2006ko urtekaria - Ondarroako Historia Zaleak

2006ko urtekaria - Ondarroako Historia Zaleak

JABEA:
ONDARROAKO UDALA
Txomin Agirre Udal Liburutegia
48700 ONDARROA • 94 683 33 43
BERANDU... BAINA HEMEN GATOZ!
O
LEGE GORDAILUA: BI-1-1.547-82
ERREDAKZIOA:
ONDARROAKO HISTORIA ZALEAK
ndarroa 2006 urtekaria iritsi zaizu jada zure eskuetara, irakurle. "Bazen garaia...", esan duzu zeure baitan.
Izan ere, arrazoi osoa duzu. Ez baita batere serioa
2006ko urtekariak 2007ko udaberrian argia ikustea.
Atzerapen hau parkatuko diguzula itxaroten dugu OHZko
kideok.
IDAZKARITZA: Yolanda Urrosolo
AZALA:
Felix Beristainen “Atuna deskargatzen”
Oleoa mihise gainean
ARTIKULO EGILEAK:
Fernando Agirre Aramaio
Joxe Martin Apalategi
Patxi Etxaburu Ajarrista
Jon Fernandez San Martin
Felix Gerenabarrena
Oier Gorosabel Larrañaga
Gotzon Iparragirre Burgoa
Maku Iraurgi
Josune Laka Artetxe
Ibai Muñiz Etxaniz
Imanol Oruemazaga Baseta
Jose Mari Urrutia “Totolo”
Augustin Zubikarai
Urtekari honi begirada bat ematea nahiko duzu ohartzeko garrantzia berezia eskainiko diogula II. Errepublika
garaiari. Besteak beste, garai honetako Ondarroako egoera
sozio-politikoa islatzen saiatu gera.
Halaber, arlo politikoan, lau idazlan aurkituko dituzu:
Errepublika garaian Ondarroan indarra izan zuten EAJ-PNV,
KOMUNIO TRADIZIONALISTA eta URON alderdi politikoei eskainitako artikuluak, batetik, eta 1933.04.23ko udal
hauteskundeetaz erreportaia, bestetik.
Arlo sozio-ekonomikoan, Ondarroako hiru sindikatu TOSTARTEKO BAZKUNA, UGT eta TRADIZIONALISTA
SINDIKATUA- aurkezten ditugu. Eta 1934ko huelgeaz,
Ondarroan ezagutu izan den lehendabiziko greba orokorraz
prestatu dugun erreportaia.
MAKETAZIOA: Nekane Akarregi
ARGAZKIAK • IRUDIAK:
Eskerrik asko borondatez euren argazki
eta irudiak laga dizkigutenei. Mila esker
eta segi zuen altxor hori gurera ekartzen,
Udal Liburutegira, guk gustura
kaleratuko ditugu hemen-eta.
Gai hauek, hain zuen, izan ziren OHZk, Ondarroako
Udalaren laguntzarekin, 2006ko udazkenean antolatu eta
burutu zituen "II. Errepublika eta Gerra Zibila Ondarroan"
Jardunaldien atal garrantzitsu bat. Eta Ondarroa urtekarian
ere bere lekua izan behar zutela erabaki genuen.
KOLABORATZAILEAK:
Augustin Zubikarai Senideak
2006ko urtekari honetan, kultura atalean, txoko berri
bat ere aurkituko duzu herriko artistei eskainia. Bertan Josune
Laka Artetxe ondarrutarraren lan bi ekarri ditugu. Txoko hau
INPRIMATEGIA: Ona Tailerrak. Iruñea.
TIRADA: 750 ale
Aurkibidea
3
Ondarroa 2006 • Aurkezpena
in memorian
4 Burgoa eta Apalategiri eskaintza
10 Herri Arrantzaleen etnografia eta antropologia:
Banako biografia, Txakartegi Maria Josefa
Fran Aldanondori, bere hileta egunean
26
On dala 100 urte
32 1906an jaiotakoak
II. Errepublika. Egoera politikoa
38 URON (Unión Republicana Ondarresa)
46 Tradizionalistak eta Jeltzaleak:
Batasun pragmatikotik konfrontaziora
1933-04-23, Udal Hauteskundeak
74
II. Errepublika. Egoera soziala
84 Langile Sindikatuak
86 Tostartekoen garaipena
94 Sindikatu Tradizionalista
96 UGT Sindikatua
104 1934ko huelgea
2
O
n
d
a
r
r
o
a
ONDARROA 2006
2
0
0
6
Ondarroa: Herria eta Herritarrak
112 70 urte Amalloko abadia afusillatu zebela
118 Erretratoen Otzarea: argazki dokumentoak
Ondarroa, arrantza herria
130 Ondarroako Arranontziak (1922-1941)
136 2005eko Bajurako Arranontziak
137 2005eko Arrasteko Arranontziak
Ondarroa, euskal kulturaren kabia
140
144
148
158
Lau Olerki
Josune Lakaren irudiak
Ondarroako Arrantzale giroko berbak (A-B)
Don Segundo Egaña Arregi
188
203
206
211
de la rivalidad entre Lekeitio y Ondarroa
Santa Klara ermitaren jatorria
Santa Klara eguna 2006
Ondarroa, aspaldiko argitarapenetan
Ondarroa urtekaria: Zer gai? Non aurkitu?
Artxiboak arakatzen
172 Hacia una interpretación histórica
urtekariaren sekzio irunkorra izatea nahi genuke, herrian ditugun hainbat artisten artean urtero bati tokia emanaz.
Artisten ekarpena aipatzen ari garenez, gure eskerrik
beroenak eman nahi dizkiogu FELIX BERISTAIN AMALLOBIETA ondarrutar margolari entzutetsuari. Margolari
internazional hau ez da inoiz ahaztuten bere herriagaz.
Ondarroa urtekaria sortu zenetik, urtero bere margolanen bat
musutruk eskaini izan dio Ondarroa urtekariari. 1983. urtetik
honunzko urtekari guztien azalak Felix Beristainen margolanak dira. ESKER MILA, Felix, Ondarroa urtekariaren irakurle guztien partetik.
Urtekari honetan aurkituko duzu, besteak beste, Patxi
Etxaburu arrantzale jubilatuak Ondarroako arrantzontzietaz
eta arrantzaleen hiztegiaz urtero eskaintzen dizkigun hainbat
jakingarri.
Lekeitiarren eta ondarrutarren arteko tirabirak eta
aspaldiko ulertezinak ere aipatzen ditugu urtekari honetan.
Eztabaida sortuko duen artikulua?
Eta... Erretratuen Otzarako argazkiak! Urtekariaren
atal garrantzitsua. Agortezina... zuek ez bazarete aspertzen,
behintzat. Ekarri zuen argazkiak, argazki bakoitzaren datuak
eman, eta berehala itzuliko dizkizuegu, digitalizatuta gero.
Eta Ondarroa urtekarian ikusiko dituzu.
Amaitzeko, eskaera bat geure buruari. Ea 2007ko urtekaria sasoiz presta eta kaleratzen duen OHZk. Hala bedi!
Ondarroako Historia
Zaleak
Ondarroa, XIX. mendean.
Hotel de la Bahia (edo Hotel Vega geroago) .
Atzean, Iñazi “Lukoneko” etxaidea.
JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA
IN MEMORIAN
Burgoa eta Apalategiri,
esker onez
"Ondarroa 2005" argitaratu geroztik, OHZko bi kidek utzi gaituzte.
Bata, Jose Luis Burgoa Bedialauneta 2006ko urtarrilaren 4an hila;
Joxemartin Apalategi Begiristain 2006ko otsailaren 8an hila, bestea.
Bi kide hauek euren ekarpen ordaingaitza eskaini izan diote
gure OHZ elkarteari.
Batak, bere etxeko isiltasun eta bakardadean gure Ondarroa
eta herri honetako zenbait ohitura marrazkietan irudikatuz.
Besteak, aldiz, OHZko bileretan bere iritzi zorrotz
eta aberasgarriak eskainiz.
OHZk bere esker ona adierazteko,
Ondarroa 2006 urtekari xume hau eskaintzen diegu,
nahiz eta eurok, biok, asko gehiago merezi.
Ondarroa, 2006ko abuztuaren 11n, Santa Klaran.
Maddi Urruzuno Gartzia eta Ekhi Egiguren Iraurgi,
lora sorta banagaz.
4
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
i
n
m
e
m
o
r
i
a
n
JOSE LUIS
BURGOA BEDIALAUNETA
“JOSE LUIS BURGOA BEDIALAUNETA, 1936ko
azaroan jaiotako ondarrutarra dugu.
Bere ibilbide profesional luzean zehar delineatzaile
eta proiektugile bezala aritu izan da gehienbat, 1960ko
hamarkadan Elgoibarko Zubi SA enpresan lanean hasi zenetik. Deba bailarako hainbat enpresetan zuzendaritza karguak bete ondoren, 1970ean Ameriketan lan egiteko aukera
sortu zitzaion, Santo Domingon, hain zuzen ere. Eta bertan
aritu da azken hiru hamarkadetan zehar, jubilatu ondoren
berriz bere jaioterrira itzuli denera arte.
Gizon honen jakinminak, lehen itxuran behintzat,
bere ikasketekin zerikusi gehiegirik ez daukaten ekimenetarantz bideratu du bere jarduna.
Kasu honetan, Ondarroaren historiarengana duen
zaletasuna da azpimarratuko genukeena, eta zaletasun hau
are harrigarriagoa da, teknologia ikasketen munduan aritutako profesional batengandik datorrenean.
Oraingoan, bere lanbide prestakuntza eta historiarenganako duen jakinmina, maixutasunez biltzen jakin izan
ditu Jose Luis Burgoak. Eta teknika berezi bat erabiliko du
horretarako”.
Honela genion gure Jose Luisen "Ondarroako
Historia Marrazkietan" liburua argitaratu genueneko erakusketarako egin genuen eskuorritxoan (Ondarroa, 2002).
Liburu apala bezain mamitsua, Jose Luisek marraztutako 27 irudi ikusgarriekin apaindua.
Geroztik Jose Luis Burgoak gogotsu ekin izan dio
bere lanari, herriko datuak eta ohiturak bilduz eta marrazkietan irudikatuz.
Besteak beste, hor utzi dizkigu "Ondarroako garai
bateko ume jokoak" eta "Ondarroa ibaiaren ibilbidea"
lanak.
"Ondarroako garai bateko ume jokoak" lanari dagokionez, OHZko kideok aitortu beharrean gaude -eta nahigabez aitortzen dugu- Jose Luis bera bizirik zegoela ez genuela argitatzerik lortu OHZren ezinagatik.
JOSE LUIS BURGOA
(Ondarroa, 1936-2006)
Ohartzen gara Jose Luisen lan horiek argitaratzea
izan litekeela OHZ-k esker ona agertzeko dugun biderik
egokiena. Baita gure omenaldirik ederrena ere.
Ez adiorik, Jose Luis.
Ondarroako
Historia Zaleak
2006KO AZAROA
“Ondarroako Historia Marrazkietan” liburutik hartutako irudiak.
JOSE LUIS BURGOA, 2002.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
7
Ondarroa, 1979ko iraila. Zubi-Zahar ikastolako eraikin berriaren inaugurazioa.
Joxemartin Apalategi bere 13 urteko ikasleekin, kanpoko jolaslekuan.
i
n
m
e
m
o
r
i
a
n
JOXEMARTIN
APALATEGI BEGIRISTAIN
JOXEMARTIN APALATEGI BEGIRISTAIN,
Ataunen (San Gregorio) jaio zen 1949an. Seminarista izan
ondoren, Parisen egin zituen Filosofia eta Antropologia
ikasketak.
Ondarroako Zubi-Zahar ikastolan egin zuen lan
bikaina urte pilo batean 1. Eta sartu zen, orduan sortu berria
zen Euskal Herriko Unibertsitatean, Antropologia sailean
irakasle. Doktoretza Sorbonan (Paris) egin ostean, 1984an
eskuratu zuen doktore titulua. "Antropologia berria.
Ahozko herri produkzioa", izan zen aurkeztu zuen tesiaren
izenburua. Esan beharra dago, Joxe Miguel Barandiaranen
erkide, ikasle eta adiskide izan zela. Baita ere, Julio Caro
Barojarena.
LANAK
" Antropologia hirian",1987an.
" Ataungo herria, auzoak, personalidadeak
eta pertsonak", 1988.
" Etnografíazko galdeketa elikapenaz", 1988.
" Mujer vasca, imagen y realidad-Euskal emakumea
irudia eta errealitatea", Teresa del Vallegaz.
" Antropologiaren euskal bilduma" (32 liburu txiki).
" Pertsona eta sozietatea". Eta beste hainbat publikazio3.
Ondarroa, 2004. Zubi-Zahar ikastolako
eraikinaren 25.urteurreneko bazkaria.
Irakasle barne, hainbat publikazioa kaleratu zuen.
Are gehiago, euskal kulturaren beste arlo batzutan ere, bere
ekarpenak egin zituen: “Bertsolari”, “Amnistia”, eta beste
hainbat olerki, beti herriak bizi zuen egoeran murgilduta.
Honen lekuko dira Fran Aldanondori eskaini zizkion bertsoak.
Azken aldian, Bilbon bizi zen 2, eta Bilbon hil da
2006ko otsailaren 8an, Basurtuko erietxean.
JOXEMARTIN
JOXEMARTIN APALATEGI
APALATEGI
(Ataun,
(Ataun, 19491949- Bilbo,
Bilbo, 2006)
2006)
8
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Ez adiorik, Joxe Martin.
Ondarroako Historia Zaleak
1. 1970eko hamarkadan, irakasle eta zuzendari moduan.
2. Hala ere, Ondarroarekin zuen lotura ez zuen eten. 2004an, Zubi-Zahar ikastolako Kamiñazpiko eraikinaren 25. urteurrena
ospatu zenean, han zen Apalategi goiko argazkian ikusten den bezalaxe.
3. Ondarroan egin zuen denboran, antropologia eta etnologia munduan ere bere saiakerak egin zituen. Besteak beste, Joxepantoni
Txakartegi Urkiola arrain saltzaile entzutetsuari egin zion elkarrizketa. Hurrengo orrietara ekarri dugu lan hau, Joxemartinek
idatzi zuen moduan. Bermeo aldizkaria, 1984ko irailean, Bermeoko Udala, Kultura Batzordea.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
9
i
n
m
e
m
o
r
i
a
n
BANAKO BIOGRAFIA,
TXAKARTEGI
MARIA JOSEFARENA
HERRI ARRANTZALEEN ETNOGRAFIA
ETA ANTROPOLOGIA SOZIOKULTURALA
Joxemartin Apalategi Begiristain
I. BI IKUSTALDI
Antropologiako lanak burutzeko lekuan lekuko lana
edo trabajo de campo egiten aritzen naizenero egutegia
idazten dut datuen bilketatik aparte. Txakartegi Maria
Josefarengana joan nintzenean elkarrizketa grabatu bat egitera, elkarrizketa grabatua eta egunkaria egin nituen.
Geroago azalduko dudan elkarrizketa grabatua nere informalariari egin nion lehen ikustaldian hartu izan nion,
1984.01.l9an, ostegunaz, alegia. Bigarren ikustaldi bat ere,
handik hilabete batetara baino gehiago (02.29, asteazkenaz)
egin nion argazki batzu ateratzearren.
Txakartegi Maria Josefa orain baino lehenagotik ezagutzen nuen. 1975-76 ikasturtean Ondarruko Zubi Zahar
Herri Ikastolara joan nintzen zuzendari eta irakasle bezala.
Bost ikasturtez jardun nintzen bertan. Aldi hartan ezagutu
genuen elkar Txakartegi Maria Josefak eta nik. Laguntasun
ona eta beroa sortu zen gure bion artean, eta nahiz eta laster hiru urte beteko diren ni arrantzale herri hartatik
Donostira etorri nintzela, gure laguntasun harek aurrera
jarraitzen du, beti. Arrantza herrietako azterlan honi hasera
ematerakoan Txakartegi Maria Josefaren bidez hastea nahi
izan dut, eta nere lagun-informalariak ederki berriz ere
lagundu dit.
Txakartegi Maria Josefarengana joan naizen bi txandatan, aurreztik beste ondarrutar lagun haundi haundi
batengana jo izan dut telefonoaren bidez, Berroia
Hirunerengana hain zuzen. Honi eskatu diot aldiro nere
lagun-informalariarekin egon dadila nere asmoaren berri
jakinarazi diezaion. Antropologiaren historian maiz gutxitan kontutan hartu eta aipatu ohi dira informalari batek eta
beronen eta antropologoaren bitartekotzaile batek azterlan
baten buruketan eduki ohi duten partehartze garrantzitsua.
Berdin gertatzen da ere antropologoaren beste laguntzaile
guztiekin. Bijoakiei Txakartegi Maria Josefan eta Berroia
Hirunen nere eskerrik beroena azterlan honen barnean daukaten eskuartzeagatik.
A.B.,jm. Apalategi Begiristain, Joxemartin.
*
**
10
O
n
d
a
M.J. Maria Josefa Txakartegi.
r
r
o
a
2
0
0
6
II. TXAKARTEGI MARIA JOSEFAREKIN
EDUKITAKO ELKARRIZKETA
TRANSKRIBATUA
79 urteko Txakartegi Maria Josefarekin, berari egin
nion lehen ikustaldian, eduki nuen elkarrizketa grabatuaren
transkribapena oso osorik ematen dut ondorengo orriotan.
Elkarrizketa grabatuaren transkribatzaile nerekin
duela lau ikasturtez gero laguntzen dabilen Harrizabalaga
Txurruka Idoia mutrikuarra izan da. Ahalik eta zehatzenen
transkribatzen ahalegindu gara, eta transkribatzailearen
lana ona izan delakoan nago. Berari, baita ere, eskerrik
beroena eta zorionik haundiena lan horregatik dihoazkio
nere izenean.
Euskal antropologiaren historian orain baino lehenagotik egin ohi izan dira informalariengandik entzundakoen
transkribapenak. Ez dira izan eginak askotan eta egin direnean zati laburrak izan dira beti. Mundu zabalean gure etxean baino gehixago egin izan diren toki batzu dira. Halere,
lan modu honek ez du eduki arrakasta haundirik antropologiaren tradizioan. Euskal Herrian bezala honelako lanak
hizkuntzalariek eskatuta edo hauei begira egin ohi izan dira
nagusi nagusiki. Baina antropologook ere hizkuntza eta
hizkuntzakoa aztergai nagusitzat erabiltzen ohitu behar
gara. Hain zuzen ere, gaurtik abiatzen den arrantza herriei
buruzko azterlanean alderdi horixe izango da oinarrienetako bat. Zertarako lan guzti hori? Azterlanaren burutzerakoan azalduko da horri dagokion erantzuna. Oraingoz, hipotesia bezala hartzen dut zertarako horren premia.
AB, jm*.-Kantuak esan dituzu? Eztut entzun.
M.J**.- Plazido Domingok eta Mozedadezek
kanta daben zerak.
AB,jm.- Kantuak.
Ondarroa, 1984ko otsaila.
Eskumako argazkian,
Jospantoni Txakartegi bere alaba
Itziar Aulestiagaz euren etxean.
M.J.-Bai, Barzelonan kantatu be, bai. Eon
biskaten. Da nik ha kanti, e, ahaztute rakat, erdixe
halakoxi raitx bakarrik. Antxiñaku re hori kantihoi,
antxiñaku bañe politte. Eta Plazidok hamen einddau
barriro Mozedadezeaz da hantxe konpondute, ixandi Bartzelonan kantaten, bai ixan di.
AB, jm.-Eta arraiña eamatea joaten ziñetenean, egunero joaten ziñeten? Zein ordutan?
M.J.-Ba gu, e, goixin lelengo txalopak etozenin, ordun ezeuan arrazteroik, no habia todavia
puerto. Hamen(1) euan Kofraixe(2), hauxe zan
Kofraixe ta, hau dana baforez beteta dana, dana
bete bete eindde baforez, go goittik be behera, go
goittik be behera. Geure bafora be behera eote zan,
geukpe bafora geunkan da, neure ixeneku «Jozefa
Antonia». Bai, guri han, e, Zubi Zaharretik (3) handikaldin eoten zan goixan, goxan eoten zan. ***
(Zaratak entzuten dira)
Hau (4) amak ipinitte laaten doztanin, diarka
hastenga... gero. Atzo be etorri ei da hone e zerá
medikú, zeindde hangú... dakarrena kamiñun.
AB, jm.- Otxagabia (5)
M.J.- Otxagabia etorri. «Ezta amaik, ezta
amaik» txikixenak, Mikelek, Ein neutzan diarraz
Otxagabia honaixe ekarri neban zegidun, honaixe,
e.
Umik bixaldu eingoben zegidun.
-Ointxe deittu binddozte zegidun, e. Aume ez
hartu, neuk hartukot eta.
Etxebeteko mutillak zera dauka erozitte, erozi
eraindde amai. Zer da hori, hori, e. Zu, zertzu ti
horrek ehun mille pezta.
AB, jm. -Motor bat?
M.J.- Motu? Nungo motu! Motu. Motorrak
eta * behian daukaz horrek. Zera muziki joteku.
AB, jm.- A, zea, tokadiskon bat edo...
M.J.- Tokadizku, ez!
AB, jm.-Ala bideon bat edo.
M.J.- Bideu! Bideu! Ontxebe bideun daz
harek. Akabatakun juten di etxea; erun hareik ta
ekarten doittue beztik. Aitte, aitte entendiutenda tragugaz, ta amak ezatzan ze berai ez ekarteko holako
gauzaik berak ez dabela paakota. Eta mutille be
hortxe entreteniuten da, eztau urteten kalea, no zale
a la calle. La chica zuele venir aqui y ahi zuelen
eztar hazta laz once. Ta gero ezateotza.
- Bueno, zu, aide oin etxea, ni enator. Gero
arte ta.
Kamiñazpin (6) bizi da nezki oi, e.
AB, jm.- Baita, baita.
- Ze Jozpa? Zetan zá?
- Ikuzten nazu zelan nazen? Iñorbe baik.
Hamen, bakar bakarrik.
- Hará kalea beide ederto, aparra baik, hartu
baik. Eta zuk ze nahi zu, e?
- Banitakat, e, zera, zerbait eitteko, igualatoixo bat eitteko.
Bueno, hartu eta han juntzan Otxagabia.
***
M.J.- Zelaku? ba holakoxe gauzak.
AB, jm.- Ea, baforekin jarraituz ordun e,
zein ordutan hemen baforek etortzen zien arraiñekin?
M.J.- Ba, goixin goixa, zeiretan da, boztak
eta, atrapatenebenin ba etxeá.
tan?
AB, jm.- Zenbat lagun ibiltzen zien bafore-
Hauek, «....», agertzen denero zera nahi du esan: zinta grabatuan una horretakoa ez dela ulertzen.
(1)
Maria Josefak «Harmen» esan didanean, eserita jarraituz burua zerbait atzekalderantz bihurtu du «Kofraixe» ikusi nahirik bezala eta bere eskubiko eskuaz, aidean zuela, seiñalatu dit.
Maria Josefa orain bizi den etxetik hogei-hogeitamar metrotara aurkitzen da «Kofraixe». Hau, ordea, zaharra edo lehengoa
(2)
da, Zubi Zahar zubiaren hondo hondoan dagoela. Berria edo oraingoa, bestalde, kaian dago. Batan Kofraixe zaharra eta bestean
Kofraixe Barria deitzen diete ondarrutarrek, gaur egun.
Kofraixe Zaharrean, orain, Zubi Zahar Ikastolaren ikasgela batzu eta den da eta taberna batzu dau de. Eta Kofraixe Barrian, bestalde, taberna bat, bilgelak, bulegoak, areto haundi haundi bat eta arrantzale zaharrentzat taberna bat.
(3)
Maria Josefak «Zubi Zaharretik handikaldin eoten zan goixan» esan didanean, eserita jarraituz, heuren «bafora» erakutsi
nahirik bezala bere eskubiko eskuaz, aidean altxatuz, seiñalatu dit.
Maria Josefak «Hau» esan didanean, eserita jarraituz, gorputz erdia aurrerantz eta bere ezkerreko aldean dauken gurpil(4)
dun mahaitxora zerbait makurtuz mahaitxo gainean duen telefonoa, gondola erakoa, seiñalatu dit.
(5)
«Otxagabia» Ondarruko aspaldiko eta oso ezagun den osagilea da.
dio Maria Josefak. Hau Ondarroako auzo bat da, Berritxu eta Markina aldetik datorren Ondarrurako bide sarreran dago(6)
ena. Etxe berriz egindako auzoa, lehengo garaietakoa baserri batzu oraindik ere gelditzen direla. Ondarruko bi ikastolak, Zubi
Zahar eta Txomin Agirre, auzo honetan daude. Gainera, anbulategia eta Arrantzaleen Etxea edo Itsasoko Etxea, biak etxe berberean.
12
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
I N
M E M O R I A N
Ondarroa, 1984.
Jospantoni Txakartegi gantxilloa egiten etxean.
M.J.- Baforin? Hamalau gixon.
AB, jm.- Hamalau gizon? Edade guztietako-
ak?
M.J.- Bai edade guztittakuk. Gure Kepa, nire
zemí, hamaike urteaz zartu zan han. Da gaur be
hantxe abil, itxozun. Ontxe urten dau, ipini dabelako izpetore, makiñetaku. Izpetori honek etxin egon
ezta? Ederto. Eta itxosoa dusenin eta baforak etxea
datosenin arrazteruk, arrazteru bi daukez edo hiruren kargu dauke ta, harei ipini einbiakuez salidako
makinako eta gauza danak, erreginsa gausak ondo
ta preparata ipini, andandun ipini makinizti datorreneako. Etxin baiñe.
AB, jm.- Orduan ume, ume txikik edo oso
gaztek ere ibiltzen zian.
M.J.- Baai, baai, baai!
AB, jm.- Gazten gaztenek zenbat urte eukiko
zittuzten?
M.J. - Gaztenak? Hamaike. Hamaike.
AB, jm.- Zuen Kepak hamaika, Gaztegorik?
M.J.- Gaztearik, e, itxosun, e, eztot pentzaten
nik. Hamaike urteaz gure Kepa, neure ahizti hiltzana, haren, e, harek euken motor txiki bat, antxobi te
zardiñi te holakuk ekarte ebana. Eta tiok eruban, da
orduntxe be makiña eruban tiok, lelengo hamaike
urteaz be makiña eruban.
AB, jm.-Eta zeaik, emakumerik ibiltzen zan
baforetan? Arrantzan?
M.J.- Ez! Arrantzan, ez! Baiñe zegidun emakumi kargaten, arrain guzti eruten hará, zereá,
horra Kofraixa, da benti eiñ hor, daa.
AB, jm. -Emakumeek bakarrik?
M.J.- Emakumik ta gixonezkuk, karrukin dde
gauzakin.
AB, jm.- Gehienak zeintzu: gizonezkuk? ala
emakumezkuk?
M.J.- Gixonak, e, gehixa, bai. Jaui de beste
kriada bat ero bi eukitteben, da holakoxik.
AB, jm.- Ta báforek, e, ordun, zenbat báfore
zien hemen?
M.J.- Hamen? Azko, azko!
AB, jm.- Asko, gutxigorabera bat, e, zenbat?
M.J.- Gutxigorabera, e, hamen, e, hoetamar
ero gehixa bai. On gitxia raz. On, e, debajura on, e,
gitxi raz, gehixenak ein dabe saldu bajurakuk, eta
zerak eiñ arrazteku ipini.
AB, jm. - Ordun bajura orain gutxi, ezta?
Hamar bat?
M.J.- Gitxi, gitxi! Ba holan ibiliko da, bai!
AB, jm.-Eta ze arrain klase ekartzen?
M.J.- Horrek? Egunero jutendi itxosa, e.
AB, jm. -Ez! Lehengo baforek, honea etortzen zianak.
M.J.- Ba iguala, honetxek leitxeik. Ba ekarte
eben antxobí eta sardiñí, berdela ta atune. Atun
zazoin, udan, atune azko, zimarroikpebai ta horixe.
AB, jm.- Eta arrain guzti hori hemen, nola
zabaltzen zan?
M.J.- Hori benti eittezan hamentxe.
Hamentxe Kofraixan eittezan, saltzen zan kofraixan,
konpradorik etorten zin eta horrek tauke holakoxe (7)
buelta bat, jarrileko handixe. On eztakit zelan dan,
kendutebara ezpara. Gu hantxe bueltan jarritte
eoten giñan arraiñe erozteko. Eta holantxeik ... zaka
eiñdde gauza batei, ta geure boli.
AB,jm.- Botoi bati?
M.J.- Botoi batei ta haraixe erdi erdire jutentzan, e, boli, ba azpitxik barrutik, e, hantxe be numeruaz, eta geure azientun numeru. Hantxe urteteban,
da gizon bat, hamengoxe enpleau, Kofraixaku,
jutentzan
atateban
da,
puezinkuenta.
«Zemanahizu», te, bueno, honemezte kaja, honemezte kaja, da gero han, e, ze han ezkatutebanak
eittenban afunta hantxe karteletan.
AB, jm.- Eta zu hor, e, arraiña erosten egoten ziñenean, bakarrik egoten ziñen ala etxeko
beste, amarekin?
rrik!
M.J.- Ez, ez, ez, ez! Bakarrik, bakarrik, baka-
Ab, jm.- Eta erosleen artean, zenbat emakumezko zenbat gizonezko?
M.J.- Azko, erozlin artin.
AB, jm.- Emakumezko asko!
M.J.- Bai, emakumik erozlin artin! Eta italianuk bazinordun antxobi eitteko ta etorritte euaze-
(7)
Maria Josefak «holakoxe buelta bat» esan didanean bere bi eskuez, baina batipat bere eskubiaz, gure bitartean aldean
marrazkitu dit esaten zidana.
14
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
I N
M E M O R I A N
Ondarroa, 1984.
Jospantoni Txakartegi bere iloba Alejandro Fernandezegaz euren etxean.
nak. Hori, ha, etxe zurixe
dana, ia zahartzen da.
(8)
, Aztillerun
(9)
hondun
AB, jm.- Ze izen dauka?
M.J.- Hori, e, zerana rá, italianutijauik
horrenak. Naizen horretxeti, on, e, on junde eoten di,
de ointxe arratzaldin etorrikora. Hamen (10) azpixan,
italianuk, italianu Don Antonio, hamentxe ibili
nitxan.
AB, jm.- Zubi Zahar hondon?
M.J.- Han, zerin, Erretegire (11) aldeku, azpixan da goixan etxe illara bat bakarrik, horretxek
terreno guzti horrek, etxe illara bat, bakarrik e.
Zaldu einben da ontxe ran jaui hortxe bixire, jaui,
hantxe hirugarren pizun. Da etxik ederrak ein gero.
AB, jm.- Eta gogoratze al zara zu, e, garai
hartako arraien preziokin?
M.J.- Baai! Merke!
AB, jm.- Zenbaten erosten, e, zeorrek adibidez, zenbaten erosten zendun hemen, Kofradin, eta
gero zenbaten saldu eta nun.
M.J.- Zaldu Azpeittin eta Ketaixarrak etorten
zin, Getaixan be arraiñe azko ta konpradori gitxi ta
merke. Gure aldin merke eruteben harek arraiñe.
Eitte ozkuen, bueno, merkia ipini, galdu erain diru.
Endrerun beti ketaixarrakin, beti endrerun, e, beti
endrerun! Auzkan da enbir, auzkan da!
AB, jm.- Auskan be bai?
M.J.- Baitte! Bai! Auzkan da erozer! Bai! Eta
plazan, plaza erdixan Azpeittin, aiuntamentun
aurrin. Agoazille ta etorritte... ixillixilla eoteko ta.
- Honek ondarrutarrok beti izandi jente ona,
jente ona.
Ta pazo. Bai, bai! Eruten geuntzan arraiñe
zeraittebe. Zestona be eruten gendun arraiñe bide
batez. Bakixu porti paraten, atateko. Zestona be bai
arraiñe da ipintten geuntzan e geure launai. Zu
Zumaiko launai. Ezkatu eitten ouzkuen harakun,
harautz, etxea gatozenin de. Eta hartu, erozi eta
ipini hamen, da Fatorixa (12) aringaingan. Hamentxe
(13)
joztenittun nik kajak.
AB, jm.- Hamentxe azpian?
M.J.- Hamentxe lozan, hortxe kanpun, karro
gañin. Karrun, karru hortxe eukitteneban, hor palo
(14)
handi bat euan, e, argixana. Haretxei lotute
karru, katiaz da kandauaz. Eta karru hamentxe
gañin. Lelengo karruaz barrakun (15), barran erozi
arraiñak. Hori gerua, e, gerua!
AB, jm.- Azpeitikoa geruagoa da orduan
M.J.- Azpeittiku lehenauaku, lehenauaku,
baiñe geroku, gero be Azpeittire jun eitten giñan da.
Ha ipinitte be, bai, zer barrixe ipinitte portu te
danak, eta gero karrun ekarri handik. Han erozi,
karrun ekarri hona, hamen ipini kajetan neure umi
bakarraz,... bakarraz hiru alaba giñan neu baino
handixauak. Gixona pixkat erretira zanin, haretxek
pixkat laguntze oztan. Niri, alabak ezozte zekule
arraiñen zeaku, Amaiak apur bat, Amaiak apur bat.
Amaia etorri eitten zan, gaiñea, neugaz Azpeittire
laguntzen. Bai! Baiñe bezte bixak? Pentzabez.
Hamentxe ipini karrun edurre. Handik ekarten gendun. Matraillu te tapak eta lizto aurretik ipinitte ...
eta dana kendute, tapak jozi, da Fatorixa. Etiketi
ipini, zen zeiñentzako da? eta Fatorixe, bai fatura...
be eta Fatorixa. Fatorixan, e, kamionea karga,
kamio-nea karga, kamion handire. Gero oztabe
Deban kamionetik atá. Deban kamionetik, kamion
handitik atá enbir trenin zartzeko, ta, e, gero oztabe
Maria Josefak «ha etxe xurixe» esan didanean, eserita jarraituz, burua lehio aldera bihurtuz, bere etxe aurreko Artibai
(8)
ibaiaren bestekaldera, zertxobait ezkerrekaldera, begiratuz bere eskubiko eskuaz señalatu dit.
(9)
«Aztillerun» diodanean Maria Josefak, gaur erabat geldituta eta piskanaka jausten ari den Ondarruko ontzigindegia erakusten dit. Mutrikutik Ondarrura datorren bidearen azpian, Artibai ibaiaren ertz ertzean, Joxe Manuel Erretegi-tik ehun bat
metrotara dago Aztilleru.
(10) «Hamen azpixan» esan didanean Maria Josefak, eserita jarraituz, burua lehioa bihurtuz, bere etxe aurreko Artibai ibaiaren bestekaldean, bere ertz ertzean, dagoen etxe berri, haundia bere eskubiaz seiñalatzen dit.
(11) Joxe Manuel Erretegia da Maria Josefak esaten didana, bere etxe aurreko Artibai ibaiaren bestekaldetik dagoena. Orain
urte gutxi jarrita eta herrian bertan bezala ingurukoetan oso ospatua da.
(12) «Fatorixa», Ondarruko «La Esperanza» autobus taldearen toki jakina da ondarrutarrentzat. Kanttoipe Kalearen hondo
hondoan dago, eta Kafeko Atzi deiturikako tokiarenean ere.
(13) «Hamentxe» diosdanean Maria Josefak zera esaten dit: bere etxebizitza azpia, bere eskubiaz behera zuzenduz seiñalatzen
didala.
(14) «hor palo handi bat euan» diosdanean Maria Josefak, eserita jarraituz, bere burua lehio aldera bihurtuz eta bere eskubiko
eskuaz bere etxe aurreko bidearen bestekaldetik, Artibai ibai ertz ertzetik hots, zegoen «palo» delako seiñalatzen dit. Gaur egun,
ibai ertzean, bideari itsatsita bidegain edo azera bat egiña dago duela urte gutxiz gero, barandilla eta guzti. Iñola makillik ez dago
bidegain guzti honen zehar.
(15)
16
O
n
d
a
«barrajun», Ondarruan horrela esaten dute kaiara joan.
r
r
o
a
2
0
0
6
I N
M E M O R I A N
O N D A R R O A ,
Zumaiako eztaziñoin atá, Donoztireixun trenin juten
giñan da Azpeittiku hartzeko. Harei, Azpeittiko tren
zahar handixak gaur be ondio haretxeitaz da. Da
gero Azpeittire. Azpeittin karro gañin ipini danak.
Karretero batei habe paa eitten zan eta plazá.
Biharra, e! Gero hazurrak eukiko eztou be zertute!
Nik edurre paliaz botateko aztirik eneban eukitten.
Denpora gitxi ba euan, e, Fatorixa eruteko arraiñak, ez neban eukitten nik edurre botateko aztirik,
paliaz. Paliai agarratea pentzabez, ezkuaz ezkuaz
arrañai, e, edurre, e, edurre. Haxe edur kozkorrak,
e, fabrikadeielotik ekarritte. Gurin eztabe ziniztube
eitten horrek gauzok; nezkak eztabe ziniztuten. Gure
Gorkak ezateotze:
-Gure amak eiñddau biharrak perzoni morun
ez, e, animalixa morun!
Ezateotze. Eztabe nahi ixaten entzun. Komeni
ez gakonin iñoi ezgako guztaten entzuteik. Ba,
holantxeik ba, gero guk belaunak jodiute eukibir
guk.
AB. jm.- Zerbait beharko.
M.J.- Bihar, e! Aber ba! Lau operaziñoi handi
eiñ; lau bidar maixan luzeluze eon na ta; bozgarrenin juteko deziaten, hau belaun hau operatenoztan,
baiñe ezazte, ze, hau bi bider operata dala.
AB, jm.- Eskubikoa? Eskumakoa?
M.J.- Ezkumaku bi bider operatara.
Ezanetzan... Hau txarto jarri ata. Ezaztan ze:
- Josefa -ezaztan- hau engo netzuke nikpaiñe
hau ikuztendot zelan geldittu dan bi bider eiñde.
Ezneuke engo bape. Bixak txarto baakazuz eza ibiliko, ohian geldittuko za....
Ni deziaten eitteko, e. Ni trankil.
AB, jm.- Bildurrik ez.
M.J.- Tantaik pez, zekule bez billurrik maire
juteko. Oiñez junitxan ni maide, e, ni enittun erun
han, e, mahaixan da zerin de ta. Ni oiñez junitxan
lelengo operaziñoire. Kaderi zelaku neukan!
AB, jm.- Zein ozpital zan hori?
M.J.- E, Bilbon, e, zerin, han goxan, zera
baño gora, Begoña baño gora, edurrin de ibilltxeko
gauzak han goixan dazenak...
AB, jm.- A, bai han, e, zaharren etxean, han,
goran? Zean, e, Sanatorio.
M.J.- Han zanatoixo azko raz. Hau de, hau
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
K A B I A
AB, jm.- Artxanda.
M.J.- Artxanda! Artxandan bertan, bertan,
hurre hurrin dakat, e, zera, pizti tte dazen lekun,
hurre hurre hurrin da, hon; e, zer hoi, monjak
horreik, monjak monjak ti jauik. Horrei monjok
euken Bilbon konbento handi bat, da terreno azko
azko euken, eurentzako baño gexa, de eitteko, etxik
eitteko zaldu, da diru azko hartu, millonadi hartuben harek, eta gero hantxe Artxandan eiben klinika
eder bat, da dana euken medikoz bete bete eiñdde, ta
dana, enfermerak eta nezkak, kriadak eta dan dana
baiñe, monjak nauzi, e, monjana ra dana. Nuestra
Senora de la Esperanza, leku ederra, Bilbo haulantxenik (16) ikuzten da, hazi beian, ze Begoña baño
gora eitten da, goiko karreteran da, goiko karreteran. Handik urteten da handik, e, Bakioa ta hor zir
daz kamiñuk handik goittik, goittik.
AB, jm.- Eta Azpeitira esan duzu, kamioian
Debaraiño, Debatik Zumaiaraiño trenez, gero
beste tren bat.
M.J.- Behiñ o behiñ, e, kamion bat, ero bezte
tren bat, kalro zereku, Azpeittire juteku, bai.
AB, jm.- Eta hasera haseran ere, horrela
joaten ziñeten?
M.J.- Ez! Azko azko euanin de prizi euanin
de gauza berandu zanin de ta, alkilaten gendun
hemen kamion txiki bat, da hantxe juten giñan.
AB,jm.- Zeiño?
M.J.- Baa, Zatun, aaa, zera ixandaku zana,
guardiazibille etorrittaku Ondarrure, ezkondute
hantxe bixire, denda batauke Kaminazpin.
AB,jm.- Bai, Zaton, bai!
M.J.- Haretxek eruten genduzen. Hamaike
barreiñddako Zaton, hamaike barreiñddau harek
gugaz, Jazuz! (farrez).
AB, jm.- Zer kontatzen, e?
M.J.- Erozer, erozer, erozer! Karmen, ha, nire
lagune ta, egun baten automoillan gañin gixuzen
Karmen da bixok, ta Zotera, Zotera, ha, Marizabelen da ama eta bezti, e, Maria Korzorku, holako
lodi (17) bat, bueno, hareik, e, Zatoneaz albun bixak,
da Karmen da ni automobillan gañin, arraiñan
(17) «holako lodi bat» diosdanean Maria Josefak, bere eskubiko eskuaz, gure bion tartean, marra borobil bat aidean egiten dit,
ezkerretik eskubira.
O
K U L T U R A R E N
de zer bat, Clinica de Nuestra Señora de la
Esperanza. Hantxe goxan, zerin dana, Jezuz, harei
goixai, e, zera, harek, e, azentzora dauke handik
betik gorutz juteku, Igeldoa morun.
(16) «Bilbo haulantxenik ikuzten da» diosdanean Maria Josefak, bere eskubiko eskuaz, gure bion tartean, marra borobil bat
aidean egiten dit, ezkerretik eskubira.
18
E U S K A L
ondun, holan (18), e, jarritte. Pazaten zin guztiai
barrez ta burletan ixuzen, eta guardiazibil bi kamiñun, e... eta paraeiñ genduzen. Harek gu ikuzten
genduzen kazik egunero, da para ein genduezen eta
ezaban ze:
- Vaya pescau más fresco vais a vender.
- Usted también está bien fresco - Karmenek
(farrez) guardizibillai. Guardiazibille geldittu zan
honantxeik (19) beide beide. Hiruroi beide beide beide
beide guardiazibille.
- Bueno, bueno, bender bien, eh!
- Zi ia haremoz posiblez.
Eta anda demoniozka para geuntzan harei
eintzittuen heuren konture barre, bixa bakarrik,
baarri. «Uzte también eztá bien fresko»
AB, jm.- Gaztek al zien?
M.J.- Karmenek (farrez)
AB, jm.- Goardiazibillek gaztek al zien?
M.J.- (Farrez) Bai! Ondio gazti zin de
(farrez), bera be frezkoaua laga harek (farrez).
Jezuz!, ezan enbir de hon, e, Jangoiku, zeiñeite
guardiazibillai. Guri ezgazkun arduraik ordun erozer ezanda be, erozer ezanda bez.
AB, jm.- Noalden zen hori?
M.J.- Hon? Ba, zein aldettan? Nun ixango
zan ba, urten, e, zerteik, urten, e, zeiñdde, ha, ixena
be ahaztuten, ahaztute akat ixenak pe, zeiñdde ha, e,
herrixe...
AB, jm.- Arrona?
ha...
M.J.- Arrona, eta gero bezte herrixe zeiñdde
AB, jm.- Zeztao? Zeztu?
M.J.- Zeztua? Zeztua ezaten dabe heurak.
Zeztua eta bezti zein dde ha, zeminaixu ero hotela
rana, balneaixu.
AB,jm.- Zeztua.
M.J.- Zeztua, Zeztona. Guk Zeztona hamen,
baiñe hareik ezaten dabe Zeztua. Eta, da handixeik
urtenda enzegide zan, handik e urten da enzegide.
Horrek ixango zin, e, kontixu, e, bertako Zeztuko,
Zeztuako guardixak ero,... eta holakoxe kontuk.
AB, jm.- Hoi gertatu zanean zenbat urte
ziñuzten zuk?
M.J.- Nik? Ba, baneukazen ume guztik,
baneukazen ume guztik.
AB, jm. - Berrogei bat urte?
M.J.- Gexa, gexa, hiruroi be bai, hiruroi be
bai. Bai, zaharra ta txar, txarraua geuazen, barre
eitteko, e, perzoniai erozer ezanda, barre eitteko ez
genkixen zer eiñ, zelako umori eoten da, zan ordun,
e, umori, barre eitteko, Jezuz Maria, ha, Karmen da.
Ontxebe bixi re. Ontxe be etorten da. Araiñun be
(18) «holan» diosdanean Maria Josefak, eserita jarraituz, bere gorputz erditik bururainokoa bere ezkerretarantz bihurtzen du
albotara eserita zihoaztela bera eta bere laguna Karmen adieraztearren.
(19) «honantxeik» diosdanean Maria Josefak, bere bi begiez so gelditzen zait lepoa luzatuz eta piska batean geldi geldi egonaz.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
19
I N
M E M O R I A N
I N
eontzan hementxe (farrez)
M.J.- Bai, bai. Lehen nun eukitten gendun
diru? Lehen, ba, ezateban... hementxe, diru nun
eukitten gendunbe, gixonak eztozkuen diroik ekarten
da, ze enbigendun be, ze enbigendun... (farrez)
AB, jm. - Eta Azpeitira hemendik zenbat
emakumezko edo emakune arraiñekin joaten ziñeten.
M.J.- Ez, geu bakarrik!
AB, jm. - «Geu», zenbat ziñeten? Zeu
M.J.- Ba danobat giñan Mariakruz de Zotera,
bi eta neu hiru, hiru, gero Karmen eruteban
Zatonek, guk han dezkarga arraiñak. Da Karmen
eruteban. Karmenek zaltzeban Azkoittin. Da
Azkoittire jutentzan Karmen Zatoneaz beran arraiñakin, eta holan Karmen ederto. Gu hiru giñala ta,
Karmenek bera kalin, plazatik urten kalin erdire ta
kalin diarka zaltzen arraiñak e. Ta Zaton plazan
kajatik zaltzen. Zaton berai launtzen, Karmenei zaltzen (farrez)
AB, jm.- Ondo orduan?
M.J.- (farrez) Jezuz Maria i Joze. Gabon eun
baten, behin, beziuakin Gabon bixperan jun giñan
Lekattoa, han anzuolokuk eotenzin be, ontxe bebai
eoten ditte. Anzuolokuk hementxebe baraz ezta,
bañe. Anzuoloko beziuoan bille, han merkia euan
azko ba, kobradore gitti beti Lekatton da, ekarri
genduzen beziuak, hamentxe geure beheko bodega,
eta erun genduzen Azpeittire, baiñe Ketaixarrakpe
ekarri eintzittuen da ezkendun nahi emon, e, diru
galtzen beziurik, da beziue azko ekarri engendun
etxea, zaldubaik, Gabon eunin, e, Azpeittittik.
jarri
Ta... Ondarrun kontra. Eta kortxe
giñan, hortxe, Jelazioneko (21) aurrin paretin, ipini
beziuak... tapa gendun de, pixuaz hortxe, Azpeittin
baño, karua zaldu beziu guztik. Hortxe! Beti zaltzen
da, e, hamen karuena arrañe, hamen (22), hamen
Plazan (23) arrañé.
(20)
AB, jm.- Ta hori nola da? Nola leike hori?
M.J.- Hori hamentxe erozitte e, porteik pagabaik, e, inportez paga baik. Gabin erozi hantxe, (24)
bodeganatxune baten ero ipini, euki, e, edur pixkateaz da goxin ata. Beti zaldu ixandabe hamengo plazaku karua guk Azpeittin baño, Azpeittire junde, e,
Azpeittire junde! Hamen be arraiñ zaltzaille azko
ralata, nahiez jarri iñon kontra ba, holakoxe gauzak.
AB, jm.- Eta han, e, Azpeitien, e, arraiñe saltzen zeundetela, gero hortxere arraiñ saltzen...
Bai!
M.J.- Ez, ez, ez! Jenti ixiixilik etorten zan da.
AB, jm.- Azkoititik
M.J.- Azkoittittik etorten zan geuana da
danak bat eitten gendun de.
AB, jm.- Eta Getariarrak ete esan dezu etotzen ziela.
M.J.- Getariarrak bai, trenez etorten zin.
AB, jm.- Zenbat, e, etorten zienak?
M.J.- Ketariarrakpa etorten zin, e, etorten
zin, e, lau bai, lau bai, etorten zin.
AB, jm.- Lau emakumezko?
M.J.- Bai
AB, jm.- Orduan egunero zazpi bat emakumezko arrain saltzen.
M.J.- Bai, bai.
AB,jm.- Asko edo eostenzan, edo ze?
«hamen» diosdanean Maria Josefak, bere eskubiko eskuaz beherantz egiten du Ondarru adieraztearren.
(24)
«hantxe» delakoa, Ondarruko kaia edo «barra» da».
a
r
r
o
a
2
0
0
6
M.J.- Bai. Ontxe be jun eitten da. Hauxe Julio
Urrezolo, dendi jun Rozitaneku te, haretxen anaxi
juten da. Anaxe bi dabiz harek kamion banaz arrain
zaltzen, ezkondute bakotxe heuran, e, ... bat
Eibarrea aman lekure juntzan, ta bezti haraxe
Gipuzkure juten da. On pueztuk ta danak taz eindde
ta.
AB, jm.- Baiñan zuen garaian ez.
M.J.- Ez ba.
AB, jm.- Plazan hantxe, kiozko
M.J.- Plazin erdixan
AB, jm.- Kiosko bat dago han, ezta?
M.J.- Karmen etorten zan zeaz Zatoneaz,
gero etorten zan.
(22)
d
AB, jm.- Oaiñere?
AB,jm.- Karmen
(23) «Plazan» delakoa, Ondarruko Kofraixe Zaharraren Artibai ibai aldetik dagoen «berdura plaza» edo merkatu plaza da.
Bertan egunoro merkatua ospatzen da, baserritarrak agertuz eta bertako postu fijotako dendak zabalduz, arrandendak harategiak, okindegiak, janaridendak.
n
M.J.- Arrain zalik! Ta on automobille juten da
hamendik, kamiona.
M.J.- hiru te gero...
(21) “Jelazioneko” delakoa, Ondarruko Kofraixe Zaharraren parean dagoen taberna (eta lehen gainera jatetxea) da. Taberna
aurrean, bidegainean, pareta kontra egurrezko banku luze bat (2 m. edo gehiagokoa) dago, Ondarru guztian ezaguna, eta non egunaren edozein ordutan, gehienetan, jenderen bat eserita aurkitzen den. Toki honetan herriko hain bat talde ekintza hasten, pasatzen edo burutzen dira aspaldiko urteotan.
O
AB, jm.- Azpeitiarrak!
AB, jm.- Eta orduan Ondarroatik hiru bat
lagun, ezta? Han Azpeitin, eta gero.
(20) «hortxe jarri giñan, hortxe» diosdanean Maria Josefak, bere eskubiko eskuaz, beste ezer mugitu barik, atzekalderantz
zuzenduz señalatzen dit Jelazio izeneko taberna ospetsua Ondarrun eta inguruko herrietan, gaur baino lehen ospatuagoa tabernaz gainera jatetxea ere zenean.
20
M.J.- Bai, bai arrain zalik zin!
M.J.- Bai.
AB, jm.- Eta kiosko horren bueltan?
M.J.- E, kaminu holan (25) ezta, harutz,
Loiolarutz eta holaitxeik kaminun ezkiñan, paetan
kontra.
kajak.
AB,jm.- Eta gauzak nunjartzen ziñuzten,
M.J.- Mahaixak, mahaixak geunkazen, han
kriada bat geunkan, harei dana gorde ta.
AB, jm.- Nor zan kriada hori?
AB, jm.- Han ordun, Azpeitira zein ordukaldea heltzen zineten?
M.J.- Gu, ba ordukaldea goztxua, goxa.
AB, jm.- Hamarrak?
M.J.- E, lehen, lehena bai, lehena.
Zortzitterdixak beatzixetako han eoten, urteten
giñan, ia zenbat bidar.
AB, jm.- Eta zeiñ ordukarte egoten ziñeten?
M.J.- Ba eguardixan etxeá, eguardixan ordubateterdixetako etxin eoten giñan.
AB, jm.- Berriz ere trenak hartu ta
M.J.- Automoillik ez geunkanin ba, trena
hartzen gendun, eta ordubete kotxin. Hortxe zubixan
(26)
egoten da ba? Hortxe paraten ginan.
AB, jm.- Esperantza izango zan?
M.J.- Bai. Hortxe! Ta gero huelgak eta egoten
zinin de, harek, e, gerra denborako olixoik ez da ta,
zerin de ta. Traperun be ekarri eitten genduzen, traperuk ekarri eitten genduzen, zereako, e, ortizeneko
fabrikako. Olixu, ekarten gendun guzti zaldute
geunkan, eta pentzaxu, neure alabin, e, nobixu,
Adelino, ondion ezkondubaik euan Lorea, guardiazibille zan ba, ta harek urteteotzen automobillakin
beidatzea, jentik traperuk ero ete akarren, “ella
solía saber lo que traíamos”. Gero eun baten ezaztan (farrez) ezaztan berak horixe. Neure boztin:
enee, enee hauxe ta hauxe ezazta. Maria Joxeitte
konta neutzan da:
- Ez al zaittue kartzelan zartuko.
- Keba.
M.J.- Moxe azpeittiarra
AB, jm.- Bere izenarekin gogoratzen zara?
M.J.- Bai, «ama» ezaten geuntzan beti, pixkat
edadeku zanetik, Inazia.
AB, jm.- Apellidurik?
M.J.- Apellidoik ......
AB, jm.- Ezkondual zan?
M.J.- Baai, amume be bazan ba. Bai heuranea eruten genduzen gero guk arraiñak, erun nahibezte, ta harek pozik arraiñe jateko, debaldekuk, ta
danontzako ipintten gendun, e, bazkaixe ipintteban
da lizto. Etxeko morun jaten gendun.
M E M O R I A N
xetan.
Ekarten gendun, ezta?, holako botilloi handiAB, jm.- Kristalezkotan?
M.J.- Kristalezkotan da latakpe bai.
AB. jm.- Zenbat litro?
M.J.- Bai litroku, honenbezte litrokuk, ta gero
ba pixa, eta eruten genduzen e, zereà Ana Ortizeneà.
Harekin be irabazten gu.
AB, jm.- Eta han, hori olixo nun erosten
zenuten?
M.J.- Dendan.
(25) «holan ezta, harutz, Loiolarutz eta holaitxeik kaminun ezkiñan» diosdanean Maria Josefak, bere eskubiko eskuaz señalatzen dizkit, gure bion artean aidean marrak eginaz. Duela gutxi arte “Urbano”, herriko autobusa, hementxe bertan, zubí gainean,
gelditu ohi zen jendea hartzeko eta uzteko, alde baterantz nahiz besterantz zihoanean.
(26) «Hortxe zubixan» delakoa, Ondarruko Zubi Barria da. Mutrikutik Berritxu eta Markinara dihoan bide nagusia bertatik
igarotzen da.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
21
I N
M E M O R I A N
AB, jm.- Azpeitin?
M.J.- Bai, dendetan emoteozkuen, nahi gendun guzti geunkan.
AB, jm.- Zein dendetan Azpeitin?
M.J.- Enaz akordaten, enaz a, on bai jun
ezkeo, “hauxe hamentxe ra.”,(27) ezango neuke.
Baiñe enaz akordaten, ixena berana enaz akordaten.
Guk okelak eta etxin ibiltxen genduzen gauza guztik,
konpri, dana hantxe eindde ekarten gendun, ba.
AB, jm.-Hemen baiño merkeago?
M.J.- Ba, ba, hamen baiño merkia eoten zan
da. Azukri tte, kafi tte, ttikorixak eta fideuak eta
dana ekarten gendun. Etxeako bigendun gauza
guzti, ta gero denda batea juten giñan batin, bezte
batea beztin, da etxeko eiñdde geuazen Azpeittin,
etxeko eiñdde e, bai maitte genduezen Azpeittin.
AB, jm.- Lelengo aldiz zenbat urtekin juan
ziñen?
M.J.- Lelengo aldiz, ba ixango zin, e, berrota,
berrotabozt urte ero da ibili nitxan. Juten nitxan,
baakizu zenbat urte arte? Hirurogeta, hirurogeta,
zenbat urteaz hazi nitxan ni kobraten? Hirurogeta
hiruaz, ezinitxan ibili belaunetatik eta. Junitxan
medikuana Bilboa ta ezaztan:
- ¡Josefa! ¡No puedes más, no puedes! Tienes
que quedarte en casa.
Ta geldittu einnitxan, orduntxe geldi.
Hirurogeta hiru urte arte! Ta medikuk ezanda, e,
ezanda medikuk. Ein paperak, ein eiztazen gaiñea
dirua hartzeko, Alli zeiz medikoz. Han Gorkak erun
(28)
nittun, beran, e, lagun handi bat zala ta. Eiñ eiztazen paperak,:
- Josefa! Ya los tengo entregaus en esto los
papeles. A ver si le han mandado. No ha recibido
usted dinero?
- No!
De baakixu zer eizten? Neure diruk, neure
diruk noa bixaldustezen? Gerniká! Gerniká neure
diruk, e. Hori ezaztanin medikuk:
- Vaya ahora mismo de aquí a Gran Vía
sesentaidós.
Junitxan:
- Oiga! Esto y esto me ha dicho el médico, a
ver si he recibido el dinero. Creo que ya es tiempo!
y.
- Y cómo se llama usted?
- Pues, así, así.
- Pues, esos primero se están en Guernica.
- Y no sabían ustedes que yo soy de
Ondarroa?
Ezan neutzan. Hurrengo aztelena etorri arte
deziaten eonitxan. On egunero juten da Gernika
kotxi. Baiña ordun aztelenin bakarrik juten zan,
aztelenin eoten zalako zera. Zer da hori Azpeittin
eoten zana?
AB,jm.- Perié.
M.J.- Ferixi! Aztelenin! Ba bota eben egune,
aztelenin bota ben da, ferixa egunin botaben da,
erre ero einbena Gernika. Eta junitxan zegidun
zartu kotxin de Gernika abante. Deaa junitxan, e,
banko bateá. Ie zein bankotan, e, hamen preguntaneban lenengo, ta, bueno, ba junitxan haraixe. Eta
ezaztan, e:
- Pues, sí. Está aquí. Y no había en Ondarroa,
aunque sea en el Banco Vizcaya, no había dinero
para una conferencia?
-Me dijeron en Lekei, en Ber, en Guernica-
- Señal que no había, porque no han hecho.
Gernikatik ekarri nittun nik diruk neurik.
Zortzi mille pezeta, erretirokuk. Zortzi milla pezeta
zin. Gero zin ba, gehittutaku be hantxe zartuteuan.
Da gero hillak paza nittunak. Paperak eiñdde, kittu!
eiñ dde. Bañe kobra dana eitten dabe, e, kobra te da
todo, desde que empiezas a hacer papeles. Gaur
kobratibitxuaz cuarentaidoz mil.
AB,jm.-Hilleko.
M.J.- Hilleko, luego doz pagaz doblez, bai.
AB, jm.-Eta erretiroa hartu baiño lehenago
zenbat ordaintzen zenun segun, gero erretiroa hartzeko?
M.J.- Gixonana, de neuk paga Monte Pio,
lengo gixonana eztá, hartzen dot de la viudez. Gaur
bixik eon balitz nire gixona, Jezuz, zenbat diro hartuko gendun bixok! Neuk neuk pagataku neukalako,
neuk paga neban Monte Pio, paga neban ta mille
pezeta igoban, e, pagati.
AB,jm.- Hilleko?
M.J.- Hilleko mille pezeta. Hauxe diro pillu,
baiñe ixe allanin neuan ba, ta peni emoteoztan galtzi diruk, eta zegiu eiñeban da, oñddio hamen ga.
(27) 'hauxe hamentxe ra' diosdanean Maria Josefak, bere eskubiko eskuaren hatz erakustzaileaz aidean eta aurrerantz-atzerantz
mugituz, seinalatzen dit.
22
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Jospantoni Txakartegi
aña beharretan.
I N
M E M O R I A N
AB, jm.- Hemen, e, zure hasi gazte denboratik eta oaiñ oaiñtsu arte Ondarrun etxeetan dirue
zeiñek erabilli izan du, zeiñek administratu, eta
zeiñek?
M.J.- Andrak enjeneral e, andrak enjeneral.
Nire gizonak zekule eztau diroik eta zereik euki. Ezta
pentzabe ata berbaik horren gañin. Andrak. Neure
ama be, geure etxin be amak eitteban dana, amak.
Da hemen danin nik pentzaten dot engodala, andrik
aminiztrako dabela. On pixkat aberatzak eta dinak
eta,eztait, eztait zer eitten daben bañé, hamen amak.
Maiñelak eta itxozoa jun de etorritte biharra eiñdde,
holakoxe azto biharrak eiñdde, horixe.
AB, jm.- Eta edozer gauza eosteko, etxeko
nahiz jan, nahiz arropa, nahiz beaje hon orduan
emak.
M.J.- Amak, amak, amak!
AB, jm.- Amak erabakitzen du.
M.J.- Amak dana!
AB, jm.- Ta aittek amak erabakitakoarekin
konforme.
M.J.- Konforme!
din?
AB, jm.- Eta ezpadago ere horkonpon, ber-
M.J.- Bai, konforme, gurin halantxeik ixaten
zan, bai, bai, bai, gurin halantxeik ixan zan!
AB, jm.- Ta zure gazte, umeume denboran, e,
dirue nun gordetzen zenuten, etxee, ?
M.J.- Guk, klaro, komodan gordeta, giltzin.
Diru izarakin dde tapata, baakixu ezoz trukoz oztubaik iñok. Azkoik egon bezan ordun diroik eta. Diru
nun eoten zan ba, txotxo ba? Diru nun eoten diroik
eta. Diru nun eoten zan ba, txotxo ba? Diru nun
eoten zan ba? Bai ni aiñe be ixan nitxan, iñure eon
nitxan ni, guk aiñe ezaten dogu, zuek iñure.
AB,jm.- Bai.
M.J.- Eta egon nitxan lelengo Bittoixan, egonitxan Kepaz, gixonak diro gitxi ekarteoztan da nik
diru bineban, nik eneban nahi zorrik eitten hazi,
ezkondute enzegire, da gure gixonai ezgakon guzta
ixan juti.
(28)
- Ie ba, ekarri zeuk geixa.
Eta Bittoixan eon nitxan lelengo. Kepaz,
Kepaz. Kepa tia batek haziztan hortxe, (29) goiko
kalin (30). Haziban, bueno, hillebiku laga neban,
hillebixan emonda neuk bularra, baiñe gero tiak
eukan bularra umi hil eingakon, ta tiak emotzan. Da
gero Amaiaz egon nitxan Barzelonan, e, iñure,
Barzelonakuk aberatz handixak, iñure egon nitxan
eta gerra denporan zan hon, gerra denporan, e.
