2005eko urtekaria - Ondarroako Historia Zaleak
Transcripción
2005eko urtekaria - Ondarroako Historia Zaleak
ONDARROA 2005 JABEA: ONDARROAKO UDALA Txomin Agirre Udal Liburutegia 48700 ONDARROA Tf.: 94 683 33 43 Txikia baina sakona LEGE GORDAILUA: BI-1-1.547-82 ERREDAKZIOA: ONDARROAKO HISTORIA ZALEAK Kaixo, irakurle. Azken zenbakia argitaratu genuenetik oraindik urtebete pasatu ez bada ere, hemen gatozkizue berriz "Ondarroa 2005" urtekariarekin, jada bosgarrena, OHZk argitaratzeko ardura beregain hartu zuenetik. IDAZKARITZA: Yolanda Urrosolo AZALA: Felix Beristain “Arrantzalea” Oleoa mihise gainean Oraingo honetan plazaratzen ditugun artikulu batzuk prestatuta bagenituen ere, gainontzekoak azken lau hilabeteetan idatzi behar izan ditugu. Hori dela eta, aurtengoan artikulu gutxiago aurkituko dituzu, baina luzeagoak, gaiak brankaz hartu eta sakonean aztertzen dituztenak. ARTIKULO EGILEAK: Iñaki Anasagasti Ioan Arantzamendi F. Jabier Arrieta Gorka Aulestia Patxi Etxaburu Felix Gerenabarrena Anjel Ituarte Imanol Oruemazaga Augustin Zubikarai "Julito" baporezko itsasontziari buruzko ikerlan interesgarria eskaintzen digu Imanol Oruemazagak, gerra zibilaren atarian baxurako arrantza suspertzeko hain erabakigarria izandakoa. Arrantza gaiari lotuta datoz Patxi Etxaburu eta Javier Arrietaren artikuluak ere. "Herria eta herritarrak" atalean, Iñaki Anasagasti II. Errepublika garaian alkate izandako Jose María Solabarrietari buruzko artikulu batekin estreinatzen da gure urtekarian. Arlo kulturalean, Augustin Zubikarairen olerkia topako duzue, "Nor da pekatari" izenburuarekin, eta Gotzon Aulestiaren musikarekin, 1976an Tolosako abesbatzen ihardunaldietan aurkeztu zena. Elkarlanean egin zuten lan hau, argitaratu nahi izan dugu, OHZren omenaldi xume legez. Ioan Arantzamendiren ekar- MAKETAZIOA: Nekane Akarregi ARGAZKIAK • IRUDIAK: Eskerrik asko borondatez euren argazki eta irudiak laga dizkigutenei. Mila esker denori eta segi zuen altxorra den hori gurera ekartzen, Udal Liburutegira, guk gustora kaleratuko ditugu hemen eta. INPRIMATEGIA: Ona Tailerrak. Iruñea. TIRADA: 750 ale 3 4 Sareekin beharrean. ARCHIVO GENERAL DE LA ADMINISTRACIÓN-MINISTERIO DE CULTURA. Ondarroa 2005 • Aurkezpena Grabazioak batzen gabiltza • OHZ On dala 100 urte 8 1905ean jaiotakoak Ondarroako Ondare Artistikoa 14 Santa Maria Elizako Erromesak Ondarroa: Herria eta Herritarrak 24 Jose Maria Solabarrieta 35 Erretratoen Otzarea: argazki dokumentoak Ondarroa, arrantza herria 66 Ondarroako Arranontziak (1905-1922) Beste alde batetik, 2006an, Augustin Zubikarairen omenezko “Lore Jokoak” antolatu ditu Ondarroako Udalak Euskaltzaindia eta beste hainbat erakunderen laguntzagaz; zeintzuk lehiaketa antolatu diren eta eurei buruzko oinarriak aurkituko dituzue ere “Euskal Kulturaren Kabia” atalean. Hauez gain, beste hainbat artikulu aurkituko dituzu aldizkari honetan. Eta hain gustuko dituzuen argazkiak ere ez dira falta, garai bateko Ondarroa eta ondarrutarrak nolakoak ziren jakiteko hain baliagarriak ditugunak. Ikerlan hauek ezagutzea atsegina izango duzulakoan gaude, eta beharbada atseginago zeuk ere zerbait idaztea, ezagutzen duzun gai edo gertakizun bati buruz. Horrela bada, badakizu historia zaleen ateak zabalik dituzula. Garai historikoak bizitzen ari garen une honetan, inoiz baino beharrezkoago deritzogu norbere eta gainontzekoen historia ezagutzea, iraganeko ulertuz guztiontzat hobea den etorkizuna landu ahal izateko. Ea bada. Ondarroako Historia Zaleak Ondarroa, XX. mende hasieran. Kale Handiko etxe bat barrutik. “ITSAS MARRUMA” ARGAZKI BILDUMATIK HARTUA KOLABORATZAILEAK: Augustin Zubikarai Senideak Aurkibidea pena, euskara eta euskalkien inguruko burutazio sakonak dakarzkigu gogora, euskara bitxi zein aberatsean idatzitakoa, hain zuzen. 72 73 74 88 2004ko Bajurako Arranontziak 2004ko Arrasteko Arranontziak “Julito”: Atuna garraiatzeko herri ekimena Arrantzaleen ordainsari edo alokairuak Ondarroa, euskal kulturaren kabia 96 Bizirik ehortzitakoak 103 Ondarroako Arrantzale giroko berbak 113 Ondarroako Kioskoak 125 “Boga-boga, mariñela”, melodia baten 60 eraldaketa 130 “Nor da pekatari?”ren letra 132 “Nor da pekatari?”ren partiturak 148 2006an: Augustin Zubikarairen omenezko Lore Jokoak Ondarroan. 2005EKO AZAROA O GRABAZIOAK BATZEN Zeregin berri bati ekingo diogu ndarroako Historia Zaleak elkartean ekimen berri bat abian jarri nahian gabiltza. Jakingo duzuenez, gure zereginetariko bat Ondarroarekin zerikusia duen informazioa biltzea da, euskarria edonolakoa izanda ere. Arlo horretan, agiri, plano, argazki, bideo eta abarren bilketan hasita dugu jada, eta OHZren hurrengo erronka entzunezko erregistroak biltzea da. Izan ere, 70. hamarkadara arte bobina handietan bildutako zinta magnetikoa zen grabazioetarako euskarri arruntena, baina kasettaren asmakuntzarekin zinta magnetikoa baztertuta gelditu zen, eta bertan bildutako soinuak erreproduzitzeko tresnen fabrikazioa ere bertan behera gelditu zen. Bobina horietan 1950-1975 garaiari buruzko informazio aberatsa aurkitu dezakegu, ez soilik historia arlorako, baita linguistika, musikologia, antropologia eta ikerketarekin zerikusia daukaten hainbat esparrutarako ere. Baina esan bezala ez dago entzuteko aukerarik, makinarik ez delako gordetzen. Gainera, zinta magnetikoa euskarri galkorra da, eta zenbat eta denbora gehiago igaro, bertan bildutako soinuak desagertzeko arriskua areagotu egiten da. Zorionez, zinta magnetiko horiei baliagarritasuna emateko aukera sortu zaigu, Asier Ituartek errepro- 4 O n d a r r o a 2 0 0 5 duzitzeko makina horietako bat eskuratzeaz gain, soinu horiek euskarri digitalera bihurtzeko tresneria eta jakituria informatikoa OHZren zerbitzura jarri baitu. Euskal Herri mailan ez dugu aukera hau eskaintzen duen elkarte edota erakunderik ezagutzen, eta honek beronek egitasmo honen garrantziaz hitz egiten digu. Argazkian ikusten duzuen bezalako zintak dira bilatzen ditugunak. Beharbada, zuen etxean edo beste nonbaiten ikusiak izango dituzue. Horrela bada, gure eskuetan uztea eskertuko genizueke. Zinta horiek Musika Eskolan bilduko ditugu, eguerdiko 11:00tik 13:30ra, eta 16:00tik 19:00ra. Bertan zeuen izena eta telefonoa hartuko dizuete, gero OHZ zeuekin kontaktuan jarri ahal izateko, eta utzitako zintak itzultzeaz gain, digitalizatutako kopia bat oparitzeko. Hau da, KD bat, utzitako zintako grabazioa zeuek ere entzun ahal izateko. Zinta hauek lagatzeko epea 2005eko abenduaren 13an hasi eta 2006ko urtarrilaren 31n zarratuko dugu. Zerbait edukiz gero ekimen aberasgarri honetan parte hartzera gonbidatzen zaituztegu. Ondarroako Historia Zaleak 2005EKO AZAROA ON DALA 100 URTE Ondarroa, XX. mende hasieran. Arrantzaleak eta arrain saltzaileak Zubi Zaharraren azpian.. ROISIN KOLEKZIOA. 8 O n d a r r o a 2 0 0 5 IV-15 IV-15 IV-15 IV-17 IV-18 IV-22 IV-27 V-01 V-01 V-07 V-09 V-21 V-21 V-22 V-23 V-24 V-24 VI-01 VI-02 VI-03 VI-05 VI-12 VI-17 VI-17 VI-19 VI-19 VI-23 VI-30 VI-30 VII-01 VII-02 VII-04 VII-08 VII-08 VII-09 VII-10 VII-14 VII-17 VII-23 VII-23 VII-25 VII-25 VII-28 IBAIBARRIAGA AREITIO ANASTASIA ITURRIBEITIA ZELAIA FERNANDO LASARTE URIBE JOSE Mª ARRIOLA IBAIBARRIAGA Mª DOLOS URRISTI SAJARRISTA BITOR LANDARIBAR GARRAMIOLA GONZALO BERNEDO ETXANO FELIPE IRIONDO ARETXAGA GLORIA URIBE FERNANDEZ FELIPE GARRAMIOLA ABADEA MONIKA GOROSTEGI URROSOLO ENGRAZI ETXEBARRIA BADIOLA DOROTEO ITUARTE ARRIOLA JUAN KRUZ JUARIZTI BERISTAIN JELASIO ZARRAGA ARANBARRI ANTONIO URRISTI ARAKISTAIN JOSE LERSUNDI ODRIOZOLA SERAPI BEDIALAUNETA EGIA MELITON IRIONDO AANTZAMENDI RAMON GOIGANA LARRINAGA SALBADORA ARRUTI AULESTIARTE Mª KONTZE OLARREAGA TXURRUKA JUAN AZKORBEBEITIA ABARRATEGI MANUEL BEITIA ARRATE JOSE BADIOLA ARRIZABALAGA RIKARDO ERNI GARRAMIOLA DOMINGO AGIRRETXEA ARONA JUANA URRISTI IDUETA PEDRO ELORDI BADIOLA JOSEFA ARTOLA ZABALETA RAFAEL ETXABURU BEDIALAUNETA EUJENIO ETXABURU BADIOLA TEODORO URRISTI URIARTE KLARA ALGORTA ARANBARRI JUAN ASTIGARRAGA OSORO Mª JOSEFA URKIZU SOLABARRIETA Mª DOLOS ANAKABE ANTXUSTEGI JUSTA SOLABARRIETA URKIOLA Mª KARMEN ETXABURU LANDARIBAR RAMON ELIAS GARBIZU LARRINAGA PETRA SOLABARRIETA BADIOLA JAKOBA FERNANDEZ EGIA SANTIAGO URKIZU ARAMAIO LUZIA AITAREN GURASOAK AMAREN GURASOAK Frantzisko Areitio Arnoriaga (Barinaga)-Antoni Damiana Garate Gandiaga (Markina) Pedro Zelaia Bereziartua (Markina-Etxebarria)-Josefa Aranbarri Aldazabal (Berriatua) Agustin Uribe Goitia-Kaietana Paula Aldape Gartzia (Bergara) Antonio Lorentzo Ibaibarriaga Gandiaga-Mª Salome Zelaia Santiso Pio Andres Sajarrista Ibazeta-Ana Mª Egurrola Paguaga (Berriaatua) Gonzalo Rafael Garramiola Zelaia-Manuela Azpiazu Aramaio Buenabentura Etxano Ugartetxea-Agustina Otxoa Makuso Florentino Aretxaga Gonzalez-Kristina Ortiz Maturana (Urrunaga-Araba) Juan Fernandez Lopez (Alkerias-Murtzia)-Indalezi Bakeriza Dulantorruiz Elias Abadea Badiola-Laureana Ostolasa Lersundi Blas Urrrosolo Urristi-Mª Dominga Etxaburu Badiola Salbador Mª Badiola Arrizabalaga-Balbina Mª Kontze Larrinaga Maguregi Antonio Mª Arriola Otxoantezana-Mª Trini Agirre Uralti Jose Antonio Beristain Aranburu-Margari Pagoaga Garramiola Jose Mª Aranbarri Alegria-Mª Frantziska Barruetabeña Agirre Fernando Urristi-Erremiji Teresa Arakistain Isidro Mª Odriozola Orbea (Azpeitia)-Josefa Ramona Epelde Armendia(Mutriku) Meliton Egia Kintana (Mutriku)-Rosa Mª Arantzamendi Agirretxea Pedro Mª Arantzamendi Urkidi (Berriatua)-Mª Katalina San Martin Arriola Juan Jose Larrinaga Abaroa-Mª Kruz Urrosolo Urristi Bartolome Aulestiarte Laka-Mª Antoni Zaldunbide Pagoaga Antonio Txurruka Lezaola-Josefa Antoni Elu Urristi Martin Abarrategi Arriola(Apozaga-Gipuzkoa)-Justa Rufina Zubia Ruiz-Alegria(Ozaeta-Araba) Domingo Roman Arrate Arriola-Mª Antoni Iriondo Arriola (Mendaro) Bonifazio Arrizabalaga Atxurra-Zizili Antoni Mendizabal Idueta (Mutriku) Gonzalo Rafael Garramiola Zelaia-Manuela Azpiazu Aramaio Antonio Arrieta Arona (Mutriku)-Juana Bautista Iturriza Urruzuno Juan Domingo Idueta Aranbarri-Mª Zabala Amallobieta (Berriatua) Migel Antonio Badiola Abaunza-Agustina Mª Arrizabalaga Arano Jose Mª Zabaleta Ondarza (Elgoibar)-Maria Burgoa Arantzamendi Eujenio Bedialauneta Bengotxea-Poloni Santiso Aulestia Jose Bentura Badiola Alegria-Mª Kristina Zarraga Goiogana Jose Joakin Uriarte Iturrino-Mª Teresa Arrasate Antxustegi Juan Aranbarri Urrionabarrenetxea (Berriatua)-Manuela Irigoien Uribe (Mutriku) Inazio (Elgoibar)-Agustina Muguruza (Barinaga) Eleuterio Mª Solabarrieta Alegria-Gala Mª Azpiazu Aretxaga Pedro Antxustegi Arana (Berriatua)-Frantziska Asumendi Urkiaga (Aulestia) Silbestre Pedro Urkiola Ansola-Hermenejilda Otxoantezana Arriola Pedro Jose Landaribar Alegria-Romualda Iturriza Urruzuno Kornelio Larrinaga Lekuona-Simona Azkarate Beotegi (Elantxobe) Pedro Jose Badiola Arrizabalaga-Joakina Azpiri Ugartetxea Meliton Egia Kintana (Mutriku)-Rosa Mª Arantzamendi Agirretxea Pedro Aramaio Zubikarai-Josefa Ramona Arantzamendi Bakeriza AMAREN GURASOAK Jose Manuel Lasarte Unamuno (Eibar)-Tomasa Arrizabalaga Arana Gregorio-Manuela Plaza (Berriatua) Jose Andres Badiola Ibarmia-Josefa Zenarruzabeitia Onaindia (Bolibar) Antonio (Markina)-Mª Urristi Imaz (Mutriku) Jose Maria Aranbarri Urkiza (Berriatua)-Mª Inazi Urrutia Olasolo Eustakio-Frantziska Zaldunbide Lino Urkiza Zaldunbide-Mª Dolos Zubikarai Arrola Juan Urristi Arrizabalaga-Josefa Inazi Elu Bikandi Martin Arakistain Bengoetxea-Mª Josefa Egurrola Arias Pedro Aramaio Zubikarai-Josefa Ramona Arantzamendi Bakeriza Juan Jose Egurrola Iramategi-Mª Benantzi Larrinaga Jose(Amoroto)-Dominga Zelaia (Mendexa) Domingo Atxurra Mermiosolo (Berriatua)-Saturnina Antonia Alegria Urristi Indalezio Arrasate Badiola-Isabel Leonarda Santiso Aretxaga Juan Eusebio Mugartegi (Markina-Etxebarria)-Rufina Urizar Argoitia (Lekeitio) Domingo Markuerkiaga Arrasate-Bizenta Solabarrieta Badiola Pedro Jose Garramiola Zelaia-Juana Augstina Garramiola Iramategi Andres Kanpos Ollakiridi (Ormaiztegi)-Saturnina Asumendi Leorburu (Gabiria) Agustin Frantzisko Urristi Alegria-Mª Azentsi Bedialauneta Arrizabalaga Juan Jose Burgoa Badiola-Mª Mertzedes Egiguren Larrinaga Frantzisko Inazio Idiakez Ariztondo (Itziar)-Mª Kontze Oñederra Mugartegi Austin Hijinio Legarda Agirregomezkorta (Mutriku)-Marta Barbara Ikaran Unanue Kosme Abadea Badiola-Josefa Patrizia (Xemein) Frantzisko Mª Ansorregi-Manuela Frantziska Barrenetxea (Mutriku) (gurasotzakoak) Markos Antonio Zarraga Goiogana-Amali Lorentza Badiola Arrizabalaga Aurelio Arzuaga Zabala (Azpeitia)-Balentina Bidasoro Erkizia (Zumaia) Pedro Inazio Zubikarai Arriola-Mª Dominga Markuerkiaga Arrasate Toribio Joakin Gatzagaetxebarria Beitia-Manuela Benantzi Otxoantezana Etxebarria Juan Jose Etxaburu Pagoaga-Karlota Aretxaga Gabiola Domingo Antonio Guenaga Juarizti-Mª Bautista Urkiza Ibarluzea (8erriatua) Leon Pedro Markuerkiaga Arrasate-Teresa Fausta Iturriza Zelaia Juan Ramon Osa Ibazeta-Felipa Zubikarai Burgoa Lukas Arakistain Bengoetxea-Mª Dominga Lezaola Olabarria Frantzisko Antonio Ibazeta Jauregi-Josefa Antoni Zubizarreta Elordi (Elordi) Frantzisko Alberdi Areitio(Etxebarria)-Inazi Katalina Muniozguren Larrañaga (Elgoibar) Juan Andres Amallobieta Oiñederra-Josefa Antoni Osa Bedialauneta Bernabe Burgoa Ibarloza-Saturnina Urin Alegria Pedro Mª Aramaio-Josefa Ramona Arantzamendi Jose Manuel Amallobieta Bereikua(Berriatua)-Mª Kontze Iturrazpe Ziñolis(Mendexa) Domingo Alegria Aretxaga-Rita Txakartegi Dulantorruiz Juan Jose Pagate Basterretxea-Mariana Burgoa Aramaio Jose Mª Iriondo-Martina Asumendi (Xemein) Juakin Uranga Amilibia (Getaria)-Jeronima Mendizabal Irueta (Mutriku) Domingo Antonio Mª Ibaibarriaga Gandiaga-Mª Antoni Barruetabeña Agirre Felipe Iturribeitia Torre (Mañaria)-Leandra Zugaza Belaustegi (Durango) Jose Manuel Lasarte Unamuno (Eibar)-Tomasa Arrizabalaga Arana Eduardo Arriola Garramiola-Demetri Mª Jertrudis Urristi Aranbarri Bitor Urristi Aranbarria-Mikaela Bustindui Urreta (Berriatua) Anjel Landaribar Solabarrieta-Leonarda Aulestiarte Bereikua Inazio Bernedo Astigarraga (Mutriku)-Josefa Inazi Aldazabal Makazaga Frantzisko Mª Iriondo Azpiri (Mutriku)-Josefa Antoni Olarreaga Arregi Pedro Tomas Uribe Badiola-Luziana Klara Etxano Badiola Gonzalo Rafael Garramiola Zelaia-Manuela Azpiazu Aramaio Pedro Gorostegi Arrizabalaga (Amezketa)-Josefa Antoni Anzuela (Aia) Jose Etxebarria Ugarte (Bedia)-Mª Josefa Pagoaga Garramiola Jose Jabier Ituarte Goitia-Mª Dominga Aristi Egurrola Domingo Bizente Juarizti Ugarteburu-Josefa Ramona Plaza Gojeaskoetxea (Berriatua) Markos Antonio Zarraga Goiogana-Amali Lorentza Badiola Arrizabalaga X X?? - XX?? Nikoas Anbrosio Lersundi Larrinaga-Frantziska Bernedo Makazaga Paskual Bedialauneta Badiola-Juana Kaietana Arriola Odria Jose Ramon Iriondo Barinagarrementeria (Xemein)-Bitoriana Lasarte Arrizabalaga Fermin Goiogana Etxebarria(Bermeo)-Mª Enkarna Larrinaga Egiguren Jose Agustin Arruti Aranbarri-Jabiera Amutxastegi Gandiaga (Mutrikukoak) Bitor Agustin Olarreaga Arregi-Luisa Lezaola Etxea Markos (Otxandio)-Saturnina Urien (Axpe-Arrazola) Pedro Beitia Iturriza-Frantziska Jabiera Izagirre Iramategi (Mutriku) Jose Andres Badiola Ibarmia-Josefa Zenarruzabeitia Onaindia (Zenarruza) Felipe Erni-Josefa (Toulousekoak) Migel Agirretxea................-Mª Andres Laka Arakistain Luis Frantzisko Urristi Burgoa-Mª Jesus Etxaburu Zelaia Manuel Elordi Arrate (Xemein)-Jose Inazi Egurrola Azpiazu (Berriatua) Klaudio Migel Artola Arano-Mª Pilar Bengoetxea Abaroa Migel Domingo Etxaburu Ibazeta-Juliana Eizagirre Aramaio Rafael Etxaburu Odria-Mª Madalena Urruzuno Arrillaga Simon Antonio Urristi Alegria-Rufina Lezaola Bikandi Tomas Antonio Algorta Urbieta (Mutriku)-Bizenta Olasolo Arrizabalaga (Xemein) Inazio (Mutriku)-Josefa Inazi Txurruka (Markina) Alejandro Urkizu Altola (Legorreta)-Josefa Antolina Guenaga Gabiola Jose Anakabe Eizagirre-Jeronima Badiola Arrizabalaga Rufino Solabarrieta Pagoaga-Bibiana Bergara Galdox Alejandro Manuel Etxaburu-Ibazeta-Nikolasa Juana Bengoetxea Gainza Jose Garbizu Pikandia (Lezo)-Sekundina Alsua Mantzisidor (Pasaia) Blas Martin Solabarrieta Badiola-Mª Mertzedes Aldazabal Egaña Dionisio Fernandez Okaiz (Araba)-Mª Antoni Igarza Uranga (Tolosa) Alajandro Inazio Urkizu Artolagirre (Legorreta)-Pia Josefa Unanue Iramategi AITAREN GURASOAK Jose Anizeto Urristi Ondarza-Mª Madalena Landa Etxebarrieta (Ereño) Inazio -Eduarda Agirretxea Jose Isidro Takartegi Alegria-Nikolasa Laka Ibazeta Juan Mª Bernedo Makazaga (Mendexa)-Salustiana Bereikua Etxaburu Simon Antonio Urristi Alegria-Rufina Lezaola Bikandi Domingo-Mª Salome Laka Migel Antonio Ibarloza Egiguren-Eustaki Antoni Zelaia Olabarria Kandido Burgoa Gabiola-Toribia Dulantorruiz Etxaburu Eusebio Arrokero Alejandro (Villada-Palentzi)-Gregori Salzedo Perez (Villacidaber-Palentzi) Jose Migel Urkiza Zaldunbide-Mª Asentzi Iturrino Arrizabalaga Bernardo Badiola Irura-Mª Kruz Azpiri Arriola Jose Antonio Elu Urristi-Bizenta Fka. Txurruka Leizaola Jose Bruno Atxurra Bereikua (Beriatua)-Mª Teresa Malaxetxebarria Eizagirre (Xemein) Domingo Inazio Mugartegi Betolaza-Austina Berridi Iturriza J,Martin Garramiola Maguregi (Aulestia)-Josefa Antoni Artolazabal Kareaga (Zenarruza) Jose Mª Etxeberria Agirregabiria (Deba)-Nikolasa Dominika Crespo Trueba Domingo Jose Osa Ibazeta-Mª Josefa Urkiza Arakistain (Berriatua) Saturnino Mnez. de Luko Fdez-Miñones (Betolaza-Araba)-Raimunda Dga. Idueta Agirre Migel Antonio Ibarloza Egiguren-Eustaki Antoni Zelaia Olabarria Domingo Badiola Arrizabalaga-Josefa Inazi Aulestiarte Bereikua Faustino Ansola Burgoa-Ana Mª Isabel Ulazia Andonegi ( Mutriku) Frantzisko Luis Telleria Asumendi-Juana Agustina Goiburu Ollakuridia (Zegamakoak) Leon Pedro Markuerkiaga Arrasate-Justa Pagoaga Garramiola Juan Saturnino Agirre Lete-Rita Eusebi Zarraga Zabala Juan Mª Bernedo Makatzaga (Mendexa)-Salustiana Bereikua Etxaburu Sebastian Lekue Bengoetxea-Balbina Urkiola Landaribar Jose Rafael Bedialauneta Iramategi-Josefa Inazi Sajarrista Ibazeta Juan Ramon Osa Ibazeta-Felipa Zubikarai Burgoa X??-Agapita Argoitia Aranbarri Frantzisko Mª Iriondo Azpiri (Mutriku)-Josefa Antoni Olarreaga Arregi Gaspar Fuljentzio Badiola Ibarmia-Mª Teresa Txakartegi Aranbarri (Amoroto) Juan Domingo-Mª Juana Barinagarrementeria (Berriatukoak) Agustin Kortazar Jauregi (Lekeitio)-Dominga Urkiza Zelaia (Berriatua) Martin Ansola Burgoa-Paskasi Badiola Elordi Juan Domingo Illaro Eguren (Zenarruza)-Juana Bautista Makazaga Aldazabal Bernardo Solabarrieta Badiola-Tomasa Ansola Zubizarreta (Berriatua) Pedro Urrutia Alegria-Kandida Artetxe Gandiaga Martin Badiola-Madalena Etxaburu Jose Nartziso Guenaga Azpiazu-Juana Josefa Irusta Antxustegi (Berriatua) Jose Arakistain Urkidi-Mª Klara Barinagarrementeria Aranbarri (Berriatua) Fernando Urristi Ondarza-Erremiji Teresa Arakistain Bengoetxea Lorentzo Garmendia (Etxano)-Mª Antoni Aztobiza (Zornotza) Pedro Arriola Garraniola-Manuela Idueta Goiogana Juan Bautista-Frantziska (Barinaga) Fernando(S.Esteban de Ziaño-Langreo)-Juana Antoni Jil Pio-Mª Isidra Jose Mª-Ramona Antoni Paulin Pedro Mª-Mª Dominga Bernardo-Mª Jesus Frantzisko (Mendexa)-Juana de Dios Pedro Jazinto-Buenabentura Jose Abelino (Donostia)-Mª Dolos Domingo Frantzisko-Sinpuriana Mª Domingo Resurrezion-Dominga Gillerma Santiago Erruperto-Tomasa (Elantxobe) Jose-Hilari Domingo Jose -Juana Krisostomo Pedro Jose-Dionisi Natali Mª Pura Urristi Arakistain- X?? Nikolas Mª-Bruna Mª Mateo Ramon (Santoña)-Dionisi Austin-Mª Inazi (Mutriku) Nikolas-Juliana Juan Domingo-Rafaela Justa Rafael Domingo-Mª Espektazion Juan Kruz (Otxandio)-Dominika (Billarreal-Araba) Roman Makario-Dominga Baldomera Simon Gaspar-Luzia Buenabentura Leon (Toulouse)-Mª Rosario Domingo Paskual-Erremiji Angela Martzelino Pedro-Josefa Antoni Felix Mª-Bizenta Agustina Jose Julian-Fernanda Pablo Alejandrio-Mª-Eusebi Martin Agapito-Dominga Matea Domingo Mª Prudentzio-Mª Inazi Rafael Antonio-Elena Mª Jose Mª (Mutrku)-Paula (Elgoibar) Enrike Manuel-Mª Pilar Domingo Benantzio-Teresa (Berriatua) Jose M-Mª Isabel Bruno Matias-Mª Jesus Migel Martin (Pasaia)-Ezekiela (Elantxobe) Felipe-Felipa Jose Manuel (Lasarte)-Mª Espektazion Doroteo Jose-Sandali Ines GURASOAK Lorentzo Manuel-Modesta Bibiana Migel Baldomero-Juana Josefa (Berriatua) Domingo Trinidad Ramos-Andresa Josefa Sotero Agustin-Balbina Inazio Ildefonso-Josefa Antoni Domingo Jose Felix-Josefa Ramona Domingo Mª-Lorentza Teodora Toribio Ramon-Barbara Mª Manuel (Billada-Palencia)-Buenabentura Florentina Antonio Fausto-Makari Dionisi Baldomero-Josefa Mª Dolos Simon Mª-Mª Dolos (Mendexa) Jose Migel-Dominga Gregorio Mª-Ana Josefa Domingo Mª (Berriatua)-Mª Juana Isidro Zizilio(Deba)-Justa Rufina Urbano Kandido-Kalixta Simona Pia Jose Atanasio-Liboria Kristina Bizente Mª-Juana Krisostoma Anjel-Paskuala Petra Matias Juan Agustin-Juana Anjela Manuel Frantzisko Salustiano (Zegama)-Anbrusi Juana Jesus-Inazi Jose Austin-Maximina (Mutriku) Biktorio Antonio-Dominga Luisa Jose Inazio-Gillerma Simeon Gaspar-Luisa Migela Domingo Jose-Manuela Maria Jose Mª-Kintina Jose Bartolome-Sotera Antoni Federiko Migel-Josefa Manuela Karlos (Berriatua)-Mª Jesus Pedro (Lekeitio)-Felizitas Perpetua Saturnino Jose Mª-Sabina Luisa Eustakio Mª-Juana Engrazia (Elgoibar) Bernabe Santiago-Alejandra Saturnina Pedro-Margari Fernando -Mª Jesus Zakarias Joakin-Mª Frantziska Jose Antonio (Xemein)-Petra Emiliano-Margari Lino (Zornotza)-Josefa (Xemein) Kandido-Frantziska Antoni GURASOAK 1905ean JAIOTAKOAK IZENA URRISTI LASARTE EBARISTO ARANTZAMENDI GOROSTOLA DOMINGO TXAKARTEGI BADIOLA JULIAN BERNEDO SESMA JULIAN URRISTI ARANBARRI BENITO LEKUE ZUBIKARAI ANGELES IBARLOZA URKIZA BALENTINA BURGOA URRISTI MIGEL ARROKERO ARAKISTAIN FIDEL URKIZA ARAMAIO JOSE MIGEL BADIOLA EGURROLA ELBIRA ELU PLAZA MARIA PLAZA ATXURRA BLAS MUGARTEGI ARRASATE BLAS GARRAMIOLA MUGARTEGI JOSE Mª ETXEBERRIA MARKUERKIAGA MANUEL OSA GARRAMIOLA SALBADOR MARTINEZ DE LUKO KANPOS ANDRESA IBARLOZA URRISTI DAMIAN BADIOLA BURGOA BENINO ANSOLA IDIAKEZ BENINO TELLERIA LEGARDA FELIX MARKUERKIAGA ABADEA LEON AGIRRE SANTA MARIA Mª LUZ BERNEDO ZARRAGA EDUBIKIS LEKUE ARZUAGA BALENTINA BEDIALAUNETA ZUBIKARAI PERFEKTA OSA GAZAGAETXEBARRIA RUFINA ARGOITIA ETXABURU Mª JESUS IRIONDO GUENAGA ANJEL BADIOLA MARKUERKIAGA GABRIEL AMALLOBIETA OSA FELIZITAS KORTAZAR ARAKISTAIN JUAN ANSOLA IBAZETA JOSE ILLARO ALBERDI FRANTZISKA SOLABARRIETA AMALLOBIETA FRANTZISKA URRUTIA BURGOA GREGORIO BADIOLA ARAMAIO JOSEFA GUENAGA AMALLOBIETA JOSEFA ARAKISTAIN ALEGRIA JUANA URRISTI PAGATE AMADEA GARMENDIA IRIONDO AMADEA ARRIOLA URANGA NIKANOR IZENA Patxi Etxaburu Ajarrista JAIOTZA I-02 I-04 I-07 I-09 I-12 I-18 I-23 I-23 I-24 I-24 I-25 I-26 II-02 II-03 II-08 II-10 II-10 II-11 II-12 II-13 II-13 II-19 II-19 II-20 II-20 II-23 II-24 II-29 II-28 III-01 III-02 III-07 III-08 III-08 III-09 III-11 III-12 III-17 III-24 III-30 III-31 IV-02 IV-10 JAIOTZA ON DALA 100 URTE O N O n d D A L A a r r o a 1 0 0 2 0 0 U R T E 5 9 10 O n d a r r o a 2 0 0 5 X-22 X-23 X-25 X-26 X-26 X-27 X-28 X-30 XI-01 XI-01 XI-02 XI-05 XI-05 XI-07 XI-11 XI-12 XI-12 XI-13 XI-16 XI-18 XI-19 XI-20 XI-20 XI-23 XI-25 XI-26 XI-27 XII-04 XII-05 XII-05 XII-06 XII-07 XII-08 XII-12 XII-12 XII-13 XII-14 XII-17 XII-18 XII-20 XII-22 XII-26 XII-31 URRESTI GARTZIA ROSARIO SAINZ OLABE PETRA BEDIALAUNETA ALBERDI PEDRO MARURI BEDIALAUNETA DOMINGO BELAUSTEGI BURGOA EBARISTA EGIGUREN SOLABARRIETA AGUSTIN BENGOETXEA ARAMAIO PEDRO MARURI GOIOGANA ANBRUSI GARTZIA ALKORTA SANTOS BURGOA OLANO Mª SANTOS ARRASATE ARRIOLA DOMINGA GUENAGA ARANTZAMENDI ZAKARIAS ARAMAIO SESMA KONSUELO EGURROLA KALZAKORTA DONATO AZPILLAGA TXAKARTEGI JAZINTA BEDIALAUNETA BENGOETXEA DOLOS ANTXUSTEGI BADIOLA INAZIO ARANTZAMENDI MARURI KARIDA KALZAKORTA IMAZ JOSE MªOSA AMUTXASTEGI JOSE ASTELARRA LOPEZ DE LETONA ANJELES GALLASTEGI GANDARIAS MARIANO MEJIAS ITURRIZA RAMONA MARKUERKIAGA MUJIKA ALBERTO AGIRRE ARAMAIO LUIS NABAS SOPEÑA DARIA BERRIDI ARIZTONDO JOSE ETXABE URIONABARRENETXEA FRANTZISKO HERNANDEZ GONZALEZ ROSALIA BURGOA OSA SABAS MARTINEZ-ALEGRIA ZELAIA NIKOLAS LOPEZ KINTANILLA JULIANA URKIAGA BURUNDARENA JOSE Mª ALEGRIA EGIGUREN JOSE URIARTI URRISTI LUIS LANDARIBAR ARKOTXA LUZIA MANUEL LASARTE IMAZ URANGA ZUBIKARAI ANDRES BERNEDO LAKA ESPEKTAZION ITURRIZA BAKERIZA JOSE Mª Mª JESUS MAIZ ASTIGARRAGA URKIOLA BENGOETXEA Mª JESUS LARRINAGA ARETXAGA MIGEL Frantzisko (Donostia)-Kostantzi Paulino Segundo (Bilbo)-Mª Zizili Bernarda (Mutriku) Juan de Dios-Mª Jesus Gregorio Mª-Mª Kandida Tiburtzio Mª (Mutriku)-Josefa Hilari Rafael Domingo-Mª Isabel Pablo Jose-Margari Mª Benito-Mª Present Martin (Iurreta)-Mª Frantziska Juan Jose-Sebastine Liberata Kandido Mª-Ursula Bartolome Domingo Ezekiel-Bitori (Berriatua) Domingo Nemesio-Bizenta Dorotea Donato Felipe-Josefa Martina (Berriatua) Jose Luis-Josefa Antoni Pedro Alejandro-Mª Bisit Simon (Berriatua)-Dominga Domingo Migel-Anbrusi Katalina Juan Martin (Berriatua)-Romana Inazi Esteban Ebaristo-Mª Antoni (Mutrikukoak) Zelestino (Bilbo)-Mª Sokorro Saturnina Lpez de Letona Migel Tomas-Lukaria (Elantxobe) Martin Migel (Donostia)-Frantziska Sebero-Mª Anjeles (Zeanuri) Jose Mª-Bitori Josefa Juan(Zebreros-Avila)-Andrea(Hien de la Enzina-Guadalajara) Pedro Zirilo-Mª Isabel Esteban Juan Bautista-Frantziska (Zenarruza) Romualdo(Ciud. Rodrigo)-Elbira(Barba de Puerco-Salamanca) Justo Markos-Klotilde Alejo (Ulibarri-Ganboa)-Isabel (Markina-Etxebarria) Antonio(G.de Mercado-Burgos)-C. de Quintanilla, (C. de S.Clemente ,Burgos) Domingo Balentin-Klotilde Mª Ildefonso-Manuela Domingo-Maria Isidro Jose-Martzela Nikolasa Jose Benito-Juana Bentura Jeronima Mendizabal Irueta Baldomero Inazio-Zipriana Justina Domingo Mª-Mª Frantziska Jeronimo Mª-Benita Luis Mariano-Nazari Petra Juan Bautista-Mª Jesus GURASOAK Domingo Frantzisko-Jertrudis (Berriatukoak) Jose Mª-Dominga Juakina (Berriatukoak) Jose Mª-Mª Josefa Deograzias Mª-Benita Zizili Isidro Mª (Mutriku)-Klotilde Mª Salustiano Antonio-Josefa Antoni (Mutriku) Antonio Mª-Leokadi Simona Jose Mª (Mutriku)-Buenabentura Bitor Antonio Mª Dominga (Berriatua) Domingo Hijinio-Mª Madalena Fernando Mamerto-Mª Jesus Domingo Jose-Mª Ramos Doroteo Mª-Mª Rita Juan Bernardino (Lekeitio)-Rufina Frantzisko Balentin (Berriatua)-Buenabentura Esteban (Mutriku)-Martina( Xemein) Inazio Frantzisko(Lekeitio)-Mª Dominga Raimundo (Deustu)-Ana Teresa Eustakio Erremijio-Mª Bernarda Jose Benantzio-Mª Luisa Erruperta Juan-Katalina Felix Gregorio (zena)-Katalina Manuela Santos (Plentzia)-Ramona Saturnina Jose Frantzisko-Mª Gabina Luis Antonio-Maria (Berriatua) Doningo Florentzio-Mª Pilar Pedro Jose-Justa Saturnina Jose Salbador-Emeteri Juakina Domingo Mª-Margari (Urdaneta) Jose Ramon-Luziana Teresa Eusebio Andres-Gregori Toribi Juan Bautista-Josefa Erremijio Mª-Balentina (Santoña) Roke Mª-Agustina Salbador Laureano-Juliana Jose Mª Carlos-Mª Josefa (Xemeingoak) Fuljentzio Jose-Lorentza Susana Agustin (Miera-Santander)-Amali (Riaño-Santander) Domingo Alejandro-Mª Joakina Manuel Frantzisko-Meltxora Ines Bitoriano-Mª Teresa Antoni (Mendaro) Nikolas (Durango)-Demetri Toribi GURASOAK Erroke Urresti-Josefa Etxanike (Donostia) Frantzisko Sainz Lopez (Inestrillas-Logroño)-Mª Jesus Guenaga Plaza Juan Bautista Bedialauneta Solabarrieta-Dominga Egurrola Azpiri (Ereño) Domingo Maruri Ibazeta (Bilbo)-Ana Balentina Aramaio Santiso Benigno Belaustegi Etxaniz (Mutriku)-Mª Joakina Agote Zubeldia (Zarautz) Tomas Egiguren Ainzuriza-Silbestra Larrinaga Eizagirre Inazio Mª Bengoetxea Odria-Mª Dominga Badiola Arrizabalaga Jose Domingo Maruri Ibazeta (Bilbo)-Ana Balentina Aramaio Santiso Meliton Gartzia Belasko (Pelaio de Mena)-Mª Antoni Albarez Albarez (Espadaña-Santander) Esteban Burgoa Arantzamendi-Agapita Etxaburu Gainza Indalezio Jose Arrasate Badiola-Petra Olabe Eizagirre (Mutriku) Kasimiro Guenaga Laka-Manuela Antoni Azpiri Larrinaga Pedro Aramaio Zubikarai-Josefa Ramona Arantzamendi Bakeriza Jose Inazio Egurrola Bidaurre-Mª Dolos Ibarloza Aramaio Juan Tomas Azpillaga Urrosolo-Mª Ana Egaña Pagoaga Juan Bautista Bedialauneta Solabarrieta-Dominga Egurrola Azpiri (Ereño) XX?? -Josefa Inazi Lorenza Antxustegi Arano Simon Arantzamendi Bakeriza-Isabel Urristi Aulestiarte Jose Martin Kalzakorta Pagoaga (Xemein)-Joakina Erkiaga Amallobieta (Berriatua) Jose Manuel Osa-Mikaela Antoni Urristi Isidro Astelarra Nabea ( Munio)-MªAntoni Asla Aurrekoetxea (Zamudio ) Migel Gallastegi-Josefa Lema Egiguren XX?? -Balera Josefa Iturriza Arriola Leon Pedro Markuerkiaga Arrasate-Justa Nartzisa Pagoaga Arrasate Jose Antonio Agirre Ansola-Leona Alberdi Arozena (Azkoitia) Demetrio Nabas (Madrid)-Josefa Tendero (Fuente Ginaldo-Salamanka) Anjel Berridi Zelaia-Buenabentura Urkiaga Bedialauneta Juan Bautista Etxabe Aranbarri (Elgoibar)-Ana Mª Eizagirre Aramaio Lorentzo Hernandez Santxez (Balberdon-Salamanca)-Mª Montero Prieto (Ciudad Rodrigo) Jose Mª Osa Iturrino-Agustina Eizagirre Aramaio Fidel Martinez-Alegria Nafarrete-Feliziana Lopez-Briñas Beltran-Otaola (Ulibarrikoak) Anjel Lopez-Juana Mendibe (Gamiel de mercado-Burgos)koak Domingo Urkiaga Olabarria-Marina Alkorta Gabiola Juan Inazio Alegria Aretxaga-Mikaela Antoni Arakistain Alegria Jose Joakin Uriarti Iturrino-Mª Teresa Arrasate Antxustegi Pedro Jose Landaribar Alegria-Romualda Iturriza Urruzuno Timoteo Lasarte Arrizabalaga-Buenabentura Badiola Bedarona Joakin Uranga Amalibia-Jeronima Mendizabal Irueta (Getariakoak) Juan Mª Bernedo Makazaga (Mendexa)-Saturnino Bereikua Etxaburu Martin Iturriza Lekue-Mª Teresa Badiola Pagate Juan Kruz Maiz (Aia)-Josefa Mendizabal (Mutriku) Fermin Mª Urkiola Landaribar-Rita Txakartegi Dulanto-ruiz Blas Larrinaga Urkiola-Eulojia Iturrino Arrizabalaga AITAREN GURASOAK Lorentzo Ibazeta-Mª Paula Lekue Jose Domingo Malaxetxebarria (Aulesti)-Maria Laka (Mendexa) Andres AlegriaAretxaga-Erremiji Solabarrieta Badiola Jose Inazio Badiola Anakabe-Mª Frantziska Aranbarri Txurruka Pedro Mª Arantzamendi Urkidi (Berriatua)-Mª Katalina San Martin Arriola (Mutriku) Domingo Balentin Aldazabal Lariz-Manuela Olarreaga Arregi (Berriatukoak) Agustin Frantzisko Urristi Alegria-Mª Asentzi Bedialauneta Arrizabalaga Juan(Berriatua)-Manuela Irigoien (Mutriku) Pedro Mª Uriolabeitia (Xemein)-Mª Manuela Treku Bernardino Bedialauneta Iramategi-Hilari Frantziska Beitia Iturriza Migel Domingo Etxaburu Ibazeta-Juliana Eizagirre Aramaio Jose Nartziso Guenaga Azpiazu-Juana Josefa Irusta Antxustegi (Berriatua) Gaspar Prudentzio Badiola Ibarmia-Mª Teresa Txakartegi Aranbarri (Amoroto) Jose Gabikaetxebarria Agirresolarte (Ispazter)-Petra Arostegi Ugurriza (Gizaburua) Pedro Laka Azpeitia-Juana Josefa Argoitia Irusta Juan Mª Ariztondo-Josefa Astigarraga (Mutriku) Pedro Manuel Arantzamendi Agirretxea-Nikanora Bilbao Arostegi (Mendaro) Fekix Etxebarria Arizmendi (Deustu)-Mª Juana Larrinaga Urrosolo Eustakio Zubikarai-Frantziska Zaldunbide Esteban Solabarrieta Badiola-Juana Olabarria Uribe Felipe Burgoa Garramiola-Dominga Atanasi Azpiazu Artetxe Antonio Txurruka Lezaola-Josefa Antoni Elu Urristi Isidro Fernandez Gonzalez (Tudebilla-Logroño)-Juan Bautista Ansoleaga Larrazabal Isidro Odriozola Orbea (Azpeitia)-Josefa Ramona Epelde Armendia (Mutriku) Frantzisko Mª-Mª Joakina Ugerteburu (Markina) Jose Romualdo Zarraga Goiogana-Juana Mª Aramaio Egurrola Lazaro Arrasate Arkaute-Telesfora Urkiola Landaribar Felipe Egiguren Pagoaga-Frantziska Bizenta GarramiolaZelaia Antonio Sesma (Markina)-Mª Urristi (Mutrku) Juan Jose Jimeno Beitia-Luisa Mª Dolos Alberdi Lekue Dionisio Laka Ibazeta-Kleta Solabarrieta Bedialauneta Frantzisko Urristi Idiakez-Frantziska Pagoaga Totorikaguena (Berriatua) Lino Jose Urkiza Zaldunbide-MªDolos Zubikarai Arriola Eustakio Zubikarai Arriola-Frantziska Zaldunbide Paguaga Ramon Kasimiro Aldarondo Gorostidi (Pasaia)-Mª Jesus Agirretxea Zelaia Jose Mª Aulestiarte-Josefa Antoni Elu (Xemeingoak) Inazio Mª Urrosolo Urristi-Mª Dominga Solabarrieta Alegria Joakin Labin-Mª Karmen Barkin (Mierakoak) Pedro Frantzisko Elustondo Badiola-Mª Andres Ibazeta Azpiazu Pedro Beitia Iturriza-Frantziska Jabiera Izagirre Iramategi (Mutriku) Jose Antonio Urkiola Badiola-Josefa Ansola Zuinaga (Mutriku) Martin Anduesa Beroategi (Urkizu-Nafarroa)-Klara Alegria Garaikoetxea (Otxandio) AITAREN GURASOAK Manuel Gartzia (San Mames de Canpos-Palentzi)-Martina Jabiera Larrinaga Manuel Olabe-Martina Arkotxa (Mutrikukoak) Domingo Alberdi Argoitia (Mutriku)-Juana Bautista Makazaga Aldazabal (Berriatua) Frantzisko Benito Bedialauneta Ainzuriza-Josefa Inazi Bengoetxea Abaroa Jose Burgoa Aramaio-Mª Bautista Garramiola Zelaia Eleuterio Mª Solabarrieta Alegria-Gala Mª Azpiazu Aretxaga Pedro Mª Aramaio Zubikarai-Josefa Ramona Arantzamendi Bakeriza Fermin Goiogana Etxebarria-Mª Ekarna Larrinaga Egiguren Juan Bautista Alkorta Kereketa-Juana Josefa Barinagarrementeria Amallobieta (Berriatua) Leon Olano Aranbarri (Durango)-Antolina Bizenta Iramategi Txakartegi Luzio Arriola Odria-Saturnina Etxaburu Zelaia Kastor Arantzamendi-Trini Arregi (Berriatukoak) Antonio Sesma (Markina)-Maria Urristi Imaz (Mutriku) Jose Bentura Kalzakorta Eizagirre-Juliana Atxurra Aranbarri (Berriatukoak) Jose Ramon Txakartegi Alegria-Jazinta Dulantorruiz Etxaburu Mª Felipe Bengoetxea Gainza-Josefa Mª Dolos Zendoia Iturrino Gaspar Badiola Ibarmia-Mª Teresa Txakartegi Aranbarri (Amoroto) Jose Domingo Maruri Ibazeta (Bilbo)-Ana Balentina Aramaio Felipe Imaz Zubiaurre-Teresa Elizgarai Albizu (Mutrikukoak) Antonio Amutxastegi-Mikaela Ituarte Florentino Jose Lopez de Letona Antifara (Ziriamo-Araba)-Liboria Uribe Laka Luis Gandarias (Mendata)-Feliziana Bastretxea (Lumo) Pedro Jose Mejias-Mª Klara Urkidi Gabino Mujika Mendoza (Gazteiz)-Mª Goikolea Hormaetxea (Zeanuri) Inazio Aramaio Alegria-Florentina Uribe Badiola Inazio Sopeña (Fuentemillan-Guadalajara)-Josefa Perez ( San Agustin de los Reyes-Madrid) Anjel Jose Mª Ariztondo Egaña-Erremiji Egiguren Garramiola Juan Kruz Urionabarrenetxea Ansotegi (Zenarruza)-Mª Tomasa Dolos Irastorza Sarasua (Gerena) Manuel Gonzalez Benito-Domitila Espinazo Simon (Barba de Puerco-Salamancakoak) Jenaro Felipe Osa Urkiza-Toribi Ibazeta Manuel Mª-Josefa Bastida (Markina-Etxebarria) Alejo Kintanilla-Petra Arribas (Cuebas de San Klemente-Burgos)koak Jose Inazio Burundarena Uria (Berriatua)-Juana Antoni Badiola Osa Telesforo Egiguren Beitia-Mª Enkarna Etxaburu Zelaia Simeon Antonio Urristi Alegria-Mª Rufina Lezaola Bikandi Pedro M Arkotxa Agote-Emeteri Garramiola Zelaia Felipe Imaz Zubiaurre-Teresa Elizgarai Albizu (Mutrikukoak) Andres Zubikarai Arriola-Mª Martina Balenziaga Juan de Dios Laka Arakistain-Petra Zelaia Abaroa Frantzisko Bakeriza Azpiazu-Faustina Guenaga Laka Frantzisko Astigarraga (Bergara)-Josefa Lizundia (Mutriku) Inazio Mª Bengoetxea Odria-Mª Dominga Badiola Arrizabalaga Primo Feliziano Aretxaga Lezaola-Agapita Argoitia Aranbarri AMAREN GURASOAK Antonio Egurrola-Mª Andresa Aranbarri (Berriatukoak) Manuel Goigana-Mª Josefa Irusta (Berriatukoak) Isidoro Elu Bedialauneta-Mª Antoni Lezaola Olabarria (Berriatukoa) Luzio Arriola Odria-Saturnina Etxaburu Zelaia Juan Andres Amallobieta Oiñederra-Josefa Antoni Osa Bedialauneta Jose Domingo Martija Olariaga-Martina Simona Txurruka Garate (Mutrikukoak) Serafin Urriola Aranbarri-Juana Anakabe Eizagirre (Berriatua) Nikolas Anbrosio