspa qillqasqa tukunankama ñawichankichik.
Ñawichasqaykimanhina kunanñataq kutichiy.
1. Imatataq watuchikuna yachachiwanchik.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Watuchipa sayaynin imaynataq rakinakunman. Amawtaykiwan rimanakuspa kutichiy.
a. _________________________________
ch. _________________________________
h.
_________________________________
i.
_________________________________
3. Imanasqataq “qaqamanña wichiykuy”, nispa nin.
_____________________________________________________________________
4. Imanasqataq “hayka mankataq yawarniyki sutunqa”, nispa nin.
_____________________________________________________________________
5. Ima llamkaykunapitaq watuchinakunku. Imanasqa.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Watuchinakuypim machu payakuna, maqtakuna, sipaskuna,
warmakuna ima llallinakunku. Tukuy niraqta rimaspanku
huñunakuykunapi, llamkaykunapi samaykuspanku, aya
ratachikuykunapi watuchinakuspanku atipanakunku.
90
17/08/15 06:06
24
YACHANA
Hawas tarpuyta yachasun
Huñu huñupi rakinakuspaykichik hawas tarpuymanta
rimanakunaykichikpaq yachaqta minkakamuychik. Yachaqwan
manaraq rimanakuchkaspa chirusqamanhinaraq rimanakuychik.
1. Kay rikchaq llamkayta qawarqankichu.
2. Manaraq hawas tarpuyta
qallarichkaspa imakunataraqtaq ruranku.
3. Chaki takllallawanchu hawasta tarpuna.
4. Ima rikchaq allpakunapitaq hawasta tarpuna.
5. Aylluyki hawasta tarpukunchu.
Yachaqpa rimasqanmanhina, tapukuykunamanhina huñullaykipi
kusisqa rimanakuychik.
1. Imayna killa kaptintaq hawasta tarpunchik.
2. Maykunapitaq hawasta tarpunchik.
3. Imaynatataq hawas allin rurunanpaq tarpunchik.
Yana allpachapim
hawka
kawsachakunchik!.
4. Imanasqataq warmikunalla ima kawsaytapas muhun.
5. Imanasqataq llaqisapallaña hawas wiñanman.
Imaynataq hawasta pampana kasqa. Chayta willakuy.
Hawastam sukantakama huk hukchallamanta hanayman
sinqan hawaqtakama muhunchik, manachayqa allpa
ukullanpi ismurqunman.
91
17/08/15 06:06
Hawas tarpuypaq
watuchita qillqasun.
Chirusqata qawaspaykichik watuchikunata qillqanaykichikpaq
allichakuychik.
Tukuy niraq pukllaykunawan,
masinkunapa pakasqa
yachayninkunata hurqumuqhinam
watuchikunata paqarichina.
1. Hayka watuchitataq chirusqata qawaspay qispichiyman.
________________________________________________________________
2. Imakunamantataq watuchiyman.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
3. Qillqasqay watuchikunawan imatataq yachachisaq.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
4. Imaynataq watuchiy qillqayta qallaykusaq.
__________________________________________________
5. Watuchisqayta mana kutichiptinqa ima nispaytaq yanapasaq.
__________________________________________________
6. Manaña atiptinqa Imatawantaq nisaq.
________________________________
7. Manaña watuchisqayta kutichiyta atiptinqa imaynataq tukusaq.
_______________________________________________________________
8. Imayna sunquyuqta watuchita qillqasaq.
________________________________________________________________
92
17/08/15 06:06
Allichakusqaykimanhina watuchikunata paqarichiy.
____________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
________________________________
____________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
________________________________
Watuchi qillqasqaykita qatipay.
1. Kikikichikpura watuchinakuychik.
2. Qillqasqaykita hamuq tapukuykunawan qatipay.
Arí
Mana
Chuyachu qillqasqa tarikun.
Hawas tarpuymantachu watuchi rimachkan.
Allin qillqasqachu watuchikuna tarikun.
Hatun qillqawanchu qallaykuchkan.
Allin rakinasqachu simikuna kachkan.
3. Watuchiykita allicharquspañataq masiykikunawan rimanakuspa lliwchata huñurquychik hinaspa maytutahina allicharquspa ñawichana wasipi churaychik.
Qichwa siminchikqa manam kastilla simihinachu. Qichwa
siminchikpiqa tapukuq huntachiqqa kaymi: -chu, chaymi kay
chikutaqa (¿?) manaña churanañachu. Kayna: Hamunqachu.