Ataxun kontuk gerrik atrapa genduzela. Nun geuazen gu! Barzelonatik, e, urten gendun goixeko zazpiretan, Barzelonan ia gerri urtenda euan,
Barzelonatik ez, gu geuazen junde bezte herri batea
ia zereá fronterá, fronterin ondoá palazixo baten
geuazen, lau famelixa, lau anaixarreba umikin de
danok. Koziñari be geunkan eta zelan da ha, e, fronterin ixena.
AB, jm.- Portbou?
M.J.- Portbou no. Bezte bat, bezti, bezte bat
da han, bezti. Jezuz zelan gako harei ixena, hantxe
bixizan ba lehen eon dan prezidenti Barzelonaku.
AB, jm.- Tarradellas.
M.J.- Tarradellas, hantxe bixi ixan zan, e,
ezkapabanetik, geu eon giñan lelengo herrixe
Frantziku, baiñe pazá handixeik eiñtzan, e, geuk
paza giñan lekutik paza zan. Kamiñoz ezkiñan paza,
e, gu mendi baten halantxeik geuazen, Santa Klaran
(31)
modure eta handik, fronteratik bertatik, behetik
paza baik jenti ebillen ba txarraz azko eta handixeik
goittik. Zeñoituk urteban lelengu, ume bi eukazen
da. Neuk azten neukana bat. Da beran matrimonio
juntzan ume bixakin dde ta gazte azkoaz paza ban,
e, eztait zelako ixena. Bueno, paza ban ta gero etorri zan aringainge geuana, geu eruteko kotxin, eta
geuazen kozineritte neu, eta alemana nezki ume, e,
ume nauzi, nezka txiki nauzixana alemana erakuzteko nezki Xiuzter, eta geu hirurok hartu eta: «pero
mujeres como vais tan deprisa, si ya estáis en
Francia». Guk eztutazune, guk jun biharra! Uzabak
hauxe ezazkun: «no ven aquí el tablero. Ya estamos
en Francia».
1984KO OTSAILEAN
Apalategi Begiristain,
Joxemartin
«Gorkak» delakoa Maria Josefaren alabasemeetariko bat da.
(29) «hortxe» diosdanean Maria Josefak, bere eskubiko eskuaz, atzekalderantz zuzenduz aidean, senalatzen dit. Ondarruko
Kalandixe da seinalatzen didana.
(30) «goiko kalin» delakoa, Ondarruko Kalandixe da, herriko kale nagusia izana lehengo denboretan, eta gaur kale tipikoenetako bat ondarrutarrentzat.
(31) «Santa Klaran» delakoa, Ondarruko kaiaren ertzaldean eta gainaldean, Lekeitiorako bidean dagoen lekua da, non itsasgi
edo faro bat eta gurutze bat daude. Oso leku ospatua ondarrutarren bizitzan.
24
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Jospantoni Txakartegi, aña beharretan.
i
n
m
e
m
o
r
i
a
n
I N
M E M O R I A N
FRAN ALDANONDO
“ONDARRU”ri
BERE HILETA EGUNEAN
Ondarroa, 1977-12-11. Fran Aldanondori ongi etorria Ondarroako Zubi Barrian. Aldanondo 1977ko Amnistia Orokorra zela eta, ETAko azken presoa
izan zen Espainiak libre utzi zuena. HERRI ARTXIBOA
1979-X-19
Joxe Martin Apalategi
Fran Aldanondok, espetxetik askatu arren, borrokan jarraitu zuen. Oraingo honetan CAAn (Comandos
Autónomos Anticapitalistas). 1979.10.17an Goardia Zibilekin enfrentamendu batean eraila izan zen Ibarran,
Tolosa ondoan, Goardia Zibilek bere bila joan zirenean Fran bera bakarrik bizi zen baserrian.
Garai hartan Ondarroan bizi zen Joxe Martin Apalategik hurrengo bi orrialdeetan agertzen dugun olerkia idatzi, eta Fran Aldanondoren hileta-omenaldian bere zerraldoaren aurrean irakurri zuen Ondarroako Musika
Plazan.
26
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
27
I N
28
O
n
M E M O R I A N
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Ondarroa, 1977-12-12. Fran Aldanondo bere lobatxoari eskutik helduta, herriko kaleetan Jo-Ta Apurtu bere koadrilagaz.
JABIER GALDEANOREN ARGAZKIA. EGIN EGUNKARIA, 1977-12-14, BIZKAIA 3. ORRIALDEA.
29
ON DALA 100 URTE
Ondarroa, 1908ko uztailaren 31. Molla barria. ROISIN KOLEKZIOA. JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA
32
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
LABIN IRUSTA HERMENEJILDO JOAKIN
ZUBIKARAI LANDARIBAR Mª DOLOS
ARANBARRI PLAZA BIZENTA
ZABALETA ARRIZABALAGA ATANASIO
EGIGUREN IBAZETA EDUARDO
URRISTI IBARLOZA Mª JESUS
LERSUNDI ARKOTXA JOSE ANOTNIO
ARROIO GARTZIA GREGORI
ARKOTXA ARRIZABALAGA PEDRO
ALEGRIA LEJARDI PETRA
BASTERRETXEA GOIKOETXEA BONIFAZIO
AULESTIARTE ANAKABE PASKUALA
ETXEBARRIA AZPIRI JUSTA
REMENTERIA ELU MARIA
ZABALETA LAUZIRIKA ROMUALDO
"
"
"
SOLABARRIETA ARKOTXA JOSE Mª
GUENAGA ARRIZABALAGA DOMINGA
GALLASTEGI ETXABURU DANIEL
JIMENO ETXABURU Mª JESUS
GARRAMIOLA LEGARDA KONSUELO
BADIOLA URRISTI AGUSTINA
AGIRRE URANGA ANTONIO
ARRIZABALAGA ETXABURU JULIANA
ANAKABE URRUTIA MARTZELINO
GARRAMIOLA ETXABURU Mª TERESA
IDUETA LARRINAGA ANTONIO
ARISTONDO LARRINAGA ANTONI
ARAUKO ARRATE LORENZO
LARRINAGA BEDIALAUNETA Mª KONTZE
BURGOA ETXABURU JESUSA
ETXABURU LANDARIBAR JUAN
URRESTI URKIZA PETRA
ARANBARRI ETXANO LUIS
OSA ARRONA MANUEL
GOJENOLA ETXABURU ANTONI
LANDARIBAR GARRAMIOLA LEONA
ARAKISTAIN ETXABURU KARMELO
ETXABE OLEA LUIS
ORBEGOZO BADIOLA ELENA
LEKUE AZPILLAGA FRANTZISKO
OSA EXANO SANTIAGO
IZENA
Pedro Antonio (Miera) - Isabel Tomasa
Juan Frantzisko - Mª Dolos
Domingo Antonio - Akilina
Domingo Beltxior - Karlota Petra
Domingo Zakarias Mª - Mª Lorenza
Lukas Bonifazio - Manuela Josefa
Esteban Mª - Joakina Inazi
Prudentzio (Arlanzon) - Teresa (Kortes-Burgos)
Anjel Fermin - Rosa Manuela
Froilan Frantzisko - Dominga (Etxebarria)
Simeon Ubaldo - Frantziska Mª (Mendexa)
Bernabe - Juana Liberata
Erruperto Jose - Mª Karmen
Juan Jose (Etxebaria) - Donata Eujeni (Berriatua)
Domingo - Mª Josefa (Xemein)
"
" "
"
Kasto Buenabentura - Kasta Hilari
Donato Mª - Mª Gregori Madalena
Luzio (Elantxobe) - Saturnina
Martzelino Santiago - Fidela Migela
Alejandro Andres - Teodora Josefa
Gaspar Mª - Mª Karmen
Jose Antonio - Juana Martina
Gaspar Toribio - Juana Bautista
Pedro Frantzisko - Juana Antoni
Justo Pastor - Seberi Juana
Gabriel Antonio - Gabriela Mª
Ezekiel Kandido - Mª Dolos
Faustino Albaro - Petra Pia
Blas Nikanor (Donostia) - Mª Pilar
Felipe Estanislao - Pantaleona Benantzi
Pedro Kruz - Klaudia
Juan Bautista - Bonifazi (kaxako - Donostia)
Zipriano Meliton - Petra Karmen
Juan Inozente - Mª Bautista (Itziar)
Santiago Daniel (Lekeitio) - Juana
Bernardo - Mª Jesus
Fernando Silberio - Mª Kontze
Juan Bautista - Maria
Leon - Leona
Jose Mª - Mª Andres
Isidro Manuel (Mutriku) - Zeferina Jazinta
GURASOAK
AMAREN GURASOAK
Jeronimo Irusta Elordi - Josefa Antoni Elu Korostola (Berriatua)
Toribio Landaribar Goitia - Klaudia Zelaia Abaroa
Jose Aranbarri Bereikua (Berriatua) - Mª Teresa Malaxetxebarria (Xemein)
Pedro Jose Arrizabalaga - Katalina Etxaburu
Frantzisko Ibazeta Jauregi - Mª Josefa Zubizarreta Elordi (Berriatua)
Pedro Ibarloza Egiguren - Eusebi Josefa Amallobieta Oñederra
Rafael Estanislao Arkotxa Odria - Josefa Bernedo Makazaga (Berriatua)
Juan Gartzia Gonzalez - Petra Alegria Ruiz (Korteskoak)
Beltxior Isaak Arrizabalaga Paguaga - Mª Rosario Badiola Lekue
Jose (Etxebarria) - Maria Balzola (Elgoibar)
Santiago Goikoetxea Leniz (Gizaburuaga) - Mª Madalena Iturrazpe Amian (Amoroto)
Frantzisko Mª- Anakabe Txakartegi Albizu
Pedro Balentin Azpiri Etxaburu - Justa Ramona Aulestiarte Laka
Juan Bautista Elu Gorostiola (Berriatua) - Isabel Frantziska Irusta Elordi
Jose Mª Lauzirika Urrosolo (Xemein) - Josefa Aretxabal (Bolibar)
" " "
"
" - "
"
"
Pedro Mª - Emeteri Garramiola
Jose Andres Arrizabalaga Alegria - Jeronima Azpiazu Maguregi (Berriatua)
Jose Andres Etxaburu Alegria - Jeronima Azpiazu Maguregi (Berriatua)
Bitor Juan - Josefa Amezti (Mendexa)
Agustin (Mutriku) - Marta Ikaran
Agustin Frantzisko Urristi Alegria - Mª Asentzio Bedialauneta Arrizabalaga
Joakin (Getaria) - Jeronima Mendizabal (Mutriku)
Frantzisko Mª Etxaburu Iramategi - Mª Bizenta Felipa Zelaia Arakistain
Domingo Mª - Benantzi Etxaburu Odria
Kasimiro Ramon Etxaburu Odria - Mª Bizenta Akorta Mutriku
Juan Jose Larrinaga Etxano - Mª Dominga Egiguren Badiola
Juan Jose - Silbestra Egiguren
Primo Feliziano Arrate Arriola - Zipriana Ibarloza Egiguren
Pedro Kruz Bedialauneta Arrizabalaga - Petra Uribe Badiola
Kasimiro Ramon Etxaburu Odria - Mª Bizenta Akorta Mutriku
Jose Bentura Landaribar Eguen - Mª Rosario Arrizabalaga Bedialauneta
Jose Mª (Berriatua) - Maria Beitia (Elantxobe) (gurazotzakoak)
Pedro Eusebio Etxano Badiola - Juana Josefa Bedialauneta Iramategi
Jose Mª Arrona (kaxako - Arrona) - Josefa Engrazi Irigoien Aldalur
Florenzio Etxaburu Zelaia - Gregori Frantziska Galdos
Gonzalo Rafael Garramiola Zelaia - Manuela Azpiazu Aramaio
Estanislao Etxaburu Ibazeta - Brijida Anjela Garramiola Berridi
Rafael Olea Alegria - Mª Josefa Azpiazu Argoitia
Marzelino Agustin Badiola Aretxaga - Kalixta Mª Gallastegi
Juan Tomas Azpillaga Urrosolo - Mª Ana Egaña Pagoaga
Juan Agustin Etxano Olaizola - Mª Merzedes Aranbarri Lezaola
AMAREN GURASOAK
Domingo - Mª Inazi Arano (Berruatukoak)
Ezekiel Osa Zubikarai - Mª Madalena Osa Pagate
Pedro Mª Arantzamendi Urkidi (Berriatua) - Mª Katalina San Martin Arriola
Florentino Jose (Ziriano - Arana) - M Liburia Uribe
Pedro Saras Zirikiain (Zaragoza) - Mª Santos Urresti Alegria
Jose Rafael Akarregi Bakeriza - Buenabentura Mendizabal Dulantorruiz
Frantsiko Antonio Juarizti Aranbarri - Sotera Txurruka Gisasola (Mutriku)
Froilan Antonio Agirretxea Zelaia - Luisa Urristi Arrizabalaga
Martin Solabarrieta Burgoa - Akilina Azpiri Ugartetxea
Santos (Toskana ) - Josefa Unzeta (Coruña)
Domingo Kornelio Bedialauneta Aretxaga - Rita Txakartegi Dulantorruiz
Domingo (Etxebarri) - Dominga Elu (Berriatua)
Manuel Prada Perez - Jertrudis Jil Bara (Zamora)
Frantzisko Ikaran Bakeriza - Josefa Antoni Badiola Laka
Jose Mª - Anakleta Aldekoa (Abando)
Jose Inazio - Mª Frantziska Aranbarri (Berriatukoak)
Matias Bengoetxea Gainza - Mª Dolos Zendoia Iturrino
Inazio Bernedo Astigarraga (Mutriku) - Josefa Inazi Aldazabal Makazaga
Frantzisko Azpiri (Markina) - Antoni Alzibar Arretxuluaga (Etxebarria)
Zipriano - Mª Hijini Zelaia
Jose Lorenzo Guenaga Aranbarri - Josefa Bibiana Artetxe Gandiaga
X - Antoni Meauria (Elantxobe)
Juan Domingo (Berriatua) - Frantziska Antxustegi (Amoroto)
Klaudio (Bueu) - Dolos Domingez (Laguardia)
Froilan Antonio Agirretxea Zelaia - Luisa Urristi Arrizabalaga
Timoteo Arrizabalaga Arano - Atanasi Nikolasa Alberdi Lekue
Jose Gabino - Josefa Inazi Egaña (Mutriku)
Manuel Iruretagoiena Legarza Zarautz) - Juana Bautista Landa Laurgoien (Lerguain)
Isaak Migel Berasategi Usobiaga (Deba) - Paula Zabala Olabarria (Berriatua)
Domingo Inazio Mugartegi Retolaza - Agustina Berridi Iturriza
Jose Inazio - Mª Dominga Aranbarri
Jose Anizeto Urristi Ondarza - Mª Madalena Landa Etxebarrieta (Ereño)
Pedro Aranburu Aranguren - Mª Inazi Meabeansorena Etxano (Aulestikoak)
Florentino Brijido Alfaro - Juana Josefa Landaribar Goitia
Lukas - Dominga Lezaola (Berriatua)
Juan Kruz Astigarraga (Mutriku) - Maria Elordi (Berriatua)
Juan de Dios Ibazeta Badiola - Saturnina Idueta Osa
Mateo (Amoroto) - Mª Andres Laka (Gizaburuaga)
Simeon Antonio Urristi Alegria - Mª Rufina Lezaola Bikandi
Erruperto Mª Badiola Egurrola - Juliana Urristi Iturriza
Domingo Manuel Markuerkiaga Arrasate - Bizenta Solabarrieta Badiola
Joakin Labin Alonso - Mª Karmen Barkin Perez (Mierakoa)
Frantzisko Zubikarai Burgoa - Mª Karlos Garramiola Zelaia
Jose Mª Aranbarri Alegria - Mª Frantziska Barruetabeña Agirre
Jose Mª (Mendaro) - Mª Juana Bautista Burgoa
Juan Paskual Egiguren Urkieta - Frantziska Larrinaga Arriola
Fernando Urristi Ondarza - Erremiji Teresa Arakistain Bengoetxea
Antonio Lersundi Aranbarri - Josefa Pagate Urriolabeitia
Bitoriano Arroio Billafranka - Hipolita Lopez Lara (Zalduendo)
Pedro M+ª Arkotxa Agote - Emeteri Garramiola Zelaia
Juan Bautista - Frantziska Egurrola (Berriatua)
Juan Bautista Basterretxea Goiogana - Mª Bakeriza Badiola
X
- Leonarda Mª Aulestiarte
Alejo Federiko Etxebarria Diez (Bilbo) - Gregori Josefa Berriatua (Berriatua)
Jose Andres Rementeria Alzibar-Aretxulaga (Etxebarria) - Erremiji Martina Juarizti Plaza
Jose Mª Zabaleta Ondarza (Mendaro) - Mª Juana Bautista Burgoa Arantzamendi
" " "
"
" - " "
"
"
"
Jose Mª - Agustina Badiola
Casimiro Guenaga Laka - Mª Antoni Azpiri Larrinaga (Berriatua)
Azisolo Martin Gallastegi Egiguren - Mª Jesus Goitia Ibarguen (Elantxobe)
Juan Jose - Mª Dolos Alberdi
Ulpiano Garramiola Alegria - Mª Rosa Berridi Iturriza
Domingo Gumersindo Badiola Alegria - Manuela Antoni Anakabe Eizagirre (Berriatua)
Jose Mª - Mª Manuela Walt (Hemajon-Madril)
Jose Joakin Arrizabalaga Atxurra - Juana de Dios Badiola Ibarmia
Jose - Jeronima Badiola Arrizabalaga
Gonzalo Rafael Garramiola Zelaia - Manuela Azpiazu Aramaio
Jose Inazio Idueta Aristi - Damiana Osa Bedialauneta
Migel (Berriatua) - Isabel Egaña (Mutriku)
Juan Tiburzio Arauko Goitia - Juana Etxebarria Diez (Getaria)
Juan Jose Larrinaga Abaroa - Mª Kruz Urrosolo Urresti
Jose Bizente - Mikaela Ibarloza
Jose Silbestre Etxaburu Gainza - Ebarista Lekue Laka
Fermin Mª Urresti Idiakez - Anjela Idueta Plaza
Juan Aranbarri Urionabarrenetxea (Berriatua) - Manuela Irigoien Iribe (Mutriku)
Jose Manuel Osa Iturrino - Mª Frantziska Azpiri Larrinaga (Berriatua)
Jose Mª Gojenola Alegria - Ana Mª Larreategi Elizondo (Berriatua)
Anjel Landaribar Solabarrieta - Leonarda Aulestiarte Bereikua
Martin Arakistain Bengoetxea - Mª Josefa Egurrola Arias (Berriatua)
Juan Bautista Etxabe Aranbarri (Elgoibar) - Ana Mª Eizagirre Aramaio
Benito (Andoain) - Josefa Larranbide (Donostia)
Jose Luis Lekue Solabarrieta - Mª Dominga Ibaibarriaga Barruetabeña
Frantzisko Maria Osa Artetxe - Manuela Frantziska Laskurain Zabala (Mutrikukoak)
AITAREN GURASOAK
Frantzisko Esteban Aranbarri Arantzamendi - Mª Kleope Urristi Alegria
Ildefonso Bilbao Aldekoa (Lumo) - Zelestina Aramaio Santiso
Pedro Kruz Bedialauneta Arrizabalaga - Petra Uribe
Antonio Aretxaga Lopez de Letona - Hijini Nafarrete Nafarrete (Urrunaga )
Juan Bautista Zelaia Ainzuriza - Mª Bedialauneta Juarizti
Bartolomeo Burgoa Ibarloza - Timotea Badiola Arrizabalaga
Domingo Atxurra Bermeosolo (Berriatua) - Saturnina Antoni Urristi Arriola
Domingo Jose Otxoantezana Etxebarria - Mª Isidra Arriola Uribe
Sotero Bakeriza Dulantorruiz - Balbina Etxano Otxoa
Agustin - Sotera Landabaso (Elantxobekoak)
Tiburtzio Bedialauneta Iramategi - Jertrudis Urristi Ondarza
Jeronimo - Josefa Antoni Elu (Berriatua)
Jose Domingez Gartzia - Tomasa Mielga Zid
Jose Tomas Ikaran Unanue - Mª Salome Antxustegi Egaña
Luis (Mendata) - Feliziana Bastererretxea (Lumo)
Domingo (Amoroto) - Mª Josefa Azpiri (Berriatua)
Agustin Legarda Gomezkorta (Mutriku) - Marta Ikaran Uananue
Migel Zendoia Arrizabalaga -Nikolasa Galdos Aretxaga (Markina)
Juan Mª - Mª Josefa Astigarraga (Mutrikukoak)
Agustin Mª Badiola Iturriza - Mª Juliana Zularika Ibazeta
Tomas Egiguren Anzuriza - Silbestra Larrinaga Eizagirre
Pedro - Katalina Etxaburu
Juan Jose (Mutriku) - Mª Rosa Elu (Berriatua)
Modesto (Pontevedra) - Maria Fernandez (Tuy)
Jose Etxebarria Ugarte (Bedia) - Josefa Pagoaga Garramiola
Benito Egurrola Zelaia - Sotera Urriolabeitia Treku
Manuel Bizente (Mutriku) - Mª Madalena Badiola
Pedro Balanzategi Altuna (Zarautz) - Eusebi Eskobar (Azebedo)
Jose Buenabentura Badiola Alegria - Mª Kristina Zarraga Goiogana
Simeon Arantzamendi Bakeriza - Isabel Urristi Aulestiarte
Juan Andres-Josefa Antoni Osa
Jose Bentura Landaribar Goitia - Josefa Antoni Alegria
Jose Antonio Beriztain Aranburu - Margarita Pagoaga Garramiola
Pedro Jose Lekue Aranbarri - Josefa Antoni Bengoetxea Abaroa
Agustin Kortazar Jauregi - Mª Dominga Urkiza (Berriatua)
Frantzisko - Josefa Egaña (Mutrikukoak)
Jose Mª Burgoa Iturriza - Akilina Eizagirre Aramaio
Elias - Laureana Ostolaza
Frantzisko Mª Urristi Aranbarri - Mª Joakina Ugarteburu Ibaibarriaga (Xemein)
Inazio Mª Urrosolo Urresti - Mª Dominga Solabarrieta Alegria
Toribio Gazagaetxebarria Beitia - Manuela Benantzi Otxantezana Etxebarria
AITAREN GURASOAK
1906an JAIOTAKOAK
IV - 14
IV - 15
IV - 21
V - 02
V - 03
V - 04
V - 05
V - 09
V - 13
V - 13
V - 14
V - 17
V - 18
V - 25
V - 26
V - 26
VI - 01
VI - 02
VI - 03
VI - 04
VI - 06
VI - 06
VI - 07
VI - 08
VI - 09
VI - 12
VI - 12
VI - 13
VI - 16
VI - 20
VI - 22
VI - 26
VI - 29
VII - 05
VII - 05
VII - 09
VII - 10
VII - 15
VII - 19
VII - 21
VII - 24
VII - 25
GURASOAK
ARANBARRI URKIZA DOLOS
Mateo Mª - Hermenejilda Mª (Berriatua)
BILBAO OSA ZELESTINA
Frantzisko Mª - Segunda
BEDIALAUNETA ARANTZAMENDI AGUSTIN
Domigo Santos - Josefa Alexandra (Mutriku)
ARETXAGA LOPEZ DE LETONA HIJINI
Jose Eduardo - Josefa Fermina
ZELAIA SARAS BENITO
Jose Mª - Mª Anjeles
BURGOA AKARREGI JOSEFA
Salbador Bizente - Mª Natibitate
JOSEFA ATXURRA JUARIZTI
Jose Frantzisko - Mª Antoni (Berriatua)
OTXOANTEZANA AGIRRETXEA INES
Anjel Balentin - Agustina Mª
BAKERIZA SOLABARRIETA BALBINA
Ramon Antonio - Teodora Henrike
URKIAGA RIANE ANDRES
Florentino (Elantxobe) - Josefa (Ferrol)
BEDIALAUNETA ALEGRIA RUFINO
Laureano Antonio - Mª Bautista
IRUSTA ZABALA KRISOSTOMO
Julian - Juana (Xemeingoak)
DOMINGEZ PRADA TOMASA EULALI
Felipe - Damiana (Zamora)
FRANTZISKO IKARAN ARANTZAMENDI
Domingo Gregorio - Teodora Frantziska
GANDARIAS AGIRRE MIGEL
Jose (Algorta) - Zipriana Josefa
EIZAGIRRE ALEGRIA JUAN JOSE
Jose Antonio - Josefa Antoni (Berriatuakoak)
LEGARDA BENGOETXEA Mª DOLOS
Julian - Dionisi
ZENDOIA BERNEDO Mª SOLE
Estanislao Pablo - Marta Jerbasi
ARISTONDO AZPIRI FRANTZISO
Juan Jose (Mutriku) - Josefa Bitori (Markina)
BADIOLA ETXABURU MARIA
Zezilio Erruperto - Rufina Teodora
EGIGUREN GUENAGA DOLOS
Frantzisko Jabier - Inazi Balbina
ARRIZABALAGA MEAURIA FRANTZISKO
Bitor Eusebio - Josefa (Elantxobe)
GARALDE LAKA JUAN JOSE
Ebaristo Migel - Emili (Berriatua)
MIGEZ OTERO JOAKIN
Joakin (Tuy) - Teresa (Laguardia)
ETXEBARRIA AGIRRETXEA BITORIANO
Santos Leon - Antoni Fermina
EGURROLA ARRIZABALAGA JESUS
Domingo Mª Pilar - Katalina
AGIRRE IRIONDO Mª DOLOS
Bernardino - Mª Frantziska (Mutriku)
BALANZATEGI IRURETAGOIENA JAIME TOMAS SATURNINO
Rafael (Lesaka) - Maria (Zarautz)
BADIOLA BERASATEGI FRANTZISKA
Domingo Eusebio - Mª Antoni Bentura
ARANTZAMENDI MUGARTEGI Mª DOMINGA
Nicolas Antonio - Isabel Agustina
AMALLOBIETA UGALDE LEANDRO
Ebaristo Gaspar- Simona (Berriatua)
LANDARIBAR URRISTI Mª KRUZ
Andres - Juana Inozente
BERISTAIN ARANBURU JOSE
Antonio Mª - Eskolastika Fermina (Aulestia)
LEKUE BRIJIDO RAFAEL
Elias Mª - Mª Guadalupe
KORTAZAR ARAKISTAIN JOSE
Pedro (Lekeitio) - Felizitas Perpetua
LIZARZABURU ASTIGARRAGA JOSEFA
Jose Migel - Basili (Astigarragakoak)
BURGOA IBAZETA JUANA
Domingo Trinitate - Mª Dominga
ABADEA TELLERIA JUAN
Fidel Roberto - Isabel (Elantxobe)
URRISTI URRISTI FRANTZISKO
Toribio - Mª Frantziska (Berriatukoak)
URROSOLO BADIOLA BENIGNA
Juan Tomas - Mª Jesus
GAZAGAETXEBARRIA MARKUERKIAGA Mª DOLOS
Santos Benito - Agustina Mª
IZENA
Patxi Etxaburu Ajarrista
JAIOTZA
I - 02
I - 04
I - 09
I - 11
I - 11
I - 12
I - 16
I - 21
I - 23
I - 25
I - 26
I - 26
I - 29
I - 29
II - 03
II - 05
II - 09
II - 10
II - 11
II - 17
II - 25
II - 27
III - 05
III - 06
III - 06
III - 07
III - 08
III - 08
III - 09
III - 10
III - 12
III - 13
III - 17
III - 19
III - 20
III - 22
III - 27
III - 30
IV - 03
IV - 03
IV - 09
JAIOTZA
ON DALA 100 URTE
O N
O
n
d
D A L A
a
r
r
o
a
1 0 0
2
0
0
U R T E
6
33
34
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
X - 29
X - 29
X - 31
X - 31
XI - 01
XI - 02
XI - 02
XI - 04
XI - 05
XI - 08
XI - 12
XI - 16
XI - 17
XI - 18
XI - 21
XI - 25
XI - 26
XI - 27
XI - 29
XII - 01
XII - 02
XII - 03
XII - 09
XII - 11
XII - 14
XII - 15
XII - 17
XII - 18
XII - 21
XII - 22
XII - 26
XII - 31
XII - 31
BARBARIAS LENIZ NARTZISA
ETXABURU ZULARIKA ANPARO
GARRAMIOLA MAGUREGI FERNANDO
BURGOA LEKUE JOSEFA
BADIOLA AZPIAZU DOMINGO
GOROSTEGI URROSOLO BITORIANA
BIKANDI ETXANIZ BITORIANA
MENDIZABAL LEZAOLA ISIDRO
LEGARDA ARTETXE Mª AGUSTINA
ELGOIBAR ARRIOLA TEODORO
AKARREGI LARRINAGA ANTONI
URKIDI BEDIALAUNETA JOSE
BENGOETXEA BADIOLA PEDRO
ITXASO AMALLOBIETA MARIA
ARISTI OSA JUAN JOSE
LATORRE ARRASATE MARIA
AGIRRETXEA AULESTIARTE MARIA
ELU BADIOLA FAKUNDO
LAKA MARURI SATURNINO
BIKANDI TXURRUKA KANDIDA
URRISTI SAJARRISTA JOSE
ALKORTA LANDARIBAR INAZIO
KANPOS LOPEZ DE LETONA ANDRES
EMALDI GALINDEZ MANUEL
BARRENA ETXEZARRETA MARGARITA
ZARRAGA LARRINAGA JUAN
TXAKARTEGI LARRINAGA JOSEFA ANTONI
LAKA IDUETA Mª JOSEFA
BURGOA SOLABARRIETA TOMAS
ARAMAIO ARAKISTAIN PAULINO
AKARREGI BADIOLA JUAN
LANDARIBAR LARRINAGA SILBESTRE
ETXABURU ETXABURU JUSTINA
Damaso Jose Andres - Basili Zizili
Pedro Jose - Susana Juliana Zularika Alegria
Domingo (Berriatua) - Mª Juana
Bernabe Mª -Mª Antoni Justina
Blas - Zizili
Domingo Resurrezio - Dominga Gillerma
Manuel (Berriatua) - Mª Dominga (Xemein)
Jose Antonio - Mª Antonia
Jose Bentura - Josefa Joakina (Arroa)
Jose Mª - Rejina (Berriatua)
Bitor Agapito - Mª Kontze
Jose Mª - Mª Santos
Doroteo Makario - Mª Kleofe (Elantxobe)
Kresentzio - Rosa Mª Laureana
Jose Juan - Natali Ramona
Bitoriano (Hielo-Soria) - Mª Timotea
Domingo Melkiades - Anjela Eskolastika
Jazinto Mª - Matea Nikanora
Eusebio Andres - Gregori Toribi
Juan Frantzisko - Anjela
Paulino Pedro Mª - Mª Dominga
Pedro Leon - Isabel Romualda
Martin Inazio (Ormaiztegi) - Josefa Mª Dolores
Jose (Larrabetzu) - Eusebi (Araia)
Silbestre Anbrosio (Eibar) - Mª Luisa (Azkoitia)
Migel Antonio - Emeteri
Isidro - Frantziska Mª
Inazio Demetrio - Mª Teresa
Juan - Katalina
Bruno - Mª Eujenia (Itziar)
Domingo - Benita
Pedro Benito - Migela Saturnina
Ezekiel Kandido - Prudentzi Saturnina
GURASOAK
Antero Fausto - Makari Dionisi
Benito Blas - Bernardina
Juan Bautista - Nikolasa
Domingo Segundo - Gabriela Leona
Marzelino - Maria
Rafael Bizente - Gumersinda (Elgoibar)
Kasto Antonio - Manuela Frantziska
Jose Atanasio - Liboria Kristina
Nikomedes Kruz - Margarita Karlota
Juan Tomas - Ulpiana Margarita
Jose - Frantziska Antoni Luisa (Mutriku)
Federiko Bizente - Mª Ramona
Jose Mª - Maria (Mutrikukoak)
Jose Inazio - Mª Guadalupe
Jose Mª - Mª Andres
Jose Ramon - Mª Josefa (Gizaburuaga)
Lorenzo Manuel - Modesta Bibiana
Migel Antonio - Seberi
Juan (Meilan-Lugo) - Ana Muñoz (Estepona)
Felipe - Frantziska
Jose Mª (Mutriku) - Mª Agustina (Berriatua)
Urbano Ramon - Frantziska
Juan Mª (Mutriku) - Ildefonsa Saturnina
Eujenio Jorje (San Bizente de la Barkera) - Mª Agustina
Frantzisko (Sodupe) - Raimunda (Amurrio)
Baltasar Frantzisko - Mª Felixa
Simon Juan - Mª Jesus
Fernando Teodoro - Josefa Antoni (Xemein)
Kreszentzio - Inozentzia (Lekeitio)
Domingo Bruno - Susana
Domingo Mateo - Juana Marzelina (Donstia)
Juan Jose - Josefa Ramona
Joakin Enrike - Mª Gillerma
Antonio Mª - Leokadi Simona
Sebastian Isidoro - Mª Dolos
Simon Tadeo - Nartzisa Juana
Bonifazio Kastor - Mª Josefa Karmen (Berriatua)
Jose Inazio - Gillerma
Domingo Jose - Manuela Mª
Jose - Hilari
Inazio - Mª Modesta
GURASOAK
Juan Agustin Barbarias Txakartegi - Leokadi Arostegi Goenengua (Lekeitiokoak)
Antolin Antonino Etxaburu Egiguren - Mª Josepha Zelaia Ainzuriza
Jose Martin Garramiola Maguregi (Aulesti) - Josefa Antoni Artozabal Kareaga (Zenarruz.)
Bartolome Burgoa Ibarloza - Timotea Badiola Arrizabalaga
Domingo Robust. Badiola Etxaburu - Antoni Alejandra Goiogana Etxebarria (Portugalete)
Pedro Gorostegi Arrizabalaga (Amezketa) - Josefa Antoni Anzuela (Aia)
Inazio - Juana Bautista Aldazabal (Berriatukoak)
Isidro Mendizabal Goikoetxea (Mutriku) - Elbira Buenabentura Urruzuno Beristain
Agustin Legarda Gomezkorta (Mutriku) - Marta Ikaran Unanue
Inazio Mª Elgoibar Arrieta (Etxebarria) - Juana Frantziska Irusta Goitia
Jose Rafael Akarregi Bakeriza - Buenabentura Josefa Mendizabal Dulantorruiz (Xemein)
Juan Anjel Lino - Mª Frantziska Urkidi
Pedro Pablo Bengoetxea Abaroa - Petra Aristi Garramiola
Pedro Jose Itxaso Malzarbeitia - Sotera Agirretxea Zelaia
Martin (Mutriku) - Rosa Mª Bengoetxea
Benito (Hielo - Soria) - Filomena Kastaño (Almanzon)
Jose Agirretxea Zelaia - Eulali Frantziska Ibazeta Badiola
Jose Antonio Elu Urristi - Bizenta Txurruka Lizaola
Dionisio Laka Ibazeta - Kleta Bedialauneta Solabarrieta
Juan Inazio Bikandi Elu - Mª Jertrudis Urristi Alegria
Bitor Urristi Aranberria - Mª Mikaela Bustindui Urreta (Berriatua)
Tomas Antonio Alkorta Urbieta (Mutriku) - Bizenta Olasolo Arrizabalaga (Xemein)
Andres Kanpos Ollakindegi (Ormaiztegi) - Saturnina Asumendi Mendia (Gabiria)
Manuel - Ana Mª (Larrabetzukoak)
Ziriako Mª Barrena Bermudez - Josefa Dominika Larrar Arozena (Azpeitikoak)
Antonio - Amali Badiola
Deograzias Txakartegi Dulantorruiz - Josefa Antoni Egurrola Aranbarri
Dionisio Laka Idueta - Kleta Bedialauneta Solabarrieta
Felipe Burgoa Garramiola - Dominga Atanasi Azpiazu
Frantzisko Aramaio Alegria - Ana Teresa Santiso Arkotxa (Lekeitio)
Jose Akarregi Bakeriza - Klara Larrinaga Urrosolo
Toribio Landaribar Goitia - Klaudia Zelaia Abaroa
Gabriel Ramon Etxaburu Zelaia - Monika Eizagirre Aramaio
AITAREN GURASOAK
Jose Migel Urkiza Zaldunbide - Mª Asentzi Iturrino Arrizabalaga
Jose Mª Burgoa Iturrino - Akilina Eizagirre Aramaio
Domingo Mª Urrutia Alegria - Benantzi Etxaburu Odria
Jose Andres Badiola Ibarmia - Josefa Zenarruzabeitia Onaindia (Bolibar)
Esteban Klemente Urkiola Landaribar - Eusebi Domnga Etxaburu Gainza
Jose Beltxior - Bizenta Klara Lekue
Florentzio Etxaburu Zelaia - Frantziska Inazi Galdos Burgaña
Saturnino Martinez de Luko, Fernandez Miñono (Retolaza) - Raimunda Dominga Irueta Agirre
Inazio Aramaio Alegria - Mª Paula Zubikarai Burgoa
Domingo Deograzias Badiola Arrizabalaga - Josefa Inazi Aulestiarte Bereikua
Jorje Egaña Olasolo - Mª Dolos Arregi Urrsolo
Juan Jose Egurrola Iramategi - Mª Benantzi Larrinaga Garramiola
Jose Mª (Beasain) - Juana Azpiazu (Mutriku)
Pedro Pablo - Petra Arizti
Juan Jose Etxaburu Zelaia - Mª Kontze Ozerin Iturriza
Kasimiro Ramon Etxaburu Odria - Mª Bizenta Alkorta Mutriku (Mutriku)
Jose Anizeto Urristi Ondarza - Mª Madalena Landa Etxebarrieta (Ereño)
Pedro Jose Badiola Arrizabalaga - Joakina Azpiri Ugartetxea
Pedro - Mª Dominga Kabado (Meilangoak)
Damaso Mª - Agustina Zelaia Olabarria
Asentzio Baltasar Urresti Imaz - Juana Mª Alkorta Amutxastegi
Bizente Osa Ibazeta - Josefa Antoni Alegria Alegria (Berriatua)
Jose Antonio Lezeartua Arrieta - Mª Martin Manzisidor Zulueta (Mutrikukoak)
Kasimiro Burgoa Lertxundi - Mª Pilar Bedialauneta Bengoetxea
Juan (Sodupe) - Tomasa Kapetillo (Sopuerta)
Jose Frantzisko Arrasate Etxebarria - Manuela Korta Etxebarrria (Zestoa)
Rafael Basilio Etxaburu Odria - Mª Madalena Urruzuno Arrillaga
Migel Ibazeta Jauregi - Manuela Urkiaga Asturiza (Mendexa)
Frantzisko Solano - Juana Barrientos (Lekeitiokoak)
Zakarias Inazio Usobiaga Madariaga - Kandida Tomasa Guenaga Juarizti
Paskual - Juana Kaietana Arriola
Meltxor Isaak Arrizabalaga Pagoaga - Mª Rosario Lekue
Hermenejildo Urkiza Goitia - MªAnjela Zaldunbide Basterretxea
Agustin Frantzisko Urresti Arriola - Mª Asentzi Bedialauneta Arrizabalaga
Lorenzo Lersundi Dulantorruiz - Mª Bisitazio Otxoa Larrinaga
Meliton Egia Kintana (Mutriku) - Rosa Mª Arantzamendi Agirretxea
Frantzisko Inazio Idiakez Aristondo (Itziar) - Mª Kontze Oñederra Mugartegi
Sebastian Lekue Bengoetxea - Balbina Urkiola Landaribar
Juan Ramon Osa Ibazeta - Felipa Zubikarai Burgoa
Jose Jabier Ituarte Goitia - Mª Dominga Aristi Egurrola
Manuel Beristain Arrizabalaga - Ezekiela Frantziska Elordi Guenaga
AITAREN GURASOAK
Jose Mª Leniz Setokiz - Kandida Arregia Zelaia (Lekeitiokoak)
Jose Mª Zularika Ibazeta - Mª Rita Alegria Juarizti
Juan Eusebio (Etxebarria) - Rufina Urizar (Lekeitio)
Juan Jose Lekube Solabarrieta - Dominga Ibaibarriaga Barruetabeña
Bitoriano Azpiazu Egiguren (Xemein) - Mª Josefa Goikoetxea Antxustegi (Mendexa)
Blas Urrosolo Urristi - Mª Dominga Etxaburu Badiola
Gregorio Etxaniz (Mutriku) - Ana Josefa (Berriatua)
Rafael Lezaola Etxea - Luisa Mª Madalena Elu Eizagirre
Manuel Artetxe Azpiazu (Itziar) - Mª Esteban Oliden Lazkano (Arroa)
Pedro Jose (Berriatua) - Mª Josefa Eguren (Bolibar)
Migel Inazio Larrinaga Gisasola ((Xemein) - Faustina Antoni Osa Iturrino
Paskual Bedialauneta - Juana Kaietana Arriola
Salbador Badiola Arrizabalaga - Balbina Larrinaga Maguregi
Juan Andres Amallobieta Oñederra - Josefa Antoni Osa Bedialauneta
Domingo Jose Osa - Mª Josefa Urkiza (Berriatua)
Lazaro - Telesfora Urkiola
Bartolome Aulestiarte Laka - Mª Antoni Zaldunbide Pagoaga
Bartolome Badiola Zularika - Juana Dominga Azpiri Zulueta
Domingo Roman Maruri Ibazeta - Dominga Arrizabalaga Pagoaga
Antonio Txurruka Lezaola - Josefa Elu Urristi
Pio Andres Sajarrista Ibazeta - Ana Mª Egurrola Pagoaga (Berriatua)
Jose Bentura Landaribar Goitia - Josefa Antoni Alegria Aretxaga
Florentino Jose Lopez de Letona Antefara (Liriano-Araba) - Liboria Mª Teresa Uribe Laka
Jose M+ª Galindez (Otxandio) - Basili Saroia Billarreal (Araba)
Juan Mª Etxezarreta Garikano (Legorreta) - Frantziska Etxaniz Leizarralde (Azkoitia)
Blas Antonio - Euloji Petra Iturrino
Juan Jose Larrigaga Abaroa - Mª Kruz Urrosolo Urristi
Juan Domingo Idueta Aranbarri - Manuela Zabala Amallobieta (Berriatua)
Martin Solabarrieta Burgoa - Akilina Azpiri Ugartetxea
Jose Antonio Arakistain Martija - Josefa Basurko Garate (Itziarkoak)
Domingo Robustiano Badiola Etxaburu - Antoni Alejandra Goigana Etxebarria (Portugalete)
Emeterio Larrinaga Burgoa - Josefa Kristina Arantzamendi Aramaio
Rafael Basilio Etxaburu Odria - Madalena Urruzuno Arrillaga
AMAREN GURASOAK
Pedro Aramaio Zubikarai -- Josefa Ramona Arantzamendi Bakeriza
Juan Toribio Arauko Goitia - Juan Etxebarria Diaz (Aulestia)
Juan Mª Arkotxa Amutxastegi (Mutriku) - Benantzi Eduarda Aranatzamendi Agirretxea
Jose Eusebio Irondo Azpiazu - Eujeni Barinagarrementeria Laka (Xemein)
Esteban Klemente Burgoa Arantzamendi - Agapita Rosa Etxaburu Gainza
Pedro (Elgoibar) - Dominika Frantziska Etxezarreta (Elgeta)
Bernabe Burgoa Ibarloza - Saturnina Uzin Alegria
Andres (Ormaiztegi) - Saturnina Azurmendi Leorburu (Gabiria)
Toribio Joakin Gazagaetxeabarria Beitia - Manuela Benantzi Otxoa-antezana Etxebarria
Migel Jeronimo Arrizabalaga Etxaburu - Frantziska Egurrola Iramategi
Juan Bautista Ansorregi Egurrola - Mª Juana Epelde Armendia (Mutrikukoak)
Bitor Olarreaga Arregi - Luisa Lezaola Etxea
Jose Mª - Frantziska Arakistain
Jose Ulpiano - Mª Rosa Berridi
Esteban Klemente Burgoa Arantzamendi - Agapita Rosa Etxaburu Gainza
Pedro Ikaran Telleria (Berriatua) - Mª Zizili Kortabitarte Larrinaga (Gizaburuaga)
Jose Manuel Lasarte Unamuno - Tomasa Arrizabalaga Arana
Pedro Jose Olarreaga Arregi - Ramona Urristi Elu
Domingo - Ana Parrado (Esteponakoak)
Jose Gabriel Artetxe Arrizabalaga - Josefa Laskurain Iriondo (Mutriku)
Juan Bautista Aldazabal (Berriatua) - Josefa Agirre Alegria
Sebastian Otxoa Makuso - Mikaela Amias Biaskoetxea (Ea)
Juan Bautista Etxabe Aranbarri (Elgoibar) - Ana Mª Eizagirre Aramaio
Gregorio Frantzisko Arrizabalaga Alegria - Juana Mª Mujika Iriondo (Mutriku)
Fausto - Ursola Olarte Goikoetxea (Amurrio)
Sebero Markuerkiaga Arrasate - Engrazi Nafarrate Nafarrate (Urrunaga)
Antonio Elustondo Etxea - Tomasa Urkiza Azumendi (Berriatukoak)
Jose Mª Arakistain Urkidi - Klara Barinagarrementeria (Berriatukoak)
Gillermo - Gabriela Foruriaga (Elantxobekoak)
Jose Leon Otxoa Makuso (Gerrikaitz) - Frantziska Xabiera Larrinaga Burgoa
Pedro (Hondarribia) - Bizenta Agote (Donostia)
Jose MªAranburu Larrinaga - Juana Azpiazu Ibarluzea (Beasaingoak)
Jose Andres Badiola Ibarmia - Josefa Zenarruzabeitia Onaindia (Bolibar)
Serafin Egurrola Aranbarri - Juana Anakabe Eizagirre (Berriatua)
Gabriel Lezeartua Arrieta (Mutriku) - Rita Eizagirre Aramaio
Juan Paskual Egiguren Urkieta - Frantziska Larrinaga Arriola
Jose Martin Garramiola Maguregi (Aulesti) - Josefa Antoni Artolazabal Kareaga (Bolib.)
Aureliano Arzuaga Zabala (Azpeitia) - Balentina Bidasoro Erkizia (Zumaia)
Toribio Joakin Gazagaetxebarria Beitia - Manuela Benantzi Otxoantezana Etxebarria
Antonio Mª Arriola Otxoantezana - Mª Trini Agirre Walt
Diego Urriolabeitia Treku - Serafina Aranbarri Lezaola
AMAREN GURASOAK
1 0 0
IZENA
URKIZA ARAMAIO SOTERA
BURGOA ARAUKO INAZIO
URRUTIA ARKOTXA Mª NIEVES
BADIOLA IRIONDO AMALI
URKIOLA BURGOA ESTEBAN
BADIOLA UNZUETA Mª ASUN
ETXABURU BURGOA MARIA
MARTINEZ DE LUKO KANPOS ANDRESA
ARAMAIO GAZAGAETXEABARRIA TORIBIO
BADIOLA ARRIZABALAGA BERNARDA
EGAÑA ANSORREGI ANTONI
EGURROLA OLARREAGA AGUSTIN
ARANBURU EPELDE JUANA
BENGOETXEA GARRAMIOLA JOSE
ETXABURU BURGOA RAMONA
ETXABURU IKARAN PEDRO
URRISTI LASARTE ESTEBAN
BADIOLA OLARREAGA FELIPA
FLORES MUÑOZ MANUELA Mª
ETXABURU ARTETXE AGUSTINA
URRESTI ALDAZABAL Mª KARMEN
OSA OTXOA JERONIMA
LEZEARTUA ETXABE MIGEL
BURGOA ARRIZABALAGA ANJELA
IBAÑEZ BARRENENGOA ANJEL
ARRASATE MARKUEKIAGA ENGRAZI ASUN
ETXABURU ELUSTONDO EMILI
IBAZETA ARAKISTAIN Mª ROSARIO
ETXEBARRIETA MONASTERIO DEMETRIO
USOBIAGA OTXOA Mª KONTZE
BEDIALAUNETA HIGOS JUSTA
ARRIZABALAGA ARANBURU EDUARDO
URKIZA BADIOLA TERESA
URRESTI EGURROLA SERAFIN
LERSUNDI LEZEARTUA ANTONIO
EGIA EGIGUREN JUAN
IDIAKEZ GARRAMIOLA Mª KONTZE
LEKUE ARZUAGA RAFAELA
OSA GATZAGAETXEBARRIA MARGARITA
ITUARTE ARRIOLA FAUSTINO
BERIZTAIN URRIOLABAEITIA SIMON
IZENA
D A L A
JAIOTZA
VII - 29
VII - 31
VIII - 05
VIII - 06
VIII - 10
VIII - 13
VIII - 14
VIII - 14
VIII - 18
VIII - 20
VIII - 24
VIII - 28
VIII - 28
VIII - 30
VIII - 31
IX - 02
IX - 03
IX - 05
IX - 12
IX - 18
IX - 21
IX - 28
IX - 29
IX - 29
X - 01
X - 03
X - 06
X - 07
X - 07
X - 08
X - 09
X - 12
X - 14
X - 14
X - 19
X - 20
X - 23
X - 23
X - 23
X - 23
X - 27
JAIOTZA
O N
U R T E
O N
O
n
D A L A
d
a
r
r
o
a
1 0 0
2
0
0
U R T E
6
35
II. ERREPUBLIKA
ONDARROAN, 1931-1936
EGOERA POLITIKOA
URON
II. ERREPUBLIKA ONDARROAN:
EGOERA POLITIKOA
(Unión Republicana Ondarresa)
Imanol Oruemazaga Baseta
“Ezkerra Ondarroan II. Errepublika Garaian” gaiaz, "EAE-ANVren sorrera eta lehen urratsak" izenburuarekin idatzi nuen artikuluari beste atal bat gehitu nahi nioke idazlan berri honetan.
I
zan ere, 1932-04-14an, Errepublikaren 1. urteurrena
ospatzeko ondarrutar ezkertiarrek "Hotel Comercio"
jatetxean egin zuten afariaz amaitzen nuen artikulu
hura, URONen garaia zela iragarriz (1).
1.- EAE-ANVTIK URONERA
Santi Meabek, Ondarroako EAE-ANVko kide eta
sortzaile izanak, afari haren berri ematerakoan, harroxko
eta erronka eginaz adierazten zuen:
" Esto, como se ve, marcha... ¡Quién lo hubiera dicho ayer! Los "34 heróicos" hemos pasado ya
de cien. Los despectivamente llamados "cuatro
gatos" se van convirtiendo en más de cuatro tigres.
Y lo que os rondaré, rubios, si se nos resuelve bien
la cuestión del local apropiado a nuestro optimismo
y categoría" (2).
Izan ere, 1932. urtearen hasieran garai bateko EAEANVko zenbait kide eta beste errepublikar herritar batzuk
elkartzen hasiak ziren Sabin Arana kaleko "Loiola" tabernan (gaurko Sabin Arana kalea, 5-9 zenbakidun etxeak
dauden eremuetan) (3).
Taberna-jatetxe hau zuzentzen zuten Andres
Arrizabalaga Etxaburu "Txebito" eta Maria Iriondo
Arantzamendi senar-emazteek. Bi pisuko etxetxo horren
lehen solairuan bizi ziren eurak eta, goiko solairura igotzeko eskatzetik zeukaten eskaileraz baliatuz, bigarren solairuan zeukaten taberna-jatetxeaz arduratzen ziren.
Hemen aurkitu zuten Santi Meabek amesten zuen
kabia. Behin-behineko biltokia lehenik (4). Eta behin-betirakoa ere geroago, "Centro Republicano" izena jarri ziotelarik.
Elkarte berri bat sortzeko asmoz, behin-behineko
batzordea ere sortu zuten 1932.02.02an eginiko bileran,
Santi Meabe aukeratu zutelarik lehendakari eta Teofilo
Garzia Hernandez maisua idazkari. Eta gogotsu ekin zioten
herritarren atxikimenduak lortzeko lanari.
Errepublikaren lehen urteurrena ospatzeko
1932.04.14rako antolatu zuten afarirako dei egiterakoan,
jada 90 herritarren atxikimendua lortua omen zeukaten (5).
Egun gutxira, 104ra iritsia omen zen "adheridos autenticos"en kopurua (6).
Elkarte honen sorreraren berri ematerakoan, begira
nolako irudia eskaintzen zigun "Gurutz" herriko berriemaileak:
"Jakin dodanez, bazkidietatik lau komunistak
diraz (zer dan balekie!; zortzi "radical socialista";
amar eskertar abertzaliak eta ogeita bi "erkaldar
federalak" (7).
(1) Ondarroa 2003 urtekaria, 64. or.
(2) Santi Meabe, "También nosotros", "La Voz de Guipuzcoa" ezkertiar egunkaria (Donostia), 1932-IV-23, 13. or. Badirudi "Los
34 heróicos" esaldia lotuta dagoela 1931.06.28an EAE-ANV eta Sozialisten hautagaiek lortu zituzten 34 botokoekin.
(3). Sabino Arana kalean, errepidearen alboan, garai bateko Arriolaneko etxebizitzari jarraituz, baziren bi pisuko etxe txiki
batzuk. Hauetariko baten kokatzen zen "Loiola" taberna.
(4) Elkartearen bazkide eta Santi Meaberen lagun mina izan zen Jose Amallobieta Osa "Ted Ritxar" berak honela gogoratzen
zidan biltoki hura: “Neure andri be hantxe ezautu neban. Lekeitxarra zan. Baiña berta etorritte euan zerbitzera. Ze jaten be emoten eben
bertan. Egixe esan, jokun be asko eitten gendun” (Jose Amallobieta Osa "Ted Ritxar" berak niri egindako adierazpenak
(1977/XII/02).
(5) LVDG, 1932.04.13, azken orria.
(6) Errepublika eguneko ospakizunak gogoratuz eginiko kronikan honela zioen Santi Meabe elkarte berriko kideak: "Ya que para
principiar somos solamente ciento cuatro adheridos auténticos, ya que somos todavía pocos, y el día que nos constituyamos formalmente
esperamos triplicar el número..." (LVDG, 1932.04.23, 13. or.)
(7) "Ekin", 1. urtea, 7. zkia. (1932.03.19), 5. or. "Ekin" asterokoa Zornotzan argitaratzen zuen "Jaungoiko Zale" elkarteak.
Bestalde, garai hartan ohiko jarrera zen Ondarroako kronikak sinatzeko izengoitiaz baliatzea.
38
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
I I .
E R R E P U B L I K A
Nabari denez, intentzioz beteriko irudia, bihurria ere
nolabait, ondarrutar berriemaile honek eskaintzen diguna.
Eskumatar eta eliztar baten ikuspegitik egindako argazkia,
alegia.
Dena den, benetan pentsaera eta izaera arras desberdineko herritarrek osatzen zuten elkarte politiko hura:
EAE-ANVko abertzale, Marzelino Domingoren "Radical
Socialista" delako, Indalezio Prietoren jarraitzaile, UGTeko
sindikalista, komunista bakana... Ideia eta jarrera politiko
hain desberdinak -kontrajarriak ere batzuetan- izan arren,
Errepublikaren defentsa sutsuak elkartzen zituen guztiak.
Elkarte politikoari jarri zioten izena bera, "Unión
Republicana Ondarresa" dugu adierazlerik onena (8).
Bestalde, arrantzale zein lehortar, maisu zein mekaniko, herriko seme zein kanpotik etorriak, nahas-mahas biltzen ziren bertan. Besteak beste, txoferren eta herriko maisuen partaidetza nabarmendu nahi nuke. 1933. urtean elkarte honen kideen artean aurkitzen ditugu Benito Ibarrola,
Teofilo Garcia Hernandez eta Gonzalo Pereiro herriko maisuak. Eta, nola ez, jada ezaguna zaigun Santi Meabe bera.
EAE-ANVren sortzailea, eta elkarte berri honen "bihotz eta
arima" (9).
Itzul gaitezen 1932. urtera. Elkartearen behin-behineko batzordeak eginiko lanak bere gailurrera iritsi ziren
Andra Mari Jaien inguruan.
Abuztuaren 13an, zapatua, 21:30etan bildu zen
URON elkartea batzar nagusian Sabino Arana kaleko bere
egoitzan. Elkartearen egoitza erabat barriztatuta agertzen
zen. Behin-behineko batzordeak bere sorreratik eginiko
lanen berri eman ondoren, elkarteko 125 bazkideen izenak
irakurri ziren. Behin betiko Zuzendaritza Batzordea eta
Kultur Batzordea osa lezakeen bazkideez ere zenbait iritzi
eman zen luze eta zabal. Gaueko orduek aurrera egin zutenez, eta eztabaidatu eta onartu behar zen barne araudiak 13
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
P O L I T I K O A
atal eta 100 artikulu inguru zituenez, azkenean, Batzar
Nagusi hura hurrengo ostiralean, abuztuak 19, jarraitzea
erabaki zuten.
Abuztuaren 19ko Batzar Nagusian onartu zuten
URONeko Barne Araudia, eta aukeratu zituzten
Zuzendaritza Batzordea eta Kultura batzordea.
Hori bai, abuztuaren 14an, igandea, 11'00etan elkartearen bandera altxatu zuen URONek bere egoitzan. Eta
ondoren URONeko kideek osatutako bi bikotek eskuzko
pilota partida jokatu zuten herriko frontoian (10).
ERREPUBLIKAKO
GOBERNUBURUAREN
ETA MINISTROEN BISITA
ONDARROARA.
1933.04.10ean, portuko lanen hasierako lehen harria
jartzea zela-eta, Manuel Azaña, Errepublikaren
Gobernuburuak eta Indalezio Prieto eta Marzelino
Domingo ministroek Ondarroara egin zuten bisitaren inguruan, izugarri suspertu zen URON elkartea. Izan ere, bisitaldi hura prestatzen eta girotzen biziki saiatu zen, EAJPNV eta KOMUNIO TRADIZIONALISTA alderdi politikoen jarrera hotz eta kritikoari -boikotari ere zenbait kasutan- aurre eginaz (11).
Agintariei ongi etorria egiteko Ondarroan jaso ziren
hiru arkuak honela zioten: "Ondarroa saluda cordialmente
a los bienhechores", "Los republicanos saludan a los
ministros y les alientan al grito de "Viva la República",
"Los Chóferes de Veristain saludan a los representantes del
pueblo. Viva la República social" (12).
Agur hauek irakurtzean, berehala antzematen diegu
URONeko kideek esku-hartze zuzena izan zutela. Halaber,
bisitaldi hura prestatzeko, Ondarroako udalaren ardura zeukan Kudeaketa Batzordeak (13) udaletxean izateko bilerarako
(8) Izen oso honen laburdurari dagokionez, URO agertzen da elkartearen agirietan. Komunikabideetan, ordea, URON.
(9) Santi Meabe eta Felix Urkizuren artean sortutako eztabaida zela eta, URONeko zuzendaritza batzordeak berak URONen
barruan ematen zen politika aniztasuna azaltzeko honela zioen 1933.06.06an eginiko gutunean: "(...), porque Santi de Meabe, que
pertenece al Partido Socialista, forma parte de la Unión Republicana Ondarresa lo mismo que cualquier republicano que pueda estar afiliado al partido maurista, ponemos por ejemplo. Un poco extraño, si se quiere, pero a eso obligan las circunstancias. Esa es la única manera de agruparse los liberales que no sean ni tradicionalistas ni separatistas. De esta necesidad le dará a usted idea el que dentro de la
Unión Republicana Ondarresa hay algunos que dicen ser da la Acción Nacionalista Vasca". (El Liberal, 1933-06-08, 8. or.).
(10) La Voz de Guipúzcoa egunkaria, 1932-08-19, 9.orr; 1932-08-22, 8.orr.
(11) Giro honen adierazle dugu, besteak beste, bisitaldi hura zela-eta Ondarroako batzokiaren inguruan asmatu eta zabaldu zen
leloa: "Ai Indalezio, Indalezio, Indalezio Prieto! Noizko Euzkadiko EstatuTUa?". Baita esanguratsua, bisitaldia iragan eta gero,
"Ibaiondo" berriemaileak eskaini zuen kronika ere: "Ikertaldi bat: Gaur, astelenez, Españako iru elkarzin eta ainbat euren jarraitzaillek ikertau gaitue. Guztiyak 50 berebilletan etorri dira; langillen ixerdi atza daroien berebil eder txukunetan. Kaiako lenengo arria ipiñi
eta beriala Bermiorantz urten dabe" ("Euzkadi", Bilbo, 1933.04.13, "Ondarroatik").
(12) Bi urte aurrerago, 1931. urtean, Antiguako Amaren irudiari ongi etorria emateko 53 arku jaso zituzten ondarrutarrek!
(13) Garai hartan Ondarroako Udala Manuel Hidalgo, Pedro Larrañaga eta Isidoro Ibaibarriagak osatzen zuten Kudeaketa
Batzordearen eskuetan zegoen. 1933.01.28an udal aginpidea utzi behar izan zuten 1931.04.17 tik agintzen ari ziren EAJ-PNVko
alkate eta beste zinegotziek.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
39
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
Sebastian Bakeriza, ondarrutar arrantzalea, eta Indalezio Prieto bere lagun mina, 1933.04.10ean.
deia egin zuen. Han zen URON ere. Herriaren izenean ere
arkua eraikitzea erabaki zutenez, URONek bere gain hartu
zuen arkua egiteko ardura.
Arku hauek egiteak sortu zituen zeresana eta eztabaida franko, epaitegiraino iritsi zelarik arazoa. Are gehiago, Berriatuko Herri Epaitegiak 35 pezetako isuna ezarri
zien ondarrutar batzuei, arkuak egiteko hostoak eta abarrak
hartu zituzten-eta berriatuar baten zuhaztian, jabearen baimenik gabe. Arazoa Ondarroako Udaleraino heldu zen. Eta
1933.06.12ko udal bileran 35 pezetako isuna berak ordaintzea erabaki zuen "teniendo en cuenta que fueron realizados dichos trabajos por orden del Presidente de la Gestora,
si bien nunca se pudo suponer que invadieran terrenos sin
contar con sus dueños ni menos causaren daños en los mismos", hori bai, "entendiéndose que no respondemos de las
costas ni del arresto" (14).
Ikustaldi hark, eta kaian hasiera emandako herrilanek, gehien bat, Ondarroako herriaren etorkizunerako zuten
garrantziaz erabat jabeturik zegoen ondarrutar asko. Garai
hartan Ondarroako alkatea izan zen Manuel Hidalgo jaunak
EL LIBERAL EGUNKARIAK, 1933.03.29, 1. ORR.
I I .
berak zintzoki agertu zuen ondarrutarren esker ona, larrukutxa eskainiz I. Prietori berari.