Lersundi-Frantziska Bernedo Mendexa) Kastor Arantzamendi-Trini Arregi (Berriatukoak) Domingo Urkiaga Azpiri-Tomasa Elordieta Uribarri (Arrazua) Juan Bautista Bedialauneta Solabarrieta-Dominga Egurrola Azpiri (Ereño) Manuel Beristain Arrizabalaga-Ezekiela Frantziska Elordi Guenaga Pedro Antonio Bedialauneta Alkorta-Frantziska Jabiera Arantzamendi Argoitia Antonio Mª Beristain Pagoaga-Eskolastika Fermina Aranburu Meabeansorena (Aulestia) Gregorio Aranbarri Arantzamendi-Josefa Elu Gorostola (Berriatua) Jose Mª Arriola (Xemein)-Lorentza Urbieta (Mendaro) Pedro Manuel Burgoa Aramaio-Manuela Pagate Basterretxea Domingo Manuel Ibazeta Pagate-Fruktuosa Frantziska Aramaio Santiso Migel Agirretxea-Mª Andres Laka Jose Antonio Elu Urrista-Bizenta Frantziska Txurruka Lezaola Martin Solabarrieta Burgoa-Akilina Azpiri Ugartetxea Romualdo Elu Bikandi-Josefa Inazi Izeta Garramiola Domingo Iturrino Ibazeta-Mª Madalena Arrizabalaga Urrestieta Kanuto Badiola Arano-Maria Odriozola Manuel Galdox-Mikaela Kaltzakorta (Berriatua) Inazio Aramaio Alegria-Florentina Uribe Badiola Bartolome Burgoa Ibarloza-Timotea Badiola Arrizabalaga Antonio Lorentzo Ibaibarriaga Gandiaga-Mª Salome Zelaia Santiso Manuel Antonio Larburu (Usurbil)-Mª Josefa Landa (Urdaneta) Domingo Badiola Arrizabalaga-Josefa Inazi Aulestiarte Bereikua Domingo Roman Maruri Ibazeta-Dominga Arrizabalaga Paguaga Jose Mª Urkidi Olabe-Poloni Arreitunaindia Basterretxea (Mutrikukoak) Pedro Azpiazu Arostegi-Mª Dolos Lekue Bengotxea Segundo Agustin Urkiza Guenaga-Mª Karmen Barrutabeña Legarda Bruno Ramon Osa Erkiaga-Jazinta Lorentza Aldekoa Arizti (Abando) Jose Mª Soraluze-Mª Elordi (Xemeingoak) Markos Antonio Zarraga Goiogana-Amali Lorentza Badiola Arrizabalaga Jose Barkin-Jenerosa Barkin (Riañokoak) Martin Solabarrieta Burgoa-Akilina Azpiri Ugartetxea Fernando Arrizabalaga-Mariana Etxaburu Antonio Bautista Mugerza Egia-Frantziska Antoni Iriondo Arrizabalaga (Mutrikukoak) Nikasio Migel Lersundi Dulantorruiz-Anizeta Idueta Osa AMAREN GURASOAK 1 0 0 IZENA IBAZETA EGURROLA PEDRO MALAXETXEBARRIA GOIOGANA PEDRO ALEGRIA ELU ESTEBAN BADIOLA ARRIOLA DOMINGO ARANTZAMENDI AMALLOBIETA DONATA ALDAZABAL MARTIJA LUIS URRISTI URRIOLA AGUSTIN ARANBARRIA LERSUNDI EUJENIO URIOLABEITIA ARANTZAMENDI JOSE Mª BEDIALAUNETA URKIAGA LUISA ETXABURU BEDIALAUNETA JOAKINA GUENAGA BERISTAIN INAZIO BADIOLA BEDIALUANETA JOSE GABIKAETXEBARRIA BERISTAIN ABDONA LAKA ARANBARRI AUGUSTO ARISTONDO ARRIOLA SERAPIO ARANTZAMENDI BURGOA DOMINGO ETXEBARRIA IBAZETA ELEUTERI ZUBIKARAI AGIRRETXEA ADRIAN SOLABARRIETA ELU ADRIAN BURGOA SOLABARRIETA NATI TXURRUKA ELU NIKOMEDES FERNANDEZ ITURRINO Mª MERTZEDES ODRIOZOLA BADIOLA KANUTO URRESTI GALDOX Mª SOKORRO ZARRAGA ARAMAIO JOSE ARRASATE BURGOA ESPERANTZA EGIGUREN IBAIBARRIAGA SALOME SESMA LARBURU ROSARIO JIMENO BADIOLA Mª ROSARIO LAKA MARURI DIONISIO URRISTI URKIDI Mª ROSARIO URKIZA AZPIAZU FRANTZISKO ZUBIKARAI URKIZA PEDRO ALDARONDO OSA FROILAN AULESTIARTE SORALUZE JULIANA URROSOLO ZARRAGA MARIA LABIN BARKIN Mª JUSTINA ELUSTONDO SOLABARRIETA MARTIN BEITIA ARRIZABALAGA EDUARDO URKIOA MUGERZA KRISANTA ANDUESA LERTSUNDI KANUTO IZENA D A L A JAIOTZA VIII-01 VIII-02 VIII-03 VIII-04 VIII-07 VIII-09 VIII-12 VIII-15 VIII-16 VIII-19 VIII-20 VIII-26 VIII-27 VIII-30 IX-01 IX-03 IX-03 IX-06 IX-08 IX-08 IX-09 IX-15 IX-24 IX-24 IX-25 IX-27 IX-29 IX-29 X-01 X-01 X-02 X-04 X-04 X-05 X-05 X-06 X-07 X-11 X-11 X-13 X-21 X-22 JAIOTZA O N U R T E O N O n D A L A d a r r o a 1 0 0 2 0 0 U R T E 5 11 ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA Ondarroako Andra Mari Elizako kortxela. Iparraldeko horma gaineko sasi-erromesa. ANJEL ITUARTE AULESTIA ONDARROAKO SANTA MARIA ELIZAKO ERROMESAK ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA Anjel Ituarte Aulestia Gaur egun ohikoa da milaka pertsona bidez bide Santiago de Compostelara abiatzea baina ohitura hau IX. mendearen erditik datorkigu. Garai horretan Santiago apostoluaren hilobia aurkitu ei zuten eta handik aurrera hainbat eta hainbat Erromesek penintsula zeharkatu, Iruña, Logroño, Burgos, eta Leon, besteak beste, igaro ondoren, Santiago edo Done Jakuen hilobia bisitatzera joateko ohitura zabaldu zuten. Bide honi Frantziar bidea deritzo. Baina garai hartan bazegoen kostaldetik zihoan beste bide bat ere, aurrekoa baino zaharragoa eta arriskutsuagoa. Ondarroatik oso hurbil pasatzen zen (Debatik, Larruskainetik eta Markinatik). Gaur egun bide hau berreskuratua izan da eta Iparraldeko bidea bezala ezagutzen da. E Garaiko erromes baten irudia uropatik bidez bide zetozen erromesak bideko herrien arteko salerosketa indartu eta inguruko herrien ekonomia garatzen lagundu zuten.Bestalde, Europako ideia, pentsakera eta arte tendentzia berriak zabaldu zituzten, bertoko herrien kultura aberasturik. Autun elizako erromesak. (Saòne-et-Loire). Erromanikoa O n d a r r o a O N D A R E A R T I S T I K O A Santiago erromesa, Santa Terako Santa Marta elizan. Erromanikoa. Beheko argazkian, emakume erromesa Seu de Velleko freskoan. la Gotikora heltzean erromesaren irudiaren ikonografia erabat finkatuta eta sistematikoki irudikatuta agertzen zaigu. Honek irudiaren asimilaziora garamatza, hau da, herritarrek eleizako hormetan gizon bat makila batekin ikustean, berehala ezagutzen zuten erromes bezala. Idatzi honen helburua Ondarroako eleizan zizelkaturik aurkitzen diren erromesen irudien ezaugarriak deskribatu eta aztertzea da, eta ahal den neurrian, egin ziren garaiko pentsakeran eta iturrietan oinarritzea. 1. ERROMESA ERDI AROKO GIZARTEAN El viernes de indulgencias vestio una esclavina Grand sombrero redondo, mucha concha marina, Bordon lleno de imágenes, en él la palma fina Esportilla y cuentas para rezar aína; Los zapatos, redondos e bien sobresolados Echó un grand dobler sobre los sus costados, Gallofas e bodigos lieva í condesados, Destas cosas romeros andan aparejados; Deyuso del sobaco va la mijor alfaja; Calabaza bermeja más que pico de graja; Bien cabe su azumbre e mas una miaja Non anadan los romeros sin aquesta sufraja. HITAKO ARZIPRESTEA. XV. mendean Erdi Aroko gizartea hiru estamentutan banatuta zegoen: noblezia, eleiza eta nekazariak. Talde bakoitzak bere eginkizuna bete behar zuen gizartea behar bezala antolatuta egoteko orduko pentsakerarekin: nobleziak babesa eman eta bakea zaintzen zuen errezuarekin, kleroak jaungoikoarenganako bidea errazten zuen eta nekazariek lana eginez beste estamenduen mantenua eta beraien bekatuen barkamena lortzen zuten. XI. Mendean Adalberon, Laoneko apezpikuak, honela zioen: XIV. mendeko erromesak. 14 O N D A R R O A K O 2 0 0 5 Herrietan zehar erromesak ikustea ohikoa egin zen einean, erromesa gizarteko elementu sozial modura onartzea eta integratzea ekarri zuen. Europa guztian zabalduko da bere irudia. Erdi Aroko artistek behin eta berriz itxura eta ezaugarri berdinarekin irudikatuko dute: Txapela buruan,zorroa lepoan zintzilik eta eskuetan makila darama- "Triple por tanto es la casa de Dios que creemos una. Ahora unos oran, otros combaten y otros además trabajan: estos tres están juntos y no toleran estar desunidos. De manera que sobre la función de uno descansan las obras de los otros dos, cada uno en su lugar ayuda a todos." (1) Hiru eginkizun hauek betetzen ez zituztenek gizartetik baztertuak izateko arriskua zeukaten, sozialki salatuak eta gutxietsiak bihurtzen ziren. Eleizak, bere tokitik at zebiltzatenak pekatari bihurtuko ditu, eta marjinatuaren irudia bizio batekin erlazionatuko du. (1) LAONEKO ALDABERON, Carmen ad Rotbertum regem francorun, P.L. 141, 771-786 kol. O n d a r r o a 2 0 0 4 15 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A Beste arrazoi batzuk ere bazeuden gizon bat hiru estamentuotatik kanporatu eta gizartetik baztertzeko (jatorria, fisikoa, erlijioa, ekonomia, sexualitatea, ogibidea, kultura...) eta aniztasun honek baztertutako gizaki asko egotea zekarren: atzerriratuak, bidaiariak, erbesteratuak, erromesak, kanpotarrak, lapurrak, juglarrak, putak, putasemeak, sasikumeak, gaixoak, elbarriak, alargunak, atso pobreak, duinik gabeko ogibideak zeukatenak (odolaz eta zikinkeriaz zerikusi zeukatenak: harakinak, errementariak, artzainak, osagileak, tindatzaileak...), merkatariak, lukurariak, beltzak, leloak, homosexualak, zoroak, juduak, musulmanak, aztiak.. Hala ere erromesak edozein estamentutakoak izan zitezkeen. Garaiko testuak argi adierazten dute: "Santiago de Compostelarantz pobreak, aberatzak, kriminalak, zaldunak, infanteak, agintariak, itsuak, errenak, ahaltsuak, nobleak, heroiak,ospetsuak, apezpikuak,abadeak doaz. Batzuk ortozik, besteak ezer gabe, eta beste batzuk penitentzia egiteko burnizko zamekin". (2) Ondarroako eleiza apaindu zuten artistek argi bereiztu zituzten erromesen arteko ezberdintasunak. Alde batetik kortejuan (3) edo Ondarroan kortxeleko mamu bezela ezagutzen ditugun irudien artean dauden bi erromesak eta bestetik gargola artean dauden sasierromes eta pobre biak. 2. KORTEJUKO ERROMESAK Santa Maria eleizako balaustrada gaineko erromesetatik bat gizonezkoa da eta bestea emakumea. Biak dotore jantzita eta jarrera errukigarriarekin daude.Garaiko erromesen ezaugarriak zizelkaturik daramatzate: Txirla oskola kapelean eta janaria eramateko zorroa bizkarrean. Gizonezkoa adintsua da, bizar sendoa dauka aurpegian eta errosarioa lepotik zintzilik. Ezkerreko eskuan erromesen ohiko makila dauka. Emakumearen jantziak monja batenak dirudite, ura eramateko ontzi bat darama zorroaren ondoan eta eskuartean errosarioa. Otoi egiten dagoela dirudi. Aurpegietako eta jantzien zehaztasunak, nolabaiteko duintasuna ematen dizkiete. Zizelkatu zituenak, argi adierazten digu bi erromes hauek garaiko gizartean pertsonai garrantzitsuak zirela, ez eta kale bazterreko behartsu batzuk, boteredunak eta sozialki ondo ikusitako gizonak baizik. Hau azpimarratzeko Errege Katolikoen sasoiko kortejuan partaide bezala agertzen zaizkigu. Bestalde, bikoteak daukan espresio naturalak indibidualtsuna ematen dizkie, beste kortejuko kideetatik bereiztuz. Ezaugarri hauek gotiko burgundiar estilokoak dira, Berpizkunde garaiaren atarikoak, 1480.urtekoak gutxi gorabehera.(4) Kortejuko erromes biak. (2) Veneranda dies. Liber Sancti Jacobi. Codex Calixtinus. (3) Izen hau Irigoienek eman zien eleizako elizako balaustrada eta pinakuluen gainean dauden irudiei. Gaceta del Norte 1950ko irailak 20. (4) SESMERO PEREZ.F: Las influencias borgoñona y flamenca en Vizcaya. El arte del Renacimiento en Vizcaya. Ed Indauchu. Bilbao, 39 eta 40. orr.) 16 O n d a r r o a 2 0 0 5 Kortejuko emakume erromesa. O n d a r r o a 2 0 0 5 17 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A Kortejuko erromesak atzetik begiratuta. 3. IPARRALDEKO KONTRAHORMAKO SASIERROMESAK Erromes eta pobreen artean lotura estua zegoen. Ondasun guztiak etxean utzi eta Santiagorantz bideratzen zirenak itxura berezia zeukaten: Makila, zorroa eta kasu batzuetan txapel zabala zeramaten. Kontuan hartu behar da herriz herri zebiltzan eskale behartsu, eta gaizkileak ere horrela janzten zirela, eta sarritan pobreak eta erromesak bereiz ezinak zirela. 1435. urtean Madriden egindako Korteetan aipamen berezia aurkitzen da sasierromes hauei buruz (5): "En las ciudades e villas e en los lugares de nuestros regnos e con los sennorios de ellos ay e andan muchos omnes y mugeres baldios e vagamundos lanzandose con malizia a pedir por Dios e a otros oficios miserables, con entencion de no trabajar ni afamar sus cuerpos e ningund oficio." Erromes pobrea eta miserikordia, Baleko eleizan (Suiza). Erromanikoa Erromes pobreak familia osoa. Erromanikoa (5) Cortes de los antiguos Reinos de León y Castilla liburutik batuta. Madril 1861.1866. III.Bol.229-231.orr. O n d a r r o a 2 0 0 5 19 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A Tessoneko erromesa. Charente-Maritime. Erromanikoa 2 Atari alderdikoak (1 irudia) eskale itxura du. Bere aurpegiko fakzio gogorrak, bizar zorrotzak, ile kiskurrak, eta belarri tenteak, tentsioa ematen diote aurpegiko espresioari. Ez dauka ez arestian aipatutako erromesen espresio lasaia, estuturik dagoen gizonarena baizik. Erromes bi XIV. mendeko miniatura flamenkoan Lepoa luze luze eta beso biluzi argalak gutxi jandako pertsonarenak dira. Erromesa baino behartsua dirudi. Nahiz eta eskuineko eskua apurtuta egon, makila bat zeramala esan dezakegu, hankatartean azaltzen bait da makila honen arrastoa.Ezkerreko eskua zorroan du sartuta. Jantzia bestalde, garai hartan pobreak eramaten zutena da. Kortejuko erromesen forma borobilak, zorrotzak bilakatzen dira irudi honetan. Delitu handiak zeukatenei Eleizak beharrezko erromesaldia ezarri zien zigor gisara, horrela, gaizkile askok erromesaldiaren aitzikiaz, gaiztakeriak egiteko aprobetxaten zuten. Elizaren iparraldeko horma "Y aquel que a impulsos del diablo extrajere violentamente alguna cosa de la iglesia o de sus pórticos hasta los doce pasos pagará el cuádruplo, y hará penitencia según los cánones, entrando monje del orden de san Benito, haciendose eremita todos los días de su vida o constituyéndose siervo de la iglesia a la que perjudicó, o se hará peregrino por todos los días de su vida." (6) Ekialdekoak (2 irudia) badirudi buruan erromesaren kapela daramala. Baina zera konturatzen gara: ez kapelean ez eta erropetan ere erromesek apaingarri gisa eramaten zuten ohiko txirla oskolik ez daramala. Zentzu honetan txirlaren errepresentazioa elementu bereizgarria bihurtzen da, alde batetik erromesak nortzuk diren eta nortzuk ez diren bereizteko eta bestetik, arrazoi espiritualengaitik bidaiatzen zutenak eta beste arrazoietatik zebiltzatenetatik bereizteko. Calixtinoak ere argi aipatzen du mozorroturik zebiltzan sasierromesekin kontuz ibili beharra: Aurpegiko fakzioak eta bizarra trazu zehatzekin zizelkatuta daude, eta zizelkatzean erabilitako teknikak inguruan dagoen emakume lizunaren irudiaren antz handia dauka, badirudi artista berberak eginak direla (9). Bere jantzia ere marra luze eskematikoekin apainduta dago, nekazari edo txiro batena dirudi. Eskuineko atzamar sendoekin makila heltzen du eta beste eskua lepotik zintzilik daraman zorroan sartuta dauka. Gerrian errosario bat darama. Hankatartean nabarmenki ikusten zaion zakilak sozialki gizon mespreziatu eta pekatari baten irudikapenera garamatza, are gehiago inguruan laguntzen dizkioten irudiek (itxuragabedun piztiek eta haragikerarekin erlazionatuta dauden emakumeek) pekatuarekin zer ikusi zuzena dutela ohartarazten digute. "Zer esan dezakegu sasi-erromesegatik? Batzuk faltsuak, hipokritak, demonios beteak, apaizak, laikoak, batzuk abituaz jantziak, kanpotik ardiak bezain apal, eta barrutik otsoak bezain harrapakari".(7) Hasiera batetan pekatuak barkatzeko penitentzia egitera zihoazen erromesak, errukior eta jainkozale bezala ikusiak izan batziren ere, XV. mendetik aurrera ikuspegi hau zeharo aldatuko zen. Herritarrek mesfidantzaz begiratuko dituzte batetik bestera bizileku finko gabe eta gizataldeetatik at zebiltzanak, eta gizartetik alboratuko dituzte, marjinatu bihurtuz. (8) Orokorrean esan genezake Ondarroako Santa Maria eliza dekoratu zuten artistek bi planu ezberdin bereiztu zituztela: Elizaren iparraldeko kontrahormetan, beste gargola bi daude frontoiari begira, itxuraz aurreko irudiekin zer ikusirik ez dutenak, baina azterketa sakonagoa eginik, Behe Erdi Aroko erromes itxurako giza irudiak direla ohartuko gara. Laurak dira erromesak baina azken hauek XV. mendeko gizartean erromeseei buruz eman ziren ikuspegi aldaketaren adierazgarri dira. a.- Goiko planua: eliza goikaldeko balaustrada gainean dauden irudiak izango dira planu honen adierazgarri, kortejua alegia. Eskultura hauek garai hartako gizarte perfektuaren ideia osotzen zuten pertsonai eredugarriak dira, erregea, monjeak, soldaduak... eta beraien artean erromesak. Artistak jaungoikoarenganako bidaia erraztu nahian, kristau errugabe hauek elizaren goikaldean jarri zituen, zerutik hurbilago. b.- Beheko planua: balaustrada azpitik eliza inguratzen duten hormetakoak dira planu honetako irudiak. Animali, aintzinako mitilogiatik hartutako pizti izugarri eta (6). TEJADA Y RAMIRO,J., Colección de cánones y de todos los concilios de la iglesia de España y de America. Madril 1859, III.bol, 240-241 orr. (7) Codex Calixtinus 219.or (8) GOMEZ GOMEZ, A: El protagonismo de los otros. La imagen de los marginados. Bilbo 1997,15-17.orr. 20 O n d a r r o a 2 0 0 5 1 Sasierromesa aurretik begiratuta, albotik begiratuta eta aurpegiaren detailea. (9) ITUARTE AULESTIA, Anjel: Hiru emakumeen irudiak Ondarroako Santa Maria elizan, Ondarroa 2002 urtekaria 11.or. lotsagabedun gizakiak, hauen artean sasierromes biak agertzen zaizkigula. Gizartetik baztertutako elementuak dira, pekatariak, jaungoikoarengandik urruti dauden gizakiak. Aldi berean, teknikari dagokionez ere, planu bien bereizketa nabarmena da. Badirudi kortejua egiteko izendatuko artista, eskultore bikaina zela, gremioko taller bateko maisua. Beste hormetako irudi gehienak ordea, aurrekoarekin konparatuz, teknika apalago eta esperientzia gutxiago zeukaten artistek zizelkatutakoak izan dira. Dena den, irudiak hor daude XV. mendeko gizartearen islada. O n d a r r o a 2 0 0 5 21 Ondarroako umeak eskursiñoian, 1942 aldera. Denak bazkaria zapata-kajetan hartuta. “Hijas de Maria” (neskak) eta “San Luis” (mutilak) kongregaziokoak. Atzean, Antiguako Ama Birjinaren estandartea daramate. Eurekin batera (argazkiaren erdian) don Pedro Arakama herriko bikarioa eta Dotriñako Maistrak. IRENE ARAMAIOK EMONDAKO ARGAZKIA HERRIA ETA HERRITARRAK JOSE MARIA SOLABARRIETA O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K Iñaki Anasagasti T erminaba el siglo XIX cuando en Ondarroa, pueblo pesquero de la costa bizkaína, nacía en 1884 un crío al que sus padres pusieron de nombre José María. Fue hijo único. El padre, con aquellos nombres sonoros de la época sacados del Evangelio se llamaba Zacarías y, además de la pesca, debía dedicarse a la confitería y no sé si por lo dulce del cometido o porque realmente era una buena persona, decían de él que era el más bueno del pueblo. Ondarroa, 1930 aldera. Herriko “indar biziak” korretako Ate Nagusiaren aurrean. Tente ezkerretik eskumara: Petronilo “Aguazil Txikixe”, Txomin “Antigua” udaltzaina, Garroko Domingo (Kalandiko Garro dendako Emeteriren anaia), Salbador Zubikarai (Augustin Zubikarairen aita), Eugenio Iriondo zinegotzia, Errepuerto Urrosolo zinegotzia (eta bertsolaria, bertso-paper egilea), Jose Mari Arriola “Karnazeru” zinegotzia, Jose Mari Solabarrieta zinegotzia (urte sasoi honetan) eta Florentino Urkiaga Landabaso “Cabo de Mar”a. Eserita: Don Julian (apaiza eta organista), Don Segundo Urkiza (goiko estankuko apaiza), Don Eugenio Usobiaga (apaiza), Don Agustin Zenarruzabeitia (bikarioa), Jose Francisco Aremaio Basterretxea alkatea (pilotaria izandakoa) , ??? eta Lorentzo Cosme Abadea zinegotzia (“Kosmeneko” dendako zapateru). IMANOL SOLABARRIETAK EMONDAKOA PRIMEROS AÑOS El chaval debía ser espabilado e introdujo en Ondarroa el periódico e incluso lo vendía hasta el punto que con los ahorros se fue a estudiar confitería en Vitoria. Jamás pensó cuando subía por Urkiola para llegar a la capital alavesa que su destino no sería la pastelería, sino la política, la pesca y el dirigir a una localidad como Ondarroa en aquellos complicados años de la República española y, al centro vasco de Caracas tras la guerra mundial. Como curiosidad fueron ellos los que introdujeron la pesca de arrastre, tuvieron el primer teléfono, y un toldo en la playa. La cosa no iba mal. Secretario del juzgado de Ondarroa constituyó con los Arriola, Urresti y Solabarrieta parejas de barcos de arrastre. Al volver a Ondarroa se casó con María Urresti en 1908 con la que tuvo dos niñas gemelas. En el parto murió una de ellas y la madre. Viudo se casó con la hermana menor, Ezekiela Urresti en 1919 con quien tuvo cuatro chavales. A estos les puso nombres en euskera. Imanol, Joseba Mirena, Augustín y Bittor. Milagros fue la única mujer del primer matrimonio. Tenía una familia asentada y dotes para la dirección además de ganas de complicarse la vida con mil asuntos distintos. Cuando regresó de Vitoria trabajó haciendo caramelos y demás golosinas y como no quería que su padre estuviera en la mar le enseñó a hacer dulces. En aquella época no ocurría como en la actualidad, donde, la especialización, es lo que manda. José Mari era de familia de pescadores (arrantzales) que tenían barcos pesqueros, y, un astillero en la desembocadura del río Artibai. Los Urrestis y los Markuerkiagas a los que en el pueblo llamaban los Tobanekus tenían tres barcos (Markue I, Markue II, y Markuerkiaga) que fueron los primeros barcos con gasoil cuyos motores de semi-diesel se hacían en Zumaia. El tío Francisco tenía dos barcos, el "Jontxu" y el "Antzosolo". Pero no sólo se dedicaban a la pesca. El "Salvadora" y el "Ibai Ederra" eran pequeños barcos que sacaban carbón 24 O n d a r r o a 2 0 0 5 ALCALDE DE ONDARROA por el Abra bilbaína. Uno de ellos lo dirigía el capitán Burgaña, quien acabó en Venezuela. Pero José Mari, era una especie de Jauntxu de aquella Ondarroa tranquila que no tenía los problemas de pesca de la actualidad, ni de mano de obra, ni de caladeros. Se salía de noche y se volvía al día siguiente, sin salir mucho mar adentro, con unas merluzas dignas de un acuario. Como hombre emprendedor montó en el centro del pueblo una de esas tiendas donde en la rebotica se hacían limonadas, sifones, azucarillos y él en la mitad llevaba las cuentas de todas esas embarcaciones y sus fletes llegando a montar una especie de banco. En la parte delantera había puesto una zapatería. Debía ser algo bulliciosa y sobre todo muy social. Asimismo montó una conservera y se fue haciendo con un ciento patrimonio inmobiliario: la fábrica, terrenos, casas, dos pisos. Hoy es el día que el único lugar en Ondarroa sin construir está casi enfrente del actual Cuartel de la Guardia Civil, una pared rocosa donde, con los postes adecuados, se colgaban las redes de la época que por no ser de nylon, debían secarse al sol para evitar que se pudrieran. Ondarroa por aquellos años treinta era una localidad de 5.232 habitantes en pleno crecimiento que tenía problemas con su puerto ya que la época de las txalupas había terminado y las embarcaciones se movían a vapor. Cada vez era más apremiante la motorización y ya la desembocadura del río Artibai, sin calado, era una pérdida considerable del aprovechamiento de oportunidades en época de pesca. Por ello era necesaria y urgente una solución a la situación. José conocía el mundo de la pesca y las conservas, viajaba a Italia y tenía relación con los conserveros italianos radicados en Ondarroa como los Scola, Dentici, Busalachi, Marino que hacían salazón para enviarlas a Italia donde era muy apreciada la anchoa, sobre todo para la confección de las pizzas. A Solabarrieta le gustaba dirigir equipos humanos, era de trato agradable, vestía con corbata y no desechaba el sombrero, aunque en Ondarroa usara su inveterada txapela. Afiliado al Partido Nacionalista Vasco, al término de la dictadura de Primo de Rivera, el 26 de febrero de 1930, se levantó de una reunión donde habían sido proclamados concejales, automáticamente, los mayores contribuyentes de la localidad. El no estaba conforme con el procedimiento de la constitución del Ayuntamiento y, al retirarse del salón, le siguieron una serie de personas representativas. Al no haber quórum suficiente, no se constituyó aquella corporación y tuvo que formarse una especie de Comisión Municipal permanente al frente de la cual se puso Marín Campos, quedando seis puestos de concejales sin proveer. Aquel acto fue su primera intervención pública. Al año, el 14 de abril de 1931 fueron las elecciones municipales democráticas donde encabezó la candidatura del PNV frente a los tradicionalistas. Ganó las elecciones. Aquel día renunció al trono Alfonso XIII y llegó la república al estado español. Dos días después se reunían todos los concejales electos en el Ayuntamiento y fue elegido alcalde. Tenía 52 años. En aquella sesión se le envío al presidente de la República, Niceto Alcalá Zamora un telefonema pidiéndole la abolición de la ley del 25 de octubre de 1839, abolitoria de los Fueros. Pidió asimismo el cese de la Comisión Gestora que funcionaba en lugar de la Diputación de Bizkaia y su sustitución por una Comisión de alcaldes nombrada en Asamblea de Municipios de Bizkaia, en tanto no se convocaran elecciones populares para la Diputación. El alcalde Solabarrieta pidió también que cesaran las humillantes y abusivas detenciones gubernativas y que se decretara la libertad inmediata de cuantos ciudadanos las padecieran en Bizkaia. O n d a r r o a 2 0 0 5 25 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1933. Indalecio Prieto eta Manuel Azaña Ondarroan (Itsas Aurren) (argazkiaren eskuma aldean). Atzean Plaiko Zubixe ikusten da. ARCHIVO GENERAL DE LA ADMINISTRACIÓN. MINISTERIO DE CULTURA-K EMONDAKOA CON INDALECIO PRIETO Indalecio Prieto era el líder socialista vizcaíno. Amigo de otro ondarrés de adopción como el arquitecto municipal de Bilbao, Ricardo Bastida, había trabado amistad con Sebastián Bakeriza, un arrantzale ondarrés muy popular y audaz que había sido contratado para sacar de Bilbao al dirigente socialista cuando éste se encontraba perseguido por la dictadura. Después de varios intentos allí se presentó, en una pequeña barca de madera, Bakeriza que chapurreaba algo el castellano, con su suegro que sólo hablaba euskera. Ondarroa, 1955 inguruan. Barrako moilako obra. EL PUERTO Pero el día a día de Ondarroa requería ocuparse asimismo de su economía y sobre todo de su puerto. Como en el muelle de encauzamiento se había abierto una bocana para desagüe y limpieza del río se pensó en aprovechar la zona interior para formar el verdadero puerto y, en efecto, el 10 de mayo de 1932 se aprobó el proyecto de un puerto interior en la dársena que formaba aquél con un muelle de 275 metros, con escolleras, rampas y demás para su mejor utilización. El objetivo del proyecto era aumentar los calados para convertirla en una dársena de flotación a toda marea, construir muelles verticales y mejorar las condiciones de la entrada, cambiando para ello la situación de la boca. 26 O n d a r r o a 2 0 0 5 Con ello esperaban conseguir excelentes condiciones para el fondeo con el fin de que las operaciones de carga y descarga de los buques de cabotaje o de los pesqueros de mayor tamaño, que apenas podían moverse en el reducido espacio disponible en la parte alta de la ría, lo hicieran con normalidad. La dársena exterior fue un salto revolucionario que permitió a Ondarroa pasar de un pequeño puerto fluvial a adquirir gran importancia y ser referencia en el Golfo de Bizkaia. Pero el proyecto firmado por Enrique Lequerica necesitaba ser financiado. Aquel año 32 no había ni Diputación, ni Gobierno Vasco, ni muchos amigos en Madrid por lo que nuestro alcalde aguzó el ingenio. Hacía mar gruesa y durante cuatro horas anduvieron dando cabriolas en el mar sin apenas haber podido salir del Abra y tuvieron que volver. Al poco, Prieto pudo llegar a Donibane Lohitzune (San Juan de luz) a bordo de un buque que iba a Bayona, pero aquellas cuatro horas que pasaron dando botes en el agua sirvió para que entre el socialista y el arrantzale se estableciera una curiosa amistad. Eso lo sabía el alcalde Solabarrieta y allí se fue con Bakeriza al Ministerio a Madrid. Este quiso entrar por las buenas pero el ujier le dijo que ni hablar. Forcejeó hasta que el ujier le dijo al Ministro que allí había un tal Sebastián acompañado de otra persona y que querían verle. Salió Prieto para abrazarse con Bakeriza. Los pasó a su despacho y, el alcalde, que llevaba el rollo del proyecto, se lo desplegó al ministro, a quien le gustó la idea, logró se aprobara al poco en Consejo de Ministros y viajó a Ondarroa a poner la primera piedra. También fue original la manera como el buzo Manzisidor ideó para trabajar durante la mar baja y la alta, pues secó con un cierre una parte para ser construido el muelle sin necesidad de buzos. Manzisidor, mutrikoarra, había ido coleccionando anclas, calderas y demás artefactos de barcos hundidos y tenía todo un taller de implementos básicos para aquella obra. Al terminarla, Manzisidor les invitó a todos a una gran percebada. Markos Gabina reivindicó para Solabarrieta, Prieto, Manzisidor, Bakeriza y Beristain alguna placa o, algún monumento en la actual Ondarroa. Nadie le ha hecho caso y la verdad es que aquella apuesta, en aquel momento, fue decisiva para una localidad que, a raíz de semejante obra, se convirtió en el puerto de altura clave de Euzkadi. Abierta al tráfico la nueva dársena, coincidiendo con la pesca de arrastre entre 1940 y 1945, se convirtió en base de una importante flota pesquera cuyas necesidades obligaron a sucesivos desarrollos y mejoras. Había otro ondarrés medio familiar del alcalde de apellido Urresti, a quien le habían puesto el seudónimo de Penta y que había sido concejal del PNV en Bilbao en dos oportunidades y por ellos volcado en las elecciones. El administrador de los astilleros Euskalduna, Ugarte, le había descontado del sueldo sus días electorales. Urresti que se encargaba de la sala de gálibos se molestó tanto porque además había sido fundador del sindicato nacionalista STV, que se fue a Ondarroa con la familia. Enterado Ramón de la Sota de lo sucedido le encargó se ocupara de los arrantzales mandándole el sueldo al pueblo. A raíz de este hecho se volcó en este trabajo ocurriéndosele que para que los ondarreses no vinieran desde Gijón con la pesca, enviar allí un barco para recogerles lo pescado. Urresti y Solabarrieta trabajaron en contacto muy estrecho. O n d a r r o a 2 0 0 5 27 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K EL CONFLICTO DE LOS AYUNTAMIENTOS VASCOS En el parlamento español crecía la fiebre antiautonomista, uno de cuyos resultados fue la proposición firmada por ciento cuarenta diputados en la que se solicitaba del Congreso la aplicación del estatuto del vino mediante la desgravación del impuesto sobre dicho producto. La aplicación de esta iniciativa en Euzkadi, suponía la ruina de sus haciendas, baja que había de compensarse abriendo nuevos recursos que vendrían a grabar al contribuyente vasco. Esta vulneración del Concierto obligó a las Comisiones Gestoras (sucedáneos de Diputación) a convocar una reunión en Donosita el 12 de junio de 1934 a la que invitaron a una representación de alcaldes. Al poco se produjo la discrepancia entre Gestoras y Ayuntamientos y la tensión fue creciendo hasta generalizarse, llegar al Congreso, celebrarse Asambleas de Municipios, y lograr apoyos de catalanes y gallegos. El 4 de septiembre reunidos en Bilbao los miembros de los Comités Ejecutivos Municipales publicaron una nota acordando la dimisión total y colectiva de todos los Ayuntamientos del País. Como consecuencia de esto, los alcaldes, fueron procesados. En octubre vino la revolución en Asturias, comenzó el bienio negro de gobiernos de la derecha y el proyecto de estatuto vasco fue paralizado. Ese clima político y semejante acuerdo tuvo repercusión en Ondarroa donde su Ayuntamiento había sido beligerante en toda esta lucha y, su corporación tuvo que dimitir. El 7 de septiembre se celebró sesión extraordinaria al único objeto de la dimisión del alcalde Solabarrieta. DIMITEN LOS NACIONALISTAS. NO LOS TRADICIONALISTAS En esa sesión extraordinaria el secretario leyó un escrito del Alcalde donde decía que la Asamblea de Municipios Vascos habría acordado nombrar una Comisión que defendiera el Concierto Económico y la Autonomía Municipal de Euzkadi. Por haber cumplido este acuerdo se había procedido a destituir alcaldes y concejales, procesarlos y sancionarlos con repetidas multas, hallándose Solabarrieta con una de ellas y por tanto procesado. Una vez nombradas las Comisiones se habían visto mediatizadas en su actuación por el Gobierno español a través de actos de fuerza y violencia improcedentes cuando se trató de impedir la revisión de la Asamblea de parlamentarios y representantes de Zumárraga. Asimismo el trato de absoluta desconsideración con que fueron objeto los representantes parlamentarios vascos y catalanes así como el pueblo de Gernika en la visita que aquellos hicieron a esta localidad, después de acudir a la Asamblea de Zumarraga, así como por la destitución del Ayuntamiento de Vitoria y su sustitución por una Comisión Gestora de nombramiento gubernativo, había colmado el vaso. Todas estas consideraciones le obligaban a Solabarrieta a lo siguiente: 28 O n d a r r o a 2 0 0 5 "Ante la imposibilidad de velar con dignidad por los derechos municipales y del País cuya defensa me fue encomendada en unión de mis compañeros, dimito del cargo de Concejal que el pueblo me otorgó y por consiguiente al de Alcalde-Presidente al que me elevaron mis compañeros". Seguidamente y uno a uno presentaron su dimisión al cargo los concejales nacionalistas a excepción de Víctor Bengoechea quien pidió se hiciera constar en acta que la minoría tradicionalista al que pertenecía, no iba a presentar la dimisión. El 19 de septiembre fue elegido alcalde interino Juan Bautista Beitia que estuvo año y pico en el cargo hasta que el 22 de febrero de 1936, el secretario dio cuenta del telegrama recibido del Gobierno Civil en el que le participaban se repusiera en cuanto se presentaran los concejales por habérseles concedido la amnistía. Al día siguiente, Juan Bautista Beitia abandonó la presidencia haciendo entrega del bastón de mando a José M. Solabarrieta, el alcalde elegido. VUELTA A LA ALCALDIA Viejas crónicas ondarresas decían que había que elegir alcalde "entre las personas de ciencia y conciencia que administren la Villa sin pasión, malicia, ni usurpación". El pueblo por tanto estaba contento que Solabarrieta volviera al puesto de alcalde. A su familia le llamaban "Alkatineku". Pero se entraba en un año maldito y la política española, después del bienio negro de la derecha, había dado paso a la victoria del Frente Popular, la dimisión del presidente Alcalá Zamora, la violencia y el agudo enfrentamiento político. Era 1936. El 26 de febrero el nuevo ayuntamiento de Ondarroa, bajo la presidencia de Solabarrieta aprobó una moción donde se expresaba al gobierno de la república la satisfacción por la reparación de restituir en sus puestos los Ayuntamientos de elección popular, mientras se ratificaba en la defensa del Concierto económico y la autonomía municipal, origen del pasado conflicto. Consideraban que de todas maneras, aquellas corporaciones habían terminado el tiempo de su mandato por lo que solicitaban nuevas elecciones municipales y que terminara el vergonzoso período de gestoría en las Diputaciones vascas que se había inaugurado hacía la friolera de trece años por la dictadura primoriverista. La corporación ondarresa solicitaba del Gobierno que incluyera en su programa como objetivo la inmediata aprobación del estatuto vasco, aceptado por los Ayuntamientos del país en la Asamblea de Vitoria, plebiscitado en noviembre de 