93
17/08/15 06:06
Manchachiku sayachiy
25
YACHANA
Manchachiku sayachiymanta rimanaykichikpaq allichakuychik.
1
2
1. Tawa huñupi rakinakuychik. Iskay huñum 2wan yupachasqa chirusqamanta rimanqa; huknin iskay huñuñataqmi 1wan yupachasqamanta rimanqa.
2. Sapa huñum huk rimaqta akllanqa.
3. Kunanqa sapa huñu ukupi tinkusqan chirusqamanhina rimanakuychik.
Huk huñupi rimanakuychik. Kaypaq:
Sapa huñupi rimaqninmi tapukuykunamanhina uchuy
huñupi rimanakusqaykichikta lliwman willanqa.
1. Imapaqtaq manchachikuqkunata sayanchinchik.
2. Ima pachakunapitaq manchachikuqkunata sayachinchik.
3. Imakunawantaq manchachikuqkunata sayachinchik.
Iskay iskay huñunakuspa rimasqaykichikta tupuychik.
1. Rimaspaykichik allin chuyatachu simikunata tuqyachirqankichik.
2. Rimaspaykichik imaynataq rimarqankichik: kusisqa / mancharisqa.
3. Lliw rimaqkunatachu uyarirqanki.
4. Tapukuna kaptinqa tapukurqankichu.
Kawsaykuna amachasqa kananpaqmi, pisqukuna
manchachinapaq manchachikuqkunata tukuy rikchaqta
ruranchik.
94
17/08/15 06:06
Aranwayta ñawichasun
Qillqasqaman asuykunaykichikpaq tapukuykunata kutichiy.
1. Imapaqtaq kay qillqasqata ñawichanki.
2. Imapaqraq kay aranwayta qillqarqaku.
3. Imatataq qam kay manchachikunamanta yachanki.
Kay sumaq aranwayta ñawichaspa tapukuykunata kutichiy
Manchachikuqwan kukuli
Huk chakramansi yarqaymanta kukuli muhu mikunanpaq ancha
kusikuywan yaykuykamuchkaspa huk sumaq pachayuq chakra chawpipi
runata rikurqusqa. Manchakuyllawanñas sachapa mallkinpi tiyarqun.
Runa ripukunankamachiki suyasaq nispa sayarayasqa. Manas runaqa
kuyurisqachu. Kukuliqa ñas pisiparqusqaña.
Imaynanpitaq wak runaqa manaña kuyurinchu., nispas rimapakun.
Manachu yarqachikun, manachu yakunayan. nispas kuyuykachan.
Tutaykunqañam kampas.
Manchachikuqa kukulipa rimasqantas uyarin. Asikuspan kaynata nin:
— Kukuli, imatataq chaypi rurachkanki, pitataq suyachkanki.
— Manam pitapas suyanichu, pisiparquspaymi kaypi tiyachkani. —Qamqa, ima pachatataq wasiykiman ripunki., nisqa kukuliqa tapun.
—Ñuqaqa kayllapim yachani, manan maytapas risaqchu. Chakratam
awqakunamanta waqaychachkani, amachachkani. Chaypaqmi, lata
pachakunawan, lastikukunawan, wayqachakunawan ima sumaqchata
pachachiwan. Chayna amachaptiymi kawsaypas sumaqllataña
wiñarimunqa.
Kukuliqa pinqakuywansi nin:
—Yaw manchachiku, qamtaqa manam llullakuykimanchu, qam
ripukunaykitam suyachkarqani, chayna mana pipas qawawasqanta
muhukuna mikukunaypaq.
—Chaynaqa kunan pachamanta manañam chakrakunaman
yaykusaqñachu, aswanmi wakinniytapas willasaq mana
yaykumunankupaq, chayna sumaqllaña kawsaykuna wiñananpaq
95
17/08/15 06:06
runakunapas kusisqa ayllunkunaman mikunanpaq.
Manchachikuqa kutichinsi:
—Allinmi panichallay chaynaqa nisqayta umacharqunkiñach.
—Chaynaqa turillay ripukusaqña llumpaytam yarqarqullawan.
1. -sqa, -rqa huntachiqkunawan qillqasqa simikunata hurqumuy.
_____________________
___________________
__________________
_____________________
___________________
__________________
2. Kay simikuna ima rikchaq simikunataq.
a. Sutikuna.
ch. Rimanakuna.
h. Suti rantikuna.