Baina bisitaldi hura hauteskunde garaian, eta aldirik
beroenean egin zen. Ondarroara etorritako ministroek
eurek, bezperan, domekan, mitin handi baten parte hartu
zuten Bilboko zezen plazan. Biharamunean, Ondarroara eta
Bizkaiko kostaldera egin zuten bisitaldia bera politika arrazoiak bultzatuta egin zutela jakinarazi omen zuen I. Prieto
berak Madrilera itzuli bezain laster, "Euzkadi" egunkariak
zioenez (15).
Bisitaldi honen inguruko zenbait xehetasun eskaini
dut hemen apropos. Luzatu ere egin naiz, beharbada. Baina
guztiz beharrezkotzat jo dut. Izan ere bisitaldiak berak eta
honen inguruan sortu zen giro politikoak eragin zuzena
izan zuten URON elkartean ere.
Aste berean, apirilaren 13an, hain zuzen, elkartearen
batzordea berriztatu zen. Hona hemen aukeratutako batzorde berria:
(14) OUBA, 1933.06.12. OUOBAL (1933-1942). 57. or.
(15) Hona hemen Madrilera itzuli bezain laster I. Prietok berak eskaini zuen prentsaurrekoan esan zuena, "Euzkadi" egunkariak
jaso zuenez: "Luego dijo que más trascendencia que el mitin tuvo la excursión por la costa. Pudo hacerse esta excursión por las zonas
fabriles y minera, cuya adhesión a la República garantizaba la apoteosis. Pero se verificó el recorrido por pueblos de filiación más acusadamente reacccionaria como Durango y el litoral, donde dice se desbordó el entusiasmo". "Euzkadi", 1933.04.12, 2. orr.
40
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Indalezio Prieto bera, Manuel Azaña eta Madriletik etorritako agintariek albumari begira.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
41
I I .
E R R E P U B L I K A
koen baitan. Batasunaren aldeko eskariak ere ugaldu ziren
egunkarietan. Hauteskundeetan jasandako porrotaren arrazoia alderdi bakoitza bere aldetik aukeztu izana omen zen.
Besteak beste, Manuel Azaña Errepublikako
Gobernuburuak berak gidatzen zuen Acción Republicana
desegin eta Ezker Errepublikarra alderdia sortu zen
Madrilen 1934.04.02an egin zen Asanbladan. Alderdi berri
honen lehendakaritzat hautatu zuten Manuel Azaña bera,
Marzelino Domingo lehendakariordetzat eta Jose Salmeron
idazkaritzat.
Madrileko erabaki hauek berehala izan zuten eragina
Ondarroako URONen ere, apirilean bertan asanbladak egin
baitziren (18).
Baina bilera hauek, antza, ez zuten arrakasta handirik
lortu. Eta ekainaren 23rako asanblada berezia deitu zuten
"para plantear el dilema de la definición de la Sociedad en
forma categórica y sin posibilidades de confusión a que la
actual política gubernamental de enligues, renunciamientos y persecuciones nefastas para los auténticos intereses
republicanos, pudiera dar lugar" (19).
Sebastian Bakeriza, ondarrutar arrantzalea, Indalezio Prieto ministroari lepotik helduta Madrileko agintariek Ondarroara egin zuten bisitaldian.
EL LIBERAL EGUNKARIA, 1933.04.12, 6. OR.
Lehendakaria:
Leokadio Perez.
Idazkaria:
Pedro Etxebarria
Lehendakariordea:
Jose Revuelta.
Idazkariordea:
Benito Ibarrola
Batzordekideak:
Dolores Landaribar
Diruzaina:
Bixente Burgaña
Ziriako Garzia
Frantsizko Zabaleta
Kultur Batzordekideak: Alberto Etxebarria
Markos Gabika
Teofilo Garzia Hernandez
Aipagarri deritzat, besteak beste, emakume baten
presentzia URONen batzordean. Askatasunaren eta berdintasunaren haize berrien laztan goxoa, dudarik gabe!.
"Mucho se espera de la indudable valía de dichos
ciudadanos en favor de nuestra sociedad y de la causa de
(16) "El Liberal", 1933.04.20, 5. or.
la libertad. Es indudable que Ondárroa ha comenzado,
como los demás pueblos, a rectificar sus viejas e inservibles ideas", honela agurtzen zuen URONeko batzorde
berria "El Liberal" egunkari sozialistak (16).
Biharamunean, apirilaren 14an, URONeko kideek
ere handikiro eta alaitsu ospatu zuten Errepublika Eguna
Leizarreko zelaietan, Mutriku eta Debako alderdikideekin
batera.
Egun gutxira, apirilaren 23an, 9 herritarrez osaturiko
hautagai zerrenda aurkeztu zuen udal hauteskundeetarako.
(Ikus 1933-04-23 hauteskundeetaz artikulu berezia
ONDARROA urtekari honetan)
3.- URONETIK IRORA.
1933.11.19an Espainia osoan egin ziren hauteskunde
orokorretan alderdi eskumatarrak indartuta atera ziren.
Porrot handia jasan zuten, ostera, ordura arte II.
Errepublikako agintea zeukaten alderdi errepublikar ezkertiarrek. (17)
Honek sosegu eza sortu zuen ezkertiar alderdi politi-
(17) Javier Tussel historialariak honela laburtzen dizkigu hauteskunde hauen emaitzak: "En un Parlamento de 470 escaños, doscientos le correspondían a la derecha, de los que algo más de la mitad eran de la Confederación Española de Derechas Autónomas; el
centro disponía de unos 160, de los que un centenar correspondían al partido radical. En la izquierda el PSOE mantenía una fuerza parlamentaria considerable con 60 escaños, pero la izquierda republicana apenas tenía 40 y de ellos la mayor parte le correspondían a la
"Ezquerra catalana". "La Segunda República", Espasaren "Historia de España"ren 12. tomoa, 1997, 96. or.
42
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Batzar honetan bildutako guztiek aho batez onartu
zuten "Izquierda Republicana" alderdi politiko berriaren
idearioa. Hala ere, erabaki hura behar adina ausnartua izan
zedin eta bileran ez zeuden bazkideek eurek ere erabakitzeko aukera izan zezaten, ekainaren 30ean berriz bildu eta
orain ere aho batez berretsi zuten aurreko astean hartutako
erabakia. Izena ere aldatu eta aurrerantzean "Unión
Republicana Ondarresa" hura "Izquierda Republicana
Ondarresa (IRO) bilakatu zen.
Zuzendaritza Batzorde berria ere aukeratu zuten
hurrengo sei hilabeteetarako.
Gonzalo Pereiro, maisua.
Lehendakaria:
Lehendakari-ordea:
Juan Aranbarri,
industriaria.
Benito Ibarrola, maisua.
Idazkaria:
Idazkariordea:
Juan Jose Lopez.
Diruzaina:
Bixente Burgaña,
(berrautatua).
Batzordekideak:
Dolores Landaribar
Jose Zabaleta
Karlos Amilibia.
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
P O L I T I K O A
Elkarte berriaren egoera ekonomikoa ez zen guztiz
osasuntsua. Egia esan, kaxan diru askorik ez zegoen, baina
elkartearen egoitza berriztatzeko egindako zorrak ere ez
ziren itogarriak.
Hala ere, zuzendaritza batzordeak gogotsu hartu
zuen elkartea indarberritzeko eta beste herritarren sinpatia
lortzeko eginbeharra (20). Berehala ekin zion lanari. Besteak
beste, hitzaldi sail bati hasiera eman zion uztailean bertan.
Esanguratsua 1934.07.28ko hitzaldiaren gaia: "Ellos y
nosotros". (21)
Latza eta itogarria zen, izan ere, garai hartan
Ondarroako errepublikar ezkertiarrek bizi zuten giroa.
Garai honetakoa dugu, hain justu, idazle batek Ondarroako
egoeraz, orokorki, eta URON elkarteaz, kontretuki, eskaintzen zuen irudi hau:
"Usted sabe que Ondárroa está ahora dividido en dos bandos que se disputan, casi equilibradamente, la hegemonía: el Círculo Tradicionalista y el
batzoqui. Aparte de ello, sólo hay un pobre Centro
(más bien esquina) de izquierda republicana en las
afueras, al otro lado de la ría, casi al margen del
mapa urbano. Y "Jaungoicoa" o la iglesia sobre
todos, naturalmente". (22)
1934/1935 URTEETAKO TUNEL ILUNA:
Egoera hau are larriago bihurtuko zen aldi labur batera. URONeko kideek ere laster ezagutuko zituzten errepresioaren erpekadak.
Batez ere "Urriko Iraultza" delakoak Ondarroako
URONen izan zuen eraginaren ondorioz. Izan ere, greba
honen ondorioz, URONeko bost kide atxilotuak izan ziren
(23)
. Espetxeratuak herriratu arren, eskumatarren errepresioak bere oinpean zapaltzen jarraitu zuen.
Ezkertiar alderdien biltokiak eta EAJ-PNVren batzokiak ere itxita jarraitu zuten luzaroan agintarien aginduz.
URONen egoitza bera ez zuten ireki maiatzaren azken egunetara arte. Maiatzaren 30ean, hain zuzen, El Liberal egunkariak dei egiten zien bilera batera Ondarroako errepublikar
eta sozialistei (24).
Batzar hark pilak kargatzeko balio izan zuen, antza.
Hilabete geroago, 1935eko uztailaren 14an, ezkertiarrek
mitin handia egin zuten Barakaldoko Lasesarre futbol
(18) Apirilaren 12ko batzarrerako deian, puntualtasuna eskatzeaz gain, bildutakoen botoekin onartutako erabakiak baliodunak
izango zirela ohartarazten zituzten bazkideak. Ezohiko oharra. Batzarraren garrantziaren lekuko, dudarik gabe. Ondarroako kronika, EL, 1934.04.11, 7. or.
(19) Batzar berezi hauen berri ematerakoan "Declaración de izquierdismo" izenburua jarri zion Ondarroako kronikariak. EL,
1934.07.06, 6. or.
(20) EL, 1934.07.06, or. berean.
(21) Ondarroa, EL, 1934.07-28, 5. or.
(22) Juan de Nafarrate, "En la punta de Saturrarán. Diálogo peripatético", EL, 1934.07.27.
(23) Gertaera honetaz datu gehiago Ondarroa 2006 urtekari honetan argitaratutako "1934KO HUELGEA" artikuluan
(24) EL, 1935.05.30, 5. or. Orrialde berean EE(IR)k Basauriko areto baten emango zuen mitina iragartzen zuen, "Después de tantos meses de obligado (...?) a que se han visto sometidos los partidos de izquierda, debido al estado excepcional que hemos padecido...".
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
43
"Ondarroako portu barria egiteko herrilanen beste fase bat".
Ondarroako paduran gaurko dika eraikitzeko herrilanen hasiera" (1933. urtean).
zelaian, M. Azañak ere hitz egin zuelarik. Mitin honetara
joateko ordura arte inoiz ezagutu ez zen irrika antzematen
omen zen Ondarroako IRO elkartean, 40 bazkide inguru
prestatu ziren-eta mitinera joateko (25).
1935. urte hartan, hala eta guztiz ere, 1934ko urriko
iraultza zela-eta atxilotuta jarraitzen zuten egoera nabarmendu zen. Espetxeetako egoeraren salaketak eta libre
uzteko eskariak noiznahi agertzen ziren egunkarietan.
Zerbait nabarmentzekotan ezin aipatu gabe utzi "Circulo
Femenino" delako mugimendu ezkertiarrak presoei laguntzeko urte osoan zehar aurrera eraman zuen diru-bilketa
kanpaina. Bizkaiko herrietan egiten zen diru-bilketa hau.
Eta bildutako diru-kopuruaren berri ematen zuten egunkarietan astero. Zer gertatu ote zen Ondarroa behin baino ez
agertzeko diruemaileen zerrendan, eta bertan 10 pezeta
ematen? (26).
1936. URTE MAMITSUA
1936ko otsaileko Hauteskunde Orokorrak pizgarri
izan ziren ezkertiar alderdien baitan. Indar guztiak elkartu
ziren Fronte Popularra osatzeko. Hauteskundeetan lortutako botoek ere ezkertiar indar politikoen elkartasun hura
saritu zuen. Fronte Popularra atera zen garaile.
Ondarroari dagokionez, Fronte Popularrean bildu
ziren eskertiar guztiak, IRO, Alderdi Komunista, EAEANV bera ere. Baita horrela hauteskundeetara aurkeztu ere.
Ondarroako Fronte Popularrak 232 boto lortu zituen.
Lorpen eskasa EAJ-PNV eta KOMUNIO TRADIZIONALISTEK Ondarroan lortutako emaitzekin alderatuta. Baina, dudarik gabe, ezkertiarren aurrepauso apala
bezain sendoa 1931.06.28ko Errepublikako lehen hauteskundeetan EAE-ANV eta sozialisten hautagaiek lortu zituzten 34 botoak kontuan hartzen baditugu.
Hala ere Ondarroako ezkertiarren indartze hori botoetan baino eguneroko lanean nabarmendu zen gehiago.
Nire iritzi hau baieztatzeko, hor ditugu UGT sindikatuak burutu zuen zenbait ekintza: Kontserbategietako langileen aldeko "Lanerako Oinarriak", Maiatzaren bateko
(25) "Media docena escasa de voluntarios solíamos acudir desde Ondarroa a esta clase de expediciones: Pero esta vez pasaremos de cuarenta". EL, 1935.07.13, azk. or.
(26) EL, 1935.10.05, 9. or.
44
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
mobilizazioak, "Antonieta" merkatalontziaren deskarga zelaeta gertatutakoak... (27).
Honez gain, jakingarri
Kofradiarekin gertatua.
deritzat
Santa
Klara
1936. urteko lehen hilabeteetan Ondarroako arrantzaleak, -txalupa jabeak, batez ere- eta Santa Klara kofradia bera,
buru belarri murgilduta zeuden arrantzako flota berriztatzeko
lanetan (28). Izan ere, Langabeziaren Kontrako Legeak eskaintzen zituen onurak eskuratu nahi zituzten txalupa zaharrak
zatikapenera jaurti eta berriak egiteko.
Tirabira asko gertatu zen Kofradiako Zuzendaritza eta
txalupa jabeen artean -baita tostartekoen artean ere-, batez ere
BBKrekin negoziatu behar izan zuten maileguari nortzuk eta
nola erantzun erabakitzeko orduan.
Gestioak ere luze joan ziren. Eta datu aipagarri moduan
esan dezaket Santa Klara Kofradiak berak bere esker ona agertu ziola Ondarroako IROri -eta ez herriko beste alderdi politikori- "por el apoyo prestado en el asunto del desguace de
vapores" (29).
Imanol
Oruemazaga Baseta
LABURDURAK:
EL: El Liberal, Bilboko egunkari ezkertiarra.
LVDG: La Voz de Guipuzcoa, Donostiako
egunkari ezkertiarra.
OUBA: Ondarroako Udal Bilera Agiria.
OUBAL: Ondarroako Udal Bilera Agirien
Liburua.
SKOAKZBBA: Santa Klara Ondarroako
Arrantzaleen Kofradiako Zuzendaritza
Batzordearen Bilera Agiria.
SKOAKBAL: Santa Klara Ondarroako
Arrantzaleen Kofradiako Bilera Agirien
Liburua.
(27) Ikus Ondarroa 2006 honetan UGT sindikatuaz azaltzen den artikulua.
(28) 1936ko urtarrila eta ekaina bitartean Arrantzaleen Kofradiako 11 bileretan gai hau erabili zen, batzar batzuetan -1936.02.25
eta 1936.06.29koak, besteak beste-, gai bakarra ere izan zela.
(29) SKOAKZBBA, 1936.03.21. SKOAKBAL (1927.01.15/1940.04.07), 274. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
45
II. ERREPUBLIKA ONDARROAN:
ONDARROAKO
TRADIZIONALISTAK
ETA JELTZALEAK
II. ERREPUBLIKAN
(1931-1936)
EGOERA POLITIKOA
Batasun pragmatikotik konfrontaziora
Ibai Muñiz Etxaniz
El movimiento nacionalista vasco, cristiano y antifascista,
y cuya finalidad es descoyuntar las provincias vascas del Estado español
y constituirlas en una república independiente,
está agrupado en un partido de masa sólidamente organizado.
A
Roberto Arlt, 1935
rtikulu honen helburua II. Errepublika garaiko
Ondarroako jeltzaleak eta eskuindar tradizionalistak aztertzea da. Azterketa horretan, EAJren eta tradiziozaleen erakundeak aztertzeaz gainera, alderdi horietan
parte hartzen zuten pertsonengana hurbilpen bat egingo
dugu. Jeltzaleen kasuan jarraituko den eskema honakoa da:
Batetik, erakunde jeltzaleak zeintzuk ziren zehaztuko dugu,
eta erakunde hauek zer-nolako ekintzak burutzen zituzten
ikusi. Gero, ekintza hauetan parte hartzen zuen jendearengana joko dugu, zer-nolako ideiak jasotzen zituzten jakiteko. Mitinetan entzuten zutena, antzerkietan ikusten... Honi
ideologizazio prozesua deituko diogu.
Azkenik, ideia edota ideologia ondo zehaztuta, errazago ulertuko ditugu mundu jeltzaleak hainbat arazo eta
gatazkaren aurrean eman zituen erantzunak, euren mundu
ikuskeraren araberako erantzunak izan baitziren.
Tradiziozaleen kasuan, datu gutxiago dugunez, azterketa
ezin izango da hain zehatza izan. Hala ere, sektore politiko
hau ulertzeko zenbait zantzu ematen ahaleginduko gara.
Azkenik, bi talde politiko hauen artean zeuden ika-mikak
ere aztertuko ditugu.
Lanerako iturri nagusiak EUZKADI eta EL DÍA egun-
kari jeltzaleak izan dira. Bertan, herriko hainbat kronikarik
Ondarroako gorabeheren berri ematen zuten. Orri hauetan
idazleak ziren Txori-Erreka (Segundo Bedialauneta),
Artibai (Jose Ituarte, Zintzo), Jokintxo, Imitxa... Artikulu
horietan, berriak kontatzen dizkiguten bitartean, kronikariek argi uzten dute zein den euren pentsaera eta arazoekiko jarrera. Altxor txiki horiek barik ezinezkoa zatekeen
artikulu honi orain daukan itxura ematea.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
E R R E P U B L I K A
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
P O L I T I K O A
Ondarroa, 1910.
Emakumeen pitxer jokoa Musika plazan.
Ezkerretara goian ikurrina zintzilik Batzokiko mastatik.
ITURRIA: EUSKO IKASKUNTZAREN AGIRITEGIA
inguruko herrietako abertzaleentzat. Errestaurazio garaiak
ziren haiek, zer edo zelango demokrazia egon bazegoen
baina botereak egin ahalak egiten zituen boto-emaileak erakartzeko. Horretarako herrietako gizarte harreman molde
zaharrez baliatzen zen, jauntxokeria (kazikismoa) eta klienterismoa bere alde erabiliz. Baina gizartea aldatzen zihoan,
eta gizarte eredu berriek eta ideologia berriek kolokan jarri
zuten aurreko oreka politikoa. Langile guneetan sendotzen
joan ziren jarrera sozialista eta anarkistak edota gure
kasuan hurbilagokoa dugun abertzaletasunak zirrikituak
ireki zituzten botere politikoan lekua egiteko.
Modernizazio politikorako tresna izan ziren ideologia
hauek (jauntxokeria desagerrarazteko etab.) baina sarritan
eurek ere politika molde berdinetara jotzen zuten boterea
eskuratzeko.
Ondarroan udaleko zinegotzien izenak ikusi besterik
ez dago jeltzaleak udalean oso goiz ikusteko.
Abertzaletasunaren sendotzearekin batera hasi zen indartzen hauen kontrako jarrera ere.
Aurreko politika ereduaren ustelkeria gehitu izana
eta botere politiko "ezegonkortzaileen" indartzea (abertzaletasunaren, sozialismoaren eta anarkismoaren sendotzea,
hain zuzen ere) Primo de Riveraren diktadura ezartzeko
arrazoietako (edota aitzakietako) batzuk izan ziren. 1923an
ezarri zen erregimen berria eta hurrengo urteko urtarrilaren
seian itxi zuten Ondarroako Batzokia. Diktadurak iraun
bitartean udala aukeratzeko hauteskunderik ez zen egin, eta
bertako kideak herriko sektore garrantzitsuenetatik aukeratzen ziren. Hauen tartean ez zegoen abertzalerik.
Jeltzaleentzat argi zegoen diktadurapeko udalaren helburuak zeintzuk ziren:
Su mayor aspiración política, conseguir el
exterminio de la causa jeltzale en Ondarroa, no
pasó de eso, de aspiración. 2
Tarte honetan, abertzaletasuna bi alderditan banatuta
egon zen, Comunión eta Aberri-n hain zuzen ere. Herrian
banaketa honek eraginik izan zuen eta hau zenbaterainokoa
izan zen jakiteko daturik ez dugu eskuratu, oraingoz.
Batasuna 1930ean berreskuratu zen.
Ezin dugu ahaztu, bestalde, II. Errepublikako abertzale zaharrenak mende hasieran abertzale "egindakoak"
zirela, eta 30. hamarkadako jeltzaleek oso presente zuten
abertzaletasuna fenomeno berria zela. Nolabait esateko,
Euzkadi betidanik existitzen zen, baina honetaz ez zen inor
jabetu Sabino Arana heldu zen arte. Ixidor Etxebarria zinegotzia II. Errepublikako urteetan hil zen, 1932ko abuztuan,
hain zuzen ere. Gizon honek mende hasieran udalean eta
alderdian egindako lana gogoan zuten II. Errepublika sasoiko jeltzaleek,
batta be zeure ta beste aberkide on-onak ziran
Zubikarai, Ituarte, Markuerkiaga, Uranga eta gainerako il diran beste aberkide askoren lanak esan
geinke eztirala alperrekuak ixan (...). 3
1 - ONDARROAKO ABERTZALETASUNA
II. ERREPUBLIKA AURRETIK
Ez da hain erraza II. Errepublika aurreko Ondarroako
abertzaletasunari (eta, orokorrean, politikari) buruz zerbait
esatea, batez ere garai horretarako ikerketarik ez daukagulako. Dauzkagunak zantzuak baino ez dira.
Ezin da ukatu abertzaletasuna fenomeno oso goiztiarra denik Ondarroan eta, dirudienez, baita Lea-Artibai
eskualdeko herri nagusietan ere. Batzokia zein urtetan
(1903/8/14)1 zabaldu zen ikusi besterik ez daukagu.
Bermeokoarekin batera, Bilbo ingurutik kanpo zabaldu zen
lehenengokotarikoa izan zen, eta jarraitu beharreko eredua
1. ONDARROAKO HISTORIA ZALEAK (2003), «Ondarroako lehen Batzokia: Euskal Lagun-artea (1903-08-14)», Ondarroa
2003: 10-14 orr.
46
I I .
Ondarroa, 1903 – 1922 artean.
Prozesioa herriko kaleetatik.
Atzean Batzokia ikurrina masta erdian daukala.
ITURRIA: EUSKO IKASKUNTZAREN AGIRITEGIA
2. JOKINTXO, «De la apertura del Batzoki de Ondarroa», EUZKADI, 1932-8-6
3. A., «Ondarroa», EUZKADI, 1932-8-26
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
47
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
Gizon hauek (Etxebarria barne) 1903an Batzokia
zabaldu zuten abertzale haietarikoak ziren, seguruenik.
Gizon hauek beraz, gure herriko abertzaletasunaren sorrerara garamatzate zuzenean.
2 – II. ERREPUBLIKAKO
ERAKUNDE JELTZALEAK
Diktadura jausi bezain laster hasi ziren jeltzaleak
euren erakunde egitura berrantolatzen, eta berrikuntzarik
ere sartu zuten. Herriko mugimendurik sendoena izateaz
gain, hobekien antolatua ere bazen jeltzaleena.
(...) nuestra disciplinada organización (...)
que (...) cuenta ya [1932. urterako] con 800 afiliados, entre emakumes y gixones, que sin esconderse
en la sombra como ellos [tradizionalistak], saldrá a
trabajar con la frente alta a la luz pública (...).4
2.1 - URI BURU BATZARRA (UBB):
EAJren Uri Buru Batzar edo herri-juntaren lana funtzio
gutxi
batzuetara
mugatzen
zen
soilik.
Hauteskundeetako zerrendak zehazten-eta aritzen zen, eta
hortik aurrera ekintza kulturaletara mugatzen ziren gehien
bat, Batzoki eta Euzkeltzale Bazkunarekin lankidetzan beti
ere.
Urtero berritzen zituen kiderik gehienak, lehendakaria barne, eta oro har beste erakunde abertzaleetan ere ibiltzen zirenen izenak aurkitzen dira zerrenda hauetan (ikus 3.
eranskina).
2.2 - EUZKELTZALE BAZKUNA (EB)
«Euzkeltzale-Bazkuna da, euzkera-aldez, euzkerari dagokijozan gaijetan, lana egingo daben bazkun bat»,
halaxe aurkezten zuen bere burua erakundeak. Eta ez
zioten gezurrik, Errepublika garai osoan zehar burututako
ekintzak euskararekin lotuta egon baitziren.
Euzkeltzale Bazkunaren lehen ekitaldiak antzerkiak
izan ziren, 1931ko martxoaren 28 eta 29an. Bide Oneran
egin ziren eta batutako dirua arrantzale txiroentzat izan zen.
Baina erakundea uztailean eratu zen, eta lehendakaritza
berria aukeratu zuten (ordura arte UBBko lehendakariak
betetzen zuen EBko lehendakari postua).
1934. urte hasieratik euren burua Euzkeltzale
Bazkunakotzat aurkeztuko zuten "Okerrek" hartu zuten
Euzkadi egunkarira (eta baita Donostiako El Día egunkarira) Ondarroako kronikak bidaltzeko betebeharra.
Urtarrilaren 14an bertan bidali zuten "Okerrek" euren lehen
1 9 3 1 - 1 9 3 6
I I .
E R R E P U B L I K A
O N D A R R O A N ,
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
P O L I T I K O A
kronika EUZKADI egunkarira, eta bertan Euzkaltzale
Bazkunak antolatutako hainbat ekimenen berri ematen zen.
Euskara umeen artean zabaltzeko ikastaroen artean, musika
ikastaroa iragartzen zuten urtarrilaren 15etik aurrera.
Ikastaro hauetan parte hartzeko bakoitzak ahal zuenaren
arabera ordaindu behar zuen, hori bai, gurasoak EBren
laguntzaileak izan behar ziren. Dakigunez, lehen musika
ikastaro egunera ume ugari aurkeztu ziren, 42 hain zuzen
ere. Ez dakiguna da hurrengo egunetan agertzeko eskariak
arrakastarik izan zuen. Musika ikastaroak hasten ziren egun
berean amaitzen zen EBren beste ekimen bat, olerki txapelketara lanak aurkezteko epea hain zuzen.
1934ko otsailean bertan beste ekintza baten berri
ematen zuen EBk, "jakintza arloko" hitzaldien berri. Batez
ere osasunarekin lotuta eta zehazki edarizaletasunaren aurkakoak (arazo honi garrantzi handia ematen zioten Euzkadi
egunkariko kronikariek ere). Hitzaldiak, noski, euskaraz
izan ziren. Era berean, EBko antzerki taldeak Donostiako
antzerki lehiaketan parte hartu zuen arrakasta handiz eta,
data horietan, Lekeitiora ere egin zuten txangoa.
Urte horren amaieran, taldearen kide zen Augustin
Zubikarai "Arteta" idazle gaztearen omenez afaria antolatu
zuen. Afarian herriko kronikari eta idazle ugari batu ziren
(Artibai, Txori-Erreka, Biar), eta beste talde abertzaleetako
kideak eta zinegotzi abertzaleren bat ere bai.
2.3 - IRRINTZI
MENDIGOXALE TALDEA
1931ko maiatzaren 26ko Euzkadi egunkarian azaldu
zen Artibairen kronikak herriko Irrintzi Mendigoxale taldea
berritzen ari zela jakinarazten zuen. Itxura denez,
Diktadurapean geldirik egon behar izan zuen taldeak, baina
1931ko erdialderako bere lehen ekintzak burutzen hasia
zen. Jada maiatzaren 23an Elorrioko Batzokiaren zabaltze
jaian egon ziren eta bertan Mendigoizale Abertzaleen
Federazioaren sorreran parte hartu zuten.1931ko uztailean
eratu zen taldea behin betiko, eta bere ordezkariak aukeratu zituen.
Taldeak, lehen une hauetan, 20-25 urteko gazteak
biltzen zituen, baina euren asmoa gazteagoengana zabaltzea zen. Taldeko burua Ignacio Santa Cruz izan zen, urte
gehienetan bederen. Euren biltzarrak Errepublikako lehen
urteotan EAJren bulegoetan egiten zituzten. Baliteke gero
Batzokian egitea, UBBk-eta egiten zuten gisara.
Taldearen asmoa abertzaletasuna zabaltzea zen, eta
honetarako mendiak gozatzeaz gain mendian bertan ekintzak burutzen zituzten (irakurketak, adibidez). Era berean,
mendigoizaleak baserritarrekin kontaktuan jartzen ziren,
jeltzaleen imajinarioan "Euzkadiren esentzia" bizirik eta
garbi mantentzen zuten baserritar horiekin hain zuzen ere.
4. JOKINTXO, «De la apertura del Batzoki de Ondarroa», EUZKADI, 1932-8-6
48
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
BENITA SUBIÑAZEK EMONDAKO ARGAZKIAK
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
49
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
Baina batzuetan ekintza bereziagoak ere egiten zituzten. Ermuko mendigoizale taldearekin batera eta
Markinako Udalaren laguntzaz Simon Bolibarri,
Hegoamerikako Errepubliken askatzaile izatearren, omenaldia antolatu zioten Bolibarren. Santa Ageda eskean ere
aritu ziren 1932, 1935 eta 1936. urteetan Irrintzi
Mendigoxale taldeko kide batzuk, bertan bildutako dirua
EABk herriko txiroen artean banatzeko.
2.4 - EMAKUME
ABERTZALE BATZA (EAB)
1931ko lehen hilabeteetan lehendik ere (Diktadura
garaian Comunión Nacionalista Vasca-ren Emakume Azarri
Bazkuna taldearen lehen junta lokala Ondarroan sortu zen5)
bazegoen Emakume Abertzale Batza berrosatze lanean ari
ziren jeltzale batzuk. Testuinguru honetan antolatu ziren
ekain aldean emakume abertzaleentzako hitzaldiak.
Taldearen helburuen artean umeak abertzaletasunean
heztea zegoen. Euren ekintza desberdinen barruan karitateak 6 ere bere garrantzia zuen. Hortxe kokatzen ziren, adibidez, ume txiroentzat 1932ko eta 1935eko gabonetan egindako arropak (gehienbat umeen artean euskal izenak bultzatzeko ekimena bazen ere). 1933an abertzaleak ez ziren
etxeetara ere eraman zituzten gabon otzarak. Urte horretan
hasi ziren "Margarita" tradizionalistak ere euren alderdikoen jaioberriei otzarak ematen. Dudarik gabe, ekintza hau
jendea norbere alderdira erakartzeko bide ederra zen.
1936tik aurrera jaiotako euskal izendun ume guztiei jertseak oparitu zizkieten EABko emakumeek. Antzerkia ere
EABren ekintzen barruan sartzen zen. Horretarako sortu
zuten 1932. urte hasierarako "Koadro artistikoa", euskal
antzerkia zabaltzeko hain zuzen ere.
2.5 - ELA
1931ko uztailaren 27an burutu zen herrian STV edo
ELA sindikatua sortzeko batzarra. Ordutik aurrera, ordea,
mugimendu gutxi izan zuen.
Ekintza gutxien artean, 1932an ELAko afiliatu langabeek laguntza jaso zuten Bizkaiko ELAren kutxatik.
ELAren ekintzarik nagusiena, herriari zegokionez (herrian
eragin gehien izango zuena hain zuzen ere), Tostartekoen
Bazkunaren sorrera izan zen. Talde hau, ordea, hobeto
aztertuko da jeltzaleen politika soziala azaltzerakoan.
1 9 3 1 - 1 9 3 6
2.6 - BATZOKIA
Batzokia UBBtik banatutako erakundea zen, nahiz
eta erakunde jeltzaleetako bat izan. Ezin da hartu Batzokia
UBBren sede sozial gisa, nahiz eta erakunde jeltzaleen
topagune izan. Erakunde berezitua zen, antolaketa propioa
eta autonomoa zuena.
Batzokiko lokala lortzeak luze jo zuen. 1931. urte
amaieran Euzkadi egunkarian lokala aurkituta zegoela jakinarazi zen. EBko eta EABko kideak lokal hau finantzatzeko diru bilketan aritu ziren, abertzale orori orri bat bidaliz,
ahal zuenak ahal zuena emateko.
1932ko maiatzaren 14rako berriro ere Batzokirako
lokala lortua zutela iragarri zuten Euzkadi egunkariko
berriemaileek. Oraingo honetan aurrera egingo zuen ekimenak. Lokala Antiguako Ama kalean kokatzen zen.
Lokalaren zabaltze eguna, ez ordea inaugurazio ofiziala,
1932ko ekainaren 29rako zen hasiera batean, baina altzariak berandu heldu zirenez, atzeratu egin zen. Azkenean,
ekitaldia ezin izan zuten burutu arrantzaleak etxean zeuden
bitartean. Egun batzuk aurrerago, 26an, Batzokiko afiliatuek batzarra egin zuten barne antolakuntzaren ordez lehen
gobernu junta aukeratzeko. Orokorrean kide hauek beste
erakunde jeltzale batzuetan ere parte hartzen zuten (ikus 3.
eranskina).
Ekimen desberdinak eraman zituen Batzokiak aurrera 5 urte hauetan. Aisialdiak garrantzi handia zuen: antzerki askoren taula zen edota bazkideentzako pilota eta mus
txapelketak antolatzen zituen; umeentzako jaialdiak
(antzerki eta abestiekin); Santa Agedako abertzale abestaldea eratzea ere bere gain hartu zuen inoiz (1933) eta San
Juan abestiak ikastera ere bertara deitzen ziren gazteak
(1934). Arlo politikoan UBBren batzarren lekuko izan zen
(eta suposa daitekeenez beste talde jeltzaleena ere bai).
Azken erakunde honekin batera, Euskal Herriko abertzale
ezagunei liburuak eskatu zitzaizkien herriko Batzokian
liburutegi bat osatzeko. Hobetsitako liburuak, nola ez,
morala eta erlijioa errespetatuz euskal gaiak jorratzen zituztenak. Hauteskunde kanpainak ere berton prestatzen ziren,
eta egun hauetan egunkarietatik deialdiak egiten ziren, jendea kanpaina hauek prestatzera Batzokira hurbiltzeko.
Prestaketa lanak ez eze, hitzaldi politikoak ere burutzen
ziren hauteskunde sasoi hauetan.
1934ko urtarrilaren 14an Batzokiak erabaki berezi
bat hartu zuen. Beste alderdi baten afiliatuta egotetik
Batzokira afiliatzen zen kide berriak 5 urtetan ez zuen botorik izango; alderdi horretan karguren bat bete bazuen 10
urtetan,
medidas a adoptar para frenar la irrupción
5. UGALDE, Mercedes (1993), Mujeres y Nacionalismo Vasco. Génesis y desarrollo de Emakume Abertzale Batza. 1906-1936, EHUUPV, Bilbao: 167-206 orr.
6. Karitate kristaua, hain zuzen ere: «Emakume Abertzale-Batza local, llenando uno de los postulados más sublimes, el de la caridad
cristiana, trabaja afanosamente en la confección de preciosas canastillas (...)» JOKINTXO, «Ondarroa», EUZKADI, 1932-12-14
50
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Batzokiaren inaugurazio eguneko Musika Plazako hitzaldien argazkia eta jaiari buruzko notizia. Iturria: Euzkadi, 1933-6-27
de elementos hoy nada hermanados con nuestro
ideal, y que el día de mañana, al amparo de la marcha arrolladora del nacionalismo y, por lo tanto, de
su encubrimiento a los altos poderes nacionales,
intenten infiltrarse en nuestras filas para saciar sus
apetencias de mando (...).
Beste erabaki bat ere bai: Batzokiko kideak alderdi
Jeltzaleko kide bihurtzen ziren ez bazuten nahi bihilabetero
laurogei erreal ordaindu. Baliteke etorkizunean Batzokia
alderdian sartzeko lanzadera gisa erabili nahi zutenei bidea
moztu nahi izatea, besterik gabe. Baina, hala ere, azken erabaki hau harrigarria da, Batzoki eta Alderdiaren artean normalean mantentzen zen banaketa bertan behera uzten zuelako.
Batzar horretan bertan beste erabaki bat hartu zen,
aurreko hilabetean UBBk ere hartua zuena, EBri indarra
ematearena alegia. Beraz, EB Batzokiaren eta UBBren
menpean zegoen hein batean. Normala da, kide asko berberak baitziren erakunde batean zein bestean.
1934ko otsailean batzar berezi bat egin zen
Batzokian, diru arazoak zirela medio. Komisio bat sortu
zen arazoari irtenbidea emateko. Batzar hauetan esan
zenez, batzarrak arrantzaleak etxean zirela antolatzen ahalegintzen ziren. Beraz, eta pentsatzekoa denez, batzarkide
batzuk arrantzale ziren. 1934ko irailaren 13an beste batzar
bat egin zen Batzokiko abestaldea sortzeko.
2.7 - EUZKO GASTETXU BAZKUNA
Beste taldeak baino beranduago eratu zen ume jeltzaleen taldea, 1933ko uztail erdialdera (hilaren 17an?)
hain zuzen ere. Batzokian batu eta ordezkariak izendatu
ondoren "aberri-ikasbideak" jaso zituzten egun horretan
bertan. Taldeak lehen unetik erakutsi zuen bere asmo nagusia zein zen: gazteak abertzaletasun jeltzalearen ideia nagusietan barneratzea. Bertan batzen ziren, itxura denez, 13-15
urte inguruko gazteak.
Bere "ikurrin onespenaren" jaia beranduxeago izan
zen, 1934ko ekainaren 9 eta 10ean hain zuzen ere. Lehen
egunean hitzaldiak eta antzerkia eman zituzten Gaztetxo
Batzako kideek eurek. Hurrengo egunean, txistularien eta
elizkizunen ondoren, pilota jokoak eta 130 dantzari eta
poxpolinen dantza erakustaldia izan zuten.
3 – "ONDARROA, LASTER IXANGO DA
EUZKADI’N AURRENENGO ERRIJA".
JELTZALEAK KALEAK HARTZEN:
MOBILIZAZIO GARAIA
Alderdi Jeltzalea ondarrutarrak mugiarazteko gaitasun handiena zuen alderdia zen, duda barik. Mobilizazio
ugari horiek jeltzaleen ideologia herritarrengan zabaltzeko
balio zuen, egoera desberdinen aurrean iritzi politiko bat
emateko edota jeltzaleen artean komunitate sentimendu bat
sendotzeko.
3.1 - JAIAK
Gizarte mobilizazio jeltzalearen elementurik ikusgarrienak, dudarik barik, jaiak eta ospakizunak ziren. Urte
baten barruan halako ekintza kopuru handia burutzen zuten
jeltzaleek, are gehiago herriko beste talde edo "familia"
politikoekin konparatuz (jarraitzaile kopurua ikusita logi-
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
51
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
koa ere badena, karlisten salbuespenarekin agian). Ez zen
Ondarroako jeltzaleen jarrera berezia, abertzaletasun jeltzalea sendotua zegoen herrietan halako ekitaldiak behin eta
berriro errepikatzen baitziren (eta ondarroar jeltzale ugarik
parte hartzen zuten ondoko herrietako jai horietan ere, txangoak azpiatalean aztertuko denez).
EUZKADI egunkarian 1931tik 1936. urtera arte zenbakitu ahal izandako herrian ospatutako jaiek (ikus 2. eranskina) honako ondorioak azaleratzen dituzte: Jaiok modu
desberdinetara antola zitezkeen: bazeuden urtero ospatzen
zirenak (Sabino Aranaren omenezkoa, San Inazioak, Mikel
Deunaren eguna... denak ere kutsu folkloriko eta erlijioso
handidunak) edota inaugurazio ekitaldiak (Batzokiarena,
tostartekoena... folkloreaz eta erlijioaz gain, kutsu politikoa
ere bazutenak –mitinak bereziki-). Baziren jai guztiz folklorikoak (euskal jaia, euskal dantzen jaia, euskara
eguna...) edota guztiz politikoak zirenak (beti hauteskunde
kanpaina garaian: emaitzak ospatzeko jaiak, mitinen bat
edo beste... ez asko, egia esan).
Jai hauetako batzuk aipagarriak dira, izan zuten
oihartzun eta handitasunagatik batez ere. Kanpoko jendea
erakarrita Ondarroa abertzaletasunaren gune nagusi bihurtzen zuten egun batez. Orain aipatuko diren hauetan elementu politikoren bat edo beste aurki daiteke (batez ere
mitinak), nahiz eta, ikusiko denez, elementu folklorikoa
nagusi den.
Egun horietako bat Batzokiaren inaugurazio ofiziala
(aurretik zabaldua baitzegoen) eta Emakume Abertzale
Batzaren "askunde nagusija" izan zen, 1933ko ekainean.
Egun batzuk aurretik argi zegoen egun horretan jendetza
batuko zela herrian, UBBk jaso zituen telegramek hori
adierazten baitzuten. Euzkadi egunkaria ere hilabete bat
aurretik ari zen jairako antolatutakoaren berri ematen eta
apurka-apurka egitarau ofiziala zehazten joan zen.
Endaitz idazle lekeitiarrak bere kronikan 7 argi azaltzen zuen egun haren handitasuna. Kotxean Ondarroara
heldu bezain laster emakume batzuk hurbildu zitzaizkien,
UBBko ikurra soinean zeramatela, zetozen guztiei bezala
paparrean lorea ipintzera, batutako dirua Gipuzkoako nekazarien laguntzarako bidaltzeko, aurreko asteetan izandako
ezbeharren batengatik. Antolakuntzan zebiltzan beste mendigoizale edota ikur abertzaleen saltzaileak ere inguruetan
zebiltzan paparrean UBBren ikurra zeramatela. Jende
ugari, asko eta asko inguruko herrietatik hurbilduak.
Herriak bere euskalduntasuna eta abertzaletasuna erakutsi
nahi zion bisitariari, hala lekeitiar idazleari. Hau kale izenak gaztelaniaz zein euskaraz zeudela ohartu zen, Lekeition
1 9 3 1 - 1 9 3 6
ez bezala. Leku desberdinetan ipinitako bozgorailuek jaiaren nondik norakoak azaltzen zituzten. Goizean meza, ikurrinaren bedeinkapena, ezpata-dantzariak ... eta hiruetatik
aurrera estropadak. Eta tartean Urzelai trikitilaria ere bai.
Eta kronikari lekeitiarra bostetako hitzaldiak entzutera hurbildu zen: Altzetaren euzkotarren anaikidetasunaren
beharrari buruzkoak; Goenaga andereñoa euskara erakutsi
beharra azpimarratuz, eta kristau irakaspenik gabeko eskolak baztertu eta euskal ikastolak eta euskal jakintza aldarrikatuz; Jose Antonio Agirre "euzkotarren" jatorriaz, eskubideez eta aberriaren egoeraz gogoeta egiten... azken honek
botatako ziztadak helduko ziren herriko karlista edo ezkertiarren baten belarrira bozgorailu bidez 8. Txalo zaparradaren ondoren, txapelak eskuan hartuta "euzko abendearen
ereserkia" abestuz amaitu zen ekitaldia, eta ondoren denak
euskal erromeriara hurbildu ziren.
1932ko lehen Aberri Eguna ere gogoangarria izan
zen. Hiru eguneko ospakizuna hain zuzen ere. Martxoaren
26an Ondarroan ospatu zuten eguna. Herria balkoiak euskal
gaiez apainduta esnatu zen. Arratsaldez biribilketak herrian
zehar ibili ziren, eta frontoian amaitu. Bertan "itxarkundia"
eta "euzko-ereserkia" entzun ahal izan ziren. Zortzietan
mendigoizale talde batek Tontorramendin su handi bat
piztu zuen, aurretik Aulestiko mendietan egina zuen bezala. Hurrengo egunean, Antiguan EABk antolatu meza
entzun ondoren, 150 pertsona abiatu ziren Bilboko aberri
egunera. Itsasontziz egitea pentsatzen zuten beste 200 etxean geratu ziren, eguraldi txarragatik. Besteak ez ziren itzuli herrira gauerdira arte. Baina ospakizunek jarraitu egin
zuten. Astelehenean arratsaldez erromeria izan zuten, eta
mendigoizaleek eta EABkoek euskal jantziak soineratu
zituzten.
Argazkiak egun berekoak dira. Kalejira-manifestazioa dantzariekin Ondarroan zehar, II. Errepublika garaian. Balkoiak ikurriñez beteak.
(Lehen Aberri Egunekoak -1932an- izan litekez argazkiok)
ITURRIA: EGAÑA, IÑAKI (ZUZ.) (2000), 1936. GUERRA CIVIL EN EUSKAL HERRIA, ARALAR LIBURUAK, ANDOAIN
Behin baino gehiagotan kanpotarrak (euskaldunak
izan edo ez) herrira etortzean jeltzaleek ahalegin berezia
egiten zuten ekitaldiren bat antolatu eta jendea kalera ateratzeko. Askorik ere ez zuten beharko, egia esan. Adibidez,
1933an EAJk gonbidatutako kataluniar batzuk heldu ziren
herrira, Euskal Herrian zehar egiten ari ziren ibilbidean geldialdi bat eginez. Abertzale asko atera ziren kalera euren
etxeetako balkoiak apaindu ondoren, bolanderak bota
zituzten, turrunak jo, ezpata-dantzari eta gorulariak atera...
dena euren "Kataluniako anai-arrebei" ongi etorria emateko. Ez ziren luzaroan geratu, eta udal ordezkariekin batera
Sabino Aranaren auzora joan eta hemen kotxea hartu zuten
kataluniarrek aurrera jarraitzeko. Hortxe berez bisita xumea
zena jaialdi bihurtua.
7. ENDAITZ, «Lekeitio’tik», EUZKADI 1933-6-30
8. Tradiziozaleei zuzendurik: «estatutorik etzenduen nai, laster Alfontso Carlos etorriko zala-ta, eta Fueruak errege onek osoro biurtuko ebazala eta. Etzenduen nai ixan geure buruba zelanbait jaurri edo gobernauteko zan Araudi txatxarrenik be. Ta oraingo lagi okerren
aurka ta gure aurka zabiltze oraindik. ¿Nun dira, ba, Fueruok? Nun Alfonso Carlos, zaldi zuririk be, ezpa’da agiri...?
Euzkadi’ko eskertarrai: ¿Nun dozube guri abindutako autonomi zoragarrija?¿Nun dira azkatasun eta demokrazi ederrok? (...)
¡Abertzaliak!: azkatasuna elduko da;». Hemen aipatua: ENDAITZ, op.cit.
52
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
53
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
Eskualdeko Batzoki eta UBBek behin baino gehiagotan antolatzen zituzten jai "aberrikoiak" inguruko nekazal auzoetan, eta asmoa argia zen, «llevar a aquellos lugares auras de libertad vasca con actos similares a los celebrados en Milloi.» Abertzaletasuna inguruetan zabaltzea,
alegia. Milloiko 1933ko uztaileko jaiak eredu izan ziren,
baina ez bakarrak, Asterrikan-eta antzekorik ospatuko
zuten.
3.1.1 - Txomin Agirreri omenaldia
Errepublika garaian jeltzaleek burutu zuten ekintzarik esanguratsuenetarikoa da berau, batez ere gero hartuko
zuen kutsu politikoagatik. Laburbilduz, herriko karlistek ez
zuten ondo ikusi jeltzaleek Txomin Agirreri omenaldia egitea, euren ustez Agirre euretarikoa zelako (egia den zerbait,
bestalde).
Ez zen omenaldia egiteko lehen ahalegina, Jose
Ituartek zioen bezala,
[e]l Ayuntamiento de Ondarroa acordó lo
mismo hará una docena de años; pero se encontró
con algún inconveniente y no pudo celebrarlo. 9
Autore berberak aipatuko zuenez,
(...) jai onek politika usain barik erri gustija’ren ixena euki dayen.10
herriko hautetsiak parte hartzera gonbidatzen zituen.
Ekitaldia Euzkeltzale Bazkunak antolatu zuen eta
helburua, batez ere, Agirrek euskararen alde egindako lana
goratzea zen, «geure ele maitagarrijari egin eutson bultzadagatik.»11
Prestatutako egitarauaren puntu nagusia bere jaiotetxean ipinitako plaka erakustea zen, bertan Bilbotar euskaldun berri batek egingo zituen Agirreren omenezko hitz
batzuk. Ekitaldia atzeratzen joan zen eta abuztuaren 16an
egiteko geratu ziren.
Baina kontua ez zen hemen amaitu. Abertzaleek
kutsu politikorik eman nahi izan ez bazioten ere eskuindarrek hala ulertu zuten, eta eurek ere beste omenaldi bat
antolatu zioten, baina hori geroago ikusiko dugu.
1 9 3 1 - 1 9 3 6
3.2 - ANTZERKIA
1931ko martxoaren 22ko EUZKADI egunkarian aipatzen zenez "berandutxuegi azi gara aurten antzerkixunok
emoten", beraz antzerkien kontua arinagotik zetorren. Hein
batean, Diktadurapean ekintza kulturalak izango ziren abertzaletasunaren baliabide bakarrak, ideologia (euskaltzaletasuna esan beharko genuke agian, "erregionalismo sano"
batetatik atera gabe) mantentzen lagunduko zuena 12.
EBkoen esanetan antzerkion helburu nagusia euskara bultzatzea zen. Euskara hau, ordea, gipuzkera zen kasu batzuetan, seguruenik antzerkiaren egileak erabilitako euskalkia
hori zenean. Izan ere, antzeztutako obra gehienak herritik
kanpoko autoreek idatzitakoak ziren.
Antzerki gehienak (ikus 1. eranskina) euskaraz (eta
hau da, adibidez, Aurrera KTak ematen zituenekin desberdintasun nabarmenetako bat) eta Batzokian izaten ziren (bai
behintzat hau zabaldu ondoren, 1932. urte amaieratik,
aurretik Bide Onera zineman ematen baitziren).
Antzerkiak Batzokiko, EABko eta Euzkeltzale
Bazkunako antzerki taldekoek ematen zituzten (normalean
kide beretsuak zituzten, emakume zein gizon) eta lantzean
behin beste herri bateko talderen bat hurbiltzen zen emanaldiren bat eskaintzera (Eibarko Euzko Gaztedikoak,
durangarrak, lekeitiarrak, markinarrak...). Antzerkien gaiari dagokionez, ezin dugu pentsatu denak mitin politiko
antzekoak zirenik. Asko umorezkoak ziren, eta euren mezutxoa izango bazuten ere, helburu nagusiena entretenitzea
zela esan daiteke. Horretaz aparte, bazeuden dramak, garai
historikoetan kokatutakoak edota kostunbrismo kutsudunak
(arrantzaleen bizitza Espainiako portuetan kontatzen zuen
"Itxaro-ixarra" antzerkia bezala).
Antzerki hauetako baten liburuxka eskuratu ahal izan
dugu, Xabier Arriolaren 13 Abaroa ta babesa hain zuzen ere.
Bertan familia pobre baten bizierak kontatzen dira (ezin
egokiagoa sasoi hartako Ondarroarako). Pobrezia, gosea,...
baina baita alkoholkeria, eskea eta diruzaletasuna bezalako
ohitura txarren kritika, kristau bizitza eramatearen garrantzia (karitatea, elizkoitasuna,...). Mezu morala nabari-nabaria du, eta pentsatzekoa da beste antzerkiek ere antzeko
ezaugarriak konpartitzen zituztela.
Gure ustea da, antzerkiek eta bestelako ekitaldiek,
sentimendu abertzalea (euskaltzaleak gutxienez) eta jeltzaleen arteko harremanak sendotzen zituztela. Uste hau okerra litzateke ekitaldiotara jende gutxi hurbilduko balitz.
Baina, itxura denez, arrakasta nabarmena izaten zuten.
Euzkadi egunkariko kronikariek hori adierazten digute
behintzat, eta urtea joan eta urtea etorri hainbeste antzerki
taularatzen jarraitzea arrakastaren seinale ere bada.
9. ARTIBAI (Jose Ituarte), «Ondarroa», EUZKADI 1931-5-12
10. Bizkaiko Foru Agiritegi Historikoa, BFAH – Ondarroa atala – 11.D – C/006 – Joseba Ituarteren eskaria udalari
11. ARTIBAI (Jose Ituarte), «Omen eguna Agirre Euzkeltzañari», EL DIA 1931-5-10
12. Hala ere, Ondarroarako sasoi honetarako antzeko ikerketarik ez dagoenez, egiaztatzeke geratzen da ekintza kultural hauek
zenbateraino burutu ziren.
13. ARRIOLA, Xabier (1929), Abaroa ta babesa, Donostia
54
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
EABko emakume ondarrutar batzuk. Jantzietan euskal gaiak daramatzate (landa munduarekin lotuak): emakume batek adar bat dauka magalean, eta
pare batek zintak daramatzate hanketan abarkak sinbolizatzeko. DOITA OTXOANTESANAK EMONDAKOA.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
55
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
3.3 - HITZALDIAK
(ikus 1. eranskina)
Hitzaldiak ere, gehienak, euskaraz izaten ziren eta
talde abertzale desberdinek antolatzen zituzten, eta
Batzokian ematen ziren. Hala ere, hauteskunde garaietan
hitzaldi politikoren bat eman zen Alameda zineman ere.
Gaiak hauteskundeak, osasuna, euskal historia, emakumeak... izango ziren, baina euron kopurua antzerkiena baino
nahiko txikiagoa izan zen.
3.4 - TXANGOAK (ikus 2. eranskina)
Txangoen helburua Euzkadi ezagutu eta Euzkadi
ezagutaraztea zen. Adibidez, mendigoizaleek, Euzkadiren
izatea "hobetoen" gordea zuten baserritarrak ezagutuko
zituzten euren mendi txangoetan (hau zen jeltzaleen ustea
behintzat). Baserritar hauekin kontaktuan, harremana bi
bideetan emango zen: mendigoizaleak benetako euskal izatearen berri jasoko zuen baserritarraren eskutik, eta baserritarrak abertzaletasunaren berri –dagoeneko ez bazeukan
behintzat- mendigoizale kaletarraren partetik. Bestela ere,
mendigoizaleen irteera asko ekintza kultural bihurtzen
amaitzen zuten, sarritan mendian bertan irakurketak-eta
egingo baitzituzten.
Bisitatutako leku batzuk argi uzten digute asmo
didaktiko hau. Adibidez, esanguratsua da 200 umek euren
gurasoekin Sabino Aranaren hilobia bisitatzeko
Sukarrietara egindako txangoa.
Txango batzuk bereziak izaten ziren, hauetara joaten
zen pertsona kopuruagatik batez ere. Hauetan ikusgarrienetariko bat Durangora BBBk antolatutako jaira 1932ko irailean egindako irteera izan zen. 400 pertsona joan ziren
Ondarroatik, 6 autobus eta beste hainbat kide autotan. 200
bat pertsona joandako ekitaldiak ere nahikotxo izan ziren,
2. eranskinean txangoen taulan ikus daitekeenez (Aberri
egunak, beste herri batzuetako erakunde abertzaleen inaugurazio jaiak, ekitaldi kulturalen bat...).
Taldeko txango hauek eragin nabarmen bat izango
zuten: herritar abertzaleak beste herri batzuetako abertzaleekin (beste aberkide batzuekin) batuko ziren, elkar ezagutuko ziren eta proiektu politiko berdin baten kide sentituko
(Euzkadiren parte, hain zuzen ere).
3.5 - EGUNKARIAK
Egunkaria zen sasoi honetako masa hedabidea, eta
abertzaletasunaren berri emateko tresnarik onena. Prentsa
abertzale ugariaren barnean, bi egunkarik (Donostiako EL
DIA eta Bilboko EUZKADI) Ondarroaren berri ematen zuten
sarritan, bertoko idazleen kroniken bidez. Idatzion balioa ez
zen beti propagandistikoa (sasoiko egunkarietan hain ohikoa zena) eta sarritan gertakizunen berri labur-labur ematera mugatzen ziren. Egunkari hauek zenbateraino saltzen
56
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
1 9 3 1 - 1 9 3 6
ziren jakitea ezinezkoa da, baina badago hurbilketa bat egitera laguntzen gaituen daturik. Hala, badakigu Euzkeltzale
Bazkunaren "izparrangi" zen EUZKO astekariaren 60 ale saltzen zirela Ondarroan 1933ko urri partean, eta hau kopuru
txikitzat jotzen zuen EUZKADI egunkariko kronikariak.
Beraz, EUZKADI bezalako egunkari baten zabalkundea 100
edo 200 aletik gorakotzat jo dezakegu. Orokorrean, egunkari ale baten irakurleak bat baino gehiago izaten direla
pentsatuz eta sasoi hartan egunkaria taldean irakurtzea
(batek boz goraz irakurri ingurukoek entzuten zuten bitartean) ohikoa zenez, EUZKADI egunkariaren irakurlego kopurua handia izan zitekeen.
Aldizkariak abertzaleen artean saltzeak garrantzia
hartzen zuen, horretarako batzordeak ere sortzen baitziren.
Horrela, 1932ko maiatzean Aberri Eguna aldizkaria agortzea lortu zuten. 1935ean batzokiko batzorde batek
Pospolin aldizkariaren 80 bat ale saltzea ere lortu zuen.
4 – "EUZKADI DA EUZKOTARREN
ABERRI BAKARRA": JELTZALEEN
MUNDU IKUSKERA ETA IDEOLOGIA
Azter dezagun orain zehatzago jeltzaleen erakundeek
euren ekitaldietan (jaietan, antzerkietan, hitzaldietan...) eta
prentsan zein ideologia zabaltzen zuten. Zein zen jeltzaleek
zuten pentsaera edo mundu ikuskera, alegia.
Lan honetan, artikulu desberdinetatik jasotako pasarteekin joan gara ideologia honen bloke nagusienak identifikatzen. Beraz, hein batean, egunkari hauetan idazten zuten
bospasei jeltzale ondarrutarren pentsaera da hemen azaltzen
duguna. Baina ideologiak ez dira bloke itxiak. Guk hemen
aurkezten duguna eredu ideal bat da, sasoi hartako mundu
jeltzaleak pentsatzen zuenera hurbilpen orokor bat.
Jendeak, ordea, ez du ideologia bat blokean jasotzen.
Bakoitzak ideologia batetik interesatzen zaiona edo ulertzen duena jasotzen du.
Horrela bada, herritar abertzaleen artean ñabardura
ideologiko desberdinak aurkituko ziren, sarritan sinplifikatuagoak eta beste askotan originalagoak. Gainera, jeltzaleen pentsaera modu idealizatu batean aurkezteak ezkutatu
egin ditzake pentsamendu horiek testuinguru sozial aldakor
batean (plano tenporalean) jasan ditzaketen aldaketak.
Puntu hori ere kontuan izaten ahaleginduko gara hemendik
aurrera.
Era berean, jeltzaleek Errepublika nola ulertzen
zuten jakitea ere beharrezkoa dugu. Abertzaleentzat
Errepublika garaia, Diktaduraren etena amaituta, herriko
abertzaletasunaren bigarren garaia zen eta helburua aurreko
garaiko berdina
(...) [que] esta segunda era del nacionalismo
local alcance la meta de nuestros propósitos, que
son los de infiltrar en las conciencias de los hoy no
I I .
E R R E P U B L I K A
nacionalistas la gran verdad sabiniana de que
Euzkadi es la única patria de los vascos.14
Beraz, badago proiektu politiko bat (EUZKADI) eta
hau zabaldu eta gauzatzeko asmoa ere bai. Baina nola gauzatzen zen proiektu hau egunerokotasunean? Zeintzuk ziren
Euzkadi honen oinarri ideologiko eta moralak? Zehatzago
esateko, zein zen jeltzaleek euren ingurua ikusteko zuten
modua?
4.1 – EUSKARA ETA ERLIJIOA,
NAGUSI
Ondarroako abertzaleek toki berezia egiten zioten
euskarari, eta bere garrantzia kristau erlijioaren defentsaren
parekoa zen. Euskaldunen ezaugarri nagusietako bat izanik,
abertzaleek euren burua euskararen defendatzaile gisa ikusten zuten, eskuindar eta ezkertiar euskaldun askoren espainolismoaren aurrean. Bestalde, logikoa da euskarak garrantzi berezia izatea Ondarroan, hau gune guztiz euskalduna
izanik. Eta abertzaleak egoera horretaz kontziente ziren.
Artibaik labur azaltzen digu herrian euskarak azken
urteetan jasan zuen egoera. Herria osoki euskalduna izanik
ere, Primo de Riveraren garaian «"pregoya" erdaraz egiten
zan lenengo ta gero euzkeraz.» 15
Elizan ere mezak erdaraz, gotzainaren aginduz, nahiz
eta abade batek aginduak bete gabe euskaraz ematen zituen.
Elizako abestiak euskaraz abesten baziren ere, batzuetan
“Hijas de María” zirenak (Mirenen Alabek) erdarazkoak
abesten zituzten, agian euren burua "señoritatzat" ei zeukatelako. Hala ere herrian euskara nagusi zen eta Errepublika
etorriaz batera hizkuntza indarra hartzen zihoala iruditzen
zitzaion Artibairi. Indarra hartzea ez zen soilik gehiago hitz
egitea (hori Ondarroan ohikoa baitzen) baizik eta «euzkerea
garbituten diñardube[la] gure errittarrak» . 16
Jada ez zerabiltzaten "balkoia" edo "ventanarik", ezta
"Elixa" edo "comedorik". Horien ordez neologismoak zerabiltzaten. Artibaik beste askoren ikuspegi optimista konpartitzen zuen, «[b]ide orretatik jarratuten ba-dau, Ondarroa,
laster ixango da Euzkadi’n aurrenengo errija.» 17
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
P O L I T I K O A
Euskararen ingurukoak notizia bihurtu ziren sarritan. Hala, 1932ko urriaren 5eko EUZKADI egunkariko kronikan herriko Gurutzetako Alaben eskolan haurrei egunean
ordu beteko euskara klaseak emango zitzaizkiela aitatuko
da. Herriko jeltzaleen idatzietan ere euskararen defentsak
garrantzi handia hartzen zuen.
Horrenbeste, ezen txitean-pitean herriko beste talde
batzuen kontra kritikak botatzeko ausardia ere izango baitzuten jeltzaleok. Ausardia bereziki Eliz erakunde batzuen
kontra katoliko sutsu hauek botatako kritiketan. Horren adibide dugu Artibaik Gurutzetako Alabek erdaraz errezatzen
zutelako idatzitakoa:
El vasquismo de estas respetables monjas se
limita a rezar el rosario en castellano y a predicar
también en castellano (...) Emakumes abertzales y
las que no son abertzales, pero sois de Ondarroa y
no entendéis nada de lo que allí se reza y se predica, lo mejor que podéis hacer es no ir (...). 18
1932ko irailaren 18an Aurrerak bere VIII.