1933 y dictaminado por las Cortes. Y como no podía ser menos expresaban una vez más su petición de que fuera derogada la ley abolitoria de los Fueros de octubre de 1839. Esta moción no fue aprobada por los tradicionalistas Beitia y Víctor Bengoechea. Pero la moción salió. O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Buenas estaban las derechas para tomar en consideración estas propuestas cuando ya se encontraban preparando la sublevación militar que tuvo lugar el 18 de julio de aquel infausto año de 1936. Comenzaba la guerra civil. LA DEPURACION LLEGA LA GUERRA Todos los funcionarios del Ayuntamiento en nómina fueron destituidos por Al mes, el 21 de agosto, el alcalde Solabarrieta reunió a sus concejales con el objeto de dar posesión a los nueve concejales designados por el Comité de Defensa. En el oficio del Gobierno Civil se decía: "en virtud de las facultades que me están conferidas y teniendo en cuenta el estado de guerra… velando por los intereses de la República, vengo en disponer queden suspendidos en sus funciones como desafectos al régimen, en cumplimiento de las disposiciones dictadas una vez recibida la presente orden proponga los sustitutos necesarios para el normal funcionamiento de la Corporación Municipal". El médico José M. Bengoa cuenta que tuvo que ir a Ondarroa poco antes de entrar las tropas de Franco para evacuar el puesto de socorro que habían establecido dos meses antes. Allí le dejó a Karmele Urresti llorando de rabia ante aquella injusticia. Cuando llegó a Lekeitio preguntó por el jefe militar de la zona. En uno de los palacetes se encontró con él, era Agapito Urarte, hermano de Floren que también se exilió en Venezuela como médico de la localidad de Sanare. Las tropas sublevadas avanzaban. En Madrid el 1 de octubre se aprobaba en el Parlamento el primer estatuto de autonomía. Había que elegir un presidente que formara ese gobierno y a falta de posibilidad de elección popular se convocó a todos los representantes de los ayuntamientos vascos para que se eligiera Lehendakari. De esta manera fue elegido José Antonio de Aguirre y Lekube, antiguo alcalde de Getxo y diputado en Cortes. Solabarrieta estuvo aquella histórica jornada del 7 de octubre en la Casa de Juntas de Gernika. Mientras esto ocurría, en su pueblo, se reunía fraudulentamente el ayuntamiento bajo la presidencia de Juan Bautista Beitia para constituir un nuevo ayuntamiento. El franquista. Aquel robo iba a durar cuarenta y tres años. En dicha sesión fue elegido el tradicionalista Beitia. El suplente Roque Larrañaga propuso, y fue aceptado, felicitar a jefe de las fuerzas que entraron en Ondarroa "por su éxito en el Movimiento salvador de la Patria. El alcalde tuvo que dejar Ondarroa ante lo que le podía esperar, pero allí quedó su mujer con sus tres hijos, pero como el alcalde temía, comenzaron a hacerles la vida imposible. Llegaban de noche, registraban la casa, robaban todo lo que podían, incluso una medalla familiar muy preciada y no pararon hasta expulsarles del pueblo junto a los Urresti, Lecea y otras familias nacionalistas. La salida fue dramática pues tuvieron que pasar entre los dos frentes. Poco le duró la alcaldía a Beitia. El 13 de octubre, seis días después, se reunía el Ayuntamiento dándose lectura, vergonzosamente, a un oficio del Comandante Militar en el que se ordenaba la constitución del ayuntamiento bajo la presidencia de Vicente Sánchez Ocaña. "completa depuración de los funcionarios y empleados públicos, mediante la renovación absoluta y la sustitución de los desafectos, por quienes por su constante patriotismo y sana ideología no infundan la menor sospecha sino todo lo contrario, es decir, una adhesión franca y manifiesta hacia el Movimiento salvador encaminado a la regeneración de España "… " destitución de sus empleados quienes podían solicitar su reposición para la fecha y en la forma que acordar la Corporación". Comenzaba un negro período para Ondarroa y para Euzkadi. Se abolió el Concierto Económico para Guipúzcoa y Bizkaia por "provincias traidoras", se eliminó la autonomía y se aprobó para los que no se sublevaron y conculcaron la ley, un decreto ignominioso de responsabilidades políticas. La casa del alcalde fue saqueada. La zapatería desvalijada. Todas sus pertenencias incautadas, su fábrica de conservas ocupada, su tienda y su Banco desbaratado, sus acciones y participaciones en los pesqueros y astilleros bloqueados. Se quedó con el cielo arriba y la tierra abajo. Como muchos. Y en esa orgía de latrocinio, violencia y muerte, sus propios compañeros de corporación obedeciendo una orden militar, le usurparon su mandato popular. En Ondarroa había llegado la cruel dictadura del general Franco. EN BILBAO La guerra se intensificaba y en un primer momento tuvo que ir a Bilbao dejando a la familia en Ondarroa. Allí el alcalde tenía un despacho en la Gran Vía en las casas llamadas de Sota donde estaba también el Gobierno Vasco y el PNV. Su hijo mayor Imanol se había alistado como marino de uno de los barcos rápidos de la familia, el Urtxoria, que tenía un potente motor. En uno de aquellos viajes y ante el cariz de la guerra se quedó en Bayona. El segundo, Joseba, estudiaba mecánica en Barcelona en la Escuela de Artes y Oficios. Su padre le había llevado en tren a Barcelona con 12 años. El 18 de julio le cogió en la capital de Catalunya. Quiso volver, pero no había continuidad en el territorio y con un patrón de draga de Elantxobe que estaba siendo perseguido por los anarquistas de la FAI (Federación Anarquista Ibérica), pegado a él, pasó la frontera catalana y llegó a Port Bou. O n d a r r o a 2 0 0 5 29 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Fueron agrupados por la Delegación del Gobierno Vasco en Barcelona. Allí, salvado el pellejo, el patrón embarcó al chaval en tren a Bayona. Llegó y se alojó en un hotel. Llevaba dos maletas. Al día siguiente, se asomó a la ventana. Aunque llevaba año y medio sin pisar Ondarroa, vio a unos ondarreses frente a la estación. Bajó corriendo. Los ondarreses le hicieron llegar a casa de un primo de la familia, en San Juan de Luz, persona acomodada, que tenía barcos de arrastre. Manuel Etxebarria, tenía un hijo más o menos de la misma edad de Joseba y dudaba si mandarlo a Bilbao o no. La llegada de Joseba le quitó las dudas. Enviaría en su lugar al recién llegado y a tal efecto le dijo: "Cuando digan el nombre de mi hijo, di presente y ya está". Le dió un periódico. "La Voz de España" con la dirección del alcalde, diciéndole que le gustaría leer a su padre lo que decían los franquistas. Le dio tres panes pues en Bilbao, le dijo, había hambre. El chaval no había sentido hambre en Barcelona por lo que echó un pan al agua y, con sus dos maletas, y pasando por el hijo de Manuel Etxebarria, se subió a la lancha que ele llevó al destroyer inglés que estaba fuera del puerto. A la altura de la Concha, éste se paró. Bajaron unos y subieron otros que iban a Bilbao. El chaval quiso ver la maniobra. Valía la pena. El mar estaba encrespado y la maniobra, con tanta ola, que hacía subir y bajar el pesquero, no fue fácil. También quiso ver Ondarroa desde alta mar. No pudo. La guerra y el frente aconsejaron al barco alejarse de la costa y abrirse mar adentro, hasta llegar a Bilbao donde arribó con las dos maletas, los dos panes y la "Voz de España" con la dirección de su padre. Era el 16 de diciembre de 1936. Cumplía catorce años. Pisaron las Arenas y en un autobús los llevaron al Ayuntamiento de Bibao. Bajó, pasó el puente del perrochico, como en Ondarroa, llamado así porque costaba un perro chico, y se puso a mirar los números de la Gran Vía. Estaba en ello, con su abrigo y sus dos maletas, cuando se le ocurrió pedir ayuda a un policía que por allí pasaba. Le enseñó el número escrito en el periódico "La Voz de España", y ¡oh sorpresa!. Aquel policía al ver aquel ejemplar creyó ver en el chaval a todo un espía. Le abroncó, le metió en un zaguán y le hizo abrir y sacar todo el contenido de las dos maletas. Lógicamente no había nada. Joseba no entendía nada. Milagrosamente, pasó por allí su padre, el alcalde, que paseaba con su amigo Juan Luis Lezea. El policía no le ayudó a rehacer las maletas y los tres tuvieron que ir a la policía a decir que lejos de ser un espía, era un chaval que acababa de llegar de Barcelona donde estudiaba. El alcalde vivía en Atxuri en una casa frente al Colegio del Maestro García Rivero y allí se fue con Joseba que, al día siguiente, vio cómo Bilbao era bombardeada por un avión alemán cuyo piloto cayó y fue linchado por la población. De esa casa pasaron a Portugalete aun gran piso de otro familiar, los Otaduy, que lo tenían vacío. Era una vivienda espaciosa pegada a la desembocadura de la ría en la margen izquierda. 30 O n d a r r o a 2 0 0 5 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K A pesar de la guerra, la vida seguía. Los chavales iban a la pequeña playa que tenían allí donde veían como eran desembarcadas las minas marinas y allí mismo desactivadas quitándoles las espoletas. Los críos veían fascinados aquel trabajo de precisión sin las garantías que haya ahora. Se daba la coincidencia que los dos vaporcitos encargados del trabajo eran de la familia. El "Ibaiederra" y el "Salvadora", dos barcos de carbón. El sistema parece que lo practicaron posteriormente los ingleses en la segunda guerra mundial Cogían las minas con unas grandes cuerdas y las arrastraban hasta la playa. Desactivadas, las almacenaban en la estación de Portugalete. Pero la guerra seguía, los aviones no llegaban, Gernika era bombardeada, el "Comité de No Intervención" de los países europeos permitía que nazis y fascistas ayudaran a aquel general africanista que, con su "Santa Cruzada" iba a poner orden en la España una, mientras acababa con todas las instituciones emanadas de la República, y hubo que coger uno de los barcos de la familia, el "Jontxu" y salir desde Algorta. En aquel barco de vapor no cabía un alfiler y en él salió la familia del alcalde. El se quedó en su oficina. El barco de vapor llegó a Santoña. Era de noche. Durmieron en un convento en Villacarniero. Al día siguiente llegaron a Santander, que era un caos. Allí se reunieron todos y en un barco carbonero inglés, estando tan cerca, tardaron tres días en llegar a Burdeos, en una travesía donde no dejó de llover. En Santander se pertrecharon de leche condensada que, fría, no había quien la probara. Quizás por su experiencia marinera o porque las pucheras, protagonistas de las fiestas de San Severino en Balmaceda, que fueron inventadas por un maquinista del tren de la Robla para cocinar la comida durante los largos viajes calentando la olla con el vapor que salía de la caldera de la máquina, el caso es que el tío Francisco cogió la leche condensada y la calentó con el vapor de aquel carbonero. ¿Y qué pasó?. Pues que le vieron, les pareció ingenioso y todos empezaron a hacer lo mismo sacando el calor. Fue tal el vapor extraído que aquel trasto estuvo a punto de parar las máquinas. Pero no fue ese el único incidente. Por allí andaba el crucero español Almirante Cervera al servicio de la sublevación de Franco. Vio el barquichuelo y se puso al lado con no muy buenas intenciones. Afortunadamente apareció un barco inglés haciendo señas. El almirante Cervera se apartó. De esta tensa manera llegó a Burdeos la familia del alcalde. El se quedó en Santander, hasta el final, con el Gobierno Vasco. El tío Francisco, más práctico, lideraba la expedición familiar donde estaban casi todos. Por la noche, dormía fuera de la borda en el bote salvavidas. Andaba por los sesenta años y había sido persona con una posición económica desahogada. Su único delito era el ser nacionalista vasco. Llegaron a Burdeos donde los evacuaron y les llevaron a un campo de concentración de la época de la primera Guerra Mundial que mantenían las mujeres católicas francesas. Bilbo 1935. Jose Mari Solabarrieta seme Joseba Mirena eta Imanolekin Bilboko Plaza Eliptikan. IMANOL SOLABARRIETAK EMONDAKOA O n d a r r o a 2 0 0 5 31 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Al mes el alcalde llegó a La Rochelle. Cuando se enteró de la noticia un riojano de apellido Ochagavia, bastante moreno y al que llamaban Fergus, como el betún, exclamó: "Ese cerdo ya vivirá". El boticario franquista no había nacido para curar a todo el mundo. Desde el año 1937 hasta que salió para Venezuela en 1940, el alcalde de Ondarroa se mantuvo en relación con sus ciudadanos, preocupándose de su situación, de la de los barcos, de cobrar algunas deudas en Italia, de pasear y de ir a misa. El Gobierno Vasco les daba cinco francos al día y aquello no alcanzaba para casi nada, pero había tanta gente en aquella situación que no se quejaba. Tuvo que enviar a sus tres hijos a Bélgica, que no vieron a su padre hasta que volvieron de este país que les acogió junto a otros niños vascos. Allí, la Comunidad Católica, se hizo cargo de una serie de niños y como en la familia tenían un primo sacerdote, Joseba Urresti, que estaba en Bélgica en la diócesis de Malinas, les ayudó en el papeleo los llevaron a un pequeño pueblo en la frontera con Holanda Helche Westterloo donde sólo había vacas y patatas. De allí pasaron los tres hermanos al poco a Bruselas a una escuela de Artes y oficios de los Salesianos. Estaban los tres hermanos internos y las clases eran mitad en francés, mitad en flamenco. Joseba quiso seguir sus estudios de mecánica, pero el cupo estaba lleno y le inscribieron en el de zapatería. Aprendió rápido, era muy mañoso, y le hizo unos zapatos al profesor. En 1939 volvieron a Larressore con la familia. Joseba se puso a trabajar en una fábrica de zapatos. EL DESPOJO Franco aquel militar sanguinario tenía que demostrar por la fuerza que la culpa de su propia sublevación, la tenían los "rojo-separatistas" y a tal efecto redactó una ley de responsabilidades políticas el 9 de febrero de 1939 que como decía en su preámbulo servía "para liquidar las culpas de este orden contraídas por quienes contribuyeron con actos u omisiones a forjar la subversión roja, a mantenerla durante más de dos años y a entorpecer el triunfo del Movimiento Nacional. Traducirá en efectividades prácticas las responsabilidades civiles de las personas culpables". "Los Tribunales compuestos por militares, magistrados y Falange española actuarán con arreglo al ritmo de Movimiento nacional". En el capítulo primero se declaraba la responsabilidad política de las personas que desde el 1 de octubre de 1934 y antes del 18 de julio del 36 contribuyeron a "crear o agravar la subversión española. Se aplicará tanto a las personas físicas como jurídicas. También se aplicará a las personas que después del 18 de julio se hayan opuesto al Movimiento Nacional con sus actos o con su pasividad". Seguidamente se declaraban fuera de la ley a todos los partidos políticos y sociales que integraban el Frente Popular, "las organizaciones separatistas y todas aquellas que se hayan opuesto al Movimiento Nacional". 32 O n d a r r o a 2 0 0 5 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K No contento con esto, nombraba uno por uno todos los partidos entre los que se encontraba el "Partido Nacionalistas Vasco, Acción Nacionalista Vasca y Solidaridad de Trabajadores Vascos". En el capítulo segundo quedaban "Incursos en responsabilidad política y sujetos a sanción los que habían desempeñado cargos o representaciones de carácter público o privado". El propio Francisco Franco en Burgos firmaba esta ley de responsabilidades políticas que era un decreto personal, sin apoyo parlamentario, donde de un plumazo quedaban derogadas todas las leyes. Lógicamente con semejante amenaza, que costó la vida a tanta gente, nuestro alcalde lo tenía claro. "LA CAJA DE AHORROS VIZCAINA" LE DICE NO En 1940 Solabarrieta preparaba su viaje a Venezuela. Habían empezado las primeras expediciones y la guerra mundial se había iniciado ya en Polonia. Francia estaba a punto de caer y la amistad de Franco con Hitler era tan manifiesta que no auguraba nada bueno. En enero de 1940 reclamó Solabarrieta de la Caja de Ahorros Vizcaína el que le remitieran su dinero. El Contador de esta institución que actuaba como un funcionario más al servicio del franquismo, le contestó de la siguiente manera a la ciudad de Larressore donde vivía con su familia: Bilbao 24 de Enero de 1940 Sr. Don José María Solabarrieta Maison Deudarieta LARRESSORE B.P. (FRANCE) Muy Sr. Nuestro: Acusamos a Vd. Recibo de su atta. 12 del corriente, debiendo manifestarle en su contestación, que no nos es posible acceder a sus deseos, debido a que el saldo que arroja su cuenta está bloqueado. De Vd. Atto. ss. ss. EL CONTADOR GESTIONES PARA IR A VENEZUELA Leizaola había iniciado las gestiones en 1938 con la embajada de Venezuela en París con el fin de enviar un contingente de gentes que podían sufrir algún peligro en Francia y con objeto de aliviar los gastos que el mantenimiento de aquel precario exilio le ocasionaba a sus exiguas arcas. Por una parte, ante la invasión de Polonia y la guerra con Francia el Gobierno Vasco se había declarado beligerante y en consecuencia sus jóvenes debían de luchar junto a este país si así se estimaba oportuno. Por otra parte al Familia osoa. Jose Mari Solabarrieta eta Ezekiela Urresti seme-alabekin: Milagros, Imanol, Joseba Mirena, Augustín eta Bittor. IMANOL SOLABARRIETAK EMONDAKOA. O n d a r r o a 2 0 0 5 33 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K gobierno Vasco no le interesaba enviar un fuerte contingente de vascos a América por la pérdida que eso suponía para el país en juventud, pero Venezuela en concreto reclamaba un tipo de emigración que se ajustaba bien a lo que ofrecía el nacionalismo vasco. Gente formada, de buenas costumbres y trabajadora. Fue así como inició sus gestiones Solabarrieta con el fin de viajar a Venezuela con toda su familia a pesar de su edad. Pero no tenía dinero para hacer frente a semejante empeño de un viaje para seis personas. Y por eso había reclamado su dinero a la Caja de Ahorros que ésta había negado, siendo suyo. El 8 de marzo desde la Delegación del Gobierno Vasco en París le escribía al alcalde de Ondarroa el diputado Julio Jáuregui diciéndole que le había conseguido 2.000 francos por persona como ayuda para el viaje. Salía un barco desde Burdeos al mes siguiente y el precio por persona en tercera clase era de 4.375,00 francos. Ofreciéndose Jáuregui a sacarle los pasajes si le enviaba la diferencia entre los 2.000,00 francos y el precio del billete. Solabarrieta no podía hacer frente a la cantidad y a vuelta de correo le respondió a Jáuregui sobre las dificultades que tenía para pagar la diferencia. Pero Jáuregui le dio la solución. En Anglet, cerca de Bayona, funcionaba Villa Endara la sede del PNV donde el burukide Luis Arredondo tenía instrucciones para arreglarle el asunto. El 22 de abril se dirigió Solabarrieta al cónsul de Venezuela en Burdeos Carlos Rivas donde le decía que en el mes de marzo el "Comité Vasco de Ayuda a los Refugiados", sección de Emigración, de Villa Endara en Anglet le había preguntado si se hallaba dispuesto a trasladarse a Venezuela en calidad de técnico conservero de pescados y él había contestado afirmativamente. Se le había dicho asimismo que en colaboración con el Sr. Guzmán, Comisario de Inmigración de Venezuela habían quedado de acuerdo para que prestar sus servicios en la industria citada y que se había previsto la salida para la primera quincena de abril y desde Burdeos. En una entrevista que tuvo con el Sr. Guzmán le ratificó lo tratado y éste le concedió la autorización para salir hacia Venezuela en unión de su familia compuesta por su mujer y cuatro hijos varones de 19, 17, 16 y 14 años. Asimismo le había entregado una carta para dicho cónsul relacionada con su trabajo para que a la hora de su embarque en Burdeos le facilitar la recomendación para la razón social como técnico conservero. Pero resultaba que le habían comunicado desde Villa Endara que la salida del barco se había fijado para la primera quincena de mayo pero no desde el puerto de Marsella por lo que no se podía entrevistar con el cónsul de Burdeos por falta de salvoconducto y también de fondos en razón de las penosas circunstancias por la que atravesaban los refugiados vascos. 34 O n d a r r o a 2 0 0 5 O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K Tras diversas cartas en aquellas circunstancias, el 10 de mayo, logró del Consulado de Venezuela en Burdeos y firmado por el cónsul Carlos Rivas la solicitada recomendación diciendo que tenía entrada en el país y que la industria pesquera de Caracas se había interesado por él. Superando todas estas dificultades pudieron salir en barco un mes antes que el 10 de junio Weygand declarara a París ciudad abierta, mientras el gobierno francés se trasladaba a Burdeos y el 18 de junio el general de Gaulle, desde la BBC de Londres invitaba a luchar contra la invasión alemana y la partición del país en dos con el gobierno de Petain en la ciudad de Vichy. SALIDA DE MARSELLA La guerra mundial era un hecho. Francia estaba dividida. Las comunicaciones eran penosas pero a sus 56 años, con su mujer y cuatro hijos, el alcalde se fue a Marsella. ¿Qué podía hacer ante tan incierto presente, sin posibilidad de volver a Ondarroa y ante una guerra mundial en plena vorágine?. En San Juan de Luz, el tío Francisco les dijo no una, sino mil veces, que no tomaran semejante decisión. Desgraciadamente luego, a él, le hicieron la vida imposible cuando volvió a Ondarroa. Pero fue lo mejor. Llegaron a Marsella. El barco era un carguero francés, el Comissaire Rammel, quién debía buscar tropa francesa, marinos, que estaban en Tahití. Debía pasar el canal de Panamá en un viaje complicado con Italia en guerra, viajando sin luces y con las provisiones que cargaron en Argel, muy medidas, para llegar cuanto antes. Además de la familia Solabarrieta iban otros vascos como el cartelista del nacionalismo Nik-Kintana, los Arozena, Burgaña, Landa, Salutregi, Barroeta y Albert. Barroeta se la pasaba sacando fotografías, pero todos decían que aquel trasto no tenía rollo. Con riesgos de ser hundidos por un submarino o atacados por algún acorazado llegaron a Panamá. Estuvieron tres días en aquel país con un calor atroz. Allí, afortunadamente un mutrikuarra, siempre hay un vasco providencial en cada sitio, un medio contrabandista, que había sido pelotari y estaba relacionado en una serie de negocios les arregló los papeles de tal forma que un pequeño barco holandés que iba costeando el continente, pararon en Barranquilla, (Colombia), para llegar de noche al puerto de la Guaira en el litoral venezolano. Como era de noche se veía mucho movimiento. Aquello parecía un país pujante. Al día siguiente, vieron un panorama distinto. Casuchas que llamaban ranchos y un paisaje desolador distinto al que habían dejado. Pero no importó. Allí otro vasco animoso y original, Silvestre Isasti, les invitó a un vermouth y con aquel traguito, empezó el trópico de verdad para el alcalde de Ondarroa. Era el 24 de junio de 1940, día de la batalla de Carabobo que selló la Independencia de Venezuela. Ondarroa, 1910-15 aldera. Juana Badiola “Akerra” aña. ERRETRATUEN OTZAREA MAKINA BAT ERRETRATU EDER EGONGO DIRA BA, HERRIKO GANBARETAN! ONDARROAKO HISTORIA ZALEOK ONDARRUTARRON ARGAZKI ZAHARRAK BILDU, KOPIATU ETA GORDE NAHI DITUGU. AITITA-AMUMAREN, HERRIAREN EDO BESTE ARGAZKI ZAHARRAK BADAUZKAZU, UTZI YOLANDA URROSOLOREN ESKUETAN TXOMIN AGIRRE UDAL LIBURUTEGIAN. LASAI, FITXA EGIN, KOPIATU ETA GERO ZURI BUELTAN EMONGO DIZUGU ARGAZKIA ETA. ARGAZKI ARTXIBO BAT EGITEA DA GURE ASMOA, ETXEKO ARGAZKIAK GAL EZ DAITEZEN. ONDARROA URTEKARI HONETAN AGERTUKO DIRA, URTERO, ARTXIBO HONEN FRUITUAK. ESKERRIK ASKO ZUEN LAGUNTZA ETA PARTE-HARTZEAGATIK. O n d a r r o a 2 0 0 5 35 Ondarroa, 1900-1905 aldera. Ondarroa, 1920 aldera. O N D A R R O A , 38 O n d a r r o a 2 H E R R I A 0 0 5 E T A O N D A R R O A , H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1910 aldera. (1920a baino lehen) H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1910 eta 26 bitartean. Lehen planoan, San Pedro Kofradia. 39 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1928 eta 36 bitartean. Lehen planoan, “Maskulu Etxea”. Sasoi haretan , “Caja de Ahorros Vizcaina” egoitza Ondarroan. OJANGUREN ARTXIBOA. Ondarroa, 1921 eta 25 bitartean. Lehen planoan, San Klara Kofradia. OJANGUREN ARTXIBOA. 40 O n d a r r o a 2 0 0 5 O n d a r r o a 2 0 0 4 41 Ondarroa, 1925 inguruan Antiguan. Lagun kuadrila baselizaren aurrean. Ezkerretik eskumara: Aranbarri “Egia”, Ebarista Agirre, Carmen Aramaio “Dominikaneku”, ???, Maritxu Herero, Maritxu Osoro, Rosario Ituarte eta Osoro gaztea. IRENE ARAMAIOK O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1934an. Portua egiten. Artatik ataratako argazkia. OJANGUREN ARTXIBOA. Ondarroa, 1934an. Portua egiten. Antiguatik Santa Klarako bidetik ataratako argazkia. OJANGUREN ARTXIBOA. O n d a r r o a 2 0 0 4 43 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1946 inguruan. Mojetako ikasleak. Ezkerretik eskumara: Lolita Beristain, Itziar Arantzamendi, Maria Rosario Balentziaga, Maria Pilar Goenaga, Miren Zaldunbide, Rita “Latxanbre”, Tere Izeta eta Pilar “Serreru”. Jarrita: Mari Anjeles Arantzamendi, Garbiñe “Matxoko” eta Elisabeth Aranbarri. UDAL EMAKUME ARTXIBOA Ondarroa, 1934an. Plaiko morroa agalekuz josita (sareak sikatzeko makilaz). Arrigorritik ataratako argazkia. OJANGUREN ARTXIBOA. Ondarroa, 1954ko Andramaixak. Kanttoipeko kuadrila. Tente, ezkerretik eskumara: Jose Amadea, Luis Mari Urkizu??, ???, Imanol Eizagirre “Jimmi”, Juan Balentziaga eta Iñazito Martinez de Luko. Makurtuta: Pako Arregi, Carlos Arriola eta Juan Jose Urkizu. JUAN BALENTZIAGAK EMONDAKOA. Ondarroa, 1935eko urtarrila. Portuko sarrera eta batelak gordetzeko bodegak. SABIN MURUETAGOIENA.. O n d a r r o a 2 0 0 4 45 H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1962-63 aldera. Saregileak mollan beharrean. ARCHIVO DE LA ADMINISTRACIÓN - MINISTERIO DE CULTURA. Ondarroa, 1945-50 inguruan. Carabineroen kaseta, Lesteko molla eta egurrezko molla O N D A R R O A , Ondarroa, 1950-55eko Andramaixak. Pio Goikoetxea Itxaso “Pio Txurru” alameda aurrean. ROSANA GOIKOETXEAK EMONDAKOA. Atzean, “Don Pepe”ren bustoa, Jose Kruzeño Madrileko euskal diputatuari (ondarrutarra) eskainita. O n d a r r o a 2 0 0 4 47 2005eko ZAPATO AZULE Jaiak (2005-06-25) Arrantzale Egunaren sortzaileak omendu zituen I. ARRANTZALE EGUNA 1957-08-17 Ondarroa, 1957-08-17. Balentziaga eta bere modeloak. Itsas Aurren. Ezkerretik eskumara, Jil, ???, Imanol Eizagirre “Jimi” eta Juan Balentziaga. Goiko argazkian, koadrila guztia uretako karrozan. Modelo guztiak gizonezkoak ziren, denak sakozko telaz egindako soinekoekin eta “konplementoz apainduta, dotore. JUAN BALENTZIAGAK EMONDAKOAK. Juan Balentziaga, Balentziaga modisto mozorrotuta. Alboan, Imanol Eizagirre “Jimi”. Eta pertsona bat aipatzerakoan Juan Balentziaga aipatu zuten Bolo-bolokoek. Gainera, Bolo-bolo 7. zenbakian (1999ko udazkena) elkarrizketa egin zioten Balentziagari eta horrela gogoratzen zuen berak I. Arrantzale Eguna: “Bai, 1957an izan zen hori. Beti iruditu zitzaidan herriko jaiek arrantzaleekaz lotutako zerbait behar zutela eta garai hartan Aurrera Kirol Alkarteko lehendakari nintzenez, Udalera jo eta dirulaguntza baten truk lehenengo Arrantzale Eguna antolatu genuen. Lehen edizio hartako kostua 12.640 pezetatakoa izan zen eta arrakasta biribila izan zuen jai barriak. Orduko herriko festak abuztuaren 14tik 16ra ospatzen ziren eta 17an arrantzaleak itsasora joaten ziren. Horregatik hasieran kostatu zitzaigun abuztuaren 17a jaieguna izendatzea, hasieran Udaletxea ez zetorren bat, baina zelako jai mota zen ikusita eta izan zuen sustraitzea kontutan hartuta, azkenean onartu zuen. Bitxikeriarik be izan zen Poliziagaz Bilboko komisaldegian herriko lau eskutitz anonimo jaso zituztelako, gure jai barria subertsiboa zela esanez, eta bertara joan behar izan nuen azalpenak emotera. Arrantzaleen jai bat zela esan nien eta azkenean ez zen ezer gertatu”. Ondarroa, 1957-08-17. Balentziaga eta bere modeloak. Ezkerrean, Jose Mari Astelarra eta Juan Balentziaga. Eskuman, Balentziaga, Jil eta Carlos Arriolagaz. JUAN BALENTZIAGAK EMONDAKOAK. Ondarroa, 1962 aldera. Maria Jesus Anakabe, Liñe Bedialauneta, Arantza Burgoa eta Juanita Gomez. UDAL EMAKUME ARTXIBOA. Ondarroa, 1956. Gixane Etxebarria, Rakel Aspiazu eta bere anaia, Mari Urresti eta senarra eta Lurdes Etxebarria. UDAL EMAKUME ARTXIBOA. Ondarroa, 1958ko urtarrilaren 3a. Gixane eta Mari Elen Etxebarria dantzan. UDAL EMAKUME ARTXIBOA. Ondarroa, 1960 aldera. Antonio Romero erretratistea (Foto Antonio) eta Luisa Bilbao emaztea, Antigua Egia Urresti “Sagu” eta beste lagun bat. ANTIGUA “SAGU”K EMONDAKOA. Ondarroa, 1991n Kale Handian. Antigua Egia Urresti “Sagu” koltxoia joten. ANTIGUA “SAGU”K EMONDAKOA. Ondarroa, 1963 aldera. Muruetagoiena Scola anai-arreba gazteenak Lesteko mollan pasietan. ARCHIVO GENERAL DE LA ADMINISTRACIÓN - MINISTERIO DE CULTURA. O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1968an. Antigua Artola eta Lukas Goikoetxea senar-emazteak Numa eta Lorelei seme-alabekin. TERESA GOIKOETXEAREN ARTXIBOKOA. Ondarroa, 1967ko azaroaren 2a. Artibai errekak gainez eginda eta molla guztia hartuta. Ondarroa, 1969ko abenduaren 13a. Iñaki Ibarlozaren ezkontza. Ibarloza “Bizkaia” familiakoek (Jon, Damian, Maiteder... eta seme-alabak) eta Laka familiakoek (Saturnino, Emeterio, Teresa...). Argazkiaren ezkerraldean, Teresa eta Eusebio Goikoetxea Laka, honen emaztea Rosario, Eduvigis Goenaga eta Maitane eta Santi Uribe gaztetxoak. TERESA GOIKOETXEAREN ARTXIBOKOA. O n d a r r o a 2 0 0 4 53 O N D A R R O A , Ondarroa, 1975 aldera. Koadrila Itsas Aurreko petrilean jarrita. Ezkerretik eskumara, Jilpio Lasarte, Begoña Burgoa, Bedialauneta?, Rosa Malatsetxebarria eta Alegria. Behegainean eserita, Begoña Garmendia eta Egaña. GALTZUARANGO ARTXIBOA. India, 1979an. Oporretan. Carmen eta Teresa Goikoetxea Laka ahiztak elefante gainean pasietan. TERE GOIKOETXEAREN ARTXIBOA. Ondarroa, 1979ko Andramaixak. Plaza Gaineko Jantokian, beharrean. Ezkerretik eskumara, Ana Ibaibarriaga, Ana Mari Gomez, Guruzne Aranbarri eta Barbare “Sagasta”. UDAL EMAKUME ARTXIBOA. H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1980 aldera. Esteban Anabitarte “LeonPepeneku” atuna erreten Ibaiondon. PILOTARIEN ARTXIBOKOA. Ondarroa, 1981 aldera. Joseba Ituarte eta Aitor Naberan Itsas Aurreko petrilean jarrita. ESTIBALITZ ARTETXEK EMONDAKOA. O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K Ondarroa, 1983ko abenduaren 17a. I. Kalandiko Jaiak. Kalandiko musika Banda Kalejiran: Luis Ituarte, Karmel Lertxundi “Porru” eta Txomin Ituarte. Jende artean ezkerretik eskumara, Mikel “Panderitxo” (kamarari begira, Iñaki Bedialauneta (lepoz), Andima Lertxundi “Porru”, Anjel Bengoetxea “Unida”, (hormaren kontra) Jose Antonio Aramaio, Fernando Goikoetxea, Pagate “Txikixe” eta bidea zabaltzen Imanol Lertxundi “Porru” . TXOMIN ITUARTEREN ARTXIBOA. Ondarroa, 1970. Jimeno Malatsetxebarria anai-arrebak Galtzuarango baserri aurrean. Ezkerretik eskumara, Marisol, Jon, Jose Mari eta Lourdes. GALTZUARANGO ARTXIBOA. Ondarroa, 1989ko Andramaixak. Herri Kirolak frontoian. Berritxuko nesken sokatira taldea. Sokaren muzturrean, Mari Luz Arizmendiarrieta ondarrutarra. 56 O n d a r r o a 2 0 0 5 Ondarroa, 1993ko ekainaren 10a. Kalandiko Jaiak. Danborradako kalejira. Antigua Egia Urresti “Sagu” danborradako aña jantzita, neskatxoekin kalejiran . ANTIGUA “SAGU”K EMONDAKOA GURE ARRAUNLARIAK Goiko argazkia 1920 ingurukoa da. Eskumakoa, 2004-05 denboraldiko Arraun Elkarteko “plantilla”rena, arraunlari, entrenatzaile eta arduradunak. Argazki bien artean ia 100 urteko tartea badago ere, eta ordungo eta gaurko ondarrutar gaztetxoen egoera bardina ez izan arren, batzuk zein besteek nahikoa indarra zuten/dute eurek baino hiru aldiz handiagoak diren arraunari heldu eta batela zein trainerua mugiarazteko. Mugiarazi... eta banderak irabazi! 1920koek ez zioten bidurrik ur kresalari. 2005koek ere ez. Banderak aipatuta, gure omenaldia eskaini nahi diegu Kontxako ondarrutar irabazleei, 1898koei eta 1926koei. Datozen lau orrialdeetan euren argazkiak datoz izen eta abizenekin. 58 O n d a r r o a 2 0 0 5 Ondarroa, 2004ko azaroa. Ondarroako Arraun Elkartea. 2004-2005 denboraldia . NEKANE AKARREGI 60 O n d a r r o a 2 0 0 5 E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A MAURIZIO ZORRAQUINEK EGINDAKO ARGAZKIA (CORREO,15-BILBO) KALARE DEUNA ARRANTZALEEN KOFRADIAK EMONDAKOA ARRAUN ELKARTEAREN ERAKUSKETARAKO (2002KO EKAINA) MAURIZIO ZORRAQUINEK EGINDAKO ARGAZKIA (CORREO,15-BILBO) KALARE DEUNA ARRANTZALEEN KOFRADIAK EMONDAKOA ARRAUN ELKARTEAREN ERAKUSKETARAKO (2002KO EKAINA) H E R R I A Ondarroako Arrigorri Hondartzan, 1902ko Bilboko Estropadetako bigarrenak. Augustin Arrizabalagak jarritako izenak. 1.- Jose Liño Arostegi. 2.- Ruperto Etxebarria. 3.- Donato Goenaga. 4.- Pedro Jose Zarraga. 5.- Angel Zubikarai (patroia). 6.- Urrufiño Arrizabalaga. 7.- Gabriel Txakartegi. 8.- Migel Akarregi Larrañaga “Handixe”. 9.-Jose Iñazio Lekue. 10.- Pedro Atanasio. 11.- Jose Eizagirre. 12.- Silberio Agirre. 13.- Domingo Agirretxea. 14.- Prudentzio Aremaio. Ondarroako Arrigorri Hondartzan, 1902ko Bilboko Estropadetako txapeldunak. Augustin Arrizabalagak jarritako izenak. 1.- Manuel Beitia “Txikixe” (patroia). 2.- Ramon Txakartegi. 3.- Iñaxio Etxaburu. 4.- Migel Anton Zarraga. 5.- Federiko Egurrola. 6.- Domingo Jose Akarregi Larrañaga. 7.- Jose Martin Akarregi Larrañaga “Handixe”. 8.- Salbador Aldanondo. 9.-Ebaristo Garate. 10.- Domingo Garate. 11.- Jose Manuel Aldanondo. 12.Gaspar Badiola. 13.- Jesus Markuerkiaga. 14.- Manuel Larrañaga. O N D A R R O A , E T A H E R R I T A R R A K O n d a r r o a 2 0 0 4 61 OJANGURENEK EGINDAKO ARGAZKIA (EIBAR). MARIA ANJELES PALACIOSEK EMONDAKOA ARRAUN ELKARTEAREN ERAKUSKETARAKO (2002KO EKAINA) Ondarroako Zubi Zaharraren aurrean, 1965eko abuztuaren 17an. JAIETAN OMENALDIA ARRAUNLARI ZAHARREI Tente ezkerretik eskumara: Jose Aldarondo Osa, Anjel Aulestia Jauregi “Danbala”, Andres Arrizabalaga “Txebito”, Sebero Zubikarai “Alli”, Sotero Bakeriza, Casimiro Burgoa “Barrabas” , Florentzio Arkotxa, Agustin Arantzamendi Mugartegi, Simeon Egia “Sagu”, Patxi Aramaio, Jose Goenaga Arantzamendi “Mantzeo”, Luis Arantzamendi “Atanasio”, Salbador Aldarondo, (atzean, Jose Gallardo), Bixente Akarregi Etxebarria “Xentello” eta Migel Azpillaga Txakartegi. Makurtuta: Salbador Agirre Agirretxea “Flor de Mayo”, Isidro Osa Gatzagaetxebarria, Juan Bautista Beitia Arrizabalaga “Junbaiste” (patroi) eta Jesus Aspiazu Etxaburu “Pintxi”. Ondarroako Frontoian, 1925eko irailaren 27an, Portugaleteko estropadak irabazi ostean, Kantauriko txapeldunak. (Hurrengo urtean, Kontxakoa irabaziko zuten) Tente ezkerretik eskumara: Alejandro Urrosolo “Atxazpi”, Salbador Agirre Agirretxea “Flor de Mayo”, Jazinto Pello Azpiri, Salbador Aldarondo (aurreku-proela), Juan Bautista Beitia Arrizabalaga “Junbaiste” (atzeku-patroi), Meliton Bedialauneta “Papardo” , Agustin Arantzamendi Mugartegi, Bixente Akarregi Etxebarria “Xentello”, Luis Atanasio Arantzamendi eta Lorentzo Uribe. Makurtuta edo jarrita, ezkerretik eskumara: Anjel Aulestia Jauregi “Danbala”, Jose Mari Iturriza, Modesto Arakistain “Trotixe”, Sotero Bakeriza, Kasimiro Burgoa “Barrabaseneku”, Isidro Osa Gatzagaetxebarria eta Jose Beitia Arrizabalaga. O n d a r r o a 2 0 0 4 63 Ondarroa, 1954an. Ordungo flota. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA 66 O n d a r r o a 2 0 0 5 1660-72 Arraunean 1668 Arraunean Candido Arriola 1905 Arraunean Domingo Aranbarri 1905 Arraunean 1913 12 Balentziaga(Lurrinkia) Candido Arriola Antonio Arriola 1913 12 Balentziaga(lurrinkia) Antonio Arriola 1913 Arraunean Antonio Arriola 1913 Arraunean Jose Maria Garli 1913 Arraunean Bitor Urresti 1913 6 Ieregi Candido Arriola 1913 Arraunean Antonio Arriola 1913 Arraunean Candido Arriola 1913 Arraunean Urresti 1913 Arraunean Candido Arriola 1914 Arraunean Urresti 1914 Arraunean Juan Osa 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 12 Unanue(Lurrinkia) Candido Arriola 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 Arraunean Juan Osa 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 Arraunean Urresti 1914 Arraunean Juan Osa 1914 Arraunean Juan Osa 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 Arraunean Bitor Urresti 1914 Arraunean Bitor Urresti 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 Arraunean Antonio Arriola 1914 Arraunean Antonio Arriola 1914 Arraunean Bitor Urresti 1914 15 Balentziaga(Lurrinkia) Bitor Urresti 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 Arraunean Bitor Urresti 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 Gasolinduna Bitor Urresti 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 Arraunean Candido Arriola 1914 Arraunean Juan Osa 1914 Arraunean Antonio Arriola 1914 Arraunean Ugalde 1914 Arraunean Urresti 1914 12 Urresti(Lurrinkia) Antonio Arriola 1915 Arraunean Urresti 1915 Arraunean Antonio Arriola 1915 Arraunean GAIA ASTILLERUA 2.875 KANPOKOA SARITA 450 12.000 KANPOKOA 12.500 KANPOKOA BARRUKOA 225 HIRUMAILA 230 KORDA 500 3.000 BOLINTXEA BARRUKOA 260 KORDA 600 KORDA 600 TREÑEAN 820 SARITA 250 TREÑEAN 600 MAZIRA 225 12.500 KANPOKOA SARITA 225 MAZIRA 270 SARITA 235 235 TXITXARROTA AINGIRATA 235 SARITA 235 SARITA 560 MAZIRA 250 MAZIRA 250 SARITA 275 TREÑEAN 625 SARITA 300 MAZIRA 250 MAZIRA 250 12.300 KANPOKOA AINGIRATA 250 350 HONDARTZARAKO P. MAZIRA 250 BOLINTXEA 2.860 BARRUKOA 235 MAZIRA 200 MAZIRA 235 MAZIRA 240 MAZIRA 225 MAZIRA 220 10.800 KANPOKOA SARITA 265 MAZIRA 150 LANTZOITA 225 H.P. 7 9-19 7-8 10 11 1-2 4 8 10 1-3 8 8 9-14 5 9-14 5 10 6 5 7 3 3 6 8 4 4 5 10 6 4 4 11 3 1 5 8 2-3 5 5 5 5 5 11 6 5 3 URTEA 1,4 0,7 1,72 1,5 0,6 0,62 0,7 0,84 0,6 0,9 0,8 0,8 0,6 0,8 0,6 1,46 0,55 0,7 0,6 5,7 0,6 0,6 0,85 0,65 0,6 0,68 0,73 0,65 6,6 0,63 1,45 0,55 0,57 0,65 0,8 0,62 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 1,15 0,7 0,47 0,56 ARRANTZA - 15 3,45 8,35 1,65 14,06 2,86 16 3 5,6 1,35 5,9 1,35 9,3 2,2 10,1 2 5,8 1,4 9,1 2 9,2 2 11,65 2,1 6 1,15 10,3 1,9 6 1,3 12,75 3,05 6 1,4 6,82 1,54 6,15 1,5 5,8 3,5 6,1 1,35 6,1 1,45 8,6 2,7 6,5 1,9 6,1 1,4 6,7 1,5 10,3 1,9 6,7 1,7 6,4 1,35 6,4 1,4 14 3,06 5,7 1,25 6,95 1,8 6,2 1,4 10,6 1,85 6 1,4 6 1,45 6 1,55 6,55 1,55 6 1,45 6 1,45 12 2,15 7 1,5 6,7 1,25 6,16 1,25 - BALIOA 19,45 2,38 14,2-7,9 16,8-9,3 1,12 1,18 4,69 4,1-3,6 1,29 2,13 4,2 5,68 1,14 4,02 1,17 13,7-8,1 1,27 1,82 1,47 2,13 2,3 0,36 4,65 2,4 2 1,65 3,4 1,7 1,2 1,32 14,9-7,8 1,02 2,18 1,34 3,74 1,25 1,54 1,6 1,7 1,3 1,15 15,6-10 1,7 1,9 1,13 ONTZILARIAK BI-1BI-1BI-1-966 BI-1-998 BI-1-1315 BI-1-1451 BI-1-1454 BI-1-1459 BI-1-1430 BI-1-1441 BI-1-1460 BI-1-1426 BI-1-1424 BI-1-1464 BI-1-1500 BI-1-1518 BI-1-1472 SS-3-850 BI-1-1496 BI-1-1515 BI-1-1510 BI-1-1507 BI-1-1511 BI-1-1517 BI-1-1475 BI-1-1497 BI-1-1470 BI-1-1512 BI-1-1479 BI-1-1484 Bi-1-1503 BI-1-1502 BI-1-1476 BI-1-1491 BI-1-1485 BI-1-1516 BI-1-1471 BI-1-1505 BI-1-1469 BI-1-1508 BI-1-1501 BI-1-1498 BI-1-1514 BI-1-1494 BI-1-1535 BI-1-1537 BI-1-1558 PUNTALA PEDO JOSE ZELAIA SANTISO MILLAN TXAKARTEGI BLAS BARINAGA CARIDAD ARRIOLA ETE BESTE DOMINGO BEITIA ETA BESTE LORENZO ANTON BADIOLA DOMINGO BEDIALAUNETA JUAN ALEGRIA DOMINGO AKARREGI LEON BAKERIZA LIBURIO BENGOETXEA MIGUEL IRIONDO MIKAELA BUSTINDUI + BESTE JUAN AKARREGI NICOLAS ARANTZAMENDI ERRAMON BAKERIZA SEBERI ETXABURU ETA BESTE ESTEBAN LERSUNDI TELESFORO EGIGUREN JOSE URIBE JOSE FRANCISCO LEKUE FELIPE BENGOETXEA IGNACIO TXAPATRTEGI DOMINGO AMUTXASTEGI ANICETO GOIOGANA NICOLAS ARANTZAMENDI DOMINGO ITURRIZA ANTONIO MARI BADIOLA PEDRO URIBE JOSE GOIKOETXEA JOSE BURGOA ZAKARIAS GUENAGA AURELIANO BERGARA ONDARROAKO UDALA PASCUAL BEDIALAUNETA PASKAS ARRIZABALAGA HILARIO AZPAIAZU JOSE ·ETXABURU GREGORIO MUGARTEGI JOSE AKARREGI FRANCISCO EGURROLA PABLO BENGOETXEA FRANCISCO URRESTI + BESTE BITORIANO URKIOLA ANTONIO EIZAGIRRE JOSE GOIKOETXEA ETA BESTE ZABALERA DIOS CASTILLA N. SEÑORA DE LA ANTIGUA LAUREANO SAN JOSE SAN JUAN SAN LORENZO SAN LUIS SAN PABLO SAN RAFAEL SAN SEBASTIAN SANTIAGO VICTORIA URTXORIARENA ANUNCIACION ARANTZAMENDI BAKERIZA CARMEN CECILIA CECILIO DOMINGO DOS HERMANOS DOS HERMANOS FLORENTINA GUILLERMO HIPOLITO ISABELITA JOSE MARIA LARRINAGA MARIA MARIA BONIFACIA MARIA VALENTINA MARITXU MARITXU ONDARROA ROSARIO SAN ANTONIO SAN BLAS SAN JUAN SAN NICOLAS SANTIGO SOTERA VICENTA ZALDUPE ADELAIDA CARMENTXU GURE ILLOBA LUZERA JABEGOA TONA IZENA FOLIOA Patxi Etxaburu Ajarrista ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA 255 550 12.500 650 660 500 250 1.000 237 580 13.000 225 2.700 240 12.500 3.050 12.700 245 250 950 13.800 250 16.200 15.000 650 235 4 5 5 12 3 8 3 10 11 2 11 11 2 12 3 4 3 11 8 11 11 11 11 10 11 9-18 9-15 12 12 10 10 12 5 3.410 265 240 16.700 250 400 260 3.500 15.600 275 17.000 16.900 300 18.700 300 455 280 15.300 1.100 17.400 17.000 16.500 16.300 3.500 18.000 11.000 2.000 18.500 18.900 20.000 2.800 19.500 375 AINGIRATA SARITA KANPOKOA TREÑEAN TREÑEAN KORDA MAZIRA SARITA MAZIRA KORDA KANPOKOA BARRUKOA KORDA MAZIRA KANPOKOA BOLINTXEA KANPOKOA AINGIRATA MAZIRA KANPOKOA KANPOKOA MAZIRA KANPOKOA KANPOKOA KORDA MAZIRA KANPOKOA LANGUSTATA MAZIRA MAZIRA KANPOKOA HIRUMAILA KORDA AINGIRATA BOLINTXEA KANPOKOA BARRUKOA KANPOKOA KANPOKOA BARRUKOA KANPOKOA AINGIRATA AINGIRATA BERDELETA KANPOKOA SARITA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA BOLINTXEA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA KANPOKOA BOLINTXEA KANPOKOA MAZIRA 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1915 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1916 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1917 1918 1918 1918 1918 1918 1918 1918 1918 1918 1918 1918 Domingo Aranbarri Arraunean Antonio Arriola Arraunean Juan Osa 12 Mitxel(Lurrinkia) Antonio Arriola Arraunean Eguren(Lekaitio) Arraunean Candido Arriola Arraunean Bitor Urresti Arraunean Candido Arriola Arraunean Juan Osa Arraunean Candido Arriola Arraunean Bitor Urresti 12 Balentziaga(Lurrinkia) Antonio Arriola Arraunean Bitor Urresti Arraunean Antonio Arriola Arraunean Candido Arriola 12 Unanue(Lurrinkia) Solana(Santander) 10 Ieregi Urresti 12 Ziriako(Lurrinkia) Juan Osa Arraunean Antonio Arriola Arraunean Artime(Luanco) Arraunean Urresti 15 Balentziaga(Lurrinkia) Candido Arriola Arraunean Erazo(Zumaia) 18 Erazo(Lurrinkia) Candido Arriola 15 Balentziaga(Lurrinkia) Candido Arriola Arraunean Urresti Arraunean Urresti Arraunean Juan Osa Arraunean Candido Arriola Arraunean Antonio Arriola Arraunean Erazo(Zumaia) 18 Erazo(Lurrinkia) Juan Osa Arraunean Urresti Arraunean Bitor Urresti Arraunean Murelaga(Lekeitio) Arraunean 15 Andonegi(Lurrinkia) Andonegi(Pasaia) Candido Arriola Arraunean Urresti 15 Erazo(Lurrinkia) Candido Arriola 15 Andonegi(Lurrinkia) Arraunean Juan Osa Arraunean Urresti 18 Erazo(Lurrinkia) Candido Arriola Arraunean Candido Arriola Arraunean Urresti Arraunean Erazo(Zumaia) 12 Erazo(Lurrinkia) Urresti 4 Ieregi Candido Arriola 15 Erazo(Lurrinkia) Urresti 15 Unanue(Lurrinkia) Urresti 15 Balentziaga(Lurrinkia) Urresti 15 Urresti(Lurrinkia) Urresti 14 Ieregi Candido Arriola 15 Balentziaga(Lurrinkia) Candido Arriola 9 Penta Candido Arriola Arraunean Urresti 15 Unanue(Lurrinkia) Ugalde 15 Balentziaga(Lurrinkia) Arrien(Bermio) 12 Aranguren(Lurrinkia) Candido Arriola 10 Ieregi Erazo(Zumaia) 22 Erazo(Lurrinkia) Urresti Arraunean O n d a r r o a 2 0 0 4 GAIA 3 8 11 9-14 9-14 8 5 9 5 8 10 2 4 5 11 10 11 3 5 9-16 11 5 11 11 8 5 ASTILLERUA 0,6 0,9 0,7 0,8 0,8 0,83 0,7 0,95 0,57 0,95 1,48 0,55 0,65 0,55 1,46 0,6 1,65 0,56 0,55 0,9 2,5 0,55 1,5 1,9 0,8 0,62 2,5 0,98 0,55 0,58 1,5 0,55 0,75 0,6 1,05 1,39 0,65 1,58 1,39 - 1,3 0,54 3,46 1,58 1,4 0,6 1,3 0,6 1,1 0,57 3,07 1,5 2 0,9 4,45 1,55 3,22 1,6 3,15 1,42 3,5 2,5 2 0,9 3,1 1,55 3,95 1,4 3 1,56 3 1,56 2,88 1,46 3,3 1,8 1,95 0,95 3,33 1,58 1,4 0,6 H E R R I A H.P. 1,4 1,9 2,7 1,65 1,94 2 1,5 2,1 1,35 2 3,1 1,3 1,55 1,45 3,06 2,1 3,4 1,3 1,35 2,1 3,4 1,3 3,24 2,8 2 1,6 3,4 2,15 1,35 1,3 3,05 1,3 1,07 1,4 2,1 3,18 1,4 3,45 3,18 A R R A N T Z A URTEA 5,8 9,71 11,6 10,8 11,45 9,5 6,4 9,2 6 9,2 14,5 5,6 6,4 6,2 14,1 11,4 13,5 5,55 6,5 11,5 17,5 6 12,33 15 10,3 6,02 17 10,5 6,5 6 12,5 5,6 10,35 5,85 12,15 12,44 6,2 12,8 6,72 5,9 12,8 6,4 6 6,17 14,42 10,05 16,45 13,32 13,1 13,5 10.05 13,1 16,7 13,5 13,5 12,5 13,1 10,3 12,9 6,1 ARRANTZA 1,26 4,2 9-6,40 3,3 4,54 3,38 1,78 3,5 1,14 3,8 14,45-7,10 1 1,66 1,44 15,4-9,40 3,04-2,60 17,2-9,90 1 1,23 6 18,6-10,24 1,07 16,06-7,23 16,3-10,80 4,35 1,63 17,3 4,95-4 1,2 1,07 14,17-9,46 0,98 5 1,51 5,25-4,30 14,93-6,92 1,42 17,53-8,46 14,93 1,02 17,5-8-46 1,32 1,07 1,12 13,82-8,61 4,24-4,00 22,6-13,47 14,3-8,10 15,5-8,36 11,8-7,12 4,24-3,10 14,2-8,60 24,8-6,40 13,3 13,3-8,70 11,9-9,10 12,6-5,85 3,94-3,10 17,1-9,10 1,54 PUNTALA BI-1-1546 BI-1-1531 BI-1-1643 BI-1-1523 BI-1-1526 BI-1-1521 BI-1-1554 BI-1-1525 BI-1-1551 BI-1-1528 BI-1-1580 BI-1-1550 BI-1-1520 BI-1-1556 BI-1-1541 BI-1-1630 BI-1-2071 BI-1-1581 BI-1-1577 BI-1-1623 BI-1-1572 BI-1-1583 SS-3-923 BI-1-1586 BI-1-1569 BI-1-1576 BI-1-1568 BI-1-1560 BI-1-1578 BI-1-1582 BI-1-1575 BI-1-1579 BI-1-1567 BI-1-1585 BI-1-1580 BI-1-2222 BI-1-1587 BI-1-1591 BI-1-1614 BI-1-1590 BI-1-1598 BI-1-2086 BI-1-1594 BI-1-1588 BI-1-1589 SS-3-902 BI-1-1593 BI-1-1597 SS-3-953 BI-1-1605 BI-1-1603 BI-1-1604 BI-1-1610 BI-1-1922 BI-3-1217 BI-1-1611 BI-1-1612 BI-1-1607 BI-1-1601 SS-3-980 BI-1-1617 ZABALERA LUZERA BENITO MARURI DEOGRACIAS BADIOLA FELIPE ARIZTONDO FAUSTINO ZUBIKARAI FRANCISCO S.ITURRAZPE DOMINGO BEDIALAUNETA BUENABENTURA OTXOA DOMINGO ANAKABE D.BENGOETXEA ETAA.AGIRRE BENITO ARANBARRI JOSPA KALTZAKORTA DOMINGO ARANTZAMENDI AUSTIN LAKA ESGIZABAL JORGE B.AZPILLAGA DOMINGO ARRIZABALAGA DOMINGO AKARREGI PAULIN URRESTI DOROTEO BENGOETXEA PEDRO ETXABURU MIGUELALEGRIA KATALINA EGIGUREN SEBASTIAN LERSUNDI INAZIO ETXABURU EZEKIELARIZTONDO A.ZELAIA ETA PEDRO BURGOA TIMOTEO BASTERRETXEA JULIAN BASTERRETXEA DOMINGO AKARREGI MANUELARROSPIDE LUIS BEREIKUA Mª AMALLOBIETA ETA BESTE PEDRO AZPIAZU FLORENTINO ZUBIKARAI JOSE MARIA URRESTI BELTXIOR EGIGUREN MARTIN BADIOLA JUAKIN URKIZU ANTONIO BIKANDI MARTIN BADIOLA JOSE B.LASARTE ANTONIO BIKANDI ANDRES ELORDI ILDEFONSO LERSUNDI PEDRO OTXOANTEZANA BERNABE SOLABARRIETA DOMINGO BEDIALAUNETA INAZIO ARANTZAMENDI BERNABE SOLABARRIETA DOMINGO ARRIZABALAGA FRANCISCO URRESTI NIKOLAS ARANTZAMENDI+ BES. DOMINGO ARANTZAMENDI JUAKIN BADIOLA JOSE ETXABURU JOSE ETXABURU JOSE M.GOITIA JOSE AKARREGI ISIDRO ARANTZAMENDI DOMINGO MARKUERKIAGA ISIDORO Mª ARANTZAMENDI TONA (1905-1922) JOSE MARIA JUAN FRANCISCO LIKONA NAZARENO N. SRA. DEL CARMEN ORTU SANTUA OTXOA PERPETUO SOCORRO ROSARIO SAN IGNACIO SAN JOSE SAN JUAN SAN JUAN BAUTISTA SAN LORENZO SANTA CLARA UNKERA VIRGEN DEL MAR AMA ANTIGUAKUA BITARTEKO AMA CONSUELO GLORIA GOIZEKO IZARRA IGNACIO ETXABURU JESUS SAN ANTONIO MAIATZEKO LOREA MARIA TRINIDAD N. SEÑORA DE LA PAZ PORTICELLO SAN IGNACIO SAN LUIS SAN PEDRO SANTA CATALINA TERESA URRESTI CARMELO CLARITA CUATRO HERMANOS JOSE EGIGUREN JOSEFINA LARRINAGA LASARTE LIKONAKUA LUISA NIÑO JESUS OR-KONPON SAGRADA SAN ANTONIO SAN FRANCISCO VIRGEN DE LA ANTIGUA ANTIGUAKO AMA ANTZOSOLO ARANTZAMENDI BIRGIÑE SANTA ROSARIO JOAKIN ARTETA JOSE JOSE JUANA JOSEFA ANTONIA LA PALOMA LASARTE MARKUE 2 N. SRA. DE BEGOÑA JABEGOA FOLIOA IZENA BALIOA ONDARROAKO ARRANONTZIAK ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONTZILARIAK O N D A R R O A , ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA ZURA 67 68 O n d a r r o a 2 0 0 5 GAIA 1.740 PALANKATA 1920 3.500 BOLINTXEA 1920 4.100 BOLINTXEA 1920 4.300 BOLINTXEA 1920 2.780 AINGIRATA 1920 4.100 BOLINTXEA 1920 18.700 KANPOKOA 1920 4.100 BOLINTXEA 1920 4.000 BOLINTXEA 1920 380 AINGIRATA 1920 1920 450 SARITA 21.000 KANPOKOA 1920 320 HIRUMAILA 1920 1920 400 SARITA 4.260 BOLINTXEA 1920 4.100 BOLINTXEA 1920 30.000 KANPOKOA 1920 225 BARRUKOA 1920 3.700 BOLINTXEA 1920 4.100 AINGIRATA 1920 2.050 HIRUMAILA 1920 400 LANGUSTATA 1920 420 LANGUSTATA 1920 1.000 ESTROPADETAKO 1920 3.800 BOLINTXEA 1920 3.875 BOLINTXEA 1920 4.100 BOLINTXEA 1920 1920 2.800 SARITA 1920 400 SARITA 4.400 BOLINTXEA 1920 4.200 BOLINTXEA 1920 1920 400 SARITA 400 AINGIRATA 1920 2.800 BOLINTXEA 1920 380 LANGUSTATA 1920 4.000 BOLINTXEA 1920 1920 4.100 SARITA 425 BARRUKOA 1920 3.800 BOLINTXEA 1920 340 HIRUMAILA 1920 4.300 BOLINTXEA 1920 4.100 BOLINTXEA 1920 4.000 BOLINTXEA 1920 4.050 BOLINTXEA 1920 1.800 AINGIRATA 1920 23.000 KANPOKOA 1920 23.000 KANPOKOA 1920 1920 3.600 SARITA 21.800 KANPOKOA 1920 4.300 KANPOKOA 1920 1.740 BARRUKOA 1920 3.500 BOLINTXEA 1920 4.100 BOLINTXEA 1920 4.360 BOLINTXEA 1920 2.780 AINGIRATA 1920 4.100 BOLINTXEA 1920 18.700 KANPOKOA 1920 4.100 BOLINTXEA 1920 4.000 BOLINTXEA 1920 380 AINGIRATA 1920 450 AINGIRATA 1920 ASTILLERUA 3 11 11 11 3-4 11 12 11 11 3 5 11 4 5 11 11 12 2 11 4-5 4 3 3 14 10 10 11 8 5 12 10 5 4 12 3 11 8 2 10 3 11 11 11 10 4 12 12 6 11 9-12 3 11 11 11 4 11 11 11 11 3 4 H E R R I A H.P. 0,5 0,9 1,15 1 0,65 1,05 1,4 0,95 0,9 0,57 0,65 1,4 0,66 0,58 1 1 1,75 0,55 0,96 1,15 0,8 0,65 0,65 0,65 0,8 0,96 0,94 0,6 0,53 1,05 0,95 0,66 0,6 0,96 0,65 0,95 0,96 0,58 0,96 0,58 0,95 1 0,96 0,96 0,8 1,6 1,52 0,62 1,4 1,4 0,5 0,9 1,15 1 0,65 1,05 1,4 0,95 0,9 0,57 0,65 A R R A N T Z A URTEA 2 2,04 1,95 2,05 1,5 2,3 3,5 2 1,95 1,28 1,26 3,03 1,58 1,4 2 2,04 3,42 1,35 1,94 2,1 1,8 1,25 1,4 1,8 2,2 1,85 1,9 1,4 1,26 2,3 2 1,3 1,44 1,85 1,2 2,1 1,85 1,45 1,85 1,37 2 2,05 1,85 1,85 1,8 3,26 3,4 1,4 3 3,5 1,18 1,04 1,95 2,05 1,5 2,3 3,5 2 1,95 1,28 1,26 ARRANTZA 4,6 11,7 11,4 11,75 6,7 11,9 12,9 11,3 11,45 5,85 6,25 12,13 5,46 6,2 11,7 11,7 14,9 4,7 11,5 10,5 7,15 7,9 6,2 12 10,6 10,6 10,64 6,25 6,6 11,9 11,4 5,65 6,3 10,6 6,65 11,8 10,6 5,9 10,6 5,6 11,3 11,7 11,5 10,6 7,15 14,8 14,6 6 12,13 14,9 4,6 11,7 11,4 11,75 6,7 11,9 12,9 11,32 11,45 5,85 6,25 BALIOA 0,7 5,10-4,30 4,47-4,00 5,10-4,00 1,90-1,60 5,50-4,40 12,2-8,36 4,66-3,20 4,50-3,30 1,16 1,3 13,66-7,76 1,44 1,18 5,30-4,10 5,20-40 21,4-12,90 1 3,28-3,00 4,84-4,00 2,10-2,00 1,63 0,76 4,43 5-3,07 4,67-4,00 4,50-4,00 1,20-1,00 1 5,50-4,20 4,70-4,10 1,05 1,5 4,67-4,10 1,38 4,90-40 4,37-3,80 1,18 4,37-4,00 1,16 4,66-4,10 5,30-4,20 4,74-4,00 4,37-4,00 2,05 14,65-8,20 18,2-10,7 1,26-1,20 13,66-7,90 20,55 0,7 5,10-4,30 4,47-4,00 5,10-4,10 1,90-1,60 5,50-4,38 12,20-8,36 4,66-3,20 4,50-3,30 1,16 1,3 ONTZILARIAK BI-1-1796 BI-1-1806 BI-1-1736 BI-1-1801 BI-1-1783 BI-1-1770 BI-1-1858 BI-1-1797 BI-1-1784 BI-1-1787 BI-1-1759 BI-1-1707 BI-1-1788 BI-1-1782 BI-1-1803 BI-1-1813 BI-1-2108 BI-1-1798 BI-1-1737 BI-1-1727 BI-1-1760 BI-1-1792 BI-1-1786 BI-1-2126 BI-1-2125 BI-1-1712 BI-1-1710 BI-1-1781 BI-1-1793 BI-1-1720 BI-1-1816 BI-1-1791 BI-1-1749 BI-1-1719 BI-1-1764 BI-1-1817 BI-1-1722 BI-1-1811 BI-1-1730 BI-1-1746 BI-1-1794 BI-1-1802 BI-1-1728 BI-1-1723 BI-1-1770 SS-3-1188 BI-1-1740 BI-1-1744 BI-1-1703 BI-1-1732 BI-1-1796 BI-1-1806 BI-1-1736 BI-1-1801 BI-1-1783 BI-1-1770 BI-1-1858 BI-1-1797 BI-1-1784 BI-1-1787 BI-1-1759 PUNTALA ISIDRO ARANTZAMENDI JOSE Mª AMUTXASTEGI MARTIN TXAKARTEGI ISIDRO ARANTZAMENDI INAZIO ARANTZAMENDI JUAN MARI URRUTIA JUAN URRUTIA DOMINGO IBARLOZA ANTONIO MARI BADIOLA SALBADOR ALDARONDO AUSTIN IRIONDO MIKAELA BUSTINDUI ZAKARIAS GUENAGA ZIZILIO ALDARONDO DOMINGO OSA JUAN BADIOLA URRESTI ALARGUNA+ BESTE JOSE LUIS GOIKOETXEA JOSE MARURI JOSE Mª AKARREGI FLORENTINO URKIAGA JOSE MARTIN AKARREGI JUAKIN AKARREGI AURRERA KIROL ELKARTEA JUAN ALEGRIA HILARIO URBIÑA DOMINGO ALEGRIA MARTIN Mª BADIOLA SABIN BASURTO JOSE LUIS GOIKOETXEA DOMINGO ARANTZAMENDI MIKOLAU ZABALETA ADELITA DOMINGO JOSE AKARREGI BITOR AKARREGI JOSE PLAZA SATURNINO ANZOLA DOMINGO BURGOA PEDRO BURGOA JOSE AROSTEGI BENITAARRIOLA ADRIAN BEDIALAUNETA JOSE Mª BASTERRETXEA KAXPAR ARRIZABALAGA PEDRO BAKERIZA PEDRO LABIN ERROFAL MARDIUNEKU JOSE Mª ARANBARRI EZEKIELARISTONDO JUAKIN BADIOLA ISIDRO ARANTZAMENDI JOSE Mª AMUTXASTEGI MARTIN TXAKARTEGI ISIDRO ARANTZAMENDI INAZIO ARANTZAMENDI JUAN MARI URRUTIA JUAN MARI URRUTIA DOMINGO IBARLOZA ANTONIO MARI BADIOLA SALBADOR ALDARONDO AUSTIN IRIONDO ZABALERA JOSE MARIA JOSE MARIA JOSEFA ANTONI JUAN JOSE JUANITO JUANITORENA LA LLANESACA LAGUN ARTEA LARRAÑAGA LAU ANAIAK LUCRECIA MANOLIN MARIA LUISA MARIA TERESA MIREN MIREN SORKUNDE NUEVO CONSUELO PUDI ONTZI REINA VICTORIA SAGRADA FAMILIA SAN AGUSTIN SAN FRANCISCO SAN ISIDRO SAN NICOLAS SAN PABLO SAN RAFAEL SANTA INES SANTA LUCIA SIMONA SOTERITA VIRGEN DEL PILAR VIRGEN DEL ROSARIO ADELITA NEURIA AKARREGI AKARREGI AMA BURUBERAKOA ANZOLA BENIGNA BI ANAIAK CORAZON DE JESUS DEO GRATIAS DEUN ANDONI GABIOLA GENOVEVA HIRU ANAIAK ISABELITA ITXASOKO IZARRA JESUS Y MARIA JESUS SAN ANTONIO JOSE MARIA JOSE MARIA JOSE MARIA JOSEFA ANTONI JUAN JOSE JUANITO JUANITORENA LA LLANESACA LAGUN ARTEA LARRAÑAGA LAU ANAIAK LUCREIA JABEGOA LUZERA IZENA TONA ZURA Artime(Luanco) 11 20.000 KANPOKOA 1918 12 Unanue(Lurrinkia) ZURA BARRUKOA 1918 Ugalde 2 200 Arraunean ZURA AINGIRATA 1918 Ugalde 3 350 Arraunean ZURA MAZIRA 1918 Urresti 5 375 Arraunean 13 19.000 KANPOKOA 1918 15 Unanue(Lurrinkia) Goienetxea(Bermio) ZURA ZURA Urresti 12 17.000 KANPOKOA 1918 15 Urresti(Lurrinkia) ZURA AINGIRATA 1918 Ugalde 4 325 Arraunean ZURA Ugalde 3 375 MAILABAKARRA 1918 Arraunean ZURA Urresti 10 3.650 BOLINTXEA 1918 10 Ieregi ZURA BAXURA 1918 18 Erazo(Lurrinkia) Urresti 11 19.000 ZURA BAXURA 1918 22 Erazo(Lurrinkia) Erazo(Zumaia) 12 21.000 ZURA TREÑEAN 1919 Ugalde 9-14 1.000 Arraunean ZURA Ugalde 10 3.100 BOLINTXEA 1919 Arraunean ZURA Erazo(Zumaia) 12 22.400 KANPOKOA 1919 18 Erazo(Lurrinkia) ZURA Urresti 12 23.500 KANPOKOA 1919 25 Erazo(Lurrinkia) ZURA Urresti 12 19.000 KANPOKOA 1919 18 Balentziaga(Lurrinkia) 12 18.000 KANPOKOA 1919 15 Unanue(Lurrinkia) Eiguren(Lekeitio) ZURA ZURA BARRUKOA 1919 Urresti 2 340 Arraunean ZURA BOLINTXEA 1919 Urresti 11 3.650 10 Ieregi ZURA Egaña(Mutriku) 12 20.000 KANPOKOA 1919 12 Erazo(Lurrinkia) ZURA Urresti 12 23.000 KANPOKOA 1919 15 Erazo(Lurrinkia) ZURA Candido Arriola 12 23.000 KANPOKOA 1919 15 Erazo(Lurrinkia) ZURA Candido Arriola 12 23.000 KANPOKOA 1919 15 Erazo(Lurrinkia) ZURA AINGIRATA 1919 Ugalde 4 2.300 7,5 Kelvin 12 26.000 KANPOKOA 1919 25 Balentziaga(Lurrinkia) Irureta-Esnal(Zumaia) ZURA ZURA KORDA 1919 Candido Arriola 4 2.400 10 Ieregi ZURA Ugalde 10 3.000 BOLINTXEA 1919 Arraunean ZURA Ugalde 12 20.100 KANPOKOA 1919 15 Erazo(Lurrinkia) ZURA Erazo(Zumaia) 12 22.700 KANPOKOA 1919 18 Erazo(Lurrinkia) ZURA Candido Arriola 12 22.800 KANPOKOA 1919 15 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA KANPOKOA 1919 Ugalde 11 22.600 15 Erazo(Lurrinkia) ZURA KORDA 1919 Candido Arriola 9-20 500 Arraunean ZURA Urresti 11 23.000 KANPOKOA 1919 15 Erazo(Lurrinkia) ZURA Candido Arriola 12 23.000 KANPOKOA 1919 15 Unanue(Lurrinkia) ZURA Urresti 12 23.000 KANPOKOA 1919 18 Unanue(Lurrinkia) ZURA Ugalde 4 3.800 LANGUSTATA 1919 10 Ieregi ZURA SARITA 1919 Egaña(Mutriku) 9 1.350 Arraunean ZURA Urresti 4 380 LANGUSTATA 1919 Arraunean ZURA KORDA 1919 Candido Arriola 3 340 Arraunean ZURA Ugalde 10 Ieregi - MAILABAKARRA 1919 ZURA SARITA 1919 Urresti 8 2.400 10 Ieregi ZURA Ugalde 4 450 LANGUSTATA 1919 Arraunean ZURA KANPOKOA 1919 Urresti 12 22.000 18 Urresti(Lurrinkia) ZURA AINGIRATA 1920 Ugalde 4 400 Arraunean ZURA Urresti 12 2.800 BOLINTXEA 1920 10 Ieregi ZURA Candido Arriola 3 380 LANGUSTATA 1920 Arraunean ZURA Urresti 11 4.000 BOLINTXEA 1920 10 Ieregi ZURA Urresti 11 4.100 BOLINTXEA 1920 10 Ieregi ZURA BARRUKOA 1920 Candido Arriola 2 425 Arraunean ZURA SARITA 1920 Urresti 10 3.800 8 Ieregi ZURA HIRUMAILA 1920 Ugalde 3 340 Arraunean ZURA Candido Arriola 11 4.300 BOLINTXEA 1920 12 Penta ZURA Candido Arriola 11 4.100 BOLINTXEA 1920 10 Ieregi Astondoa(Santurtzi) ZURA 12 4.100 BOLINTXEA 1920 8 Ieregi ZURA Candido Arriola 11 4.000 BOLINTXEA 1920 10 Ieregi ZURA AINGIRATA 1920 3,5 Kelvin 3 1.800 Arraunean 12 23.000 KANPOKOA 1920 18 Balentziaga(Lurrinkia) Aizarna(Zumaia) ZURA ZURA Urresti 12 23.000 KANPOKOA 1920 15 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA SARITA Ugalde 1920 6 3.600 10 Ieregi ZURA Ugalde 11 21.800 KANPOKOA 1920 15 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA Candido Arriola 9-20 4.300 KANPOKOA 1920 Arraunean FOLIOA GAIA ASTILLERUA H.P. 1,9 0,58 0,55 0,62 1,67 1,4 0,58 0,6 0,9 1,6 1,58 0,7 0,88 1,6 1,6 1,93 1,93 0,55 1 1,53 1,6 1,6 1,6 0,6 1,82 0,7 0,95 1,6 1,65 1,55 1,6 0,6 1,45 1,55 1,4 0,65 0,88 0,64 0,6 0,6 0,85 1,4 0,6 0,96 0,65 0,95 0,96 0,58 0,96 0,58 0,95 0,98 0,96 0,96 0,8 1,6 1,5 0,62 1,4 1,4 URTEA 3,8 1,63 1,33 1,43 3,47 3,06 1,25 1,3 2 3,18 3,15 1,9 1,88 3,18 3,1 3,54 3,54 1,5 2 3,08 3,18 3,18 3,18 1,4 3,74 1,3 1,85 3,18 3,2 3,25 3,2 1,15 2,95 3,25 3,03 1,55 2 1,6 1,4 1,45 1,66 3,03 1,44 1,85 1,2 2,1 1,85 1,45 1,85 1,37 2 2,05 1,85 1,85 1,8 3,26 3,4 1,4 3 3,5 ARRANTZA 15,9 4,5 5,9 6,15 14,05 12 5,88 5,75 10,5 14,83 14,4 11,05 9,7 12,57 14,83 13,6 13,6 6 10,1 12,24 12,57 12,57 12,57 6 13,94 6,4 9,8 12,57 12,57 13,44 12,57 6,15 14,5 13,44 12,13 6,4 10,6 6,4 5,6 7 6,2 12,13 6,3 10,6 6,65 11,8 10,6 5,9 10,6 5,6 11,3 11,7 11,5 10,6 7,15 14,8 14,6 6 12,13 14,9 BALIOA 13,6-7,92 1 1,14 1,35 20,4-12,6 12,6-6,82 1 1,54 4,24 14,8-9,00 15,6-7,67 4,32 3,40-3,10 14,8-8,60 14,8-8,30 21,3-9,60 21,3-9,60 1,16 4,26-4,00 15,1-10,2 14,8-8,10 14,8-8,10 14,8-8,10 1,24-1,20 22,2-13,0 1,80-1,50 3,6 14,88-90 15,7-7,66 16,1-7,84 14,8-8,10 1,33 14,2-9,70 16,5-9,80 13,6-7,76 1,66-1,30 4,3 1,7 1,16 1,72-1,50 2,15 13,6-7,76 1,5 4,67-40 1,38 4,90-4,00 4,37-3,80 1,2 4,37-4,00 1,16 4,6-4,1 5,3-4,2 4,7-4,0 4,3-4,0 2,05 14,6-8,0 18,2-10,7 1,26-1,20 13,6-8,0 20,55 O N D A R R O A , ONTZILARIAK BI-1-1615 BI-1-1608 BI-1-1613 BI-1-1620 BI-1-1616 BI-1-1599 BI-1-1607 BI-1-1619 BI-1-1606 SS-3-1046 SS-3-975 BI-1-1629 BI-1-1637 BI-1-2109 SS-3-1051 BI-1-1642 BI-1-1680 BI-1-1660 BI-1-1635 SS-3-621 BI-1-2112 SS-3-1105 SS-3-1662 BI-1-1672 SS-3-1082 BI-1-1691 BI-1-1644 SS-3-1084 Bi-1-2091 BI-1-1633 SS-3-1106 BI-1-1695 SS-3-1043 BI-1-1640 BI-1-1697 BI-1-1679 SS-3-1142 BI-1-1627 BI-1-1646 BI-1BI-1-1662 BI-1-1634 BI-1-1698 BI-1-1749 BI-1-1719 BI-1-1764 BI-1-1817 BI-1-1722 BI-1-1811 BI-1-1730 BI-1-1746 BI-1-1794 BI-1-1802 BI-1-1728 BI-1-1723 BI-1-1770 BI-1-1188 BI-1-1740 BI-1-1744 BI-1-1703 BI-1-1732 PUNTALA FELISA TAZONES ZIZILIO PANTALEON EGURROLA ILDEFONSO LERSUNDI BIZENTE BAKERIZA MANUEL BEITIA AURELIO Mª ANTXUSTEGI LIBURIO BENGOETXEA MARTIN BADIOLA ERREMIJIO ZUBIKARAI PEDRO ZULAIKA JOSEFA EGURROLA JOSE MARURI ANGELARKOTXA MATIAS BENGOETXEA SEGUNDO URKIZU JOSE EGIGUREN IÑAKI SOLABARRIETA LUIS BEREIKUA D.ARANTZAMENDI ETA BESTE SILBERIO AGIRRE JOSE Mª ETXABURU G.MARKUERKIAGA, J.EIZAGIRRE JOSE Mª TOKAIO FRANCISCO IRAMATEGI RUFO FERNANDEZ AUSTIN IRIONDO CRISTINA UNAMUNO ESTANISLAO ETXABURU D.MARKUERKIAGA +J.PAGOAGA DOMINGO BEITIA GABRIEL MARKUE +J.EIZAGIRRE ESTEBAN EGIA ETA BESTE BITORIANO ZELAIA ETA BESTE JOSE IRIONDO ETA BESTE BERNARDO LANDARIBAR JOSE Mª AKARREGI BITORIANO URKIOLA JUAKIN AKAREGI ANDRES GARALDE ALEJANDRO URROSOLO AURELIANO BURGOA BIXENTE BAKERIZA MIKAELA BUSTINDUI PEDRO BAKERIZA DOMINGO JOSE AKARREGI BITOR AKARREGI JOSE PLAZA SATURNINO ANZOLA DOMINGO BURGOA PEDRO BURGOA JOSE AROSTEGI BENITAARRIOLA ADRIAN BEDIALAUNETA JOSE Mª BASTERRETXEA KAXPAR ARRIZABALAGA PEDRO BAKERIZA PEDRO LABIN ERROFAL MARDIUNEKU JOSE Mª ARANBARRI EZEKIELARISTONDO JUAKIN BADIOLA ZABALERA NTRA. SRA. DE TAZONES PANTALEON RENTERIA SABIN RENTERIA SDO. CORAZON DE JESUS SAN AGUSTIN SAN IGNACIO SANTA LUCIA ZUBIKARAI ZULAIKA ZUMAIA ALFONSO XIII AMA DOLORETAKUA BENGOETXEA BENGOETXEA DEUN IÑAKI DEUN IÑAKI DOMEKA DOMINIKA FLOR DE MAYO ITZIARKO AMA JESUSEN BIOTZA JOSE Mª ETXABURU JOVEN PETRA LA LUANQUINA LUCRECIA MAGDALENA MARIA LUISA MARKUE 2 MATER DOLOROSA MIREN BEGOÑA MIREN KARMELE MIRENTXU NTRA. SRA. DEL ROSARIO ONGI ETORRIA SAGRADA FAMILIA SAN ANTONIO SAN FAUSTINO SAN IGNACIO SAN IGNCIO DE LOIOLA SAN JUAN SANTA BARBARA URTXORIA ADELITA NEURIA AKARREGI AKARREGI AMA BURUBERAKOA ANZOLA BENIGNA BI ANAIAK CORAZON DE JESUS DEO GRATIAS DEUN ANDONI GABIOLA GENOVEVA HIRU ANAIAK ISABELITA ITXASOKO IZARRA JESUS Y MARIA JESUS SAN ANTONIO JOSE MARIA LUZERA JABEGOA H E R R I A TONA IZENA A R R A N T Z A FOLIOA O N D A R R O A , Ugalde Arraunean ZURA Ugalde 7,5 Kelvin ZURA Urresti 12 Ieregi ZURA Ugalde 12 Ieregi ZURA Candido Arriola 8 Ieregi ZURA Ugalde 10 Ieregi ZURA Urresti 12 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA Candido Arriola 9 Diter ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Urresti Arraunean ZURA Urresti 15 Urresti(Lurrinkia) ZURA Ugalde Arraunean ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA 25 Aranguren(Lurrinkia) Hormaetxea(Santoña) ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Urresti Arraunean ZURA Urresti Arraunean ZURA Urresti Arraunean ZURA Candido Arriola 8 Ieregi ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Urresti 12 Penta ZURA Ugalde 10 Ieregi ZURA Urresti Arraunean ZURA Candido Arriola 12 Ieregi ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Urresti Arraunean ZURA Ugalde Arraunean ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Urresti 8 Ieregi ZURA Ugalde Arraunean ZURA Candido Arriola 12 Penta ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Astondoa(Santurtzi) ZURA 8 Ieregi Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Ugalde 3,5 Kelvin ZURA Aizarna(Zumaia) ZURA 18 Balentziaga(Lurrinkia) Urresti 15 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA Ugalde 10 Ieregi ZURA Ugalde 15 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Ugalde Arraunean ZURA Ugalde 7,5 Kelvin ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Ugalde 12 Ieregi ZURA Candido Arriola 8 Ieregi ZURA Ugalde 10 Ieregi ZURA Ugalde 12 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA Candido Arriola 9 Diter ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Urresti Arraunean ZURA O n d a r r o a 2 0 0 5 69 70 O n d a r r o a 2 0 0 5 GAIA 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1921 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 1922 H.P. BARRUKOA BOLINTXEA BOLINTXEA BOLINTXEA AINGIRATA BOLINTXEA BOLINTXEA BOLINTXEA AINGIRATA BOLINTXEA BOLINTXEA BOLINTXEA BOLINTXEA KANPOKOA AINGIRATA SARITA SARITA SARITA BOLINTXEA BOLINTXEA BOLINTXEA SARITA AINGIRATA KANPOKOA BOLINTXEA KANPOKOA KANPOKOA SARITA BOLINTXEA BOLINTXEA SARITA BARRUKOA BARRUKOA KANPOKOA BOLINTXEA BOLINTXEA AINGIRATA KANPOKOA TXIBITXA BOLINTXEA BOLINTXEA KANPOKOA 8 IEREGI TXIBITXA BOLINTXEA KABRATA KANPOKOA BERDELETA BOLINTXEA KANPOKOA BOLINTXEA BOLINTXEA H E R R I A ASTILLERUA A R R A N T Z A URTEA 0,6 3 400 0,95 11 4.140 11 4.180 1 0,8 11 4.100 0,95 4 425 0,95 11 4.150 0,96 12 4.800 10 4.000 1 0,6 3 3.490 11 4.150 1 0,95 11 4.200 0,94 11 4.100 0,9 11 5.200 1,6 12 23.000 0,8 4 2.000 0,9 8 4.000 0,9 8 4.000 0,9 8 4.000 0,96 11 4.200 0,96 11 4.200 1,05 11 4.000 0,9 8 3.750 0,5 3 425 1,6 11 22.700 11 4.100 1 1,5 11 23.000 1,6 12 24.000 0,9 8 3.850 11 4.000 1 0,93 11 4.200 0,85 9-12 3.350 0,6 2 250 0,6 2 250 1,65 10-12 23.000 0,95 11 4.460 0,9 11 4.400 0,65 4 300 1,7 11 23.000 0,7 2 350 0,92 11 4.000 0,95 11 4.275 1,76 11 23.060 0,95 8 3.325 0,6 2 425 0,9 11 4.260 0,56 1 325 12 23.600 1 0,64 3 420 0,96 11 4.200 1,65 12 23.800 0,95 11 4.300 0,95 12 3.750 ARRANTZA 1,3 2 2,1 1,9 2,2 2,2 2 2,1 1,4 2,04 2 2,04 1,96 3,9 1,5 1,94 1,94 1,94 2,1 2,1 2,05 1,9 1,28 3,9 2,1 3,1 3,9 1,9 2,04 2,05 2 1,42 1,42 3 2,1 2 1,52 3,4 1,96 2 2,8 3,2 1,9 1,52 2 1,28 3,18 1,48 2,04 3 2,05 2,08 BALIOA 6,16 11,85 11,9 11,25 6,3 11,4 11,56 11,7 5,85 11,7 11,6 11,5 11,6 14,75 6,9 9,94 9,94 9,94 11,5 11,5 11,4 9,5 6,85 17,75 11,75 15,5 17,75 9,5 11,54 11,6 11 5,55 5,55 14 11,6 11,6 5,95 12,5 8 11,55 11,5 14,6 9,75 5,25 11,5 3,4 12,57 6,2 11,44 14 11,5 11,6 ONTZILARIAK 0,9 5,1-4,0 5,24-3,80 4,85-4,00 2,33 5,36-3-86 3,30-3,00 5,10-4,00 1,32-1,10 5,15-4,00 5,13-4,50 5,20-3,50 5,40-4,70 26,2-11,8 1,70-1,50 3,82-3,00 3,82-3 3,82-3 5,2-4 5,2-4 5,1-4,6 4,25-3,1 1,1 26,2-11,8 4,9-4,13 20-12,3 26,2-11,8 4,25-3,6 5-4,43 5,03-4,67 5,35-4,05 1,23 1,23 14,5-6,82 5,36-4,16 5,8-4,15 1,36 18,13-8,6 3,07 4,9-4,1 5,23-4,37 20,55-11,6 4,2-3,77 1,25 5,1-4,2 0,4 14,88-8,1 2,2 5-3,82 14,5-6,82 5,35-4,1 5,2-4,03 PUNTALA BI-1-1885 BI-1-1824 BI-1-1832 BI-1-1874 BI-1-1821 BI-1-1849 BI-1-1828 BI-1-1836 BI-1-1880 BI-1-1829 BI-1-1823 BI-1-1881 SS-3-1243 BI-1-1853 BI-1-1854 BI-1-1865 BI-1-1865 BI-1-1865 BI-1-1892 BI-1-1892 BI-1-1851 BI-1-1888 BI-1-1891 BI-1-1856 BI-1-1833 BI-1-1855 BI-1BI-1-1993 BI-1-1840 BI-1-1838 BI-1-1912 BI-1-1915 BI-1-1942 BI-1-1943 BI-1-1922 BI-1-1937 BI-1-1913 BI-1-1934 BI-1-2102 BI-1-2082 BI-1-1909 BI-1-1906 BI-1-1919 BI-1-1924 BI-1-1928 BI-1-1899 BI-1-1927 SS-3-1087 BI-1-1935 BI-1-1946 BI-1-1921 BI-1-1937 BI-1-1930 ZABALERA JOSE GUTIERREZ Mª NIEVES AGIRRE ETA BESTE INAZIO ARANTZAMENDI BUENAVENTURAARANBARRI PEDRO URIBE INAZIO TXAKARTEGI JOSE C.LETONA FRANCISCO IRAMATEGI ERREMIGIO ZUIKARAI PILAR URKIDI DOMINGO ARANTZAMENDI JOSE MARURI JUSTO BURGOA AURELIANO MARTIN FLORENTINO URKIAGA LANDABASO DEOGRACIAS BURGOA FLORENTINO URKIAGA LANDABASO ZIZILIO ALDARONDO DOMIGO OSA JOSEFA RIANE BELTXIOR EGIGUREN BITORIANO URKIOLA DOMINGO BEDIALAUNETA CAROLINAAGIRRE DOMINGO SARAS DOMINGO JOSE JUARIZTI ETA BESTE ANACLETO ETXEBARRIA PAULIN URRESTI TIMOTEO BARRENA FRANCISCO URRESTI LORENZO AJARRISTA ANDRES LEKUE JESUS MARKUERKIAGA JESUS MARKUERKIAGA EUSTAKIO ZUBIKARAI ETA BESTE DOMINGO BEDIALAUNETA JUAN MARI URRUTIA ZAKARIAS GUENAGA INAZIO ETXABURU INAZIO GARMENDIA PEDRO J. BADIOLA ETA BESTE JOSE ETXABURU J.SALBADOR EGIGUREN ETA BESTE DOMINGO LEKUBE ERROFALL MARKUERKIAGA PASCUAL BEDIALAUNETA PASCUAL URKIZU ESTANISLAO ETXABURU EUGENIO BURGOA FRANCISCO ETXABURU BARBARA URRESTI JOSE GARTZIA T.BARRENA ETA JOSE SEGOVIA LUZERA MARIA DOLORES MARIA NIEVES MARIA DEL CARMEN MARIA DEL CARMEN MIREN MIREN JOSUNE N. SRA DE ARANTZAZU N. SRA DE GUADALUPE ONTZI ESPIRITUALA PILARTXU PORTICELLO REINA VICTORIA SABAS SAN AGUSTIN SAN AGUSTIN SAN AGUSTIN SAN AGUSTIN SAN AGUSTIN SAN AGUSTIN SAN AGUSTIN SAN ANDRES S. ANTONIO URKIOLA SAN GREGORIO SAN JOSE SAN JUAN SAN LORENZO SAN LORENZO SANTA CRUZ TRINIDARENA VENUS AMA ITZIARKUA ANDRES LEKUE ARTIBAI 1 ARTIBAI 2 DEUN ANDER DEUN ANDONI DEUN MIKEL GUENAGA IGNACIO ETXABURU ITXUSI JESUS MARIA JOSE MARIA TOKAIO JUNBAISTENEKU LEKUBE TAR GOTZON LOREA MARIA ASUNCION MARIA LUISA MARIA LUISA MARIA PILAR MARIA VICTORIA MARIA DEL MAR MIREN IÑAKI ONDO BIZI JABEGOA TONA ZURA 1920 15 Urresti(Lurrinkia) Urresti Arraunean ZURA 1920 Ugalde Arraunean 1920 Candido Arriola ZURA 10 Ieregi 1920 Candido Arriola ZURA 10 Ieregi 1920 Candido Arriola ZURA 1920 25 Aranguren(Bermio) Hormaetxea(Santoña) ZURA Arraunean 1920 Candido Arriola ZURA 10 Ieregi 1920 Candido Arriola ZURA 10 Ieregi 1920 Candido Arriola ZURA 10 Ieregi ZURA 1920 Urresti Arraunean ZURA 1920 Ugalde Arraunean ZURA 1920 Ugalde Arraunean ZURA 1920 Urresti 8 Ieregi ZURA 1920 Ugalde 10 Ieregi ZURA 1920 Urresti 12 Penta ZURA 1920 Urresti 10 Ieregi 1920 Candido Arriola ZURA Arraunean ZURA 1920 Ugalde 12 Ieregi 1920 Candido Arriola ZURA 10 Ieregi ZURA 1920 Urresti Arraunean ZURA 1920 Urresti Arraunean 1921 Candido Arriola ZURA 40 Dodge ZURA 1921 Urresti 12 Ieregi ZURA 1921 Urresti Arraunean ZURA 1921 Ugalde 10 Ieregi ZURA 1921 Urresti 8 Ieregi ZURA 1921 Ugalde 10 Ieregi ZURA 1921 Urresti 14 Ballot 1921 Candido Arriola ZURA 20 Erazo ZURA 1921 Urresti 10 Ieregi ZURA 1921 Ugalde Arraunean 1921 Candido Arriola ZURA Arraunean 1921 Candido Arriola ZURA Arraunean Arrizabalaga (Zumaia) ZURA 1921 10 Ieregi ZURA Urresti 1921 8 Kelvin ZURA Ugalde 1921 10 Ieregi ZURA Urresti 1921 Arraunean ZURA Urresti 1921 10 Ieregi ZURA Urresti-Arriola 1921 ZURA Erazo(Zumaia) 1921 25 Erazo(Lurrinkia) Arraunean Candido Arriola ZURA 1921 8 Universal Candido Arriola ZURA 1921 10 Ieregi Candido Arriola ZURA 1921 Arraunean ZURA Ugalde 1921 7,5 Kelvin ZURA Urresti 1921 ZURA Uresti 1921 22 Balentziaga(Lurrinkia) 10 Ieregi Candido Arriola ZURA 1921 8 Ieregi ZURA Ugalde 1921 8 Ieregi ZURA Ugalde 1921 10 Ieregi Candido Arriola ZURA 1921 Arraunean Candido Arriola ZURA 1921 7,5 Kelvin ZURA Urresti 1921 7,5 Kelvin ZURA Urresti 1921 6 Ieregi Egaña(Mutriku) ZURA 1921 10 Ieregi ZURA Urresti 1921 Arraunean ZURA Urresti 1921 Arraunean Candido Arriola ZURA 1921 10 Ieregi Candido Arriola ZURA 1921 Arraunean Candido Arriola ZURA 1921 10 Ieregi ZURA Urresti 1921 10 Ieregi ZURA Urresti 1921 IZENA FOLIOA GAIA KANPOKOA HIRUMAILA SARITA BOLINTXEA BOLINTXEA KANPOKOA BARRUKOA BOLINTXEA BOLINTXEA HIRUMAILA LANGUSTATA LANGUSTATA ESTROPADETAKO SARITA BOLINTXEA BOLINTXEA SARITA SARITA BOLINTXEA BOLINTXEA SARITA TXIBITXA BOLINTXEA BOLINTXEA LANGUSTATA BOLINTXEA BOLINTXEA BOLINTXEA BOLINTXEA KANPOKOA BOLINTXEA TXIBITXA BERDELETA TXITXARROTA BOLINTXEA BOLINTXEA BOLINTXEA SARITA BOLINTXEA KANPOKOA PALANKATA BOLINTXEA BOLINTXEA LANGUSTATA BOLINTXEA KANPOKOA BOLINTXEA SARITA MAILABAKARRA BOLINTXEA AINGIRATA SARITA BOLINTXEA SARITA SARITA TXIBITXA AINGIRATA BOLINTXEA MAILABAKARRA SARITA BOLINTXEA ASTILLERUA 21.000 320 400 4.200 4.100 30.000 225 3.700 4.100 2.050 400 420 1.000 3.800 3.875 3.900 2.800 400 4.330 4.200 400 250 9.900 4.330 500 4.000 3.700 4.130 4.600 22.000 4.100 215 250 430 4.150 4.100 4.130 410 4.150 24.500 300 4.200 4.260 440 3.930 23.000 4.230 3.750 3.750 4.160 4.300 3.500 4.100 2.325 3.760 250 300 4.230 400 3.500 4.000 H.P. 11 4 5 11 11 12 2 11 10 4 3 3 14 8 10 10 8 5 11 10 6 2 12 11 4 11 11 10 12 12 11 2 2 3 11 11 11 6 11 11 2 10 11 3 11 12 11 8 3 11 5 10 11 8 7 2 3 11 2 9 11 URTEA 1,4 0,66 0,6 1 1 1,75 0,35 0,96 1,15 0,8 0,65 0,63 0,65 0,8 0,96 0,94 0,6 0,53 1,05 0,95 0,66 0,5 0,95 0,95 0,55 0,9 0,9 0,95 1,06 1,6 0,96 0,5 0,55 0,6 0,95 1 0,95 0,6 0,95 1,9 0,6 0,95 1 0,63 1 1,5 1 0,9 0,9 1 1 0,95 1 0,96 0,9 0,56 0,5 0,95 0,6 0,95 0,95 ARRANTZA 3,03 1,58 1,4 2 2,04 3,4 1,35 1,94 2,1 1,8 1,25 1,4 1,8 2,2 1,85 1,96 1,4 1,26 2,3 2 1,3 1.3 2,2 2,2 1,45 1,95 1,9 2,2 2,13 3,9 2,1 1,2 1,25 1,4 2,2 2,06 2,05 1,35 2,2 3,1 1,4 2,1 2,04 1,47 2,04 3,1 2 1,94 1,94 2,04 2,25 2,1 2,04 2 1,95 1,2 1,26 2,2 1,4 1,9 2,1 BALIOA 12,13 5,45 6,2 11,7 11,7 14,9 4,7 11,5 10,5 7,15 7,9 6,2 12 10,6 10,6 10,64 6,25 6,6 11,9 11,4 5,65 5,3 11,4 11,4 6,7 9,75 11,05 11,4 11,83 14,75 11,5 4,95 3,4 6,15 11,4 11,5 