3. Qillqasqayki simikunata allinta ñawichay. Ima pachapitaq kachkan.
a. Ñawpa pachapi.
ch. Kunan pachapi.
h. Qipa pachapi.
Tapukuykunata kutichiychik.
1. Imanasqataq kukuli sachapa kallmanpi unay unay sayarayan.
______________________________________________________
2. Imakunawantaq manchachikuta pachachinku.
___________________________________________________________________
3. Pitaq manchachikuta pachachin.
____________________________________________________________________
4. Imanasqataq kukuli pinqakusqa.
____________________________________________________________________
3. Ima yachaytataq aranway yachachisunki.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
96
17/08/15 06:06
26
YACHANA
Atuqpa wakakaynin
Huñu huñupi llamkanaykichikpaq rakinakuychik hinaspa qawasqaykichik
chirusqawan tapukuykunawan yanapachikuspa rimanakuychik.
1. Atuq wakakasqanta, waqasqanta uyarirqankichu.
2. Imaraykutaq atuq wakakakanman.
3. Tutachu punchawchu atuq wakakan.
4. Chay kaqllatachu atuq wakakakan.
5. Mana yachaspaykichikqa yachaqkunata tapukamunkichik.
Huñupi rimanakusqaykichikmanhinañataq tapukuykunawan
yanapachikuspa rimanakuychik.
Imaynatataq allin
wata kananpaq atuq
wakakamun.
1. Ima killakunapitaq atuq wakakamun.
2. Mana allin wata kananapaq Imaynatataq atuq wakakamun.
3. Atuq mana wakakamuptinqa imaynataq ima kasqantapas musyachwan.
4. Atuqpa wakakasqanta yachapawaqchu. Imanasqa.
5. Inti chinkaykuqta imapaqtaq atuq wakakamun.
Huk suyukunapi atuqhina willakuq uywakunamanta yachaqkunata
tapukuspa willakuy.
Atuqqa chuyata wakakyan allin wata kananpaqmi, saqrata
wakakyaptinqa manam allin watachu kanqa.
97
17/08/15 06:06
Aranwayta qillqasun
Aranway qillqanaykipaq allichakuqhina llamkaykunata ruray.
Atuqpa wakakaynin
Mama Sunchum kaynata willakun: Ñuqaqa tutankunallam atuqpa
wakakasqanta uyarirqani. Sapa kutillam atuq
wasiy chimpa urqupi waqarqa. Atuqkuna
sumaqchata waqaptinqa sumaq watam karqa.
Mikuykunam allinta qispirqa Saqra saqrata
waqaptinñataqmi mana allin watachu karqa.
Inti chinkaykuqta atuq waqaptinqa mana
imapas allinchu karqa. Wañuy kananpaqmi
karqa. Chayqa alma atuqmi waqarqa.
1. -rqa huntachiqwan qillqasqa rimaykunata qillqasqapi tarispayki siqikunapi qillqay.
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
2. Qamñataq iskay rimaykunata -rqa huntachiqwan qillqay.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Aranway qillqanaykipaq allichakuy.
• Ima rikchaq qillqasqatataq qillqasaq.
• Imamantataq qillqasaq.
• Ima yachaytataq riqsichisaq.
• Ima uywakunatataq rimachisaq.
• Imapaqtaq qillqasaq.
• Chiruyuqchu kanqa.
• Imaynataq chirun kanqa.
98
17/08/15 06:06
Allichakusqaykimanhina aranwayniykita qispichiy.
Qillqaskita qatipay.
Qillqasqaykita wakinkunaman riqsichiy hinaspa tapukuykunawan tupachiy. Mana allin kaptinqa huk rapipi yapamanta qillqay.
Arí
Mana
Qillqasqaykipa sutin kachkanchu.
Qillqasqaykipi uywakunata rimachichkankichu.
Qillqasqayki chiruyuqchu kachkan.
Qillqasqaykipi qallariynin, qatiynin, tukuynin kachkanchu.
Allin qillqasqachu simikuna kachkan.
Yachaynin kachkanchu.
Samaq, tukuq, qallariq chikukuna kachkanchu.
Yuyasqa ñawpa pachapa chimpunqa kaymi: -rqa. Ruraq
runapa lliw rurasqantam yuyakun, munaspa, yuyaymanaspa
rurasqantam riqsichin, kayna: Illarqani, illarqanki, illarqan.