Urteurreneko jaien egitaraua erdaraz atera izana; 1933ko
behin-behineko udal gobernuak pregoietan euskara bigarren postura pasatu nahi izatea; Elizan gotzainaren idatziak
erdaraz behin baino gehiagotan irakurtzea... denek jasoko
zuten belarri tenkada.
Jeltzaleak ondarrutarren joera historiko bat zena
zuzentzen ere ahalegindu ziren. Euskara jasoa hitz egin
nahi izatean gipuzkerara jotzea. Artibaik umorez hartuko
zuen "arazo" honek19 ez zuen bat egingo jeltzaleek
EUZKADIrentzat zuten ikuspegi federalarekin. Adibidez,
1933ko martxoan emakume batzuk umeei jolas eta abesti
euskaldunak erakusten aritu ziren. Abestien letra gipuzkeraz izateak Ibai-Ondo idazlearen kezka piztu zuen 20: umeei
euren euskara erakutsi behar zitzaiela eta ez "auzokoena",
bestela umeek euskalkiak nahasten zituztelako. L[auaxeta]k erantzungo zion kronikaren azpian, herriko antzerkiak
eta "elkarrizketak" ere gipuzkeraz egiten zirela esanaz, eta
joera hori aldatu beharraz.
Euskarazko izenen aldeko kanpainak ere burutuko
zituzten. Itxura denez, abertzale batzuk lotsatu egiten ziren
14. JOKINTXO, «De la apertura del Batzoki de Ondarroa», EUZKADI, 1932-8-6
15. ARTIBAI (Jose Ituarte), «Euzkerea Ondarroa’n», EUZKADI 1933-8-23
16. Ibidem
17. Ibidem
18. ARTIBAI (Jose Ituarte), «Ondarroa», EUZKADI 1931-7-23
19. «Barritan entzun doguz olango itzak ondarrutarrakaittik: "Orrek ondarrutarrok, ijituak dirudije izketan. Gipuzkoarrekaz badiardabe gipuzkeraz itz egingo dabe. Lapurditarrakaz badagoz, eurakaz be ondo atonduko dira, eta bardin nai Bizkai barruakaz nai naparrakaz
ba-abiltz". Eta egi-egitzat deukot neuk be ori. Geuria, geure berbetia eztakit aituko dauzkuben, baña geuk ondo ulertzen dautsegu gustijei.» ARTIBAI (Jose Ituarte), «Omen eguna Agirre Euzkeltzañari», EL DIA 1931-5-10
20. IBAI-ONDO, «Ondarroa», EUZKADI 1933-3-21
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
57
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
Alboko argazkian, Barbare Arantzamendi poxpolin jantzita
II. Errepublikako mitin abertzale batean.
BERE SEME ANDONI ARIZTONDOK EMONDAKOA
euren semeei euskarazko izenak ipintzen, besteek zer esango zutenagatik. Joera hau aldatzeko ekimen esanguratsuena
EABkoek burutuko zuten. 1932ko gabonetarako emakume
abertzaleok jaioberri txiroentzako hiru arropa prestatu
zituzten eta ondoren hauek zozkatu. Baina zozketan parte
hartzeko ama EABko kide izan behar zen eta bere semeari
euskal izena ipini behar zion. UBBk ere urtero saritzen
zituen urte barruan jaiotako euskal izendun umeak. 1933ko
uztailaren 9an Batzokiko bazkideen batzarrean erabaki
sendo bat hartu zen: elkarteko kideek euren seme-alabei
euskarazko izenak ipini beharko zizkiotela.
Euskararenganako atxikimendua areagotu besterik
ez zen egiten erdaldunak herrira etortzerakoan, udatiarrak
heltzerakoan hain zuzen ere. Udatiar hauen aurrean jeltzaleek zuten jarrera zabalago aztertuko badugu ere, egia da
euskararen kasuan kanpotar hauenganako kritika ugari
botatzen zituztela. Udatiarrak herrian zirelarik, kalean erdara askotxo entzuten ei zen. Baina jeltzaleentzat gogorragoa
zena, kanpotar hauek herrian zirelako, herriko neska (!)
askok erdaraz egitea zen.
4.2 - OHITURAK
Ohitura berri askoren aurrean jarrera itxia azaltzen
zuten jeltzaleek. Dantzen kasuan, adibidez, dantza lotuen
aurka aritzen ziren, oraindik orain, gure idazle jeltzaleak.
Dantza lotuok, moralki zikinak izateaz gain, atzerrikoak
ziren eurentzat. Eta bertoko dantzak atzerrikoekin nahastea
onartezina zen, «dantza lotuba da abertzale on baten bijotza geyen bat zauritu biar leuken gauza»,21 eta dantza
lotuak egitea ez zen izango Euzkadiren askatasunerako
bidea. Gehienbat abertzaleen seme-alabengatik izango zen
kezka, «atzerri aspiratzale madarikatubagaz bastartuta
dabiltzalako». 22
Moralaren kasuan, beste joera berri batzuk ere asaldagarritzat joko zituzten. Hala, lotsagarritzat joko zuten
hondartzan emakumeak (berriro ere emakumeak!) hain
biluzik ibiltzea eta Udalari eskatuko zioten zaintzaile gehiago ipintzeko. 1935eko jaietan Udalak Jazzbana ekarri izana
ere ez zuten begi onez ikusiko, ezta jai horietan euskal dantzen ondoren batzuek txarlestona dantzatzea ere.
21. OKERRAK, «Ondarroa», EUZKADI 1934-7-29
22. Ibidem.
58
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
4.3 - UDATIARRAK
Udan berezia izan behar zen Ondarroa, kronikariek
ziotenez, arrantzaleak herritik kanpora joaten baitziren
(Kantabria aldera, atunetara) eta herria udatiarrez betetzen
baitzen. Zinez, uda partean herri hark gutxi zuen arrantzaletik eta asko turistikotik, azaleko itxuran behintzat.
Udatiarrenganako jarrera aldatu egiten zen, udatiar
hauek abertzale baziren edo ez. Dena den, eta ikusi dugunez, udatiarrok erdara ekarriko zuten herrira, jeltzaleen kezkarako.
Era berean, kanpotarrak herrian izateak harreman
berriak sortzeko balio zuen. Eskuindarren kasuan harreman
hauek izan baziren, eta pentsatzekoa da abertzaleek ere
izango zituztela lagunak udatiarren artean, hauetako asko
Bilboko jeltzaleak baitziren.
5 - JELTZALEEN POLITIKA SOZIALA
ETA EKINTZA SOZIALAK
Aztertu ditugu erakunde jeltzaleak, aztertu ditugu
baita ere hauek ospatutako ekitaldiak eta hauetan zabaltzen
zen ideologia ere. Orain, jasotako ideologia honekin burututako ekintza batzuk aztertuko ditugu labur-labur. Arazo
sozialen aurrean EAJko kideek euren mundu ikuskeraren
araberako erantzunak eskaini baitzituzten.
Kasu askotan arazoak konpontzeko gauzak aldatzera
joko zuten. Ikuspegi kristau baten barruan, baina zenbait
arazori erantzun aurrerakoiak emateko prest azaldu ziren.
Horrela, garai horretako mundu jeltzalearen ezaugarri berezia azaltzen da: hainbat gizarte alorretan jarrera oso kontserbadorea mantentzen zuen bitartean (ohiturak...) arlo
sozialean herriko sektore eskuindarrak baino aurrerakoiago
azaltzen zen, behar diren ñabardura eta salbuespen guztiak
kontuan izanik beti ere.
5.1 - KARITATEA
Karitate ekimenak ugariak izaten ziren: gabonetan
ume txiroentzako arropak jostea (EABk euskal izenak bultzatzeko egindako ekimena, baina zalantzarik gabe karitate
ekimena zena); Euzkaltzale Bazkunak egindako antzerkiak
arrantzale txiroentzako dirua biltzeko eta abar. Denak ere
karitatearen kristau printzipioen barnean. Ekintzok ez zuten
ezer aldatzen, ez zuten arazorik konpontzen, baina noizean
behin txiroen egoera leuntzen laguntzen zuten.
Ondarroa, 1926. Baporak keika molla zaharrean. GUINEA ARTXIBOA (GASTEIZ)
1. ERANSKINA: JELTZALEEK II. ERREPUBLIKAN EGINDAKO
ANTZERKIAK eta HITZALDIAK
ANTZERKIAK
Jai zabalagoetan egindako antzerkiak ez dira kontuan hartzen eta jaien zerrendan ipiniko dira (2. eranskina). Antzerki
hauek erakunde jeltzaleek Ondarroan taularatutakoak dira. EUZKADI egunkaritik hartutako datuekin osatutako taula.
Data
Taularatutakoa
1931-3-29
?
1-"Abek istillubak" 2-"Los reclutas" zarzuela
1931-3-28
1931-11-14
1931-1-?, igandea
1932-2-?, igandea
1932-3-6, igandea
1932-4-23, larunbata
1932-4-24, igandea
1932-12-? larunbata
1932-12-? igandea
Jeltzaleen artean bazegoen halako arrantzalearen idealizazio bat, eta abertzaleak bere egiten zuen arrantzalearen
sufrimendua. Arrantzalea, baserritarrarekin batera,
Euzkadiren arima mantendu zuen gizona zen.
«Arrantzaliak baño bijotz obarik, eztauko
iñork.(...) Daukoena emoteko, beti gertuta dagoz»23
zioen Lauaxetak.
Artibaien esanetan, «Arrantzaliak, (...) baserritarrak
baño errazago dabe euren elia galduten, baña eztira eurak
lenengo galduko dabenak» 24, atzerrian ibilirik ere, arrantzaleek eutsi egiten baitzioten beraien hizkuntzari eta, nola
ez, euren ohiturei.
Emakumeen lanari buruz ezer gutxi aipatzen zuten,
ikertu ditugun sei urteetan fabriketan emakumeek eta
umeek egindako lanari buruz eta hauen egoerari buruz apenas aipatzen baita ezer. Eta, hala ere, noizean behingo lan
honek familia askoren ekonomia salbatuko zuen garai
latzenetan eta gizonak etxeratzen ez zuen dirua emakumeak etxeratu beharko zuen, eguneroko lanak aurrera ateratzeaz batera.
5.2.1 – "Arrantzaliak baño bijotz obarik,
eztauko iñork": TOSTARTEKOAK
Euren lan indarraz aparte, ezer gutxi zuten tostarteko
batzuk eta pobreziarik handienean bizi ziren. Haurrek eta
emakumeek kontserba fabriketan egindako lanak etxera
Ikus bedi hemen, jeltzaleek tostarteko hitza klase bati
eman ziotela ordurako: jabetzarik ez zuen klaseari, hain
zuzen ere. Kofradiaren egitura gremialak atzeratuak geratu
ziren klase desberdintasunen aurrean.
Oro har, beste idazle batzuk ere zalantzan zebiltzan
eta arrantzaleak marxismora hurbildu aurretik euskal sindikatu kristauetara hurbildu behar zirela aldarrikatzen zuten,
hauek euskalduntasunaren eta kristautasunaren kontrakoak
ei ziren klase borrokaren ideiak bereganatu aurretik26 .
Sektore tradiziozale batzuek Kofradiak euren horretan
mantendu nahiko bazituzten ere, Policarpok aldaketak
behar-beharrezkotzat jotzen zituen garai berrietara egokitzeko.
Klase borrokarik ez, baina klase antolaketa bat bai,
«ostentando ellos [tostartekoek] su representación de
clase, cimentada en la personalidad legal de su
Agrupación, y concordando contratos colectivos de trabajo entre todos los elementos que integran las embarcaciones pesqueras.» 27
Era horretan antolatu zuten Ondarroan Tostartekoen
Bazkuna sindikatua.
24. ARTIBAI (Jose Ituarte), «Euzkerea Ondarroa’n», EUZKADI 1933-8-23
25. LARRAÑAGA[, Policarpo], «Organización de los pescadores», EUZKADI 1931-1-21
26. Tonu honekin hitz egingo du "Maspek" artikulu batzuetan. Ikus: MASPE, «Hacia una agrupación vasca de clase», EUZKADI, 1931-12-26 edota MASPE, «Sindicatos Vascos Cristianos de Arrantzales», EUZKADI, 1932-9-10
27. LARRAÑAGA, Op.Cit.
28. Sindikatu honi buruz gehiago jakiteko ikus Ondarroa 2006 honetan bertan Jon Fernandezen artikulua.
60
O
n
d
"Alma vasca"
1-"Ametzgozuak"
"Garbiñe"
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Bide Onera zinema
Euskara?
Euzkeltzale Bazkuna
Bide Onera zinema
Eibarko Euzko gaztedik emana
?
1-"Patxiko ta Martintxo"
2-"Joxepa Iñasi"
1933-3-? Igande gaua
1933-3-? Igande gaua
1933-4-2, igandea
1933-9-17 Igandea
1933?-12?-?
1934-2-2, ostirala
1934-2-13,
astearte gaua
3-"Negarrez igazo zan atsua"
1-Euskara 2-Gaztelera
?
?
Euskaraz biak
?
14 urtetik beherakoentzat
Batzokia
1-Euskara 2-Euskara?
?
1-Euskara 2-Euskara?
Euskaraz hirurak
?
Batzokia
Euskaraz hirurak
?
?
Batzokia
Euskaraz biak
?
?
Batzokia
Euskaraz hirurak
?
Euskara
Batzokia
Batzokiko antzerki taldea
?
?
Batzokia
Euskaraz biak
?
1-"Iru gudari"
?
Batzokia
Euskaraz biak
?
1-"Aitona ta billoba" 2-"Negarrez igaro zan atsua"
2-"Astidunak"
1-"Neskazar"
2-"Ostegun-gizona"
1-"Mendiri-mendi" 2-"Etxietan"
?
4-"Morroi-jatorra"
Batzokia
1-Euskara 2-Euskara?
?
Batzokia
?
?
2-"Aldiz-aldiz"
2-"Neskame berrija" 3-"Ames gozuak"
1-"Gixa txarra"
1-"Buruzagijak"
2-"Gixon bulartsuak" 3-"Uste diñat"
Umorezkoak denak
Euskaraz biak
2-Umorezkoa
Euskaraz biak
?
?
Batzokia
Euskara
Hauteskunde gaiak
Euzkeltzale Bazkuna
?
Euskaraz biak
Umorezkoak biak
?
Euskaraz hirurak
Batzokia
?
Prezioa: aulkia, erreal bi; bankua, erreal bat.
Arratsaldez umeentzako antzerkiak
Beste antzerki bat ere egin zen
?
Euskara
?
?
2-"Uste dinat"
Euskaraz biak
Euskaraz hirurak
1-Drama 2-Umorezkoa
Lekeitiar talde batek antzeztuak
1-"Euzko arrantzaliak Españan" 1., 2. -Manuel de la Sotak. 3. -ondarrutar batena.
2- Umorezkoa
Emakumeek antzeztu zituzten.
Euskaraz hirurak
1-"Gurutzepe"
1-"Buruzagijak"
Euskaraz hirurak
?
?
1-"Negarrez igaro zan atsua" 2-"Neskame berria"
1-"Eskuz-esku"
?
Euskaraz laurak
?
Ez dakigu burutu ziren
1-? 2-Umorezkoa
Batzokia
?
Durangoko talde batek antzeztuak
?
Euskaraz biak
?
Euzkeltzale Bazkuna
Amaieran umeen jolas eta abesti erakustaldia
?
Euskaraz biak
?
Batzokiko antzerki taldea
1-"Damuba garaiz" 2-"Morroi jatorra"
Euskaraz biak
Batzokia
?
14 urtetik beherakoentzat
?
1-"Aitona ta biloba" 2-"Gorgonioren estutasunak"
1-"Bi aizpak"
1936-5-1, barikuan
?
1-? 2-Umorea
1935-11-24
1936-4
Igandean, gainezka; larunbatean jende gutxiago.
E.A.B eta alderdikide batzuk
3-"Motxa" bakarrizketa
3-"Aldiz-aldiz"
1936-3-25
Euskara
Tartean emakume koroak euskal abestiak abestu.
?
1-Euskara 2-Euskara?
Batzokia
?
Euskara
Batzokia
Batzokia
E.A.B eta alderdikide batzuk
1-"Gorgonioren estutasunak" 2-"Goi-maitasunak"
Bildutako dirua ospitalerako.
?
Euskara
Batzokia?
1936-2-9, igandea
?
Bide Onera zinema
1934-3-18, igande gaua 1-"Abaroa ta babesa"
2-"Txiribiribiri"
?
1935-10-20
1-"Itxaro-ixarra" 2-"Urretxindorra" 3-"Ilobearen ondarra" Euzkeltzale Bazkuna
1935-11-2
1-"Egiazko jainkoa" 2-"Maturiñe’ren kapoyak"
Euzkeltzale Bazkuna
1935-11-9
1-"Maturiñe’ren kapoyak"
2-"Mendibetarren larrijak"
Euzkeltzale Bazkuna
1935-12-15
?
1-Umorezkoa 2-XV.ko drama
Batzokia
"Neskazar"
Dirua, arrantzale txiroentzat. Asko batu.
Euskaraz biak
?
1-"Ongillearen saria" 2-"Iskiña Mutrikun" (bakarrizketa)
3-"Asentzi ta Kontzesi"
1935-12-1
1-Euskara 2-Gaztelera
?
Dirua, arrantzale txiroentzat. Asko batu .
Gai abertzaleak
Bide Onera zinema
?
2-"Arantza"
1933-1-8, Igandea
Bide Onera zinema
?
2-"Arantza"
3-"Negarrez igazo zan atsua"
Gai abertzaleak
Bide Onera zinema
1-"Lore bat loitan" 2- "Txiribiribi"
Bestelakoak
Zeri buruz
Euskara?
E.A.B eta alderdikide batzuk
E.A.B eta alderdikide batzuk
"Lore bat loitan"
2-"Joxepa Iñasi"
1933-3-12, igandea
Emakume Abertzale batza
"Garbiñe"
1-"Patxiko ta Martintxo"
1933-1-22, igandea
?
2-"Maitasun eta gorroto"
1933-1-6, Ostirala
Markinako Batzokiko antzerki taldea
?
HITZALDIAK
Jai zabalagoetan egindako hitzaldiak ez dira kontuan hartzen eta jaien zerrendan ipiniko dira (2.eranskina).Hitzaldi hauek
erakunde jeltzaleek Ondarroan antolatutakoak dira. EUZKADI egunkaritik hartutako datuak.
Data
Bestelakoak
Zeri buruz
Euskal arrazaz, hizkuntzaz, Historiaz... Jendea EAJn afiliatzera gonbidatu. Juan Urrestiren hitz batzuk hasteko.
"desde la dominación de los celtas hasta la promulgación de la infausta
Euskal historia
ley de 76".Ondoren Abandoko maisua etorri omen zen Larrazabaleko
diskurtsoarekin Euzkadiren independentzia eskatzera.
?
Hizlaria
Antolatzailea
Kokalekua
Hizkuntza
1933-2-11, osteguna
Gregorio Santa Cruz
Mendigoxaleak
?
?
1933-4-19, Osteguna
"Ogoñope", Sorne Unzueta eta Imanol Epaltza
?
Batzokia
1934-2-24, larunbata
Alberto Irazabal osagilea
Euzkeltzale bazkuna
Batzokia?
Euskara
Alkoholaren kalteei buruz.
Osasun gaiei buruzko hitzaldietako bat
1934-3-17
Estepan Urlezaga osagilea.
Euzkeltzale bazkuna
Batzokia?
Euskara
Higienea
Osasun gaiei buruzko hitzaldietako bat
1934-3-27
Iñaki Artetxe
1932-8-?
1933-2-20
1933-4-20, Ostirala
23. LAUAXETA (Esteban Urkiaga), «Arrantzaliak», EUZKADI 1931-11-19
Euzkeltzale Bazkuna
?
1-"Axezko errota" 2-"Baratzako pozgarriya"
1932-12-17, larunbata 1-"Aterako gera"
1932-12-18, igandea 1-"Aterako gera"
diru apurra ekartzen bazuen ere, lan hau, eta tostartekoena
ere, ez zen urte guztirako. Nahikoa zen kostera txar bat,
gosea pasatzeko. Eta urteak aurrera joan ahala egoera ez
zen konpontzen. Zentzu honetan, jabetzarik ez zuten tostartekoak euren klase izaera bereziaz jabetzen joan ziren, «
(...) [tostartekoek] consideraban, y no sin razón, como
patronos a los dueños de las embarcaciones, a sus armadores y aun a sus patrones (...)» 25.
Hizkuntza
Bide Onera zinema
Euzkeltzale Bazkuna
1-"Abek istillubak" 2-"Los reclutas" zarzuela
1931-11-15
5.2 - ITSAS GAIAK
Kokalekua
Antolatzailea
?
1934-3-3, larunbata
1934-3-24
1935-12-
1935-12-28. larunbata
1936-2-1, larunbata
1936-2-14, larunbata
Pelayo de Bernedo
Agustin Zubikarai
Polixene Trabudua eta Bingen Bileri
Jon Arrospide
Jose Zaikunegi osagilea
?
?
?
Euzkeltzale bazkuna
Euzkeltzale bazkuna
Euzkeltzale bazkuna
Jule Gabilondo
Emakume Abertzale Batza
Alexander Gallastegi eta Barrena andereñoa
?
Sabin Muruetagoiena, osagilea
"Lauaxeta" eta Robles Ajangiz
Euzkeltzale Bazkuna
?
Batzokia
?
Batzokia
Batzokia?
?
?
?
?
Euskara
Udal hauteskundeak
"
Bularreko gaitzei buruz
Osasun gaiak
Batzokia?
Euskara?
Batzokia
Euskara?
Emakumeen funtzioa gizartean
?
Hauteskundeak
Batzokia
Batzokia
?
"Alameda" zineman
Euskara?
Euskara?
?
Osasunari buruz
Osasun gaiei buruzko hitzaldietako bat
Osasun gaiei buruzko hitzaldietako bat
Osasun gaiei buruzko hitzaldietako bat.
Aurretik "Altzetak" hitzaldi txiki bat eman zuen.
Umeen heriotzari buruz
Hauteskundeak
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
61
2. ERANSKINA. JELTZALEEK EGINDAKO TXANGOAK ETA JAIAK
TXANGOAK
Data
Nora?
Antolatzailea
Sukarrieta
Mendigoxaleak
1931-11-?
Mutriku
?
"taldetxo bat"
Zarautz
EAB
Autobuskada bat
150 bat abertzale
Aberri egunera
?
Bi autobus
Zumaiako Batzoki eta EABren zabalkunde jaira
50 bat pertsona
EABren lokalen zabaltze jaia
1932-1-?, igandea
1932-3-?
Deba
1932-3-27, igandea Bilbo
1932-4-?
Zumaia
1932-5-?
Zarautz
1932-5-1
1932-5-?
1932-5-?
1932-8-1
1932-9-?
1932-10-16
?
Herriko abertzale "asko"
Bilbao
Ezpata-dantzariak
Ezpata-dantzari talde bat.
Durango
Berriatua
?
400 bat herritar, 6 auto eta beste batzuk kotxez.
BBBk antolatutako bilkura.
?
Jende nahikoa
Mendigoxaleak
Kide "batzuk"
Milloi
Markina, Lekeitio
eta Ondarroako
Mendigoxaleak
1933-8-6, igandea
Berriatua
1933-9-?
Gorozika auzoa)
1934-2-4
?
Lekeitio
1934-3-4, Igandea Lekeitio
?
Jai aberrikoiak
Jesusen bihotzaren estatua ez kentzeko hitzaldia
300 pertsona
Jai abertzaleetara
Jai "aberrikoietara"
1000 pertsona inguru (eskualde osotik)
Jai "aberrikoiak"
?
?
Batzokiaren inaugurazioa
?
?
Sukarrieta, Bermeo,
Mundaka, Gernika Gaztetxu-Batza?
Igotz
Bizkaiko ezpata-dantzarien batzarrera
Mendigoxaleak
?
Bizkaiko beste 240 talderekin batera parte hartu zuten ekitaldian.
San Inazio egunez ospatu zen.
EAJk antolatu hitzaldia.
Behin baino gehiagotan atzeratu zen eguraldiagatik. Egitaraua:
Mendigoxaleak herritik 8:00etan atera mendiz. Meza, ezpata-dantzariak
bazkaria, mitina (Barbare Arantzamendi herritarraren parte hartzearekin),
dantzaldia .
Ondarroako orfeoiko abeslariak eta ezpata-dantzariak, gorulari eta
oxpolin ondarrutarrak.
Txistularirik ez, Kepa Ituarte hila zelako.
Aranaren hilobia, Bermeoko Batzokia eta
Gernikako Juntetxea ikustera
?
Abertzaletasuna "sendotzera"
100 bat pertsona
Euzkeltzale Bazkuna Antzerki taldea
"Euzkadi" filma ikustera
Sarrerak Batzokian salgai
Antzerki jai bat ematera
"Oleskari bijak" eta " Itxaro ixarra"
1934-3-11
Donostia
Gasteiz
?
150 edo 200 pertsona
Aberri Egunera
Antzerki jai bat ematera
"Oleskari bijak" eta "Itxaro izarra"
1934-4-21
Santa Eufemi
Mendigoxaleak
?
Mendi txangoa
Abertzale guztiei parte hartzeko deia.
1934-5-27
Asterrika
1934-6-3
Lekeitio
Ondarroako U.B.B.
Lekeitiokoarekin batera
Jai "aberrikoiak"
Lau "txapel okerrek" hitzaldiak ospatzea oztopatu zuten.
Batzokiaren "askunde" jaia
Izen-ematea Batzokian.
Aberri eguna
Joan etorria 15-11 lau ogerleko.
Antzerki jaia ematera
"Negarrez igaro zan atsua", "Ilobearen indarra" eta "Aldiz-aldiz"
antzeztu zituzten.
1934-4-1
1934-5-20 igandea Mutriku
1934-6-17
1934-7-8, igandea
Bermeo
?
?
?
Bolibar
Mendigoxaleak
Eibar
?
1935-5-26, igandea Iruñea
1935-9-?
Euzkeltzale Bazkuna Antzerki taldea
Bermeon ezin dantza ikustaldia egin mitin errepublikanoa zegoelako,
horregatik Mundakara bazkaltzera. Itzultzean Ondarroan karlista batek
harria bota ume bati.
1935-12-29, igandea Mutriku
?
Jende asko, "Ondarru guztija" egon ei zen
?
?
1931-6
1931-7
1931-11-29
1932-8-1
1932-8-?
Kide "batzuk"
Batzokiaren "askunde" jaira
Bi autobus, batzuk mendiz oinez
?
Euzkeltzale Bazkuna EBren antzerki taldea
Zer?
Estatutuaren aldeko mitina
Antolatzailea
?
Mitina: estatutuaren aldeko kandidaturak
irabazi izana ospatzeko
?
Sabino Aranaren aldeko otoitza
Antiguako Aman
?
San Inazio jaiak
Eibar, Zaldibar eta Irungo abertzaleen bisita
1932-9-11, igandea Tostarteko Bazkunaren ikurrinaren
inaugurazio eta bedeinkapen jaia
San Miguel, alderdiaren zaintzailearen jaia
1933-1-6
Umeen jaia Batzokian
1933-6-25
Batzokiaren eta EABren "askundea"
eta ikurrinaren "onespena"
Batzokia
?
U.B.B.
?
?
Batzokia eta EAB
?
1933-12-?
Sabino Aranaren heriotzaren XXX. urteurrena
1934-6-9 eta 10
Gastetxu-Batzaren "ikurrin onespen" jaia Gastetxu-batza
1934-7-?
San Inazio jaiak
1935-7-?
San Inazio jaiak
1935-10-?
?
?
Batzokia beteta
?
EAJk gonbidatuak Jeltzale asko kalera atera
1933-11-23, eguena Hauteskundeak ospatzeko jaia Batzokian
1934-8-?
?
?
?
?
Kanpoko jende andana,
batez ere eskualdekoak
eta Mutrikukoak
90 pertsonako banketea
?
?
Euskal dantzen jaia
Batzokia
?
Euskara jaia
Euzkeltzale Bazkuna
?
Euzkeltzale Bazkuna
?
1935-11-?
Augustin Zubikarai "Artetari" omenaldia Euzkeltzale Bazkuna Afaritara 34 pertsona gutxienez
1936-5-?
Aberri eguna
1936-1-6, Astelehena Umeentzako errege eguneko jaialdia
?
Gazteei inoren baratzetan ez sartzeko eskatu, abertzaletasuna
eurenganatzera joateko bakarrik
Izen ematea Batzokian.
Ekitaldiak eta bestelakoak
Alejandro Gallastegi, Florencio Basterretxea, Fidel Orbeta eta Marcelino Orexaren mitina eta Uriarte bertsolaria.
Francisco Basterretxearen eta Jose Antonio Agirreren hitzaldiak.
?
Sabino Aranaren omenezko jaia
Kataluniarren bisita
?
Tostarteko Bazkuna
1932-10-?
1933-5-?
Zenbat pertsona?
?
1932-9-18, igandea Euskal jaia
1932-11-?
Sabin Etxeak antolatu ekitaldietara
4 autobus, itxasontziak...
JAIAK ETA EKITALDIAK (herrian bertan ospatutakoak)
Data
Mutrikuko ELAren bedeinkazio jaira
Mendigoxale talde bat oinez joan zen ostiralean irtenda.
Bateren bat txirrinduan ere bai. Beste guztiak autoz.
?
Goizean meza Antiguan. Arratsaldez txistularien kalejira, Euskal erromeria Lexarreko kanpan,. Gauez aurreskua eta afaria batzokian.
Ezpata-dantzariak frontoian
Batez ere euskal dantzak (ezpata-dantzariak, kaxarranka...) Egitaraua bi hizkuntzatara argitaratu
Ikurrinaren "onespena": goizean txistulariak, meza Policarpo Larrañagaren eskutik, Eibarko ezpata-dantzariak, ELAren aldeko mitina,
Antzomendin bazkari herrikoia. Bazkal ostean estropadak badian. Hitzaldian Manuel Robles Arangizek parte hartu zuen.
Batzokian batu ziren bertan ekitaldia ospatzeko. Leiho eta balkoietan ikurriñak ipini ziren.
Larunbatean: Lauaxeta eta Ander Lertsundiren hitzaldiak. Igandean: Meza eta gauean antzerkiak. Ander Lertsundik Emakume Langileen
Alkartasuna sortzearen beharraz hitz egin. Mezatan U.B.B., E.A.B., eta Batzokiko ordezkariak bildu ziren eta Euskal Ereserkia entzun zen.
Abestiak, ipuinak, olerkiak, elkarrizketak eta sariketak.
Bolanderak, turrunak, ezpata-dantzari eta gorulariak. Balkoiak apainduta agertu ziren.
Meza, Estropadak, Hitzaldiak (Goenaga, Josu Zabala, Jose Antonio Agirre)
Banketea eta musika Gonbidatu bereziak (Torres, Gallastegi, Unzueta, Aranguren, Gerrikaetxeberria)
Batzokian irakurketak euskarazko hitzaldiak, abesti abertzaleak. Igandean meza elizan. Mezatan Euskal Ereserkia entzun zen.
Hitzaldia Eusebio Erkiagaren eskutik.
9an: hitzaldia eta antzerkia, txistulariak. 10ean: txistulariak, meza, pilota jokoak, euskal dantzak eta abestiak
130 dantzari eta poxpolin batu ziren. Mutrikuar asko etorri zen.
Batzokiko abesbatzak Antiguan abestu. Meza ondoren ezpata-dantzariak. Abertzaleen etxeetan ikurrinak leihoetan
Errenteria, Eibar, Markina eta Ondarroako dantzariak.
Bezperan hitzaldiak batzokian. Egunean bertan meza Antiguako Ama baselizan, Batzokiko abesbatzaren ekitaldia eta jaia.
?
Ez dakigu burutu zen
Afaria.
EUZKADI egunkaritik lortutako datuak.
IZENA
KARGUA (eskaintzen den datan kargu hori betetzen zuen)
Felipe Egiguren
UBBko idazkaria (1931-2), UBBko lehendakaria (1935-7), Batzokiko lehendakari (1934-7),
Segundo Bedialauneta
Benigno Elu
Jai "aberrikoietara"
?
Ondarroako, Lekeitioko
eta Markinako Batzokiak
Gero Ondarroako EABk antzerki berbera Ondarroan antzeztu behar.
200 pertsonak itsasontziz joatea espero zuten baina eguraldi txarra.
Bilbora joan aurretik goizean Antiguan EABk meza. Gauerdian itzuli ziren.
Mendi txangoa
Jai "aberrikoietara"
1933-7-2
Soraluze
?
Herritar "asko"
Donostia
1933-10-3
Zarauzko EABk antolatu "Garbiñe" antzerkia ikustera
?
Mutriku
Sabino Aranaren hilarria bisitatzera
Bestelakoak
4 autobus eta
Mutrikuko EABk antolatutako Batzokiko hitzaldietara
Mungia
?
Estatutuaren aldeko diputatuei agurra eskaintzera
EABko neskatila batzuk eta beste gizonezko batzuk "Alma vasca" antzerkia ikustera
Mendigoxaleak
1933-4-?
1933-9-?
?
Oiz
1933-2-21, igandea Bilbo
1933-5-?
50 andre-gizon abestera eta beste 300 bat herritar.
Zertara?
Gernika
1931-7-?, igandea
?
Zenbat pertsona?
1931-7-?
3. ERANSKINA – ERAKUNDE JELTZALEETAN KARGU POLITIKOAK
BETE ZITUZTEN PERTSONA BATZUK
Jose Ituarte
Jon Koldobika Lezea
Jon Urresti
Joseba Aramaio
Pantzeska Urkiri
Paulin Urresti
Saba Bedialauneta
Sabas Rementeria
Alejandro Badiola
Augustin Zubikarai
Erroberte Arriola
Ignacio Santa Cruz
Koldobika Ituarte
Donato Egurrola
Bonifazio Beristain
Fernanda Larrañaga
Emilia Urresti
Maria San Antonio
Miren Basterretxea
Jose M. Solabarrieta
Felix Apraiz
Manuel Etxeberria
Ramon Badiola
Agustin Arantzamendi
Jabier Agirre
Lorenzo Urruzuno
Isidor Etxeberri
Julian San Antonio
Eugenio Anakabe
Victor Alkorta
Donate Lexardi
Ander Portu
Koldobika Etxabe
Errikarta Badiola
Aureli Arriola
Joseba Markuerkiaga
Andres Lertsundi
UBBKo lehendakaria (1932-10), EBko lehendakaria (1931), Batzokiko lehendakaria (1935-12)
Batzokiko idazkari (1935-12)
UBBko Kutxazaina (1931-2)
UBBko lehendakaria (1931-2), Mendigoxaleen ordezkaria (1931)
UBBKo diruzaina (1934-2), UBBko lehendakaria (1935-4)
UBBko idazkaria (1935-7), Batzokiko liburuzaina (1932-6)
UBBKo diruzaina (1935-7)
UBBko batzarkidea (1935-7)
UBBko diruzaina (1935-4)
UBBKo batzarkidea (1935-7)
EB.ko idazkaria (1931), Mendigoxalien diruzaina (1931), Batzokiko diruzaina (1932-6)
EB.ko diruzaina (1931), Batzokiko batzarkidea (1932-6)
EB.ko idazkaria (1934)
EB.ko batzarkidea (1934), EABko lehendakaria (1934-1,1935)
Mendigoxaleen lehendakaria (1931)
Mendigoxaleen idazkaria (1931), Batzokiko idazkaria (1934)
Mendigoxaleen batzarkidea (1931)
Mendigoxaleen batzarkidea (1931)
EABko idazkaria (1934-1,1935)
EABko batzarkidea (1934-1)
EABko batzarkidea (1934-1)
EABko batzarkidea (1934-1)
Batzokiko lehendakaria (1932-6), Batzokiko lehendakariorde (1933-12, 1934)
Batzokiko lehendakariordea (1932-6)
Batzokiko idazkaria (1932-6)
Batzokiko batzarkidea (1932-6)
Batzokiko batzarkidea (1932-6)
Batzokiko batzarkidea (1932-6)
Batzokiko idazkaria (1932-12)
Batzokiko idazkaria (1933-12)
Batzokiko idazkariordea (1933-12)
Batzokiko batzarkidea (1933-12)
Batzokiko batzarkidea (1933-12)
Batzokiko lehendakariordea (1934-7)
Batzokiko idazkaria (1934-7)
Batzokiko batzarkidea (1934-7)
Batzokiko batzarkidea (1934-7)
Batzokiko diruzaina (1935-8)
Batzokiko batzarkidea (1935-12)
Tostartekoen lehendakaria, Batzokiko batzarkidea (1935-8)
Antzerki barregarri bat, erregeek jolasak eta gozokiak banatu.Batzokian
Aurreko egunean: Tontorramendin sua piztu eta tronpetek agur jaunak eta beste abesti bat jo. Txistulariak eta Batzokian aberriari eskaintza.
Aberri egunean: bi meza (pospolinak eta ezpata-dantzariak jantzita joan elizara), txistulariak batzokian. Herri eta alderdiko buruzagiak
Zubi Zaharretk Sabino Arana auzora joan bertako oroigarria agurtzera, alkateorde Simeon Arantzamendik hitz batzuk esan. Enparantzan
ezpata-dantzariak eta pospolinak, 9ak arte bandak euskal dantzak jo (dantza solteak)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
63
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
Alboko argazkian, tradiziozale batzuk antzerkia egiten Aurrera K.T.rekin.
ITURRIA: ARTIME, MIREN (1997). CD AURRERA: 75. URTEURRENA (1925-1996)
6 – ONDARROAKO TRADIZIOZALEAK
Ondarroako eskuindar espainiarzale guztiak oso
batuta zeuden II. Errepublikan eta badirudi jada
Diktadurapean ere Unidad Patriótica-ren (UP) 29 inguruan
bildurik egon zirela. Batasun hau arrazoi desberdinengatik
izan zitekeen: herrian eskuineko ideologien artean aberastasun berezirik ez zegoelako edo abertzaleen indarraren
aurrean bat eginik zeudelako (Errestaurazio garaiko azken
urteetatik Euskal Herriko beste leku askotan gertatu zen
lez).
Ondarroako eskuineko talde nagusia karlista tradizioko Comunión Tradicionalista alderdia zen. Behintzat
berau zen masa mugimendu politikoak egiten ahalegindu
zen alderdi politiko eskuindar bakarra (egia esateko,
herrian egon zitekeen beste eskuineko alderdiren berririk ez
daukagunez, pentsatzekoa da hau bakarra izan zela).
Horrela bada, eta II. Errepublika garaian gertatuko den
legez, eskuinaren inguruan mugituko ziren sektoreak talde
honetan bilduko zirela pentsa dezakegu. Plata Pargak ondo
laburbiltzen digun lez, “La Comunión Tradicionalista de
Vizcaya, por el contrario, aunque incapaz de expresarse en
términos intelectualmente exigentes, se constituyó durante
los años treinta como un auténtico partido de masas. Los
carlistas eran en general más activos que los alfonsinos;
más exaltados en sus discusiones; menos "liberales" y tolerantes intelectualmente frente a las opiniones contrarias,
solían tener poca formación política y se movían más por
sentimientos y por ideales transmitidos de padres a hijos.
(...) La fusión de las tres ramas del tronco carlista -integristas, mellistas y jaimistas- fue una condición de dicho
éxito. Vino facilitada por la proclamación de don Alfonso
Carlos nuevo pretendiente, como sucesor de don Jaime, en
septiembre de 1931”. 30
Hala ere, Ondarroako Komunio Tradiziozaleari kostatu egin zitzaion batzuetan molde berrietara egokitu eta
bere jarraitzaileak mobilizatzea (ekitaldietara hurbiltzea,
alderdian afiliatzea...). Politika egiteko molde zaharrek
iraun egiten zuten sektore honen baitan, bereziki jauntxokeriarako joerak. Jauntxokeria modu askotara ematen zen.
Adibidez, Orexa Elosegik tradizionalistei bakailoa oparitu
omen zien gabonetan hauteskundeen ordainetan. Itxura
denez, irabazleak bere bozkatzaileak saritzeko ohitura
zuten, «[d]e haber salido el otro, Areilza Rodas seguro que
lo menos hubiera dado un tiburoncete a cada familia
"tradi".» 31
Hauteskundeak ulertu eta praktikatzeko modu berezi
baten berri ematen zaigu, abertzaleen esanetan, tradiziona-
listek aurreko garaietako ohiturok gainetik ezin kenduta
baitzebiltzan. Herri mailako politikan ere modu honetara
funtzionatzen zuten sarritan, ikusi besterik ez dago Luis
Arriolaren kontra zertzuk esaten ziren eta honek zer nolako
eragin handia zuen herritar askorengan.
2006ko irailaren amaieran eta urriko lehen asteetan,
OHZk antolatu dituen II. Errepublikari eta Gerra Zibilari
buruzko jardunaldiak zirela eta, egin ditugun elkarrizketako batean Karmel Iriondok ondo azaltzen zuen egoera hau:
- Nire etxekuk zin Karlistak, nire familixan...
nire familixa guzti Karlistak (...) Nire gurasuk karlistak eta hamen euazen karlistak holanik... bai
arrantzalik, arrantzalik be bai, baine gehixenak
horrek arrantzalik saldute moure hamengo burgesi
karlistá. Nik holantxenik ein’ddot hori, hartu’rot
hamen, gure aitte zeattik ixan zan karlisti ta holanik,
horrek gauzak.
- Eta burgesixa karlisti zer zan, herriku be
bai? (...)
- Herrikuk herrikuk, zein zan hamen [burges]
bizkaittarrak [abertzalea] ba? Gitxi, la burgesia
pequeña gitxi, gaiñea be. Gehixenak zin karlistak,
horrek. Enda klaro, bixkat lagundu ei’tsen [gurasoei] igual (...) zeozelanik, ezta? Ta nire aittak eta ba
karlistak, ba botu botatea karlista, eta halanik geldittu zin, karlista, holanik.
Beraz, mesedeen truk, eta baita opariengatik ere,
eskuindarrek boto batzuk ziurtatzen zituzten. Beste alderdiek ere bazituzten antzeko mekanismoak (gogoratu
EABkoen gabonetako saskiak eta), baina tradiziozalistentzat funtsezkoagoak ziren euren botoak bermatzeko (alderdia ez baitzuten oso egituratua).
1998an pertsona honi berari egindako elkarrizketan
ere antzeko gaiak ukitu zituen. Zalantzan jartzen zuen bere
aitak ideologia karlista zein punturaino ulertzen zuen.
- Gure aittak ez zekixen karlisti...! Ordun
hamengo burguesía carlistas, lagundu’tetsen bixkat
botu botateko ordun, euazenak han [hauteskunde]
munizipalak eta holanik, eta klaro, zeoze emote’tsen,
gu pobrik jenti, zemat handixa... eta klaro botu...
esaten moure... holanik ezta? Ta gero karlisti ipini
ixena. "Zuek karlistak zarie por los fueros y tal",
euskaldunak por los fuero y tal (...) baine beti espainolakin nahastata (...)
O
n
d
Esan dugunez, herriko eskuindar gehienak erakunde
tradizionalista honetan biltzen ziren, jatorri karlistako
masak – sektore nagusia izango dena - baina baita beste elementu monarkiko batzuk ere.
Alderdiaren barruan emakume taldea (Margaritak)
eta gazte taldea zeuden, baita ezpata-dantzariena ere eta
euren batzeko lekua "Circulo Tradicionalista" zen.
Baina badirudi tradiziozaleek arazoak izan zituztela
euren taldea alderdi gisa sendotzeko orduan. Jeltzaleek
prentsa bidez eskuindar hauen porroten berri behin baino
gehiagotan ematen bazuten ere, tradiziozaleen iturrietatik
jasotakoak ere antzeko zerbait adierazten du.
Tradizionalista askok, urteren bat afiliatuta egon ondoren,
baja ematen zuten, alderdiaren antolakuntza eskasagatik.
Baten batek, Komunioa deseginda zegoela ere uste izan
zuen, 1936ko hilabeteetan kuotarik ere ez zelako kobratzen.
Komunio Tradiziozalearen eta "Juventudes" erakundearen lema zeramatenak Cipriano Osa Aldazabal eta
Pedro María Iriondo Urresolo ziren (1936an 19 urte zituen
gaztea azken hau). Lehena Komunioaren eta "Juventudes"
erakundearen lehendakaria zen eta bigarrena "Juventudes"
eta "Sindicato Profesional de Trabajadores" zelakoaren
idazkaria. Biak lagun min eta biak erakundeon propagandista handienak 32.
- Manejate’bezan bestik.
- Hoixe!
6.2 - ERREKETEAK
Erreketeak tradiziozaleek antolatutako indar armatuak ziren. Izan ere, karlismotik zetozen sektore hauetan
altxamendurako joerak mantendu egiten ziren, belaunaldiz
belaunaldi transmititutako istorio eta sentimenduek bizituta.
Ondarroan gerra aurretik errekete talderik egon zen
asmatzea ez da lan erraza. Dauzkagun datuak zalantzagarriak dira, kasu oso berezietan bilduak. Gerra garaian, atxilotutako tradiziozaleek ukatu egingo dute herrian erreketerik egon zenik. Julio Eyara historialariak, bere aldetik,
1936ko altxamenduaren aurretik Bizkaiko ekialdeko kostaldean 18 errekete omen zeuden aipatuko du 33. Prentsa
bidez jasotakoak ere nahastu egin dezake hasierako bertsioa. Tradiziozaleek behin baino gehiagotan aitatzen zuten
jende armatua zeukatela euren artean, batez ere aurkari
politikoak beldurtzeko asmoz. Abertzaleek ere kaleko
zurrumurruak baieztatuko zituzten.
Viene observando la gente – no es dificil ello,
pues lo hacen sin tapujos y hasta casi en públicoque de una temporada a esta parte los elementos
carlo-alfonsino-integroliberales de la localidad
dedícanse con todo el afán a la practica de la instrucción militar, bien en local prestado por su "jauntxu", vulgo capitan Araña, como también en un café
público emplazado en el centro del pueblo. Dicen
que es propósito de ellos el formar uno o varios
"requetes" aguerridos que en momento dado láncense a la conquista guerrera de sus postulados (?)
y exterminio de sus enemigos, gixajos abertzales. 34
29. UP: Primo de Riveraren diktadura (1923-1930) garaiko alderdi ofizial bakarra.
32. Gerra Zibileko Salamankako Artxibo Historikoa (hemendik aurrera GZSAH) - Ps-Santander VD T.P. Euzkadi, C.5,
EXP.1.Luis Arriola Aguirreri egin galdeketa.
31. JOKINTXO, «Ondarroa», 1933-12-29
34. JOKINTXO, «Ondarroa», EUZKADI, 1934-3-24
30. PLATA PARGA, Gabriel (1991), La derecha vasca y la crisis de la democracia española (1931-1936), Bizkaiko Foru Aldundia:
80.or.
64
6.1 - "COMUNIÓN TRADICIONALISTA"
a
r
r
o
a
2
0
0
6
33. EYARA, Julio, Historia de Euskal Herria, X. tomoa, Vasco-Libro, Donostia: 189. or. Hemen aipatua: ORUEMAZAGA, Imanol,
Errepublika Ondarroan 1931-1936, Argitaratu gabea
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
65
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
Baina erreketeak herrian ikusi ziren momentu bakarra tradiziozaleek Txomin Agirreri eta Luis Arriolari egindako omenaldian (1934-6) izan zen. Trajeok margaritek
atondu zituzten egun horretarako eta ondoren arrantzaleei
eman zitzaizkien itsas lanetan erabiltzeko.
6.3 - PISTOLAK. EDO ESKUINDARRAK
HARREMANETAN JARTZEKO
MOLDEAK.
Urtero lez, Adolfo Uribasterra, Durangoko alkate tradizionalista uda pasatzera heldu zen Ondarroara, 1936ko
ekainaren 24an. Herrian zela, uztailaren 17an, beste udatiar
bat, Manuel Santibañez madrildarra, etorri zitzaion, familiako oroigarri ziren pistola pare bat ezkutatuko zizkion galdetuz. Baiezkoa eman zion eta egun batzuk geroago madrildarraren semea, Arturo Gil-Santibañez, etxera etorri
zitzaion pistolak kartoizko kutxan sartuta. Adolfo
Uribasterrak ordea pistolok Juan Arriola herritarrari utzi
zizkion, berak gorde zitzan, uztailaren 14 edo 15ean.
Juan Arriolak berandu jakin zuen militarren altxamenduaren berri. Pedro Maria Iriondo tradiziozalea Arves
izeneko udatiar gazte batekin hitz egiten ikusi bazuen ere,
ez zekien hauek altxamenduaz hitz egin zuten edo ez. Berak
bere lanarekin jarraitu zuen, horrenbestez, ezen ez baitzuen
arazorik izan uztailaren 20an herriko Fronte Popularreko
kide batzuk garraiatzen ari zela, Miliziano batzuek (Frente
Popularrak berak ipinitako guardiek) gelditu eta pistola bat
aurkitu zioten arte. Santibañezen pistola zen, baina bakarra.
Badirudi zer gerta ere zeramala pistola hau berarekin, bestea, handiena, anaia zuen German Arriolari utzia zion, uretara botatzeko aginduarekin. Baina honek ez zuen agindurik bete (agindua benetan eman bazion behintzat).
Kalean Felix Beitiarekin aurkitu baitzen uztailaren
24 inguruan eta arma bere bodegan gordetzeko eskatu baitzion. Honek hasieran ezezkoa eman bazion ere, bere bodegan amaitu zuen pistolak. Are eta uztailaren 29an Felix
atxilotu, eta galdeketan arma non zuen esan zuen arte.
Miliziano batekin joan zen bere bodegara pistolaren bila.
Beste bertsio bat ere jasoko dugu, Felix Beitiari Juan
Arriolak berak eman omen zion arma bat, Komunio
Tradiziozaleko kideak Bilbotik etorri eta altxamenduaren
berri ematean 35.
Pistolek egindako bide honek argi uzten digu herrian
zeuden sare sozialak norainokoak ziren. Armek mugitzeko
hain erraztasun handia bazuten harreman hauek sendoak
zirelako da. Sare horretan denak ez ziren elkar ezagutzen.
Gil-Santibañez gaztea sekula ez baitzen egoten Ondarroako
1 9 3 1 - 1 9 3 6
Círculo Tradicionalistan. Bera madrildarra zen, eta falangista. Bere aitak ordea Durangoko alkate tradizionalista
ezagutzen zuen. Era berean, Juan Arriolak ez zekien pistolen jabea zein zen. Kanpotarra zela bai, baina asko gehiagorik ez. Garrantzia banakotik banakorako harremanak
zuen. Horrelaxe zabaltzen baitziren notiziak, halaxe egiten
mesedeak. Beste arazo bat da mesede hauek egin beharraren arrazoiak ezagutzea. Agian lagun harremanez aparte,
harreman klientelarren bat edo beste ere aurkituko genuke.
Bestalde, garrantzitsua da azpimarratzea, hemen ere udatiarrek herritar batzuekin zituzten harremanak.
Harreman hauek egon bazeuden. Izan ere, ezin dugu
ahaztu tradiziozaleek euren sindikatua nola osatu zuten:
ahoz berbatuaz. Pentsa dezakegu, hauteskunde sasoietan
ere antzeko mekanismoak jartzen zirela martxan.
7 – JELTZALEAK ETA
TRADIZIOZALEAK.
7.1 - IDEOLOGIEN TALKA.
1931 inguruan, Estatutua zela eta, tradizionalistak eta
abertzaleak Udalean elkarrekin lanean ikusiko baditugu
ere, prentsa bidezko ika-mikek ez zuten etenik izango. Goi
politikan alderdi desberdinek egindako hitzarmen pragmatikoek ez zuten pentsamolde desberdineko herritarren arteko giroa lasaitzen. Besteak beste herritar batzuen ezinikusi
hauek ideologikoak bezainbeste zirelako pertsonalak.
Gorrotoak lehenagotik zetozen, mende hasieratik ziurrenik.
Eskuindarrek ezin zuten jasan abertzaletasunaren
berrikuntza ideologikoa, «[p]uede más en ellos por lo visto
el odio hacia nosotros [abertzaleak] que la fe (?) en su
ideal.»36
Jeltzaleek ostera, tradizionalisten ideologia atzeratutzat jotzen zuten, «persistir en una idea ya pasada de moda
y que hasta desechan católicos como los de la Ceda y los
agrarios españoles; además de insistir en unos principios
hereditarios ya muertos y en desuso en el mundo civilizado».
Baina Ondarroako herritarren gehiengoak baztertuak
zituen ideiok eta jokabideok, «se calumnia a los que forman la mayoría de un pueblo que pasó ya de la época de la
lactancia.» 37
Eskuindar diogu, abertzaleek eurek ere ez zutelako
argi uzten eskuin sektorean kokatzen zirenen ideologia.
«Karlista albontzatar naste borrastekuak» 38.
Margarita Tradizionalisten banderaren bedeinkapena. Herriko hiru margarita eta kanpotik etorritako hiru hizlari. ITURRIA: EL PUEBLO VASCO, 1933-9-26
Oro har, izen asko botatzen zituzten elkarrekin,
denak nahasita zeudela adierazi nahirik. Hala ere, pentsa
dezakegu honen atzean bazegoela errealitate berezi bat:
hamarkadetan banatuta agertu ziren eskuin sektoreko kide
asko elkarlanean arituko ziren orain. Azken finean, II.
Errepublikako urteak ziren, eta ez zegoen leku askorik
ñabardura politikoetarako. Esan dugun bezala, abertzaleei
kontra egin nahiak ere batuko zituen eskuin sektorekoak,
baita Euskal Herriko beste hainbat lekutan ere.
1932ko maiatzeko Gurutze Eguneko tirabirek sasoi
hartan jeltzale eta eskuindarren arteko harremana zein zen
argitzen digute.
Egun orretarako emen be gauzak eginda egozan» baina «ilaren bijan pregoi bat jo eban "Don
Luisek" [Arriolak] jaurlari edo gobernadore jaunaren ixenian, txeiguak apaintzia galerazoten zala
adierazoten emonaz.
35. GZSAH - Ps-Santander VD T.P. Euzkadi, C.5, EXP.1. Galdeketa desberdinetatik ateratako datuak.
36. JOKINTXO, Op.Cit.
37. ONDARRUZALE, «Ondarroa», EUZKADI, 1934-9-22
38. OKERRAK, «Ondarroa», EUZKADI, 1934-5-18
66
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Eta jarraitzen du:
Pregoi ori entzun ebenian emengo ‘katolikos
de kalidad’-tarrak sutz amorru bixiz inon diranak
esan ebezan abertzaliokatik. 39
Abertzaleengatik eta bereziki udaleko buru zen alkate jeltzalearen kontra:
Al enterarse de esto, muchos de ellos, enrojecidos de ira, echaban sapos contra el alcalde, culpándole de haber sido él quien ordenó se diera el
bando. Pero donde se entera la gente, al menos
todos los que quisieron, pues el bando fué sin repique, de que no provenía de orden alguna del alcalde, y si por mandato del "jauntxu" [Luis Arriola],
jefe local de las huestes carco-liberales-alfonsinos.
Se quedaron de una pieza, pero continuaron los
improperios contra el alcalde, aun a sabiendas de
que no había tenido ninguna intervención a todo
ello. 40
39. TXORI-ERREKA (Segundo Bedialauneta), «Ondarroa’tik», EUZKADI, 1932-5-26
40. JOKINTXO, «desde Ondarroa», EUZKADI 1932-5-19
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
67
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
I I .
E R R E P U B L I K A
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
P O L I T I K O A
Ondarroa, 1931-36 inguruan. Jendea mezetatik dator.
RICARDO BASTIDAREN ARTXIBOA
Gauean errektifikatu eta Arriola etxez etxe joan
omen zen jendeari banderak ateratzeko esanez. Eta batzuek
atera ere bai. Hurrengo goizean prentsan gobernadorearen
debekua agertzean, ordea, askok banderok kendu egin
zituzten. Badirudi Luis Arriolak bandoa eman zuela
Udalaren izenean bazekielako gobernadoreak debekua
emango zuela, dena iskanbila sortu eta alkatearen irudia
zikintzeko. Gero etxez etxe joan zen bere jarrera banderak
ateratzekoaren aldekoa zela esanaz.
Dena dela, argi ikusten da asmoa sektore tradizionalista berotzea zela, eta honek Udalaren eta alkatearen kontrako jarrera hartzea. Eta hortxe dago arazoaren muinetako
bat. Kasu askotan abertzaleek, eskuindar hauen aurrean,
Errepublikaren kalteak sinbolizatuko baitzituzten, eurak
izango zirelako Errepublikako urte gehientsuenetan alkatetzan nagusi izanda Gobernuaren lege asko herrian aplikatuko zituztenak. Pragmatikoaren ajeak? Hau da, Errepublika
babestu gabe ere bere erakundeak kudeatzeko erabakia
hartu duenaren ajeak? Baliteke. Baina abertzaleek herriko
Udala ez zuten Errepublikaren erakunde bat bezala ikusten,
Ondarroako herriko udala bezala baino. Eta Ondarroa
nagusiki jeltzalea bazen, udalean egoteko legitimitate osoa
zeukaten.
Bestalde, Bedialauneta artikulugileak gertakari honekin lotzen zuen hilabete berean Sabino Aranaren kaleko
plaka belztuta agertu izana. Plaka horren kontrako bigarren
erasoa zen hau, idazleak zioenaren arabera emakume talde
batek burutua.
Hona antzeko beste kasu bat, hemen ere alkatea izango zen amorruen jomuga. 1933ko irailaren 17an herriko
tradizionalistek erakunde honetako emakumeen "margarita" taldearen banderaren bedeinkapena egin nahi zuten, tartean mitin eta guzti. Honetarako eskaria bideratu zuten udalera, irailaren 11n.
La Alcaldía, en oficio contestatorio a la petición, autorizó el mitin, concediendo, a la vez, el
oportuno permiso para que el acto pudiese celebrarse en el frontón, todo ello conforme a los deseos expuestos por los tradicionalistas. Esto sucedia
al día siguiente, martes. El mismo día se cursó al
gobernador la mencionada petición, por obligación
que pesa sobre los alcaldes en estos casos, con la
advertencia de que la Alcaldía había autorizado
dichos actos, por no encontrar fundamento ni motivo para ser denegados. 41
Baina hilaren 16an Alkateak Gobernu Zibilaren erantzuna jaso zuen, hilaren 17rako ekitaldi tradiziozale guztiak
bertan behera geratzen zirela jakinaraziz, istiluak sortzeko
arriskua ekiditeko. Eta beste edozein egunetan ekitaldiok
burutzea ere debekatu egiten zuen. Alkateak ahal bezain
laster helarazi zien berria antolatzaileei, eta eskuindarrak
laster berotu ziren, «[t]odos son improperios e insultos soeces, burdas calumnias y exabruptos contra nuestra primera autoridad, lanzadas por las huestes carlo-liberal-alfonsinas.» 42
Eskuindarrek Solabarrieta alkatearen trikimailu bat
izan zela pentsatu zuten. Esagerazioak esagerazio, argi
ikusten da kasu hau aurrekoaren antzekoa dela:
Errepublikaren agindu zuzen bat Alkatetzak jakinarazi
behar zuenez edota beronek aplikatu behar zuenez, berau
bihurtzen
zen
herritar
tradiziozaleen
aurrean
Errepublikaren gaitzen sortzaile. "Kazike eskuindarrek",
abertzaleen esanetan, zeregin berezia betetzen zuten tradiziozaleak nahastu eta alkatearen aurka jartzeko orduan,
"Capitán Araña" nagusi zutela.
Baina ika-mika hauek prentsatik herrira ere jaisten
ziren. 1933ko Sortze Garbiaren egunean gertatutakoa
herrian eskuindar eta jeltzaleen artean bizi zen tentsio politikoaren erakusgarri dugu. Tentsio hau ez zen uneoro azaltzen, baina noizean behin eztanda egiten zuen istiluren bat
sortuz. Gatazka hauek sortarazteko orduan, paper berezia
zuten pertsona jakin batzuek: ideologiarekiko atxikimendua muturreraino eramaten zuten horiek.
Ostiral hartan Círculo Tradicionalistak jai bat antolatu zuen Gorteetarako hauteskundeetan tradizionalistek ateratako 17 diputatuak ospatzeko. Goizeko seietarako 20 edo
30 "margaritako" talde batek 8 musikarirekin manifestazioa
egin omen zuen, "ORIAMENDIKO ZELAYAN" ereserkia joaz.
Erakustaldi hau legez kanpokoa zen, baimenik gabekoa,
momentu hartan zaintza egoera ezarria baitzegoen. Bandak
zeukan bakarrik kaleak zeharkatzeko baimena. Esan beharrik ez dago, izan berriak ziren hauteskundeen aurreko egunetan giroa nahiko berotua zegoela jada. Bederatzietako
mezaren ondoren, jendea kalera jaisten ari zela, lehen
oihuak entzun ziren, «hubo "vivas", alguno que otro
"muera" y muchos "goras".» Arratsalde erdian ezpata-dantzariak eta gorulariak atera ziren frontoira, eta berriro ere
oihuak entzun ziren, «hubo muchos gritos de "Vivan los
católicos verdaderos y abajo los "guzurrezkoz", gritos a los
cuales se les contestaba con "¡Gora Euzkadi!".»
Dantzak amaitu ondoren jeltzale zein tradiziozale,
bakoitza bere aldetik, Circulo Tradicionalistaren inguruetara hurbildu zen (gaur egungo Kafe Marina parera). Jende
ugari zegoen, eta "gorak" eta "bibak" behin eta berriro errepikatzen ziren. Baina «[l]a cosa daba sensación de haber
buen humor por ambas partes y no parecía iba a tomar
incremento;» 43
41. JOKINTXO, «Ondarroa», EUZKADI 1933-9-21
42. Ibidem.
43. ARTIBAI (Jose Ituarte), «Ondarroa. Después de unos sucesos», EUZKADI, 1933-12-16
68
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Ustezko umore on hori laster gaiztotu zen. Jende
andana ikusirik Juan Jose Badiola udaltzaina (abertzalea)
lekua egiten hasi zen, han zegoen jendea banatzen.
Tradizionalista batek jo zuen arte. Hau ikusita, monarkiko
bat baino gehiagok ekin zion udaltzainaren kontra. Orduan,
beste herritar talde batek udaltzainaren alde egin zuen eta
kolpe bat baino gehiago egon zen talde desberdinen artean.
Miñoiak heldu eta, momentu batez bederen, giroa baretu
zuten arte.