11,8 6,1 11,4 14,9 4,8 11,6 11,4 6,4 11,54 14,8 11,44 9,94 9,94 11,64 12,25 11,6 11,7 12 9,75 4 5,2 11,4 5,4 9,75 11,8 O N D A R R O A , ONTZILARIAK 13,66-7,76 1,44 1,2 5,30-4,00 5,20-4,00 21,4-12,90 1 3,30-3,00 4,84 2,05-2,00 1,63 0,76 4,43 5-3,10 4,67-4,00 4,5 1,20-1,00 1 5,50-4,20 4,70-4,10 1,05 0,8 5,35 5,36-4,80 0,9 4,20-3,40 5-4,20 5,36-2,80 6,40-5,60 26,2-11,80 5,40-4,35 0,7 0,65 1,3 5,32-4,56 5,15-4,60 5,24-4,20 1,4 5,36-4,70 15,1-8,0 0,84 5,3-4,6 5,1-4,1 1,45 5,05-40 19,6-9,8 5,10-40 3,8-3,3 3,8-3,3 5,10-40 5,75-4,3 4,8-4 5,8-3,8 4,5-4,0 4,2-3,8 0,85 0,75 5,4-4,3 1,22 4,2-3,6 4,8-4,0 PUNTALA ZABALERA MIKAELA BUSTINDUI BI-1-1707 ZAKARIAS GUENAGA BI-1-1788 ZIZILIO ALDARONDO BI-1-1782 DOMINGO OSA BI-1-1803 JUAN BADIOLA BI-1-1813 URRESTI ALARGUNA +BESTE BI-1-2108 JOSE LUIS GOIKOETXEA BI-1-1798 JOSE MARURI BI-1-1737 JOSE Mª AKARREGI BI-1-1727 FLORENTINO URKIAGA BI-1-1760 JOSE MARTIN AKARREGI BI-1-1792 JUAKIN AKARREGI BI-1-1786 AURRERA KIROL ELKARTEA BI-1-2126 JUAN ALEGRIA BI-1-2125 HILARIO URBIÑA BI-1-1712 DOMINGO ALEGRIA BI-1-1710 MARTIN Mª BADIOLA BI-1-1781 SABIN BASURTO BI-1-1793 JOSE LUIS GOIKOETXEA BI-1-1720 DOMINGO ARANTZAMENDI BI-1-1816 NICOLAS ZABALETA BI-1-1791 FELIX LEKUONA BI-1-1876 INAZIO LAKA BI-1-1846 DOMINGO JOSE AKARREGI BI-1-1820 DOMINGO AKARREGI BI-1-1886 DOMINGO ETXEBARRIA BI-1-1852 JOSE IRAMATEGI BI-1-1840 JOSE B. AZPILLAGA BI-1-1843 JOSE ETXABURU BI-1-1834 PAULIN URRESTI BI-3-876 MIGUELARRIZABALAGA BI-1-1894 ANTONIO EIZAGIRRE BI-1-1863 JOSEFA RIANI BI-1-1878 DOMINGO ARRIZABALAGA SS-3-1260 SIMON ANTXUSTEGI BI-1-1826 NIKOMES ARAMAIO BI-1-1844 NICOLAS ARANTZAMENDI +BESTE BI-1-1877 SILBERIO AGIRRE BI-1-1883 FERNANDO BADIOLA BI-1-1842 ZIZILIO BADIOLA SS-3-1226 FELIPE ARIZTONDO BI-1-1866 JUAN BEDIALAUNETA BI-1-1823 JOSEFA BERISTAIN ETA BESTE BI-1-1850 FLORENTINO URKIAGA BI-1-1868 MATEO GOIKOETXEA BI-1-1845 ADRIAN BEDIALAUNETA BI-1-1900 CRISTINA UNAMUNO BI-1-1835 J. GOIOGANA -PEDRO ARTETXE BI-1-1865 LIBURIO OSA URIBE BI-1-1865 DOMINGO ITURRIZA BI-1-1848 JUAKIN AKARREGI BI-1-1845 PEDRO ETXABURU BI-1-1860 SALBADOR BURGOA BI-1-1819 GOTZON LEKUE SS-3-1253 DOMINGO ETXEBARRIA BI-1-1852 NIKOLAS GAMINDE BI-1-1873 ANTONI MAGUREGI BI-1-1867 MANUEL BADIOLA BI-1-1822 JOSEFINA URKIAGA BI-1-1890 JOSE URIBE BI-1-1847 MIGUELANTON ZARRAGA BI-1-1839 H E R R I A LUZERA MANOLIN MARIA LUISA MARIA TERESA MIREN MIREN SORKUNDE NUEVO CONSUELO PUDI ONTZI REINA VICTORIA SAGRADA FAMILIA SAN AGUSTIN SAN FRANCISCO SAAN ISIDRO SAN NICOLAS SAN PABLO SAN RAFAEL SANTA INES SANTA LUCIA SIMONA SOTERITA VIRGEN DEL PILAR VIRGEN DEL ROSARIO ADELITA AGUR MARIA AKARREGI AKARREGI AKARREGI 3 ALELUIA AMA BIDARTEKUA AMA DOLORETAKUA AMA MARIA AMA MILAGROSA ANDONI ANGEL ANTIGUAKO AMA ANTXUSTEGI ARAMAIOTARRA ARANTZAZU AVE MARIA BADIOLA BADIOLA TAR JON BATENA BEDIALAUNETA BIENVENIDA CARMEN CLARITA DEUN ANDONI DIOS TE SALVE MARTIA DOS AMIGOS DOS AMIGOS DOS HERMANOS ELISABET EUBA FLOR DE MAYO GOTZON LEKUE HIRU ANAIAK INTXAUR OSKOLA IÑAKI JESUSEN BIOTZA MANOLITO MARIA MARIA DOLORES JABEGOA TONA IZENA A R R A N T Z A FOLIOA O N D A R R O A , Urresti Arraunean ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Eiguren(lekeitio) ZURA 10 Ieregi Eiguren(lekeitio) ZURA 10 Ieregi Ugalde Arraunean ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Candido Arriola 18 Ballot ZURA Candido Arriola 8 Ieregi ZURA Urresti 7,5 Kelvin ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Ugalde 10 Ieregi ZURA Urresti 24 Penta ZURA Urresti 18 Urresti(Lurrinkia) ZURA Urresti Urresti ZURA Ugalde 8 Ieregi ZURA Ugalde 8 Ieregi ZURA Ugalde 8 Ieregi ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Urresti 7,5 Kelvin ZURA Candido Arriola 6 Ieregi ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Candido Arriola 15 Erazo(Lurrinkia) ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Urresti 18 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA Arraunean ZURA Urresti 18 Erazo(Lurrinkia) ZURA Ugalde 6 Ieregi ZURA Urresti 7,5 Kelvin ZURA Urresti 10 Ieregi ZURA Urresti 8 Ieregi ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Urresti 15 Unanue(Lurrinkia) ZURA Urresti 14 Ieregi ZURA Urresti 12 Ieregi ZURA Urresti Arraunean ZURA Ugalde 18 Erazo(Lurrinkia) ZURA Andonegi(Pasaia) ZURA Arraunean Ugalde 8 Ieregi ZURA Ugalde 10 Ieregi ZURA Urresti 12 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA Ugalde Korda ZURA Ugalde Arraunean ZURA Candido Arriola 10 Ieregi ZURA Candido Arriola Arraunean ZURA Urresti 15 Erazo(Lurrinkia) ZURA Ugalde Arraunean ZURA Ugalde 8 Ieregi ZURA Urresti 18 Balentziaga(Lurrinkia) ZURA Murelaga(Lekeitio) ZURA 10 Ieregi Urresti 9-12 Penta ZURA O n d a r r o a 2 0 0 5 71 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ARRANONTZIAK 2.004an BAXURAKO Patxi Etxaburu Ajarrista Arranontzia Jabegoa Folioa Tona H.P. Urtea BI-4-1-99 65,07 365 1999 AMA ANTIGUAKOA Oztarki Elkartea BETI OITZ Jose Beitia Goikoetxea BI-4-2-02 18,72 88 2002 LAU ANAIAK Eusebio Arantzamendi eta beste ST-2-5-96 99,9 402 1996 Jose Luis Ouviña eta beste CO-7-3571 43,68 360 1985 ARLANPI Arlanpi Elkartea ITOITZ Arlanpi Elkartea ONGI ETORRI Ondarkide Elkartea TONIÑO SEGUNDO BI-2-3-97 BI-4-1-02 BI-4-1-04 78,7 259 149 316 259 1000 1997 2002 2004 Ondarroako portua, 1955 aldera. Baxurako txalupak. ARCHIVO GENERAL DE LA ADMINISTRACIÓN - MINISTERIO DE CULTURA. 72 O n d a r r o a 2 0 0 5 ARRANONTZIAK 2.004an OPPAO Patxi Etxaburu Ajarrista IZENA JABEGOA ARRANTZA IKURRIÑA Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Korda Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Ingelesa Frantsesa ABIKO Abigune Elkartea AGORA Lagun Talde Elkartea AKETXE Aketxe Elkartea AKILLAMENDI Akillamendi Elkartea ALLEGRO Aurrerutz Elkartea ANDREKALA BERRIA Andrekala Elkartea APAR Chemaypa Elkartea ARALARKO M.D. Pª Gaztiak Elkartea ARBIDE Jarbide Elkartea ARRETXINAGAKO Astiola ARRETXU BERRIA Arretxu Elkartea ARRIGORRI Boga Boga Elkartea BACCARA Galdonamendi Elkartea BEGIRARI Itsasbaster Elkartea BETI ASMOR Larrauri Hnos. Elkartea BITS Chemaypa Elkartea CONCERTO Galdonamendi Elkartea DAGMARA Lagun Talde Elkartea EGUZKI LORE Aketxe Elkartea ELSINOR Pª Iturraspe Elkartea ERLAXI Larrasmendi Bi Elkartea ESKARDI Badigara Elkartea GAZTELUGATXE Aketxe Elkartea GOIZALDI Artalde Elkartea GURE REINARE Pª Zarrak Elkartea HODEIERTZA Pª Zozuak Elkartea IDURRE BERRIA Idurre Elkartea INTXORTAMENDI Pª Intxorta Elkartea JERUSALEN ARGITASUNA Badigara Elkartea KALAMENDI Pª Intxorta Elkartea KEROULAN Armament keroulan KIRRIXKI Lagun Talde Elkartea LANFON Pª Lanfon Elkartea LASTI Lagun Talde Elkartea LAZKANO Chemaypa Elkartea LE STIFF Laubi Elkartea LEGORPE S.Agirregomezkorta eta besteak LIORAN Itxas Zabal Elkartea MARETON M.Ituarte Urbieta eta besteak MICHEL Suitegift Elkartea MIREN Armament keroulan MOUNTAIN PEAK S.Agirregomezkorta eta besteak MUZTU Chemaypa Elkartea NAUTICA Astiola PATRICE THERESSE Pª Irrintzi Elkartea PEÑA VERDE Ondarrutarra Elkartea POOLSTER Ice Fishing Elkartea TOKI ALAI BERRIA Larrauri Hnos. Elkartea UR-ERTZA Urondo Elkartea URONDO Urondo Elkartea ZAPI Chemaypa Elkartea O n d a r Frantsesa Frantsesa Frantsesa Frantsesa Frantsesa Frantsesa Frantsesa Ingelesa Ingelesa Frantsesa r o a 2 0 0 5 73 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA “JULITO” ATUNA ONDARROARA GARRAIATZEKO HERRI EKIMENA Imanol Oruemazaga Baseta Duela ia-ia 50 urte Ondarroara iritsi nintzenean, sarritan entzuten nuen "Julito" hitza arrantzale zaharren ahotik. Miresmenez aipatzen zuten. Sarritan galdetzen nion nire buruari "Nor ote pertsonaia hau?" O N D A R R O A , Zer egiten ote zuen Ondarroako kaian Pasaiatik etorritako Julito arrasteko txalupa hark 1934. urtean? Noiz eta ondarrutar arrantzale asko Pasaiara alde egiten zuen garaian, arrasteko arrantzan ihardutera, hain justu? (3). Galdera hau neure buruari behin eta berriz egiten nion garai batean. Neronek aurkitutako erantzuna zuri, irakurle, jakinarazten saiatuko naiz artikulu honetan, laburki bada ere. JULITOREN LEHEN BIDAIA ONDARROAKO PORTUTIK A R R A N T Z A H E R R I A Kubiertan zekarren hainbat hegaluze fresko, hegaluze zahar, zimarroi eta hagin zorrotz, kajeretan bereiztuta arrain mota bakoitzaren arabera. Iraz estalita guztiak. Gero, kamioi batera deskargatu eta Zubi Zaharraren alboan zegoen lonjako pixeruk honela kantatu zuen: 3.611 kilo atun fresko, 892 kilo atun zahar, 171 kilo zimarroi eta 4 kilo hagin zorrotz (5). Arrain haiek ez ziren Julito berak harrapatutako arrantzua, bezpera iluntzean, Ondarroako bapore batzuek Santanderko badian emandakoa baizik, Ondarroako portura garraia zezan. 1934ko uztailaren 10ean goiz goizetik, Santa Klara Kofradiako lonjan eguneko lehen arrain salmenta egin aurretik, sartu zen Ondarroako portuan. Gaur egun Santa Klara kofradiako eraikina kokatzen den inguruan zegoen egurrezko atrakalekura hurbildu zen, han inguruan ikusminez bilduta zeuden Kofradiako arduradun, "Penta" entzutetsua, txalupetako jabe eta krixara eta hainbat herritarren begiradapean. Julitok bere atun-zama husten zuen atrakalekua. (Iturria: Oruemazaga Baseta I., ARRANTZATIK ZINTZILIK, 79. or.) Argazkian nabarmentzen denez, egurrezko pilote gainean eraikita zegoen 1933an eginiko atrakaleku hura. 1934an, jada, jarria zeukan egurrezko garabi bat, 3 tona jasotzeko adinekoa. A. Moraza Bareak dioskunez, "(...) nació con una clara vocación de provisionalidad hasta la habilitación definitiva de la Dársena, obteniendo un gran éxito de ahí que en la década de los 50 aún estuviese funcionando" (4). H Ondarroako portua eta itsasadarraren irudi orokorra 1930-39 bitartean. (Iturria: Moraza Barea A., EHPO, 5. irudia, 49. or.) alako batean jakin nuen Julito hura burdinazko baporea izan zela. Pasaiako Izarra arrantza-sozietate mugatuarentzat Zumaiako Balentziaga ontzioletan egina 1928. urtean. 130 Z. P.ko ikatzezko lurrun-makina zeukan. Bere neurriak: 20,84 metro luzeran, 5,10 metro zabaleran eta 5,10 metroko puntala. Erregistroko tonelaketa gordina, 77,37 tona. Tonelaketa garbia, 42,50 tona. Bere matrikula: SS-2-681. Maria Angeles baporearekin arrasteko arrantzarako bikotea osotzen zuen (1). Geroago jakin nuen 1936ko gerran, Pasaiako ebakuazioan, Bilbora joan zela. "Mina kentze lanetan jarri zuen Euskadiko Guda Ontzidiak 1937ko apirilean eta D-2 izena ezarri zion (1937-05-12). Bilbo ebakuatzerakoan, Santanderra pasa zen eta ondoren La Pallicera (1937-0825); azkenik, gerra amaitu arte Rokeforten gelditu zen. Armadoreei 1939an itzuli zieten" (2). Ibilbide berdina egin zuen Maria Angeles arrasteko bikotekideak, D-1 izen berriarekin. (1) ETXABURU AJARRISTA, Patxi. Laguna eta OHZko kidea. Berak eman dizkit datu hauek. (2) PARDO SAN GIL, Juan, Euzkadiko Gudontzidia - La Marina de Guerra Auxiliar de Euzkadi (1936-1939), 1998, 265. or. 74 O n d a r r o a 2 0 0 5 Han zetorren leman Kandido Arrasate ondarrutar patroia. Kubiertan ikusten ziren Pedro Larrañaga (Santa Klara kofradiako lehendakaria), Bittor "Potxeri" eta Frantzisko Urkiola anaiak, Juan Jimeno, eta Pio Bedialauneta, denak ondarrutarrak. Makinan, galiziar bat, aurretik ere txalupa honetan lanean ibilia eta sugile lanetan Alejandro Urrosolo eta J. M. Urkiza, hauek ere ondarrutarrak. Kofradia Zaharreko bolatokia, arraina saltzeko espresuki prestatutako gela. Suak hauts bihurtu zuen 2000ko abenduaren 6an. (3) Pasaiko arrasteko txalupetan arrantzan aritu izan ziren ondarrutar arrantzaleetariko bat Errikardo Txakartegi, "Zamora" bertsolaria bera genuen. Oraindik gordeta daukat bere idazkera berezian idatzita eman zidan zerrenda bitxia, non agertzen diren berarekin batera Pasaira joaten ziren beste 57 ondarrutarren izenak, bakoitzaren desizen eta guzti. Izan ere, Kantauriko kostalde osoan, Hondarribiatik hasi eta Galiziako Baionara arte, Pasaiko portuan zegoen arrasteko flotarik indartsuena, Vigokoaren atzetik. (4) MORAZA BAREA, Alfredo, Estudio Histórico del Puerto de Ondarroa, 2000, 96. or. (5) SKOAK, ANESL, 1933-34, 201. or. O n d a r r o a 2 0 0 5 75 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A Ondarroako txalupak Santanderren arrantzan? Ba, bai. SANTOÑAMERIKETAN ARRANTZAN. Garai hartan, Santa Klara kofradian elkarturik, baxurako arrantzari erabat lotuta bizi zen Ondarroako herria. Egia esan, 1932/1933ko negutik hasita zeuden arrasteko arrantzan Aralarko Mikel Deuna–Nazareno eta Antzosolo–Jontxu bikoteak. Baina hauek ere uda garaian atunetari ekiten zioten, Santa Klara Kofradiako partaide izaten jarraitu zutelarik. Bisigutea neguan, antxoatea udabarrian, atuneta udan eta udazkenean. Hura zen Ondarroako arrantzaleek bizi izaten zuten urteroko zikloa, arrantza mota bakoitzak bere berezitasunak zituela. Izan ere, bisigute garaian arrantza ontziak goizaldeko orduetan ateratzen ziren Ixkote eta Lakastre hondartzetara seiñeru eta faroleruen aginduetara. Antxoa bila, ostera, hurbileko uretan sareak zabalduz edo izurde saltariei segika. Baina, batean zein bestean, beti itzultzen ziren herrira, edo hurbileko porturen batera, arrantzua herrira edo inguruetara ekarriz. Atunetaren garaian, ordea, ekainaren 29an San Pedro eguneko jaia ospatu eta biharamunean San Pedro Txiki eguneko Saliña-Saliña dantzatu ondoren, irteten ziren baporeak Santander eta Asturias aldeko itsasoetara. Ez dugu ahaztu behar atuna eta zimarroia, antxoaren alderantziz, Galizia aldetik iristen zela gure kostaldera. Ondarroako "Txanpa" dantza taldea, Saliña-Saliña dantzatzen kalerikkale. (Iturria: Luis Etxaburu “Latxanbre”, Ondarroako Dantzak 48.or.) Santoñameriketako itsasoetan (honela deitzen zioten ondarrutarrek) atunetari ekiten zioten abuztuaren erdira arte, Andra Mari herriko jaietarako itzuli arte. Arrantzatzen zuten atuna Santander eta Asturiasko portuetan saltzen zuten halabeharrez. Garai hartan oraindik baporeek ez zeukaten arraina gordetzeko jelerarik eta egunero arrantzua saltzera behartuta aurkitzen ziren, arraina prezio onean saldu nahi bazuten behintzat. Horregatik, hain zuzen, bereizten zuten atun freskoa eta atun zaharra. O N D A R R O A , O n d a r r o a 2 0 0 5 H E R R I A Beraz, Ondarroako portura egunero etortzerik ez zeukatenez, Asturias edo Santanderko aldean porturatu eta arraina saltzen zuten. HERRIRAKO ONDORIO LATZAK. Herritik kanpo atuna saltzeak eragin zuzena izaten zuen Ondarroako ekonomian. Atunik ez egotean, batetik, ia geldituta edo erabat itxita geratzen ziren arrain kontserbategiak. Izan ere, atunaz lanean hasi orduko, iraila heltzen zitzaien Ondarroako arrain lantegi gehienei. Bestetik, uda aldian antxoa sasoi joriak ekarri ohi zuen diru fresko hura ez zen sartzen familietara. Eta Andra Mari jaietako partillaren (diru banaketa) zain egon behar dendetan utzitako koxkak (zorrak) ordaintzeko. Gainera, herriko merkataritzak ere, izugarrizko jipoia hartzen zuen. Ia seiehun bat gizonezko herritik kanpo bizitzea ez zen txantxetakoa! Herritik kanpo erosten baitziren gizonezko horientzako eguneko jakia eta txalupentzako ikatz eta gainerakoak. Beraz, nahiz eta bolintxeruk herritik arrantzan jardun, atunetaren lehen eta bigarren kostera garaian -San Pedrotatik abuztuko Andra Mari jaiak arte, bata, eta hauetatik iraileko Andra Mari jaiak arte, bestea-, nabarmen ahultzen zen Ondarroako ekonomia. Are gehiago, garai haiek ondotxo ezagutu eta sufritu zuen arrantzale zahar batek esaten zuenez, "... gogorra zan ordungu! Lehena, kostera guztin ez zan atunik jaten Ondarrun. Herrire jun eta jango dabe ba umik... Ba ez! Alperrik ibilliko giñan Ondarrutik bertan arrantzan. Baiñe derrigor Kastro edo Santoña jun bihi’ zan arraiñe saltzea. Igual hiru edo lau orduko aldi, baiñe bardin zan, herrire ezin zan etorri harik eta Santa Klara egune ailla arte. San Pedro ostin 40 eguneko kosteri ein baik ezin zan herrire etorri. Eta herriko umik goseik!" (6). Egoera beltz honi amaiera eman nahirik, Santander eta Asturias aldean arrantzan ari ziren Ondarroako baporeek arrantzatutakoa Ondarroara garraiatzen hasi ziren. Hauxe izan zen, hain justu, Julitok bere gain hartu zuen eginbeharra 1934ko udan. JULITOREN KANPAINA 1934KO UDAN. Uztailaren 10ean hasi eta irailaren 19ra arte, egunero bidaia bera egin zuen. Santanderrera eginiko bidaia haiek honela gogoratu zizkidan duela urte batzuk Kandido Arrasate Julitoko patroiak berak: "Ondarruko portutik euerdi aldea urteten gendun. Eta illuntzeako han eoten giñan, Saanderko portun. Bueno, porto barrure ez giñan sartzen, Madalenako badixan ainguri botaten gendun. Han egoten giñan zain, Ondarruko baforak (6) GALLASTEGI ETXABURU, Danel. Ondarroan 1905.06.03an jaio eta bertan hila 1988.12.07an. Arrantzalea. Adierazpen hauek niri egin zizkidan, jada 80 urte inguruko agurea zela. 76 A R R A N T Z A Atunetan aritzen ziren txalupa handi eta baporontziak elkarren ondoan Zubi Zaharraren inguruan. (Iturria: Moraza Barea A., EHPO, 79. irudia, 257. or.) atunaz etorri arte. Gero, ekarte’ben atune hartu, eta gaba eitten zanin, atzea Ondarruruntz... Hamen, goixeko lehelengoko benti hartzen gendun. "Penta" eta txalopatako krixarak arduratzen zin arrainaz. Guk, txalopi prepara, ikatza ein pontoiñ, ... eta euerdixan, abante barriroik. G.- Astean zenbat bider egiten zenuten Santanderrerako joan etorri hori? K.- Zemat bidar astin? Eunero! Eunero! Domeketan be bai. Ze, atunetan ibiltten giñanin ez euan "dominikalik". G.- Santandertik aparte, beste inora joaten zineten atun bila? K.- Ni Juliton ibili nitxan urtin, beti-beti Saanderrea. Ni gogoratzen nazenez behentzat, behin bakarrik sartu giñan Santurtzire. Ordun egunin "Osasuna" txalopi erun bihir ixan gendun atoiñ, eta ez euskun astirik emon Santanderrearte aillateko. Bestelan, beti Saanderrea. Ze Ondarruko baforak Saander eta Asturias aldeko itxasutan ibiltten zin arrantzan atunetako lehelengoko eta bigarren kosteran. G.- Badirudi Julitoren zeregina izan zela atuna edo hegaluzea Ondarroara ekartzea ahal zenik egoerarik hoberenean. Prezioa, bestela, asko jaisten omen zen. Nola, bada, ekartzen zenuten arraina? K.- Ordungo baforak ez euken neberaik. Gerua hasi zin neberak eitten baforai... Julitok berak bez, atune ekarteko prestata eon arren. Kubierta gaiñin ekarten gendun arraiñe. 30 kajera baiño gehixa eukazen kubierta gaiñin. Eta kajera bakotxin, bafor bakoitxan arraiñe ekarten gendun, bata bestiaz nahasta baik. Kajera bakoitxan gaiñin orritxo bat ipintte’ ban Pedro Larrañaga Kofraiko lehendakaixak. Kofraiko lehendakaixe ixan arren, hau be geuaz ebillen Juliton. Eta beonek eukan hareik papertxuk eitteko arduri. Gaiñea, eunero eunero, bafor bakoitxak emote’ skun arraiñan notatxo bat eiñ eta arraiñe emotea etorte’ zan atzanengoko baforekuai emote’ tsen. Eta honek, lihorretik, Ondarrure deitze’ben telefonoz. Hortik gaiñea, ixebez. Egixe esateko, kubierta gaiñin, enjaretauk eukazen, eta enjaretaun gaiñin etorte’ zin atunak. Beti gabaz etorten giñanez arraiñak, ez eben asko sufriuten. Baiñe, izotzik eta halakoik... ixebez! G.- Atun edo hegaluze asko ekartzen zenuten bidaia bakoitzean? K.- Gogoratzen naz eun baten, kajera guztik gaiñezka, eta "salvavidas"tzat geunkan bateltxu be atunez beteta ekarri gendule. Baiñe hori, egun bat baiño ez zan ixan. Egun batetik bestera, alde handixe eote’ zan. Arrantzalik be ez eben egun guztixetan bardiñe arrantzaten eta... (7). (7) ARRASATE ARRIOLA, Kandido. Ondarroan 1908.01.11an jaio eta bertan hila 1992.10.02an hila. Sandalio Arrasate "Balandreru", Ondarroako Union balandraren jabearen semea. Oso gazte, kabotaiako patroi tituloa lortu zuen. Julito txalupako patroia izan zen atun garraioan ari zen garaian. Duela urte batzuk niri egindako adierazpenak. O n d a r r o a 2 0 0 5 77 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A Gorakada nabarmena 1934. urtean. Izan ere, urte honetako atuneta, aurreko urtekoaz alderantziz, oso emankorra eta aberatsa izan zen. Baina nola aipatzeke utzi Julitok izan zuen eragina? a) Atunetako kanpaina osoan Ondarroako Santa Klara Kofradiako bolatokian saldutako 632.392 kilo atunetik, 522.067 kilo Julito baporea garraio lanetan ziharduen garaian saldu ziren. b) 522.067 atun kilo hauetatik, 493.493 kilo Julito berak ekarri zituen. Salmentaren etekinari begiratuz, 592.219 pezetetako emaitzatik 550.355,20 pezeta Julitok garraiatutako arrainarenak izan ziren (11). Txalopan eta moilan, antxoa despeskan. Arrain saltzaileak plazan. Argazkietan nabarmentzen den giroa... erabat desagertzen zen uztaila eta abuztuko hiletan. (Iturria: Zubikarai Bedialauneta A., Ondarroa ikusgarri, 104. or.) Agiri honetan aipatzen diren zenbait jakingarriri buruzko azalpen batzuk nahi nituzke egin, laburki bada ere. (9) 1) Ekonomi emaitzak: Azken urteetako atuntzurik arrakastatsuena Ondarroan 1934koa izan zen. Horrela adierazten digute Santa Klara Kofradian bildu ditudan datu hauek: Kandido Arrasate patroiak aipatu digun neurriz kanpoko arrain garraio hori uztailaren 21ean gertatu zen, hurrengo laukiak adierazten digunez. Arrain mota pezetatan Pisua kilotan Diru-sarrerak Atun freskua 28.102 30.454’53 Zimarroia 186 158’10 (8) Atun zaharra 363 108’90 Julitoko patroiaren oroitzapen hauez gain, badugu, zorionez, atun hegaluze kanpaina hartan buru belarri murgilduta ibili ziren ondarrutarrek utzi ziguten agiri zehatz bezain interesgarria. (8) SKOAK, ANESL 1933-1934, 232. or. 78 O n d a r r o a 2 0 0 5 Urtea Hegaluze kiloak Etekina pezetetan 1927 374.313 419.442 1929 168.309 171.006 1928 1930 1931 1932 1933 1934 216.501 222.953 324.577 370.123 231.297 632.392 224.518 402.790 463.306 421.016 324.832 719.652 (10) (Iturria: Oruemazaga Baseta I., Arrantzatik zintzilik, 86. or.) Bestalde, Julito inude emankor ere bihurtu zen Santander eta Asturias aldeko itsasoan lanean ziharduten ondarrutar arrantzaleentzat. Kandido patroiak gogoratzen zigunez, "Herrirutz atunak eta harutz ... zer ez gendun eruten ba! Hori bai, biberak (janariak) ixe baiño lehen: ogixe, patatak, ardau..., txalopa bakoitxak eskatze’ bana. Gaiñea, txalopa bakoitxak beran saku eukan, eta hor sakun bafor bakoitxeko jaue eta etxekuk nahi’ ben guzti sartze’ ben: erropa garbixak, eta abar..."(12). (9) Ondarroako Atun Garraioaren aldeko Batzordearen Txostena, BFAko Artxibategia, Udalak, Ondarroa, 9C/C006. (10) 1927-1933. urteei dagozkien datuei buruz, ikus SKOAK, AMEAEL, 1. or. 1934. urtekoak, aldiz, nire elaborapen lanaren emaitza dira, SKOAK, ANESL 1933-1934 agiriak erabiliz. (11) Nire elaborazio lana: SKOAK, ibidem. (12) Kandiko Arrasateren adierazpenak. O n d a r r o a 2 0 0 5 79 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , Nabari denez, Julitoren atun garraioak aire berria ekarri zion Ondarroako ekonomiari 1934ko uda hartan: arnasa arrantzale familiei, eguneko langai freskoa kontserba lantegiei, ustekabeko salmentak herriko merkatariei... 2) Arrantzaleentzat bizi kalitate hobea. Julito txalupak ekarritako ondorioen artean alde ekonomikoa lehenik aipatu arren, etxetik urrun zeuden arrantzaleen bizimoduaren kalitatean izan zuen eragina azpimarratu nahi nuke hemen. Nolako poza sortzen ote zuen arrantzale haiengan txalupa bakoitzari Ondarroatik bidaltzen zitzaion sako hark! Eta etxetik bidalitako tabako pakete haiek... Nola aldatu zuten arrantzaleen bizi kalitatea bakoitzaren garbidurarako etxetik bidalitako tresna eta arropa garbiek! Gai honi dagokionez, ezin inola azpimarra gabe utzi Julitok herriratu zituen 209 arrantzale gaixo edo zaurituak. Hauetatik zenbat ez ote ziren urdaileko minez edo betekadaz gaixotuak! Jakina da atunetaren garaian atuna izaten zela itsasoan arrantzan ari ziren arrantzaleen janaldietako ezinbesteko jakia: marmitakoa (atuna patatekin) hasteko, eta ojaelin erretako atuna gero. Horrela egun batean, bestean eta hurrengoan. Ondorioz izaten zen urdaileko min eta betekada ugari arrantzaleen artean. 1934an, Julitok Santander aldera eraman zuen barazki eta fruta ugari. Hala eta guztiz ere zenbat gaixo etxeratu behar! Urte honetan, zorionez, Julito txalupari esker, berehala etxeratzeko eta osatu bezain laster arrantza ontzira itzultzeko aukera izan zuten ondarrutar arrantzaleek. Zubi-lan onuragarria bezain hunkigarria, beraz, Julito atun-garraio txalupak bete zuena 1934. urtean. Pozik egoteko moduan zeuden, hortaz, herriko agintariak ere. Ondarroako Udala bera izan zen, hain justu, argi gorria piztu eta atuna herrira ekartzeko herri ekimena proposatu eta bultzatu zuena; herriko ekonomia uztailean eta abuztuan urtero lur jota gelditzen zela oharturik. "Aspaldiyon txarto be txarto dabiltzaz arrantzaliak. Egunokaz bokarta ekarri dabe, baña tamalez, gitxi eta txikerra", idazten zuen "Ibaiondo" Ondarroako kronikariak antxoate kosteraren garaian (15). Izan ere, Italiatik iritsitako eta herriko bertako gaziketa fabrikek ez hartzeko tamainako arraina zekarren arrantzaleek. ATUN GARRAIOA, HERRI EKIMENA. Aurretik ere aipatu dugu Julito txalupa, Santanderrera lehen bidaia egin eta 1934ko uztailaren 10ean Ondarroako portuan lehorreratu zenean, herritarrez beterik ageri zirela egurrezko atrakalekuko inguruak. Hain handia zen herritarren ikusmina! "Ha... erromeixi ixate’ zan. Ze, herrixan, txalopa jauik eta arrantzalin etxekuk, aurretixaz ekixen zein baforen arraiñe genekarren. Eta, jakiñe, danak batzen zin han, egurrezko molla ingurun. Danak euran etxekun barri jakin nahixan. Betiko nahasti! Harentzat hau mandatuau, bestintzat hau bestiau... Baakixu zer pasaten dan holakutan. Dana zarati, eta ixebez. Eta zelako mandatuk ekarten genduzen ba guk! Behiñ, ondo akordaten naz, egurrezko koillara bat bixaltzeko mandatu be ekarri gendun. Eta zenbat holako..." (14). 80 O n d a r r o a 2 0 0 5 Eta maiatzaren azken aldera, kosteraren balantzea aurreratu nahirik edo: "Para darse cuenta de la crisis de pesca existente, basta fijarse en el detalle de que existen vapores que no han repartido en estos tres meses más de 50 pesetas de dividendo, oscilando los que más han ganado en ese tiempo entre 30 y cinco duros" (16). Izan ere 1933an 1.371.586 kilo antxoa saldu zen Ondarroako Santa Klara Kofradiako lonjan, 576.433 pezetako etekina emanaz. Beherakada nabarmena aurreko urteekin alderatuz hurrengo laukiak adierazten digunez: Urtea Antxoa kiloak Etekina pezetetan 1927 1.615.075 1.116.653 1929 2.896.153 1.198.300 1928 1930 1931 1932 1933 2.646.060 1.703.460 1.754.106 1.902.388 1.371.586 1.608.060 864.499 796.462 861.384 576.433 (17) Argi gorria Kontzejuan ere piztu zen. Antxoak huts... eta atunetan zer? Atuntzu garaian urtero gertatzen ari zen zulo berdinean eroriko ote zen berriro ere Ondarroako herria? Ondarroako Udalaren bilera historikoa: 1933ko maiatzaren 29a. Ondarroako Kontzeju Iluntzean, ohiko orduan eta ohiko udal bilera burutzeko asmoz bildu ziren Ondarroako zinegotziak. Herriko ekonomian bilera hark eduki litzaken eraginaz ohartzeke, agian. Baina, adoretsu eta kemenez borbor. Hilabete besterik ez baitzen iragan herritarrek euren babesa eskaini zietela (18). Jose Maria Solabarrieta Markuerkiaga alkateak izaniko ezbeharra zela eta, Felipe Egiguren Ibaibarriaga lehen alkateordeak zuzentzen zuen udal batzarra (19). Bilera amaitu baino lehen, bere kezka larria azaldu zien bilduei: "La presidencia expone que hoy el pueblo está en una situación crítica, que es preciso resolver, y como se aproxima la época del bonito, en la que los vapores suelen ir a Asturias, haciendo allí el gasto que durante toda la costera supone unos miles de pesetas que salen del pueblo, propone a la consideración de la Corporación la conveniencia de nombrar una comisión que lleve a efecto el estudio de la posibilidad de traer aquí el bonito que pescan los vapores. Supone, desde luego, que la empresa ha de tener sus dificultades; pues, si no, ya estaría hecha, pero es preciso llegar a un acuerdo para ver si se puede resolver la situación angustiosa en que está el pueblo" . Eztabaida labur baten ondoren, alkatearen proposamena onartu eta Batzorde Berezi bat izendatzea erabaki zen aho batez. Batzordea oso zabala izango zen. Partaideak honako hauek osatu zuten: Udala, Santa Klara Kofradia, (15) "Ibaiondo"ren kronika Ondarroatik. Euzkadi egunkaria, 1933.04.18, 8. or. (16) "Jokintxo"ren kronika Ondarroatik. Euzkadi egunkaria, 1933.05.25, 12. or. Egurrezko moilaren inguruak...pil-pilean. (Iturria: Zubikarai Bedialauneta A., Lengo eta oraingo Ondarroa, 17. or.) Esperientzia ez zen berria, egia esan. Aurreko urtean Osasuna egurrezko baporeak ere antzeko ekimena burutu (13) GANDASEGI LARRAURI, Jose Manuel, La Industria Pesquera en Vizcaya, 1936, 11. or. (14) Kandido Arrasateren adierazpenak. H E R R I A zuen, neurri apalagoan. Beraz, ekimenaren nondik norakoak ezagutzeko aurreko urtera jauzi egin behar dugu. 1933ko udaberrira, hain zuzen. Patroiaren oroitzapen hauek berretsi ez ezik, osotu egiten dizkigu Jose Manuel Gandasegi idazleak iturri fidagarrietatik berak jasotako datu zehatz hauek eskainiz: "3.242 panes de 2 kilos, 159 pellejos de vino de 100 litros, 850 kilos de aceite de oliva, 325 de grasa, 82 de cotón, 24 de empaquetadura, 95 sacos de patata, 27 de sal, 120 latas de tomate, 27 de carburo, 35 sacos de carbón vegetal, ocho latas de petróleo, 114 parrillas de repuesto, seis ejes de cola, 18 cubos de baldeo, 24 cepillos de limpieza, 48 paquetes de velas, 35 rollos de cuerda, 15 cercos o redes, 30 ganchos, y muchos objetos, tales como anzuelos, piezas de repuesto, cajetillas de tabaco, medicinas corrientes, frutas, utensilios para la limpieza y aseo, etc. además de los encargos de índole particular, de los cuales la Comisión no tiene conocimiento" (13). A R R A N T Z A (17) Lauki honetan 1927. urtea geroztikako datuak bildu ditut soilik. Urte honetan Ondarroako arrantzaleak berriro bildu ziren Santa Klara kofradian, 1909tik banatuta egon ondoren Santa Klara eta San Pedro kofradietan. (18) Esan beharra dago egun honetan Ondarroako udala osotzen zuten gehienak herriko zinegotzi zirela Errepublika iritsi zen egunetik. Baina herritarrek aukeratu gabe. Izan ere, 1931ko apirilaren 14ko udal hauteskundeetan (Errepublika ekarriko zuten udal hauteskundeetan, alegia) indarrean zegoen Hautes Legearen 31. artikulua. Artikulu honen arabera, aski zen alderdi politikoek aukeratu behar ziren adina zinegotzi aurkeztea, besterik gabe Herriko Hautes Batzordeak onartu eta zinegotzitzat izenda zitzan. Honela gertatu zen Ondarroan ere. Kasu hauetan, zinegotziek dimisioa aurkeztu eta udal hauteskundeak egitera behartu zuen Madriletik iritsitako Legeak. Udal hauteskunde berri hauek 1933ko apirilaren 23an egin ziren. Ondarroari dagokionez, bederatzi zinegotzi atera zituzten nazionalistek, eta lau karlista-tradizionalistek. (19) EGIGUREN IBAIBARRIAGA, Felipe. Ondarroan jaio 1903.04.22an eta 1973.05.21ean hila. EAJ-PNVko alderdikidea eta UBBko kidea. Zinegotzitzat aukeratua 1933-04-27ko udal hauteskundeetan. Alkate orde izendatua 1933.05.10eko udal bileran. O n d a r r o a 2 0 0 5 81 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A Txalupa Jabeak, Arrain Kontserbagileak, Tostartekoak (hauek guztiak hiru ordezkarirekin) eta La Amistad elkartea, Aurrera kirol elkartea, Euzko Batzokija, Unión Republicana Ondarresa eta Círculo Tradicionalista (hauek ordezkari batekin) (20). O N D A R R O A , adierazten digu Santa Klara kofradiak Atun Garraiorako Batzordeari eginiko ordainketa honek: "A Comisión traida bonito, por mitad del déficit en los gastos del vapor Osasuna, 5.786,62 pesetas" (23). Izan ere, uztailaren 14tik irailaren 6ra bitartean, Osasuna txalupak 35 bidaia besterik ez zituen egin atun hegaluze garraioan. an, Osasunak lana ekarri zuen herriko kontserba lantegietara. Eta indarberrituta atera zen familietako eta herri osoaren ekonomia. Bilera honetan, hain zuzen, Batzorde Iraunkor bat izendatu zuten, 1934ko kanpaina garaiz presta zezan. Hona hemen Batzorde Iraunkorra osotu zuten kideak. Agian, ez dira kide guztiak aipatzen: • Pedro Larrañaga, Santa Klara Kofradiako lehendakari eta ordezkaria. A R R A N T Z A H E R R I A Nabari denez, zerrenda honetan agertzen diren guztiak elkarte edo erakunderen baten ordezkariak ziren, idazkaria izan ezik. Beraz, 1933an zorrak egin arren, urte horren amaieran indartuta atera zen Atun Garraiorako Herri Batzordea. Herri Ekimena bera, azken batean. Giro baikor hau bereziki nabarmendu zen arrantzaleen artean. Are gehiago, atun garraiorako txalupa berria hurrengo urterako egiteko ideia nagusitu zen. Felipe Egiguren, Atun Garraio Herri Ekimenaren sustatzailea. (Iturria: familiak emandakoa) Udalak bultzatzen zuen Herri Batzorde hura ez zen herriko agintarien amets hutsetan gelditu. Lanari gogotik ekin beharra zegoen, atuneta gainean zegoen eta. Bai egin ere! Ekainaren 6ko udal bileran alkateak adierazi zuenez, aipaturiko elkarteen ordezkariekin bildu eta Herri Batzordea osotzea lortu zuen udalak. Egunero biltzen zen Batzorde Iraunkorra ere izendatu zuten (21). Santa Klara Kofradiaren egoitza. (Iturria: Oruemazaga Baseta I., Arrantzatik zintzilik, 144. or.) ATUN GARRAIORAKO ZIBOTEKO TXALUPA ONDARROAN? Geroztik, bilerak, proposamen ugari... Azkenean, arrantza ontzien jabeak hotz eta ezkor egon arren esperientzia berrian parte hartzeko, Batzorde Iraunkorrak lortu zuen 16 baporen konpromisua. Hauek prest zeuden Santander aldean arrantzatutako atun guztiak txalupa bati emateko, honek Ondarroara garraia zitzan. Horrela, alokatu zuen Pasaian Osasuna egurrezko baporea. Hala eta guztiz ere, Batzordeko kideek argi zeukaten Atun Garraioarem ekimen hura aproba bat besterik ez zela (22). Osasunaren esperientzia hura ez zen emankorra izan ekonomia aldetik begiratuta. Zorrak egin ziren. Horrela Baporontziak atrakatuta Santa Klara kofradiaren inguruan. (Iturria: Moraza Barea A., EHPO, 81. irudia, 262. or.) 1933ko kanpaina bukatu bezain laster, Atun Garraiorako Herri Batzorde osoa bildu zen, non buruturiko kanpainaren datu zehatzak eman zitzaizkien bilduei. Osasuna txaluparen ekonomi balantzean galerak izan arren, batzartutako guztiak baikor azaldu ziren. Azken bate- (20) OUOBA, 1933.05.29, OUOBAL (1933-1942), 49. or. (OUA, sin. 1591). (21) OUOBA, 1933.06.06, OUOBAL (1933-1942), 53. or. (OUA, sin. 1591). (22) Euzkadi egunkaria, 1933.07.05, 12. or. (23) SKOAK, KL (1927-1936), 95. or. 82 O n d a r r o a 2 0 0 5 •Simeon Arantzamendi: Udalaren ordezkaria. •Bittor Bengoetxea:Udalaren ordezkaria. •Jose Ortiz: Arrain kontserbategi jabeen ordezkaria. •Juan Aranbarri: Arrain kontserbategi jabeen ordezkaria. •Martin Etxaburu: Baporontzi jabeen ordezkaria. •Jose M. Bengoetxea:Baporontzi jabeen ordezkaria. •Alvaro Elu: Tostartekoen ordezkaria. •Juan Urresti "Penta": Idazkaria Izan ere, Ondarroako arrantzaleen aldetik ez zegoen inolako zalantzarik. Santa Klara Kofradiak 1933ko azaroaren 2an egin zuen urteko Batzar Nagusian aho batez erabaki zuen lehen pausoak ematea txalupa berria egiteko. Beste asmo batzuen artean, hauxe hartu zuen: Juan Urresti Aranbarrik "Penta"k prestatutako txostena Bilboko errekako Euskalduna ontzioletara bidaltzea, ontzioletakoek aztertu ondoren, txalupa berriaren proiektua eta aurrekontua presta zitzaten (24). Asmo hauek arrantzaleen amets inozo hutsa ote ziren? Ez horixe!. Txalupa berri horren gaiaz arduratuko zen batzordea berehala hasi zen lanean. Lan hauen berri eman zion Simeon Arantzamendi alkateordeak Ondarroako (24) SKOAK, BAL (1927-1940), 193. or. O n d a r r o a 2 0 0 5 83 