99
17/08/15 06:06
1. Ima nispataq muhuta rimapayanchik. Chayta qillqaspa willakuy.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Watuchiptiyki mana kutichikuyta atiptinqa imaynataq watuchi kutichiq yanapachikunman.
a. ( ) Manam atinichu nispa.
ch. ( ) Imamam qatin nispa.
h. ( ) Wichikuykunim nispa.
3. -rqa hinaspa -sqa huntachiqkunawan rimayta qispichiy.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. -rqa hinaspa -sqa huntachiqkunawan kaq rimanakunaqa ima pachapitaq tarikun.
a. ( ) Kunan pachapi.
ch. ( ) Qipa pachapi.
h. ( ) Ñawpa pachapi.
5. Rimaykuna chiqa kasqanta mana chayqa llulla kasqanta churay.
( ) Manchachinataqa qasamanta churanchik.
( ) Manchachinataqa pisqukuna mana aspinanpaqmi churanchik.
( ) Manchachinataqa sumaq kananpaqmi churanchik.
6. Atuqqa saqra saqrata waqakamun, chayqa:
7. Atuq chuya chuyata wakakamun, chayqa:
100
17/08/15 06:06
8
Pacha mamawan
uywanakuy
1. Imatataq runakuna rurachkanku.
2. Kay punchawkuna runakunawan Mama Pacha allintachu uywanakuchkanchik.
3. Imatataq rurachwan Mama Pachanwan allin uywanakunanchikpaq.
17/08/15 06:06
27
YACHANA
Tanta wawa haywanakuy
Kay punchawkunam ayllunchikkuna kusikuyllawanña tanta wawata
haywanakunku. Kaymanta rimapayasunaykichikpaq yachaqta
minkakamuychik.
1. Ima nispataq yachaqta rimapayasunchik.
2. Imakunamantataq tapukusunchik.
3. Imaynataq willawasqanchikta riqsikusunchik.
4. Ima nispataq willakuynin tukurquptin nisunchik.
Yachaq willasusqaykichikmanhina tapukuykunawan yanapachikuspa
huñu huñupi rimanakuychik.
1. Imanasqataq almakununapa punchawninpi tanta wawata ruranku.
2. Pikunataq tanta wawata haywanakunku.
3. Imaynanpitaq tanta wawakunata aypunakunku.
4. Hawa llaqtakunapi llaqtanchikpi hinachu tanta wawata aypunakunku. Imanasqa.
Kunanñataq lliw rimanakusqaykichikta sumaqchata yuyarispa willakuy.
Llaqtapi ayllukunam ancha kuyaywan tanta wawata
ruraspanku kawsaqkunapa, almakunapa punchawnin
kasqanrayku kuyakuyninta qawachikuspanku
haywanakunku.
102
17/08/15 06:06
Qillqasqaman asuykunaykichikpaq hamuq chiru
mañakusqanmanhina llamkaychik.
Chiqap willakuy: Nunapa tanta wawan mikusqanpi yaqalla warma
wañurqun.
Kay chiqa willakuyqa kaymantam rimachkanman:
1.
2.
3.
Kaykunam huk huñukunapa rimasqan yachaykuna:
1.
2.
3.
Iskay iskaypi huñunakuspaykichik kay chiqap willakuyta ñawichay.
Musuq kawsariy
2015 wata, aya marqa killa 2 punchawninpi.
Nunapa tanta wawan mikusqanpi
yaqalla warma wañurqun.
Willakuq: Killinchu Manayay. Kuchi Pampa llaqtapi, iskay punchaw aya
marqa killapi. Qanchis watayuq, Killa sutiyuq warma mampara patanmanta
nunapa tanta wawan churasqankuta qapirquspas
mikurqusqa.
Manaraq tanta wawa mikuyta tukuchkaptinsi wiksan
llumpaychata punkirqusqa. Payqa llumapaychatas
waqakun. Maman waqaqta qawaykuspa
mancharikuywan yuyaqman apasqa. Manas payqa
imaynanpi wiksan punkisqanta musyakusqachu.
Yachaqpa wasinman chayarquptinkus, payqa hampi
qurata timpurqachispa upyarqachiptinsi warmapa wiksa
punkiynin chinkarqun.
Ñuqaqa manam nunapaq tanta wawa churasqankutaqa mikuymanchu.
103
17/08/15 06:06
Tapukuykunata kutichiy.
1. Ñawichasqaykimanhina tukupay.
Tapukuykuna
Pitaq qillqan.