Miñoi hauetako bat Jose Ituarterengana hurbildu zen
(hau ere abertzalea), baztertzeko esatera, arazoa kontrolpean zegoela eta. Baina frontoiko barandetan zegoen emakume batek, miñoia Ituarte atxilotzera zihoala pentsatuta,
garrasika hasi zen, miñoiari Ituarte gartzelara sartzeko esanaz. Ituartek berak lehenengo eta herritar zenbaitek ondoren, protesta egin zioten. Emakumea isilduta, tentsioak
jarraitu egin zuen. Abertzaleren bat aurpegitik odoletan ere
ikusi zen, eta jendea gero eta beroago zegoen. Hala ere,
buruzagi abertzaleak giroa baretzen ahalegindu ei ziren.
Umorea eta haserrearen artean balantzaka zebilen
tentsioa, ezagunen arteko tirabirak, hori zen enfrentamendu
politikoak Ondarroa bezalako herri txiki batean egunerokotasunean hartzen zuen itxura. Are gehiago egun edota ospakizun garrantzitsuetan. Ezagunen artean batzuk hurbilagokoak, lagunagoak. Besteak ideologizatuagoak, gatazkarako
eta amorrurako aldez aurretiko jarrera handiagoarekin.
Asaldatuagoak alegia.
Gertakizunon harira Artibaik 1933ko abenduaren
16an idatzi zuen artikuluan, bi taldeon (eskuindar monarki-
koen eta jeltzaleen) arteko ezinikusiaren errepaso labur bat
egiten zuen, 1919ra arte salto eginez. Izan ere, 33ko Sortze
Garbiaren egun hartan, zalapartaren erdian, gizon monarkiazale bat hurbildu zitzaion Jose Ituarteri, askatasunik ez
zegoela esanaz. Kexa hau, herriko eskuindarrek behin eta
berriro erabiliko zutena (Errepublikak katolikoen eskubideak ukatzen zituenaren ideia, alegia), onartezintzat jotzen
zuen kronikari abertzaleak. Bere esanetan, «[l]ibertad
tenéis y tendréis como todo el mundo, pues todos tenemos
derecho a ello». Herriko monarkikoen arazoa, ordura arte
askatasunaz abusatu egin zutela zen, «los monárquicos de
Ondarroa han hecho y abusado de libertad.» Eta autoreak
buruan zituen Errestaurazio garaiko ekintzak aipatzen
zituen:
¡Recuerdas tú, querido amigo, el día de San
Juan del diecinueve? Pues quiero hacerte recordar
que dicho día se celebró en Lekeitio una fiesta
nacionalista, y gran parte del nacionalismo ondarrutar se trasladó a dicha villa para dar mayor realce a la fiesta. Al regreso, y al entrar en el Batzoki
¡recuerdas cómo hubo gritos de "¡Viva España!" y
"¡Muera Euzkadi!", y por contestar muera tú a
quien dió el último grito se le denunció, acusándole
de haber gritado muera España?
Honen ondoren hainbat abertzale kartzelaratu zerrendatzen ditu, tartean Sortze Garbiaren egunean udaltzaina
zen Badiolarena, eta baita alkate abertzalea kartzelaratu
zuten eguna ere. Udaleko bi gehiengo abertzale kargutik
kendu izana... Errepublikako ezinikusiak Errestaurazioko
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
69
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
amorruen segida ziren, «[q]ueréis que nos olvidemos de
todo lo que nos habéis humillado, y eso no puede ser. A mí
y a mis compatriotas nos es imposible, y nos es necesario
recordar todo lo que la historia vuestra nos lo dice.» 44
Beste kronikari bat, Primo de Riveraren diktaduraren
garaiez oroitzen zen, orain askatasuna eskatzen zuen gizon
horren iragana hain argia ez zela gogorazteko.
Con que libertad para todos, ¿eh? ¿Y ahora
se acuerda usted de ello? ¡Y qué pintaba cuando en
los tiempos de la dictadura, amparado en su carnet
(sic) de somatén 45 y provisto de un "mauser" por
todo atributo de justicia, veía pasar con gesto feroche el cúmulo de atropellos incalificables de que fue
objeto la libertad? 46
Esan dugunez, 1931ko abuztuan abertzaleek Txomin
Agirreri omenaldia egin zioten. Hau ikusirik, tradizionalistek ere euren omenaldia egin zioten 1934ko maiatzaren
20an. Abertzaleek ez zuten ulertu egun berean, arratsaldez,
Luis Arriola Espainiazaleari egindako omenaldia. Era berean, txarto ikusiko zuten euskara hainbeste mespretxatzen ei
zuten pertsonek Txomin Agirre euskaltzaleari omenaldia
egitea 47 . Luis Arriolak berak azalduko zuen argien alderdi
biek egindako omenaldiek zer arrazoi zuten:
Se trataba de la pugna existente entre los elementos nacionalistas y derechistas de aquella localidad ya que los primeros estimaban que Domingo
Aguirre era simpatizante de sus ideas, lo cual dio
lugar a la celebracion (sic) del homenaje por elementos tradicionalistas (...) 48
Beraz, omenaldia erreakzio gisako bat izan zen.
Karlisten idazlearekiko ikuspegia honakoa zen:
Domingo Aguirre, que en vida fue vasco por
los cuatro costados, tenía de vasco como tenía de
español, fue el prototipo vasco-español. 49
1 9 3 1 - 1 9 3 6
Arriolak berari egindako omenaldia ez zela izan bere
propagandista zereginagatik aipatuko bazuen ere, Pedro
María Iriondok bestelakorik esango zuen, Luis Arriolari
omenaldia egin zioten «por su labor al frente del Circulo
Tradicionalista y como propagandista del mismo.» 50
Azkenean Udalak esku hartu zuen, eta politizazioetatik kanpo, hirugarren eta azken omenaldia eskaini zion
idazleari, 1934ko ekainaren 29an. «Trátase con ello de que
el pueblo todo, sin distinciones, rinda el homenaje al gran
propagador de las letras vascas» 51. Bertara Euskaltzaindia
eta Eusko ikaskuntzako kideak etorri ziren – besteak beste
Euskaltzaindiako lehendakari Azkue bera-. Hitzaldiak, txistulariak, meza, erromeria ... eta Txomin Agirreren etxean
plaka ipintzea izan ziren egunaren ekitaldi nagusiak.
Era berean tradizionalistek gogo txarrez ikusten
zuten abertzaleen ekintzak nola heltzen ziren leku guztietara. Besteak beste, abertzaleek ohitura izango zuten euren jai
askotan ospakizunak elizara eramateko. Behin baino gehiagotan entzungo zen elizaren barruan euskal ereserkia ere.
Amorru honen berri dugu 1932an, kronikari abertzaleak ez
baitzuen ulertuko tradiziozaleak nola haserre zitezkeen San
Inazio jaietan Antiguako Amaren elizan abertzaleek burutu ekitaldiekin. Beste askotan azpimarratuko zutenez, han
egindako ekitaldiak "baskista" ororentzat onargarri ziren.
Hilabeteak aurrera joan ahala tentsioa handitzen
zihoan, bai prentsa bidez behintzat. Errepublikaren gertakarien harira zihoan giroa gaiztotuz. 1934ko irailean, ardoaren zergaren52 gaineko gatazka zela-eta Euzkadi egunkariko
kronikariak hitz gogorrak erabili zituen eskuindarren kontra: «Una vez más los tradi-liberal-upetistas-fascistas locales demuestran su enemiga a todo lo que contenga aspiración meramente vasquista (...)»53 .
Faxista hitza lehen aldiz erabiliko da herriko eskuindarrak izendatzeko. Jada jarrerak oso muturrekoak izango
dira, eta eskuindarrak euskalduntasunetik urruti ibiliko
dira. Ardoaren zergaren aurkako ekintzetan parte hartzea-
44. Ibidem.
45. Somatén: Primo de Riveraren garaiko boluntarioen polizia.
46. JOKINTXO, «Ondarroa», EUZKADI, 1933-12-22
47. «Hace falta tener tupé, y no queremos emplear el calificativo que merecen, quienes, mofándose a diario, en cada momento, de lo que
más apreciaba y se desvivió por él don Domingo de Aguirre, el euzkera, pretendian ahora hacer resaltar este hecho destacable de uno de
los homenajeados y que ellos tanto la deprecian (sic) en todo momento», JOKINTXO, «Ondarroa», EUZKADI, 1934-6-9
48. GZSAH - Ps-Santander VD T.P. Euzkadi, C.5, EXP.1.Luis Arriola Aguirreri egin galdeketa.
49. Luis Arriola, «Vasco ilustre, Domingo Aguirre», EL PUEBLO VASCO, 1934-5-13
50. GZSAH - Ps-Santander VD T.P. Euzkadi, C.5, EXP.1.Pedro María Iriondo Urresolori egin galdeketa.
51. JOKINTXO, «Ondarroa», EUZKADI, 1934-3-31
52. Espainiar Gobernuak (orduan eskuindarren esku) udalei ardoaren gaineko zerga (beste zerga batzuekin batera) kobratzeko
eskumena kendu nahi zien. Eskumen hau udalen diru sarrera nagusia zela jakinda, gobernuaren helburua udalei indarra kentzea
zen, eta horrela jeltzaleen edota ezkertiarren esku zeuden herriak kontrolatuago ere izango zituen.
53. JOKINTXO, «Ondarroa», EUZKADI, 1934-9-14
70
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
ITURRIA: EL PUEBLO VASCO, 1933-12-24
rren, herriko alkatea (beste alkate asko bezala) zigortu egin
zuten. Hala, herriko zinegotzi jeltzaleek euren postuak laga
zituzten (beste udal askotan jeltzaleek eta ezkertiarrek egin
zuten bezala) eta zinegotzi tradiziozaleak bakarrik geratu
ziren udalean.
Hilabete eskasera estatu osoan iraultza saiakera antolatu zen. Gure herrian iraultza saiakerarik ez, baina greba
egin zuten. Egun horietako zalapartak sektore eskuindarrenen beldurrak aireratu zituen. Alderdiaren aginduetatik
kanpo, jeltzale batzuek ere greban parte hartu zuten. Hau
froga ezin hobea izan zen eskuindarrentzat, euren tesia sendotzeko: EAJko ustezko kristauak prest zeuden erlijioaren
etsai ezkertiarrekin batzeko, euren asmo politikoak aurrera
ateratzeko.
(...) aquellos que enmascaradamente se
cubren del lema de Jaungoikoa, pero que luego se
fueron del brazo en el último intento revolucionario
con los asesinos de sacerdotes, con los incendiarios
de iglesias y con los defensores del comunismo
libertario.
Izan ere, Estatutua zela-eta karlistek eta jeltzaleek
bat egin zuten garai pragmatiko hura atzean gelditua zen.
Orain EAJ ezkerrera hurbilduta zegoen, Estatutua onartzeko aukera bakarra ezkerra Madrileko gobernuan egonik
ikusten baitzuen.
7.1.1 - Luis Arriola edo "Capitán Araña" 54
Aurpegi bikotzat hartuko zuten gizon hau abertzaleek, eta gazteago zenean bere burua abertzaletzat aurkeztu
omen zuen Udaleko sendagile postua bereganatzeko.
1936ko abenduan 44 urte zituela jakinda 55 eta Arriolaren
54. Abertzaleek ipinitako izenorde honen arrazoia ez badakigu ere, imajina dezakegu bere inguruan ondo lotuak zituen sare sozialengatik izango zela.
55. GZSAH - Ps-Santander VD T.P. Euzkadi, C.5, EXP.1. Luis Arriolari egindako galdeketa
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
71
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
kontrako idatziak 1932rako agertuko zaizkigula ikusita,
pentsa dezakegu diktadura aurreko errestaurazio garaietan
izango zela hau, abertzaleak Udalean zirela. Bada, behin
postua lortuta abertzaleen aurka jardungo zuen, hasiera
batean ezkutuan baina gero eta ageriago56 .
Luis Arriolari buruz handiak esango zituzten, aurrez
aurre aurpegi ona ipini eta atzetik nahi zituenak egiten
zituela edota gazteak maneiatuz bere eragina zabaltzen
zuela. Besteak beste, Arriolak behin baino gehiagotan esan
omen zuen abertzaleek herria hondatuta laga zutela.
Harrigarria, abertzaleek gauza bera esaten baitzuten diktadurako udalagatik, eta baita diktadurapeko diputazioagatik
ere
Gure errija ta gure errijagaz batera beste
Bizkai gustija ondatu dauna zure adiskide edo senide edo dana dalako Bilbao’tar Estepan da: onetxek
ondatu dau Bizkai gustija: dittadura aldijan agintzen egon zanean Bizkaya’k zetan ordaindu etzeukon
irurogei miloeko zorra artu ebalako (...) 57
Itxura denez, Arriolak harreman garrantzitsuak
zituen Bizkaia aldean eta horrek herrian jauntxo zeregina
betetzen laguntzen zion. Jauntxo izaera hau diktadura
aurretik ere betetzen omen zuen, gazte xamarra bazen ere.58
Eta 1933ko apirileko hauteskunde aurretik ere berriro agertu ziren jauntxo baten inguruko kontuak. Jauntxo
hau Gorozikako nekazal auzoan zebilen botoak eskuratu
nahian
Sabemos de dirigente de un partido político, y
que además pasa éste por llamarse de orden, que
volviendo a procederes muy en boga en tiempos de
la monarquía (por lo visto no pueden curarse de sus
vicios anteriores), ha empezado a recorrer los
barrios rurales haciendo propaganda electoral
basada en mentiras y engaños. Que si a los nacionalistas nos sobran unos cientos de votos; que si es
1 9 3 1 - 1 9 3 6
probable que de no votar a ellos saldrán triunfantes
los republicanos, y que para evitar el que éstos salgan triunfantes deben cederles a ellos los votos, y no
sabemos cuántas historias más. Todo ello unido al
temor de represalias por parte del "jauntxu" (¡y
tanto que jauntxu!), dado el cargo que él ocupa, ha
hecho que los moradores del barrio de Gorozika,
lugar de los trabajos caciquiles de este señor, se
encuentran ahora atemorizados para obrar conforme les dicta su conciencia. 59
Eskuindarren jauntxokeria jokoak beste hauteskunde
batzuetan ere salatuko zituzten abertzaleek. 1933ko azaroaren 19ko kongresurako hauteskundeetan adibidez, tradizionalistek bide guztiak jorratuko omen zituzten: kanpaina
ohikoa, koakzioak eta boto erosketa.
Era berean, Luis Arriolak prentsan idazten zituen
artikuluetan masoneriaren eta ezkertzaletasunaren mamua
aireratzen zuen jeltzaleen kontra. « (...) no se cansan de
decir las mismas tonterías, entre las que destacan eso de
que obedecemos a la masonería, estamos entregados a
Prieto, etc. (...)» 60.
7.2 - KARLISTAK,
DESBIDERATUTAKO ANAIAK
Honetaz guztiaz gain, jeltzaleen artean bazegoen karlistak desbideratutako anai gisa hartzeko joera bat. Horren
adibide dugu 1932ko azaroaren 16an "Atarlak" EUZKADI
egunkarian idatzitakoa. Bertan, arrantzale abertzale eta ez
abertzaleen artean desberdintasunik ez zegoela azalduko
du: hizkuntza bera, erlijio zaletasuna, odol bera... zentzu
horretan batzuek Espainia euren aberritzat hartzea harrigarri egingo zitzaion.
Antzeko deiak behin baino gehiagotan errepikatzen
ziren, batez ere Errepublikaren lehen urteetan. Gorteetarako
hauteskundeen aurrean Jose Ituartek (Artibaik)
Estatutuaren aldekoen batasuna bultzatu nahiko zuen eta,
56. Kronika honetan ondo azalduko zaigunez, «Luisito ori osalari egin zanean, eta tokirik etzebanean larri ibili zan nundik edo andik
beretzat toki bila ta or etarako (sic) basterra gustijetara jo eban laguntza eske, batta "erri-ondatzaiekana" [jeltzaleengana] be, eta alegin
andijak egin ebazan bere aldez. Orretarako iñun ziran abintza andijak egin ebazan, batta abertzalia zala be esaten eban eta benetan esan
be: gure gixonakana juan zan eta altarako deunei baño otoi geyago ta andijagoak egitten ebazan jauntxu onen ameak. Ipiñi zan, ba, erriosalari, ta gero zer? Gero ikusi dogu Josu-Kristo’k Judaz’egaz ikusi ebana: kanpotik laztan eta barrutik saldu, pekatari traidorea, papel
obarik nok egin, e?» EGUZKI-OTZ, «Ondarroa», EUZKADI 1934-10-2
57. Op. Cit.
58. J.M. Areilzak eta D.L. Vilallongak Unión Vascongada eratzeko orduan, lehengo kazikeengana joko dute sare hauek berregin
eta euren alderdia indartzeko. «(...) la rebusca de los residuos de las antiguas redes monárquicas y visitaron todos los pueblos y rincones de Vizcaya reuniendo a los Antiguos caciques de la vieja Liga (algunos de los cuales se había hecho republicanos)», eta zerrendatzen du «el tinglado liberal del médico Luis Arriola en Ondárroa», PLATA PARGA, Gabriel (1991), La derecha vasca y la crisis de la
democracia española (1931-1936), Bikaiko Foru Aldundia: 77.or. Beraz Luis Arriola Monarkismo liberalaren ordezkari izan zen
diktadura aurretik. Hala ere, 1920an 28 urte zituela jakinik, gazte xamar hasi zen gizon hau bere eraginak zabaltzen. Bere lanpostua – medikua - , egia da, egokia zen sare sozialak lantzeko.
59. JOKINTXO, «Ondarroa», EUZKADI, 1933-4-5
60. Ibidem.
72
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
I I .
E R R E P U B L I K A
dei horretan, berriro ere antzeko ideak azaldu zituen:
«Nacionalistas, carlistas, jaimistas, católicos ¡Todos
somos vascos y a ver cómo nos portamos en las próximas
elecciones! Vamos a defender la religión de Cristo y a reivindicar parte de nuestros derechos. Somos vascos y somos
católicos»61 ; denak euskaldunak, eta denak erlijioaren eta
Foruen defendatzaile, kasu honetan bide berdina aukeratuta gainera (hauteskundeetako fronte Estatutu zalea).
Erakartze nahi hau ulertzeko, jeltzaleek eurek behin
baino gehiagotan azpimarratuko zuten herriko sektore karlisten euskalduntasuna. 1934ko maiatzaren 11an ipuin bat
azaldu zen Euzkadi egunkarian, egoera hau ondo adierazten
zuena. Bertan gazteleraz ez jakitearren Guardia Zibilari
ezin erantzunda ibili zen karlista gazte batenak kontatzen
ziren.
8 - ONDORIOAK
Abertzaletasuna (EAJk ordezkatua) fenomeno goiztiarra izan zen Ondarroan eta baita Lea-Artibai eskualde
osoan ere. Indarra ere azkar hartu zuen. Familietan zehar
zabaldu zen, baina baita bere erakunde sendoen bidez.
Diktadurak mugimendu jeltzalea bizitza politikotik baztertu bazuen ere, isilpean ekintza abertzaleek jarraitu egiten
zuten. Klandestinitatea gaindituta, abertzaletasuna sendo
agertu zen berriro ere eta oso azkar berregituratu zituen
bere erakundeak. Mendigoixale taldea, Batzokia,
Euzkeltzale Bazkuna, Emakume Abertzale Batza... jeltzaleak antolatu eta hauei kohesio ideologikoa eta komunitate
sentimendua emateko balio zuten. Horretarako erabiltzen
zituzten bideak jaiak, txangoak, antzerkiak edota hitzaldiak
ziren.
Ekitaldi hauetan ez ziren beti mezu politikoak botatzen, baina jeltzaleen ikuspegia nabarmen azaltzen zen:
euskaltzaletasuna eta hizkuntza garbitasuna, erlijiotasun
handia, ohitura "garbien" aldeko hautua, ideia tradizionalisten berrasmaketa (herri ikuspegiaren edota Historiaren bertsio mitifikatua) eta zenbaitetan herri ikuspegi itxia ere bai.
Horretaz gain, karitatea, anaikidetasun soziala... ere jeltzaleen pentsakeraren zati ziren. Eta pentsakera horiekin burutzen zituzten gero euren ekintza sozialak ere (karitatea, sindikatu katolikoak...). Jende bat ideologizatuagoa zenez,
gehiago parte hartzen zuen ekintza hauetan, eta bereganatuagoa zuen diskurtso ofiziala. Gatazketan ere jende hau
zen giroa berotu eta tentsioa sortzen zuena.
Tradiziozaleak ahul ikusiko ditugu erakundeei dagokienez. Alderdia aurrera ezin aterata, afiliazioak ezin mantenduta... era berean, ekintzak antolatzerako orduan ere
neke ugari izango zituzten. Luis Arriolak ere, herrian tradi-
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
P O L I T I K O A
ziozaleen artean eragin handia izango zuen pertsonak, kasu
gutxi egiten zion Komunio Tradiziozaleari.
Baina horrek ez du esan nahi ideologia tradiziozalea
ahul zegoenik Ondarroan. Hauteskundez hauteskunde, tradiziozaleek eutsi egiten zioten euren indarrari, 700-900
boto inguru lortuaz.
Alderdia ezin egituratzeak ez zuen ezer suposatuko
eskuindar hauentzat, euren funtzionatzeko eredua bestelakoa zelako. Harreman pertsonaletan, zenbaitetan mesede
harremanetan, oinarritzen zen tradiziozaleen indarra. Eta
eskuindar hauek ikertu nahi dituenak, argi eduki beharko du
aspektu hau. Erakunde tradiziozaleak ahul egoteak ez zuen
esan nahi tradiziozaleak ahul zeudenik.
Mende hasieran abertzaletasuna zabaltzearekin batera herriko eztabaida politiko nagusia nazionalismo espainiarraren eta euskal abertzaletasunaren artean ematen hasi
zen (sektore tradizionalistak euskal abertzaletasunari kontra egiterakoan joan baitziren diskurtso nazionalista espainiar bat osatzen). Beraz, II. Errepublikako arazo eta eztabaidak mende haiseratik zeudenen jarraipena ziren. Ezkereskuin dialektika, ordea, kanpotik ezarritako gaien inguruan sortzen zen (Erlijioaren ingurukoak, adibidez), eta
sarritan herrian zegoen nazionalismoen arteko eztabaida
mikazteko baino ez zuen balio (Eskuindarrek abertzaleak
Estatutuaren alde egiteko Elizaren etsaiekin batzen zirela
esan eta hauek desprestijiatzeko, adibidez). Tentsio hau
handitzen joan zen Errepublika urteetan zehar.
Eztabaida politikoa ikusgarriagoa egin zen agian II.
Errepublikan, pertsona multzo handiek parte hartzen baitzuten nazionalismo bien banaketa irudikatzen zuten ekintzetan (manifestazioak, jaiak, omenaldiak...). 30. hamarkadako urteak gizarte mobilizazio handien garaia izan baitziren Europa osoan zehar. Eta Ondarroa ez zen atzean geratu.
Batez ere Ondarroako EAJ, berau izan baitzen herrian
masa-alderdi bat osoki eratzea lortu zuen talde politiko
bakarra. Esan dugunez, ordurako herritarrak bloke ideologikoetan banatuta zueden, eta antolaketa eredu sozial zaharrak (bandoak eta) bigarren plano batean ari ziren geratzen
(nahiz eta bloke politiko hauek sarritan bandoen gaineaneta ezarri).
Hau, ordea, hobeto aztertu behar den gai zabal bat da.
Ondarroan euskal abertzaletasuna nola ezarri zen eta bi
nazionalismoen diskurtsoa nola eratu zen azalduko duen
ikerketa, hain zuzen ere.
ONDARROAN, 2006KO URRIAN
Ibai Muñiz Etxaniz
61. ARTIBAI (Jose Ituarte), «Ondarroa» in EUZKADI 1931-6-20
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
73
II. ERREPUBLIKA ONDARROAN:
1933-04-23:
UDAL HAUTESKUNDEAK
EGOERA POLITIKOA
I I .
E R R E P U B L I K A
U
Hainbat urtetan
egin gabe.
udal
hauteskunderik
Udal hauteskundeak, herritarrek parte hartuz behintzat, 1909.12.12an egin ziren azkenengoz Ondarroan (1).
Geroztik herriko agintaritza izan zuten udal ezberdinak, gehienak, Herriko Udal Hautes Batzordeak berak
aldarrikatu zituen, garai hartan indarrean zegoen Udal
Hautes Legediaren 29. artikuluaren arabera, herritarrak
botorik eman gabe (2). Besteak, 1923-1930. urte bitartekoak,
Primo de Riveraren eta honen diktaduraren osteko
Gobernuek emaniko aginduen arabera.
II. Errepublika garaiko Ondarroako lehen udala bera
ere Herriko Udal Hautes Batzordeak aipaturiko 29. artikuluaren arabera proklamatu zuen 1931.04.05ean (3).
Honela eseri ziren udal aulkietan EAJ-PNVko 9
zinegotziak eta Tradizionalista-Karlistak beste laurak
1931.04.17ko udal bileran, Jose Maria Solabarrieta aukeratu zutelarik alkatetzat (4).
UDAL HAUTESKUNDEEN ZERGATIA
Herritarrek hautatu gabeko agintariak udaletan agintzen jarraitzea, jauntxokerien ondorioa izanez gain zenbait
kasutan, anakronismoa ere bazen Errepublikaren
Konstituzioa onartu eta gero (6). Beraz, udal hauek aldatzeko asmoa azaldu zuen Madrileko Gobernuak, Batzorde
Kudeatzaileak izendatuz zegokien udalerrietan.
(5) 1933.03.28an Gobernuak emaniko Aginduak, bere 4. artikuluan honela zioen hitzez hitz: "Servirá de base para estas elecciones
el Censo Electoral mandado formar por Decreto de la Presidencia del Consejo de Ministros, fecha 26 de Febrero de 1932, teniendo iguales derechos electorales los ciudadanos de uno u otro sexo, con arreglo al art. 36 de la Constitución".
(6) Espainiako Errepublikaren Konstituzio berria 1931.12.19an onartu zen.
a
r
r
o
a
2
0
0
6
EAJ-PNVk ikur abertzaleak bularretan erabiltzeko
kanpaina egin zuen bere jarraitzaileen artean. Hala ere, hauteskunde eguna hurbiltzerakoan, jarraitzaile horiek ohartarazten zituen esanaz ondo zegolea bularretan ikurrak erabiltzea eta kaleetan "Gora Euzkadi Askatuta" deiadarka
ibiltzea, baina, ekintzetara pasatuz, zinegotzi abertzaleak
bozkatu behar zirela apirilaren 23an (9). Izan ere tradizionalistek eta errepublikarrek bat egiteko asmoa zutela zurrumurrua zabaldu zen herrian.
Azkenik, Ondarroako ezkertiarrek ere udalaren
kudeaketan parte zuzena hartzeko lehendabiziko saiakera
eratua egin zuten udal hauteskunde hauetan. Lehen aldiz
Ondarroako historian.
(4) OUOBAL (1916/1931), 386-388. or. Egia esan, besperan eratu zen udal berria baina behin-behineko eraketa besterik ez zen
izan.
d
Apirilaren lehen egunetatik gogotsu ekin zion alderdi politiko bakoitzak bere lanari. Gaurko parafernaliarik
gabe, noski. Baina orduan ere izan zen Ondarroan hitzaldirik, mitinik, orrixkarik. Berehala hedatu zen hauteskunde
giroa kale eta baserrietan barrena.
3) Herriko ezkertiarren parte hartze antolatua
(3) Ikus "Expediente de Constitución del Ayuntamiento con arreglo a la Ley Municipal" txostena. IKus BFAko Artxibategia,
Udalak, Ondarroa, 11D/C006. Aipaturiko 29. artikulua Bizkaiko beste 26 udalerrietan ere aplikatu zen hauteskude hauetan.
n
HAUTESKUNDE KANPAINA BORTITZA
Ondarroari dagokionez, lehen emakumea, Julia
Amilibia Bikandi, 21 urteko neska gaztea, hautagaitzat aurkeztu zuen URONk bere zerrendan.
(2) 1907.08.08ko Udal Hautes Legearen 29. artikuluaren arabera, hautatu beharrezko eta aurkeztutako hautagaien kopurua berdina gertatzen zen barrutietan, Herriko Udal Hautes Batzordeak kontzejaltzat aldarrikatzen zituen besterik gabe, herritarren ezelako botaziorik gabe.
O
Iragarpen honek gori-gori jarri zuen Ondarroako
herri osoa.
Udal hauteskunde hauetan emakumezkoei ere hautesle zein hautagai izateko eskubidea aitortu zitzaien lehen
aldiz (5).
(1) Bereziki iskanbilatsuak gertatu ziren 1909.12.12ko hauteskunde haiek. Kontzejuko mahaian jazotako hainbat irregulartasun
zela-eta, emaitzak baliogabetu eta Gobernari Zibilaren agindupean eratu zen udal berria 1910.04.24an. Xehetasun gehiago aurkituko dituzu Jolanda Urrosoloren "Ondarroa y los regidores de su municipio" artikuluan (Ondarroa 1990, 4-10. or.)
74
1933.03.28an S. Casares y Quiroga ministroak ofizialki iragarri zituen udal hauteskundeak 1933.04.23rako.
2) Emakumeak hautesle eta hautagai.
Gertaera hauek guztiakaitik, esan dezakegu 1933ko
hauteskundeak benetan bereziak izan zirela.
P O L I T I K O A
Ondarroako Udalaren ardura hartu zuen Anjel Hidalgo,
Pedro Kruz Larrañaga eta Isidoro Ibaibarriaga herritarrek
osatutako Batzorde Kudeatzaileak (8). Hirurok Bizkaiko
Gobernari zibilak izendatuak.
Imanol Oruemazaga Baseta
1)
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
Julia Amilibia Bikandi, 21 urteko ondarrutarra, kontserba fabrikako behargina.
1933ko hauteskundeetara URON alderdiak aurkeztutako hautagaia.
HERRITARREK HERRIGINTZAN
PARTE HARTZEKO ABIAPUNTU HISTORIKOA
dal hauteskunde hauek aparteko garrantzia izan
zuten Ondarroako udalaren eta herriaren historian.
Izan ere, hiru inguruabar, besteak beste, pilatu ziren
hauteskunde hauetan.
O N D A R R O A N ,
Asmo hau jakinarazi bezain laister, protestak ugaldu
ziren han-hemenka. Ondarroako udala bera ez zen salbuespen izan. Eta bere protesta-idatzia igorri zion
Errepublikako Gobernuburuari berari (7).
Protesta hauek eragina handirik ez zuten izan. Zeren,
aldi batean udal aulkietan jarraitu arren, 1933.01.28an
Hau guztia honela izanik, bi mitin antolatu zituen
batzokian. Apirilaren 19an Ogoñope, Sorne Unzueta eta
Imanol Epaltzak hitz egin zuten abertzaletasunaz. Eta
21ean Polixene Trabudua eta Bixente Biterik EAJ-PNVren
programa soziala azaldu zuten (10).
Azpimarratzekoa da emakumeen presentzia mitin bi
hauetan. Halaber, EAJ-PNV ere emakumezkoen botoen
garrantziaz jabetuta zegoen eta hauek hautes-mahaietara
eramaten biziki saiatu zen.
(7) Ondarroako Udalak 1932.10.19an onartutako mozioak honela zioen hitzez hitz:
"1º.- El Ayuntamiento de Ondarroa reunido en sesión pública el dia 19.10.1932, causa su protesta por la sustitución que se le hace objeto, pues representa legitimamente al pueblo en que fué elegido por el Artículo 29, que no manifestó oposición a su proclamación y su clara
conformidad a su proclamación.
"2º.- Pero sobre todo protesta porque la sustitución se hace para entregar el Ayuntamiento a una Comisión Gestora impopular y antidemocrática y expresa que la sustitución debe llevarse a efecto consultando la voluntad del pueblo para que éste y solamente él sea quien
libremente manifiesten las urnas electorales a quién confiere su representación; es esto lo que reclama el respeto a la democracia, y de
no hacerse apelación a élla, se infiere menosprecio y se quebranta el derecho.
"3º.- El Ayuntamiento dirigirá un despacho al Gobierno de Madrid, protestando de su destitución, y pidiéndole que para ser sustituido se
convoque a elección en la que el pueblo libremente designe a quienes otorga su confianza para representarle. Vivan los derechos del pueblo y su legitima voluntad." (OUOBA, 1932.10.19. OUOBAL, 1931-1933, 171. or. atze-172. or. aur.)
(8) OUOBA, 1933.01.28. OUOBAL (1931-1933), 11. or.
Jakingarri deritzat 1933ko urtarrilaren 28an, aurreko udal osaketa bertan behera laga eta Batzorde Kudeatzailea eratu zela
Ondarroan Gobernari Zibilaren aginduz. Honek, hain zuzen, izendatu zituen Angel Hidalgo (postaria) alkate lez, Isidor
Ibaibarriaga (zergadun gazteena) eta Manuel Larrañaga ("Tostartekoen Bazkuna"ko kidea) zinegotzitzat. Tostartekoen ordezkari hau izentatu zuen Gobernari zibilak, "Tostartekoen Bazkuna" arrantzale elkartea bera zelako fetxa horren aurretik Ondarroan
legalizatuta zegoen sindikatu bakarra.
(9) "Ibai-ondo", Ondarroako kronika, Euzkadi 1933.04.15.
(10) "Dos importantes mítines en Ondarroa", "Jokintxo" Ondarroako kronikalariaren hitzetan (Euzkadi, 1933.04.26).
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
75
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
Zer besterik adierazten digute aurreko igandeko hitz
hauek:
"Las emakumes ondarrutarras son dignas de
los patriotas varones, que hasta la fecha, en estos
últimos 25 años, han sabido sacar mayoría patriota
de las urnas electorales" (11).
KTko kideek ere erabat murgildu ziren kanpaina hartan (12). Ondarroan bertan mitin berezirik antolatu ez arren,
ondarrutar asko hurbildu zen Mutrikura hauteskunde aurreko igandean. Mutrikuko "Circulo Tradicionalista"ren 25.
urteurrena eta Margariten banderaren bedeinkapena zirelaeta eginiko ospakizunen artean Maria Rosa Urraca Pastor
entzute handiko mitinlaria entzun zuten.
URONek, bere aldetik, Ondarroako herriari zuzendutako agiria prestatu zuen. Udalgintzarako prestaturiko
programa, herrirako aldakuntza sakonak iragartzen zituena,
euren esanetan (13). 1.000 orri ere banatu zituen herrian.
Apirilaren 21an, iluntzean, mitina ere antolatu zuen
"Centro Republicano" egoitzan. Mitinlariak ere ez ziren
nolanahikoak. Bilbotik bidaliak. URON barruan biltzen
ziren indar politiko desberdinen ordezkariak. "Mitin republicano socialista" delako honetan emakumezkoen protago-
1 9 3 1 - 1 9 3 6
nismo politikoa nabarmendu zen, hiru emakumek hitz egin
baitzuten. Gizonezko mitinlariak adina (14).
Hauteskunde hauen doinura, herriko alderdi politikoen batzoki eta biltokiak alderdi bakoitzean egon ohi diren
ekintzaile
gartsuz
bete
ohi
ziren
gauero.
Hauteskundeetarako prestakizunak, jakina. Txinurrien lan
ixila eta aspergabea. Lanerako aldra handiak bildu arren,
betiko leloa:
"Oindiño, baiña, geiago batuko balitzaz,
obe... Beti izango dabelako eurentzat eginkizunen
bat." (15).
Izan ere, herritar ekintzaileen lana eta ekina beti ere
beharrezkoak izan badira hauteskude garaietan, are gehiago
urte haietan. Halaber, buruz buruko lan eta harremanetan
oinarritzen ziren gehien bat huteskunde kanpainak. Hortik
sortzen ziren eztabaida eta haserre franko herritarren artean.
Giro nahasi eta sumindu honen adierazgarri ditugu
garai hartako herriko berriemaileek Ondarroako kroniketan
idatzitako hainbat artikulu (16).
Halaber, herriko kronika hauetan nabarmentzen dira
(11) "Jokintxo", Ondarroa, Euzkadi, 1933.04.16.
(12) Bizkaiko Tradizionalisten Batzordeak 1933.04.01ko bileran akordu hau hartu zuen: "acudir a éllas con su propia personalidad
y organización y con todo el entusiasmo compatible con las escasas garantias de libertad que el Gobieno nos ofrece" (PV, 1933.04.02, 1.
or.). Halaber, apirilean zehar Bizkaiko hainbat herritan ugaldu ziren KTren mitinak.
(13) "El gran programa municipal, que, de resultar vencedores nuestros candidatos, transformaría por completo favorablemente la vida
ondarresa", honela laburbiltzen zuen "El Liberal" Bilboko egunkari erepublikazale eta sozialistak. Ikus, 1933.04.20, 5.or.
(14) "Ciudadanos! Todos a escuchar a los apóstoles de las ideas que han de redimir a los pueblos todos en abrazo de fraternidad y justicia. Arrantzaleak! Baserritarrak! Euskaldunak! Aupa danok erkaldarren egixak entzutera!". Honela zioen mitin horretara joateko besperan bertan aipaturiko "El Liberal" egunkariak egiten zuen deiak. Ikus 1933.04.20, 5. or.
(15) "Euzkadi", 1933.04.06, Ondarroako Kronika, 8. or.
(16) Besteak beste, eta luzea izan arren, hona hemen "Jokintxo" berriemaileak idatzitakoa: " A pesar del llamamiento sincero hecho
en nuestra crónica de la semana pasada a partidos políticos y dirigentes para que la lucha de las proximas elecciones se desarrollase, eso
sí con entusiasmo máximo por cada parte, pero exento de rencillas y odios, en lucha clara, leal y sincera, pues, apesar de este llamamiento
a la concordia, ha caido en saco roto para algunos.
Sabemos de dirigente de un partido político, y que además pasa éste por llamarse de orden, volviendo a procederes muy en boga en tiempos de la monarquía, pero por lo visto no pueden curarse de sus vicios anteriores, ha empezado a recorrer los barrios rurales haciendo
propaganda electoral basada en mentiras y engaños.
Que si a los nacionalistas nos sobran algunos cientos de votos, que si es probable que de no votar a éllos saldrán triunfantes los republicanos, y que, para evitar el que éstos salgan triunfantes, deben de cederles a éllos los votos, y no sabemos cuántas historias más.
Todo ello unido al temor de represalias por parte del jauntxu. Y por tanto, qué jauntxu dado el cargo que él ocupa, ha hecho que los moradores el barrio de Gorozika, lugar de los trabajos caciquiles de este señor, se encuentren ahora atemorizados para obrar conforme les
dicta su conciencia.
Pero no temais. Sobre todo esto se hará la luz necesaria y pronto sabreís la verdad sobre los motivos que haya tenido este jauntxu para
mentiros y coaccionaros.
Por de pronto ya sabeís quienes os ayudaron a construir la magnífica escuela con que contaís y en la cual reciben instrucción vuestros
hijos. Así como otras ayudas materiales y morales recibidas de campo nacionalista, todo ello hecho sin pensar ni remotamente en que ello
pudiera proporcionarnos unos votos más.
¿Con que tienen miedo a los republicanos? Farsa, farsa y farsa. Si hoy aquellos viven, en gran parte se debe a ese jauntxu que, solícito,
les concedió donde cobijarse, agravadas con ciertas concomitancias que notamos estos últimos tiempos entre él y amigos suyos con cabecillas del campo republicano. Para que ahora venga tapado con la máscara, no nos extraña, de miedo cerval de que salgan concejales
unos pocos republicanos. Veremos quién ayuda a quién". "Euzkadi" (EAJ-PNVren egunkaria), Ondarroa, 1933.04.05, 5. or.
76
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
I I .
E R R E P U B L I K A
Ondarroako alderdi politikoen arteko tirabirak, eta bakoitzak bere alde botoak lortzeko erabili ohi zituen trikiñuelak.
Jakingarri deritzat, gainera, 1933ko Aste Santuko
ohiko prozesioak eliza barruan egin behar izan zirela.
Gobernari Zibilak ohiko moduan kalerik kale egitea debekatu egin zuen, iskanbilarik ez egotearren.
HAUTAGAIAK
Azken ordura arte ez zituen bere hautagaiak aukeratu alderdi bakoitzak. Apirilaren 9an EAJak. Hurrengo igandean URONek. Azken orduan, esango du norbaitek. Baina
kontuan eduki behar da hauteskunde haiek gaur eguneko
parafernaliatik oso urrun zeudela.
Bederatzi hautagaiz osoturiko zerrendak prestatu
zituzten EAJ eta URON alderdiek, eta lau besterik ez
Tradizionalistek. Zerrenda hertsiak.
Hona hemen batzuen eta besteen zerrendak osotu
zituzten herritarrak, bakoitzaren lanbidea gehituz:
Hautagaiak
Lanbidea
Antonio Juaristi Beristain
Jostuna, sagardogilea eta
ehun saltzailea
EAJ-PNV
Simeon Arantzamendi Maruri
Tomas Guenaga Barruetabeña
Felipe Egiguren Ibaibarriaga
Arrantzalea
Sagardogilea
Dendari baten semea
J.Mª Solabarrieta Markuerkiaga Hainbat denden jabea, eskabetxe
eta gaziketa fabrika jabea.
Pedro Arriola Ibaibarriaga
Harakina
Andres Lertxundi Arkotxa
Arrantzalea
Segundo Ibaibarriaga Badiola
Felix Apraiz Arbe
URON
Barrileroa
Dendaria
Julia Amilibia Bikandi
Kontserbategiko langilea
Pedro Aremayo Etxebarria
Arrantzalea
Juan Burgoa Urresti
Migel Anton Zarraga Badiola
Arrantzalea
Arrantzalea
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
P O L I T I K O A
Frantzisko Bilbao Bereziartua
Baserritarra
Urbano Aranbarri Bengoetxea
Txoferra
Jose Oliden Alkorta
Mekanikoa
Pedro Etxebarria Fdez de Barrena Industriaria
Juan Aranbarri Lertxundi
Kamioilaria
KOMUNIO TRADIZIONALISTA
Juan Bta. Beitia Arrizabalaga
Arrantzalea
Juan Urresti Goiogana
Sagardogilea
Roque Larrañaga Osa
Victor Bengoechea Cendoya
Kamiolaria
Arrantzalea
Hautagai hauen guztien artean emakume baten presentzia nabarmentzen zaigu: Julia Amilibia Bikandi, 21
urtetako emakume gaztea. Ondarroa hiribilduaren historia
luzean, udal agintaritzarako lehen emakumezko hautagaia.
Emakume hautagai bakarra. Emakumezkoen presentzia apala ere nonbait, gure gaurko ikuspuntutik.
Esanguratsua, haatik. Ordura arte gizonezko hutsei zegokion herrigintzan ere ate joka zetozen emakumezkoak.
Sexu berdintasunaren aldarrikapen argia! Garai berrien
egunsentia!
Emakume hautagai bakar hori URONen zerrendetan
agertzen zen. Noren eskutik, bestela? Garai hartan, egia
esan EAJ-PNV bazuen bere Emakume Abertzale Batza, eta
Tradizionalistek ere euren Margaritak. Batzuek zein besteek politikagintzan ere parte zuzena hartzen zuten. Garai
hartan, emakume mitinlariak ere izan ziren Ondarroan.
EAJ-PNV mitinetan, esateko, behin baino gehiagotan agertu izan zen Ondarroako plazan Barbare Arantzamendi neskatilla.
Baina emakumezkoak postu politikoetan agertzea
gehiegi zen orduko EAJ-PNV eta KT alderdientzat.
HAUTESKUNDE EGUNA.
Iritsi zen eguna. Apirilak 23. Igandea.
Udal Batzorde Kudeatzaileak prest zituen jada herritarrek botoa emateko behar ziren hautesontziak: Lau,
Kontzejuko geletan lehen barrutiko hautesleentzat; beste bi,
Herriko Eskoletan (oraintsu arte C. Arriola izenaz ezagutu
izan diren eskoletan) bigarrenengoentzat (17).
(17) Behar adina hautesontzirik ez eta, Udalaren ardura zeraman Batzorde Kudeatzaileak hiru hautesontzi erosi zituen "con motivo del aumento de secciones habida en este pueblo para las próximas elecciones" (OBKBA, 1933-04-03. Ikus OUOBAL, 1933-1942,
28. or.)
Izan ere, udal hauteskunde haiek ziren lehenak, zeinetan 23 urtetik gorako herritar guztiek -gizonezko eta emakume- herriko agintariak aukeratzeko eskubidea zeukaten. Inolako muga eta baldintzarik gabe.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
77
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
Ezohizko sartu-irtena hiru alderdien biltokietan.
Urduri buruzagiak. Ekintzaile nekaezinak, harat eta honat,
etenik gabeko joan-etorrian. Azken botoak eskuratu nahirik. Emakumezkoak gehienbat.
Urduritasuna baita kaleetan ere, hautesontziak jarriak
zeuden inguruetan, batez ere. Sozialista talde bat bildu zen
herrian. Probokatzeko asmotan, abertzaleen esanetan.
Eztabaidarik ere sortu zen herritarren artean. Handiagotara
iritsi gabe, hala ere. Garai hartan guardia zibilen kuartelik
Ondarroan ez egon arren, egun hortarako espresuki bidalitako (eta herriak ordaindutako!) (18) hiru guardia zibilak ere
kaleetan zehar nabarmendu ziren egun osoan. Badaezpada
ere.
"Bolillea" deitzen zitzaion tranpazko (edo legez
kanpo emandako) botoren bat edo beste hautestontzietan
sartzea lortu zuten norbaitzuek. Egia esan, beste hauteskunde batzuetan baino zailago gertatu zitzaien gaurkoan, hauteskunde mahaien inguruan baitzeuden alderdi bakoitzak
jarritako begiraleak. Adi eta erne egon ere (19)
Azken ordura arte iraun zuen Batzokiko eta "Circulo
Tradicionalista"ko kideen arteko dema setatsuak.
Botazioko emaitzen agiria jasotzeko orduan ere, bortxa
salaketa agirian jartzea eskatu eta, mahai batzuetan, lortu
zuenik ere izan zen (20). Baina salaketa hauek ez ziren aurrera atera.
1 9 3 1 - 1 9 3 6
I I .
HAUTESKUNDEEN EMAITZAK
Alderdia Hautagaia
EAJ Antonio Juaristi Beristain
EAJ
EAJ
Tomas Guenaga Barruetabeña
EAJ
J.Mª Solabarrieta Markuerkiaga
EAJ
EAJ
EAJ
EAJ
---
808
807
---
807
806
1
807
HAUTESKUNDEEN BALORAPENA
807
Felipe Egiguren Ibaibarriaga
806
Pedro Arriola Ibaibarriaga
Andres Lertxundi Arkotxa
Segundo Ibaibarriaga Badiola
EAJ
808
Datu ofizial hauek adierazten dutenez, aurkeztutako
hautagai denak udalean sartzea lortu zuten EAJ-PNV eta
KTk. Bederatzi EAJ-PNVk eta lau Tradizionalistek.
Errepublikarrek, aldiz, ezelako ordezkaritzarik ez zuten
erdietsi. Ez da harritzekoa, lehen aldiz aurkezten baitzen
ezkerra Ondarroan udal hauteskundeetan. Are gutxiago,
garai hartako Ondarroa bezain herri eliztar eta tradiziozale
batetan.
Botoak (1.ba.) Botoak (2.ba.) Orotara
Simeon Aranzamendi Maruri
1
808
1
807
1
472
473
1
467
1
468
469
468
Felix Apraiz Arbe
1
467
468
KT
Juan Bta. Beitia Arrizabalaga
561
2
563
KT
Juan Urresti Goiogana
---
178
KT
KT
URON
Roque Larrañaga Osa
558
Victor Bengoechea Cendoya
---
Julia Amilibia Bikandi
116
Pedro Aremayo Etxebarria
116
2
560
176
176
178
120
riak:
6
122
3
120
117
6
URON
Migel Anton Zarraga Badiola 117
3
Francisco Bilbao Bereziartua 7
45
URON
Pedro Etxebarria F. Barrena 117
URON
Juan Burgoa Urresti
7
45
52
URON
Juan Aranbarri Lertxundi
7
21?
28?
URON
URON
Urbano Aranbarri Bengoetxea 7
45
"(...) que el nacionalismo ha arraigado de tal
forma en Ondárroa, que arrastrando a izquierdas y
derechas, mal denominadas de esta forma pues
ambas son antivascas, llegará pronto el día en que
se quede sin enemigo que merezca tenerse en cuenta" (21).
123
119
Jose Oliden Alkorta
Botazio egunaren ondoren, ohi denez, zenbat buru,
hainbat aburu. Poza eta nolabaiteko harrotasuna ere EAJPNVren baitan. Zer besterik nabarmentzen zaio hauteskunde gauean, batzokia jendez lepo zegoela, eginiko balorapenari:
URON alderdiak ere uste osoa zeukan jarria hauteskunde haietan. Arrantzaleen boto ugari lortzea itxaroten
zuen. Kai edo dika berriaren lehen harria jartzea zela eta,
M. Azaña Errepublikako Gobernuburuak eta I. Prieto eta
M. Domingo ministroek eginiko bisitaren ondoren, bereziki. Baina ustea ustel!
3
URON
URON
E R R E P U B L I K A
52
52
Besteak beste, hara zer zioen "El Liberal" egunka-
"En Ondarroa las mujeres, sacando a muchos
hombres de sus propias casas a votar, inclinaron la
balanza del lado nacionalista, sin perjuicio de que
sean los republicanos quienes procuren por su mejoramiento" (22).
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
P O L I T I K O A
Aurreko hitz hauei nolabaiteko samintasuna eta mingoztasuna
antzematen
zaizkie,
dudarik
gabe.
Errepublikarrek boto gehiago espero zuten, antza, arrantzaleenak batez ere. Are gehiago, Ondarroako arrantzaleek
euren kontrako salaketa ere antzeman zuten hitz horietan.
Santa Klara kofradiak berak gutun bat igorri zion "El
Liberal" egunkariari, Kofradia bera politika dematik kanpo
zegoela jakinarazteko (23).
HAUTESKUNDE OSTEAN ERE,
BORROKA ETA EZTABAIDA
POLITIKOEN ZURRUNBILOAN
Hauteskundeak bukatu eta gero, bazirudien herria
baretuko zela. Baina, ekaitz politikoak herriko kale-kantoiak astintzen jarraitu zuen, zoritxarrez. Herrian bizi izan
zen giro zakar eta iskanbilatsua hurbil-hurbiletik ezagutu
zuen Felipe Egigurenek, -Ondarroako alkatea garai hartan
(24)
- honelako testigantza utzi zigun:
"(...) me encontré al tomar posesión de la
Alcaldía, con un pueblo en ebullición y con más que
ganas de polémica callejera, desorbitados los ánimos entre nacionalistas y monárquicos-carlistas.
En tres meses y medio en funciones de
Alcalde, me ví obligado a poner más multas que las
que impusieron todos los Alcaldes juntos desde 1923
a 1931.
Eso sí, oyendo previamente a todos los denunciados, que fueron muchos, tanto carlistas como
nacionalistas e izquierdistas" (25).
Herriko alkatearen adierazpen hauek baieztatzera
datoz, hain justu, garai hartako Ondarroako kronikek, non
sarritan aipatzen dira herritarren arteko iskanbilak eta era-
(21) "Jokintxo", Ondarroa, Euzkadi, 1933.04.27.
(18) Ondarroako Batzorde Kudeatzaileak 1933-05-03an onartutako fakturen artean honako hau aurkitzen da: "Otra de Pedro
Maiztegi importante 53'25 pesetas por estancia de tres guardias civiles con motivo de las elecciones" (OUOBAL, 1933-1942, 32. or.
Aupaturiko P. Maiztegi Comercio ostatuko jabea zen.
(19) Errepublika garaiko hauteskundeak bizi izan zituen Jose Maria Etxaburu "Belero" ondarrutar idazleak, honela deskribatzen
digu hauteskundeetan herrian sortzen zen giroa.
"Bai; askatasun osoz egiten ziran auteskundeak, baiña tranpatxuak be egoten ziran. Autarki bat edo beste legez kanpora irabazteko lan
asko egiten zan. Euzko abertzale alderdian bai beintzat. Errian ez egoanen bat edo besteena, edo gaixoz etxetik urteten ez ebanaren edo
dana-dalakoaren autarkia norbere alderdira bear zan. Orduan ez zan, orain lez, ezer agiri edo dokumenturik erakutsi bearrik"
Eta ondoren bere arreba Justinaren kasua azaldu ondoren, honela amaitzen du bere pasartea:
"Baiña, olako tranpatxu batzuk gora-bera, auteskunde areik garbiak ez zirala ezin esan leiteke. Gitxi izaten ziran "Bolillea" esaten jakon
alako autarki zikiñak; eta, gaiñera, alderdi guztietakoak egingo zituen, batek emen eta besteak an". Jose Maria Etxaburu: "Ondarroa'ko
kontuak", Auspoa Liburutegia (1995), 226, 65-66. or.
(20) Herriko Hautes Batzordeak hautatu bakoitzari emaniko agiri batzuetan honako edo antzeko oharra irakur daiteke: "se hizo
la manifestación por un candidato que la protesta consignada en las actas de votación de los distritos primero y segundo, secciones primera y segunda respectivamente eran completamente falsas". "Expediente Constitución del Ayuntamiento" (1933-05-10), BFAko
Artxibategian, Udalak, Ondarroa, 11D/C007.
78
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
(22) "El Liberal", 1933.04.25, 3.or.
(23) "Cofradia de Mareantes Santa Clara de Ondarroa. Sr. Director de "El Liberal". Bilbao.
Muy Señor nuestro:
Reunida La Junta Directiva de esta agrupación de pescadores, Cofradía Pósito Santa Clara, única entidad que integra a los pescadores
del puerto, acuerda manifestar publicamente que esta Cofradía es de caracter autónomo, que actúa completamente al margen de toda actividad política, siendo por lo tanto su misión exclusiva defender los intereses de la clase pescadora.
Hacemos constar a la vez que esta Entidad sabe demostrar su profundo agradecimiento a los bienhechores de la clase pescadora (a éllo
obedeció la entrega del album al Ministro de Obras Públicas por la concesión de las obras de la dársena), siendo conveniente, sin embargo, no involucrar las cuestiones políticas con las de caracter profesional, para no dar lugar, con intervenciones ajenas a la clase pescadora, a trastornos y daños de nuestros intereses colectivos.
Dándole las gracias muy expresivas, queda de Ud. s.a.y s.s., que estrecha su mano, El Presidente, Pedro Larrañaga" Ikus "El Liberal",
1933.04.28, 7.or
(24) Felipe Egiguren, EAJren aldetik kontzejal atera zen 1933.04.23ko udal hauteskundeetan. Jose Mari Solabarrieta alkatearen
ezbeharra zela eta, alkatetzako ardura bere gain hartu zuen 1933-05-10eko Udal bileran. Eginbehar berarekin jarraitu zuen urte
bereko abuztuaren bateraino.
(25) Felipe Egiguren: "Efemérides principales de mi vida entre 1918-1945", argitaratu gabeko izkribua, 2. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
79
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
P O L I T I K O A
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
Udaletxe Zaharra. Elizari itsatsitako etxea XIX. mende erdialdera.
Hemen batzen zen Udala, 1966an udaletxe berria egin zen arte.
go, egoera hura konpontzeko Guardia Zibilak Ondarroara
ekartzea ere proposatu zion Gobernari Zibilari (28). Santi
Meabek eginiko azken proposamen hau ez zen gauzatu,
hala ere (29). Dena den, Xanti Meaberen azken proposamen
hau Ondarroan bizi zen giroaren ezaugarri bitxia denik ezin
inola ere ukatu.
Herriko giro nahasi eta iskanbilatsu honek, hala ere,
ez zituen oztopatu udal agintari berrien asmo eta lanak.
Udal berria eratu eta egun gutxira, 1933ko maiatzaren
29an, hain justu, udalak berak ateak ireki zizkion
Errepublika garaian, agian, Ondarroan burutu zen herri-ekimenik garrantzitsuenetariko bati.
soak. Behin baino gehiagotan kaleko eztabaida haiek istilu
ere bihurtzen ziren, herriko aguazilak eta miñoiak eurak ere
nahasten zirela (26).
URONeko kide batzuek ere iskanbila eta istilu hauetan nahastuta aurkitu zirenez, ondorioz URON bera ere
herritarren, batez ere, jeltzaileen erasoen jomuga bilakatu
zen.
URONeko kideek bizi eta jasan behar izan zuten
kontrako bizigiro honen adierazle ditugu Xanti Meabe
URONeko kidearen hitz hauek:
"La dictadura de las emakumes y alzaporristas se ha impuesto de tal modo, que los republicanos
y socialistas vivimos gracias a su soberana condescendencia. (...) La mayoría es abundosamente jelista. Y el desmán, el canto agresivo, la calumnia, el
insulto y la amenaza es el arma de "ellos" y el alimento nuestro de cada día" (27).
Izan ere, hain ittogarria gertatzen zitzaien euren
inguruan sortutako bizigiroa, non Xanti Meabe bera
Bizkaiko Gobernari Zibilari ordezkari bat bidali zezala
eskatu zion, Ondarroako egoera ezagutu zezan. Are gehia-
Uda garaian erabat ahulduta geratzen zen herriko
ekonomia. Kontserba lantegiak ia lanik gabe. San Pedro
Txiki eguneko jaiaren ostean, Kantabria eta Asturias aldera
atera ohi ziren ondarrutar arrantzaleak hegaluzea arrantzatzera, hango portuetan saltzen zutelarik eguneroko arrantzua. Ondorioz, ia lanik gabe herriko kontserbategiak.
Herriko ekonomia ere erabat ahulduta.
Egoera larri hau konpondu nahirik, Udalak berak
onartu eta bultzatu zuen "Hegaluzearen Garraio Herri
Ekimena".
Ondarroa 1931-36 bitartean. Fabrikako andra eta ume beharginak Zubi Barrian. Ezagutu ditugunen artean: Miren "Kantaleko" Aranburu, Lorea Anakabe
Arrasate, Karmen Ugalde Solabarrieta, Maritxu Ugalde Solabarrieta, Kabiako Martzelon ama, Juanita "Txikixe" Beitia eta Uribe Fernandez "Murtzian"
arrebi. RIKARDO BASTIDAREN ARTXIBOA
Herri ekimen honen bidez, Ondarroako baporek egunean arrantzatutako hegaluzea biharamun goizean
Ondarroako portuan saltzen zen 1933-1935. urteetan, herriko ekonomia erabat indarberritzea lortu zelarik.
Arrantzale zaharrek oraindik miresmenez oroitzen
dituzte hegaluze garraio horretan jardun zuten "Osasuna"
eta "Julito" baporeak (30).
Imanol
Oruemazaga Baseta
LABURDURAK:
EL: El Liberal, Bilboko egunkari ezkertiarra.
OUBA: Ondarroako Udal Bilera Agiria.
OUBAL: Ondarroako Udal Bilera Agirien Liburua.
(26) IKus EL Liberal 1933.05.05, 1933.05.24, 1933.07.07, 1933.07.09, 1933.07.19.
(27) Santi de Meabe, "Aires de Ondárroa", EL, 1933.05.21, 9. or.
(28) "Mucho de lo que aquí pasa creemos se arreglaría sencillamente, como así lo reconocen personas sensatas, alojando aquí un cabo y
cuatro números de la Guardia civil o de Asalto y trasladando aquí la policia que reside en Marquina..." (Santi de Meabe, "Aires de
Ondárroa", EL, 1933.05.21, 9. or.).
(29) Iñaki Deuna kalean oraintsu arte ezagutu izan dugun Guardia Zibilen kuartelean Miñoiak egon ziren II. Errepublika garaian.
Guardia Zibilak 1939. urtean etorri ziren bertara, udal agintari frankisten gestioen eraginez.
(30) Gai honetaz ikus, besteak beste, "Julito" atuna Ondarroara garraiatzeko Herri Ekimena" artikulua, Ondarroa 2005, 74-87.
orr.
80
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Ondarroa 1931-36 bitartean. Arrantzaleak euren zereginetan Itxas Aurren. Eskuman eurei begira, ume eta andra turistak. RIKARDO BASTIDAREN ARTXIBOA
81
II. ERREPUBLIKA
ONDARROAN, 1931-1936
EGOERA SOZIALA
LANGILE SINDIKATUAK
ONDARROAN
II. ERREPUBLIKA GARAIAN
Jon Fernandez San Martin.
Ibai Muñiz Etxaniz.
Imanol Oruemazaga Baseta.
1931ko ekainaren 1ean Ondarroako lantegi eta
arrain-kontserbategietako beharginek euren lantokietara
sartzean, guztien arreta bereganatu zuen iragarkia aurkitu
zuten. Tokirik agerienean jarritako agiri hark hauxe zioen:
dendetako jabe eta zuzendariek eurek ere sinadura jarri
zezaten, hartuaren adierazpen gisa.
"ANUNCIO. Participamos a todos los que
trabajan por nuestra cuenta, que se hallan en completa libertad para afiliarse al sindicato obrero que
tengan por conveniente, en la seguridad de que por
éllo no se han de ejercer represalias. Ondarroa, a 1
de Junio de 1931". (1)
Dudarik ez dago Gobernu Zibilak aipatzen zituen
presio haiek ez zirela gertatzen Ondarroako lantegietan.
Are, Ondarroako langileek ez ziren jabetu ere egin
Gobernari Zibilak bere gutunean aldarrikatzen zuen
mezuaz, hots, langile bakoitzak nahi zuen sindikatuan bere
izena emateko askatasun osoa zeukala.
Langileak bata-besteari begira gelditzen ziren, iragarkiaren nondik norakoa ulertu ezinik. Iragarki hark, hala
ere, bazeuzkan bere historia eta bere esanahi sakona.
Maiatzaren 29an Jose Maria Solabarrieta alkateak,
herriko udaltzainen bitartez, iragarki hura helarazi zien
herriko lantegi, industria eta dendetako jabe eta zuzendariei, ekainaren 1ean leku agerian jartzeko aginduz.
Alkateak, gainera, Bizkaiko Gobernu Zibilaren gutuna ere igorri zien, herriko lantegi, arrain-contserbategi eta
Agiri honek ezagutzea merezi du, gure ustez. Beraz,
osorik jartzen dugu alboko orrialdean, herritarren sinadura
eta guzti.
Izan ere, garai hartan zenbatek ote zekiten
Ondarroan sindikatua zer zen?
Dena den, iragarki hark II. Errepublikak langileentzat zekartzan aire berriak aldarrikatzen zituen. Hitz baten,
langileen sindikal askatasuna.
Aire iraultzaile honen eraginez, laster baten sortuko
zen Ondarroan arrantzaleen sindikatua. Geroztik beste bi
sindikatu ere sortuko ziren II. Errepublikak iraun zuen bost
urte haietan.
Honetaz guztiaz jardungo gara hurrengo lerroetan.