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A udal osoari 1933eko abenduaren 18ko bileran. Eta udalak Simeon Arantzamendi bera eta Bittor Bengoetxea izendatu zituen batzorde horretan Ondarroako Udala ordezka zezaten (25). Geroztik zetan gelditu ote ziren asmo hauek? Txalupa berriari buruz "Penta"k eginiko txosten hura igorri ote zitzaien Euskalduna ontziolei? Proiekturik burutu ote zuten ontzioletan? Dirurik biltzerik ez zuten lortu? Galdera pila bat, erantzun ezin ditudanak. Azken batean, ondarrutarrek ez zuten lortu txalupa berria egiteko asmo ameslari haiek gorpuzterik. Eta 1934. urterako ere 1933ko bide berdinetik abiatu behar izan zuten: txalupa alokatzea. O N D A R R O A , Beraz, bildutako denak berehala ohartu ziren dirukutxan bildutako 21.200 pezeta horiekin ia-ia kittatuta zegoela Julito txaluparen 22.000 pezetako aurrekontua. Eta abuztuaren lehen hiru egunetan lonjan salduko zena kontuan hartuz, aho batez erabaki zuten eurei zegokien % 2ko hobaria ordaintzeari uko egitea abuztuaren 4tik aurrerantzean. Horrela jakinarazi zioten Atun Garraioaren aldeko Batzordeari (27). Lehergailu bat bezalaxe erori zen berri hau Batzordeko partaideen artean. Eta irmo eta zorrotz erantzun zien abuztuaren 3an, aldez aurretik Batzorde Iraunkorrean eta Osoan hartutako erabakiei tinko eutsiko ziela berretsiz (28) . Hurrengo egunetan "urak handi ziren" Ondarroan. Bazen bai gutun eta ordezkarien joan-etorririk. Azkenean, abuztuaren 17an udaletxean bildu ziren Udala, Kofradia, ARRAIN EROSLE ETA ARRAIN KONTSERBA LANTEGIETAKO JABEEN "MATXINADA". Hogei egun besterik ez zeraman Julito txalupak atuna garraiatzen. Kanpainaren arrakastaren tin-tin hotsa indartsu entzuten zen jada Ondarroako kaleetan. Eta, nola ez, arrain erosle eta arrain kontserbategietako jabeen bulegoetan ere. Abuztuaren 1.ean bilera berezi batean bildu ziren arrain erosle eta arrain kontserbategietako jabeak (26). Arkatzari heldu eta berehala kontuak atera zituzten. Uztailaren 31ko datuen arabera, 278.827 kilo atun hegaluze saldu ziren zegoeneko Kofradiako lonjan, 316.000 pezetako etekin ekonomikoa utziz. Arrain erosleek dirutza honen % 2a eta Santa Klara Kofradiak berak % 3a Atun Garraioaren aldeko Batzordeari ordaindu ziotenez, 15.800 pezeta sartu ziren jada Atun Hegaluze Garaioaren dirukutxan. Gainera, helduta zeuden Bizkaiko Foru Aldundiak eta beste batzuek eskainitako dirulaguntzak, 5.430 pezeta orotara. txalupa jabe, tostarteko eta arrain kontserbategietako ordezkariak. Azken hauek, Joakin Iriondo eta Bartolomeo Scola izan ziren (29). Ordura arte batzordekide izandako Jose Ortiz jauna eta Juan Aranbarriren ordezkaritza gogor salatu zuten, eta, ondorioz, hauek araudiari, eta batez ere arrain erosleek % 2a ordaindu beharrari emaniko onarpena deuseztatzen gogotsu saiatu ziren. Guztiarekin ere, ez zuten euren nahia betetzerik lortu. Eta araudian onartutakoari men egin behar izan zioten, aurrerantzean ere % 2a ordaintzen jarraitu zutelarik arrain erosle eta arrain kontserbategietako jabeek. Aurrera atera zuten, ostera, eurok batzordeari eginiko beste proposamen hau: Atun Garraioaren kanpainako ekonomi balantzea egiterakoan, irabazietatik 5.000 pezeta banketxe batean Atun Batzordearen diru-kontuan gorde beharko zuten, eta gainerakoa Santa Klara kofradia eta arrain erosle eta arrain kontserbategietako jabeen artean banatu, batari zein besteei zegokien heinean. Udalaren ordezkari zen -eta garai hartan Batzordearen lehendakari ere- Simeon Arantzamendik eta Juan Urresti idazkariak kontrako botoa eman arren, bakea lortu zen erabaki honekin. JUAN URRESTI ARANBARRI "PENTA", ATUN GARRAIORAKO HERRI EKIMENAREN"ALMA MATER"A. Atun Garraioaren Herri Ekimenari eskaini diodan idazlan hau amaitzeko, ezinbesteko deritzot Juan Urresti idazkariari buruz aipamen berezia egitea. "Tobaneku" kontserbategia, Pedro Jose Zelaiak 1868. urtean sortua, eta honen inguruan geroago bildutako arrain-kontserbategiak (Iturria: Zubikarai Bedialauneta A., Ondarroa ikusgarri, 16. or.) Idazlanean zehar behin eta berriz agertu zaigu berau idazkari lanetan, hala nola, egurrezko atrakalekuan goizean goizez Julitoren zain, Batzordearen bileretan bere iritzia eta botoa ematen edo agiriak sinatzen... Baina askoz gehiago izan zen Herri Ekimenaren jardunean. Lehen ere aipatu dugu 1933ko azaroaren 2an Santa Klara Kofradiak egin zuen Urteko Batzar Nagusian arrantzaleek aho batez bidea eman ziotela hurrengo urteko Atun Garraiorako txalupa berezia, zibotekoa, egiteko proiektuari. Baita proiektu honen egilea ere Juan Urresti bera izan zela. Erabaki hau jasotzen duen agirian Santa Klara Kofradiako aholkulari izendatzen digute Juan Urresti bera (30) . Are gehiago, 1934ko abenduaren 2an Santa Klara Kofradiak egin zuen urteko Batzar Nagusian 150 pezetako eskupekoa Juan Urresti "Penta"ri ematea aho batez erabaki A R R A N T Z A H E R R I A zen, Atun Garraioaren Batzordeko idazkari moduan eginiko lana nolabait eskertu nahirik (31). Aipagarri deritzat Santa Klara kofradiak Juan Urresti "Penta"ri soilik eman ziola honelako eskupekoa. Nor zen, beraz, gure "Penta" hau? Juan Urresti Aranbarri Ondarroan, Iperkale 4an, jaio zen 1886-12-08an. Bere aita, Nikanor Pedro, ondarrutarra, arotza lanbidez. Bere ama, Maria Josefa, (32) berriatuarra . Delineatzaile ikasketak bukatu ondoren, Euskalduna ontzioletan lan egin zuen. 1934.an, ontzioletako lana bukatu eta Ondarroan bizi zen. Kafetegi bat kudeatzen zuen gaur egun Kulixkako etxeak dauden toki berean. "Penta" izeneko gasolinazko motorren bitartekari ere izan zen, eta ondarrutarrek berehala "Penta" ezizena asmatu zioten. 1936ko gerra ondoren, errefuxiatuen ogi mingotsa jan beharra izan zuen. Hil ere atzerrian hil zen, Caracasen, 1954ko urriaren 25ean. Gure "Penta" pertsonaia interesgarria genuen garai hartako Ondarroan. Herriko arazoetaz, arrantzaleen bizimoduaz batez ere, biziki kezkatua. Arrantzaleen laguna. Honela esaten zidan duela urte batzuk Danel Gallastegi arrantzale adintsuak: “Hori bai! Ixe baiño lehen, arrantzalin laune. Gixon lanu zan "Penta". Borondate oneku. Berak ekixen guzti bestioi erakusteko prest beti. Sarrittan, guk ez gekixen gauza asko esaten zittuzen itxasuai eta txalopai buruz. Eta guk barre... Buru gogor asko euan ordun ba, arrantzalin artin! Lanu be lanu zalako, lantzoitzat be botate’ ben askorek. Baiñe bera ez zan sekule be hasarratzen. Iñor baeukan entzuteko prest, han jarraittuko’ ban, ekixezenak esan da esan. Beran buruai inportantzirik ez eutsan emoten bape be... Orduko denboran, arrantzalin artin egon zin aurrerapen guztixetan beti eukan parte berak. Txalopetako lemak mejoraten be, maixu ixan zan. Eta atune ekarri zanin Saandertik... bera ixan zan dana!” (33). (29) AGABBA, 1934.08.17, 1. or.BFAko Artxibategia, Udalak, Ondarroa, 9C/C006. (25) OUOBAL, 1933-1942, 137. or., (0UA, sin. 1591. (26) Arrain erosle eta arrain kontserbategietako jabeen gaurko bilera hau aski informala izan zen. 1934ko urriaren 24an egin zuten beste batzar batean erabaki zuten elkartea legeztatzea. (27) Gutun honen kopiarik aurkitu ez arren, zirriborroa behintzat ikus dezakegu BFAko Artxibategia, Udalak, Ondarroa, 9C/C006. (28) AGABT, Gutuna 1934.08.03. BFAko Artxibategia, Udalak, Ondarroa, 9C/C006. 84 O n d a r r o a 2 0 0 5 (30) 1933ko azaroko 2an eginiko bilera agiriak honela dio hitzez hitz: "Designar una Comisión integrada por los representantes de todas las entidades oficiales de esta villa, con todas las facultades necesarias para el estudio y ejecución de los trabajos necesarios de lo que se menciona en el informe presentado por nuestro asesor D. Juan de Urresti". SKOAK, BAL, 1927-1940, 193. or. (31) SKOAK, BAL, 1927-1940, 226. or. (32) Juan Bautista Urristi moduan agertzen da bere bataio agirian (IKus Ondarroako Santa Maria Parrokian, Bateo Liburua, 10. zk. (1885.01.02/1893.12.28), 38. or. aurrealdea). Urristi abizenari dagokionez esan behar XIX. mendearen amaiera aldera hasi zirela aldatzen, Urresti eta Urristi nahasian erabiliz. (33) Danel Gallastegi garai batean Ondarroako Jesus Mari balandran ibili zen. Bilboko errixora egiten zituen bidaietan ezagutu zuen "Penta". Geroago, sarritan jokatu zuen musean "Penta" berarekin Ondarroako batzokian. O n d a r r o a 2 0 0 5 85 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A Ondarroako Herri Ekimena Lekeitiora ere hedatu zen. Agiri hau dugu lekuko. (38) Oroitzapen hauei, "Penta"ren nortasuna adierazten digun jakingarri bat soilik gehituko diet nire aldetik. 1935. urtea zen. Atun Garraioaren aldeko Batzordean ere izan ziren tirabirak une batean Gestio-batzordea hautatzea zela eta. Hiru lagunez osotutako batzordea izan behar zuenez, eta Kofradiako ordezkaria batzorde horretatik kanpo gelditzeko arriskuaz oharturik, bere dimisioa aurkeztu zuen "berak ez zuela inor edo ezelako talderik ordezkatzen" esanaz. Azkenean, Kofradiako ordezkaria eta "Penta" bera ere Gestio-batzordean geratu ziren. Hain zen beharrezkoa Juan Urresti Aranbarri "Penta" Atun Garraioaren aldeko Herri Ekimenaren barruan. (34) ONDARROAKO ESPERIENTZIA BESTE PORTU BATZUENTZAT ERE EREDUGARRI. Ondarroara Atuna Santandertik garraiatzeko Herri Ekimenak -1933. urtean Osasuna txaluparekin hasi eta 1934an Julitorekin finkatua- hurrengo bi urteetan ere jarraitu zuen, Chimbo 2(?) (35) zeritzon txalupa erabiliz 1935an, eta Castilla 1936an. Castilla itsasontzi honek, hain zuzen, Ondarroako portutik alde egin zuen 1936ko urriaren 4an, erreketeak Santakutzetik behera zetozela (36). Jakingarri deritzot Castilla itsasontzi hau Lekeitio eta Ondarroako Arrantzale Kofradiek eta Udalek alokatu zutela, bi portu hauetara atuna garraiatzeko Santandertik. Izan ere, Atun Garraioaren Herri Ekimena ez zen Ondarroara mugatu. Lekeitiora ere hedatu zen. 1934. urtean, hain zuzen, aurreko urtean ondarrutarrek erabili zuten Osasuna txalupa berak egin zuen atun garraio zerbitzua Lekeition (37). 1935. urtean ere esperientzia bera burutu zuten Chimbo 1 txalupa erabiliz. Hona hemen, urte honetako kanpaina bukatzerakoan, 1935-10-26an egin zuten balantze ekonomikoa Egurrezko moila 1951an. (Iturria: Moraza Barea A., EHPO, 26. irudia, 95. or.) ATUN GARRAIO HERRI EKIMENAREN BUKAERA Atun Garraio Herri Ekimenak ez zuen 1936. urtetik aurrera jarraitu. Batetik, 1936an Espainian lehertu zen gerra. Bestetik, atunetara irteterakoan izotza eramaten hasi ziren baporontzien elkar lehia. Izan ere, geroago eta gehiago ziren jelerak zeramatzaten baporontziak. Hasiera batetan izotza eramateko kubierta gainean jartzen zituzten kaxa arruntak besterik ez izan arren, jelera hauek atuna egoera ahalik eta hoberenean, egun batzuetan behintzat, gordetzeko aukera ematen zion baporontzi bakoitzari. (39). Jeleren ugaltze honen ondorioz, 1935. urte berean, Campos, Cortazar y Etxebarria S.L. delako izoztegia martxan jarri zuten Ondarroako portuan. Lehena Ondarroan. (34) AGABBA, 1935.05.13, BFAko Artxibategian, Udalak, Ondarroa, 9C/C 006. (35) Chimbo 2 hitzari galdera ikurra jarri diot. Nire zalantzak baititu txaluparen izenari buruz. Izan ere, inon ez dut aurkitu 1935ean Ondarroan atun garraiorako erabili zuten txaluparen izena. Lekeition, aldiz, badakigu, urte berean Arrantzaleen Kofradiak alokatu zuela Chimbo 1 zeritzona. Chimbo 1 eta Chimbo 2 arrantzontziek arrastean ari zen bikotea osotzen zutenez, ez ote zuten Chimbo 2 hura Ondarroarako alokatu? (36) Gertaera hau ondo gogoratzen du gure artean bizi den Santos Zabala Arana "Arteondo"k, beronek ere Castilla itsasontzian alde egin zuen eta. (37) Lekeition ere, Ondarroan bezala, herri batzorde bat eratu zen, alkatea bera batzordeko lehendakari zela. Osasuna"ren bidez hasitako Atun Garraio ekimenak utzi lezaken zorraren erdia ordaintzeko konpromizua hartu zuen udalak berak, "(...) que en todo caso el problema es de gran interés para el vecindario". (LUBA, 1934.06.09, LUBAL, 1932-1936, 379. or.) Gainera, Osasunak Lekeitiotik buruturiko kanpainaz datu ugari aurki dezakezu J. M. Gandasegui Larrauriren "La Industria Pesquera en Vizcaya" liburuan, 9-10. or. (38) San Pedro Lekeitioko Arrantzaleen Kofradiako Artxibotik jasotako agiria. (39) A. Moraza Bareak dioskunez, Ondarroan Jontxu baporontzia izan zen lehena hauetariko jelera bat ipintzen 1934. urtean. Hurrengo urtean, jada Ondarroan 18 ziren jeleragaz ornitutako baporontziak. Ikus MORAZA BAREA, Alfredo, Estudio Histórico del Puerto de Ondárroa, 224. or., 287. aipua. 86 O n d a r r o a 2 0 0 5 Beraz, ez zegoen jada Atuna Garraiatzeko txalupa berezi baten beharrik. Honela bukatu zen 1936an Santandertik Ondarroara ATUNA GARRAIATZEKO HERRI EKIMENA, ibilbide laburra bezain txalogarria burutu ondoren. Soilik egurrezko moila gelditu zen, Julitoren joan-etorrien lekuko isila. LABURDURAK AMEAEL: Arrain Mota Ezberdinen Arrantzako Estatistika Liburua. ANESL: Arrantza Nagusiaren Eguneroko Salmenta Liburua. AGAB: Atun Garraioaren aldeko Batzordea. AGABBA: Atun Garraioaren aldeko Batzordearen Bilera Agiria. AGABT: Atun Garraioaren aldeko Batzordearen Txostena. BIBLIOGRAFIA • GANDASEGI LARRAURI, Jose Manuel, La Industria Pesquera en Vizcaya, Publicaciones de la Sociedad para el progreso Social, nº 42, Madrid, 1936. • MORAZA BAREA, Alfredo, Estudio Histórico del Puerto de Ondárroa, Eusko Jaurlaritza, Garraio eta Herri Lan Saila, Gasteiz, 2000. • ORUEMAZAGA BASETA, Imanol, Arrantzatik Zintzilik, Ondarroako Kultur Etxea, 1987. • PARDO SAN GIL, Juan, Euzkadiko Gudontzidia La Marina de Guerra Auxiliar de Euzkadi (19361939), Untzi Museoa, Donostia, 1998. BFA: Bizkaiko Foru Aldundia. KL: Kontabilitate Liburua. LUA: Lekeitioko Udal Artxiboa. LUOBA: Lekeitioko Udal Osoko Bilera Agiria. LUOBAL: Lekeitioko Udal Osoko Bilera Agirien Liburua. OUA: Ondarroako Udal Artxiboa. OUOBA: Ondarroako Udal Osoko Bilera Agiria. OUOBAL: Ondarroako Udal Osoko Bilera Agirien Liburua. SKOAK: Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradia. SKOAKBA: Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiako Bilera Agiria. SKOAKBAL: Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiako Bilera Agirien Liburua. SPLAK: San Pedro Lekeitioko Arrantzaleen Kofradia. O n d a r r o a 2 0 0 5 87 ARRANTZALEEN ORDAINSARI EDO ALOKAIRUAK ONDARROA, ARRANTZA HERRIA O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A F.Javier Arrieta Idiakez A ...Zuzenbidea deritzon itsaso olatutsu eta ekaiztsuan beldurrik gabe nabigatzeko prest daudenei... rrantzaleen ordainsari edo alokairuek berezitasunak izan dituzte beti. Lanbide gehienetan bezala, arrantzaleak alokairukoak dira, hau da, ugazabak edo armadoreak ordaintzen dizkien alokairu batzuen truke lan egiten dute. Alabaina, arrantzak zeharo baldintzatzen ditu alokairuok. Hitz gutxitan esanda, zelako arrantzua halako irabaziak izango dituzte arrantzaleek. Hori oinarri hartuta ere, historian zehar alokairuak ordaintzeko modalitate desberdinak izan dira itsasoan. Bale-denboretatik egiazta daiteke hori. Itsasontzia ustiatzeko antolaketa-sistema da horren arrazoia; izan ere, kapital handiko konpainien antolaketa eta familia-izaerako negozio txikien antolaketa bereizi behar dira. Oro har, kapital handiko konpainien itsasontziak handiak izaten dira, eta alturako arrantzan ibiltzen dira. Familia-izaerako negozioetako itsasontziak, ordea, txikiak izaten dira, eta kostaldeko edo baxurako arrantzan ibiltzen dira. Bada, lan honen xede nagusia da, garai eta arrantzamodalitate desberdinak kontuan hartu eta arrantzaleei ordaindu beharreko alokairuen ezaugarri eta berezitasun nabarmenen berri ematea. Horretarako, bale-denborak, Pasaiako PYSBE enpresako itsasontzien bakailao-arrantza, baxurako arrantza eta gaur egungo arrasteko arrantza aztertuko dira, betiere, eredu edo joera nagusiak aintzat hartuta. BALE-DENBORAK Irlandatik gora, Islandia eta Groenlandiako itsasoetara, baleak harrapatzera abiatu ziren arrantzale euskaldunak XVI. mendearen hasieran. Tripulaziora marinelak, arrantzaleak eta ofizialak biltzen ziren. Lanbide-kategoria horietan postu desberdinak zeuden, hala nola, kapitaina, pilotua, arpoilaria, upelgilea eta arotza. Kontratuak martxoan egiten zituzten, apirilaren erdialdean itsasoratzeko. Sarritan, merkatari batzuk elkartu eta konpainia bereziak eratzen zituzten, baleak harrapatzera joateko. Halako 88 O n d a r r o a 2 0 0 5 merkatarien artean atzerritarrak ere izaten ziren. Gainera, arrantzale euskaldun asko Herbeheretako itsasontzietara joaten ziren. Herbeheretan, arpoilari euskaldunak sona edo ospe handikoak izan ziren, ausartak eta abilak ez ezik, maisu onak ere baziren nonbait. Konpainien itsasontzietako tripulazioek alokairu finkoak izaten zituzten. Arrantzaleen ordainsariak hilabetean hamabost libra edo hamabost florin izaten ziren; ofizialen ordainsariak handiagoak izaten ziren, bakoitzaren trebeziaren araberakoak. Horrela, arraunlariek hamabost libratik hogeira irabazten zituzten, arpoilariek hogeita bost libratik hogeita hamarrera eta komandanteek laurogei libratik ehunera. Halaber, elikagaiak ematen zitzaizkien. Elikagaiei dagokienez, gosaltzeko, arroza edo garagarra izaten zuten lehenengo, ahal zela urtutako gurinetan egosita, eta gazta, gurin gazitua edo bizkotxoa gero. Eguerdian, bazkaltzeko, lehenengo, haragi gazitua, arraina, egunekoa zein gazitua, edo urdaiarekin nahiz txerri-gantzarekin ondutako lekale sikuak izaten zituzten, eta, gero, gazta zein bizkotxoa. Edateko, ura, garagardoa eta sagardoa ontziratzen zituzten gehienetan. Hala ere, batzuetan, ardoa ere eramaten zen. Urez bakarrik hornitutako itsasontzien kasuan, aldiz, pattarra sekula ez zen falta izaten. Alokairu finko eta elikagai horiei haborokin batzuk gehitzen zitzaizkien, bale-olioz betetako barrika bakoitzeko. Bestalde, tripulazioa ikuskatu ondoren, tripulazioko kide bakoitzari hilabeteko alokairuak ematen zitzaizkion, bidaiarako beharrezkoak ziren arropa eta tresnak erosteko. Dena den, alokairuak ez ziren ordaintzen ontziratzea gauzatu arte. Merkatari batzuen arten eratutako konpainia horietaz landa, euskaldunen artean ohikoa zen bale-harrapaketetan ere, osterantzeko arrantzuetan antzera, parterako kontratuak egitea. Halakoetan, itsasontziaren ugazabak edo armadoreak bale-olioaren erdia eta bale-hezur guztiak beregana- Bale ehiza marrazkia. “ONDARROAKO HISTORIA MARRAZKIETAN”, JOSE LUIS BURGOA - OHZ. O n d a r r o a 2 0 0 5 89 H E R R I A tzen zituen, kapitainari bale-olioz betetako ehun barrikako eman behar zion kintala izan ezik. Armadoreak bereganatzen ez zuen bale-olioaren beste erdia tripulazioaren artean banatzen zen, tripulazioko kide bakoitzaren lanbidea, meritua eta trebezia kontuan hartuta. PASAIAKO PYSBE ENPRESAKO ITSASONTZIEN BAKAILAO-ARRANTZA Euskal arrantzaleek berrehun urtetik gora zeramatzaten Ternuako ur izoztuetatik kanpo, 1713an Utrech-eko bakea itundu zenetik. Horixe izan zen arrantza-interesek eragindako gerraren ondorio nagusia. Baina, 1927an, euskal arrantzaleak berriro Ternuara begira jarri ziren. Urtebete lehenago, bakailaotarako beren beregi eratutako PYSBE enpresa sortu zen Donostian. Bizimodu gogorreko itsasgizon horien alokairuek osagai desberdinak zituzten. Oinarrizko alokairuari, hots, aurretiaz ezarritako alokairu finkoari, arrantzuaren araberako prima gehitzen zitzaion. Prima horren zenbatekoa kalkulatzen zen deskargatutako arrainaren pisuaren eta kalitatearen arabera. Prima hori pizgarria zen arrantzaleentzat, baina salmentako preziotik kanpo kalkulatzea ez zirudien oso zilegi, iruzurra errazago egin zitekeelako. Haatik, erregela horrek bazituen salbuespenak. Esaterako, zubiko eta makinetako ofizialen primak kalkulatzeko, itsasontziak kanpaina bakoitzean izandako etekinen gainean ehuneko jakin batzuk ezartzen ziren. Salbuespen horrek interes desberdinak sorrarazten zituen tripulazioko kideen artean. Egin-eginean ere, zubiko eta makinetako ofizialek kalitateko arraina edo ondo gobernatutako arraina nahi izaten zuten; enparauen helburua, ordea, itsasontzia arrainez ahalik arinena betetzea izaten zen. negoziazio kolektiboaren bidez, enpresaburuak itsasoko arropak ordaintzea lortu zen. Alokairu-izaerarik gabekoak izan arren, enpresaburuak ordaintzen zituen elikagai guztiak ere. Lehenengo urteetan, gerra zibila amaitu ostean, lanbide-kategorien arabera banatzen ziren elikagaiok, bai eta jatorduak ere. Edozelan ere, urteek aurrera egin ahala bereizkeriatzat jo zen neurri hori. Gosaria goizeko seietan izaten zen: olio frijituarekin, kipularekin eta piperrautsarekin ondutako patatak eta arrain egosia jan ondoren, kafesnea edateko aukera egoten zen. Bazkalordua eguerdiko hamabietan izaten zen, eta platerak, gehienetan, zopa, lapikokoa, okela eta kafesnea izaten ziren. Arratsaldeko seietan, makarroiak, dilistak edo porrusalda eta arrautzak zein arraina jaten ziren. Gaueko hamabietan, arraina laban edo frijituta eta kafesnea afaltzen ziren. Edateko, tripulazioko kide bakoitzak egunean litro bat ardo izaten zuen. Uxuala ere itsasontzi askok eramaten zuten. Kubertakada handiko sasoian, kubartan lan egiten zuten arrantzaleei litro eta erdi pattarra ematen zitzaien egunean, hotsa gorputzetik kentzeko. Hirurogeita hamargarren hamarkadatik aurrera, asko aldatu da itsasoko sukaldaritza. Gaur egun, tripulazio guztiak jaten ditu proteina ugariko jakiak, barazkiak zein frutak. Garai batean, ofizialek bakarrik jan zitzaketen halakoak. BAXURAKO ARRANTZA Batez ere, baxurako arrantzan eutsi zaio familia-izaerako negozioari. Horrek zuzeneko ondorioak ditu alokairuen kontuan. Hitzezko kontratuen ordez negoziazio kolektiboa nagusitu zenean, primak modu berdintsuan kalkulatzen hasi ziren. Baxurako arrantzan mendez mende ordaindu dira parterako alokairuak. Talde-lanak izugarrizko garrantzia du. Horregatik, esan bide da parterako kontratua estu lotzen zaiola apartzeria-kontratuari. Kontratuko alderdi batek itsasontzia ekartzen du, besteak lana, eta alderdietako inork ez du bereganatzen arrantza-emaitzen gaineko zuzeneko titulartasuna. Alderdiek emaitza horien gaineko kasuan kasuko zatia jasotzen dute. Gainera, gehienetan, itsasontzia ekartzen duen alderdiak patroi-lanak egiten ditu. Ohikoa da, berebat, familiako kide batzuk elkarrekin ontziratzea. Orobat, diruz ordaindutako alokairuez gain, tripulazioko kideek bazuten gauzaz ordaindutako alokairuak jasotzeko eskubidea. Batetik, atzerriko edozenbat produktu eta elikagai ekar zezaketen, aduana-ordainketetatik salbuetsita. Bestetik, arrantzale bakoitzak 50 kilo bakailao-kokotxa eta -masail eraman zitzakeen etxera.Alokairuetatik kanpo, Sistema klasikoaren ariora, harrapakina salduta lortutako zenbateko gordinari (edo baltzuari 1) kendu behar zaizkio armadorearen partaidetza eta gastu jakin batzuk. Halako gastuen artean daude ustiatze-gastuak eta langileen ondoriozko gastuak. Oinarrizko alokairua gutxieneko alokairua zen, eta arrantza gutxiko egunak edo arrantzarik gabeko egunak bermatzen zituen. Horregatik, tripulazioko kideek sarri eskatzen zuten oinarrizko alokairu horren igoera. Tripulazioko kideen hasierako eskaeretako bat igandeetan jai egitea izan zen. Jai egitea ez zen lortu, baina bai igandeetako plusa irabaztea. Egia esan, parterako alokairuaren modalitate desberdinak daude, portuetako ohituren eta usadioen arabera. Edonola ere, modalitate horiek guztietarik bi dira nabarmendu beharrekoak: sistema klasikoa eta banaketa-sistema. Arraina banan-banan deskargatzen. ARCHIVO GENERAL DE LA ADMINISTRACIÓN-MINISTERIO DE CULTURA. A R R A N T Z A Ondarroa, 1955 aldera. “Pesquero Sabas” eta “Uribe” txalupak, beste batzuen artean. ARCHIVO GENERAL DE LA ADMINISTRACIÓN-MINISTERIO DE CULTURA. O N D A R R O A , 1. Gaztelaniaz "monte mayor" edo "montón". 90 O n d a r r o a 2 0 0 5 91 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A Banaketa-sisteman, harrapakina salduta lortutako zenbateko gordinari armadorearen partaidetza kentzen zaio, eta armadoreak ordaindu behar ditu gastu guztiak. Sistema klasikoan nahiz banaketa-sisteman, zenbateko garbia (edo soberakina 2) soldata edo zati 3 desberdinetan banatzen da, tripulazioko kideen artean. Baxurako arrantzan, parterako alokairuak inolako osagarri edo plusik gabe ordaintzeko joera izan da. Nolanahi ere, egungo gizartean, gatazka-iturri da hori. Hurrean ere, alokairu-kopuruak badu zerikusirik Gizarte Segurantzako prestazioekin. Esate baterako, kotizaziooinarriak irabazitako alokairuen araberakoak dira, eta oinarri arau-emaileek kotizazio-oinarri horiek hartzen dituzte kontuan prestazioaren zenbatekoa kalkulatzeko. Arazo horiek direla eta, parterako alokairuez gain, beste alokairu-kontzeptu batzuk ezarri behar izan dira. Beste alokairu-kontzeptu horiek arrasteko arrantzan ezarri ziren lehenengo, eta baxurako arrantzan gero. Horrexegatik, nahitaezkoa da arrasteko arrantzako alokairuen nondik norakoak aztertzea. GAUR EGUNGO ARRASTEKO ARRANTZA Espainiako Konstituzioaren 35.1 artikuluan ezarri «behar besteko ordainsariak jasotzeko printzipioa» dela eta, arrasteko arrantzako alokairuek izaera mistoa dute. Parterako alokairuak arrantzuaren araberakoak direnez, baliteke, arrantzurik ezaren ondorioz, norberaren zein familiaren beharrizanei aurre egiteko behar besteko ordainsaririk ez irabaztea. Hain zuzen, hori saihesteko, parterako alokairuei denbora-unitatearen araberako alokairuak gehitu behar zaizkie. Alokairua mistoa denez gero, alokairu osoak kontzeptu desberdinak ditu. Lehendenaz, oinarrizko alokairua dago, denbora-unitatearen arabera kalkulatzen den zenbateko finkoa. Gehienenetan, berdina izaten da tripulazioko kide denentzat. Bigarrenez, alokairu-osagarriak daude. Halakoen artean mota desberdinak daude: a) Pertsonalak: antzinatasuna da horren adibiderik esanguratsuena. b) Egindako lanaren araberakoak: — Lanpostuari lotutako osagarriak, batez ere, erantzukizun handiko eta zuzendaritza-eginkizuneko lanpostuetan. O n d a r r o a 2 0 0 5 H E R R I A — Bajak betetzearen ondoriozko osagarriak, lanpostua bertan behera utzi behar izan duen arrantzalearen hutsunea betetzeko gainerakoek egin beharreko esfortzu handiagoa saritzeko — Zeregin bereziak edo apartekoak gauzatzearen ondoriozko osagarriak, berbarako, itsasontzia mantentzerako zereginak, deskarga-lanak edo arrantza-aparailuen inguruko atazak saritzeko. Hirugarrenez, parterako alokairua dago. Gaur egun ere badu garrantzia, berorrek osatzen duelako alokairuaren zatirik handiena. Laugarrenez, haborokin bereziak daude. Horiek urtean bi paga berezitan ordaintzen dira eskuarki. Bata, Gabonetan eta, bestea, uda inguruan, San Pedroetan edo Karmenetan, kasu. Dena den, oinarrizko alokairua urria izaten da, parterako alokairuak ezegonkorrak dira eta alokairu-osagarriak pisu gutxikoak izaten dira. Hori dela eta, baliteke alokairu osoa arestian aipatu ordainsarien behar bestekoaren azpitik izatea. Horregatik, alokairu osoaren behar besteko izaera horri eusteko, hitzarmen kolektiboetan «bermatutako alokairu» deritzon zenbateko finkoa ezartzen da. Labur-zurrean esanda, alokairu osoa hitzarmen kolektiboan ezarri bermatutako alokairua baino gutxiago denean, armadoreak diferentzia ordaindu behar die arrantzaleei. Hori guztia gorabehera, kasu batzuetan, arrantzaleek badute gauzaz ordaindutako alokairuak izateko eskubidea ere. Horrela, marea bakoitzean, arrantzatutako arrain-kopuru jakin bat jasotzeko eskubidea izan ohi dute. Bukatzeko, alokairuaz gain hartzekoak aipatu behar dira. Arean ere, arrantzaleek jaso ditzakete armadorearengandik alokairu-izaera ez duten beste hartukizun batzuk. Hartukizun horiek dira lan-jardueraren gastuen ondorioz emandako kalte-ordainak edo gehikinak, Gizarte Segurantzaren prestazioak eta, bidezkoa denean, kaleratzeen ondoriozko kalte-ordainak. Lan-jardueraren gastuen ondorioz emandako kalteordainen edo gehikinen artean daude, besteak beste, bidaiasariak; laneko arropak, berebiziko garrantzia dutenak itsasoko lanari datxekion gogortasunagatik; ezinbesteko kasuak (hondoratzeak, suteak edo antzekoek) eragindako ekipaje-galtzeen ondoriozko kalte-ordainak 4; arrantza-aseguruan partaidetza izateko eskubidea; eta arrantzaleak lane- 4. Arrantza-aseguruak estaltzen du arrazoi jakin batzuen ondorioz arrantzatutakoa galtzeko arriskua. Arrazoi horien artean daude, adibidez, matxurak eta atzemateak. Estaldura armadoreak egindako aseguru-poliza baten bidez gauzatzen da. 92 A R R A N T Z A — Aparteko orduak, nahiz eta asko izan horiek zehazteko arazoak. Gogora bedi itsasontzia aldi berean lantoki eta bizileku dela. Hartara, lansaioa eta atsedenaldiak ezin bana daitezke, lehorrean egin antzera. 2. Gaztelaniaz "monte menor". 3. Gaztelaniaz "quiñon" edo "soldada". O N D A R R O A , Ondarroa, 2000. Txalupa olatu artean. NEKANE AKARREGI. an ari diren bitartean emandako elikagaiak. Gizarte Segurantzako prestazioak dira erakunde kudeatzaileek (Itsasoko Institutu Nazionalak edo kasuan kasuko lan-istripuen eta lanbide-gaixotasunen mutuak) edo armadoreak ordaindutakoak, eskuordetutako ordainketa zein borondatezko hobekuntza gisa. Kaleratzeen ondorioz emandako kalte-ordainak, lan-kontratua azkentzearen ondoreak dira. KONKLUSIO GISA Bale-denboretatik gaur egungo arrasteko arrantzara bide luze bezain neketsua egin dute arrantzaleek. Itsasoko lan-baldintzak berez badira gogorrak, orain beste gertakizun batzuk ere aintzat hartu behar dira, alokairuen gainekoak esaterako. Agidanez, alokairuei dagokienez, egon badaude Konstituzioak ezarritako «behar besteko ordainsariak jasotzeko printzipioa» betetzeko mekanismoak. Oro har, lan-zuzenbideak mekanismo egokiak eskaintzen ditu, langileriaren eta ugazaberiaren artean dauden aurkako interesak orekatzeko. Itsasoan beste horrenbeste gertatzen da. Ildo horretatik, mekanismo guztietarik baliagarriak dira negoziazio kolektiboa eta, hala denean, negoziazio kolektiboan adostu beharreko hitzarmen kolektiboa —eta horren edukia—. Alabaina, alderdiek erabiltzen al dituzte horiek behar den moduan? BIBLIOGRAFIA • CORREA CARRASCO, M. La ordenación de las relaciones laborales en el sector pesquero marítimo-pesquero. Madril: CES, 2000. • GARCÍA-ORELLÁN, R. eta BEOBIDE ARBURUA, J. Hombres de Terranova. La pesca del bacalao, 1926 – 2004. Pasaia: Pasaiako Portuko Agintaritza, 2004. • LÓPEZ ANIORTE, M. C. La retribución del trabajo en el mar: el salario a la parte. In REDT, 2004, 123. zk. • SAAVEDRA ACEVEDO, J. El contrato de trabajo a la parte. In Catorce lecciones sobre contratos especiales de trabajo. Madril: Madrilgo Unibertsitatea. Zuzenbideko Fakultatea, 1965. • SAÑEZ REGUART, A. Diccionario Histórico de los artes de la pesca nacional. Madril: Imprenta de la viuda de Joaquín Ibarra, 1991, III. liburukia. O n d a r r o a 2 0 0 5 93 Ondarroa, 1970ean. Estibalitz Artetxe eta Ando ni Ugartetxea solte bikotea. UDAL EMAKUME ARTXIBOA Mutriku, 1957ko Madalen eguna. Goian, Mari Asun Txakartegi “Azal”. Behean, Pilar Amutxastegi “Euskadi” eta Juli eta Trini Urrosolo “Axune” ahizpak. UEA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA Ondarroako Musika Plazan, 1964ko Arrantzale Eguna. Dantzariak ezkerretik eskumara: Aintzane Aranbarri, Guruzne Artetxe, Ikerne Aranbarri, Estibalitz Artetxe eta Irune Jauregi. UEA Ondarroako frontoi an, 1969ko Andra Mari eguna. Josebe eta Nekane Akarregi ahizpak. UEA Eskumako argazki handia. Ondarroa, 1964ko Andramaixak. Txanpa dantza taldea Alamedan. Aurrez-aurre Marian Leon gaztetxoa. Atzean, Mari Carmen Beitia Goikoetxea. TERE GOIKOETXEAREN ARTXIBOKO ARGAZKIA O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A BIZIRIK EHORTZITAKOAK Ioan Arantzamendi Mugartegi Esanaren esanak eta erabiliaren erabiliak, entzunaraztea eta ohitzea dakar. Sarritango ostaria etxekotzat jotzen du ostalariak, arrotz bati entzuna geure egiten dugun bezelaxe. Eta gezur bat maiz entzunez gero ez da gezur handi bat bihurtzen, egia benetako egia baizik; batez ere hizlari, idazle, aditu eta jakintsu-usteko gizonen batengandik datorkigunean. Orduan gezurrik ustelena ere egiarik biribilenaren lapiko sakonean egositako elikagarritzat emango zaigu. Hortan datza idazburu eta gidaburu ditugun andregizonen garrantzia eta erantzunkizuna. Arlo guztietan nonbait, baina bereziki hezkuntza eta hizkuntzaren arlo sentiberetan. Zer nola jaso dugun, eta nolakoa izango den ondorengoei utziko diegun ondarea. Gurasoak jartzen ditugu brankan, hauek baidira umetxoentzat jakintza guztien lehendabiziko iturri. E utsiezinezko negargurea sortu zidan Ondarruko kalean entzun eta ikus nuenak. Ondarrutar andre bat zen, gaztea eta dotorea. Aurtxo bat zeraman gurpil-aulkian, negar muxinkan. Bat-batean, amak bere umetxoa amultsuki jasoz, abesteari ekin zion. Mendez-mende, euskal ameen ditietara zetorkien berezko jarioa agorturik edo, egungo irrati-telean ikasitako seaska abestiez anpatutako ugatzak eskain zizkion umetxo aingeruzkoari edozki zetzan. Eta nik begiak itxirik, belarriak ezinean, hauxe oldoz nuen: "Iturriek bidez aldatzean, agorra urbil. Bularrak ere barne maitasunaren hezetasun eta isuririk barik, antzua du urbil". Era honetan, Ondarrun bertan urteak joanean, euskal abesti biziez ongarritutako lurretan, amak ehortzi eta lurremandako kanten gainean, umetxo inozoak erdal abestien lorak usainduko ditu. Eta oraingo umetxoari, bihar gazte, bere-bereak egingo zaizkio: beti betidaniko bereak. "Ondarrun holaxe abesten da nire bizitza guztian" esango eta baietztatuko digu irmoki. Eta nik, euskal aurtxo izandako 90 urtedun honek, negar egin behar gure garaiko abeslarien izenean. Umetxo horren amak, edo kanpohaizeak lilluraturik, edo ta asaben izaera eta hizkuntza gutxietsirik, euskara bizibizirik lurperatu du. Hazia bera ere goroldioz beteriko urmaeletik jasotako ura eman dio edaluntzian umetxoari edaritzat. Historian izan du izan ur gardenik auzokoen kutsadura suntsitzailea ekidin ahal zuenik. Norberaren hizkuntzaren maitasunak zemakion arduraren URA, noski. ARBASOEN URRATSAK Izadiak, dakigunez, itsasurpeko sumendien erneketa 96 O n d a r r o a 2 0 0 5 ikusi eta jasan izan zuen. Baita luzaroko glaziarezko izotzaldia ere. Halako batean zutundu eta azaldu ziren haitzmendi erpin eta bikainak, gorantzka zituztelarik atzaparrak, laino zuriak arrapaguran bailituzkean, edo Goietako Jaunari zerbaiten eskean. Eta mendi gailurretako jaun buruzuri gurgarriak, maitasun berotan elurra urtuz, URA deitzen den oparia eskain zion. URA biziaren iturri. Eta mendaitzak Ur ttanta distiratsuak askatzen hasi ziren, han-hor sakonbidea urratuz, malda behera dantzan, etenik gabeko jarioan, gizaldiz gizaldi, lubaki berrietan, mazalak orraztu, amildegiak hildotuz, errekasto isurkideen gehigarria jaso eta ibaiadar ugariren ornidurarekin itsasorantzko eraspenari eutsi ezinean. Hasieran sugekumea edo albaina higikor baten antzo jaio zena, mendeen laguntzaren heinean, ibai eder, ibi atsegin, eta ibai nasai gerta zen. Bizkarrean, gibelean, gailurrek beregan jaso zuten gotorleku mugalearen zaindaritza, eta ibai zabal iragan gaitzak geldiune baketsuaren ardura. Koba haitzuloak utzirik, gizalia toki atseginago batera egokitu egin zen, eta aldrak elkar bilduz, herri izatearen sena asma zuen. Aitolako Gurutzea. Garai batetako merkatarien bidean. HISTORIAS DE UNA GIPUZKOA DESCONOCIDA LIBURUTIK HARTUA. Erromatarrak Galian, Frantzian, izugarrizko indarrez sartu zirela dakigu. Jakina da ere Euskalherrian luzaroan bizi izan zirela Erromaren eskualdeetako luzapen bat bezala, lanetan lagun. Astiro astiro bizibeharra zegoen: lan geldia, eroapen nasaiean, auzo ezezagunaren zabaleraren handia ikertzearen lana. Abereen beza, pentselarreen aukera, erreka arrainen atzemaitea... Erroma handia zen itsaso eta lehorrez. Beharrak ere handiak zituzten, eta jakintsu izanik, non zer behar zutenen arabera aritzen ziren. Eta Euskal Herrian URA, gudarientzat URA, itsasuntzientzat URA zuten premiazkoena. Hortaz urbilean Itziar Mutriku arteko Sasiola-Mendaroko urak jo zituzten begiz. Itsasoan, ibai bokalean, oihaluntzi harroak jagole zituztelarik, txalanak edo "alak" zeritzen erreka-batel zapaletan ibai gorantz igor ohi zituzten gudari eta zamamutilak Sasiola Mendaro eta Altzolako errekaondoetaraino. Izugarriak ziren gudari taldeek zer jan-edanaren usainean, sudurrak luzaz, usmaketaren ahalmenez, azkenean topo egiten zuten beharrezko zituzten gaiekin. Eta gudaiskilo edo armak, ezpatak, kañoiak, gurpilak, aingurak, ferrak eta beste konpondu edo berriak egiteko gaiak eskuratzeko ahaleginean, meatzeak bila, aurki eta astertzearen ekintzan, gintza anitzetarako materialez beteriko altzo izkutuetako altxorrak hustiratu zituzten. Baina, mundu handia eta arrotza zetorkion gainera. Euskaldunen herria igarobide eta oztopo gaindibeharrezkoa gerta zen garai haretako gudaroste ikaragarrientzat. Aspaldi alde eginak zirenarren, erromatarrek utzi ziguten astarrenarik nahiko, batez ere hizkuntzan, aditzaren amaierari itsatsiak: AmaiTU, AgorTU, DeiTU, MaitaTU, Geldiro eta pittinka, artzaintzarako belardi oparoagoak, eta arrantzarako ur ezezenagunagoak bilatzen saiatu ziren. Harremanen luzatzeak, hizkuntza arrotzen soinu eta sona zekarkien, bakoitza beraren indarrean. Eta guk? Deusik esan gabe, berez, euskara egokitu zitzaien lokarri eta bereizgarri. Euskaldunak bazirela munduan adierazten zuen aldarria kantari zetorren, xumeki lehenengoan, sakonago gero, auzokideen ulertezinaren harridura sortaraziz. Gaur egungo indusketak aitor dezakete erromatarren bizileku eta hilerrien berri. Batez ere olak dira aitormenik sakonenak eta ozenenak: Aiako Harriaren oinetan ziren mineralezko meatze aberatsak, ... untziolak, burdinolak, ibaiondoko untziraleku edo arranblak urbil... Hala OiartsoPasaia, Urumea-Donostia, Urola-Zumaia, Itziar-Sasiola Mendaro, Altzola, Mutriku... (ez dakigu nola zen izenez DEBA, erromatarrek DIVA deitu aurretik). Arnoko bide bat. Garai batetako bidelapurren ibilbidean. HISTORIAS DE UNA GIPUZKOA DESCONOCIDA LIBURUTIK HARTUA. O n d a r r o a 2 0 0 5 97 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A Arnoko beste bide bat. Hau ere bidelapurren ibilbidea. Beheko argazkian, Arno menditontorreko gurutzea. HISTORIAS DE UNA GIPUZKOA DESCONOCIDA LIBURUTIK HARTUAK. GeraTU, GaraTU... Baita ere jatorri edo eratorriaren adierazle diren latinezko "NUS": Romanus, Bermeanus, Adrianus... Garitano, Olano, Artano eta hitz geureganatuak: urkulu, Zurkulu, akuilu, Makulu, Bermio, Deba...etc. Dena den, etzuen latinak eragin bizirik izan eguneroko solasaldietan. Euskarak tinko dirau oraindik, erromatarren ikutua eta elkar lanaren adierazpen diren ola eta meatzetan. Horra, besteak beste, arestian aipatutako Debako untziraleku edo arranblak: Maxpe, Errekabarren, Torrekua, Altzolako loiak, Ballaibar, Plaza, Plazaola, Gabiola, Olaetxea, Okola, Plazakola, Urdinoleta (1). EUSKARAREN MUGALDIAK Ez dakigu, aitzina batean, nondik nora ibiliak ziren euskaldunak. Asian, Mesopotanian, Sumer-herrian, Kaldean,... euskararen antzeko hitzak dituzten herrialdeetan. Europan, Greziako iparraldean, Georgian, ... Guk Greziako gerkera ikasguran genbiltzanean, euskal kutsua hartzen genion Evangelioko pasarte honi: "Kristok Simoni: Simon Joanen semem hoiek baino maiteago al nauzu? -Bai.