Imamantataq willakuchkan.
Maypitaq rurakusqa.
Haykapitaq rurakusqa.
Kutichiynin
2. Musuq simikunata qillqasqapi maskaspa chiru mañakusqanmanhina ruray.
Musuq simikuna:
Yachasqaymahinaqa
kaynam:
Qullqa simimanhinaqa
kaynam:
Nuna
3. Imanasqataq Killa warma waqakusqa.
a. Tanta wawa mikusqanrayku.
ch. Nunapa tanta wawan mikurqusqanrayku.
h. Wiksan punkirquptin.
4. Imanasqataq nunapaq tanta churasqankuta mana mikuchwanchu.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
5. Ima rikchaq willakuytaq chiqap willakuy.
a. Umallamanta lluqsimuq willakuykuna.
ch. Imapas rikurimusqanmanhina willakuy.
h. Sunqupa musyakusqanmanhina willakuy.
6. “Payqa llumpaychatas waqakun”. Ima sutitataq ‘payqa’ simi tikrachkan.
a. Killa sutita.
ch. Nuna sutita.
h. Tanta wawa sutita.
7. “Ñuqaqa manam nunapaq tanta wawa churasqankutaqa mikuymanchu” Pitaq kaynata rimachkan.
_______________________________________
Chiqap willakuyqa: Chiqaptapunim willakun, chaynam
runakunapas ima kasqanta yachanku. Tukuy niraqtam
payqa willakun .
104
17/08/15 06:06
28
YACHANA
Sara hallmay
Sara hallmaymanta rimanakunaykichikpaq tayta mamaykichiktaraq
tapupayamunkichik. Chaymantaña chiruta qawsapa
tapukuykunamanhina rimanakunkichik.
1. Tayta mamaykita sara hallmaqta rikurqankichu.
2. Qam sara hallmaypi llamkarqankichu.
3. Imaraykutaq sarata hallmanku.
4. Imawantaq sarata hallmanku.
5. Imaynatataq sarata hallmanku.
Huñupa sutinpi pi rimaqta akllaychiy. Kay tapukuykunamanhina
kutichimunanpaq.
1. Hayka pachamantataq sarata hallmana kasqa.
2. Imaraykutaq sarata hallmanchik.
3. Imanasqataq yunka allpakunapiqa sarata mana hallmankuchu.
4. Sarata mana hallmaptinchik imaynaraq wiñanman.
Yachaqkunata tapupakuspayki sara hallmaypaq allichakusqankumanta
willakuy.
Sarataqa mana qura atipanapaqmi ñawpaqta hallmanchik,
hinallataq allin kallpachasqa, rurunanpaqñataq kutipanchik.
105
17/08/15 06:07
Chiqap willakuyta qillqasun
Huñu huñupi llamkaspaykichik chiqap willakuy qispichinaykipaq
allichakuy.
1. Ima qawasqaytaq llumpaychata kusirichiwarqa.
_________________________________________________________________.
2. Chay qawasqay kusichikuyta allinta yuyaymanaspa willakusaq.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Maypitaq chayta qawarqani.
___________________________________________
4. Haykapitaq chayta qawarqani.
________________________________________________________.
5. Imaynataq chayta qawarqani.
__________________________________________________________________
6. Yuyarisqaymanhina chiqap willakuyta qillqaptiy imaynatataq sutichayman.
__________________________________________________________________
Tapukuykuna kutichisqaykimanhina chiqap willakuyta qillqay.
Musuq kawsariy
106
17/08/15 06:07
1. Chiqap willakuyniyta masiykunaman qawachisaq.
2. Masiykunapa rimasqanta allinta uyarisaq, chaymanhina qillqasqayta allichasaq.
3. Sapallayñataq, tapukuykunamanhina qillqasqayta qawapayasaq.
Arí
Mana
Chiqap willakuyniypa sutin kachkanchu.
Willakuyniypa ima punchawpi qillqakusqan kachkanchu.
Ima llaqtapi willakuyniypa rurakusqan suti kachkanchu.
Qillqasqaypi Maypi. Pi. Haykapi. Imayna. Tapukuykuna
kutichiq rimaykuna kachkanchu.
Chiqap willakusqaypa sayaynin allin rakinasqachu tarikun.
Rimay tinkiq simikuna kachkanchu.