(1) Badirudi iragarki hau Ondarroako udalak berak helarazi ziela herriko lantegi eta arrain-kontserbategietako jabeei. Nik behintzat Ondarroako Udal Artxiboan aurkitu dut. Bizkaiko Foru Aldundiko Artxibategia, Udalak, Ondarroa, 11D/C006.
(2) Ondarroako Alkatearen agiria. Bizkaiko Foru Aldundiko Artxibategia, Udalak, Ondarroa, 11D/C006.
84
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Ondarroako udalaren 1931.05.29ko AGIRIA. Alkatea eta herritarren sinadurak agertzen dira dokumentuan. (2)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
85
L A N G I L E S I N D I K AT UA K I I . E R R E P U B L I K A N
TOSTARTEKOEN
GARAIPENA ETA
KOFRADIAKO ALDAKETAK
Jon Fernandez San Martin
1932an Euzko Tostartekoen Bazkuna arrantzaleen sindikatua sortu zen Ondarroan. ELAren barruan sortutako elkarte honek arrantzaleen lan baldintzak hobetu nahi zituen. Urte berean, tostarteko bat egin zen lehenengo aldiz Santa Klara Kofradiako buru, Pedro Larrañaga tostartekoa hain zuzen.
O
ndarroa beti izan da herri arrantzalea, eta arrantzaleen herria. Eta arrantza munduarenganako lotura
hori ondo erakusten du menderik mende iraun duen
arrantzaleen Kofradiak. Santa Klara izena du Ondarroako
kofradiak, baina sasoi baten, arrantzaleen arteko liskarrak
tarteko, beste kofradia bat ere sortu zuten arrantzale
batzuek, San Pedro izenarekin. 1909. urtean gertatu zen
hori, eta herriak Kofradia bi izaten jarraitu zuen, harik eta
1927an berriz ere bat egin zuten arte, Santa Klara izenarekin.
Bada, erakunde honen inguruan biltzen ziren armadoreak, patroiak eta arrantzaleak, besteak beste. Baina
arrantzaleena izanik herria, arrantzaleena Kofradia, arrantzale soila zenik ez zen inoiz izan Kofradiako lehendakari.
1932an aldatu zen hori, Pedro Larrañaga tostartekoa
Kofradiako lehendakari aukeratu zutenean. Ordura arte,
arraun-ontzietako, baporeetako eta motorontzietako jabeak
baino ez ziren izan lehendakari. Euzko Tostartekoen
Bazkunaren sorrerak izan zuen eraginik tostarteko bat
lehendakari aurkeztu ahal izatean.
Baina zuzenean tostartekoen elkarteaz berbetan hasi
aurretik, komenigarria da elkartea sortu aurretiko arrantza
munduaren, Santa Klara Kofradiaren eta tostartekoen euren
egoera azaltzea, Euzko Tostartekoen Bazkunaren sorrera
hobeto testuinguratzeko. Azken batean, aurretik zetozen
beharrizanei erantzunez sortu baitzen 1932ko irailaren 11n
tostartekoen elkartea.
TOSTARTEKOAREN DEFINIZIOA
Tostartekoei buruz berbetan hasteko, lehenengo tostarteko izena bera nondik datorren esan behar. Sasoi batean,
arrantzarako ontziak arrantzaleen besoen indarrarekin
mugitzen ziren, arraunean eginda. Arraunean egiteko, egurrezko taula edo aulkiak izaten zituzten ontziek. Tosta izena
zuten egurrezko jarlekuok, eta hortxe jarrita joaten ziren
arrantzaleak arraunean, tosta artean, eta hortik tostarteko
86
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
izena. Tostarteko deitzen zitzaien arrantzale soilei, lemazainari ez beste guztiei.
Baina denborarekin baporeak eta motorontziak etorri
ziren, eta arraunean egiteko arraun-ontziak desagertuz joan
ziren. Ondarroako portuan, adibidez, 1903an sartu zen
lehen baporea eta 1916 inguruan gasolinaz mugitzen ziren
lehen motorontziak, gasolinoak esaten zitzaienak.
1931. urterako ez zen geratzen arraun hutsezko txalupa handirik. Baina arrantzale soilentzat tostarteko izena
mantendu egin zen. Ontzi berrietan ere tostarteko izenarekin jarraitzen zuten patroi, armadore, makinista, fogonero
edo sotapatroi ez ziren arrantzale soilak.
Bestalde, ikuspegi etimologikotik urrunduz, Euzko
Tostartekoen Bazkunaren lehendakari izan zen Ander
Lertsundik, Marmarrek, hitz bitan definitu zuen tostartekoa: itsasoko jornalaria.
ARRANTZAREN BERRIKUNTZEN
ERAGINA
Arrantza sektoreak aldaketa nabarmenak izan zituen
XX. mende hasieran: alde batetik, baporezko txalupen
agerpena, eta bestetik, arrasteko arrantza sistema.
Berrikuntza hauek eragin zuzena izan zuten, zelan ez,
arrantzatik bizi ziren jendearengan, baina baporezko txalupen agerpenak bereziki eragin zuen tostartekoengan.
Baporezko eta motordun txalupek arrantzuntzien
arrantza eremua handitu zuten, urrutiragoko uretara joateko
aukera zabalduaz eta klimaren menpe horrenbeste egon
barik bidaiatzeko era mekaniko bat lortuaz. Horrela, arrantzatutako kopuruak ere igo egin ziren, eta bide batez, urte
horietan indartzen ari ziren kontserba fabriken sektorearen
eskaria ere asebetez joan zen. Baina, baporeen bapore-galdarak kanpotik ekarri behar ziren eta oso garestiak ziren. Ez
zen eurok erostea soilik, euron mantenua ere gastu handikoa zen txalupa jabearentzat.
Don Poli mitin batean parte hartzen.
Iturria: Narbaiza Antton, Policarpo Larrañaga (1883-1956), Bidegileak, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, Vitoria-Gasteiz 2001.
Berrikuntza tekniko eta teknologiko guzti honek produkzio harremanetan ere aldaketak ekarri zituen. Hau da,
arrantzaleen artean desberdintasunak sortu, edo gehitu
behintzat, egin zituen baporeak. Txalupa jabeen eta tostartekoen arteko aldea handitu egin zen, diferentziak bistaratu
egin ziren. Jabe eta arrantzaleen arteko harreman aldaketa
honek Kofradian ere izan zuen eragina, berez guztiek aukera berdinak izan arren, txalupa jabeek Kofradiako boterea
errazago eskuratzen baitzuten.
Kofradiaren barneko arazoak hainbat ziren, beti ere,
erakundeko buruen (txalupa jabeen) eta tostartekoen arteko
interes lehia azaleratzen zelarik. Adibide gisa, ardoarekin
izandako ika-mika. Tostartekoek, euren partilla jaso ondoren, kanpotik itsasoratzen zuten ardoa, merkeen zegoen
lekutik, txalupa jabeek sarritan egingo zutenaren antzera.
Baina Kofradiako buruek joera hau ekidin nahi izan zuten,
tostartekoak ardoa Kofradia barnean erostera behartuz.1
Kofradien egiturak, beraz, atzeratuta geratzen ari
ziren eta, besteak beste, Euzko Tostartekoen Bazkunaren
sorreran egon zen Policarpo Larrañaga konturatu zen horretaz. Eibar eta Elgoibarko abadea zen Policarpo. Don Poli
deitzen zioten Ondarroan. Asko kezkatzen zuen arrantzaleen egoerak, eta langile mugimenduan sartuta egon zen beti.
Solidaridad de Obreros Vascos-Euskal Langileen Alkartea
(SOV-ELA) sindikatuko sortzaileetako bat izan zen. Bada,
kofradien egituren inguruan honela idatzi zuen EUZKADI
egunkarian 1932ko apirilaren 20an:
(…) evidentísimo, que las Cofradías son unas
instituciones gloriosas, que adelantándose en siglos
a similares que se precian de ejemplares, han realizado unas funciones sociales dignas de todo encomio, respondiendo a las necesidades y concepciones
sociales sentidas y conservando a través de los tiempos una vigorosa personalidad que ha llamado la
atención de cuantos han estudiado su organismo y
funcionamiento.
Pero es también innegable que, por causas
diversas, han quedado retrasadas en la marcha
ascendente del proceso social de los tiempos presentes, apareciéndose hoy como postergadas, como
paralizadas, como estancadas en este orden de
cosas.(…)
Los tostartekos van dándose cuenta de que no
pueden realizar su progreso dentro de las Cofradías,
porque éstas responden a otras necesidades, que
por cierto, las cubren con esmero y acierto, dentro
de su potencialidad y organización. Mas, éllos quisieran mejorar de condición, organizando el salario
mínimo o socorro contra el paro forzoso,
Cooperativas de producción, participando éllos en
la propiedad de los elementos de pesca, así como de
compra de artes, utensilios y materiales de pesca, de
venta y consumo. 2
1. Arazo honi buruzko iritzi kritikoa hemen ikusi: TXORI-ERREKA (Segundo Bedialauneta), «Arrantzaliak eta ardauba», EUZKADI 1932-2-19
2. LARRAÑAGA[, Policarpo], «Problemas de nuestros arrantzales», EUZKADI 1932-4-20
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
87
L A N G I L E
S I N D I K A T U A K
I I .
E R R E P U B L I K A N
KOFRADIA, BERDINTASUN NAHIAN
Policarpo Larrañagak aipatzen duen moduan,
Kofradien egiturak atzeratuta geratu ziren momentu hartako berrikuntza guztien aurrean. Alabaina, azpimarratu
beharra dago, Santa Klara Kofradiako arautegia (1927ko
urtarrilaren 15ean onartua) irakurriz gero, halako gizatasun
puntu batzuk igartzen direla. Hauexek, besteak beste:
Art. 3º.- La Asociación tiene el mismo objeto
que ha tenido siempre la de los Mareantes de
Ondarroa; de defender los intereses de éstos, (…),
establecer socorros contra el paro forzoso, invalidez, ancianidad, pensiones a las viudas y huérfanos (…), y en caso conveninente constituir cooperativas de consumo.
Gizatasun joera honetaz gain, berdintasun nahia ere
ikusten da, idatzietan behintzat. Honela esaten zuen Santa
Klara Kofradiako 1927ko arautegiko 5. artikuluak:
Art. 5º.- Para ser asociado de esta Cofradía
se necesita ser dueño, armador, patrón o tripulante, de mayor o menor edad, de embarcaciones de
pesca de la matrícula de Ondarroa.
Irekitasun eta parekidetasun zabalena beraz. Arrantza
munduan ari diren guztiei zabaltzen zaizkie ateak. Karguei
dagokienez ere, eskubide berberak aitortzen zaizkie eta
aukera berdinak eskaintzen Kofradiako bazkide guztiei.
Bi batzordetan banatzen zen Kofradia: Zuzendaritza
Batzordea eta Administrazio Batzordea. Eta bi batzordeotako partaide zein Kofradiako lehendakari kofradiako edozein bazkide izan zitekeen: jabe, patroi zein tostarteko.
Honela, batzordeotan gremio guztien ordezkariak izaten
ziren. Administrazio Batzordea, adibidez, lau txalupa-jabe
ordezkarik eta lau langile ordezkarik osatzen zuten. Baina
kontua da, berdintasun ofizial hau izan arren, jabeek kontrolatzen zutela boterea. Administrazio Batzordean, esaterako, lau jabe eta lau marinel zeuden ordezkatuta, baina
parekidetasuna azalekoa baino ez zen. Patroiak langile izan
arren, jabeen ordezkari bihurtzen ziren sarri, askotan euren
seme edo familiakoak izaten zirelako.
Beraz, araudietan ikusten da berdintasun eta parekidetasunerako nahia baina praktikan ez da horren argi ikusten. Tostartekoek ere bazuten ordezkaritzarik bi batzordeotan, baina jabe eta patroien aldean ordezkaritza txikia.
TOSTARTEKOEN KONTZIENTZIAZIOA
Garrantzitsua izaten da norberaren izateaz kontzientziatzea. Kontzientzia hartzea. Eta Ondarroako arrantzaleei
kostatu zitzaien beraien langile klase kontzientziaz jabe-
tzea. Baina II. Errepublikako urteetarako euren arazoez
konturatzen hasiak ziren tostartekoak.
Euren arazoei irtenbidea eman nahian, Pasaian lan
egiten zuten tostarteko ondarrutar asko UGTn afiliatzen
hasi ziren.3 Baina Policarpok kofradiak alderdien eskuetan
jaustea ekidin behar zela azpimarratzen zuen, hauek klase
borrokaren "nahasmenduak" ekarriko zituztelakoan.
Policarporen ustez, arrantzaleak euskal sindikatu kristauetara erakarri beharra zegoen. Horretarako Kofradiak garai
berrietara egokitzearen aldekoa zen, eta hori gauzatzeko
Policarporentzat beharrezkoa zen aldaketak egitea.
Klase borrokarik ez, baina klase antolaketa bat bai,
horren aldekoa zen Policarpo:
"ostentando éllos (tostartekoek) su representación de clase, cimentada en la personalidad legal
de su Agrupación, y concordando contratos colectivos de trabajo entre todos los elementos que integran las embarcaciones pesqueras" 4
Eta bide honi segituz, arrantzale asko ELAn afiliatzen hasi zen Bizkaia eta Gipuzkoako kostaldean. 1911n
sortua zegoen ELA euskal sindikatu abertzalea. Asko, sindikatu hau euren ideologiatik hurrago zegoelako afiliatu
ziren. Baina, hala eta guzti ere, Policarpok argi ikusten zuen
sindikatu abertzaleak egin behar zuena:
"que los dirigentes de la Solidaridad se preocupen de este problema, reuniendo a todos los
arrantzales solidarios en una potente Federación
vasca" 5
Era berean, egoki ikusten zuen Policarpok tostartekoez gain bestelako arrantza beharginak ere elkartean sartzea: tostartekoak, itsas lanetako beharginak; makinistak
eta beste langile kualifikatu batzuk; itsasontzietako
patroiak,… Elkarteok negoziazio bidez, hitzarmen kolektiboak ezarriko lituzkete, gatazkak konpontzeko epaimahai
mistoak eratu… azken finean, ordena mantenduz, arrantza
sektoreko kide desberdinen egoera hobetzea zen helburua.
"Un régimen jurídico sobre el que descansaría la paz social y la cordialidad de los mismos" 6.
TOSTARTEKOEN ELKARTEAREN
SORTZEA
1931ko azaroaren 3an egindako Santa Klara
Kofradiako urteko batzarrean ikusten da tostartekoen mugimenduaren lehen pausoa. Urte honetan hasten dira tostartekoak talde bezala pentsatzen eta jokatzen.
1931ko Batzar Nagusian ikus daiteke tostartekoen
lehenengo lorpena:
3. Honi buruzko informazio gehiago aurki daiteke Imanol Oruemazagak ‘Ondarroa 2006’ urtekari honetan bertan idatzi duen
UGT sindikatua artikuluan.
4. LARRAÑAGA,[, Policarpo], «Organización de los pescadores», EUZKADI 1931-1-21
5. LARRAÑAGA[, Policarpo], «Nuestros "Tostartekos" en el momento social presente», EUZKADI 1932-3-19
6. LARRAÑAGA[, Policarpo], «Organización de los pescadores», EUZKADI 1931-1-21
88
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Pedro Larrañaga Aranguren, Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiako lehendakaria, 1932tik 1936ko gerrara arte.
Les Sables D’Olonnen zegoela ateratako argazkia.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
89
L A N G I L E
S I N D I K A T U A K
I I .
E R R E P U B L I K A N
L A N G I L E
S I N D I K A T U A K
I I .
E R R E P U B L I K A N
EUZKADI egunkaria, 1932-IX-14, 5. orrialdea.
"Se da lectura a la instancia de marineros
tostartekos, pidiendo el local de la escuela para sus
reuniones y labores, y se acuerda acceder, hasta
tanto que la Cofradía necesite habilitar para otra
cosa" 7
Esku-hartze txikia dirudien arren, garrantzitsua izan
zen tostartekoek euren batzarrak egiteko eta antolatzeko
lortu berri zuten aretoa. Gainera, urte horretako batzarrean,
aukeratu ziren bapore eta motoruntzien jabe eta patroien
kantitatea kopuru berdinean mantendu zen, eta tostartekoak ostera, hiru pertsonako ordezkapena izatetik 15 pertsonako ordezkapena izatera pasatu ziren.
EUZKO TOSTARTEKOEN BAZKUNAREN
SORRERA OSPAKIZUNA
1932. urteko irailaren 11n egin zen Ondarroan Euzko
Tostartekoen Bazkunaren sorreraren ekitaldia, herriko ELA
sindikatuak ere lehen urtea betetzen zuen sasoian. 600 bat
bazkide bazituen ordurako tostartekoen elkarteak, eta
Ander Lertsundi zen elkarteko lehendakaria.
Egun batzuk lehenago, egunkari eta aldizkari abertzaleek Tostartekoen Bazkunaren sorreraren berri eman
zuten. Gainera, kontuan hartu behar da Tostartekoen
Bazkuna ez zela aparteko sindikatu bezala sortu, ELA sindikatu abertzalearen zati modura baino, eta horrek jende
ugari ekarri zuen Ondarroako ekitaldira.
Domeka hartan, euskal kostako arrantzaleez gain
barrualdeko ordezkariak ere etorri ziren Ondarroara:
Pasaia, Irun, Mutriku, Lekeitio, Santurtzi, Lemoa, Bergara,
Alonsotegi eta beste hainbat herritatik. Garai haietan ohitura zen legez, ordezkari guztiak lehenik eta behin mezatara
joan ziren. ELAko sortzaileetako bat zen Policarpo
Larrañaga abadeak eman zuen meza. Bere sermoian
Elizaren irakasbide soziala azaldu zuen. Langileen eskariak
eta Kristori egindako gurtzak bateragarriak zirela azpimarratu zuen, Kristo bera langileen familian jaio eta langile
izan zelako.
Meza ostean, herriko frontoira joan ziren denak, eta
Eibarko dantzari txikien erakustaldiaren ondoren, hantxe
egin zen mitina jende aurrean. Ander Lertsundi “Marmar”,
herriko tostartekoen buruak hasi zuen mitina, euskaraz.
Arrantzale guztiak ELAra urreratu beharraz eta inoren kontra joan barik euren interesak defendatu beharraz berba
egin zuen. Bestalde, Bizkaiko erakundeetan esperantza
jarri zuen, hauen nahia ere arrantzaleen egoera hobetzea
zelako.
Lertsundiren hitzen ostean beste hainbat ordezkarik
jardun zuten mitinean egunaren garrantzia azpimarratuz.
Donato Ugartetxeak ere, Gipuzkoako ELAko kide zenak,
euskaraz egin zuen hitzaldia. Sozialismoaren demokrazia
faltsuari buruz berba egin zuen, Errusiako langileen zapalkuntza eredutzat ipiniz, eta azpimarratu zuen euskaldunek
ez zutela inoren demokrazia leziorik behar, duela mende
asko instituzio demokratikoak sortutakoak zirela eta.
Hirugarrenik, Zenarruzabeitia andreak hartu zuen hitza.
Emakumea lan mundura zabaldu behar zela aldarrikatu
zuen, eta langileen eskubideen aldarrikapena gizonezkoen
zein emakumeen ardura zela gogoratu zuen.
Azkenik, Manu Robles Arangizek, ELA sindikatuko
buruzagiak egin zuen berba. Honek, euskal sindikatuak
inoren mendetasunik ez zuela argudiatu zuen. ELAren
betebeharra patroiari langilearen eskubideak zeintzuk ziren
erakustea zela esan zuen, eta bestetik, langileei gogor lan
egiteko eskatu zien.
Ekitaldia amaitzeko bazkaria egin zuten 150 lagunek. Gero, telegrama bi bidali zituzten: bata Bilboko
Larrinagako kartzelan preso zeuden solidarioei zuzenduta,
gazteleraz, euren elkartasuna erakutsiz; eta bestea, euskaraz, Gotzainari. Honela zioen euskarazko telegramak:
"Ondarroako Tostarteko arrantzaliak euren
ikurriñaren onepentzera ainbat euzkolangille baturik agur maitekor bat euren Gotzain eta Aita agurgarrijari. Lehendakaria, Lersundi tar Ander."
Hiru egun beranduago, hilaren 14an, "Inauguración
de la Agrupación de Tostartekos de Ondarroa" ospakizun
egunaren kronika argitaratu zen EUZKADI egunkari abertzalean. (hurrengo orrian)
1932KO KOFRADIAKO
BATZAR NAGUSIA, TOSTARTEKOEN
BENETAKO LORPENA
Elkartea sortu eta laster, 1932ko azaroaren 2an, egin
zen urteroko Kofradiako Batzar Nagusia. Egun honetan,
lehenengo aldiz tostarteko bat izendatu zuten Kofradiako
lehendakari: Pedro Larrañaga tostartekoa.8 Iraultza txiki bat
izan zen hau, ordura arte ez baitzen tostartekorik egon
lehendakari moduan.
Batzarrean urtero aukeratzen ziren 30 ordezkaritik
17 tostartekoak aukeratu ziren urte hartan.
1932tik 1936ra, gerra etorri bitartean, Pedro
Larrañaga tostartekoa aukeratu zuten behin eta berriz
Kofradiako lehendakari moduan.
Larrañagak haize berriak ekarri zituen Kofradiara eta
behar garrantzitsuak egin zituen lau urteko agintaldian.
Beste hainbat lorpenen artean, tostartekoek gidatutako
Kofradiak lortu zituen hiru behar esanguratsuenetakoak
hiru behar hauek izan ziren: portuan baporentzako ikatz
biltegia, “pontoia”, ipintzea; herriaren ekonomi larriari arnasa eman zion
Hegaluze Garraioaren ekimenaren
bultzatzaile eta parte izatea; eta portuan dike berria eraikitzea.
TOSTARTEKO
ALKARTASUNA
BAPOREA
Gobernuak itsasontzi flota
berritzeko dirulaguntzak eskaini
zituen, eta hori aprobetxatuta itsasontzi batzuk berritu zituzten. Bestalde,
tostartekoak ere euren itsasontzi
berria eraikitzen hasi ziren 1936ko
apirilean. Bi hilabete beranduago,
1936ko ekainean, itsasoratu zen lehen
aldiz Tostarteko Alkartasuna baporea
atunetara, Blas Garalde patroi zuela.
Uztailaren 3an lehorreratu zen lehenengo aldiz bere arrantzuarekin:
1.238 kilo hegaluze fresko eta beste
587 kilo izotz artean. 1,28 eta 1,05
pezetatan saldu zuten bata eta bestea.
1936ko urrian, nazionalak
Ondarroan sartu bezperan, Tostarteko
Alkartasuna txalupan bertan alde egin
zuen Pedro Larrañagak beste hainbat
tostartekorekin batera. Bilbora egin
zuten lehenengo, eta Frantziara gero.
DATU BITXI BAT
1933ko apirilaren azken egunetan ELA sindikatuaren II. Kongresua
ospatu zen Gasteizen. Herri askok
izan zuen bere ordezkaritza bilkura
nagusi hartan. Inguruko herriek ere
ordezkaritza zuzena izan zuten, besteak beste, Mutriku, Deba zein
Lekeitiok. Ondarroa, ordea, aipatu ere
ez.
Hego Euskal Herri osoko
40.342 langilek 274 ordezkari bidali
zituzten bilkurara. Ondarroako
Tostartekoen Bazkunak 600 bazkide
inguru zituen. Zergatik ez zuen
Ondarroak ordezkari zuzenik izan bilkura horretan? Airean geratzen da
galdera.
2006-11-05
7. Santa Klara Kofradiaren Batzar Nagusi arruntaren agiria: 1931-11-3 (Ikus. Agiri liburua (1927-1940), 145. orr.)
8. Badirudi, honen aurretik, denbora tarte motz batez, Bartolome Badiola tostartekoa izan zela Kofradiaren buru, baina osasun
arazoengatik postua laga behar izan zuen.
90
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Jon Fernandez
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
91
L A N G I L E
S I N D I K A T U A K
I I .
E R R E P U B L I K A N
(Alboko argazkia)
Ondarroa, 1921-25 bitartean.
Andrak mollako agalekuetan,
sareak sikatzen ipintzen edo sare sikuak kentzen.
JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA
Bi biografia:
POLICARPO LARRAÑAGA,
LANGILEEN ESKUBIDEEN
ALDE
Policarpo Larrañaga Aranguren Soraluzen
jaio zen 1883ko urtarrilaren 26an. Gasteizen
egin zituen eliz ikasketak, eta 1908an egin zen
abade. Gerora, Elgoibarko eta Eibarko parroko
jardun zuen.
Idazle modura, lan asko eta asko laga
zituen; besteak beste, liburuak, antzezlanak,
aldizkarietako artikuluak, eta beste. Baina bereziki azpimarratu beharrekoa da langileriari begira egin zuen beharra. Sindikalismoaren inguruan egin zuen lan, gehienbat, garaiko
Solidaridad de Obreros Vascos edo euskaraz
ELA deitzen zen euskal sindikatu abertzalearen
barruan batez ere.
1929an, Mugika Apezpikuak elizbarrutiko Giza Ekintza idazkaritzaren zuzendari izendatu zuen Policarpo Larrañaga.
1932an, Euzko Tostarteko Bazkunaren
sorreraren bultzatzaile nagusienetakoa izan zen.
Dena dela, 1925erako jada gaiak kezkatzen
zuela erakutsi zuen, urte hartan Euzko
Ikaskuntzaren Batzarrean Aitzolekin batera aurkeztu zuen La pesca marítima en el Pais Vasco
txostenak erakutsi zuen legez.
Gerra Zibilaren ondorioz, Baionara joan
behar izan zuen bizitzera Larrañagak. Handik,
hainbat lan agertu zituen, baina beti ere ezizena
erabiliz. 1937an Le nationalisme basque et la
guerre civile en Espagne beharra aurkeztu zuen
Parisen Pierre Duhalde ezizenaz. 1945ean,
Riqueza y economia del Pais Vasco lana eman
zuen argitara Andoni de Soraluze izenpean, eta
1946an, ostera, Xabier Bursain ezizenagaz aurkeztu zuen Persecuted, defamed, abandoned:
the basque clergy defending justice and brotherhood serves the Church of Christ beharra.
Baionan bertan hil zen 1956ko abuztuaren 30ean, eta hil ostean, oraindik ere, berak
egindako lan gehiago aurkitu zituzten.
Esaterako, 1976an Contribución a la historia
obrera de Euskal Herria aurkitu zuten. Bi urte
geroago, 1978an, La mujer en el nacionalismo
vasco beharra aurkitu zuten, lan biak
Estornesen, Auñamendi etxean.
92
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
PEDRO LARRAÑAGA,
TOSTARTEKOA ETA
KOFRADIAKO
LEHENDAKARIA
Pedro Larrañaga ondarrutarra 1904ko
otsailaren 11n jaio zen Goiko Kalean, arrantzaleen familia batean. Diru-sarrera urriko familia
zen, eta egurretara joan behar izaten zuten bizirauteko. Pedro gizon argia zen, eskolan zebilela
jarri zioten, hain zuzen, “Salau” ezizena.
Irakasleak arbelean idatzitako eragiketa bat
segituan erantzun zuen, eta irakasleak «Muy
bien, salau» esan zion. Hortik ezizena.
Lekarotzera ikasketak egitera joateko
aukera ere izan zuen, izeko baten bitartez, baina
azkenean arrantzale egin zen, aitaren beharra
segituz.
27 urte zituenean, 1931n Kofradian tostartekoen mugimendua hasi zen garai hartan,
jabetu zen arazo sozialez. Arrantzaleen baldintza txarrez konturatu zen orduan, eta bera ere
tostartekoen mugimenduan sartu zen. Bera
aukeratu zuten Kofradiako lehendakari handik
urtebetera, 1932ko Kofradiako Batzar
Nagusian.
Sasoi hartan Kofradiako lehendakaria ez
zen bere beharretik liberatzen. Beraz, Pedrok
lehendakari eta arrantzale beharrak uztartu
behar izan zituen. 1932tik 1936ra arte egon zen
karguan, behin baino gehiagotan aukeratu baitzuten Kofradiako buru. Denbora tarte horretan,
pontoian ere egin zuen lan.
36ko gerra etorri zenean, herritik alde
egin behar izan zuen, Tostartekoen Alkartasuna
txalupan. Gero, frentean ibili ostean, Frantziara
joan zen bizitzera, Les Sables D’Olonnera. Bost
urte, lau hilabete eta hiru egunera itzuli zen
Ondarroara, eta pontoiko enpresak Areetan
eskaini zion beharra onartuz, Areetara joan zen
bizitzera familiarekin batera. Pontoian egin
zuen beharra han ere, eta 60 urte zituela hil zen,
Areetan.
L A N G I L E S I N D I K AT UA K I I . E R R E P U B L I K A N
"Sindicato
de Obreros Profesionales",
SINDIKATU
TRADIZIONALISTA
Ibai Muñiz Etxaniz
1936ko martxoan sortu zen gero sindikatua izango zenaren antolaketa aurrera eramateko "Comisión
Organizadora", lehendakaria Lesmes Arrizabalaga eta idazkaria Pedro María Iriondo zirela. Helburua,
arrantzaleei lanik ez zegoen sasoian lana aurkitzea edota gazteei lana aurkitzea zen, bertsioaren arabera.
B
adirudi, Komunio Tradiziozalearen geldialdiari
emandako erantzun bat izan zela, langileak tradiziozaleengana hurbiltzeko modu bat. Izan ere, pentsa dezakegu tradiziozale batzuk beste sindikatu batzuetara
hurbildu zirela, ez idologikoki atxikimendurik zutelako,
lan arazoengatik baino (hortxe dugu Blas Lamiquisen
kasua 1 , era berean Pasaiako ELAn eta tradiziozaleen sindikatuan afiliatua, dena lana lortzearren). Sindikatu hau
sustatzeko Zuazola jauna etorri zen Ondarroara beste gizon
batekin, hitzaldia ematera.
Hurrengo hilabeteetan ahoz ahozko afiliazioa burutu
zuten erakundeko buruzagiek, eta herriko tradiziozale
askoren baiezkoa jaso eta gero, hauek ez zuten sindikatuaren berri gehiagorik jakin. Aipatzekoa da, afiliatuak bilatzeko lekua kalea edota Circuloko kafea izatea, jende hau
elkarrekin harremanetan nola jartzen zen adierazten baitigu, komunikazio bitartekoak zeintzuk ziren.
Sindikatua 1936ko ekainaren 19an, altxamendu
militarra baino hilabete lehenago, eratu zen behin-betiko,
"Sindicato Obreros Profesionales de Oficios y profesiones
Varias" izenarekin. Gaueko bederatzietan batu ziren,
Alameda kaleko lehen zenbakian. Batzar laburra izan zen,
inork ez baitzuen estatutuentzako aldaketarik proposatu.
Hauek onartu egin ziren eta Zuzendaritza Junta ere aukeratu zen:
Lehendakaria
Lesmes Arrizabalaga Zulaica
Idazkaria
Pedro Mª Iriondo Urrosolo
Diruzaina
Lorenzo Aldanondo Osa
Lehendakariordea
Idazkariordea
Diruzainordea
Eleduna
Eleduna
Eleduna
Juan Arriola Beristain
Ziolan Aldanondo Osa
Cipriano Aldazabal Martija
Anacleto Echevarria Badiola
María Badiola Abadea
Josefa Bedialauneta Arrizabalaga
GZSAH - Ps-Santander VD T.P. Euzkadi, C.5, EXP.1.Blas Lamiquisi egin galdeketa.
94
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
95
L A N G I L E S I N D I K AT UA K I I . E R R E P U B L I K A N
UGT SINDIKATUA
Imanol Oruemazaga Baseta
AURRETIKOAK
II. Errepublika garaian asko izan ziren Pasaiatik
arrasteko arrantzan jardun zuten ondarrutar arrantzaleak.
Izan ere, Ondarroan ez bezala, soldata finkoa irabazten zen
Pasaiako arrasteko txalupetan. Eta soldata bera, 250/300
pezeta hilean, arrantzaleek usaindu ere ez zuten egiten
Ondarroan (1).
Arrantzale hauek aspalditik ezagutzen zituzten UGT
eta CNT sindikatuak, sindikatu bi hauek baitziren Pasaiako
portuan antolatu zutenak "Avance Marino" arrantzale sindikatua. Sindikatu honetan afiliatuta ere bazeuden ondarrutar
arrantzale ez gutxi. Eta II. Errepublika garaian "Avance
Marino" sindikatuak antolatutako hainbat mobilizazio eta
grebatan ere parte hartu zuten (2).
Ondarroan bertan, hala ere, ez dugu aurkitzen UGT
sindikatuaren aztarrenik 1932. urtera arte.
“SOCIEDAD OBRERA DE OFICIOS
VARIOS” ONDARROAN
1932. urtean, sozialismoranzko joera nabarmendu
zen Ondarroako ezkertiarren artean (3).
Giro honen eraginez, 1932.12.18an, igandean, Joakin
Martinez sozialista gazteak "Errepublika eta bere bilakaera" gaiaz hitz egin zuen, URONen egoitzan, "a la hora del
café". Hitzaldiaren ondoren, toki berean Ondarroako
"Sociedad Obrera de Oficios Varios" delakoa eratu zen.
UGT sindikatuari atxikia. Behin behineko batzordea ere
antolatu zuten (4).
Bai gogotsu lanari heldu ziola batzorde honek! Bi
hilabete ez ziren bete, eta URONen egoitzan egingo zen
Batzar Nagusi Berezia iragarri zuen 1933.02.25erako.
Batzar irekia: elkarte berriko jada kide eginak zeuden 50
bat ondarrutarrei ezezik, izena ematea nahi zuten beste
herritarrei ere hedatzen baitzen gonbidapena.
Batzar horretan, behin-behineko batzordeak bere
kudeaketaren berri emango zuen lehenik. Eta ondoren
behin betiko batzordea aukeratu (5).
Elkarte berri honen sorrerari dagokionez, jakingarri
deritzat 1933ko urtarrilaren 28an, aurreko udal osaketa bertan behera laga eta behin-behineko batzorde kudeatzailea
eratu zela Ondarroan. Gobernari Zibilaren aginduari jarraituz, Angel Hidalgok (postaria) alkate lez, eta Isidor
Ibaibarriagak (herriko zergadunen izenean) eta Manuel
Larrañagak ("Tostartekoen Bazkuna"ko kidea) zinegotzi
lanetan osatu zuten batzorde kudeatzailea. Tostartekoen
ordezkari hau izentatu zuen Gobernari zibilak,
"Tostartekoen Bazkuna" arrantzale elkartea bera zelako
data horren aurretik Ondarroan legeztatuta zegoen sindikatu bakarra.
Batzorde kudeatzaileak Ondarroako agintea eduki
zuen garaian Errepublikako Gobernuburuaren eta beste bi
ministroen bisita gertatu zen. Garrantzi handiko bisita
Ondarroa herri arrantzalearen ekonomiarenztat. Aldi berean, herriko langileriaren eraskuslehio bikaina ere gertatu
zen bisita hura, hurrengo atalean ikusiko dugunez.
ERREPUBLIKA GOBERNUBURUAREN
ETA MINISTROEN BISITA.
1933.04.10ean
Manuel
Azaña
Madrileko
Gobernuburuak, Indalecio Prieto eta Marzelino Domingo
ministroek bisita egin zuten Ondarroara, gaurko kaiaren
lehen harria jartzera.
Bisita hark eztabaida ugari sortu arren herritarren
artean, agintariei ongi-etorria eskaintzeko hiru arku jaso
ziren Ondarroan.
Hauetatik batek zera zioen: "Los Chóferes de
Veristain saludan a los representantes del pueblo. Viva la
República Social".
(1) Rikardo Txakartegi "Zamora" (Ondarroa, 1910) dugu Pasaiatik ibili zen arrantzale haietariko bat. 1936ko gerra ere Pasaiatik
arrantzan ari zela iritsi zitzaion. Berak egin zidan Pasaiako arrasteko arrain-ontzietan arrantzan ari ziren ondarrutarren zerrenda zehatza. 60 lagunetik gora!
(2) Gai honetaz ikus, besteak beste, M. Chiapuso, " El Gobierno Vasco y los anarquistas. Bilbao en guerra", Donostia, 1978, 65. or.
eta SOV sindikatuaren "El Obrero Vasco" hamabostekaria (407. zk. (1931.12.15) eta 412. zk. (1932.03.05), besteak beste).
(3) Honen ezaugarri dira Santi Meabek, Ondarroako ANVko sortzaile eta gero URONeko arima izango zenak idatzi zituen "Me
hice socialista. Para ser mejor" artikulu mamitsuak (El, 1932.11.30, 9. or. 1932.12.09, 9. or.).
(4) EL, 1932.12.17, 6. or.
(5) EL, 1933.02.25, 8. or. Ondarroako kronika.
96
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
(Alboko argazkia)
Ondarroa, 1921-25 bitartean. Zubi Zaharraren azpiko giroa.
GUINEA ARTXIBOA (GASTEIZ)
L A N G I L E
S I N D I K A T U A K
I I .
E R R E P U B L I K A N
Ondarroa, 1931-36 bitartean.
Fabrikako ume beharginak Zubi Barrian. Umeen artean hauek
ezagutu ditugu: Karmelo Urkiri Zubizarreta (karretilla eroaten),
Maritxu Ugalde Solabarrieta eta Juli Egiguren.
RIKARDO BASTIDAREN ARGAZKI BILDUMA
Langileen agurra eta langileen eskubideen aldeko
oihua, nabari denez. Baina zergatik ez ziren pankarta hartan
Ondarroako UGTeko langileak aipatzen eta bai, aldiz,
Beristain enpresako txoferrak? Beharbada Madriletik iritsitako agintariek Beristain enpresako garajeen aurretik igaro
behar izan zutelako? (6).
Galdera hauei erantzun guran, garai hartan Beristain
Enpresako txoferra izan zen Kandido Anakaberi hurbildu
nintzaion duela urte batzuk (7).
M. Azaña gobernuburu eta bere ministroei eginiko
ongietorrria zela-eta, euren garajearen aurrean pankarta
eskegi zutela ez ezik, euren garajearen aurrean zegoen
baporetik turruna ere jo ziela gogoratu ondoren, hauxe esan
zidan:
"Ondarruko UGTen Beristain enpresako txoferrak giñan jefik. Gure enpresatik kanpo ixe gutxi
euan; Urbano eta besten bat.
Ixan be, transporteko sindikatu ein gendun
lenengo: "Bilbao Automovil". UGTeko seziñoi bat
zan. Zentrala Bilbon eta sukurtsala Ondarrun.
Kuotan errezibuk Bilbotik ekarten genduzen, eta
Santamaria kalean bizi zan bati ordaindu.
Autobusetako txoferrak eitten genduzen mandatari
lanak. Sei errieleko kuoti ordaintzen gendun UGT
sindikatun eta beste sei "Centro Republicano"n.
Hiru pezeta daneta, eta hau be ezin paga.
Egun baten, Ondarrun bertan batu giñan,
"Aquarium" tabernan, Bermio eta Lekeittoko autobus konpañixetako txoferrakin. Ondarrutik han
giñan Manuel Beristain, Jose Zabaleta "Joxe
Txikixe", Boni "Itsu"... Ni gazteena. 23 urte neukazen. Ordun pil-pillin euan bihargiñan soldaten
arazu. Eta batzar haretan be gogor eztabaidatu zan
txoferrok irabazi bir gendun bakoitxan txofer-karneta arabera edo ez..." (8).
1933ko martxoan Bizkaiko Garraioetako langileek
Bilbon eginiko bilerarako deituen artean Ondarroarik aipa-
tu ez arren (9), K. Anabakeren adierazpen hauei ezin zaie
zinezkotasunik ukatu.
Alde batetik, uka ezina da txoferrek izan zuten
garrantzia Ondarroako UGT sindikatuan. Izan ere, txoferrek, UGTeko batzordekideak izanez gain, lehendaritzako
ardurak ere hartu zituzten; 1936. urtean, adibidez, Jose
Zabaleta "Jose Txikixe" bera izan zen lehendakari.
Bestetik, K. Anakaberen zenbait adierazpen bat datoz
1933. urte bereko azaroaren 9an "Sociedad de Oficios
Varios" delakoaren Zuzendaritza Batzordeak egiten zuen
oharraz:
"Se ruega a los compañeros que se encuentran al descubierto en la cotización que se pongan
al corriente, pues en otro caso nos veríamos en el
duro trance de darles de baja por morosos" (10).
Beraz, K. Anakabek eginiko adierazpenen arabera,
badirudi Beristain enpresako txoferren izena pankarta hartan agertzearen arrazoia ez zela izan agintariek eurek garajearen aurretik igaro behar zutelako soilik. Pankarta bera
dugu, aurki, txoferrek eurek Ondarroako UGT sindikatuan
zeukaten indarraren lekuko eta bozgorailu.
"Sociedad de Oficios Varios" izenari dagokionez,
esan behar da izen hori sarritan agertzen dela ezkertiar langileen erakunde moduan Ondarroatik kanpo ere.
Ondarroako UGT-ri dagokionez, egoki zetorkion
elkartearen izaerari. Txoferrek euren sekzioa osatu eta
Ondarroako UGT-ko indartsuena izan arren, lanbide ezberdinetan ari ziren beste herritar ezkertiarrak ere biltzen baitziren bertan.
ONDARROAKO UGT
"FOLKLOREKERIA"REN BIDEETAN?
Zer besterik adierazten digu Ondarroako UGT sindikatuak 1934ko maiatzaren 1ean Langileen Eguna ospatzeko prestatu zuen egitarauak?
(6) Beristain enpresako garajeak gaur egun "Arrainka", "Ecopesca" eta beste hainbat bodega dauden toki berean kokatuta zeuden. Egidazu Kaian, 9 zenbakiaz zenbatuta dauden etxebizitzei atxikita. Madriletik etorritako agintariek garaje horren aurretik
igaro behar izan zuten, gaur egunean "Santa Klara Izoztegia" dagoen aurre aldean jarri baitzuten portu barriko herrilanen lehen
harria.
(7) Kandido Anakabe Arkotxa, "Kandido Xagu" (Ondarroa, 1910) bere bizitza osoan txoferra izan zen, "Automoviles Veristain"
enpresan lehenik, eta "La Esperanza" autobusetan gero. Idazlan honetan agertzen diren adierazpenak 1997.06.13an jaso nituen
bere ahotik.
(8) "Trabajadores: la clase patronal abusa de vosotros, no cumple la legislación, os hace trabajar más horas que las que la ley determina, las horas extraordinarias no las abonan como deben..." - honela deskribatzen zuen Bizkaiko garraio langileen egoera larria El
Liberal egunkariak 1933.01.25ean argitaratu zuen "Los obreros de Transporte terrestre y las Bases de Trabajo" artikuluan- (EL,
19333.01.25, 6.or.). Okerrago oraindik. Lan baldintza horiek hobeagotzeako tresna izan behar ziren "Bases de Trabajo" delakoak
eurak ere (gaur eguneko Lan Konbenio Kolektiboen aurretikoak) urteak zeramatzaten negoziatzen Bizkaiko "Jurado Mixto"
delakoan, ezer lortu gabe.
(9) EL, 1933.03.03, 2. or.
(10) EL, 1933.11.09, 8. or.
98
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
L A N G I L E
S I N D I K A T U A K
I I .
E R R E P U B L I K A N
Goizerako Mutriku eta Ondarroa bitartean, itsasora
begira dagoen "Matzuri" baserrira irteera bat antolatu
zuten. Eta iluntzean, afari herrikoia URONen egoitzan (11).
Urte bereko abuztuaren 5ean Kalamu mendian
Tomas Meabe izena jarri zitzaion aterpearen inaugurazioan
ere parte hartu zuen. Erdi txangoa, erdi Tomas Meabe
sozialistari eskainitako omenaldia. Hala ere, garai honetan
oso ahula agertzen zaigu UGT sindikatua Ondarroan (12).
Ez da, beraz, harritzekoa Ondarroako UGTeko komiteak 1934ko uztailaren 5ean jaurti zuen SOS deia. Antza,
UGT sindikatuak kostaldean zehar ibilaldia zeukan antolatuta uztailaren 28rako. Eta Ondarroako Komiteak
Ondarroan gelditzeko eskaria egin zuen publikoki:
"que se detengan, a ser posible en esta villa,
siquiera una hora, para organizar un mitin en la
plaza pública, exponiendo los ideales reivindicadores de la clase trabajadora" (13).
Esanguratsuak egiatan, aipaturiko eskaria oinarritzat
-edo aitzakitzat- hartuz, herriko kronikariak gehitu zizkion
hitzak:
"Buena falta hace que, sobre todo el elemento pescador, despierte de su demasiado prolongado
abandono y engaño en que le tienen sumido sus
explotadores y su propia ignorancia" (14).
Aurreko hitz hauetan nabarmentzen dira, nire ustez,
Ondarroako UGT sindikatuak "Tostartekoen Bazkuna"
indartsuaren aurrean sentitzen zituen gutxiagotasuna (15) eta
nolabaiteko inbidia ere, batetik. Baina, baita arrantzaleen
bizimodu petrala hobeagotzeko nahia ere, bestetik.
Hala ere, Ondarroako UGT URONen magalpean
sortu eta bizi zenez, URONen bilakaera ere zuzen-zuzenetik bizi izan zuen. Lehenik, 1934. urtean zehar, URON
bera, ezkerreranzko joera hartuz, Izquierda Republicana
Ondarresa (IRON) bihurtu zenean (16), belarritik tengada bat
hartu zuten UGTeko kideek. Geroago, 1934ko urrian,
IRONeko kideak Ondarroako lehendabiziko greban parte
hartu eta gero, erabat eraldatu zen Ondarroako UGTren
dinamika, hurrengo atalean azalduko dudanez (17).
1934KO URRIKO GREBA
OROKORRAREN ONDOREN.
Greba honek erabat markatu zituen Ondarroako
UGTeren biziera, eta norabidea ere, esango nuke nik.
Biziera bera, lehenik, grebaren ondorioz bada, agintari militarrek hainbat hilabetetan itxita eduki zuten
Ondarroako "Centro Republicano" bera, UGT sindikatuaren egoitza (18).
Bestalde, esperientzia garratz hark heldutasun bat
ekarri zion Ondarroako UGTeri.
1936ko maiatzaren batean ospatu zen "Langile
Eguna" dugu aldaketaren ezaugarririk bikainena. Joan ziren
betirako folklorekeria kutsuko ekintzak. Eta egunari zegokion mezu borrokalari eta askatzaileari gogotik atxiki
zitzaion Ondarroako UGT.
Lehenik, goizeko 10:00etan, mitina egin zuten
Sabino de Arana Goiri kalean, "Centro Republicano"ren
aurrean. Oraindik gure artean bizi da Tobaneko Domeka
Markuerkiaga, mutil gaztetxoa zela, mitina entzuten egon
zena. Gaur egun ere gogoan dauka Juan Badiola "Atune"
herritarraren irudia, mitinlari beterano bailitzan, egunaren
esanahia eta Ondarroako UGTk geroxeago Udalari aurkeztuko zizkion proposamenak azaltzen.
Ondoren, Nasa eta Zabal kaleetan zehar arrantzale
eta lehortar langileen eskubideen aldeko hainbat oihu eginaz, udaletxeraino jo zuten. Hemen IRO eta UGTeren artean prestatutako proposamen-eskarien txostena aurkeztu
zioten alkateari:
"conclusiones de carácter obrero, y beneficiosas para la vida ondarresa, especialmente para las
clases humildes" (19).
Udalak berak maiatzaren 4an egin zuen osoko bilkura subsidiarioan proposamen-eskari haiek aztertu ondoren,
Alkatetzari, Udalari, Lan Delegatuari, Auzitegiari eta
Botere Publikoei eurok jakinaraztea erabaki zuen (20).
Udalari aurkeztutako txostenaren edukia zehatzmehatz jakiterik izan ez arren, aurkitu ditut proposamen-
(11) EL, 1934.05.01, 3. or.
(12) Bazkideek eurek kuotak ordaintzeko zituzten arazoak behin eta berriz aipatzen dira garai hartako egunkarietan. Ikus, besteak beste, EL, 1933.11.09, 8. or. eta 1934.07.05, 6. or.
(13) EL, 1934.07.05, 6. or.
(14) Ondarroako kronika "Lekito-bedarra"k sinatua (EL, 1934.07.05, 6. or.
(15) Gutxiagotasun sentimenduaren lekuko dira garai hartan sarritan irakurtzen diren "a confraternizar con los sufridos camaradas ondarreses" eta honen antzeko esaldiak. Ikus, besteak beste, EL, 1934.05.01, 3. or.
(16) Ikus URON alderdi politikoari Ondarroa 2006. urtekari honetan eskaini diodan artikulua.
1936ko apirilaren 25ean Ondarroako UGTk Rivadesellako CNTri bidalitako gutuna.(21)
eskari haiek, batzuk behintzat, nolakoak izan ziren jakiteko
lagungarri izan litezkeen zenbait aztarna.
Izan ere, 1936ko udabarrian Ondarroako UGT
Oficios Varios bera erabat murgilduta zegoen kontserbategietako langileen eskubideen aldeko kanpaina gogorrean.
Lehenik eta behin, beste portuetako kontserbategietako datuak biltzeari ekin zion. Honen lekuko dugu, besteak beste, orrialde honetan agertzen den gutuna, 1936ko apirilaren 25ean Ondarroako UGT sindikatuak Rivadesellako
CNTeri igorria.
Kontserbategietako langileen lan-baldintzak hobea-
(17) 1934ko urriko grebaz eta honen ondorioez datu ugari aurkituko duzu Ondarroa 2006 urtekari honetan.
(18) "Centro Republicano" bera 1935ko maiatzean ireki zen berriz.
(19) LVDG, 1936.05.01, 15. or.
(20) OUOBA, 1936.05.04. OUOBAL (1933-1942), 335. or. Aipa dezagun gaurko udal bileran egon zirela udalean oposizioa osatzen
zuten lau zinegotzi tradizionalistek, otsaila geroztik behin ere ez baitzuten parte hartu udal bileretan.
100
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
gotzeko hainbat eskari zehatzez osatutako "LANERAKO
OINARRIAK" txostena prestatu zuen gero. Berehala igorri
zioten "Ondarroako Kontserba eta Salazoi Egileen eta
Arrain Freskoen Esportatzaileen Elkartea"ri. (22).
Unión General de Trabajadoresek aurkeztutako eskari haiek lehergailu bat bezala erori ziren merkatari hauek
maiatzaren 19an egin zuten bileran. Izan ere, hauek berehala ohartu ziren gainera zetorkien olatuaz (23).
Lehenik eta behin, emakumeek nolako baldintzetan
lana egiten zuten jakiteko, Bermeo, Lekeitio, eta Gipuzkoa
eta Kantabriako portuetara gutunak igortzea erabaki zuten.
Baita igorri ere egun berean.
(21) Gutun interesgarria, garai hartan Ondarroako emakumeei eta umeei kontserbategietan ordaintzen zitzaien soldataren berri
ematen baitigu. BFAko Artxibategia, Udalak, Ondarroa, .......
(22) OKSEAFEEBA, 1936.05.19. OKSEAFEEBAL (1934.07.08/1959.11.13), 18. or. atzekaldean.
(23) OKSEAFEEBA, 1936.05.19ko bilera agiri bera.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
101
L A N G I L E
S I N D I K A T U A K
I I .
E R R E P U B L I K A N
L A N G I L E
S I N D I K A T U A K
Fabricantes de Bermeo y Lequeitio nos encontramos con que en Bermeo se pagan los jornales inferiores que los de Ondárroa, por lo tanto no podemos
aceptar ninguna de las bases presentadas por la
Sociedad que VD. dignamente preside porque sería
aumentar la desventaja con nuestos competidores
por ser Bermeo el puerto más importante y nuestro
mayor competidor y por lo tanto el que regula el
precio de la mayoría de los artículos" (26).
Gutun honi beste gutun batekin erantzun zion UGT
sindikatuak ekainaren 9an, ekainaren 15erako greba iragarriz kontserbategietan.
Kasua da, egoera hain gaiztotu zela non Bizkaiko
Gobernari Zibilak bere bulegora deitu zituen Ondarroako
Arrain eta Salazoi Egileen eta Arrain Esportatzialeen
Elkarteko eta UGT sindikatuko ordezkariak. Eta hasierako
UGTeren proposamen-eskariak "UGT eta ELA sindikatuen
auzibide" ere bihurtu ziren. Honela deitzen zion Kontserba
eta Salazio Egileen eta Arrain Freskoen Esportatzaileen
Elkarteak 1936ko uztailaren bian (27).
Auzibide hura nola bukatu zen esaterik ez daukat.
Arrakasta osoa lortu zuen, ordea, 1936ko apirilean
Ondarroako UGTek burutu zuen beste ekintza batek.
1936ko maiatzaren 19an Kofradiak bidalitako gutuna.(24)
Maiatzaren 19ko bilera berean, Santa Klara kofradiari ere agiria igortzea erabaki zuten, aipaturiko "Lanerako
Oinarriak"en 5. artikuluan igandetako atsedenari dagokionez sindikatuak egiten zuen proposamenak aurrerantzean
arrainaren preziuan izan zezakeen eraginaz ohartarazteko.
Erabaki honi esker ezagutzen dugu aipaturiko 5. artikuluaren eduki zehatza:
"Los trabajos realizados los domingos y los
días festivos según la Constitución con un máximo
de cinco horas que terminarán a las doce del mediodía se pagarán como horas extraordinarias. Las de
la tarde desde esa hora del mediodía se pagarán a
razón de cien por cien de los jornales ordinarios" (25).
Bere eskariei erantzuteko epea jarri zuenez Unión
General de Trabajadoresek, Kontserba eta Salazoi Egileen
eta Arrain Freskoen Esportatzaileen Elkarteko kideek eta
UGTeko Zuzendaritza Baztordekoek hainbat harreman izan
zituzten hurrengo egunetan. Idatziz, batzuk; elkarrekin bilduz, besteak.
Hala ere arazoa luzatzen joan zen. ELA sindikatuak
ere bere eskari proposamenak egin zituen. Eta, ondorioz,
UGT sindikatuak Ondarroan planteatu zuen arazoa Bizkaia
eta Gipuzkoako portu guztietara ere hedatu zuen. ELAren
eraginez, Debara eta Mutrikura deitu zituzten herrialde bietako kontserba egileak. Baina arrakasta handirik gabe,
antza.
Halaber, Debako lehendabiziko bilera deitu zuten
egun berean, ekainaren 5ean, alegia, Ondarroako Kontserba
eta Salazoi Egileen eta Arrain Freskoen Esportatzaileen
Elkartea bildu eta UGTri igortzeko honako gutuna onartu
zuen:
"Habiendo cambiado impresiones con los
(24) Ondarroako Herri Artxiboko agiria. Abertzaletasunaren Agiritegitik jasoa.
(25) OKSEAFEEBA, 1936.05.19ko bilera agiria bera.
102
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
"Antonieta" merkatalontzia sartu zen Ondarroako
portu berrian. 80 tona ikatz zekartzan bere bodegetan ikatzmerkatari batentzat. Honek bazeukan izendatuta eta deituta
ere bere langile taldea ikatza lehorreratzeko prest. Baina lan
hauek burutzeko, langabeziaren kontrako legearen arabera,
lehentasuna zuten langabezian egon eta hau baieztatzen
zuten agiria zeukaten langileek. UGT sindikatuak berehala
esku hartu zuen. Izan ere, UGT sindikatuko zazpi kidek
legeak eskatzen zituen baldintzak beteten zituztenez, sindikatua bera gogor jarki zitzaion ikatz merkatariari.
Mehatxuak eta hitz gogorrak ez ziren falta izan merkatari
honen aldetik. Baina, ikatz hura bi egunez deskargatu gabe
BIBLIOGRAFIA
Egunkariak:
E: Euzkadi, Bilboko egunkari nazionalista.
EL: El Liberal, Bilboko egunkari sozialista.
LVDG: La Voz de Guipuzcoa, Donostiako egunkari errepublikarra.
I I .
E R R E P U B L I K A N
egon ondoren, ikatz-merkatariak amore eman behar izan
zuen. Eta UGT sindikatuak aurkeztutako zazpi kide haiek
onartzea besterik ez zuen izan.
Langileen borroka hau langileriaren garaipen
moduan aldarrikatu zuen Santi Meabek eskaini zuen kronika mamitsu batean (28).
ONDARROAKO DEFENTSA KOMITEKO
PARTAIDE.
1.936ko uztailaren 18an Errepublikako Gobernuaren
kontra altxa eta eskumatarrek gerra zibilari hasiera eman
ziotenean, Ondarroan ere Errepublikaren aldeko Defentsa
Komitea sortu zen 1936.07.27an.
Jose M. Solabarrieta alkatea buru zela, EAJ-PNV eta
Fronte Popularreko ordezkariez gain, ELA eta UGT sindikatuetakoek ere parte hartu zuten Komite honetan. Jose
Zabaletak, UGTeko lehendakariak berak, ordezkatu zuen
UGT sindikatua (29). Eta Komitean jarraitu zuen denboran
Garraio arloko ardura hartu zuen bere gain (30).
Handik aldi laburrera Komitean baja eman zuenean
(bere txofer lanbidea zela-eta sarritan herritik kanpoan aurkitu beharra izaten zuen), UGT sindikatuak Komiteko partaide izaten jarraitu zuen. Eginkizun honetarako J. M.
Fernandez Etxaburu, UGTeko idazkaria bera, izendatu
zuen, honek ere Garraio arloaren arduradun jarraitu zuelarik (31).
Unión General de Trajadoresek Komitean bete zuen
lanaz, datu bat aipatuko dut soilik. Gerra guztietan ohikoak
dira ibilgailuen errekisak. 1936ko gerra hasi eta laster batera, Jose Zabaletari berari herriko kotxe eta kamioiak errekisatzea egokitu zitzaion. Egindako errekisen berri eman zuenean, Komiteak erabaki zuen beharrezko ziren ibilgaluak
soilik errekisatzea, eta beste denak jabeei itzultzea (32). Eta
horrela egin zuen.
Artxiboak:
ODKBA: Ondarroako Defentsa Komitearen Bilera Agiria.
ODKBAT: Ondarroako Defentsa Komitearen Bilera Agirien Txostena.
OKSEAFEEBA: Ondarroako Kontserba eta Salazoi Egileen eta Arrain
Freskoen Esportatzaileen Elkartearen Bilera Agiria.
OKSEAFSEBAL: Ondarroako Kontserba eta Salazoi Egileen eta Arrain
Freskoen Esportatzaileen Elkartearen Bilera Agirien Liburua.
OUOBA : Ondarroako Udal Osoko Bilera Agiria.
OUOBAL : Ondarroako Udal Osoko Bilera Agirien Liburua.
(26) OKSEAFEEBA, 1936.06.05. OKSEAFEEBAL (1934.07.08/1959.11.13), 22. or. aurre eta atze aldean.
(27) OKSEAFEEBA, 1936.07.02. OKSEAFEEBAL (1934.07.08/1959.11.13), 25. or. atze aldean.
(28) "La Voz en Ondarroa", LVDG, 1936.04.25, 13. or,
(29) ODKBA, 1936.07.27. ODKBAT (1936.07.27/1936.09.10), 1. or.
(30) ODKBA, 1936.07.30. ODKBAT (1936.07.27/1936.09.10), 2. or.
(31) ODKBA, 1936.08.21. ODKBAT (1936.07.27/1936.09.10), 4. or. atze aldean.
(32) ODKBA, 1936.07.30. ODKBAT (1936.07.27/1936.09.10), 2. or. atze aldea/3. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
103
1934KO HUELGEA
II. ERREPUBLIKA ONDARROAN:
EGOERA SOZIALA
1
"Ondarroa'n izan zen lenengo huelgea,
1934'garren urteko urrian ezkertarrak Espaiñia
osoan egin eben matxinadean izan zan", diosku Jose
Maria Etxaburu ondarrutar idazleak eta lekuko zuzenak (1).
"Oporra zala barria zabaldu zan urrian illaren 6'an. Bat-batean eta bein be ikusi barik gengozan kontuak arritu egin ginduzan; baiña danok
jarraitu geuntsan. An ikusi genduzan gizonak dendak itxi eragiten, eta baita baserritarrak ekarrezan
esne kantiñak lurrera ustuten be" (2).
Testigantza honetan nabarmentzen denez, greba orokor hura langileen lantegietara ez ezik, herriko denda eta
"berdura plazara" ere hedatu zen.
Ondarroa bera Bilborekin egunero lotzen zituen
autobusak gelditu egin ziren. Baita trenarekin bat egiteko
Debara hainbeste bidaia egiten zituzten autobusak ere, postalgo zerbitzua bera etenda gelditu zela.
Badirudi atunetako azken kosteran ari ziren arrantzaleek ere bi eguneko greba errespetatu egin zutela. Bi egun
horietan ez baitzen arrainik saldu Santa Klara kofradiako
bolatokian (3).
Are gehiago, Ondarroako tabernak eta garai hartan
ondarrutarrek, zaharrek batez ere, hain maite zituzten
sagardotegiak ere ixtera ez ote ziren iritsi?
"Arratsaldean errian ez egoan ezer; eta,
sarritan lez, Berriatua'ra joan giñan lagunak, oi
genduanez pelotan jokatu ta sagardaua edatera"
S O Z I A L A
Greba orokor hark, egia esan, J. M. Etxaburuk egun
bat iraun zuela esan arren, hurrengo egunean ere, igandean,
jarraipena izan zuen Ondarroan.
Halaber, garai hartan, gaur egun gertatzen denaz
alderantziz, igandeetan ez ziren ixten herriko dendak.
Baserritarrak eurak ere berdura plazara etortzen ziren euren
plazakoa saltzera.
Juan Bautista Beitia alkateak berak, grebak lehenengo egunean herrian izan zuen eraginaz oharturik, bando bat
jo zuen, urriaren 7an, igandean, dendak bi orduz irekiko
zirela jakinarazten herritarrei. Geroago ikusiko dugu nolako ondorioak izan zituen bando honek.
Garai hartako prentsan ere, nahiz eta zentzuraren
erpekadak nabaritu (6), greba orokorrak Ondarroan izan zuen
eragina antzemateko laguntzen diguten zenbait aztarna aurkitzen dugu.
Jakingarri deritzat, besteak beste, jada greba bukatu
eta egunetara, urriaren 13an eta 14an, hain justu, iturri ofizialek Ondarroa aipatzen zutela espresuki, herriko normaltasuna azpimarratuz (7). Seinale argia aurreko egunetan normaltasun hura apurtu zela Ondarroan ere.
Bestalde, deigarria egiten zait greba hura ez zela egin
herriko lan arazoei erantzuteko, Espainia mailan deitutako
(3) Santa Klara Arrantzale Kofradiako arrain salmenta liburuetan azaltzen denez, 1934ko urriaren seian eta zazpian ez zen ezelango salmentarik egin. Urriaren zortzian, ostera, 42 kilo hegaluze handi, 4.940'50 kilo hegaluze txiki, 18 kilo hegamotz, 4'50 kilo
mero, eta 8 kilo marrazo saldu ziren. 14 txalupa artean ekarritako arrantzua. ("Libro de Ventas de Pesca Mayor, 1933-1934").