- Eta Kristok: "BASKE TA ARNIA MOU"="BASKA NIRE ARDIAK". Baska, baskaldu esaten dugu, eta arnia, ardia dugu edo bildotsa. Ez al du euskal antzik? Afrikan ere, berebereen artean, gure antzera egiten ei dituzte zenbaketak. Espainiako egoan, euskal toponimiaren aztarrenak ere badira. Bizi garan tokian bertan, urte luzeen eta gizalditakoen zamak geure alorrean finkaturik gauzka, euskalkien berezitasunak lekuko; urteak eta urteak behar baidira euskalkiak euskalkietan nortzeko. Beraz, altxor aberats baten jabe garala sinets genezake. Hala ere ohargarri behar litzaiguke zibilizaziorik aurrerakoienak aldendu eta ostendu izan diran bezelaxe, gureak ere egingo duela norberekeriazko jokabideari heltzen badiogu eta uraren banaketa zikoitzean, euskal kulturaren iturriak agor bidera badaramazkigu. Eta iturriaren sorlekuetako zaindari mendiak ditugu toponimiaren aitormenean. Baina mendi garbi eta harkaitz zurienek ere erdal erasoa jasan zuten kristau fundamentalismo latzenaren azpian. Galilea aldetik zetozkigun Kriston mezulariek, lillura majikozko haize burrunban azaldu ziren gurean. Constantino baino azkarrago ibili ziren eta 253 garren urtean gotzain bat genuen DAXen, 381ean (1) GOIKOETXEA Juan José: Historia de una Gipuzkoa desconocida (Misceláneas del Bajo Deba). Artikulu honetan aipatzen ditudan beste zenbait jakingarri eta argazkiak liburu honetatik hartu ditut. 98 O n d a r r o a 2 0 0 5 Mutrikuko Astigarrabia auzoa. HISTORIAS DE UNA GIPUZKOA DESCONOCIDA LIBURUTIK HARTUA. BAIONAn, 487an KALAGURRIn, 859an IRUÑAn. 1080 geroztik dena zen gurutzea Santixo bideetako mendikateetan. Gurutzeak bake mezua lekarke besoen zabalean, baina oinarri duen zutoinaren ezpata zorrotzak mendi muinoen muina zulotuz toponimiaren erailketa negargarria bideratzen zuen. Gerora, erromatarren galtzara txukunen gain zebiltzen eta dabiltzan mendizaleek, ez dute Arnomendi inguruetatik euskal erantzunik jasoten. Ondarrutar arrain saltzaile "astodunak", Arnoatetik zehar Elgoibar Bergara aldera jotzen zutenean, baso ilunetako lapurtokiak iragaitean gurutzeari otoi marmarrean zihoazten, eta deitura berrietako santutegiak hartzen zituzten gogoan, jatorrizko izenak gorderik betiko: Urtiagan Salbatore, Sasiolan Ermitia, Fraile haitz, han Sta. Eufemia (Igotzen), Kalbario, Sta. Kurutz, S. Migel, S. Nikolas, Santimamiñe, Santesteban, ... eta abar, geure nortasunaren agiriaren suntsiketa bidezkotzat onartuz. Hemen, gure geurean, errazkiago laga ditugu bide bazterrean Ondarrutik Lekeitio aldera ditugun deiturarik politenak eta jatorrenak. Bizi dira Ondarrun, zoritxarrez, ARTA, IRABALTZA, ANAKABE-LURGORRI, BURGAINA, TXANTERRIKA, BAURDO, MERELUDI, etc. non daudenik ere ez dakitenak. Drongenera, Frantsesanera, Peña-frailera, Erramonanera doaz, ohartu barik toponimoaren galtzeak dakarkigun kalteaz. Lur-emate negargarria euskara zaharrarentzat! Ez baidugu gure gurasoek nola deitzen zituzten jakiteko garrik ez egarririk. Baina, gauden O n d a r r o a 2 0 0 5 99 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A Mutrikuko Olatz auzoa. Arno mendiko mehategiak. HISTORIAS DE UNA GIPUZKOA DESCONOCIDA LIBURUTIK HARTUA. jakinean egarririk ezean ere, edan edaten ez badugu, ahitu eta hil egingo garala; egarriz hil zori benetakoan gaudenean ez dugulako izango zer nondik edan. Agortuak ditugu, jada, herrian, hainbat iturri emankorren izen-deiturak, metal urak, ur epelak, bainuetxeetarako era-erakoak: Urberuaga adibidez. Jarraibide litzaiguken azterren loratuena ere galduz doakigu. Zorionak Lekeitiori, S. Nikolas uhartea GARRAITZ deitzen dutelako oraindik! Baita Aralartarreei ere, S. Migel ARALARKO izatez ezagun dugulako! Ezin, ordea, zoriondu gure Irrati-Teleak, erantzunkizunik ez duten ganoragabekeriz erabiltzen dituztelako izen berriak, euskal toponimiaren golkoan leku eginez: LA ZURRIOLA, AVANZADA, EL FANGO, LA SALVAJE, ZORROZA, ARANZAZU, ARANTXA, IXIAR, ... Eta herriak erabiltzen ditunak: Siete Playas (Idurrepe), bibero, kalero, lamera, alameda, plazamusika, plazaberdura, kanpofubola, antigua, antiguo, Sta. Klara... ARANTXA diminutiboa ei da giputzen txatxukerian. Nire eritzian ARANCHITAra garamatza, txo eta txuren ordez. Zenbat "plaia salvaje" Euskal Herrian, euskal izen dotoreen zapalkuntzan! Sopelan NATURALA DERITZE LA SALVAJEn biluzteari, hondartzaren izen NATURALA hondarpean zapaldurik naturaltasun nardagarrian! Eta horrela beste lekuetan ere euskararen gainbehera dakusagu. IRAULTZA AZPIKOZ-GORA DA 1926-1936 bitartean, gaztelania ikas ezinik adarjoka 100 O n d a r r o a 2 0 0 5 genbiltzanok etxean erderaz etzekiten euskal irakasle iaiokak geneuzkan: gurasoak euskal huts soilak. Errepublika aldian, gaztelaniak aurrera egin zuen, zarzuela, tango eta maisuen bidez. Euskarak ere bai, dotriña berri, antzerki eta abesti, emakume abertzaleeri esker. 1936an, ordea, burutik beherakoak jo zuen euskara, alaitasunik baikorrenez jantzirik azaltzen zenean. Gudak harrapatu zuen eta zurrunbildu. Euskara zerbait irakurten zuten abertzaleek herritik kanporakoa hartu zuten. Isila eta iluna zabaldu zen herriaren bihotzean. Ez hitz, ez kanta, ez dantza. Erdera zen nagusi nabarmen, kale, eliz eta hilerrian ere. Euskal kultura lugorri geratu zen erdal ezporek zekarzkion hazi landerrenak barne muinetan sekulako minbiziaren ereintza jasanteko arriskuan. 1947-1950 aldean, Ondarruko euskara errenka bada ere kaleratzen hasi zenean, erdal kutsuz ageri zen, eta zorigaiztoz, etzeukan etxean nork errenik kendu eta zuzendu, ez eta makilarik, ez makulurik, urrats tinkoak ematen lagunduko zionik. Eta erdera indartuala, euskararentzat lekua estutuz urritzen joan zen, ondarrutar eta bizkaitarren hitz-joskerak azpirengo estratifikaizoetan zapaldurik eta ahazturik geratzeraino. Orainaldian, bizimodua lastertzen doanean, kanpo gaiez eta materiale gehiagoz erosoago jabetzean, geure hizkuntza zaharrari, oinarrizko sustrairik ere aintzakotzat hartu barik, txaplata berrien ehunki dotorezko zama eta estalkiak ezarten dizkiogu. Eta zutoin eusgarririk ezean, jatorriaren arkeologia bera ere lurrindu eta suntsiturik, eskuartetik jausi eta hil zorira eratsi dugu. Aintzinakoan bai: euskalkiak errotu eta sendotu egin ziren, era bateko barne isolamendu lotuan, zer maita zekitela bizi izan zirelako: Herria eta euskera. Aro berri hauetan, belaunaldi bakoitzak, erdera dakien tamañan eta kolorean, euskalki berri bat sortarazten du, gurasoen sustraiak arbasoen oinarriak, "sasi jakintza"ren traktorez goldatuz, eskuare leun baten asterketa malgoari uko eginez, bigunkeria bailitzakean. Gaur, azaletik izanda ere, hizkuntza anitzen ezaguera dugu jakinduriaren isla eta ezaugarri. Sintaxi gabeko joskera da onartua, hala nolako hariz jositako harpa-bibolinezko musika dantzaraziz gure euskarari. Emanak ditu nonbait euskara gaixoak emaitzarik onenak eta zindoenak. Baina, bere bizitza luzeko ibilbidaian, arekaren batean, buruko sorkitik edo gerriko sakeletik jausi eta galdutako bitxiren bat, ikasle zintzoen asterketari esker, ager baledi, egoki litzaiguke maitez jasotzea, kanpo haizez erdoitu baino lehenago, idazle euskeldunberri zuhur eta sentsudunen esku, merezi duen diztirazko saria lor dezan batuaren bake-itsaso urdinean. Umetxoek, buru azkarrez eta ahalmen handiz bereganatzen dituzte burmuin orube garbian erein eta hedatzen zaiena: Gaztelera, frantzera, inglandarrera... on onak izango dira ikasketa horiek aldabatean garaunak garatzeko. Baina bakoitza bere saldan egostean, hizkuntza-legeen lapikoa ez da bat eta berdina. Euskaldunena preindoeuropearren sutan berotzen da. Beraz umetxoeeri zaila gertatzen zaie euskal sintaxia; eta erderaren gatz-ozpinez eta piperrez zori-umotzen dute euskal lapikoa. Ikasi ikasiko dituzte denak batera, baina galduz euskal joskeraren lotura eta aintzinakoen zunda. Ondorioa: Haurtaindegien monolinguetasunaren beharra, sasoi batera iritxi artean, jolasetan, irakurketan, kantetan, bertsotan...gurasoen arduretan. Guraso euskeramaiteak, pittin bat ikasiak, eta ohartuak euskara gal eta hil zorian dagoela. Hizkuntza bat mundutik aldendua izan daitekela betiko, eta hizkuntza hori geurea izan zeitekeala. Inoiz euskaldunak ibili ziren urrutiko herrietatik alde egin da orduko hizkera. Eta hemen bertan, urbilago, Zuberoan isilduz doa. Baita geure herritar txepelen bihotzetan ere hilik dago euskera. Erdalkerizko zapalkuntzara garamatzan kinka larrian aurkitzen gara. Gure amamek, inudetzaroan, harrokeriaz ziharduten erderaz, "kapitaletik" uriburutik herrixketara zetoztenean. Orain herria erdaldunduz doakigunean, beraren kariara hoben emanez, erdal hitzen erabilian euskara "goxo" "errax" "xamur" "modernoa" darabilgu. Eta euskal arloko jakitunek eta adituek lagun egiten diete zeregin lotsagarri horretan, senbakokeriaren antologiari pagotxa emanez ahora, amildegira garamatzan naharraketan. Eskualdeak ala adina euskal hizkera ditugu doinu eta hitz-jausi bereziekin. Milaka. Eta denak geurerako jitea eta maitasuna dugu. Hortxe gabiltz arauketak eginez indarrak galtzen. Eta hori nekeza eta neketsua da emaitza zikoitz baten ordaina jasotzerakotan. Ni 90 urtedun ondarrutarra naiz. 60 urtekoa, 30ekoa, 20koa eta 10ekoa diran bezelaxe. Ezinezkoa da arautze baten barnean denok sar eta egokitzea, gaia batetik eta adina bestetik igikorrak direnean. Nork behar du izan arauditzaile? 35 urtez jantzita datorrena? Ez, ez baitu gure legerik jasoko, ez eta 10 urte ditunarenik ere. Nongo gramatikan sartu behar dute "atirolapo neukan", "akebaietz", "finean", "gainean", "espero", "posible" eta hainbat giputzneologismo guretzat. Adibidez, Itziarrek, ipurdi politak baditu... Ba ni BERRIArako Itziarren ipurdiaren gainean idaztera noa. Bai besteren bat ere joango litzake, baina ipurdiatzaz idatzirik beteko du bere lana. Gainera baditugu herritik asago bizi diren herritarrak: Errenteri, Asterrika, Gorozikakoak. Ez al dute araudi berezirik merezi? Ala gure araudietara makurtu behar al dute? Gazteen aldaketak nabari, zenbat urteetako iraupena lukete arau hauek? Astiro oldoztu beharrean gara EUSKAL HERRI bat O n d a r r o a 2 0 0 5 101 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A Zagatzuko hilarria. Arnoko bidean. HISTORIAS DE UNA GIPUZKOA DESCONOCIDA LIBURUTIK HARTUA. dela, HIZKUNTZA bat eta bera gaiso. IPARRALDEAN, Zuberoan hil egin ei da euskara...! EZ! Geure IPARRALDEAN, geure ZUBEROAN, geure HIZKUNTZA den EUSKARA ahituz eta hil egin ZAIGU Geuri, euskalkikeriatan genbiltzan bitartean... "Morts pour la patrie" euskara baizik etzekiten haiek", negargarritasunaren abesti negargarria! Eta gauden jakinean, abesti goxoz ez dugula berbiztuko. Gaurdainokoek ez badigute balio izan, iraultza berri baten bidez joka beharra dugu. Zuberoan orube soil garbi bat ikus dezakegu, ereintza berri baten hazia eta hezea xurgatzeko egarritan dena. Hegoaldeko laguntza, dirua eta beroa behar du; ez iruntsi ezinezko mila euskalkiren zatitan, euskara bat batuaren ore eztitsuan baino. Euskal Herria beti izan da untzi eder bat mundua zeharkatzeko. Baita ere traineru arina eta dotorea. Gaur egun arraunlariak arraunik barik daude, hil ala biziko estropadarik larrienaren garaian. Geuk lortu behar dizkiegu, eskaintzak nonnahitik baidatozkigu: Ondarrun, aitaitaren sabaian ei dago arraun ederren bat; Hondarribian, hainbat estropada irabazitakoak; Pasaian, aitarenak eta osabarenak; Orion, Donostiako banderez herria josi zuten arraun ospetsuak; eta Gipuzkoa eta Bizkaiko herrietatik jaritxi litezkeanak, gainera. Baina, lemazainak du hitza, eta lemazainak "EZETZ" dio. Ez direla denak berdinak eta ez dutela oraingo traineruetarako balio. Berriak, egokiak, gaurkoak ditula maite euskal trainerurako. Bestela, agertuko omen da kanpotar beste traineruren bat, ondo bateratua arraunketa jite pozkor batuan, eta arrakasta handiz eramango duena, ez bandera bakarrik, herriaren harridura eta miresmena baitare. Zuberoako traineruan, Enkarterrian, Nafarroan, Araban euskalzaletasuna suspertu nahi bada, diztira duen hizkera eta arraunketa bateratuaren indarra erakutsi behar da. Marraska sendoaren deia eta usaina duena, edo ta eperraren begi zolia tinkatzen duen dirdaia azal lezakeana. Nondik, nola dirurik ez bada? Geuregandik, geure maitasunetik jasotako oparietatik: Ikastolatik ikastolak 102 O n d a r r o a 2 0 0 5 A O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A lotuz; oporretatik oporrak bateratuz; herrietatik herriak elkartuz; ezaguerak sarrituz; harremanak lotuz; kirol eta jolasetan parte-hartzeak girotuz, eta geure dirua Euskal Herrian euskal gaietan xahutuz. Hemen dago "koxka" eta "haitzkoria". Opariak eskain aurretik, opariaren jabe izan behar dugu. Euskal herri guztietan ulertuak izan gaitezen (denok denon euskara baten bidez), saiatu eta ikasi egin behar dugu. Datozenek igarri dezaten: "Hau euskaldunen herria da. Betiko bizirik iraun nahi duena". Ez dezaigula ahaztu eta aroldu Iparraldeko anonimo baten hitzaren sona: "Arbasoek bazuten mintzaira ederra, eskualdun guzientzat lokarri bakarra, zahar eta gazteek maitatu beharra. Zaude beti gurekin eskuara zaharra". Sarako Joannes ETXEBERRIk XVII. mendean serioski ohartarazi gintuen euskara bateratua egiteko premiaz. Eta XIX.an Jean Pier ALBERBIDEk adi ibiltzeko: "Bai, erderaz noiz-nahi mintzatzeko errebeskeriak errekarat garamatza eta makhur horrek diraueno, gure eskuara egunetik egunera galtzerat dabilke". Piarres D'IBARRART "Bettiri"k, lau mende lehenago Bernart ETXEPAREk bezala, adore eman zion euskarari: "Mendi (edo mende) zaharreko Ama, oi Eskuara maitia, Kaskoin hoien kolpetarik baduzu oinhazea, nahi zaituzte aurtiki eta khendu bizia, baina Eskualdunak zor du zutik atxikitzea". Jean ELISSALDE "Zerbitzari"k: "Eskuara hain da eder, hain da maithagarri, non behar baitiogu laguntza ekharri, bizi dadin maite orain eta gero, berma gaiten hortarat Eskualdunak oro". Hala bedi. Gizartea aldatzen doan heinean gure hiztegia ere aldatzen doa. Ordenagailua eguneroko ogia bihurtu zaigun sasoi honetan, geroago eta ezagunagoak egiten zaigu bits-ak, mega, pixelak, konpaktoa, jotapege eta horrelako berbak. Askorentzat gainera euren beharrerako derrigorra dute ordenagailua, guretzako eta gure sasoian txalupa, arrantza eta geure tresneria genuen modura. Hain egunerokoa zen sasoiko ondarrutarrentzat ze, hiztegi propioa daukagula arrantzagaz lotuta. Hemen jasoko dugu gure hiztegia eta hasteko, jakina, A-tik hasi gara. ABAKANDU / ATLANTIKO ERDIRE Patxi Etxaburu Ajarrista ONDARROAKO ARRANTZALE GIROKO BERBAK O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A ABAKANDU: Otarrainaren antzerako krustazeoa. ABARIXU: Bakailao familiako arraina. ABARRA: Nabarmena, oso esanguratsua, aparra. ABIXOI: Palankaren familiako arrain txikitxoa. ABORRA: Ontziaren ezkerraldea. A ABORREKO HAINKA: Ontziaren alde bereko erditik atzealdearen bitartea. AGUENBURU: Itsasertzeko kala bat. AINGERU: Marrazoaren familiako arraina eta txikiagoa. AINGIRA BALTZA: Itsasertzeko aingira. AINGIRA NAHIDE: Aingiratara. Aingiratako arrantzara. AINGIRA ZURIXE: Ur handiko aingira. AINGIRATA: Aingiratako arrantzara. AINGIRATAKO AMU: Aingiratako amu handia. AINGIRATAKO APAXU: Aingiratako soka lodirakoa (aingira oso indartsua baita),amu eta berunak osotzen duten aparailua. AINGIRATAKO KORDI: Aingiratako tretza, amu, loro, sokale, maimen, tiranta, berun eta abarrekin osoturiko aparailua. AINGIRI: Aingira. Suge baten antzerako arraina. A I R U : Haize biguna. Brisa leuna. AIXKORI: Aizkora. Arrantza-ontzian erabiltzeko aizkora orokorra. AKULABIRIARDI: Ezpatarraina. AKULI: Lantzoian tankerako arraina. ALA: Sarea, aparailu edo beste zerbait eskuratuaz jaso. ALARRIUAN: Eskuzko aparailuarekin arrantzan egiteko era bat, hau da, aparailuarekin ala eta erria aritu, geldirik egon gabe. ALARRIUKO APAXU: Papardotan korda-arrantza luzatu ondoren eta alatzen hasi aurreko unean, arrantzale bakoitzak beretzako arrantzan egiteko papardotako aparailua. ALASA: Atunetako alaseko arrantza, kanaberan beita biziarekin aritzekoa, amurako arrain txikia arrantzatu ondoren biberoetan bizirik mantenduz. ALASEA: Alaseko arrantzara. ALASEKUK: Alaseko arrantza-ontziak. ALASIN: Alasean. Alaseko arrantzan. Arrantza-ontzia kalatuta (geldirik egonean) kanaberako aparailuan arrain txiki biziarekin (antxoa txikia,sardina txikia edo txitxarro txikia) atunetan aritu. ALASEKO ARRAIÑE: Alaseko eran arrantzan egokiago egiteko arrainaren egoera. ALASEKO KARNATI: Alaseko arrantzarako arrain txikia (antxoa, parrutxa, txitxarro). ALATIN: Uretan gorputza ur-azalean luzatuta geldirik mantentzea. 104 O n d a r r o a 2 0 0 5 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A ALBAKO ARRAIÑE: Egunsentian arraina ur-azalera azaltzea arrantzarako era egokian,dela antxoa, sardina, txitxarro edo beste. ALBAKO IZARRA: Goizeko izarra. Egunsentirako ekialdean agertzen den izarra (planeta) beste izarrak baino nabariago ikusiaz; urte sasoiaren arabera Artizarra, Jupiter, Marte edo besteren bat izanaz. ALBAKORA: Urrutiko itsasoetako atun familiako arraina. ALBI: Egunsentia.Gaua igaro ondorengo egunsentiaren argitasuna. ALDAGOI: Zirimola, errauntzi, haizebaltza, urakana. ALDARAKA: Arrantza-ontzia itsasoan arrantzan, leku batetik bestera aldaketan. ALDARI: Aldarako ekintza edo ariketa, kala edo tokia aldatuaz. ALDRI: Aldra. Izurdeen nahiz txorien multzoa. ALDRABESETAKO PAELA: Norbaitek gauzak oker edo ondo ez egiteko adierazgarritasuna. ALDROIXKA: Arrantzako kala bat. ALE: Alea. Arrain bereko, antzerako edo bestelako bakoitza. ALEAK: Aleak, garauak. ALFA: Arrain kopuru handiagatik saldu ezinean geratutako arrainarekin irina egiteko lantegia. ALFAK PE EZTAU NAHI: Alfak ere ez du nahi. Arraina arrantzatu ondoren salmentarako egoera txarrean aurkitzean. ALFAKO ARRAIÑE: Arrantzu ugariagatik saldu ezineko arraina, arrain irina egiteko erabilia. ALJEZIRASEA. Beste itsasoetan arrantzan aritzeko, arrantza-ontzia aldi baterako, herri berean kokatzea. ALKOLEA: Itsasertzeko kala bat. ALLARTE: Batez ere arrantzan adi, kontuz. ALMAMONTE: Itsasertzeko kala bat. ALOGERA: Partila, soldata, arrantzako lanaren ordain saria, bereziki sare-konpontzailearena (emakumezkoa), nahiz arrain lantegietako langileena. ALTARA HANDIXE: Ondarroako itsasertzeko kala bat. AMABIRJIÑI: Txokoaren hezurra. AMAI EZ EMON: Arrantzan inoizko irabazi mota bat arrantzaleak etxerako baizik bere patrikarako utzia, hau da, ohiko arrantzatik kanpo lorturiko irabazia arrantzaleak beretzako hartua AMANDARRI: Itsasertzeko kala bat. AMARRADERU: Marraena. Ontzia nasara lotzeko, eta baita ere ontziak barruan daramatzaten marraena mota. AMEGIÑA: Itsasertzeko kala bat. AMETSETA: Ondarroa aldeko itsasertzeko haitz gunea. AMEZALA: Itsasertzeko kala bat. O n d a r r o a 2 0 0 5 105 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A A AMILLO-OTARRI: Eskuko otzaratxoa antxoa baldeka saltzeko neurrikoa. AMO ARRAIÑE: Amuarekin arrantzatzeko egoera egokiko arraina. AMO FABRIKI: Amuak egiteko lantegia. AMO HANDIXE: Arrain handiaren arrantzarako neurri handiagoko amua. AMO LAPURRE: Amu okerra. Era berezian okertutako amua, arrantza gehiago ziurtatzeko. AMO TXIKIXE: Bereziki arrain txikien arrantzarako egokia. AMO OKERRA: Mutur okerreko amua. Amu lapurra. K A B I A artean ahotik irteten saion jarioa. ANTXOA GORRIXE: Izurdeak hondotik azaleraturiko antxoa multzoa edo berez azaleratua. Multzoa loditzean kolore gorrixka hartzen du eta zenbat eta lodiago kolore ilunago. ANTXOA HANDIXE: Antxoa handia kiloko ale gutxiagokoa, arrain lantegietarako (eskabetxe, salazoi) neurrikoa. ANTXOA MEDIANU: Antxoa ertaina, freskorako egokia. ANTXOA MOLTZU: Izurdeak brontadaka azaleratua. AMU: Arrantzarako altzairuzko tramankulu txikia bertan jakia ipiniz arrainak irentsi dezan. ANTXOA TXIKIXAK PAIÑO KONTRAXO GEXA: Arerio asko dituenari esaten saio. AMU IPIÑI: Aparailuari amua lotu. AMU IRASI: Amua irasi. Aparailuari amua berez askatu. AMU JO: Aparailuari amua lotu, batez ere tretzako txistenari. AMU LOTU: Aparailuari amua ipini. AMUAI ARTZABI EMON: Amuari artza jo, hau da; amua artzabiarekin lotu aparailuari lotzeko egokituz. AMUGIN: Eskulaneko amu-gina. Amu egilea. AMUKIXE: Tretzako amu janari hondakina. AMUPALI: Amuaren atzealde eta goian lokarria lotzeko amuaren gune zabaltxoa. AMUXKI: Arrantzalearen partilatik kanpoko irabazi mota bat, amari ez eman egitekoa. ANAKABE: Ondarroa aldeko itsasertzeko kala bat. ANDANA: Kaiaren sarrerako baga edo hondoko olatu errenkada. ANDRAKALA: Ondarroatik iparrera zazpi milietara dagoen kala. ANGULI: Angula. Aingira kumea. ANKILIKOTIN: Ozta-ozta, ezinean, apo-apun. ANKULETA: Burdinazko erpedun tramankulua, hondoari helduta arrantza-ontzi txikiari eusteko. Arlanka. Arpeo txikia. ANPERAMUXU: Itsas txoria. ANTXETA: Itsas txori zuria, buruan eta hegoetan beltzuneak dituena. ANTXOA ADURRE: Antxoaren bitsa. Mandduatan arrantzatu berrian ahotik ateratzen saion lerde-jarioa. ANTXOA ARRANTZA: Antxoatea. Antxoa arrantzara. ANTXOA BITSE: Antxoaren adurra, aparra, bitsa. Arrantzatu berrian eta bizirik irauten duen n K U L T U R A R E N ANTXOA OTZARI: 30 kilo edota gehixeago hartzen duen otzara; antxoa, sardina, txitxarro, lantzoi, boga eta beste arrain garraiatzeko erabilia. AMU ENTOLLA: Kordako tretzaren potxerazko txistenaren hegal batean amua batu. O E U S K A L AMOGAÑEKU: Ederkaturazko joko txikia bezalako eskaintza edo antzerakoa, "lepoa igurtzi". AMORE EMON: Arrainari irentsitako amua ziurtatzeko, aparailua alatzean amore eman, bigunean hartuaz. 106 O N D A R R O A , d a r r o a 2 0 0 5 ANTXOA SASOI: Antxoatako sasoia. Antxoa arrantzarako sasoia. Antxoatako kostera, gehien bat udaberrian. ANTXOAKUMI: Antxoa txiki-txikia, udazkenean arrantzatu eta barriletan gaziturik neguan kordan erabilia. ANTXOATAKO KOSTERI: Antxoa sasoia. ANTXOATI: Antxoa arrantza. ANTXOBI: Antxoa. ANTZILLADUN SOKI: Txikotari anillatxoa ezarritako arrantzale korapiloa. APAPUN: Apo-apun. Ozta-ozta. Ezinka-ezinka. Ezinean. APARJALE: Itsas txoria. APARRA: Apar. Abarra. Nabarmena. Nabarmentasuna. Bitsa. Olatuaren aparra. Itsasoa ur-azalean apurtzean sortzen diren haize-puspulu txikiak eta bere zuritasuna. Ontziak bere abiadaren arabera ura apurtuaz ateratzen duen zuritasuna. APAXU: Arrantza tresneria soka-amurekin edota sare eta abarrekin osotua. APAXU LUZAKETA: Itsasoan aparailua arrantzara luzatzea. Lehorrean tretzak garbitu eta bihurguneak kentzea. Sarea lehortzeko hagetan zehar eskegitzea. APIKAL: Ondarroa aldeko itsasertzeko kala bat. APO: Itsasertzeko kala bat. APOÑU: Haize nahasia. ARANTZA: Itsasertzeko kala bat. ARDAU BARRILLI: Ardoa itsasoratzeko ardo barrila txikia. ARDAUNDIRU: Arrantzaleek partila etxeratu aurretik soldatako bostetik bat norberetzat geratzen den dirua. ARDILANAZKO KALTZERDIXAK: Itsasorako traskoen barrutik erabiltzeko artilearekin eskuz egindako galtzerdiak. ARDORA: Ardorea. Ur-errea. Gauean itsasoko urak ebakitzean nahiz apurtzean sortzen duen zuritasuna. Gau ilunean, uraren koska zilartsu agertzea. Uraren fosforotasuna. Gauen ilunean hau O n d a r r o a 2 0 0 5 107 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A A ARDOREKO ARRAIÑE: Arrantza bereko arraina, arrantzarako nahiz arrantzaturikoa. ARRAIÑ ESPIXE: Arrainaren eztena. ARDORIN: Ardorean. Ardoreko arrantzan aritzea. ARENKI: Sardinatzar handia. ARGI BERDI: Ontziak ibilian bere egoera adierazteko eskuin edo istribor aldeko argia. K A B I A ARRAIÑ EROSITZAILLI: Arrain eroslea. ARRAIÑ ESKAMI: Arrainaren azaleko ezkata edo eskama. ARRAIÑ FABRIKI: Arrain lantegia. ARRAIÑ FRESKU: Arrantzatu berriko arraina eta egoera onekoa. ARRAIÑ FRESKUE: Arrain-saltzaileek herriko kaleetan zehar arraina saltzeko deia. ARGI GORRIXE: Ontziak ibilian bere egoera adierazteko ezkerreko edo ababorreko argia. ARRAIÑ GAIZTU: Mazoparen tankerakoa, izurdearen itxurakoa, handiagoa eta aurkaria. Bereziki gaiztoa izanik, sardinatako sareen apurtzaile handia. ARIMI: Sokaren barneko hari mehea. ARRAIÑ HANDIXE: Arrain zatarra, salmentarako ezegokia. ARGI ZURIXAK: Erlaxak. Ardi zuriak. ARIZTI KALI: Ondarroako itsasertzeko kala bat. ARKAKALA: Itsasertzeko kala bat. ARRAIÑ GORRIXE: Perloi familiako arraina, neskatzarraren antzerakoa. ARRAIÑ KOIPETSU: Koipedun arraina, gehienetan arrain berdea. ARRAIÑ LODIXE: Gune berean kopuru handiagoko arrain multzoa. ARKATXONGO HONDARTZI: Arkatxonen barnealdeko hondar zurizko mendi handia, arrantzaleentzako alde hartako gida edo erreferentzia gunea. ARRAIÑ MANKAU: Arrain mankatua, makaldua, bigundua, mailatua, hau da, egoera ahuleko arraina. ARLANPA TXIKIXE: Arrantza-ontziei, itsas beherakoan, ontziaren azpietako lanak egiteko, uraren eta lehorraren arteko gunea, kaian nahiz ibaian (oraingo honetan ontzi txikiei). ARRAIÑ MOLTZU: Arraina elkarren artean baturik multzo lodian. ARLANKI: Aingura. ARLANPI: Arrantza-ontziei azpiko lanak egiteko toki lehortsua. ARLASTA: Ondarroako itsasertzeko gune bat. ARMADORI: Arrantza-ontzi jabea. ARMATEKO HARIXE: Sarearen hegalak josteko hari lodia. ARMIARMA: Arrantzale korapiloa. ARMIARMA ARRAINA: Marasma arraina. ARMINTZA KABRA: Armintzako abra. ARNO ATZI: Ondarroako itsasertzeko kala bat. AROTZA: Zurezko arrantza-ontziak egiteko langilea. ARPEUE: Arlanka txikia. ARPOI: Arrain handiak arrantzatzeko tresna. ARRAIANA: Itsasertzeko kala bat. ARRAINBIDI: Itsasertzeko kala bat. ARRAIÑ AROLA: Arrain multzo mehekoa, gunearen arabera kopuru txikikoa. ARRAIÑ BALTZA: Bakailao familiako fogoneroa. ARRAIÑ BERDI: Arrain zuria edo zurirakoa ez dena. Arrain urdina. ARRAIÑ BIDI: Ondarroa aldeko itsasertzeko gune bat. n K U L T U R A R E N ARRAIÑ BITSE: Maziko arraina ur-azaleratzearen aurretik agertzen den bitsa. ARDOREKUK: Ardoreko arrantza-ontziak. O E U S K A L da, ilargiaren argitasunetik kanpo, ur-errearen bitartez, arraina bere fosforotasunagaitik arrantzarako ikustea. ARDOREA: Ardoreko arrantzara. 108 O N D A R R O A , d a r r o a 2 0 0 5 ARRAIÑ MEHIE: Arrain arola.Nahiz eta arrain zabala izan, kopuru txikikoa. ARRAIÑ SARDI: Arraina multzoturik ur-azalean.Gorria. ARRAIÑ SUGI: Aingira mota bat. ARRAIÑ SUNDA: Arrain usaina. ARRAIÑ TXIKIXE: Arraina neurriz oso txikia. ARRAIÑ ZAPALA: Platuxa. ARRAIÑ ZARRA: Salmentarako, freskotasunaren aldetik, egoera txarreko arraina. ARRAIÑ ZATARRA: Arrain handia, arrain saskarra. ARRAIÑ ZORROTZA: Atunaren familiako haginzorrotza. ARRAIÑ ZURIXE: Arrain berdea edo zuria ez den arraina. ARRAIÑ ZURI-ZURIXE: Arrain zatar bifidoduna. Esperloia, arrantza-ontziaren azpian atun jalea. ARRAIÑAK AZPITXIK ENDDAU: Arrantza-ontziaren azpialdetik; sarealdiko arrainak ihes egin. Behetatik egin. ARRAIÑAK TXIMISTADI EINDDAU: Arrainak bat-batean, tximistaren antzera, ihes egin. ARRAIÑE ATATEKO PALI: Arraina ontzitik ateratzeko pala egokia, batik bat arrain freskoarentzako. ARRAIÑE AZPITXIK SARTU: Arraina arrantza-ontziaren azpialdetik sare barrura sartu. ARRAIÑE JO: Itsasoan arraina aurkitu arrantzarako erara. O n d a r r o a 2 0 0 5 109 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A ARRAIÑE KONJELA: Arraina izoztu. ARRAKULU: Itsasertzeko kala bat. A ARRANTZAKO BAIMENA: Arrantzarako itsaso-agintaritzako baimena. ARRANTZAKO TXALOPI: Arrantza-ontzia. Arrantzarako ontzia; txalupa handia, badiako, sagako, sareru, bolintxeru, atunketari baporea edo lurrunontzia, batela, plati, arrasteru, motorra eta abar. ARRANTZALI: Arrantzalea. Arrantza lanbideduna, ogibideduna. Arrantza-ontziko ontzilaria. ARRANTZAN: Arrantza nahia aritzen, saiatzen. Bolintxean, trainean, saretan, atunetan, legatzetan, bisigutan, papardotan, kordan eta abar luzea. ARRARAKA: Izurdeek arraina hondotik azaleratu eta arrara bizian ibiltzean ur-azalean, arrantzaleek egoeraz baliatu sarea luzatzeko. ARRASKETI: Arrantza-ontziaren kanpo aldeko ohaldi eta belarra edota altzairuzkoan ugerra kentzeko esku tresnatxoa. ARRASTA: Arrastea. Arrasteko arrantza. ARRASTEKO ANDRAK: Kaian arrasteko arrainean lana egiten duten emakumezkoak. ARRASTEKO ARRAIÑE: Arrasteko arrantzan arrantzatutako arraina. ARRASTEKO ARRANTZA: Sarea arrantza-ontziaren atzetik hondoan luzaturik, arrastaka, tatarrez, egiten den arrantza da. ARRASTEKO BENTI: Arrasteko arrainaren salmenta. ARRASTEKO BODEGI: Arrasteko arraina salmentarako antolatzeko eta prestatzeko lokala. ARRASTEKO GIXONAK: Arrasteko arrantza-ontziko gizonak. ARRASTEKO HARIXE: Arrasteko sarea konpontzeko haria. ARRASTEKO KAJI: Arrasteko arraina erabiltzeko kaxa. ARRASTEKO PAREJI: Arrasteko arrantzan ontzi bik elkarren artean, sare batekin arrantzan egiteko arrantza-ontzi bikotea. ARRASTEKO PATROI: Arrasteko arrantzarako teknikoa. ARRASTEKO SARI: Arrasteko arrantzarako sarea, baxurakoarengandik ezberdina eta lodiagoa. ARRASTEKO TXALOPI: Arrasteko arrantza-ontzia, bikotekoa, baka, ateduna. ARRASTEKO TXITXARRU: Arrastean arrantzatutakoa. ARRASTERU: Arrasteko arrantza-ontzia. ARRASTERUKO BIHARRA: Emakumezkoen arrasteko arrainarekiko lana. ARRATSA: Arrats. Arratsalde berandu. Arrastia. Iluntzea. Ilunabarra. ARRATSIN: Arratsean. Arrastian. Iluntzean. Ilunabarrean. Arratsetik gaua arteko unean. ARRAXI: Arraia. Arrain zapala. ARRITXU: Ondarroako kala bat. 110 O n d a r r o a 2 0 0 5 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A ARRIZA: Arrantzale korapilo bat. ARRU: Arroa, arrainaren salmentarako 12,50 kilogramo pisu neurria. ARRUNTA: Arrantzale korapilo bat. ARRUNTE ARTZABIAZ: Arrantzale korapilo bat. ARTALAKATZA: Maluta. Arrantza-ontziko bela bat. ARTAÑE: Arrantza-ontziko bela bat. ARTAPE: Ondarroako itsasertzeko kala bat. ARTASIXE: Itsasertzeko kala bat. ARTATXU: Itsasertzeko kala bat. ARTZA: Atunetarako amu sokaleari lotzeko arrantza korapiloa. ARTZARIXE: Atunetarako amuari artza egiteko hari loditxoagoa. ARTZABI: Arrantzale korapilo bat. ARTZABI EMON: Arrantzale korapilo bera egin. ARTZABI BIRIBILLDUNE: Arrantzale korapilo bat. ARTZABIATUTAKO AHARI IZTERRAK:Arrantzale korapilo bat. ASAKATU: Soka edo txikota askatu, desegin. ASETU: Arrantza-ontziko zura bustitzean, ondorengo handitze eta zabaltzea. ASMAINTAR: Arrantzalearen itsasorako oinetakoa, traskoaren ordezkoa eta hobeagoa. ASTILLERO TXIKIXE: XX. Mendeko lehen hamarkadetan Zaldupen zegoen astillero txikia. ASTILLERU: Ontziola. Itsasontziak egiteko lantegia. ASTOBITSE: Mazi onarekin turtubia nahasirik, mazia lodituaz egokitzeko, arrain jaki horrekin sardina ur-azalera erakartzeko. ASTU: Bakailao familiako fogoneruaren tankerako arraina. Arrain lantegietan arrainak lehortzen (txitxarro, berdela) esekitzeko egurrezko tramankulua. Arrasteko sareak konpontzen aritzeko tramankulu txikia. ASTURIASEA: Asturias aldera arrantzara. ATA: Itsasoko ahatea. ATAKO BANDA: Itsasoan arrantza tokira edo kalarako joanaldia, joana. ATERPI: Aterpea; kofradiako tinglau, kantxapeko tinglau txikia, guzurretxea. ATEZA: Soka edo sarea tenkatu. ATEZO: Sarean arrain gehiegi sartu ondorengo teinkada edo pisuaren eraginez, edota hondoari helduta; aparailu, sare, nahiz arlanka, ez atzera eta ez aurrera jaso ezinik gelditu. ATEZUN: Soka edo sarea teinkadan noiz apurtuko geratu. ATLANTIKO ERDIRE: Atlantikoaren barrena, itsas zabalera, arrantzara. O n d a r r o a 2 0 0 5 111 O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A ONDARROAKO KIOSKOAK Ondarroa, 1963ko abuztuaren 17a, Arrantzale Eguna. Musika Plaza eta Kioskoa jendez gainezka. Euria egon arren, jendea alaitsu dabil aurreskuan. JESUS MARI ARAMAIOK EMONDAKO ARGAZKIA. Anjel Ituarte Aulestia Musika entzule askok gogoan dute Plaza Musikako kiosko borobila. Ondarroako Udal bandak Izetaren gidaritzapean bertatik eskeintzen zituen kontzertuak eta jendeak, kioskoari biraka, baltsak, pasobobleak eta tangoak dantzatzen zituen. Baina aurretik egon ziren kioskoekin oroitzen direnak gutxiagoak dira. Memoria berreskuratu nahian idatzi dut lantxo hau eta horretarako beharrezkoak diran Ondarroako Udal Artxiboko dokumentuak eta kioskoaren argazkiak erabili ditut. L Egurrezko kioskoa XX.mendearen hasieran musikariekin ehendabiziko kioskoaren aipamenak XIX. mendekoak dira. 1890.urtean Udalak egurrezko kioskoa jarri zuen enparantza erdian, musikariak bertara igo eta musika jotzeko. Formaz karratua zen, zoru gainean jositako oholekin egina eta probisionalki ipintzen zen musika plazan, jai egunetan eta udaran batez ere. Negua heltzean hiruzpalau zurginek dena desmontatu eta Udaletxeko biltegian gordetzen zituzten oholak. Udaletxean badaude fakturak honen adierazgarri. 