4. Qillaqasqayku qawapayasqaymanta masiykunawan rimanakusaqku.
5. Mana allin qillqasqa kaptinqa yapamanta qillqasaq.
Musuq kawsariy
107
17/08/15 06:07
29
YACHANA
Yuyu yanuy
Yuyu yanuymanta rimapayasunaykichikpaq hukniykichikpa mamanta
minkakamunaykichikpaq tapukuykunamanhina allichakuychik.
1. Wasinta ima kuyakuywantaq risunchik.
2. Imaynatataq rimakuykusunchik.
3. Rurasqanmanhina imakunapitaq yanapakusunchik.
5. Ima nispataq wasinmanta lluqsimusunchik.
Yachaqpa wasinpiñataq yanukusqanmanhina, tapukunaykichik,
hinaspa tapukuykunapi hapipakuspa rimanakuychik.
1. Imaynataq yanukunapaq yuyuta pallana.
2. Sumaq yanukunanpaq imaynatataq yanuna.
3. Sapallanta timpuchiptinchik yuyu yanukunmanchu.
4. Yuyu yanuypi mankata kirpaptinku imataq kanman.
5. Imanasqataq tuqrawanpas iskuwanpas yuyuta yanuna.
Llaqtaykipi imayna yuyu yanusqankumanta tapupakuspa willakuy.
Yuyu mana chayaptinqa isku yakuwan,
tuqrawantaqmi yanuna. Mankatapas manam
kirpanachu.
108
17/08/15 06:07
Yuyu yanuyta yachasun
Ñawichayta qallaykunaykipaq tapukuykunataraq kutichiy.
1. Imataraq qillqasqa niwachkanchikman.
2. Imapaqraq kay qillqasqata qispichirqaku.
3. Ima rikchaq qillqasqataq kanman. Imaynanpi yachanki.
Iskay iskay qillqasqata ñawichay.
Sisan yuyu pikanti
Yanunapaq yaykuqkuna:
• Sisan yuyu
• Isku yaku
• Yaku
• Papa
• Siwulla
•Ahus
• Kachi
• Sara
Imayna rurana:
1. Timpuchkaq yakuman yuyuta kamaykuy hinaspa yanukunankama as isku yakuwan timpuchiy.
2. Sapaqta huk mankapi papata yanuy.
3. Chayarquptinñataq yakunta llapistin as asllamanta kurparquspa ñutullata chiptiy.
4. Huk mankapi, ikasqa ahusta, siwullata wirapi tiqtichispa, as yakuchata talliy.
5. Chayta kachichaykuspañataqmi, chiptisqa yuyutawan llapisqa papata waspinankama qaychiy.
6. Chaytaqa mutiyuqta, uchuyuqta ima, miski mikunankupaq qaray.
Yuyachikuy: Sisan yuyu manaña chayaptinqa aslla tuqrachata, uchuy
latapachapi wataykuspa churana.
109
17/08/15 06:07
1. Ima rikchaq rimanapitaq sapa rimay tukuchkan.
a. Rikurichiq rimanapi.
ch. Kamachiq rimanapi.
h. Tukuchiq rimanapi
2. Qillqasqamanta kimsa kamachiq rimaykunata hurqumuy.
a. ________________________________
ch. ________________________________
h. ________________________________
Ñawichaspaykiñataq tapukuykunata kutichiy.
a. Rurachiq qillqasqa.
ch. Tiksichikuq qillqasqa.
h. Chiqap willakuy.
2. Yuyu yanunapaq yachachiykunam llutanpi qillqasqa kachkan, chayta yupata churaspayki allichaykuy.
Chayta kachichaykuspañataqmi, chiptisqa yuyutawan llapisqa
papata waspinankama qaychiy.
Chayarquptinñataq yakunta llapistin as asllamanta kurparquspa
ñutullata chiptiy.
Timpuchkaq yakuman yuyuta kamaykuy hinaspa yanukunankama as
isku yakuwan timpuchiy.
Sapaqta huk mankapi papata yanuy.
Chaytaqa mutiyuqta, uchuyuqta ima, miski mikunankupaq qaray.
Huk mankapi, ikasqa ahusta, siwullata wirapi tiqtichispa, as yakuchata
talliy.
3. Imanasqataq yuyu chaylla yanukunanpaq tuqrawan yanapanku.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. Rurana qillqasqapa sayaynin imaynatataq rakikun.
____________________________________________________________________
Ruranapaq qillqasqataqa kamachikuq
rimanawanmi qillqana.