(4) ETXABURU, Jose Maria: Op. cit., 56. or.
(5) Arrasaten, adibidez, Oreja eskumatarra hil zuten grebalariek.
(6) Bizkaian ez zen kaleratu egunkari bat bera ere 1934ko urriaren 6tik 10era arte. Urriaren 11n, egunean zehar, ezohiko orduetan kalera irten ziren Euzkadi eta beste egunkari batzuk (Ikus Euzkadi, 1934.10.12). Eta hurrengo egunean El Liberal egunkaria.
Geroago ere sarritan agertzen zen egunkarietan "Este número ha sido visado por la censura" oharra. Ikus, besteak beste, EL,
1934.11.13, 3. or.
(7) 1934.10.13an, adibidez, "Del Negociado de Prensa" atalean, "En Ondarroa han vuelto al trabajo y circulan los autobuses de línea,
siendo la tranquilidad completa". EL LIBERAL (EL-Bilboko egunkari ezkertiarra), 1934.10.13, 1. or. Eta biharamunean, egunkari
berean, 1. orrialdean, "Noticias de la Comandancia" atalean, "En Ondarroa no hay novedad y circulan los autos encargados del transporte de correos y viajeros"; eta 3. orrialdean, "Las Autoridades ante el micrófono" atalean, "En Ondarroa también se veían barcos
pescando y tres barcos pequeños descargando".
d
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
Izan ere piketeek ere greba orokorra bultzatzeko
lanetan jo eta ke jardun zuten herrian zehar. Bortizkeria ere
erabili zuten, baina Euskal Herriko beste herri batzuetan
(Arrasaten, Eibarren, ...) erabili zuten mailara iritsi gabe (5).
(2) ETXABURU, Jose Maria: Op. cit., 56. or.
n
O N D A R R O A N ,
J. M. Etxabururen hitz hauek (4) ez al dizkizue gogora
ekartzen gure garaian Ondarroan ezagutu izan ditugun
beste greba orokor batzuk?
(1) ETXABURU, Jose Maria, ondarrutar idazlea, "Belero" ezizenaz ezagutua Ondarroan, eta "Kamiñazpi" ezizenaz euskal idazleen artean, "Ondarroa'ko Kontuak", Auspoa, 226, 55. or.
O
E R R E P U B L I K A
Imanol Oruemazaga Baseta
934ko urriaren seian gertatu zen. Nolako greba orokorra, gainera!
104
I I .
a
r
r
o
a
2
0
0
6
"Euskal Erria" draga. Draga hau Ondarroako portuan lana egiteko ekartzea ez zen lorpen txikia izan. Ondarroako Udalak berak ere hainbat urtetan
gestioak egin behar izan zituen. Ondarroara lehen aldiz iritsi zenean, herriko Eresbatza bera ere ongi etorria egiteko itsasora irten zen txalupa batean.
1934ko urrian Ondarroan zegoen kai berriko herrilanak zirela eta. Bertako manikista izan zen Federiko Llano, greba orokorraren eragileetariko bat.
greba iraultzailearen eraginez baizik. 1934ko urrian gertatu
eta "Urriko Iraultza" izenaz ezagutuko zen matxinadaren
testuinguru barruan, hain zuzen (8).
Bitxikeria moduan aipa dezadan hemen Ondarroako
autobusetako langileek eurek ere, Ondarroan bertan greba
orokorrean parte hartu eta gero, parte hartze zuzena izan
zutela Bizkaiko Ezkerraldean eta Meatzetan langileen
greba eta mobilizazioak menperatzen. Kandido Anakabe
"La Esperanza" autobusetako txoferrak gogoratzen zidanez, Agintari Militarrek "Veristain" konpainiako lau autobus euren txoferrekin "militarizatu" eta Bilbora, Garellano
kuartelera eraman zituzten. Han egon ziren 10 egunez, egunero soldaduak hartu eta Ezkerraldeko zenbait herritara eramaten zituztelarik.
(8) Izan ere, 1933.11.25eko Hauteskunde Orokorren ondoren antolatutako Gobernu berri eskumatarrek -A. Lerruxen Alderdi
Radikalak, lehenik, eta J.M. Gil Roblesen Cedak, gero- aurreko bi urteetan Errepublikako Gobernu eskertiarrak eginiko zenbait
lege eta erabaki erreformista deuseztatu edo alboratu egin zituen.
Honek erabat asaldatu zituen alderdi ezkertiarrak, sozialistak batez ere. Langileek eurek hainbat greba egin zituzten.
Entzutetsuena "Urriko Iraultza" delakoa. Asturiasen indarrik handiena lortu arren, Bizkaian eta Gipuzkoan ere izan zuen eragina.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
105
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
S O Z I A L A
O N D A R R O A N ,
GREBA OROKORRAREN ERAGILEAK:
Jose M. Etxaburuk berak dioskunez,
"Opor ori, geien bat, kaia garbitzen egoan
"Euskal-Erria" dragako makinista batek sortu edo
indartu eban. Ta gizon oni geien lagundu eutsana
Lertsundi'tar Andres izan zan.
Baina, ezkertiarren artean, "Euskal Erria" dragako
makinista izan ote zen grebaren sortzaile eta bultzatzaile
bakarra? Berarekin batera ez ote zuten lanean jardun beste
ondarrutar ezkertiar batzuek?
Greba egunak igaro eta gero, haserrea eta egonezina
nagusitu ziren Ondarroako Batzokian. EAJ-PNVk A.
Lertsundi alderdikidea zigortu zuen (12).
Baina EAJ-PNVren haserrea, batez ere, lehertu zen
Udal agintarien kontra (13). Herriko agintari hauek bandoa
ere jo baitzuten dendak igandean (grebaren bigarren egunean) bi ordutan soilik zabalduko zirela iragartzeko. Eta hau,
bizkaitarren (14) iritziz, greba bera bultzatzea zen besterik
gabe. Hori bai, EAJ-PNVk berak zintzo eta leial aitortuko
zuen greba hura erabatekoa izan zela Ondarroan,
"tanto es así que hasta hubo servicios y
dependencias municipales que pararon por presiones de los huelgistas" (15).
GREBA OROKORRAREN
ONDORENGO ERREPRESIOA.
Grebaren ondorioz, agintari militarrek berehala itxi
zituzten batzokiak eta ezkertiarren biltokiak. Eta itxita
jarraitu zuten zenbait hilabetez (16).
(9) ETXABURU, Jose Maria: Op. cit., 55. or.
(10) EL LIBERAL, 1934.10.13, 1. or.; ("En fin, caminamos hacia la normalidad" esaldiaz amaitzen zuen albistea).
(11) EGIGUREN, Felipe: "Efemérides principales de mi vida entre 1918-1945" argitaratu gabeko izkribua, 3. or.
(12) "(...) Auzi ori zala-ta batzokian egin zan batzarrean, onez artu eban emon jakon zigorra; baiña berak asmo onez jokatu ebala esan
eban. Berak esan barik be, danok uste genduan olan zana. (...) Ez dakit Ondarroa`ko Uri Buru Batzarra`k ala Bizkai Buru Batzarra`k
zigortu eban. Ziurrago azkenengoa izango zan" . J. M. ETXABURU, ibidem, 56. or.
(13) Garai honetan Ondarroako Udala lau zinegotzi tradiziozaleen eskuetan zegoen. Juan Bautista Beitia alkate postuan. Honela
jarraitu zuen 1936.02.23an jeltzaileak udalera itzuli arte. 1934.09.07an, hain justu, udaleko zinegotzi jeltzaleek dimisioa aurkeztu
zuten, ardoaren gainean zergak jasotzeko udalek zituzten eskumenak kendu nahi izan baitzuen Madrileko Gobernuak. Eta asmo
honen kontra kexatzeko dimititzea erabaki zuten jeltzaileek. (I. MUÑIZ, "Bizitza sozio-politikoaren moldeak II. Errepublikako
Ondarroan. 1931-1936", 14. or.)
(14) "Bizkaitarrak" deitzen zitzaien garai hartan EAJ-PNVko kideei.
(16) 1935eko maiatzaren 7an Bizkaiko Gobernari Zibilak jakinarazi zuen Bizkaian bertan 49 batzoki berriz ireki zirela. Hauen
artean Markinakoa eta Lekeitiokoa. Ondarroakoa ez zen agertzen emaniko zerrendan. EL, 1935.05.08, 5. or.
106
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O N D A R R O A N ,
1 9 3 1 - 1 9 3 6
E G O E R A
S O Z I A L A
"En 1934 y con motivo de la revolución de
Octubre, que se produjo en Asturias, y también en
algunos lugares del País Vasco, Eibar, etc. y siendo
yo en aquel entonces Secretario de la Junta
Municipal del P.N.V., se nos acercaron varios elementos izquierdistas locales y forasteros, con la
pretensión de que nos sumáramos a dicha revolución, habiendo sido rechazada dicha propuesta por
descabellada, ya que la misma no contaba con el
apoyo popular y opuesta a nuestros postulados de
Jaungoikoa eta Lagi Zarra" (11).
Uste dut, irakurle, galdera honen erantzuna aurkituko
duzula artikulu hau irakurtzea amaitzen duzunean.
(15) Euzkadi egunkaria.
E R R E P U B L I K A
Honetaz badugu testigantza bat oso fidagarria,
Ondarroako EAJ-PNVko Uri Buru Batzarreko idazkariarena, hain zuzen.
Federiko Llano zen "Euskal Erria" dragako makinista hura, portugaletetarra.
Ondarroan grebak lortu zuen arrakastan solidarioek,
eta Ander Lertsundi "Marmar" berak, izan zuten eragina
ukaezina da. "Tostartekoen Bazkuna"ren lehendakaria baitzen A. Lertsundi. Baita zinegotzia ere, EAJ-PNVren izenean.
I I .
ONDARROAKO EAJ-PNVREN
JARRERA GREBAREN AURREAN.
A sozialista ta bigarrena ondarrutar eusko
abertzalea, "Tostartekoen Alkartasuna"'koa; au da,
"Eusko Langille"'etakoa" (9).
Ez da harritzekoa UGT eta ELA sindikatuetako bi
kide greba hura Ondarroan sortzen eta indartzen elkar lanean ikustea. UGT eta ELA sindikatuek, biek, deitu zuten
greba hura Bizkaian eta Gipuzkoan. Eta greba bukatzeko
deia ere biek egun berean, urriaren 12an, egin zieten langileei (10).
1 9 3 1 - 1 9 3 6
Ondarroako portua, 1950eko hamarkadan. Argazkiaren ezkerraldean “Pontoia” portutik eraman aurretxoan. Arrantzontziei ikatza emateko
Ondarroako kaira 1935. urtean ekarri zuten burdinazko merkatal-ontzi zaharkitu hau, Santa Klara Ondarroako Arrantzale Kofradiak eginiko gestio luzeen ondoren. Andres Lertsundi "Marmar" bera bertako langilea izan zen. MANIPEL POSTAL BILDUMA, 1959.
Ondarroako "Centro Republicano" bera ez zen ireki
1935eko maiatzaren azken aldera arte (17).
Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiari ere
urteroko Batzar Nagusia, azaroaren bian ohi zuen moduan
egitea galarazi zion Gobernari Zibilak. Baimen berezia
lortu eta gero, abenduaren bian egin zuen batzar nagusi
hori, Gobernariaren ordezkaria batzarrean bertan zegoela
(18)
.
Errepresioa, gehien bat, 1934ko "Urriko Iraultzan"
parte hartu zuten langile eta gainerako herritarren atxilotze
eta espetxeratzeetan gauzatu zen. Halaber, 1934ko "Urriko
Iraultza"ko gertaerak zirela eta, edota gertaera haiek atxikiatzat hartuta, agintariek ezkertiar asko atxilotu zituzten
Euskal Herrian, epaile militarren eskuetan utziz.
Ondarroa ez zen salbuespena izan. Atxilotze olatu
zakarrak azpian hartu zituen bost ondarrutar. Baita bortizki
kolpatu ere. Hona euren izenak: Eugenio Aranbarri
"Kaltzandi", Nazario Bakeriza "Zaz", Markos GabikaEtxebarria, Santi Meabe eta Esteban Urkiola "Potxeri". Eta
bost atxilotuok Markinako espetxera eraman zituzten.
Bostok IRON (Izquierda Republicana Ondarresa)-ko
kideak. Eta alderdi politiko honek indar handirik ez izan
arren herrian (19), atxiloketa hauek dardarazi zituzten herriko
zenbait sektore. Baita hunkitu ere. Are gehiago, konturatu
zirenean Ondarroan bertan ez ziotela ikutu ere egin Andres
Lertsundiri, ez eta EAJ-PNVko edo "Tostartekoen
Bazkunako" beste inori ere.
Eredugarria benetan ondarrutar emakumeen portaera, sarritan joan baitziren Markinako espetxera herriko presoak bisitatzera.
Hauetariko bat izan zen Miren Elordi Egiguren, 16
urteko neskatilla. Hona hemen bere oroitzapenak:
"34ko erreboluziñoin egon zin preso
Markiñan Markos Gabika ta hori kuadrillioi. Gu
Ortizeneko fabrikan gebizen eta lantzin behiñ eitten
gendun geure artin: "Arratsaldin zein jungo giñake
Markiña presuk bisittatea? Neu be bai, Neu be bai".
Ni be presta nitxan, abertzali ixan arren. Baguz
Markiña, oiñez-e!, oiñez jun ta etorri! Ikusi genduzen presuok.
Akordaten naz, Markiña sartueran, abare bat
liburu irakurten. Eta baten batek esaban: "que se
quemen todas las casas sin chimeneas". Geure tartin be errepublikanotxuk be baeuazan ba (Donostin
bixi ixandako Anbroxi "Brontxeneku", gero miliziana modun frentin ibilliko zana gixonakin, Mikaela
"Agorrixaneku, eta...
(17) Hainbat hilabeteko isiltasunaren ondoren, 1935eko maiatzaren 30ean Ondarroako kronikak iragarri zuen "Centro
Republicano"ren bilera bat bere egoitzan. (EL, 1935.05.30, 5. or.) Orrialde berean Basauriko kronikan mitin bat iragarri zen esaldi esanguratsu hau aurretik zuela:"Después de tantos meses de obligado silencio a que se han visto sometidos los partidos de izquierdas, debido al estado excepcional que hemos padecido, por fin el sábado próximo..."
(18) Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiako Zuzendaritza Baztordearen Bilera Agiria (SKOAKZBBA), 1934.12.02.
Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiako Bilera Agirien Liburua (SKOAKBAL) 1927.01.15/1940.04.07, 222. or.
(19) 1933.04.23ko Ondarroako udal hauteskundeetan, EAJ-PNVk atera zen garaile (808 boto lortu zituen boto gehien atera zituen
hautagaiak). Bigarren, TRADIZIONALISTEN BAZKUNA (563 boto) eta azken, IRON (Izquierda Republicana Ondarresa) (123
boto).
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
107
I I .
E R R E P U B L I K A
E G O E R A
S O Z I A L A
O N D A R R O A N ,
Honeik gu baiño ilustrauak zin, politikan eta
erderaz be entendiuten eben. Errepublikanak baiñe
jente ona, santuk lakoxik" (20).
Miren Elordiren gomuta hauek baieztatuz gain, espetxe hartara egiten ziren bisitaldietan sortzen zen giro gordin
bezain hunkigarria nabarmentzen zuten kronika ugari agertzen dira garai hartako egunkarietan (21).
1934ko azaroaren 20 aldera, Markinako epailea epaitegi militarraren alde inhibitu zenez, Bilboko ibaian zegoen
"Altuna-Mendi" bapore-kartzelara eraman zituzten bost
ondarrutarrak (22).
"ALTUNA-MENDIKO"
BIZIMODU PETRALA:
Bapore zaharkitu haren bodegetan pilatzen ziren presoek egoera benetan latza jasan zuten. Hain latza ze Santi
Meabe berak telegrama bat igorri zion A. Lerroux
Gobernuburuari 1935.01.05ean,
"en nombre cuatrocientos nobles idealistas
estibados bodegones vapor Altuna-Mendi, en AxpeErandio, Vizcaya, enfermos, expuestos morir helados, invoco sus sentimientos humanitarios reclamando traslado cárceles más soportables, libertando provisional o definitivamente a leves o inculpables" (23)
Egun batzuetara, Horn EAJ-PNVko diputatuak berak
ere telegrama bat igorri zion Gobernuburu berari gutxienez
"por razones de humanidad" presoak beste espetxe batzuetara alda zitzala eskatuz, zeren
"hay cabida para bastantes en cárceles, depósitos próximos" (hauen artean Markinako espetxea
ere izentatzen zuen) (24).
Izan ere, merkatal-bapore zaharkitu haren bodega
ilun eta zikinetan pilaturik egoteaz gain, neguko hotza gehitzen zitzaion presoen sufrimenduari.
Hala eta guztiz ere, preso haiek ez zuten galtzen
umorea. Besteak beste, egun baten "zezenketa" bitxi bat
antolatu zuten, "zezen", "toreatzaile", "pikadore", "musika
banda" eta guzti. "Zezenketa"k bere "presidentea" behar
zuen, nola ez. Eta ohore hau Santi Meabe ondarrutarrari
egin zioten, bera baitzen zen zaharrena presoen artean.
Arrazoi honegatik, hain zuzen, Santi Meaberi "aitona" dei-
1 9 3 1 - 1 9 3 6
tzen hasi ziren Markinako espetxean, eta ezizen berarekin
jarraitu zuen "Altuna-Mendi"n ere.
"Zezenketa"ren une berezia izan omen zen "zezena"
bera "zezenplazara" atera zenean.
"Un toro que acusaba la ganadería, por las
flechas fascistas marcadas en el pernil, asomó la
testa por el toril construido con mantas y gritó:
"Vivan los de Ondárroa". Al presidente se le sonrojó hasta la barba de doce dias (25).
Umorea falta ez izan arren, esperientzia mingotsa eta
garratza, dudarik gabe, presoek jasan zutena.
Santi Meaberi dagokionez, behintzat, badut gertaera
adierazgarri bat, ondarrutarren ahotik jasoa. Oso txorizalea
zen Santi Meabe. Txori-tokia ere bazeukan Kale Handian,
non txoriak hazten eta zaintzen zituen. Baita saldu ere.
Espetxetik itzuli bezain laster, txori-tokira iritsi, leiho guztiak ireki eta aske utzi zituen txori guztiak, "Aide hemendik
zuek pe...kartzelatik kanpo zuek pe" esanaz.
ETXERAKO BIDEAN:
Hainbat aldetatik Madrileko Gobernuburuari eginiko eskari haiek ez ziren alferrikakoak izan. 1935.01.31ko
egunkarietan agertu zen hainbeste denboran amestutako
albistea: "Altuna-Mendi" baporea presorik gabe (26).
Ordurako, Ondarroako greba orokorra zela-eta irekitako auzia epaile militarren eskuetatik epaile zibilaren
eskuetara itzulia zegoen berriz ere. Honen ondorioz, urtarrilaren azken aldera, larunbat baten, Markinako espetxera
ekarri zituzten bost ondarrutarrak eta Federiko Llano portugaletetarra, Ondarroako greba orokorra zela-eta auzipetu
bakarrak.
Markinako epaileak egun berean aske utzi zuen
Eugenio Aranbarri bera kontra inolako inputaziorik egin
gabe.
Beste bostak, aldiz, hurrengo martitzenean atera
ziren espetxetik fidantzapean. Santi Meabek berak 3.000
pezetako fidantza ordaindu behar izan zuen, urriko greba
zela-eta Ondarroan gertatutakoen erantzukizuna bere gain
kartu baitzuen. Beste denei 500 pezetako fidantza ezarri
zien epaileak.
Gainera, legeak eskatzen zituen betebeharrak konpli-
(20) Miren Elordi Egiguren (Ondarroa, 1918). Bere gomuta hauek bere ahotik jaso nituen 1996.09.06an.
(21) Ikus Elgoibarko kronika (EL, 1934.11.14, 7. or.) eta Markinako kronika (EL, 1934.11.20, 5. or.).
(22) EL LIBERAL, 1934.11.21, azken or.
(23) EL LIBERAL, 1935.01.15, 3. or.
(24) EL LIBERAL, 1935.01.16, azken or.
(25) "Narraciones carcelarias", EL, 1934.12.05, azken or.
(26) EL LIBERAL, 1935.01.31, azken or.
(27) EL LIBERAL, 1934.11.13, 3. or.
108
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Goiko argazkian, presoen etxekoak "Altuna-Mendi” bapore-presondegira presoak bisitatzera joateko zain Axpe-Erandixoko dartsenako moilan, euripean". Beheko argazkian, "Altuna-Mendi" bapore-presondegia. Hemen egon ziren preso bost ondarrutarrak. EL LIBERAL egunkaritik hartua. (27)
tzeko, Jose Campos eta Blas Guenaga herriko arrain-kontserbagileek babesa eman zieten (28).
Badirudi epaiketa hura ez zela egin. Dena den,
1936ko otsaileko Hauteskunde Orokorretan Fronte
Popularra garaile irten eta M. Azaña bera berriz
Gobernuburu izendatu zuten. Bi egunera, 1936ko otsailaren
21ean, amnistia zabala eman zuen Gobernu berriak.
LABURDURAK:
EL: El Liberal, Bilboko egunkari ezkertiarra.
SKOAKZBBA: Santa Klara Ondarroako
Arrantzaleen Kofradiako Zuzendaritza
Batzordearen Bilera Agiria.
SKOAKBAL: Santa Klara Ondarroako
Arrantzaleen Kofradiako Bilera Agirien Liburua.
(28) EL LIBERAL, 1935.01.24, 3. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
109
(ezkerreko argazkia)
Ondarroa, 1960-08-17. Plaza Musikan Arrantzale egunean.
Jesus Mari Goikoetxea.
(beheko argazkia)
Ondarroa, 1972-08-17. Maria Teresa Laka Rosana Goikoetxea
Malatsetxebarria lobatxoagaz altzoan, etxeko balkoian.
Balkoipean, Erribera kalea.
TERESA GOIKOETXEA LAKAREN ARTXIBOA.
HERRIA
ETA HERRITARRAK
Ondarroa, 1967-08-17. “Sagradako” lehenguso-lehengusinak Itsas Aurren Arrantzale egunean. Atzean, Antiguako Ama eta Artabide kaleak.
Ezkerretik eskumara Jon Ander Itxaso Solabarrieta, Jon Urkiza Solabarrieta, (ballan) Jose Mari Itxaso Solabarrieta eta Imanol Urkiza Solabarrieta.
Makurtuta, Edurne Urkiza Solabarrieta, Rosita Itxaso Solabarrieta, Lurdes Solabarrieta eta Andoni Urkiza Solabarrieta. SAGRADAKOEN ARTXIBOA.
110
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
111
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
70 URTE,
AMALLOKO ABADIA
AFUSILLATU ZEBELA
Oier Gorosabel Larrañaga
2006ko Urrixan 20an, hirurogetahamar urte bete dira Amalloko abade gaztia erahil zebenetik. Inkisiziñuan
denporetan legez, jente askok aprobetxatu zeban 1936ko gerra egoeria mendeku pertsonalak hartzeko. Datu
guztien arabera hau izan zan Jose Sagarnan kasua: auzotar batek jarrittako salaketa faltsu batengaittik militar golpistak afusillatu zeben.
1
TESTUINGURUA
936ko udazkenian, errepublikazaliak Irungo mugia
galdu eta gero, golpistak aurrerakada haundixa egin
zeben Gipuzkoan zihar. Bidasoaldeko burrukak latzak
eta luziak izan ziran, eta golpisten tropak desgaste haundixa jasan zeben. Errepublikazaliak Bizkaia aldera erretiratu
ziran defentsa lerro sendo bat osatu nahixan, eta ordurarte
faltan izan zeben gerra materixala heldu jaken azkenian:
Bilboko portura armaz betetako itxasontzixak sartzen hasi
ziran. Batetik hau, eta bestetik tropa golpisten aittatutako
nekia izan ziran golpisten aurrerabidia Deba eta Artibai ibarren inguruan geratu izatian arrazoiak. Erasuak Madrid
aldian zentratu ziran, eta horretara euskal frentia geldirik
geratu zan negu osuan, 1936ko Urrittik 1937ko
Apirillerarte.
Urrixan 2º domekan heldu ziran golpistak Amallo
ingurura. 7 hillian, halan mantendu ziran inguruko posiziñuak:
• Errepublikazaliak: Akarregiko tontorra, Etxano
(Kalamendi), Euskitze.
JOSE SAGARNA
(Zeanuri, 1911 - Amalloa, 1936)
• Golpistak: Armetxa, Goitizabal, Kaltzakorta,
Amulategi, Onuntze (aginte postuak: Pertika, Mandiola
Goikua).
1937ko Apirillian burruka gogorra gertatuko zan
eskualdian: Akarregiko errepublikazaliak (asturiar milizianuak) Onuntze erasotzia pentsatu zeben. Adore haundixakin egindako erasua izan zan arren, estratejikoki txarto pentsatuta egon zan: mendi bizkar estu batetik etorri ziran milizianuak, eskuma-ezkerrera amildegixa zeukela. Golpistak
ametralladoraz zigortu zittuezen, eta Onuntzera baja askokin heldu ziran. Tropak Egixarreko landetan alkar jo zeben,
eta burruka gogor batian golpistak nagusittu ziran.
Amalloko edadetuak goguan dauke ondiok lautadia mutiko
gaztien gorpuez beteta geratu zanekua.
Egixarreko burrukia gertatu eta egun gitxira hausi
zan frentia Elgeta aldian. Golpistak Bizkaiko muiñerutz
sartu ziran, eta Artibai eta Debako errepublikazaliak Bilbo
inguruetara erretiratu bihar izan ziran, atzetik inguratuta ez
geratzeko. Amalloko gotorlekuetatik hanka egin zeben
errepublikazaliak, golpisten esku lagata. Honenbestian
amaittu zan gerria Artibai ibarrian, eta gerra osteko sasoi
latzak urtietan luzatuko ziran.
Aurreko 7 hillietako oroigarri isil asko geratu ziran
Amallon; bestiak beste, Euskitze basarrixan fosa amankomun bat, Larruskaingo kanposantuan izenik bako hillobi
bakartixa, eta Amulategi basarrixan lurrian sartutako estaka
misteriotsu bat.
OHARRAK:
• Jose Sagarnan hilketian kronika honetan agertzen diran pertsona izen guztiak errealak dira eta liburu honetatik hartuta dagoz:
"Historia General de la Guerra Civil en Euskadi. Tomo V". Autor: Euzko Apaiz Talde. Luis Haranburu argitaletxea.
• 21 urte geruago gertatutako sagar arbolian historia harrigarrixan zehaztapenak Amalloko auzotarrei egindako elkarrizketetan
oinarrittutakuak dira.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
113
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
H E R R I T A R R A K
JOSE SAGARNAN HISTORIXIA
Jose Sagarna Uriarte arratiarra 1911an jaixo zan
Zeanurin. 10 seme-alabetatik bera eta beste anai bat sartu
ziran abade. Bere ikasketak bete eta gero 1935ko Ekaiñan
28xan emon zeban lehelengo mezia, eta egun horretan bertan jaso zeban Amalloko San Ignacio elizako eta bere 249
biztanlien arduria.
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
H E R R I T A R R A K
Jose Sagarna abadia Larruskaingo elizaren
kanpokaldean eliztarrekin. HERRI ARTXIBOA
Larruskaingo Amulategi baserria. ARGAZKIXA: EUZKO APAIZ TALDEA
Jesus Soraluze eta Florencia Ansolari emon zetsen.
Azkenik, maistra hori nahikua txarto konpontzen ei
zan auzotarrekin. Batetik umiak gogorregi jo egitten
zittuan (guraso batzu nahixago zeben umiak
Urkarregiko eskoletara bialdu, urriñago egon
arren), eta bestetik "elizian kontrakua" ei zan.
Hónek zirala eta, parrokixako jentiak, Etxebarrieta
abadia buru zeukela, Diputaziñora jo eta maistrihori kentzia lortu zeban.
Gauza
guzti
hónekin,
Manuel
Altzibararetxuluaga nahikua amorratu zan. Hain da
eze, pentsaera politikoz aldatu egin zeban. Euskal
abertzale izatetik, hurrengo hauteskundietan Jose
Luis Gaitan de Aiala españolistiandako botua eskatzera pasatu zeban.
22 urte zittuan Don Josek, Ekaiñan 29xan Amallora
heldu zanian. Abadiak auzoko etxe baten bizi izaten ziran,
apopillo. Bere aurretik egondako Julian Etxebarrieta abadiak Larruskain Errotara juateko gomendatu zetsan
Sagarnari, eta hala egin zeban honek. Ez zekixan ondo, ez,
aukera honek ekarriko zetsazen ondorixo latzak.
Larruskain Goikua basarrixan Manuel
Altzibararetxuluaga bizi zan. Diruduna, ezkonduta
baiña seme-alaba barik, auzoko jauntxo modura
jokatzen zeban: elizan aparteko jarrilekua zeuken,
auzoko maistra eta abadia eurenian hartzeko pribilejixua izaten zeben... Sagarna baiño lehenago
Etxebarrieta mendatarra egon zan Amallon abade,
eta ohitturiari jarraittuta Larruskain Goikuan sartu
zan. Kontua da, Manuel eta maistriak, etxekojaun
eta apopilluan artekua baiño harreman "estuagua"
ei zeukela (maistria haurdun geratu zan). Pentsatu
leike, 1935n eta auzo txiki baten, nahikua egoera
eskandalosua izango zala: etxekojauna, emaztia,
maittalia eta auzoko abadia danak etxe baten.
Etxebarrietak hanka egin zeban etxe hartatik,
jakiña. Gaiñera, ordurarte sakristau biharrak
Manuel Altzibararetxuluagan loiba batek egitten
bazittuazen be, eliztarrak ez zeguazen oso pozik
berakin; arduriori kendu eta Larruskain Errotako
114
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Sagarna abadia Larruskain Errotara heldu zanian,
segiduan agertu jakon Altzibararetxuluaga, loibia sakristan
atzera jarri eta Larruskain Goikora etortzeko eskatzera.
Honek oingo sakristauak biharra ondo egitten zebela erantzun zetsan, eta Errotan konforme zeguala bera; gaiñera
Larruskain Goikua baiño elixatik hurrago zeguan han, eta
beraz ez zebala ikusten aldatzeko arrazoirik. Manuel
Altzibararetxuluaga orduantxe hasi zan Sagarna gorrotatzen. Handik urte bira etorriko jakon mendekurako aukeria.
Don Josek ixa urtebete egin zeban Amallon abade.
Goizero mezia eta arratsaldian dotriñia emon, hori izaten
zan bere bizimodua; hortik aparte idatzi eta irakortzen pasatzen ei zeban eguna, auzotarren esanetan. Danen lagun
modura gogoratzen dabe, mutil apala eta ona. Gaiñera,
askotan juaten zan basarrixetara gaixuak eta zaharrak bisittatzera. Aittatu dogun salbuespena kenduta, amallotar guztiak asko maittatu izan zeben Sagarna.
1936ko Ekaiñian Bittorixako obispautik Berriatura
aldatzeko agindua etorri jakon Sagarnari. Bere ordez,
Joseba Andoni Urresti ondarrutarra sartuko zan Amallon.
Handik aste gitxira, baiña, Espainiako gerria hasi
zan. 1936ko Urrixan frentia Lea-Artibaira heldu zan eta
beste askoren modura Don Josebak be eskualdetik iges egin
eta Frantziara pasatzia lortu zeban.
Sagarna be, Berriatuko beste gazte batzukin batera,
itxasoz hanka egitteko egon zan baiña azkenian itxasontzixak ezin izan zeban urten Ondarrutik. Gaiñera Berriatuko
beste abade zaharrak, Don Domingo "Txirriskillo" zanak,
geratzeko konbenzidu zeban, berak ezer ez bazeban egin
ezer egingo ez zetselakuan. Amallo parroko barik zeguanez
eta leku ezagun eta lasaixa izanda, bertara itzultzia pensatu
zeban Don Josek, han babestuta egongo zalakuan.
Badirudi Jose Sagarna, euskalduna zan neurrixan abertzalien aldekua zala (mezak eta katekesixa euskeraz emon...) baiña ez dirudi militantia
zanik. Ez dirudi oso fidagarrixa, beraz, EUZKADI
egunkari abertzalian Azaruan 8xan agertutako
albistia:
(...) don José Sagarna contestaba a las preguntas del juez militar: "soy, y no lo oculto, nacionalista vasco" (...)
Gerra sasoietan ohizkua izaten dan manipulaziño informatibua gehixago dirudi: norbere alderdikuen aurpegi heroikua azaldu, akatsak ezkutatu...
Gaiñera, jakin ba dakigu Sagarna ez zala ezelako
epaillen aurretik pasatu.
Berriatutik Amallora juateko erabagixa hartu zeban
ba Sagarnak, eta harutz abixatu zan. Artian frenteko posiziñuak finkatu barik zeguazen, eta ezin izan zan aurrera pasatu Pertika basarrittik; hango familixia ezaguna zeban, eta
eurekin egon zan 9 egunian. Frentia estabilizatu zanian,
Pertikan golpistak geratu ziran eta Don Josek Amallora
pasatzeko salbokonduktua eskatu zetsen: bera abadia zala,
Larruskaiñeko parrokixian arduria hartu bihar zebala, eta...
Militarrak salbokonduktuori emon, eta bidia segidu ahal
izan zeban. Urrixan 18xan heldu zan Amallora, zapatuan,
illuntzeko 20:00etan.
Aurreko egunetan, Manuel Altzibararetxuluaga, Periko Lejardi eta beste auzotar batzu golpisten aldera pasatu ziran Mendarotik. Amallon sartu
ziranian eurekin batera etorri ziran, bidiak erakusten eta. Ordutik aurrera, golpisten zerbitzura jardungo zeben, euren kide modura.
Auzora heldu eta Periko Lejardingana juan zan
Sagarna, ia komandante golpistian aurrian aurkeztu bihar
ete zan edo; honek ezetz esan zetsan. Larruskain Errotara
juan zan lehelengo (aurretik apopillo egondako leku berera)
baiña etxia jentez beteta topatu zeban: golpistak Amulategi
basarrixa errekisatuta zeuken aginte-postu eta sektoreko
komandantian etxebizitzarako, eta hango Zabala familixakuak alde egin bihar izan zeben; Larruskain Errotakua senidiak ziran eta hárengana juan ziran. Han lekurik ez zeukenez, Don Jose Amallogarai Goikua basarrira juan zan gabia
pasatzera.
Sagarna heldu zan egunian bertan, illuntzixan, Manuel Altzibararetxuluagan aitta ikusi zeben
Larruskain Goikotik zaldi zuri baten gaiñian urte-
tzen; Mandiola Goiko aginte postura juan zan, eta
komandante golpistian aurrian salaketia jarri
zeban. Sagarna "furibundo separatista" bat zala
ziñuan salaketiak. Salaketa honek herixotz sententzixia suposatzen zeban sasoi hartan.
Domekan, Urrixak 19, mezia emon zeban Sagarnak
goizeko 8.00etan. Orduko ohitturiari jarraittuta eliztarrei
bizkarra emonda eta latiñez; eta betiko legez, hiru "Agur
Mariak" eta "Agur Erregiña" euskeraz egin zittuan, mezetan
zeguazen militar golpisten harridurarako. Frentetik jaitsittako abade gehixago be ba zeguazen, eta eurekin egon zan
Don Jose; hurrengo egunian barriro egoteko geratu ziran...
Astelehen goizaldian, hillak 20, Molina komandantia
agertu zan Larruskain Errotan, Periko Lejardik lagunduta.
Sagarnakin berba egin bihar zebala esan zeban, mezak
zelan emon, ze ordutan... Amalloko iñork ez zeban ezer txarrik susmatzen ondiok, horregaittik ez zeben erreparorik
izan Amallogarai Goikuan zeguala esateko. Errotako mutikua bialdu zeben beran billa, baiña Don Jose ez zan jaitsi;
zeozer susmatzen zeban, nunbaitt. Militarrak insistidu egin
zeben baiña, eta Florencia etxekoandria bera igota azkenian
jaitsi zan Sagarna. Militarrekin egon zan, eta hizketaldi bat
izan zeben arren iñork ez daki zeren gaiñian izan zan.
Sagarnak hamabixetan bazkaldu zeban Larruskain
Errotan. Gero elizara sartu zan errezatzera. Hirurak aldian,
militarrak heldu eta elizako atia giltzez itxi zetsen, bera
barruan hartuta; gaiñera leihopian soldadu bi ipiñi zetsezen.
Gero, Txillerren tabernara sartu ziran bazkaltzera.
Bazkarixa baiño gehixago, golpistak oturuntza egin
zebela gogoratzen da auzuan, "Txorixa harrapatu zebela"
esaten zeben, eta haxe ospatzen edo. Danak lafiatuta urten
zeben laurak aldian, eta Larruskain Errotakuei zaldi bat
eskatu zetsen. Don Jose elizatik etara eta atxilotuta zeguala
jakiñarazi zetsen. Zaldi gainian igo zittuezen, bera eta bazkarixan mozkortutako kabo bat. Molina komandantia
aurrian, Sagarna eta kabua gero, guztira hamasei soldadu
juan ziran gora. Atzian Larruskain Errotako Jesus Soraluze
zoian, ikusittakua siñistu ezinda; Amulategirarte heldutakuan, zaldixa bueltan emon eta atzera bialdu zeben
Errotara.
Amulategiko etxekoandriari soka bat eskatu zetsen
golpistak; honek molla-soka bat topatu zeban, eta honekin
lotu zetsezen eskuak abadiari. Gero begixak tapatu, eta hala
igo zeben Mandiola Goiko aginte posturarte. Han galdeketa bat egin zetsen. Esaten dabenez, begixak tapatuta zeukazela Manuel Alzibararetxuluaga hurreratu eta
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
115
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
H E R R I T A R R A K
-"¿Ezagutzen nauk?",
galdetu zetsan. Sagarnak,
- "¡Ezagutuko ez zaittut ba!",
erantzun ei zetsan, irribarrez.
Ardi kortan sartu zeben Don Jose, eta han laga zeben
Urrixan 19ko arratsalde eta gabe osuan. Mandiola Goiko
errenterua zan Periko Lejardi, eta gabian karga bat lasto eta
manta bat eruan zetsan, erdi ezkutuan. Baitta kaltsukada bat
esne eta txokolatia afaltzeko, urtebetian bere parrokua izandakuari.
Astelehen goizaldian, hillak 20, afusillatzera etara
zeben. Sagarna golpisten kapellauakin konfesatu zan, eta
gauza pertsonal batzu familixiari eruatia eskatu zetsan; hala
egin zeban honek. Gaiñera, Larruskaingo elizara begira hiltzia eskatu zeban. Horregaittik, Amulategi ondoko zelai
batera jaitsi zeben atzera; orduan piñurik ez zeguan eta elizia ikusten zan bertatik.
Soldadu golpisten artian ba zeguan ejekuziñuakin
konforme ez zeguazenik; kapellaua bera be, komandantia
konbentzitzen saiatu zan. Ageri-agerikua zan Sagarnak ez
zeukala ezelako kulparik, baiña Molinak ez zittuan eskarixak aintzat hartu.
Boluntarixorik ez zan agertu afusillamenturako.
Soldadu bat izendatu zeben (mikeletia). Subfusil batekin
tirokatu zeban. Gero lurrian, pistolaz errematatu zeben.
Azkenik, tarte baten euki zeben han, odolhustutzen.
tuan.
Amulategiko familixiak eskaratzeko leihotik
ikusi zeban Don Josen erahilketia. Sasoi hartan
eurixa ugari bota zeban; lurrak egunetan ez zeban
xurgatu Sagarnan odola, urez gaiñezka zegualako.
116
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
E T A
H E R R I T A R R A K
Hurrengo 40 urtian, Amulategikuak beti mantendu izan zeben estakiori. Usteltzen zanian barrixa
egin, eta urte luzietan gorde dabe Don Josen gomuta isilla modu honetan.
Fidel Sagarna, don Josen anai abadia,
1952garren urtian Amallora juan zan haren gorpuzkiñak Zeanurira eruateko asmotan. Auzotarrak
hainbeste maitte zebela ikusitta baiña, bertan hobe
zeguazela pentsatu zeban.
Juan Sagarna be, don Josen beste anai bat,
Amallora juan eta elkarrizketa bat izan zeban lekuko izandako Jesus Soraluze eta Florencia Ansolakin.
Zintta magnetofonikuan jaso zeban elkarrizketiori,
eta transkribapena "Historia General de la Guerra
Civil en Euskadi" liburu sortako V-garren alian
dago.
Manuel Altzibararetxuluaga salatarixa
Xemeingo zinegotzi izendatu zeben gerra ostian. Hil
zanian, Ondarrun egin jakozen hilleta elizkizunak;
esaten danez, ixa ez zan jenterik juan. Ez zeban
oiñordekorik laga, eta gaur egunian Larruskain
Goikuan bizi dan familixiak ez dauka berakin zerikusirik.
Jose Sagarnaren hilobia Amalloko Kanposantuan.
OIER GOROSABEL
Sustrai lodiren bat ondiok aidian zeukan, baiña
zugaitza sendo eta tente ikusten zan. Auzotarrak ahozabalik, ezin izan zeben topau honendako azalpenik. Barri harrigarrixa laster zabaldu zan eskualdian. Eta barrixakin batera, askok gogoratu zeben 21 urte lehenago Larruskaingo
abadiakin gertatutakua; izan be, Jose Sagarna hil zeben
lekutik 15 metro eskasera zeguan sagar arboliori.
Ondarrutarrak izan ziran lehelen agertu ziranak,
zapatuan. Amulategin "millagrua" zala bolo-bolo zabaltzen
hasi zan. Eta ez hori bakarrik: berotutako jentiak beste hainbeste gauza asmatu zittuan: Don Josen odolak jausi ziran
lurrian ez zala atzera bedarrik hazi, sagarronduak sagarrak
emoten zittuala zemendixan (sasoia pasatuta), Don Josen
gorpua usteldu barik zeguala lurpian... eta halako asko.
Asmakizunak asmakizun baiña, kontua da sagar arbola
zaharra zutundu, zutundu zala. Hori nahikua argi dago.
Burdi baten kargatu, eta gorpua manta batian bilduta
jaitsi zeben Larruskaingo kanposanturarte. Goizeko zazpirak izango ziran, eguna argitzen. Agustin Ansola enterradoriari atxurra eta palia eskatu, eta soldadu golpistak eurak
lurperatu zeben. Kurutze xume bat egin zetsen; esaten
danez, soldaduak eurak be oso inpresionatuta zeguazen gertatutakuakin.
Urrixan 21ian, martitzenian, militarrak Mandiola
Goiko aginte postuan zeguazen armosatzen. 7.00ak aldia
izango zan, Montemar aldeko baterixa errepublikazale
batetik obus bat etorri zala; basarriko hormia zulatu, eta
sukalderarte sartu zan; eztandiak Molina bete betian hartu
zeban, izterra eta mokorra lehertuta. Komandantia eskillara
baten ipiñi zeben, kamilla baten legez, eta hegaztada baten
abixatu ziran Azpeittiko ospittalerutz. Alperrik baiña:
bidian hil zan Molina, Urkarregira heldu orduko.
H E R R I A
Dana pasatu zanian, Francisco Zabala etxekojauna
hara juan eta, ezkutuan, arkazizko estaka bat sartu
zeban bertan.
Jose Sagarnak 24 urte zittuan herixotzako momen-
Afusillamenduko momentuan, antza, kapellauak edo
bateronbatek 24 orduan "zeozer txarra gertatuko zala" iragarri zeban, egindakuan kastigu legez.
O N D A R R O A ,
Florencia Ansola eta Jesus Soraluze Amalloko Kanposantuan.
ARGAZKIXA: EUZKO APAIZ TALDEA
SAGAR ARBOLIAN HISTORIXIA
Amalloko Amulategi basarri onduan sagar arbola
haundi bat zeguan. 1958 urteko Ekaiñeko eguen baten,
ekaitz batek arbola zahar hau bota egin zeban. Zoixa aidian
geratu jakon, baiña sustrairen bat lur barruan; horregaittik,
bizirik geratu zan zugaitza. Halaxen pasatu ziran 6 hillabete, eta dana normal.
Zemendixan 13an baiña, gauza arraro bat gertatu
zan. Eguen gabe baten, zugaitzan zoixa bere lekuan sartu
eta, bixamonian, atzera tente topatu zeben arbola zaharra.
Zapatuan bertan beraz, jente mordua hasi zan etortzen. Mendiz mendi zetozen oiñaz, zugaitza ikusi, eta adarrak eta ostruak eruateko errelikia modura. Esandako
moduan Don Josen gomutia biztu egin zan eta horrekin
batera golpisten kontrako autuak zabaldu ziran, zugaitzana
abertzalien aldeko seiñale miragarri bat zala esaten hasi zan
jentia... Hain da eze errejimen golpistako agintarixak be
arduratu egin ziran, eta domekan bertan guardiazibillak
agertu ziran Amulategin.
Antxiña modura, basarriko sukaldia guardiazibillez
bete zan atzera; oinguan zugaitza ikustera etorrittako erromes mordua uxatzeko. 1000 pezetako isunak (astronomikuak, ordurako) jartzen hasi ziran harrapatutakuei; bai ikustera agertutakuei, baitta horren gaiñeko komentarixuak egitten zeban edozeiñi be. Horregaittik, jentia egunez mendi
eta basuetan ezkutatuta egoten zan illuntzirarte; guardiazibillak gabero jaisten ziran Markiñara eta orduan urtetzen
zeben zugaitza gurtzera.
Isunak ipintziaz gain, sagar arbolana asmakizuna
zala frogatzen saiatu ziran frankistak; separatisten ustezko
Jose Sagarna afusillatu zeben lekua, Amulategi basarrixan
OIER GOROSABEL
guzurra frogatze aldera, inguruko biztanle mordua deittu
zeben deklaratzera, baiña alperrik: eurok be ezin izan
zetsen gertakarixari azalpen logikorik topatu.
Zurrumurruekin amaitzeko azken ahalegin batian,
Amulategiko etxekojaunari zugaitza eraisteko agindu
zetsen. Honek ezetz esan zeban, baiña gura bazeben eurak
egitteko baimena emon zetsan frankistei.
Azkenian iñor ez zan ausartu arbola "santua" botatzen... Hillabete iraun zeban Amallo inguruko anabasa
honek; denpora horretan inguruko gazte irreverenteren
batzu be saiatu ziran zugaitza botatzen, olgetan eta guardiazibillengandik ezkutuan, baiña alperrik hónek be. Justu
4 astera (eguena be), sagar arbolia berez jausi zan.
Lehenagoko modura sustrai batzu barruan geratu
jakozen eta bizirik geratu zan harik eta, urte asko geruago,
iñausketa baten ondorixoz hil zan arte.
Gaur egunian, piñadi bat topatzen dogu Amulategi
ondoko lur sail haretan. Sagar arbola misteriotsuan arrastorik ez da geratzen gaur egunian; baiña 15 metro beherago
bagoiaz, Amalloko abade gaztian oroigarri bat topatuko
dogu. Francisco Zabalak jarrittako estakia egon zan leku
berian, harrizko kurutze bat ipiñi zeban 1988xan MarkinaXemeingo Udalak.
ONDARROAN, 2006KO URRIAN
Oier Gorosabel Larrañaga
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
117
0NDARROA 2006,
ONDARROA 2005 ZUZENTZEN
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
ATAL HONETAKO ARGAZKIAK KALERATZEKO ORDUAN, ASKOTAN, DATU FALTAN AURKITZEN GARA, ETA
SARRITAN, GEURE BOSTEAN IBILTZEN GARA DATUAK BILATU ETA GITXI GORABEHERAKOAK EMATEN.
ETA SARRI ASKOTAN HANKA SARTZEN DUGU BARRU-BARRURAINO.
AURREKO ONDARROAKO ARGAZKI BATZUETAN AKATSAK ZEUDEN
ETA HONA HEMEN ZUZENDUTA (LETRA LODITXOAN).
MAKINA BAT
ERRETRATU EDER
EGONGO DIRA BA,
GANBARETAN!
HISTORIA ZALEOK
ONDARRUTARRON
ARGAZKI ZAHARRAK
BILDU, KOPIATU ETA
GORDE NAHI DITUGU.
AITITA-AMUMAREN,
HERRIAREN EDO
BESTE ARGAZKI
ZAHARRAK
BADAUZKAZU,
UTZI YOLANDA
URROSOLOREN
ESKUETAN
TXOMIN AGIRRE
UDAL LIBURUTEGIAN.
LASAI, FITXA EGIN,
KOPIATU ETA GERO
ZEURI BUELTAN
EMONGO DIZUGU
ARGAZKIA ETA.
ARGAZKI ARTXIBOA
EGITEN GABILTZA,
HERRIKO ARGAZKIAK
GAL EZ DAITEZEN.
ONDARROA URTEKARI
HONETAN AGERTUKO
DIRA, URTERO,
ARTXIBO HONEN
FRUITUAK.
Ondarroa, 1930 aldera. Herriko “indar biziak” korretako Ate Nagusiaren aurrean. Tente ezkerretik eskumara: Bedialauneta “Aguazil Txikixe”, Txomin
“Antigua” udaltzaina, Garroko Domingo (Kalandiko Garro dendako Emeteriren anaia), Salbador Zubikarai (Augustin Zubikarairen aita), Eugenio
Iriondo zinegotzia, Errepuerto Urrosolo zinegotzia (eta bertsolaria, bertso-paper egilea), Jose Mari Arriola “Karnazeru” zinegotzia, Jose Mari
Solabarrieta zinegotzia (urte sasoi honetan) eta Florentino Urkiaga Landabaso “Cabo de Mar”a. Eserita: Don Julian (apaiza eta organista), Don Segundo
Urkiza (goiko estankuko apaiza), Don Eugenio Usobiaga (apaiza), Don Agustin Zenarruzabeitia (bikarioa), Jose Francisco Aremaio Basterretxea alkatea
(pilotaria izandakoa) , ??? eta Lorentzo Cosme Abadea zinegotzia (“Kosmeneko” dendako zapateru). IMANOL SOLABARRIETAK EMONDAKOA
ERRETRATUEN
OTZAREA
ESKERRIK ASKO
PARTE-HARTZEAGATIK.
Ondarroa, 1940. Salvadora Agirre. GOTZONE ARAMAIOK EMONDAKOA- UDAL EMAKUME ARTXIBOA
Ondarroa, 1957.
Muruetagoiena Scola anai-arreba
gazteenak Lesteko mollan pasietan.
ARCHIVO GENERAL DE LA
ADMINISTRACIÓN - MINISTERIO DE
CULTURA.
118
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
119
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
H E R R I T A R R A K
Ondarroa, 1957. Kanttoipea eta molla zaharra. Postala. JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA
Ondarroa, 1946 inguruan. Molla eta Zubi Zaharra. Postala. JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA
120
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
H E R R I T A R R A K
Ondarroa, 1928-30 inguruan. Kanttoipea eta molla zaharra. Postala. JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA
Ondarroa, 1928-30 inguruan. Agalekuak eta Zubi Zaharreko eskailerak. Aurrean, mantekau saltzailea. Atzean ezkerraldean, Astilleru zaharra eta
Antzosolo. RIKARDO BASTIDAREN ARTXIBOA.
121
GUREGANA AILEGATZEN DIREN ARGAZKI ASKO OSPAKIZUNETAKOAK DIRA: JAUNHARTZEAK,
EZKONTZAK... ARGAZKI HAUEK DIRA HOBETUEN ZAINTZEN DIRENAK ETXEETAN. GAINERA GOGORATU
BEHAR DUGU, SASOI BATEN ONDARROAN ETA ARRANTZALE GIROAN, HORRELAKO ARGAZKIAK
ZIRELA ATERATZEN ZIREN BAKARRAK. HURRENGO ORRIETAN HOLAKO ARGAZKIAK DITUZU.
Ondarroa, 1929an.
Enrike Akarregi Lasarte
eta Josefa Artetxe Goenagaren
ezkontza. Estudioko argazkia.
LOREA AKARREGI ETXEBARRIAK
EMONDAKOA.
Ondarroa, 1930ean. Lehenengo jaunhartzea. UDAL EMAKUME ARTXIBOA.
122
Ondarroa, 1930ean. Maria Jesus Anakabe. Lehenengo jaunhartzea.
GOTZONE ARAMAIOK EMONDAKOA. UDAL EMAKUME ARTXIBOA.
Ondarroa, 1933-05-21ean. Teresa Goikoetxea. Lehenengo jaunhartzea.
ROSANA GOIKOETXEAK EMONDAKOA.
Itziar, 1955-05-07an. Agurtzane Osa “Bermio” eta Doroteo Etxabururen ezkontza. Ezkonbarriak Itziarko plazan, senideez inguratuta.
Euren aurrean, Jesus Mari Etxaburu “Keu” umea. . IMANOL AKARREGIK EMONDAKOA.
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
H E R R I T A R R A K
Ondarroa, 1951-10-20an. Bonifacia Gabilondo eta Bonifacio Garmendiaren
ezkontza. “TXAPERO”NEKO ARTXIBOA.
Itziar, 1955-07-16an. Patxi Urkiola eta Benita Zubikarairen ezkontza.
BONI URKIOLAK EMONDAKOA.
Ondarroa, 1958-10-09an. Sabin Ibazeta “Txato” eta Terese Lertxundi “Porru”ren ezkontza. Goiko argazkian, Ondarroako Andra Mari elizan,
ezkontza elizkizunean, ezker-eskuma Andoni Lertxundi eta Nekane Ibazeta padrino-madrinekin. Beheko argazkian, Mutrikuko Ametza tabernan ezkonbarriak tarta ebagiten; atzean, Luis Amutxastegi “Errota-Barri” soinujolea ageri da. Bazkalosteko anekdota: Euskal ohitura den legez, kantuari ekin
zioten, eta goardia zibil parejea agertu zitzaien jatetxera, auzokoren batek-edo kejea emonda “Gernikako Arbola” kantatzen entzun zutelako.
IDURRE IBAZETA LERTXUNDIK EMONDAKOAK.
Ondarroa, 1958ko
maiatzean.
Jose Mari Goikoetxea
eta
Josune Iramategiren
ezkontza.
Biak sakristerian,
ezkontzako paperak
sinatzen.
TERE GOIKOETXEAREN
ARTXIBOA.
Ondarroa, 1954ko maiatzean. Mertxe Malatsetxebarria Gartzia.
Lehenengo jaunhartzea. GALTZUARANGO ARTXIBOA.
124
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
Ondarroa, 1960?ko maiatzean. Gerardo Malatsetxebarria Gartzia.
Lehenengo jaunhartzea. GALTZUARANGO ARTXIBOA.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
4
125
O N D A R R O A ,
Deba, 1959an. Jon Lertxundi eta Trini Urrosoloren ezkontza. Koadrilakoak euren inguruan. Ezkonbarriak mahaian eserita eta euren alboan Milagros
Gaubeka. Tente, ezkerretik eskumara. Jose Ramon Larrinaga, Josefina eta Agurtzane Iramategi ahizpak, Gorka Ituarte “Talaxeru”, Mertxe Badiola “Jaiñe”,
Imanol Akarregi, Pilar Amutxastegi “Euskadi” eta Fernando Etxaburu “Boltsillo”. IMANOL AKARREGIK EMONDAKOA.
1966. Mari Tere Akarregi eta Fernando Badiolaren ezkontza. Eliza aurrean, senideez inguratuta. Ezkonbarrien aurrean, Javier Badiola “Poto” gaztea.
IMANOL AKARREGIK EMONDAKOA.
126
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
H E R R I A
E T A
H E R R I T A R R A K
Hotel Miramar, Deba. 1970-06-06an. Mari Karmen Urkiza eta Jon Bengoetxea Artetxeren ezkontza. Senideez inguratuta, ezkontza-bazkarira sartu aurretik.
Ezkonbarrien aurrean, Josebe eta Nekane Akarregi ahizpak (8 eta 4 urte). IMANOL AKARREGIK EMONDAKOA.
Ondarroa, 1975eko urtarrilaren 4a. Jon Osa Egurrola “Txaille” eta Maria Jesus Mugerzaren ezkontza. Ezkerretik eskumara: Iñaki Osa, Elisabeth
“TXAILLANEKOEN” ARTXIBOA.
Osa, ezkonbarriak eta Sabin Osa. Ezkonbarrien aurrean, zazpi urteko Fede Badiola umea
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
4
127
ONDARROA,
ARRANTZA HERRIA
Ondarroa, 1922-26 bitartean. GUINEA ARTXIBOA (GASTEIZ)
130
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Urresti
10 Ieregi
Candido Arriola
10 Ieregi
Candido Arriola
10 Ieregi
Candido Arriola
18 Unanue (Lurrinkia)
Urresti
14 Ieregi
Urresti
10 Ieregi
Urresti
18 Erazo (Lurrinkia)
Candido Arriola
10 Ieregi
Ugalde
10 Ieregi
Candido Arriola
10 Ieregi
Bitor Urresti
Arraunean
Candido Arriola
Arraunean
Candido Arriola
10 Ieregi
Urresti
8 Universal
Urresti
12 Balentziaga (Lurrinkia)
Erazo (Zumaia)
18 Erazo (Lurrinkia)
Egaña (Mutriku)
6 Ieregi
Urresti
8 Kelvin
Ugalde
8 Kelvin
Erazo (Zumaia)
18 Erazo (Lurrinkia)
Candido Arriola
Arraunean
Urresti
18 Balentziaga (Lurrinkia)
Erazo (Zumaia)
18 Erazo (Lurrinkia)
Urresti
10 Ballot
Erazo (Zumaia)
18 Erazo (Lurrinkia)
Aseginolaza (Hondarribia)
50 Krupp
Ugalde
10 Ieregi
Ugalde
Arraunean
Ugalde
Arraunean
Candido Arriola
8 Ieregi
Ugalde
10 Ieregi
Urresti
Arraunean
12 Unanue (Lurrinkia) Aseginolaza (Hondarribia)
Urresti
15 Erazo (Lurrinkia)
Urresti
10 Ballot
Urresti
10 Ballot
Urresti
8 Ballot
Candido Arriola
6 Penta
Candido Arriola
4 Ieregi
Urresti
15 Erazo (Lurrinkia)
Candido Arriola
8 Ieregi
Candido Arriola
18 Balentziaga (Lurrinkia)
Erazo (Zumaia)
15 Erazo (Lurrinkia)
Ugalde
8Kelvin
Ugalde
Arraunean
Urresti
10 Ballot
GAIA
ASTILLERUA
BOLINTXE
1922
11 4.300
BOLINTXE
1922
11 4.300
BOLINTXE
1922
11 4.200
KANPOKO
1922
12 24.700
BOLINTXE
1922
11 6.000
BOLINTXE
1922
11 4.300
KANPOKO
1922
11 23.800
BOLINTXE
1922
11 4.300
BOLINTXE
1922
11 4.300
BOLINTXE
1922
11 4.300
1 460 HONDARTZARAKO 1922
BARRUKO
1922
2 400
SARETA
1922
7 4.000
1922
BOLINTXE
1922
10-12 4.000
KANPOKO
1923
10 22.100
KANPOKO
1923
11 21.600
SARETA
1923
10 2.500
BOLINTXE
1923
10 4.200
BOLINTXE
1923
12 4.200
KANPOKO
1923
12 23.000
KABRATA
1923
2 270
KANPOKO
1923
11 23.700
KANPOKO
1923
12 25.700
BOLINTXE
1923
11 4.630
KANPOKO
1923
12 27.000
KANPOKO
1923
12 13.700
BOLINTXE
1923
11 4.400
TXIBITXA
1923
2 210
BARRUKOA
1923
2 210
BOLINTXEA
1923
10 4.000
BOLINTXEA
1923
11 4.400
BERDELETA
1923
2 320
KANPOKO
1923
11 19.700
KANPOKO
1923
11 24.600
BOLINTXE
1923
11 4.400
BOLINTXE
1923
11 4.400
BOLINTXE
1923
11 4.500
SARETA
1923
11 4.000
SARETA
1923
9 2.500
KANPOKO
1923
11 23.000
BOLINTXE
1923
11 4.300
KANPOKO
1923
11 24.100
KANPOKO
1923
12 24.000
BOLINTXE
1923
11 4.200
HIRUMAILA
1923
3 400
BOLINTXEA
1923
11 4.400
H.P.