1904ko Azaroaren 3an Fernando Zubikarairi 1428 pezeta eta 84 zentimo ordaindu zitzaion musikarien tenpletean eta eliza atariko aldarean egindako lanengatik: "A Fernando Zubikaray 1428 pesetas y 84 céntimos para pago de su cuenta por los trabajos que efectuó en el altar del frontón, templete de los músicos y altar del pórtico."(1) 1908ko azaroaren 16an Domingo Badiolari ere 7 pezeta eta 50 zentimo ordaindu zion udalak kioskoa desmuntatu eta herriko biltegira eramateagatik. Gizon hau herriko festen antolamenduaz arduratzen zen (kioskoa eraiki, bere tokian jarri, kukaña ipini...). Fakturak honela dio: "Desarmar el kiosko de los músicos y retirar todo el material al depósito de la villa." (2) (1)Ondarroako Udal Artxiboa (O.U.A), Udal kontuen liburua 1904, 116 ordainketa. (2) Ondarroako Udal Artxiboa (O.U.A), Udal kontuen liburua 1908, 96 ordainketa. O n d a r r o a 2 0 0 5 113 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , Badirudi Udalak kiosko berriaren burutapenarekin jarraitzen zuela eta 1910.urtean Manuel Ustadanek kioskoaren proiektu berria aurkeztu zion eta. 50 pezeta kobratu zuen bere lanarengatik. E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A "A la viuda de Urresti 53 pesetas y 50 céntimos por los jornales invertidos, tablas suministradas para el kiosko de la plaza: 25 tablas de cabretón 10 tablas de cabretón 1 tablón" (3) Urte bereko azaroaren 14an, Domingo Badiola arduratu zen kioskoa ipini eta kentzen. Zazpi upelen gainean taulak josita altxatu zuen kioskoa eta gorriz margotutako baranda ezarri zion inguratzen. Kobratu zuen faktura irakurririk ideia bat egin genezake nolakoa zen kioskoa: "A Domingo Badiola pago de jornales y materiales invertidos en la construcción de kiosko de la plaza: Factura. Gasto en el kiosko nuevo: Egurrezko kioskoa XX.mendearen hasieran musikariekin Siete barriles a 10.50 cada una 73.50 Miguel Anzomendi 3 días a 4,50 día 13.50 Miguel Larraga un tablón de 30 pies 19.25 A Gregorio Goitia, compostura de barriles 2.50 Kandido Arriola (1901-1906) eta Benito Arin (1906-1911) banda zuzendarien lanari esker, Ondarroako banda, txaranga bat izatetik 30 lagunez osoturiko banda izatera heldu zen. Badirudi egurrezko kioskoa txikiegi gelditzen zitzaiela eta Udalak beste kiosko berri bat egiteko asmoa hartu zuen. 1908.urtean aurkeztu zen lehendabiziko proiektua, baina ez zen gauzatu, zeren urte honetako urriaren 16an, Udalak, Domingo Badiolari behin-behineko kioskoa kendu eta gordetearren 7,50 pezeta ordaindu zion: Domingo Isasia 2 y medio dias a 4.50 dìa 11.25 Miguel Badiola medio tablón 7.50 Domingo Arambarri 3 cuartones de 28 pies cada una un real el pie 21,50 Una percha roja para la barandilla de los cuatro costados 22,90 Octubre 6 deshacer el kiosko y retirar el kiosko 22,40" (4) "Pago de 7,50 pesetas por los jornales invertidos en soltar y guardar el kiosko provisional a Domingo Badiola: 10 de Octubre 1908 desarmar el kiosko de los músicos y retirar todo el material al depósito." 1910eko Manuel Ustadanek egindako kioskoaren proiektua Baina proiektua bertan bera joan zen. 1911ko Udal fakturek argi adierazten dizkigute oraindik upelen gainean egindako egurrezko kiosko gainean jotzen zutela musikariek eta agure batek baino gehiagok gogoratzen du nola herritarren arteko liskar politikoetan, upelak alamedan amaitzen zutela. 1911ko irailaren 12an Udalak Urrestiren alargunari 53 pezeta eta 50 zentimo ordaindu zion uztailaren 15ean kioskoko taulak ipini eta jornalak ordaintzeko: Hurrengo urteko azaroaren 29an, Urrestiren alargunak ere 8,80 pezeta jaso zituen jarritako ohol batzugatik: "por las tablas suministradas para el kiosko de Ondarroa." (5) 1912tik 1924ra ez da aipatzen kioskorik Udaleko kontuetan. Tarte honetan harrizko oinarri oktogonal bat eraiki zuten plaza erdian, besteak baino sendoagoa eta iraunkorragoa, egurrezko barandarekin apaindu zuten, iparraldera begira burdinazko atea jarri zioten, eta eskailera bat bertara igotzea errazteko. Hemendik aurrera kioskoak kokagune finkoa edukiko du eta jai handiak ospatzen direnean margotua eta apaindua izango da. (3) Ondarroako Udal Artxiboa (O.U.A), Udal kontuen liburua 1911, 72 ordainketa. 1908ko kioskoaren proiektua eta aurrekontuak. (4) Ondarroako Udal Artxiboa (O.U.A), Udal kontuen liburua 1911, 89 ordainketa. (5) Ondarroako Udal Artxiboa (O.U.A), Udal kontuen liburua 1912, 64 ordainketa. O n d a r r o a 2 0 0 5 115 Goian, 1922ko kioskoa. Behean, 1927ko kioskoa bandera eta lorekin apaindua. O N D A R R O A , 1924.urtean udal langileek kioskoa margotzen aurkitzen ditugu.(6) Baita ere banderatxo eta lore sortekin apainduko da kioskoa. 1926an Jose Aristondok honako hau kobratzen du: "Jose Aristondo cobra por adornar con hierbas el kiosko 7.50 pesetas, poner listones al kiosko 11,50 pesetas y quitar listones al kiosko 2.50 pesetas".(7) Baina kiosko honek ez zuen teilaturik eta euria egiten zuenean izaten ziren komediak. Pedro Guimón arkitektu ospetsua izan zen teilatuaren proiektua egin zuena eta Bernar Iriondok eraiki. Data ez den zehazten dokumentu batean porlanezko teilatua ipintzea proposatzen da eta egurrezko baranda eta eskailerak beste porlanezko batzuegatik ordezkatzea, dena 3.987,47 pezetaren aurrekontuaz. E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A "La construcción de una cubierta de hormigón armado sustentada por pies derechos en los vértices del óctogono de la planta actual y dispuesta con arreglo a los principios de acústica, a este fin se construirá en la parte opuesta al acceso tres tabiques a modo de reflector, y dos machones decorativos que lo acompañan formando así su fachada. Además entra tambien la sustitución del actual antepecho y balaustrada de madera por tabiquillo encasetonados de hormigón armado".(8) Bandaren ekitaldiak ugariak izan ziran eta bertan entzun ziren Izetaren zuzendaritzapean kontzertu eta berbena bikainak. Ondarroa, 1935eko urtarrila. Musika Plaza eta Kioskoa edurtzan. SABIN MURUETAGOIENAREN ARGAZKIA. JOSE MURUETAGOIENAK EMONDAKOA. (6) "Pago a los jornaleros para pintar el kiosko de la banda" Ondarroako Udal Artxiboa (O.U.A), Udal kontuen liburua 1924, 92 ordainketa. (7) Ondarroako Udal Artxiboa (O.U.A), Udal kontuen liburua 1927, 67 ordainketa. (8) Ondarroako Udal Artxiboa, Proiektu teknikoak, 947,4. Kioskoaren estalkiaren eraikuntza. O n d a r r o a 2 0 0 5 119 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A Ondarroa, 1941ean. Misioetako eguna Ondarroan. Musika Plaza jendez gainezka. Kioskoa, erdi-erdian. GOIKO ARGAZKIA IRENE ARAMAIOK EMONDAKOA DA BEHEKOA, SABIN MURUETAGOIENAREN ARGAZKIA. JOSE MURUETAGOIENAK EMONDAKOA. O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A Goian, 1964ko planoa. Udaletxe berriaren proiektua eta kiosko berriaren kokapena. Behean 1964ko planoa. Udaletxe eta frontoi berriaren proiektua. 1964an Udaletxe berria egin behar zela eta musika plazan aldakuntza nabariak egin ziren. Udaletxe berriaren obrak frontoiaren luzera txikitu zuten eta frontoiari erantsitako harmailak plazari zati ederra jan zioten. Horrela, kioskoa izkina batetan gelditzen zelako tokitik aldatzea erabaki zuten. Garai honetan bestalde, orkesta eta rock talde txikiak modan jarri ziren, ez zegoen kiosko handi baten beharrik. Udalak kiosko txiki bat eraiki zuen plazaren izkina batean. Karratua oraingoan, bere teilatu eta guzti. Hona hemen Castor de Uriarte arkitektuak Udaletxe berriaren, kioskoaren eta frontoia egogitzearen proiektuan adierazi zuena: "Proyecto de casa consistorial, kiosko y acondicionamiento del frontón. Memoria del arquitecto Castor de Uriarte: El kiosko de música se compondrá de una plataforma con una marquesina volada, y el suelo elevado a 90 cm, para formar una camara de aire. En los planos se detalla su emplazamiento y características."(9) (9) Ondarroako Udal Artxiboak (O.U.A.) 949,1 kaxa. 120 O n d a r r o a 2 0 0 5 O n d a r r o a 2 0 0 5 121 E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A 1991n Udalak kiosko hau kentzea erabaki zuen. Bai banda bat sartzeko eta bai gaur egun musikariek erabiltzen duten ekipamendua ipintzeko txikiegia zen. Porlanezko beste oinarri bat jarri zuten frontoiko harmailak sortzen duten aterpearen babesean eta kitto. Hona hemen Ondarroako kioskoaren historio bitxia, udal agintarien joera eta musika modekin batera aldatzen joan dena. Ondarroa, 1985eko Andra mari jaiak. Kresala Musika banda jotzen plazako kioskoan Ondarroa, 1993an. Kresala Elkartearen X. urteurrena Portugaleteko Uda Musika banda jotzen plazako kiosko berrian, Joseba Saenz Ortuondoren zuzendaritzapean. Gaur egun 2005ean, horrela ezagutzen dugu kioskoa. 122 O n d a r r o a 2 0 0 5 Ondarroa, 1963ko abuztuaren 17a, Arrantzale Eguna. Musika Plaza eta Kioskoa jendez gainezka. Euria egon arren, jendea alaitsu dabil aurreskuan. Ezkerraldean, frontoiko egurrak ikus ditzakegu. JESUS MARI ARAMAIOK EMONDAKO ARGAZKIA. O N D A R R O A , O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A BOGA, BOGA, MARIÑELA MELODIA BATEN 60 ERAKETA Felix Gerenabarrena Egurrola Oraingo hau, izenburu bardineko idazlan baten ataltxo bat, besterik ez da. Atal haren laburpena, hain zuzen. Lan hori idatzita dago, baina ez dakit noiz argitaratuko dan. Sei zati nagusiz osotzen da: 1) BOGA,BOGA-ren jatorria eta antzinatasuna. Dokumentuak. 2) Partitura bakotxaren aurkezpena. Egilearen argazkia, musika-biografia eta eraketaren ezaugarriak. 3) BOGA-BOGA-ren letrak zazpi hizkuntzetan. 4) Partitura guztien sailkapenak. Ahotsetara. Instrumentuentzako moldaketak. 5) Bilboko Koral Elkartea, Donostiako Orfeoia, Easo Koroa eta Iruñako Orfeoia. BOGA,BOGA abestia euren musikaldietan. 6) Baimendutako partituren argitalpena B PARTITURAK Abesti honen testuari dagokionez, zazpi hizkuntza aurkitu ditut partituretan edota beste dokumentu batzuetan. Euskera, frantsesa, gaztelera, ingelera, japoniera, katalana eta nederlandera. 02.- AGIRREGOMEZKORTA PEREZ, Txomin. Pasai Donibaneko txistularia. "Txistulari" aldizkariaren zuzendaria. Patiturea: 1.txistua, 2.txistua, silbotea. Argitaratzeko baimena: Txominek berak emana. (ERESBIL artxiboa. Errenteria). oga, bogaren jatorrizko melodia zein letra oso herrikoiak dira. "Betikoak" esango geunke. Jesus Guridik hain ospetsu egin zituanak. Baina, harrezkero be, harmonizazino zein testuitzulpen barri ugari idatzi eta zabaldu izan dira, lehenagoko melodia bera egitura barriz aberastuz. Harmonizazinoak, ostera, asko. Abestaldeentzat eratuta: 1,2,3,4,5,6 zein 7 ahotsetara. Instrumentuentzat prestatuta, barriz, akordeoi, banda, organo, orkestra, piano eta txisturako moldaketak. Boga,bogaren 60 partitura desbardin aurkezten dira hemen. Bilduma bitxia, beraz. Danetarikoak. Zerrenda alfabetikoan sailkatuak. Euretatik 26, BOGA,BOGA,MARIÑELA liburuan argitaratzeko baimenduta dagozanak. Musika-lan guzti honeen jatorrizko orriak edota kopiak eskuratu ahal izan ditut. Bakotxaren kasuan adierazten da nundik. 200 orrialde inguru, guztira. Eskerrak Félix Núñez Uribe apaiz, musikazale, ikaskide eta adiskide gasteiztarrari. Berak lortutakoak dira ondoko bederatzi obra: 04, 16, 17, 20, 21, 28, 29, 30, 50. 01.- "ADARRAKOAK" TALDEA. Gasteiz. "EUSKAL HERRIKO ABESTIAK". "Canciones de euskal herria". "Kantu eta musikagailuentzako prestaturik: auspoa (akordeoi), gitarra, organoa eta abarrez erabiltzeko". (BILINTX liburutegia. Donostia). 03.- AGIRREGOMEZKORTA PEREZ, Txomin. Partitura para canto a una voz, 2 txistus, silbote, trompetas, trompa, trombón y tuba. Autorizada para su publicación. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). 04.- ÁGUILA, Juan de. CANCIONES POPULARES DE EUROPA. Partitura, partitura con análisis y partitura con letra (castellana). (UNIÓN MUSICAL ESPAÑOLA). (INTERNET). 05.- ANSORENA ELEICEGUI, Isidro. Hernani, 1892. Donostiako Udal Musika Bandako txistu irakaslea. Liburua: "Txistua, ots gozoa nola?. Cómo obtener sonido dulce del txistu...?". Partiturea: Txistu 1., txistu 2. (BILINTX liburutegia. Donostia). 06.- ANSORENA MIRANDA, José Luis. Apaiz kaputxinoa. Donostia, 1928. Errenteriako Andra Mari Koralaren sortzailea. ERESBIL, Euskal musikarien artxiboaren sortzailea. Partiturea: 4 ahots desbardinetara. (ERESBIL artxiboa. Errenteria). 07.- APARICIO, Juan José. Director de la CORAL SANTA LUCIA DE LLODIO. Partichelas para los canto- O n d a r r o a 2 0 0 5 125 O N D A R R O A , E U S K A L BOGA, BOGA, MARIÑELA K U L T U R A R E N 08.-ARAGÜÉS BERNARD, Tomás. Aragonés, afincado en Bilbao. Nacido el 19-X-1935. Primeros premios en solfeo,armonía y composición en el Conservatorio de Bilbao, en 1958. Profesor de Música Sacra de la Universidad Pontificia de Salamanca. Director del Conservatorio Donostiarra. Ha dirigido, además, la Orquesta Sinfónica de Euskadi y la Orquesta Sinfónica de Bilbao. Partichelas para Coro a 4 voces iguales. (ERESBIL artxiboa). 09.- ARCHIVO DE MÚSICA de J.A. ARANA MARTIJA. Gernika. "UNA VERSIÓN ANTIGUA DEL BOGA-BOGA". 3 ahots bardinentzako eraketa. ("ONDARROA 1997" urtekarian, 75-76 or.). 10.- ARCHIVO DE MÚSICA P. PABLO GARAYOA, S.J. Partitura manuscrita para 4 voces mixtas. (SATB).Euskerazko letra. <Polifonía profana Vasca>. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). 11.- ARCHIVO DE MÚSICA SAN FRANCISCO JAVIER. Tudela. Partitura manuscrita a 5 v.m. (TiTiTTB). Bilingüe: euskera-castellano. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). 12.- ARIN GOENAGA, Valentín de. (Ordizia 1854Madrid 1912). Catedrático de Armonía en la Escuela Nacional de Música. Partitura a 3 voces iguales. (GASTEIZKO APAIZTEGIKO artxiboa). (Sabin Salaberrik bialduta). 13.- ARRATIA, José María de. "CANCIONERO POPULAR DEL PAÍS VASCO". "Ohiko" melodia eta letra. Editorial AUÑAMENDI. (ERESBIL artxiboa). (Doinu zein letra bardinekin argitaratu zan DONOSTIAKO APAIZTEGIKO "BOGA-BOGA" deituriko ERRI ABESTI XORTA liburutxuan, 33. kanta, Boga-Boga abestia, 1965. urtean). (ERESBIL artxiboa). 14.- ARTETA FORURIA, José Ramón. Ispaster (Bizkaia), 1934. (Ainhoa Arteta sopranoaren aita). Tomas Aragüés, Samuel Rubio (gregoriano eta polifonia) eta Francisco Escudero (fuga eta konposizioa) izan ebazan irakasle. Tolosako ERESOINKA Koralaren Zuzendari ohia. Partiturea: 4 ahots desbardinetara. Argitaratzeko baimendua. (ERESBIL artxiboa). 15.- AULESTIA TXAKARTEGI, Gotzon. Abadea. (Ondarroa, 1940 - Donostia, 2003). Musika-irakaslea eta konpositorea. Donostiako Artzain Onaren Katedraleko Organista titularra eta Abesbatzaren Zuzendaria. Donostiako Goi Mailako Musika Kontserbatorioko irakaslea. "Poema Sinfónico sobre tema del BOGA BOGA". Orkestrarako partiturea. 61 orrialde. (ERESBIL artxiboa). O n d a r r o a 2 0 0 5 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A MELODIA BATEN 60 ERAKETA res a 4 voces graves. (Archivo de la CORAL SANTA LUCIA). (Versión facilitada por Javier Ortega Azpuru, de la Coral). (ARABAKO ABESBATZEN ELKARTEA). 126 K A B I A 16.- BARTOLOMÉ DEL MORAL, Antíoco. Valladolid. Premio de Honor de Armonía en el Conservatorio de Valladolid. Fundador y Director del Coro CAPILLA CLÁSICA DE VALLADOLID. Bajo-Salmista de la Catedral de Valladolid. Partitura a estrenar a 4 voces mixtas. (Colaboración personal, 2005). (EDICIÓN PRIVADA). (En la portada, vista del puerto de Ondarroa). Autorización para su publicación del autor. 17.- BASTIDA IBAÑEZ, José María "Txapi". Vitoria-Gasteiz. Partitura: txistu 1º, txistu 2º, silbote. ("Transcripción para txistu de J.Mª Bastida "Txapi" de la partitura para coro para voces de J.Guridi"). Autorizada para su publicación. 18.- BENGOA BERBEJILLO, Francisco. (San Pedro de Galdames, Bizkaia). Compositor, director de Bandas de Música. Fundador y director del Orfeón de San Antón en Bilbao. Cuaderno: "EDICIONES <ORDORIKA>. COLECCIÓN DE CANTOS VASCOS. Transcripción a 3 voces iguales y para acordeón del Boga,boga". Letra en euskera. (ARCHIVO DE LA FRATERNIDAD DE CAPUCHINOS. Pamplona). 19.- CASARES VILCHEZ, Diego, S.J. Granada. Partitura manuscrita. Popular vasca para coro a 3 voces iguales. Texto en euskera. " ... Fué para la Escolania Portuense para la que yo hice el arreglo de la canción vasca "boga,boga", que yo no sabía que estaba en Ondárroa (ahora caigo en la cuenta de aquello de "Ondarroako...". (Extracto de su carta). Publicación autorizada por su autor. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). 20.- COLINO PAULIS, Pablo. Sacerdote, nacido en Pamplona en 1934. Director de la "Capella Giulia" de la Basílica de San Pedro del Vaticano. Versión del Boga,boga armonizada a 4 voces mixtas. Partitura fechada en 1945, cuando escuchó por primera vez el BOGA,BOGA en el Seminario de Saturrarán y quedó impactado para toda su vida. Publicación autorizada por el propio Pablo. Una curiosidad. La partitura está encabezada con la siguiente anotación: "I marinai di Ondárroa nelle navi di C.Colombo". (Traducción: "Los marineros de Ondárroa en la nave de Cristóbal Colón"). ¿Qué quiere decir? Resumiendo: Juan de la Cosa, de viaje a "las Indias" con Cristobal Colón, escribió lo siguiente: "Martes, 11 de septiembre. 1492". "Mis vizcaínos cantan el boga,boga en lengua euscalduna" ("Diario de a bordo de Juan de la Cosa", presentado y comentado por Ignacio Olagüe, pág. 85. Ediciones Garriga S.A. Madrid). (Editions de Paris, 1ª edición, Junio de 1985). La cuestión es si este texto es "histórico" o solamente "imaginativo"... Más información en el citado libro de I.Olagüe y en el BOGA, BOGA, MARIÑELA, preparado para su impresión. Una anécdota reciente: El día 3.03.05 el presidente de Georgia viajó al Vaticano. Colino preparó la recepción musical de tal evento con 4 canciones, 2 georgianas y 2 vascas: el "Agur, Jesusen Ama", de Felipe Gorriti y el "Boga, boga, mariñela", del propio Colino. (Información personal de Pablo Colino). 21.- CHIQUIRRÍN AGUILAR, Regino. Sacerdote. Madrid, 1930. Estudió contrapunto y armonía con D. Julio Valdés, y piano con D. Luis Aramburu, en Vitoria. Partitura, escrita en Oviedo, para 3 voces iguales. (Colaboración personal, 2005). Publicación autorizada por Regino. 22.- DOMERCQ, Jerôme. (Frantsesa). Partiturea: 4 ahots desbardinetara. (ERESBIL artxiboa). 23.- ELIZALDE OCHOA, Luis, apaiz klaretarra. Sangüesa (Navarra), 1940. Liburua: "Haurren abestaldentzako EUSKAL ABESTIAK". Boga,boga, 3 ahots bardinetara. (ESCUELA SUPERIOR DE MÚSICA SAGRADA Y DE PEDAGOGÍA MUSICAL Madrid). Argitaratzeko baimena: Fernando Prado, Publicaciones Claretianas. Madrid. 24.- ESCUDERO GARCIA DE GOIZUETA, Francisco. (Donostia, 1913 - Zarautz, 2002). Catedrático de Composición y Armonía del Conservatorio Municipal de San Sebastián. Partitura para Orquesta y Coro de 4 voces mixtas. "Nota: En la orquesta, la cuerda imita el rumor de las olas, excepto en los violines 1º, que después adquiere más intensidad con otros instrumentos. El metal y varios de madera ejecutan también el tema melódico. Schola Cantorum de Ntra. Sra. del Coro" (ERESBIL artxiboa). 25.ESCUDERO GARCIA, Bixente. (Donostia,1915 - Benidorm,1978). Musikaria eta kazetaria. 7 ahots desbardinetarako partiturea. "Agur, Donostiako itxaso basterra" dino bere letrak. (ERESBIL artxiboa). 26.- ETCHEMENDY, Paul et LAFITTE, Pierre. Liburua: "KANTUZ". Receil de 120 Chansons populaires Basques. ITSAS KANTUAK. Melodia eta letra (lapurteraz). (EDITORIAL ELKAR. Donostia). José. Cariñena 27.- FRANCO RIBATE, (Zaragoza),1878 - Bilbao,1951. Director de las Bandas Municipales de Bermeo y de Irún. Profesor de Armonía del Conservatorio Vizcaíno de Música. Partituras a) para Coro y b) para Banda de Música. Total, 20 páginas. Texto bilingüe: euskera y castellano. Autorizada la publicación de la partitura coral por Dominique Lopepe, AGORILA Argitaletxea, Baiona. (ERESBIL artxiboa). (Idéntica a esta partitura para Coro figura en el libro CANCIONES POPULARES BILBAÍNAS del bilbaíno Juan de ORUE MATIA. A. Carmona, Editor. Madrid). 28.- FRECHEL MERINO, Alfonso Mª. Sacerdote. Nacido en Escalona del Prado (Segovia). Organista, con 13 años, del Seminario Menor de Segovia. Profesor de música en los Seminarios de Toledo y Valladolid. Director de la Capilla "Regina Pacis" y Prefecto de Música de la Catedral de Segovia. "Variaciones para órgano sobre la melodía vasca". 3 páginas. (Colaboración personal. 2005). Publicación autorizada por su autor. 29.- GESTO GARCÍA, Manuel. Sacerdote. Nacido en San Julián de Coiro (Laracha-La Coruña), Alumno del catedrático de órgano del Conservatorio de Madrid, Jesús Guridi Bidaola. Organista titular (jubilado) de la Catedral de Santiago de Compostela. BOGA BOGA MARINERO (I). Arreglo para Órgano. 6 páginas. (Colaboración personal, 2005). Publicación autorizada por su autor. 30.- GESTO GARCIA, Manuel. BOGA BOGA (II) . Composición para Órgano, "que es más larga que la primera, más variada, pero también un poco más difícil de interpretar". 11 páginas. (Colaboración personal, 2005). Autorizada para su publicación. 31.- GURIDI BIDAOLA, Jesús. (Vitoria, 1886 Madrid, 1961). Compositor. Catedrático de órgano del Conservatorio de Música de Madrid y su Director. Director, asímismo, de la Coral de Bilbao. Organista de Begoña. Profesor. Autor de las obras "Así cantan los chicos", "Mirentxu", "Amaya", "El Caserío", "Diez melodías vascas", "Eusko Irudiak", "Pescadores de Ondarroa", etc. Partitura a 6 voces mixtas. Texto en euskera .Año 1913. (ERESBIL artxiboa). (Autorización para publicarla por parte del Rector del Seminario de Vitoria, sobre la partitura del BOGA-BOGA a 6 v.m. editada por la ACADEMIA "SAN GREGORIO MAGNO" del mismo Seminario). 32.- GURIDI BIDAOLA, Jesús. Partitura a 4 voces mixtas. (BIZKAIKO ABESBATZEN ELKARTEA). 33.- GURIDI BIDAOLA, Jesús. Partitura a 3 voces iguales. (BIZKAIKO FORU ALDUNDIA. Liburutegia). 34.- GURIDI BIDAOLA, Jesús. "Boga,boga,marinero,cruzando el ancho mar..." Partitura impresa a 6 voces mixtas (SATTBB). Texto en castellano y japonés. Colección de canciones corales españolas, 2º vol. <Folklore Musical> - País Vasco. Archivo Musical P. Félix Zabala. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). O n d a r r o a 2 0 0 5 127 O N D A R R O A , E U S K A L BOGA, BOGA, MARIÑELA K U L T U R A R E N 36.- IBARRA ANSOTEGI, Jesús. Igorre (Bizkaia), 1927. "Discípulo de Carmelo Bernaola (armonía). Compositor de partituras para Los Chimberos, de Bilbao". (Ibarra Ansotegi - Alvarez Miota). Partitura para voz y piano. (Ediciones musicales ZAFIRO). (UNION MUSICAL ESPAÑOLA EDITORES. Madrid). (ERESBIL artxiboa). 37.- JAUREGI PORTU, Claudio. Ondarrabia, 1864. Konpositorea eta organista. Partiturea: ahotsa eta pianoa. "Canto popular vascongado". (Casa ERVITI. San Sebastián). Argitaratzeko baimen emailea: ERVITI-ko Maria Isabel Eizagirre. (ERESBIL artxiboa). 38.- LARREA ITURBE, Valentín. (Gabiria, 1877 Pamplona, 1970). Compositor de obras para concursos entre orfeones. Para el Orfeón Pamplonés, sobre todo. Partitura a 4 voces graves. Canción baskongada. Armonización para el Orfeón Pamplonés. Partichelas. (ERESBIL artxiboa). 39.- LESBORDES, Alexandre. (Baigts de Bearn, 1912 - Lourdes, 1969). Sacerdote. Organista de la Basílica de Lourdes. Partitura para 4 voces graves. "Agur, Donostiako itxaso bazterra" jarten dau bertan. Argitaratzeko baimena: Abbé Philippe Beitia, Baionako Seminarioko Erretoretza. (ERESBIL artxiboa). 40.- MARTINEZ, Antonio, S.J. CANCIONES DE ESPAÑA. Partitura a 2 voces. Letra castellana. (ARCHIVO DE LA FRATERNIDAD DE CAPUCHINOS. PAMPLONA). 41.- MARTINEZ VILLAR, Julián. Llodio. Profesor de Música del Colegio de Santiago Apóstol de Bilbao. En 1899 fundó la Gran Academia de Santa Cecilia. Canto Vasco. Arreglo para piano. (BIZKAIKO FORU ALDUNDIA. Liburutegia). 42.- MENDIA, Bibiano P. (R.Schönfeld-B. Mendia).Hacia 1980?. Compuso para cuatro voces y armónica. Partitura a 4 voces mixtas. (ERESBIL artxiboa). 43.- MITXELENA, Alberto, apaiza. Irún, 1904. Daxeko Katedraleko Organista. Partiturea: 3 ahots bardinetara. (ERESBIL artxiboa). Argitaratzeko baimena: Jose Mari Aierdi Zabala. GIPUZKOAKO ABESBATZEN FEDERAZIOA . 44.- MITXELENA, Salbatore, Arantzazuko aita prantziskotarra. (Zarautz, 1919 - Suitza, 1965). Liburuxka: "OGEI KANTA ARANTZAZUKO". Ahots bitara eratutako partiturea. Letra berezia dauka. A. Pello Zabalaren gutunaren arabera, "Aita Salbatoreren "OGEI KANTA", bere "Ama-Semeak" poema O n d a r r o a 2 0 0 5 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A MELODIA BATEN 60 ERAKETA 35.- GURIDI BIDAOLA, Jesús. "EUSKO-IRUDIAK". En la parte coral predomina la canción del BOGA BOGA, con armonización a 4 v.g. + 4 v.m. + 7 v.m. (ERESBIL artxiboa). 128 K A B I A zabaleko hainbat bertso ta kantaz osatua dago. Doinu herrikoiak hartu ebazan. Eta "Boga-boga" ere hartu eban, itsas gizonaren kantua bere Arantzazuko poemarioan uztartzeko...". 45.- ONDARRA QUINTANA, Lorenzo. Bakaikoa (Navarra), 1931. Sacerdote capuchino. Partitura a 3 voces mixtas.(FRATERNIDAD DE CAPUCHINOS. DONOSTIA). Autorizada para publicarla, por su autor. (ERESBIL artxiboa). 46.- ONDARROAKO MUSIKA ESKOLA. (S. Aristondo, J. Ituarte, P. Markuerkiaga). Ondarroako mariñelak abesten eben erara moldatutako Boga,Bogaren partiturea. 4 ahots desbardinetara. (UNANUE-tar PEDRO MARI ONDARROAKO UDAL KONTSERBATORIA). 2005. Argitaratzeko baimenduta. 47.- OÑATIBIA AUDELA, Jon. Oiartzun 19111979. 4 ahots desbardinetarako partiturea. (ERESBIL artxiboa). 48.- PEREZ BERNAL, Santiago, S.J. La Coruña, 1988. Partitura a 3 voces mixtas. <Folklore Musical>. País Vasco. Texto bilingüe: euskera-castellano. Archivo Musical P. Félix Zabala. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). 49.- RODRÍGUEZ GRACIA, Julio, Pbro. Rector del Seminario.Versión a 2 voces. Letra en castellano.CANTOS POPULARES. MUSEO CATEQUÍSTICO. SEMINARIO DIOCESANO DE LOGROÑO. Autorización: Luis Merino. (Remitido por Francisco Javier Cabodevilla. ARCHIVO DE LA FRATERNIDAD DE CAPUCHINOS. PAMPLONA). 50.- RUIZ DE ESCUDERO GÓMEZ, Álvaro. Vitoria-Gasteiz. ... "Alumno de los profesores y compositores Julián Murua y Luis Aramburu. Cantor del Coro Universitario de Salamanca y del Coro Araba de Vitoria. Director del Coro Gorbea-Mendi. Actualmente, del Coro de la Catedral (como sustituto del titular) y también director y organista del Coro de la Parroquia del Sagrado Corazón de Vitoria". Armonización a 4 voces mixtas. 15 de Mayo del 2005. (Colaboración personal). Autorización de su autor. 51.- SALABERRI URZELAI, Sabin. Aramaio (Araba), 1934. "Titilado superior en piano y composición, estudió Piano con Tomás Echávarri, Armonía con Julio Valdés y composición con Francisco Escudero, redoendeando su formación con los consejos de Carmelo Bernaola. Ha sido responsable de música y director de la "Schola Cantorum" del Seminario Diocesano de Vitoria. Fundador y director del Coro ARABA. Profesor y director del Conservatorio de Música "Jesús Guridi" de VitoriaGasteiz...". Boga-Bogaren bere partiturea "URRUTIRA" deitzen da eta 4 a. desbardinetara eratuta dago. Argitaratzeko bai- mendua. 52.- SANTESTEBAN, José Juan. (Donostia, 1809 1984). Donostiako Santa Mariako Kapera Maisua. "Oriamendi" himnoaren egilea. Gizonezkoen 4 ahotsetara eratutako partiturea. (BIZKAIKO FORU ALDUNDIA. Artxiboa). 53.- SARRIEGUI ECHEVERRIA, Raimundo. (Donostia, 1840 - 1913). Bere konposiziorik ezagunenak, "Donostiako martxa" eta San Sebastian eguneko danborradako eta inauterietako musikak dira. Bere "Boga,boga", gizonezkoen 4 áhotsetarako harmonizatuta dago. (ERESBIL artxiboa). 54.- TEJÓN SANZ, José Ignacio, S.J. (Tarragona, 1920 - Madrid, 1994). Misionero en Japón. Fundó y dirigió el coro LOS MADRIGALISTAS DE HIROSHIMA, con el que realizó extensas giras de conciertos. Enseñó composición musical y musicología en la Universidad Reina Isabel de Hiroshima. Fué profesor de música y liturgia en la Universidad Gregoriana de Roma. 59.- URUÑUELA BENGOA, Dimas. (Salvatierra, 1844 - Vitoria, 1917). Pianista. Compositor. Profesor. CANTOS VASCONGADOS. "Partitura para piano arreglada por J. Martínez y transportada a Mi b por D. Uruñuela". (ERESBIL artxiboa). 60.- ZABALA LANA, Félix, S.J. Durango, 1921. Organista, Director, Bibliotecario y Archivero Musical del Santuario de Loyola. Compositor. Autor de más de 600 obras de tema religioso, principalmente. Partitura de ordenador del Boga, boga, mariñela, a 3 voces mixtas (SAB). <Polifonía Profana Vasca>. Autorizada para ser publicada. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). El P. Jesuíta José Ignacio Tejón merece una mención especial porque, siendo él catalán y trabajando en Japón, nos ofrece 3 versiones del BOGA-BOGA, respetando y dando prioridad al texto primitivo en euskera. Incluso en la edición japonesa. a) Partitura a 4 voces graves. Texto en euskera. Edit. UNIÓN MUSICAL ESPAÑOLA. (ERESBIL artxiboa). 55.- TEJÓN SANZ, José Ignacio, S.J. b) Partitura para 4 voces graves (TTBrB). Texto en euskera y japonés. Edición japonesa. Biblioteca Musical P.Félix Zabala, S.J. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). 56.- TEJÓN SANZ, José Ignacio, S.J. c) Partitura para 4 voces mixtas (SATB). Texto en euskera y japonés. Archivo Musical P. Félix Zabala, S.J. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). 57.- URQUIA, Pedro, S.J. La Coruña. Partitura a 4 voces mixtas (SATB). Texto en euskera y castellano. Letra castellana de P. Urquia. 1942. Archivo Musical P. Félix Zabala, S.J. (ARCHIVO DE MÚSICA. SANTUARIO DE LOYOLA). 58.- URTEAGA LOIDI, Juan. (Balmaseda, 1914 Donostia, 1990). "Liburua deitzen da: EZKILA 8 MENDI GAINEKO IRRINTZIN. 63 herri kantu dauzka, denak J.Urteagak apainduak, 4 ahots edo gehiagoz". (Anai Ignace Etchehandyk bidalitako gutunetik). Editions EZKILA. BELLOC. 7 ahots desbardinetara eratutako 9 orrialdedun partiturea. Argitaratzeko baimenduta.(BIZKAIKO ABESBATZEN ELKARTEA. Bilbao). O n d a r r o a 2 0 0 5 129 NOR DA PEKATARI? O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A Augustin Zubikarai Sorgiñak ziri zirika Ta egunero aixa, aixa aker, erantzuna deitu eutson akerrari: goiz ta gaba ibil zaite oker. lortu baga semeak aitari: Akerrak zatar zatarki Nor da pekatari? ala erantzun sorgiñari: pozez dantzan egin. Aixa, aixa, aixa aker zatarra, uxu, uxu, uxu sorgin zoroa. Uxu, uxu, uxu sorgin zoroa, Adarrak erakutsi euzkoen makillari…. aixa, aixa, aixa aker zatarra. Larrosa ta klabelina odol putzuen gaiñean norbaitek ipinten ditu eguna sortzen danean, ta loren guna galtzen da odolarekin nastean. Aritzak adarra dakar, erantzuna sartu kimika ustela, euzkoen biotzari… Euzkoen biziari… amak alabari: euzkoen makilla. lerkari ta tiroak Loitu biotza euzkoei, eten bakezko katea, sutu anai miña! Aixa, aixa, aixa aker zatarra, uxu, uxu, uxu sorgin zoroa… baltzituta igarten da erriko kale nausiko arlosa laban gaiñean, umeak jolasten diran Nor da pekatari? Baña preso ta baituak, erein gaizto griña, Norbaiten odol gorria aitak semeari: lor daigun burdiña, makin indarrez okertu Adarrak erakutsi lortu baga legortu aritza. Lurpean meatza dago, plaza txikiko sarreran. Ta egunero goiz ta gaba adarrak makilla, Adarrak erakutsi Nor da pekatari? Nor da pekatari? zulo, koba, espetxe, mendi, uri ta kale-ertze… Aske zara gure erri ala zoritxar katetxe? Ta egunero goiz ta gaba erantzuna lortu baga aita ta semeak, ama ta alabak kezketan urduri: Nor da pekatari? Akerrak aixa, sorgiñak uxu, erria gaixo negarrez truxu. Kezkati “AKELARREA”. “Euskal Herriak bere Eskola” Euskal Curiculumaren aldeko ekimenaren Euskal Herriko mapa-posterretik ataratako marrazkia. Egilea: ESTEBAN. uxu, uxu sorgin, Alabak amari, NOR DA PEKATARI? O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A NOR DA PEKATARI? Gotzon Aulestia • Augustin Zubikarai "1975-1976 urteetan Tolosan ospaturiko Abesbatzen sariketaren barnean konposizio lehiaketara aurkeztutako lanak". Letra Agustin Zubikarairena da (aurreko orrietan), eta musika Gotzon Aulestiarena. 132 O n d a r r o a 2 0 0 5 O n d a r r o a 2 0 0 5 133 O N D A R R O A , E U S K A L NOR DA PEKATARI? 134 O n d a r r o a 2 0 0 5 K U L T U R A R E N K A B I A NOR DA PEKATARI? O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N O n d a r r o K A B I A a 2 0 0 5 135 O N D A R R O A , E U S K A L NOR DA PEKATARI? 136 O n d a r r o a 2 0 0 5 K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A NOR DA PEKATARI? O n d a r r o a 2 0 0 5 137 O N D A R R O A , E U S K A L NOR DA PEKATARI? 138 O n d a r r o a 2 0 0 5 K U L T U R A R E N K A B I A NOR DA PEKATARI? O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N O n d a r r o K A B I A a 2 0 0 5 139 O N D A R R O A , E U S K A L NOR DA PEKATARI? 140 O n d a r r o a 2 0 0 5 K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A NOR DA PEKATARI? O n d a r r o a 2 0 0 5 141 O N D A R R O A , E U S K A L NOR DA PEKATARI? 142 O n d a r r o a 2 0 0 5 K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A NOR DA PEKATARI? O n d a r r o a 2 0 0 5 143 O N D A R R O A , E U S K A L NOR DA PEKATARI? 144 O n d a r r o a 2 0 0 5 K U L T U R A R E N K A B I A NOR DA PEKATARI? O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N O n d a r r o K A B I A a 2 0 0 5 145 O N D A R R O A , E U S K A L NOR DA PEKATARI? 146 O n d a r r o a 2 0 0 5 K U L T U R A R E N K A B I A NOR DA PEKATARI? O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N O n d a r r o K A B I A a 2 0 0 5 147 Augustin Zubikarairen omenez LORE jokoak aurkezpena Ondarroan antolatuko diren lore-jokoen bidez, Augustin Zubikarai eta euskal kulturak XXI. mendean dituen erronkak uztartu nahi ditugu. Zubikarai bidegile eta bide zabaltzaile izan zen bere garaian. Guk ere ahaleginak egin behar ditugu bidegile eta bide zabaltzaile izateko. XXI. mendea hasi berri dugu eta hor badugu edozenbat erronka: etorkinen integrazioa, emakumeen eta gizonen arteko berdintasuna, ingurumena... Euskal kulturak badu zeresana horren guztiaren aurrean. Euskal kultura eta, batez ere, euskara nahitaez egokitu behar dira erronka berrietara. Euskal kultura da herri egiten gaituena, berezko eskubide dituen herri. Bada, Augustin Zubikarairen omenezko lorejokoetan, erronka horiek guztiak jaso eta horien gaineko hausnarketa bultzatzen ahalegindu gara. Horretarako, hainbat lehiaketa antolatu ditugu. Hain zuzen, hurrengo orrialdeetan, lehiaketei buruzko oinarriak aurkeztu nahi dizkizuegu. Bide batez, zazpi euskal lurraldeetako zein mundu guztian zehar zabiltzaten euskaldunoi lore-joko hauetan parte hartzeko gonbitea egiten dizuegu. Ondarroako Udala