110
17/08/15 06:07
30
YACHANA
Para qayay
Para qayananchikpaqqa, tukuy rikchaqmi yachayninchik. Huñupi
imayna kay chiru kasqanta qawaspaykichik rimariychik.
1. Imataraq qari rurachkanman.
2. Imapaqraq chayta rurachkanman.
3. Qam kay ruraykunata qawarqankichu.
4. Aylluykipi para mana kaptin imaynatataq qayankichik.
5. Huk llaqtakunapi imaynaya qayanku.
Yachaqpa willakusqanta uyarispañataq, huñu huñupi rakinakuspaykichik
1. Imaraykutaq mankapa ukunman hampatuta churanku.
2. Imaynatataq hampatuta mankapi churaspa rimapayana.
3. Pikunataq hampatuta mankapi churanku.
4. Hampatu yakunayarquptin imatataq ruran.
5. Hampatuqa yakupa illanchu kanman.
6. Aylluykipi imakunata ruraspataq parata qayanku.
7. Huk suyukunapiqa imaynatataq parata qayanku.
Qamñataq imayna hawa llaqtakunapi para qayasqankumanta
tapukuspa qillqay.
Para mana chayamuptinmi hampatuta allinta rimapayaspa
mankaman kirpaykuspa churana, yakunayaymanta
takiptinñataqmi puyupas yanayaspanraq parata
chayachimun. Hampatuqa yakupa illanmi.
111
17/08/15 06:07
Kusikuywan rurachiq
qillqasqata qispichisun
Kunanñataq huk rurachiq qillqasqata qispichinaykichikpaq
huñu huñupi allichakuychik.
1. Ima rikchaq mikuy ruranamantataq qillqasaq.
____________________________________________________________________
2. Pitataq yanapawananpaq mañakusaq.
_____________________________________________________________________
3. Yachachiwaqniywan kuskachu yanukusaq.
4. Kunan, kutichisqaymanhina maytuypi lliw ruranayta qillqasaq:
• Imataq mikuy yanukunaypa sutin kanqa.
____________________________________________________________________
• Imakunawantaq chay mikuyta yanusaq. Sutinkunata qillqasaq:
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
• Imaynatataq mikuyta qispichisaq. Chaytapas qillqasaq.
a. ______________________________________________________________
ch. _______________________________________________________________
h. _______________________________________________________________
i.
k. _______________________________________________________________
l. _______________________________________________________________
_______________________________________________________________
• Qillqasqayta imapitaq rikurichisaq.
__________________________________________________________________
• Pikunataq qillqasqayta riqsiyta munanman.
__________________________________________________________________
• Ima rikchaq rimanawantaq rimaykunata qillqasaq.
__________________________________________________________________
112
17/08/15 06:07
Allichakusqaykimanhina rurachiq qillqasqata qispichiy.
Huñu huñupi yachaq masikikunawan, qillqasqaykichikta
ñawichaspa tapukuykunawan yanapakuspa qawapayaychik.
Arí
Mana
Yanukuna mikuypa sutin kachkanchu.
Yanukunapaq llapa imakunapa sutin kachkanchu.
Simikuna allin rakisqachu kachkanku.
Rimaykuna kamachikuq huntachiqwan qillqasqachu
tarikun.
Hatun qillqakuna kaqninpi qillqasqachu kachkan.
Chikukuna kaqninpi churasqachu kachkan.
Qillqasqaykita allichaspañataq, lliwchaykichikpa qillqasqanta huñurquspa
maytutahina rurarquychik hinaspa ñawichana wasiman churaychik.
113
17/08/15 06:07
Yachaysqaykita qatipay
1. Ima killapitaq ayakunapa punchawnin.
a. (
) 1 aya marqa killapi
ch. (
) 1 kantaray killapi
h. (
) Manan kanchu
2. Imatataq ayapa punchawninpi churanchik.
a. (
) Wañukuqpa llapa munasqan mikuykunata.
ch. (
) Wañukuqpa mana munasqan mikuykunata.
h. (
) Kawsaqkunapa munasqan mikuykunata.
3. Imapaqtaq sarata hallmanchik.
a. (
) Qurakuna mana atipananpaq.
ch. (
) Qurakuna atipanapaq.
h. (
) Kuyaylla qawakunanpaq.
4. Chiqa llulla rimaykunata riqsipaspayki kasqanta qillqay.
a. Lawanustaqa timpuchkaq yakumanmi kamanchik. (………..)
ch. Lawanustaqa chiri yakumanmi kamanchik. (………..)
h. Lawanustaqa pikantipi, chupipim mikunchik.
(………..)
5. Ima killapitaq yuyukuna yanukunapaq rikurimun.
________________________________________________________________________
6. Yuyuta yanukuspa chiri yakuman kamaykusqaqa imanantaq.
________________________________________________________________________
7. Mayqinkunataq suti rantikuna.
a. (
) Ñuqa, kay, qam.
ch. (
) Ñuqa, qam, pay.
h. (
) Ñuqa, wak, pay.
114
114
17/08/15 06:07
RIMAYKUNA
Alliq:
Paña.
Anaq:
Qilla.
Anqusay:
Anqusu, haywarikuy, kutichiy.
Armakuy:
Tuytukuy.
Ayllu: Sapsi.
Challay: Yakuwanpas yawarwanpas haywarikuy.
Chakmay: Samasqa allpa tikray.
Chawchu: Manaraq puqusqa.
Chaqu: Rapra.
Chimpuy: Siñaschay.
Chirusqa Llimpisqa.
Ichuq: Lluqi.
Kichkay: Wiñay, iklliy.
Kutipay: Qutuy.
Kuraq mama: Hatun mama.
Kukuli: Turu, urpay.
Llampu: Kuta.
Llaqi:Yura.
Llimpiy: llusiy.
Mallaq: Mana mikusqa.
Mutmuy: Iklliy.
Muhu: Muya, muru.
Pallay: Kuru.
Papa:Aksu.
Para:Tamya.
Patakchi:
Patak, pata.
Paraquy:
Qarpay.
Qaru: Tukuq, puchukaq.
Qata:Waqta.
Qayapu: Qayapa.
Tallmay:
Papa allaypi puchusqankunata maskapay.
Taniy:Tukuy.
Tasu:Chakirisqa
Yawyay: Tukuy.
17/08/15 06:07
17/08/15 06:07
17/08/15 06:07
17/08/15 06:07
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
I
La democracia y el sistema interamericano
IV
Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática
Artículo 1
Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas.
Artículo 2
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente,
ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden
constitucional.
Artículo 3
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción
al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el
sufragio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de
partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos.
Artículo 4
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública,
el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación
constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida
y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia.
Artículo 5
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos
de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de
financiación de sus actividades.
Artículo 6
La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo
ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la
democracia.
II
La democracia y los derechos humanos
Artículo 17
Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político
institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o
al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la
institucionalidad democrática.
Artículo 18
Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del
proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General
o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer
visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de
la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la
institucionalidad democrática y su fortalecimiento.
Artículo 7
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los
derechos humanos, en su carácter universal, indivisible e interdependiente, consagrados en
las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos.
Artículo 8
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido
violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el
mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano
de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.
Artículo 9
La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica
y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural
y religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.
Artículo 10
La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de
los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están
consagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los
Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así
como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III
Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza
Artículo 11
La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.
Artículo 12
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA
se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo
en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio.
Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca
la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la
cohesión social y la democracia.
Artículo 13
La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la
democracia en los Estados del Hemisferio.
Artículo 14
Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo
integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.
Artículo 15
El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.
Artículo 16
La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo
del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los
pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de
todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y las personas
que pertenecen a las minorías.
Artículo 19
Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia
con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura
del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable
para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión
de Consulta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las
comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.
Artículo 20
En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional
que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo
Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas
necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad
democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo
aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional
y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de
la institucionalidad democrática.
Artículo 21
Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate
que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto
afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato.
El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el
cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia
de derechos humanos.
Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones
diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Artículo 22
Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario
General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión
se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la
OEA.
V
La democracia y las misiones de observación electoral
Artículo 23
Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos
electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar
a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y
procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
Artículo 24
Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un
convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que
se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la
información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La
Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se
las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial
y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral
presentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades.
Artículo 25
Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de
la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones
especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
VI
Promoción de la cultura democrática
Artículo 26
La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y
prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la
democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y
cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados
Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen
en esos ámbitos.
Artículo 27
Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de
la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para
la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores
democráticos, incluidas la libertad y la justicia social.
Artículo 28
Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la
cultura democrática.
17/08/15 06:07
17/08/15 06:07

KusKalla yachasunchiK KusKalla yachasunchiK

Transcripción

Documentos relacionados

A ojo – Algo que se hace aproximadamente y sin medir A mogollón