URTEA
ARRANTZA
0,95
0,95
0,95
1,73
0,95
1
1,68
0,95
0,95
1,1
0,6
0,36
0,9
0,95
1,65
1,78
1
0,95
0,95
1,5
0,54
1,54
1,7
0,95
1,78
1,46
0,95
0,48
0,48
0,96
0,95
0,52
1,35
1,78
0,95
0,95
0,95
0,95
0,88
1,55
1
1,55
1,8
0,95
0,63
0,95
BALIOA
2,1
2,1
2
3,45
2,1
2,04
3,42
2,06
2,05
2,06
1,4
1,46
1,9
2,1
2,85
3,35
2
2,1
2,1
3,25
1,25
3,4
3,48
2,1
3,25
2,1
2,1
1,28
1,28
2,05
2,1
1,26
3,06
3,35
2,1
2,1
2,1
2,1
2
3,1
2,05
3,1
3,35
2,1
1,46
2,1
ONTZILARIAK
5,38-4,5 11,6
5,35-4 11,7
4,67-3 12
18,28-10,2 12,58
5,23-4,7 11,6
5,23-4,65 11,7
17,83-8,15 12,55
5,05-4,1 11,6
5,22-4 11,6
5,15-3,20 11,7
1,33 6,1
1,26 6,1
4,10-3,75 9,45
6,1
5,38 11,6
15,50-6,70 13,65
18,43-7,10 12,94
5,25-4,70 12
5,23-4,20 11,6
5,23-4,50 11,6
16,10-7,90 12,35
0,68 4,7
15,80-7,78 15
17,87-9,86 14,78
5,23-4,16 11,6
18,87-10,4 12,95
13,60-6,38 12,65
5,35-4,80 11,6
0,4 3,4
0,4 3,4
5,60-4,10 11,48
5,35-4,76 11,6
0,75 4,8
11,67-7,80 12,1
18,67-10.8 12,93
5,23-4,60 11,6
5,23-4,20 11,6
5,37-4,15 11,6
5,25-40 11,6
4,12-40 9,75
15,60-7,62 13,85
5,27-4,30 11,58
18,20-8,90 14,86
18,67-8,85 12,95
5,35-4,00 11,6
1,08 6
5,23-4,00 11,6
PUNTALA
BITOR ARRIOLA
BI-1-1933
JOSE NABERAN
BI-1-1905
ANGELARKOTXA
BI-1-1918
BERNABE SOLABARRIETA
BI-1-2092
JOSE GUENAGA
BI-1-1937
FRANCISCO ETXABURU
BI-1-1941
ISIDRO ARANTZAMENDI
BI-1-2110
BITOR ARRIZABALAGA
BI-1-1910
ZIZILIO BENGOETXEA
BI-1-1908
FELIX LEKUONA
BI-1-1911
ASCENSION GURRUTXAGA
BI-1-1926
SALBADOR OSA
BI-1-1930
ELEUTERIO URKIAGA
BI-1-1931
ERROFALL MARKUERKIAGA
BI-1-1929
BITOR ARRIOLA
BI-1-1933
JOSE ZALDUNBIDE
BI-1-1979
ANTONIO BERISTAIN
SS-3-127
JOSE AMALLOBIETA
SS-3-86
SIMEON BEDIALAUNETA
BI-1-1959
JUAKIN BADIOLA
BI-1-1988
MONIKA ETA BARBARA BURGOA SS-3-103
ANTONIO EIZAGIRRE
BI-1-2047
PAULIN URRESTI
BI-1-1947
E.LARRAÑAGA ETA T.ARETXAGA SS-3-82
PAULIN URRESTI
BI-1-1957
ESTANISLAO ETXABURU
SS-3-120
CARMELO UNANUE
SS-3-781
MILLANTON ZARRAGA
BI-1-1932
IÑAZIO URROSOLO
BI-1-1966
IÑAZIO URROSOLO
BI-1-1967
FRANCISCO ETXABURU
BI-1-1947
LUIS BEREIKUA ETA BESTEAK BI-1-1956
JAGOBA EGURROLA
BI-1-1972
ANTONIO EIZAGIRRE
BI-1-1963
ANTONIO BERISTAIN
SS-3-120
PAULIN URRESTI
BI-1-1985
PAULIN URRESTI
BI-1-1986
PAULIN URRESTI
BI-1-1994
PABLO ETXBAURU
BI-1-1952
AUSTIN IRIONDO
BI-1-1961
URRESTIREN ALARGUN+ BESTEAKBI-1-1982
EUGENIO BURGOA
BI-1-1982
ZAKARIAS GUENAGA
BI-1-1971
ESTANISLAO ETXABURU
SS-3-120
JOSE LAKA
BI-1-1957
JOSEFA RIANE
BI-1-1969
PAULIN URRESTI
BI-1-1984
ZABALERA
OSASUNA
PILARTXU
ROSARIO
SAGRADA FAMILIA
SAN ANTONIO
SAN ANTONIO DE URKIOLA
SAN ISIDRO
SAN PABLO
SANTA ANA
SANTA CRUZ
SANTA MARIA
SANTA TERESA
URKIAGA
VICENTA
VIRGEN DE TRAPANI
AMA MILAGROSA
ARTIBAI
ATANO III
AVE MARIA
BEGOÑA
BI KOÑATUAK
BINGENE
BUSALATXI
CARMEN
CUEBAS
ETXABURU
GURE AINGERU 3
HIRU ANAIAK
IGNACIO ETXABURU 1
IGNACIO ETXABURU 2
JESUS
JESUS BELENEAN
JESUS MARIA
JESUSEN TERESA
LA ESPERANZA
LA 5
LA 6
LA 7
LAU ANAIAK
LUCRECIA
MAITENA
MARIA PILAR
MARITXU
ONGI ETORRI
ONTZI ESPIRITUALA
PEPITA
RAMON
LUZERA
JABEGOA
TONA
IZENA
FOLIOA
Patxi Etxaburu Ajarrista
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
27.000
4.400
4.300
430
4.400
4.200
4.200
4.200
4.260
23.500
4.860
75
25.800
5.000
250
250
15.000
4.200
4.000
4.600
24.900
23.000
3.650
4.500
25.800
4.000
4.600
4.700
225
75
85
5.000
125
25.000
23.000
2.760
350
4.600
4.800
3.850
325
3.500
37.000
4.700
26.300
450
27.000
4.660
4.700
26.800
11.700
26.000
1.700
495
5.100
495
23.500
14.000
380
230
KANPOKO
BOLINTXE
BOLINTXE
MAZIRA
BOLINTXE
BOLINTXE
BOLINTXE
BOLINTXE
BOLINTXE
KANPOKO
BOLINTXE
BARRUKO
KANPOKO
BOLINTXE
TXIBITXA
TXIBITXA
BOLINTXE
BOLINTXE
SARETA
BOLINTXE
KANPOKO
KANPOKO
AINGIRATA
BOLINTXE
KANPOKO
SARETA
BOLINTXE
BOLINTXE
KABRATA
PALANKATA
AINGIRATA
BOLINTXE
AINGIRATA
KANPOKO
KANPOKO
HIRUMAILA
TXIBITXA
BOLINTXE
BOLINTXE
AINGIRATA
KABRATA
AINGIRATA
ARRASTE
SARETA
KANPOKO
AINGIRATA
KANPOKO
KANPOKO
BOLINTXE
BOLINTXE
KANPOKO
BOLINTXE
ARRASTE
KORDA
LANTZOITA
BOLINTXE
AINGIRATA
KANPOKO
LANGOSTATA
BARRUKO
HIRUMAILA
1923
1923
1923
1923
1923
1923
1923
1923
1923
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1924
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1925
1926
Candido Arriola
Candido Arriola
Urresti
Candido Arriola
Urresti
Candido Arriola
Urresti
Urresti
Candido Arriola
Candido Arriola
Urresti
Ugalde
Urresti
Urresti
Candido Arriola
Candido Arriola
Eiguren (Lekeitio)
Ugalde
Ugalde
Ugalde
Urresti
Candido Arriola
Ugalde
Urresti
Candido Arriola
Ugalde
Candido Arriola
Urresti
Candido Arriola
Ugalde
Ugalde
Candido Arriola
Urresti
Erazo (Zumaia)
Urresti
Urresti
Eiguren (Lekeitio)
Urresti
Erazo (Zumaia)
Ugalde
Ugalde
Candido Arriola
Urresti-Arriola
Candido Arriola
Urresti
Urresti
Urresti
Candido Arriola
Ugalde
Urresti
Ugalde
Egaña (Mutriku)
Pedro Lazkano (Getaria)
Urresti
Urresti
Ugalde
Urresti
Ugalde
Ugalde
Ugalde
30 Balentziaga (Lurrinki)
12 Ieregi
8 Ieregi
Arraunean
12 Ieregi
8 Kelvin
8 Ieregi
8 Ieregi
12 Ieregi
18 Balentziaga (Lurrinki)
12 Ieregi
Arraunean
24 Balentziaga (Lurrinki)
12 Ieregi
Arraunean
Arraunean
Panhard
10 Ieregi
7,5 Kelvin
10 Ieregi
18 Balentziaga (Lurrinki)
15 Balentziaga (Lurrinki)
7,5 Kelvin
12 Ieregi
18 Balentziaga (Lurrinki)
4 Kelvin
12 Ieregi
10-12 Ieregi
Arraunean
Arraunean
Arraunean
12 Ieregi
Arraunean
25 Erazo (Lurrinkia)
18 Unanue (Lurrinkia)
6 Ieregi
Arraunean
10 Ieregi
10 Ieregi
4,5 Kelvin
Arraunean
8 Kelvin
35 Balentziaga (Lurrinki)
9 Kelvin
22 Balentziaga (Lurrinki)
Arraunean
25 Balentziaga (Lurrinki)
(Lurrinkia)
10 Ieregi
10 Ieregi
18 Balentziaga (Lurrinki)
14 Kelvin
30 Unanue (Lurrinkia)
6 Ieregi
Arraunean
12 Kelvin
Arraunean
18 Balentziaga (Lurrinki)
16 Ieregi
Arraunean
Arraunean
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
4
GAIA
12
10
11
5
11
11
11
10
11
11
11
1-2
12
10
1-2
1-2
12
10
8
11
12
11
4
11
13
8
11
11
2
2
3
10
3
12
12
3
1-2
11
11
6
1
7
11
8
11
3
11
11
11
11
12
11
12
3
3
11
3
12
4
1-2
3
H E R R I A
ASTILLERUA
1,55
0,95
0,98
0,65
0,95
0,95
0,95
0,98
0,95
1,65
0,95
0,35
1,65
0,95
0,54
0,54
0,98
0,95
0,9
0,9
1,75
1,7
0,95
1
1,7
0,9
0,95
0,95
0,55
0,37
0,34
1,1
0,96
1,7
1,6
0,8
0,53
0,95
1
1,1
0,6
0,95
2,34
1
1,8
0,58
1,8
- 2 0,95
2,1 0,98
3,1 1,75
2,1
1
4,1
2
1,67 0,8
1,4 0,6
1,15 1
1,4 0,6
3,25 1,8
1,9 0,87
1,3 0,56
1,28 0,5
H.P.
3,1
2,1
2,05
1,42
2,1
2,1
2,1
2,05
2,1
3,1
2,1
1,15
3,15
2,1
1,3
1,3
2,04
2,1
1,98
2,05
3,1
2,95
1,9
2,05
3
2
2,1
2,1
1,25
1
1,1
2,05
1,13
3,4
2,85
1,7
2,6
2,1
2
2
1,28
2
4,5
2,15
3,25
1,3
3,25
A R R A N T Z A
URTEA
15
11,6
11,4
6,1
11,6
11,6
11,6
11,3
11,8
15,3
11,6
6
15,3
11,6
3,9
3,9
11,95
11,7
10,32
11,4
14,5
14,7
9,75
11,72
15
10,32
11,7
11,6
3,9
4,2
5,87
11,9
6,4
12,5
14
7,8
5,2
11,7
12
7,65
3,43
11,2
16,57
11,6
15,5
6,2
15,5
11,15
11,4
14,5
12
14,57
7,2
5,9
11,6
5,9
15,5
9
5,6
5,1
ARRANTZA
15,8-10,34
5,25,4,30
5,60-4,25
8,24
5,25-4,30
5,35-4,30
5,35-4,10
5,28-40
5,40-4,32
17,70-8,33
5,23-4,66
0,86
17,85-8,00
5,32-4,00
0,6
0,6
5,35-4,30
5,15-4,00
4-3,60
5,18-4,13
16,10-10,2
17,20-9,83
4,20-3,85
5,30-4,05
17,50-7,10
4-3
5,15-4,00
5,46-3,90
0,55
2,5
0,74
4,83-4,00
0,95
18,14-10,5
15,15-9,10
2,52-2,06
0,93
5,50-4,33
4,87-4,10
3,30-3,00
0,5
4,90-3,20
36,60-17,2
5,17-4,32
19,86-11,1
1,13
19,96-11,4
5,25-4,20
5,30-4,63
16,07-9,90
5,65-3,60
27,30-12,4
2,00-1,56
1,15
5,46-4,30
1,13
19,86-11,1
3,80-3,10
1
0.8
PUNTALA
PASCUAL SANTISO
BI-1-1974
JOSE MARIAAKARREGI
BI-1-1951
JOSE UGARTETXEA
BI-1-1948
MANUEL BADIOLA
BI-1-1981
MIGUELAKARREGI ETA BESTEAK BI-1-1953
PEDRO AREMAIO
BI-1-1958
P.URRESTI ETA BESTEAK
BI-1-1955
DOMINGO GUENAGA
BI-1-1949
ERREMIJIO ZUBIKARAI
BI-1-1996
ANDRES BERRIDI ETA BESTEAK BI-1-2002
DOMINGO JOSE AKARREGI
BI-1-2005
JUAN URRESTI
BI-1-2061
A. EIZAGIRRE + DGO.IBARLOZA BI-1-2003
JUAN ARANTZAMENDI +BESTEAK BI-1-2004
JESUS MARKUEKIAGA
BI-1-2038
JESUS MARKUEKIAGA
BI-1-2039
PEDRO ARKOTXA
BI-1-1998
JOSE AZPILLAGA
BI-1-2009
MANUEL LAKA
BI-1-2020
INAZIO TXAPARTEGI
BI-1-2051
JOSE ARRIZABALAGA
BI-1-2078
CARLOS IBAZETA
BI-1-2020
TOMAS GARALDE
BI-1-2007
MANUELARROSPIDE
BI-1-2015
IÑAZIO ARANTZAMENDI+BEST. BI-1-2001
PEDRO ETXABURU
BI-1-2006
FAUSTO ZUBIKARAI
BI-1-2010
PAULIN URRESTI
BI-1-2029
DOMINGO ZUBIKARAI
BI-1-2057
IÑAZIO URRESTI
BI-1-2062
IÑAZIO URRESTI
BI-1-2059
JUAN ARISTONDO
BI-1-2014
PEDRO LAKA
BI-1-2060
MARIAAMALLOBIETA
SS-3-166
FAUSTO URKIZA
BI-1-2020
FLORENTINO URKIAGA
BI-1-2036
ISIDORO URRUTIA
BI-1-2044
PAULIN URRESTI
BI-1-2027
BERNABE BURGOA
SS-3-217
IÑAZIO LARRINAGA
BI-1-2074
DOMINGO AMUTXASTEGI
BI-1-2085
FABIAN BALENTZIAGA
BI-1-2068
URRESTI-ARRIOLA
BI-1-1438
BLAS BEDIALAUNETA
BI-1-2075
JOSE S.EIZAGIRRE
BI-1-2081
LUIS BEREIKUA
BI-1-2094
MIKAELA BUSTINDUI ETA BESTEAKBI-1-2080
BI-1-2106
DOMINGO BEDIALAUNETA
BI-1-2074
NICOLASA LEZAOLA
BI-1-2104
ANGELARRIZABALAGA
BI-1-2079
GALO BADIOLA ETA BESTEAK BI-1-2070
URRESTI ARRIOLA
GI-5-232
ANDRES GARALDE
BI-1-2258
SIMION BEDIALAUNETA
BI-1-2098
AUSTIN LAKA
BI-1-2069
AUSTIN LAKA
BI-1-2099
EMETERI IBAIBARRIAGA
BI-3-1638
FLORENTINO URKIAGA
BI-1-2100
JUAN URRUTIA
BI-1-2095
MARIA SOLABARRIETA
BI-1-2120
ZABALERA
LUZERA
TONA
(1922-1941)
REINA DE LOS ANGELES
SAGRADA FAMILIA
SAN IGNACIO
SAN JUAN
SAN RAFAEL
SANTO CRISTO
UR TXORIA
VICTORIA
ZUBIKARAI
AINGERU GUARDAKOA
AKARREGI
ANDIKETXE
ARALARKO DEUN MIKEL
ARANTZAMENDI GAZTI
ARTIBAI 1
ARTIBAI 2
DEUN ANDONI
JACINTA
JESUS MARIA
JESUS MARIA
KALARE DEUNA
KORUKO AMA
LAU ANAIAK
MARIA VICTORIA
MIEN KEPA
MISTERIO GLORIOSO
NAZARENO
ROSARIO
SAN ANDRES
SAN ANTONIO
SAN JOSE
SAN PEDRO
SAN PEDRO
SAN PEDRO GLORIOSO
SANTA TERESA DE JESUS
URKIAGA
URRUTIA
VIRGEN DEL CARMEN
AZALENEKU
BI KOÑATUAK
BOY
ELISABET
IBAI EDERRA
JESUS BADIOLA
LABAKO
LAGUNDU JESUS
MAITENA
MARIA MILAGROSA
ORTU SANTUA
PELELIÑENEKUA
SAGRADA FAMILIA
SAGRADO CORAZON DE JESUS
SALBADORA
SAN ANTONIO
SAN JOSE
SAN JUAN BAUTISTA
SANTA CLARA
SANTA TERESA
URKIAGA
URRUTIA
AGURTZANE
JABEGOA
FOLIOA
IZENA
BALIOA
ONDARROAKO ARRANONTZIAK
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA
ONTZILARIAK
O N D A R R O A ,
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
131
132
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
HEGALUZE GARRAIOLARI
HEGALUZE GARRAIOLARI
BERDELETA
LANGOSTATA
SARETA
SARETA
KANPOKO
SARETA
HEGALUZE GARRAIOLARI
SARETA
BOLINTXE
SARETA
BOLINTXE
SARETA
BOLINTXE
BOLINTXE
KANPOKO
KANPOKO
SARETA
KANPOKO
SARETA
BERDELETA
BOLINTXE
BOLINTXE
BOLINTXE
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1928
1929
1929
1929
1929
1929
1929
1929
1929
B.Urresti
Urresti
Balentziaga (Zumaia)
Urresti
Urresti
Dina (Algorta)
Pedro Lazkano (Getaria)
Urresti
E.Suares (Castro Urdiales)
Ugalde
Urresti
Egaña (Mutriku)
Aseginolaza (Hondarribia)
Urresti
Egaña (Mutriku)
Egaña (Mutriku)
Urresti-Arriola
Goldazarena (Pasaia)
Egaña (Mutriku)
Bedua (Zumaia)
Ugalde
Ugalde
Urresti
Ugalde
Mendieta (Lekeitio)
Urresti
Goldazarena (Pasaia)
Urresti
Egaña (Mutriku)
Egaña (Mutriku)
Urresti
Blentziaga (Zumaia)
Gipuzkoana (Pasaia)
Unanue (Zumaia)
Urresti
Andonegi (Pasaia)
Unanue (Zumaia)
Aseginolaza (Hondarribia)
Urresti
Astondoa (Santurtzi)
Egaña (Mutriku)
Eguren (Lekeitio)
A.Urrutia (Orio)
Arriola
A.Olasagazti (Zumaia)
Hos.Barreras (Bouzas)
Eiguren (Lekeitio)
A.Olasagazti (Zumaia)
Ugalde
Urresti
Urresti
Urresti
Urresti
Ugalde
Ugalde
Egaña (Mutriku)
Arriola-Urresti
Egaña (Mutriku)
E.Suarez (Castro Urdiales)
Arraunean
24 Ganz
15 Unanue (Lurrinkia)
18 Unanue (Lurrinkia)
18 Aranguren (Lurrinkia)
6 Ieregi
Arraunean
50 Bolinders
24 Ganz
10 Ieregi
18 Balentziaga (Lurrinkia)
18 Unanue (Lurrinkia)
18 Unanue (Lurrinkia)
14 Kelvin
22 Balentziaga (Lurrinkia)
30 Aranguren (Lurrinkia)
50 Bolinders
18 Unanue (Lurrinkia)
10 Ieregi
6 Ieregi
Arraunean
Arraunean
45 Unanue (Lurrinkia)
Arraunean
25 Unanue (Lurrinkia)
12 Penta
200 Otto Deutz
45 Unanue (Lurrinkia)
15 Balentziaga (Lurrinkia)
15 Balentziaga (Lurrinkia)
(Lurrinkia)
14 Ieregi
300 Unanue
200 Otto Deutz
35 Unanue (Lurrinkia)
18 Balentziaga (Lurrinkia)
80 Andonegi (Lurrinkia)
35 Unanue (Lurrinkia)
75 Zelaia
Arraunean
6 Ieregi
120 Aranguren (Lurrinkia)
20 Ieregi
45 Lasa (Lurrinkia)
Arraunean
35 Unanue (Lurrinkia)
84 Unanue (Lurrinkia)
4 Baudouin
35 Unanue (Lurrinkia)
(Lurrinkia)
10 Ieregi
95 Turgan
96 Turgan
30 Unanue (Lurrinkia)
30 Balentziaga (Lurrinkia)
4 Ieregi
5 Ieregi
8 Ieregi
60 Ieregi
30 Unanue (Lurrinkia)
14 Ieregi
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
GAIA
H.P.
1929
5 300
MAZIRA
1929
12 17.860
BOLINTXE
12 32.700
KANPOKO 1929
12 28.700
KANPOKO 1929
12 30.700
KANPOKO 1929
2 2.900
TXIBITXA 1930
12 20.150
BOLINTXE 1930
12 3.000
KANPOKO 1930
12 12.000
BOLINTXE 1930
12 5.500
BOLINTXE 1930
12 35.800
KANPOKO 1930
12 32.500
KANPOKO 1930
12 34.000
KANPOKO 1930
12 19.000
BOLINTXE 1930
12 37.800
KANPOKO 1930
12 68.000
KANPOKO 1930
12 37.000
KANPOKO 1930
12 33.000
KANPOKO 1930
12 22.000
BOLINTXE 1930
3 10.000 HIRUMAILA 1930
1930
6 400
SARETA
1-febr 340
KABRATA 1930
10 80.000
ARRASTE 1931
2 450
KABRATA 1931
12 46.000
KANPOKO 1931
11 14.000
BOLINTXE 1931
14 390.000
ARRASTE 1931
10 77.000
ARRASTE 1931
12 32.000
KANPOKO 1931
11 33.000
KANPOKO 1931
14
ARRASTE 1931
11 18.000
BOLINTXE 1931
13 147.000
ARRASTE 1931
12 210.000
ARRASTE 1931
10 85.000
ARRASTE 1931
12 35.000
KANPOKO 1931
9 121.000 HEGALUZE GARRAIOLARI 1931
9 38.700
ARRASTE 1931
12 39.000
BOLINTXE 1931
1 475
TXIBITXA 1932
3 3.110 MAILABAKARRA 1932
10 48.000
ARRASTE 1932
11 30.000
BOLINTXE 1932
12 8.000
ARRASTE 1932
1 430
BARRUKO 1932
12 75.000
ARRASTE 1932
13 162.000
ARRASTE 1932
3 17.000 HIRUMAILA 1932
12 75.000
ARRASTE 1932
14
ARRASTE 1932
11 20.000
BOLINTXE 1932
12 200.000
ARRASTE 1932
12 200.000
ARRASTE 1932
12 35.000
KANPOKO 1932
13 34.000
KANPOKO 1932
3 4.000 LANGOSTATA 1932
4 3.000
AINGIRATA 1932
12 14.000
BOLINTXE 1932
14 40.350
KANPOKO 1932
12 40.000
ARRASTE 1932
11 18.000
BOLINTXE 1932
H E R R I A
ASTILLERUA
A R R A N T Z A
URTEA
0,8
1,25
1,8
1;8
1,8
0,82
1,2
1,75
1,73
1
1,8
1,75
1,5
1,2
1,94
2,1
1,75
1,8
1,3
1
0,7
0,5
2,3
0,57
2,05
0,9
3,2
2,3
1;9
1,73
1,05
3,5
2,87
2,44
2
2,8
2,44
1,5
0,66
0,7
2,12
1,2
2,28
0,54
2,4
2,9
0,5
2,4
1
2,8
2,8
2,04
2,1
0,9
0,8
1,1
2,05
2,1
1,1
ARRANTZA
1,95
2,5
3,3
3,3
3
1,6
3
3,3
2,4
2,05
3,3
3,6
3
2,5
4,13
4,2
3,3
3,6
2,6
1,7
1,8
1,27
4,56
1,3
3,77
2,35
6
4,5
3,4
3,6
2,3
5,6
5,95
5
3,65
5,27
5,1
3
1,55
1,64
4,2
2,7
4,65
1
4,75
4;8
1,5
4,75
2,25
5,21
5,21
3,56
3,67
1,9
1,65
2
3,8
4,2
2,15
BALIOA
7,9
12,8
13
13
14
7
12
14
10,65
10,47
13;7
13,8
13
12
14,06
16,55
14
14
12
7,5
2,78
3,57
18,45
5;3
15,55
12,3
25,6
18,45
14
13,8
12
23
24,85
16,9
14
20,05
16,9
13
5,9
6,25
16,55
13
17,15
5,3
18,27
18,5
6
18,3
12
18,77
18,77
14,4
15
9,95
7,56
7,65
15,5
16,55
10,8
ONTZILARIAK
3,3
9,53-7,48
15-9,25
15,00-9,30
15,40-7,40
2,04-1,95
6,50-5,50
14,57-9,20
8,50-5,70
4,73-3,70
15,70-9,30
19,95-8,10
16,40-7,40
8,43-6,70
26,75-7,50
39,56-22,6
14,50-9,20
20,1-12,83
7,10-5,03
2,20-2,00
2,8
0,57
40-13,60
0,9
19,70-8,30
6,43-6,00
127,54-52
39,60-17,2
17,00-7,86
9,96-7,20
6,06-5,26
150-45,70
106,4-61,8
48,80-26,8
25,36-14,9
72,3-39,65
47,8-20,94
17,10-8,30
1
1,56-1,34
34,04-14,2
9,10-7,10
45,10-21,1
0,9
51,06-11,96
57,30-29,8
1,50-1,40
51,10-30,5
5,36-4,05
66,12-29,9
66,12-29,9
21,1-9,5
23,2-10,45
4,1-3
2,3-2
3,3-3
24,9-11,36
40,36-17,3
5,44-2,15
PUNTALA
ANDRES BADIOLA
BI-1-1753
RAFAEL BURGOA
BI-1-2417
ALFONSO ALARCON
BI-1-2203
LEON SOLABARRIETA+BEST. BI-1-2203
JOSE MARIA BENGOETXEA BI-1-2218
DIONISIO LARRINAGA
BI-1-2643
JOSE GOIKOETXEA + BESTEAK SS-3-362
FRANCISCO URRESTI + SENDIA BI-1-2230
P. AZPILLAGA ETA R.IBARLOZA ST-2-1378
JULIANA OSA
BI-1-2223
ADRIAN BEDIALAUNETA
BI-1-2226
PESQUERAS ONDARRESAS BI-1-2449
ANTONIO EIZAGIRRE
BI-1-1001
IÑAZIO ARANTZAMENDI
BI-1-2220
JESUS BEDIALAUNETA
SS-3-513
JOSE MARIAARRUE
SS-3-593
URRESTI-ARRIOLA
BI-1-2230
PEDRO ORBE ETA BESTEAK BI-1-2449
JOSE MARIAARIZTONDO
SS-3-699
FLORENTINO URKIAGA
SS-3-649
SIMION ZENDOIA
BI-1-1128
JOSE JULIAN ARTOLA
BI-1-2221
LUIS URROSOLO
CO-2-2328
ILDEFONSO AZPIAZU
BI-1-2243
A. EIZAGIRRE, D. IBARLOZA BI-1-2337
ESTEBAN BADIOLA
BI-1-2231
ARRIZABALAGA + ETXEBARRIA SS-1-1409
LUIS URROSOLO ETA BESTEAK BI-3-1754
JULIAN ANZOLA
SS-3-577
ILDEFONSO ETXANO
SS-3-574
JOSE ORTIZ ETA BESTEAK
SABAS BEDIALAUNETA
BI-1-2241
REINAKU ELKARTEA
SS-2-800
ARRIZABALAGA+ETXEBARRIA SS-1-1411
ANTONIO ZUBIKARAI
SS-3-569
ISLAO ETXABURU
SS-3-699
KALARE DEUNA KOFRADIA VI-2-828
ANTONIO ZUBIKARAI
SS-3-570
JOSE GUENAGA
SS-2-1099
JOSE MARIA MURGA
BI-1-2291
ANTONIO ZARRAGA
BI-3-260
PEDRO MARI EGAÑA
BI-1-2278
DOMINGO ANSOLA
ST-6-314
ANTONIO URRUTIA
BI-2-1684
ISIDRO ARANTZAMENDI
BI-1-2255
LUIS GARAMENDI
BI-2-594
JOSE GONZALEZ
VI-1-5158
JOSE GUTIERREZ
BI-1-2188
LUIS GARAMENDI
BI-2-595
JOSE ORTIZ ETA BESTEAK
BENITAARRIOLA
BI-1-2256
JOSE MARIA BERRIDI
BI-1-1931
JOSE MARIA BERRIDI
BI-1-1932
MARIA ETXABURU +BESTEAK BI-1-2267
MARTIN BADIOLA
BI-1-2265
JULIANA OSA
BI-1-1960
SEBASTIAN BAKERIZA
BI-1-2249
MIGUEL ZENDOIA
SS-3-673
RAFAEL MARKUERKIAGA
BI-1-2270
ANT. EIZAGIRRE+ J. IBARLOZA BI-1JESUS ARAMENDI
SS-3-771
ZABALERA
SAN ANDRES
SAN IGNACIO DE LOIOLA
SAN JOSE
SOLABARRIETA
VIRGEN DE LA ANTIGUA
AMELIA
ANAI ARREBANA
BOLINDRES
BRISAS DE CASTRO
CRISTO REY
DEUN ANDONI 1
DIOS TE SALVE MARIA
IPARREKO IZARRA
JESUS DEL GRAN PODER
JESUS NAZARENO
JESUS NAZARENO 6
MAITENA
MARI FELI
MENTA
NTRA SRA DEL PILAR
SAN MIGUEL
VIRGEN DEL CARMEN
ANGELITA
ANTIGUAKO AMA
ARALARKO MIKEL DEUNA
CLARITA
CHUBASCO
ESTRELLINA
GURE AINGERU
ISABELITA
JAIME
JOSETXU
MARCIANA
MAREJADILLA
MARIA ANTIGUA 4
MARIA LUISA
OSASUNA
PEPIN 6
SAN LUIS GONZAGA
AGIRRE-BIKANDI
AMALI
ARALARKO MIKEL DEUNA
BUSTIO
CAMPEADORA
CLOTILDE
CUBA
DECANO AGUJAS
DOS HERMANOS
ESPAÑA
FRANCISCO
GOIZEKO IZARRA
ISLA DE AKETXE
ISLA DE GAZTELUGATXE
JESUSEN BIOTZA
JOSEFINA 2
LAU ANAIAK
MARIA LUISA
MARITXU
MARKUE
NAZARENO 6
PEREZ GALDOS
JABEGOA
LUZERA
IZENA
TONA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ALTZAIRU
ALTZAIRU
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ALTZAIRU
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
FOLIOA
Candido Arriola
Arraunean
Ugalde
Arraunean
Zumalabe (Mutriku)
Arraunean
Eiguren (Lekeitio)
Arraunean
Ugalde
Arraunean
Candido Arriola
20 Ieregi
Egaña (Mutriku)
22-Unanue (Lurrinkia)
Ugalde
Arraunean
Ugalde
18 Aranguren
Urresti
Arraunean
Ugalde
Arraunean
Kanpandegi (Hondarribia)
50 Kanpandegi
Ugalde
4 Ieregi
Candido Arriola
16 Ieregi
Ugalde
Arraunean
Urresti
80 Benz
Arrien (Bermeo)
15 Aranguren (Lurrinkia)
Ugalde
Arraunean
Urresti
12 Balentziaga (Lurrinkia)
Ugalde
Arraunean
Urresti
10 Ieregi
Ugalde
6 Ieregi
Urresti
15 Urresti (Lurrinkia)
Jose Villanueva (Marin)
80 Unanue (Lurrinkia)
Ugalde
Arraunean
Urresti
Arraunean
Ugalde
10 Ieregi
Urresti
Arraunean
Urresti
125 Erazo (Lurrinkia)
Urresti-Arriola
90 Benz
Ugalde
Arraunean
Ugalde
Arraunean
Ugalde
10 Ieregi
Urresti
14 Ailza
Urresti
5 Ieregi
Egaña (Mutriku)
18 Unanue (Lurrinkia)
Troncoso (Vigo)
122 Unanue (Lurrinkia)
Troncoso (Vigo)
122 Unanue (Lurrinkia)
Ugalde
Arraunean
Eiguren (Lekeitio)
4 Baudouin
Ugalde
Arraunean
Urresti
10 Ieregi
Urresti
18 Urresti (Lurrinkia)
Ugalde
7 Kelvin
Balentziaga (Zumaia)
130 Balentziaga (Lurrink.)
Urresti
10 Ballot
Ugalde
12 Ieregi
Ugalde
6 Penta
Urresti
14 Ailza Graig
Ugalde
4 Ieregi
Urresti
12 Penta
Ugalde
16 Ieregi
Urresti
135 Unanue (Lurrinkia)
Erazo (Pasaia)
180 Astarza (Lurrinkia)
Ugalde
7,5 Kelvin
Urresti
18 Unanue (Lurrinkia)
Arrizabalaga (Laredo)
20 Badouin
Urrresti
Arraunean
Urresti
12 Ieregi
Mendieta (Lekeitio)
24 Ieregi
Ugalde
12 Ieregi
GAIA
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1926
1927
1927
1927
1927
1927
1927
1927
1927
1927
1927
1927
1927
1927
1928
1928
1928
1927
1928
ASTILLERUA
SARETA
AINGIRATA
BARRUKO
LANTZOITA
AINGIRATA
BOLINTXE
KANPOKO
LANGOSTATA
KANPOKO
AINGIRATA
AINGIRATA
BOLINTXE
SARETA
BOLINTXE
BARRUKO
KANPOKO
KANPOKO
BARRUKO
KANPOKO
TXIBITXA
BOLINTXE
HIRUMAILA
KANPOKO
ARRASTE
AINGIRATA
KABRATA
BOLINTXE
BARRUKO
KANPOKO
KANPOKO
LANGOSTATA
IZKIRATA
LANGOSTATA
BOLINTXE
HIRUMAILA
KANPOKO
H.P.
2.000
1.495
380
365
500
11.000
28.000
500
27.800
495
380
31.000
3.760
16.950
400
42.000
27.000
600
21.300
475
5.000
3.175
28.600
75.000
350
200
5.000
475
70.000
58.000
350
350
4.000
8.700
2.500
30.000
107.000
107.000
350
1.700
420
5.100
30.100
3.650
98.000
6.300
6.000
3.250
9.250
2.800
6.000
12.800
85.000
75.000
5.900
32.400
19.800
370
14.500
22.500
6.700
URTEA
6-8
3
1-3
2
4
12
12
3
12
3
3
12
10
10
4
12
11
4
12
2
11
3
12
14
3
1
10
2
14
12
3
1
4
10
3
12
10
10
2
2
5
10
12
10
9
10
11
7
11
7
11
12
12
12
10
12
10
3
10
11
12
ARRANTZA
0,65
0,6
0,6
0,55
0,6
0,97
1,94
0,6
1,9
0,6
0,56
1,5
0,95
1
0,6
2,2
1,4
0,63
1,74
0,6
1
0,8
1,2
2,3
0,56
0,55
1
0,6
3,5
2,2
0,5
0,54
0,9
1,1
0,85
1,9
2,95
2,95
0,5
0,7
0,6
1
2,3
0,95
2,5
1
1
0,94
1
0,74
1
1,2
2,1
2,4
0,95
1,8
1,1
0,5
0,97
0,9
1
BALIOA
1,85
1,25
1,3
1,3
1,4
2,05
4,13
1,4
3,25
1,25
1,3
3
2,1
2
1,5
4,1
3,03
1,57
3,45
1,25
2,1
1,8
3,4
5,25
1,4
1,2
2,05
1,25
5,34
4,4
1,3
1,3
1,94
2,15
1,8
3,6
5,34
5,45
1,3
1,5
1,4
2,1
3,8
2,1
5,1
2,1
2,1
1,9
2,15
1,7
2,05
2,3
4,3
5,1
2,1
3,3
2,2
1,3
2,1
2,5
2,1
O N D A R R O A ,
ONTZILARIAK
3,4 11,95
1,1 6,1
1,4 6,1
0,8 4,1
4,3 6,3
4,80-4,00 11,6
26,76-15,5 14
1,3 6,3
17,70-10,6 13,7
1,1 6,1
0,9 5,7
15,50-9,30 12,5
5,80-4,20 11,4
4,90-3,50 11,6
1,4 6,15
25,40-14 14,5
13,66-7,80 12,13
4,56 6,55
16,67-7,50 13
1 5,55
5,20-4,80 11,5
2,40-2,10 7,5
18,70-8,40 14,67
52,80-24,5 21,1
1,14 5,2
0,6 2,5
5,54-5,00 11,7
1 5,55
77,35-54,2 23,2
30,44-17,7 16,75
1 5,2
0,94 5,04
3,96-3,40 9,8
5,30-4,75 11,9
3,20-2,97 8,5
15,77-8,1 13,6
72,7-41,27 22,1
72,7-41,27 22,1
0,8 4,85
1,50-1,20 6
1,23 6,1
5,10-4,50 11,15
25,5-16,63 15,6
4,60-4,00 10,6
77,40-36,5 20,84
5,15-4,80 10,6
5,30-4,10 11,5
2,80-2,50 7,6
5,70-4,10 11,9
2,10-1,90 7
5,15-4,80 11,55
7,77-5,40 12,25
35,80-12,5 17,5
78,60-27,2 20,84
5,23-4,20 11,6
15,25-6,80 13,1
6,00-4,90 11,7
0,86 5
5,30-4,75 11,9
7,20-5,70 12,65
5,56-4,20 11;6
PUNTALA
URRESTIREN ALARGUN+ BEST. BI-1-2124
DOMINGO ANZOLA
BI-1-2147
CESAREO ZUMALABE
SS-3-273
FRANCISCO ZUBIKKARAI
BI-1-2123
PEDRO BERRRIDI
BI-1-2138
ANGEL GIMENO
BI-1-2142
PEDRO M.EGAÑA
SS-3-516
ERROFALLAKARREGI
BI-1-2140
BRUNO ETXABURU
BI-1-2119
NICOLAS PEREZ
BI-1-2146
SEBASTIAN BADIOLA
BI-1-2144
JOSE M.ARIZTONDO
SS-2-600
DOMINGO ANAKABE
BI-1-2118
IÑAZIO LEKUE
BI-1-2141
MIGUELA.BADIOLA
BI-1-2132
URRESTI ANAIAK
BI-1-2301
EZEKIELARIZTONDO
BI-2-1231
JOSE ARANTZAMENDI +BESTEAK BI-1-2137
DOMINGO ARRIZABALAGA
BI-1-2164
LORENTZO AJARRISTA
BI-1-2152
D. EGIGUREN, MARTZ. ETXABURU BI-1-2156
SEBASTIAN BAKERIZA
SS-2-621
FRANCISCO URRESTI
BI-1-2154
FCO.FERRER ETAANAIAK
CO-2-2322
DOMINGO TXAKARTEGI
BI-1-2169
JUAN ARRIOLA
BI-1-2151
DOROTEO BADIOLA ETA BESTEAKBI-1-2163
ANGELALKORTA
BI-1-2149
TOMAS LERTXUNDI
BI-1-1644
URRESTI-ARRIOLA
BI-1-2358
JUAN AKARREGI
BI-1-2166
ZIPRIANO OLIDEN
BI-1-2185
DOMINGO AKARREGI
BI-1-2172
FRANCISCO URRESTI
BI-1-2179
FLORENTINO URKIAGA
BI-1-2195
DOLORES ZENDOIA
SS-3-373
OND. ARRANTZALEEN KOFRADIA BI-3-1056
OND. ARRANTZALEEN KOFRADIA BI-3-1057
DOMINGO SARAS
BI-1-2189
RAFAEL BURGOA
BI-1-2188
JOSE NABERAN
BI-1-2173
FELIX LARRAÑAGA
BI-1-2197
FRANCISCO URRESTI
BI-1-2174
ANDRES GARALDE
BI-1-2187
OND. KALARE DEUNA KOFRADIA SS-2-681
SIMON ETXANO
BI-1-2194
ERRAMON BAKERIZA
BI-1-2180
T. BASTERRETXEA + P. BARRENA BI-1-2191
LORENZO BURGOA
BI-1-2176
FELIX LEKUONA
BI-1-2181
GABRIEL LARRAÑAGA
BI-1-2193
FRANTZISKO IBAZETA +BESTEAK BI-1-2175
SEGISMUNDO GARTZIA
BI-1-2182
JOSE ANTONIO LASA
SS-2-617
GELASIO JUARIZTI
BI-1-2249
ROSAAMALLOBIETA
BI-I-2211
ERROFALL BURGOA
ST-2-462
JUAN ARANBARRI
BI-1-2208
RAMON BAKERIZA
BI-1-2180
ISIDRO ARANTZAMENDI
BI-1-2493
JOSE MARIAAKARREGI
BI-1-2199
ZABALERA
ANTIGUAKO AMA
ANZOLA
BI KOÑATUAK
CARMENTXU
FRANCISCA
ITXAROPENA
JESUS NAZARENO
JUAKINTXU
LATXANBRE
LOLITA
LUISITO
MARITXU
NTRA.SRA.DEL PERPETUO SOCORRO
SAN IGNACIO DE LOIOLA
SAN JOSE
SAN JOSE
SANTA ANA 4
TOBIAS
AMA ANTIGUAKOA
AMA ITZIARKUA
ANTIGUAKO AMA
ANTIGUAKO AMA
ANTZOSOLO
FERRER
IMANOLTXU
LUANQUINA
MAGNIFICAT
MIREN AGURTZANE
ONDARROA
UR TXORIA
ZERUKO IZARRA
ALCOR
AMA GARDOTZAKUA
ANTZOSOLORENA
A.X.
BENGOETXEA
CHIMBO 1
CHIMBO 2
DEJADLE EN PAZ
DOS HERMANOS
ELISABET
FELIX VICTORIA
JONTXU
JUANITARENA
JULITO
LURDESKO AMA
NATIVIDAD
NTRA. SRA. DE BEGOÑA
NTRA. SRA. DE MONTSERRAT
SANTA CRUZ
SANTA EULALIA
SENDI DEUNA
VIRGEN DEL ROSARIO
BONANZA
CASTILLA
CORAZON DE JESUS
ESTRELLA DEL MAR
MARIA BEGOÑA
MARIA NATIVIDAD
NTRA SRA DE MILAGROS
SAGRADA FAMILIA
LUZERA
JABEGOA
H E R R I A
TONA
IZENA
A R R A N T Z A
FOLIOA
O N D A R R O A ,
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ALTZAIRU
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ALTZAIRU
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
133
134
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
1936
1936
1936
1936
1936
1936
1936
1936
1936
1936
1936
1937
1937
1937
1937
1938
1938
1938
1938
1938
1938
1938
1938
1938
1938
1939
1939
1939
1939
1939
1939
1939
1939
1939
1939
1939
1940
1940
1940
1940
1940
1940
1940
1940
1940
1940
1940
1940
1941
1941
1941
1941
GAIA
ARRASTE
BAXURA
ARRASTE
BOLINTXE
BAXURA
BAXURA
BOLINTXE
HIRUMAILA
BAXURA
BOLINTXE
BAXURA
ARRASTE
BOLINTXE
BAXURA
BOLINTXE
ARRASTE
ARRASTE
BOLINTXE
ARRASTE
BAXURA
KABRATA
ARRASTE
BOLINTXE
BOLINTXE
SARETA
KABRATA
ARRASTE
BOLINTXE
ARRASTE
SARETA
SARETA
BARRUKO
BOLINTXE
BOLINTXE
BOLINTXE
BOLINTXE
BOLINTXE
TXIBITXA
BAXURA
BAXURA
BAXURA
BAXURA
ARRASTE
KABRATA
TXIBITXA
BAXURA
TXIBITXA
BAXURA
ARRASTE
BAXURA
BOLINTXE
LANGOSTATA
ASTILLERUA
43.000
100.000
49.000
28.000
50.000
42.000
41.800
12.000
127.000
23.600
47.000
200.000
43.000
41.195
35.000
5.000.000
201.000
35.000
225.000
58.000
4.200
65.000
34.000
38.200
1.600
550
125.000
38.700
75.000
11.450
18.000
800
39.000
46.000
39.000
42.000
38.000
600
95.000
93.000
93.000
92.000
184.000
600
600
97.000
700
45.000
150.000
117.000
41.000
42.000
H E R R I A
H.P.
12
13
12
12
14
12
11
3
13
11
13
13
12
12
12
16
13
12
13
14
1
12
12
12
6
1
12
12
12
10
6
2
13
12
12
12
12
1
14
14
14
13
14
1
1
13
2
12
12
14
12
4
A R R A N T Z A
URTEA
2,2
2,3
2,1
0,6
2,4
1,6
1,2
0,9
2,3
0,7
2,3
2,95
1,75
2,2
1,4
3,8
2,95
1,4
3
2,2
0,7
2,35
1,4
1,25
1
0,5
3
1,4
2,5
1
1
0,8
1,24
1,3
1,24
1,9
1,1
0,5
2,24
2,3
2,28
2,2
2,44
0,76
0,76
2,2
0,56
2
2,26
2,24
1,3
2,35
ARRANTZA
4
4,24
4,1
2,4
4,16
3,4
3,1
1,8
4,34
2,3
4,24
5,15
3,33
4,56
2,6
6,3
5,15
2
5
4,5
1,5
4,4
2,7
3,15
2
1,3
4,3
3,05
4,45
2,05
2
1,3
2,8
3,05
2,8
3,55
2,8
1,26
4,4
4,35
4,46
4,5
4,8
1,7
1,7
4,25
1,3
3
4,75
4,4
3,1
3,05
BALIOA
16,4
16,6
16,6
11,3
16,7
13
13,35
8,35
17,1
11,7
16,4
20,5
14,7
18,55
12,1
28,4
20,5
12
22
15,5
5,35
17,1
12,75
13
7,9
5
15,5
12,6
17,4
9,24
8,4
5
11,7
13
11,7
14,15
11
4,5
16,2
15,8
15,9
17,1
17,8
4,5
4,5
16,75
5
12,3
17,8
16,2
13
12
ONTZILARIAK
34,8-15,50
35,1-21,60
32,26-14,4
7-4,90
36,50-24,4
16,10-11
11,05-7,10
3,45-3,00
43,3-19,36
5,00-3,85
36,8-16,40
72,66-40
21,50-9,65
42-26,40
8,65-6,10
200,3-100,6
72,66-40,1
10,20-8,10
75,63-51,2
34,55-20,8
1,26-1,10
46,90-20
10,30-7,50
14,35-8,40
3,40-3,06
1
33,65-16,1
11,20-9,10
45,90-19,7
3,90-3,26
3,40-2,80
1,2
8,56-4,20
11,65-8,40
9,10-4,25
23,10-43,3
10,10-6,10
0,75
36,9-20,34
34,20-19,6
33,90-19,6
36,15-12,8
44,5-19,40
0,7
0,7
36,6-16,10
0,85
15,40-10,2
41,80-21,8
36,10-2,15
13,45-8,05
10,65-6,30
PUNTALA
BI-1-2391
BI-1-2396
SS-3-725
BI-1-2376
BI-1-2384
SS-2-1708
SS-3-686
SS-2-861
BI-1-2385
SS-2-1170
BI-1-2394
SS-2-1219
SS-3-701
SS-3-712
BI-1-2404
VI-5-7842
SS-2-1220
BI-1-2434
VI-2-1569
BI-1-2409
BI-1-2695
BI-1-2585
BI-1-2414
BI-1-2412
SS-3-717
BI-1-2421
MA-1-1776
BI-1-2429
BI-2-1813
BI-1-2420
BI-1-2418
BI-1-2425
BI-1-2423
BI-1-2424
BI-1-2438
BI-1-2463
BI-1-2422
BI-1-2433
BI-1-2442
BI-1-2520
BI-1-2519
SS-3-752
GI-4-1103
BI-1-2432
BI-1-2431
BI-1-2436
BI-1-2445
SS-2-1001
BI-1-2516
BI-1-2450
BI-1-2457
BI-1-2464
ZABALERA
FRANCISCO URRESTI
ANTONIO BERISTAIN
PEDRO AREMAIO
JOSE MARTIN AKARREGI
ISIDRO ARANTZAMENDI
ANGEL ETA LORENTZO BURGOA
BENINO ELEZGARAI
ANTONIO ZARRAGA
V. LEKUBE ALKARTEKO PRESID.
OLASKOAGA C.I.A.
ISIDORO URRUTIA
OTXAGAB., SOLABARRIE.+BESTEAK
CARMELO UNANUE
ARTIBAI ELKARTEA
MIGUELAKARREGI ETA BESTEAK
ARAMAR ELKARTEA
OTXAGAB., SOLABARRIE.+BESTEAK
MANUEL LARRAÑAGA
FRANCISCO FERRER
MATEO OSA
SERAPIO BADIOLA
ANGEL GRANDE
JOSE MARTIN AKARREGI
SEBER IEREGI
DOMINGO TXAKARTEGI
RAFAEL ZULUETA
GABRIEL BALENTZIAGA
ZIPRIANO OSA
MIGUEL BURGOA
MIGUELANTON ZARRAGA
JOSE B. LASARTE
AGUSTIN ARTETXE
PATXI URRESTI
JUAKIN BADIOLA
JOSE SAN MARTIN
HUMBERTO GARCIA
JUAKIN BADIOLA
ILDEFONSO AZPIAZU
ETXABURU ANAIAK
JOSE LUIS DE LA RICA
JOSE LUIS DE LA RICA
JOSE MANUEL TEJADA
HONORINO PRENDES
HILARIO AZPIAZU
JOSE MARIAARIZTONDO
MARTIN BADIOLA
JOSE ORTIZ
JUAN AKARREGI
RAMON ARAMENDI
ALEJANDRO URRESTI ETA BESTEAK
JOSE RAMON OSA KARRIKIRI
RAFAEL BURGOA ETA BESTEAK
LUZERA
JONTXU 2
LA ESPERANZA
MARIA DEL MAR
SAGRADA FAMILIA
SAN ISIDRO 2
SAN JUAN 2
SANTA MARIA 1
SANTA TERESITA
TOSTARTEKO ALKARTASNA
UHIN GAIN
URRUTIA
CAPERO
MARI ELEN
SAN PEDRO GLORIOSO
SAN RAFAEL
ALIGOTE
CAPEROCHIPI
ESTRELLITA
FERRER SANTIAGO
LUIS FERNANDO
MARIA DEL CARMEN
MELQUIADES GARCIA
SAGRADA FAMILIA
SAN PEDRO
VIRGEN DE LA ANTIGUA
ARANTZAZU
ISABELITA MARI
JESUS DEL GRAN PODER
JOSE CAMINO
JOSE MARIA
LASARTE
LUIS
MARIA ALBERTA
NTRA SRA DE BEGOÑA
SAGRADA FAMILIA
SANTA RITA
AIXKIRE
AMA ANTIGUAKOA
MARIA LUISA 2
FERNANDITO
GONZALITO
JESUS NAZARENO 11
MARIA DEL AMPARO
MARITXURENA
NEPTUNO
NTRA SRA DEL ROSARIO
ROSARIO
SAN NICOLAS
ARAMENDI
BENGOETXEA 4
DIOS TE SALVE MARIA 3
ESTRELLA DEL MAR
JABEGOA
TONA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ALTZAIRU
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
IZENA
FOLIOA
Unanue (Zumaia)
Unanue (Zumaia)
Ugalde
Egaña (Mutriku)
Ugalde
Ugalde
Egaña (Mutriku)
Mendieta (Lekeitio)
Cra.Gipuzkoana (Pasaia)
Mendieta (Lekeitio)
Egaña (Mutriku)
B.Arriola
Urresti
Cra.Gipuzkoana (Pasaia)
Luzuriaga (Pasaia)
Urresti
Cra.Gipuzkoana (Pasaia)
Urresti
Urresti
Urresti
Eiguren (Lekeitio)
Urresti
Mendieta (Lekeitio)
Goldazarena (Orio)
Mendieta (Lekeitio)
Egaña (Mutriku)
Urresti
Arriola
Arriola
Urresti
Ugalde
Urresti
Urresti-Arriola
Urresti
Arriola-Urresti
Ugalde
Egaña (Mutriku)
Egaña (Mutriku)
Balentziaga (Zumaia)
Urrresti
Egaña (Mutriku)
Urresti
Eiguren (Lekeitio)
Urresti
Ugalde
Urresti
Urresti
Urresti
Urresti
Arrien (Bermio)
Urresti
Egaña (Mutriku)
Arrizabalaga-Olaziregi (Zumaia)
Arrizabalaga-Olaziregi (Zumaia)
Urresti-Arriola
Ugalde
Mendieta (Lekeitio)
Mendieta (Lekeitio)
Urresti
Andonegi (Donostia)
GAIA
40 Unanue (Lurrinkia)
1932
41 Unanue (Lurrinkia)
1932
8 Ieregi
1932
8 Erazo (Lurrinkia)
1932
18 Unanue (Lurrinkia)
1932
Arraunean
1932
6 Ieregi
1932
50 Unanue
1932
1933 8 Cª Gipuzkoana (Lurrinkia)
4 Ieregi
1933
70 Ieregi
1933
18 Unanue (Lurrinkia)
1933
20 Ieregi
1933
8 Kelvin
1933
1933 85 Cª Gipuzkoana (Lurrinkia)
200 Deutz Weker
1933
70 Benz
1933
200 Deutz Weker
1933
10 Ieregi
1933
80 Ieregi
1933
70 Ieregi
1933
Arraunean
1934
14 Ieregi
1934
30 Benz
1934
45 Lasa (Lurrinkia)
1934
16 Kelvin
1934
1,5 Ieregi
1934
12 Penta
1935
24 Penta
1935
12 Penta
1935
35 Unanue (Lurrinkia)
1935
Arraunean
1935
15
Unanue
(Lurrinkia)
1935
36 Turgan (Lurrinkia)
1935
45 Werke Benz
1935
22 Renault
1935
Arraunean
1935
40 Ieregi
1935
70 Ieregi
1935
1935 25 Balentziaga (Lurrinkia)
30 Benz
1935
12 Ieregi
1935
18 Unanue (Lurrinkia)
1935
75 Krupp
1935
35
Unanue
(Lurrinkia)
1935
Arraunean
1935
36 Ganz
1935
28 Unanue (Lurrinkia)
1935
18 Unanue (Lurrinkia)
1935
14 Ieregi
1935
10 Penta
1935
8 Ieregi
1935
150 Breslau
1936
24 Ganz
1936
70 Ieregi
1936
22 Unanue (Lurrinkia)
1936
20 Ieregi
1936
100 Freire (Lurrinkia)
1936
100 Freire (Lurrinkia)
1936
70 Ieregi
1936
6 Ieregi
1936
ASTILLERUA
38.000 ARRASTE
38.000 ARRASTE
17.000 LANGOSTATA
48.000 ARRASTE
34.600 KANPOKO
425
TXIBITXA
2.000
SARETA
37.000
KORDA
95.000 ARRASTE
1.500
SARETA
BAXURA
37.500
BAXURA
27.000 BOLINTXE
10.000 LANGOSTATA
95.000 ARRASTE
370.000 ARRASTE
42.700 ARRASTE
300.000 ARRASTE
23.000 BOLINTXE
58.000 ARRASTE
51.000 ARRASTE
300
TXIBITXA
20.200 BOLINTXE
37.000 BOLINTXE
86.700 ARRASTE
26.450 BOLINTXE
2.450
KABRATA
26.000 BOLINTXE
37.000 BOLINTXE
15.500 BOLINTXE
47.000
BAXURA
400
TXIBITXA
43.000
BAXURA
44.000
BAXURA
38.000 BOLINTXE
34.000
SARETA
400
TXIBITXA
38.600 BOLINTXE
42.500
BAXURA
47.000
BAXURA
36.000 BOLINTXE
25.000 BOLINTXE
40.000
BAXURA
60.000
BAXURA
38.000
BAXURA
445
KABRATA
37.800 BOLINTXE
BAXURA
40.000
BAXURA
24.700 BOLINTXE
20.000
SARETA
23.000 BOLINTXE
1.555.000 ARRASTE
34.800 BOLINTXE
50.000
BAXURA
44.000
BAXURA
34.000 BOLINTXE
75.000 ARRASTE
75.000 ARRASTE
50.000
BAXURA
12.800 AINGIRATA
H.P.
12
12
3
12
12
2
7
7
12
6
12
12
12
3
12
12
14
12
11
11
11
2
12
12
12
12
2
12
12
11
12
2
14
12
12
10
2
12
13
12
13
12
14
14
13
2
12
12
14
12
10
12
14
12
14
13
12
12
12
12
3
URTEA
2,5
2,55
0,9
2
2,1
2,16
0,8
1,75
2,3
0,9
1;75
1
1
2,3
3
2,05
3,04
0,8
2
2,05
0,8
1,8
1,64
2;3
1,1
0,6
1,2
1,1
1,1
2,25
0,6
2,1
2,1
1,3
1,3
0,6
1,8
2,3
2,1
1,8
1
2,1
2,2
2,25
0,6
1,4
2,25
2,1
1
1
1,2
2,86
1,05
2,25
2,3
1,4
2,9
2,9
2,4
1
ARRANTZA
5,05
5,2
1,8
3,65
3,67
1,3
1,7
2,5
3,75
1,9
3,6
2,6
1,7
4,1
6,1
3,75
5,8
1,8
4,1
3,73
1,5
2,5
3
4,65
2,5
1,4
2,5
2,26
2,26
4,25
1,36
3,7
4,2
3
2,52
1,36
3,95
3,8
4,2
3,5
2
3,7
4,3
4,2
1,36
2,5
4,26
3,7
2,6
2,3
2,5
5,6
2.5
4,2
3,95
2,1
5,1
5,1
4,16
1,7
BALIOA
18,2
18,2
9,6
14,3
15
5,33
7
12
18,5
6,7
13,85
11,2
6,5
18,5
29,8
15
25,1
12
14,16
15
6,3
10,74
13,35
17,15
11,2
5,4
11,37
12
12
16,3
5,3
16,2
16,3
13
12,8
5,3
14,9
14,9
16,3
13,95
11;7
16,2
16,8
16,3
5,8
12
16,3
16,2
11
8,8
11,4
20,4
12
16
16,05
12
20
20
16,8
7,3
O N D A R R O A ,
ONTZILARIAK
50,8-25,1
50,8-25,2
3,70-3,00
25,16-14,3
23,20-15,4
1
2,00-1,70
16,30-6,40
60,64-30,4
1,50-1,30
19,90-8,30
8,55-7,10
2,17-20
60,64-30,4
160,5-95,4
21,3-12,06
132,8-72,9
5,60-4,10
25,4-17,10
21,75-12,3
1,75
7,50-5,16
11,60-9,54
45,1-21,1
6,06-4,05
1,10-1,00
8,00-6,80
12,50-6,14
5,45-4,10
44,75-15,2
1
32,9-13,4
35,9-13,2
13,80-8,15
9,85-7,45
1
7,20-5,10
27,76-12,4
33,15-18,3
13,80-8,70
5,50-4,30
32,8-13,40
36,8-16,35
44,45-18,2
1,1
14,10-10
45,4-16,33
32,9-13,25
8,50-5,70
4,20-3,00
8,00-6,80
74,4-23,30
8,90-6,30
35-22,90
33,50-14,9
10,46-8,10
67,9-44,60
67,9-44,70
36,5-24,40
2,30-2,00
PUNTALA
ZABALERA
DEOGRACIAS LARRAÑAGA
SS-3-575
DEOGRACIAS LARRAÑAGA
SS-3-576
FLORENTINO URKIAGA
SS-2-1530
LORENZO ARRIETA
SS-3-606
JOSE MARIAARRIOLA
BI-1-2266
PEDRO ARAUKO
BI-1-2244
JOSE AGOTE
SS-3-609
SALBADOR AGIRRE
BI-1-2262
ANTONIO ELOSEGI
SS-2-907
TOMAS AKARREGI
BI-1-2304
BI-1PEDRO ORUBE
SS-3-576
BELTXIOR EGIGUREN
BI-1-2419
JOSE URKIOLA
BI-1-2310
ANTONIO ELOSEGI
SS-2-908
AGUSTIN ZIRIZA
SS-1-660
URRESTI SENDIA
BI-1-2272
FELIX ZIRIZA
SS-2-86
MIGUEL ZENDOIA
BI-1-2301
PAULIN URRESTI ETA BESTEAK BI-1-2301
PAULIN URRESTI ETA BESTEAK BI-1-2272
IÑAZIO LARRINAGA
BI-1-2330
ANDRES BADIOLA
BI-1-2332
SABAS BEDIALAUNETA
BI-1-2316
ANTONIO URRUTIA
BI-2-1685
JOSE RAMON OSA
BI-1-2457
FERNANDO IRAMATEGI
SS-3-659
IÑAZIO LAKA
BI-1-2333
JOSEFA ETXEBARRIA
BI-1-1729
JOSE GUENAGA
BI-1-2368
JESUS MARKUERKIAGA
BI-1-2351
HILARION AZPIAZU
BI-1-2347
ERROFALL MARKUERKIAGA
BI-1-2335
LUIS URROSOLO ETA BESTEAK BI-1-2354
FRANCISCO ARIZTONDO
BI-1-2456
BI-1-2338
BARBARA SOLABARRIETA
BI-1-2346
BITOR BENGOETXEA
BI-1-2330
JOSE MARIA TEJADA
SS-3-700
JUAN BURGOA
SS-3-727
PABLO ETXABURU
BI-1-2344
AGUSTIN IRIONDO
BI-1-2350
RAFAEL MARKUERKIAGA
BI-1-2334
EZEKIEL LARRINAGA +BESTEAK BI-1-2390
PASCUAL SANTISO
BI-1-2352
DOMINGO GALLASTEGI
BI-1-2364
JUAN JOSE ARIZTONDO
BI-1-2359
ARTIBAI ELKARTEA
BI-1-2351
RAFAEL MARKUERKIAGA
BI-1-2235
BENINO ARKOTXA
SS-3-724
JUAN EIZAGIRRE
BI-2-2308
DOMINGO ARANTZAMENDI
BI-1-2340
MARGARITA JUARIZTI +BESTEAK SS-1-906
ANDRES ARRIZABALAGA
BI-1-2439
JUAN ANTXUSTEGI
SS-3-720
TIBURTZIO ARGOITIA
BI-1-2387
M. JESUS AKARREGI ETA BESTEAK BI-1-2434
ANDRES MENDIETA
BI-1-2532
ANDRES MENDIETA
BI-1-2533
ISIDRO ARANTZAMENDI
BI-1-2384
SIMION ETXANO
SS-2-874
H E R R I A
LUZERA
RIVEIRA 1
RIVEIRA 2
SAN AGUSTIN
SAN ANTONIO ABAD
SAN LORENZO
SAN PEDRO
SANTA TERESA
ZERUKO IZARRA 3
ARCO
ASKATASUNA
CARMENTXU
DIOS TE SALVE MARIA 4
EGIGUREN
HEMENGARA
IRIS
LINA
MANOLIN
MARCE
SAN JUAN
URRESTI HERMANOS 1
URRESTI HERMANOS 2
ANGELITO
BADIOLA 1
BEDIALAUNETA ANAIAK
CAMPESINO
DIOS TE SALVE MARIA 2
MIREN ITZIAR
AGUR MIREN
AKARREGI
AKARREGI 1
ARTIBAI 4
AZPIAZU TAR MIREN
BIGARREN MARKUERKIAGA
ETXABURU
FRANTZISKORENA
GAVIOTA
GOTZONE
ITXAROPENA
JESUS NAZARENO 10
JOSE LUIS
LAU ANAIAK
LUCRECIA
MARKUE 3
NTRA SRA DEL CARMEN
REINA DE LOS ANGELES
SAN ILDEFONSO
SAN PEDRO
SANTO CRISTO DE LEZO
SEGUNDO MARKUERKIAGA
TRES HERMANOS
VIRGEN MILAGROSA
VIRGEN DEL PILAR
ALZA
ARRIZABALAGA
BADIOLA
BI KOÑATUAK
DONOKIKO AMA
GENERAL FRANCO
GENERAL VARELA
ISIDORO MARIA
JESUSEN BIOTZA
JABEGOA
TONA
IZENA
A R R A N T Z A
FOLIOA
O N D A R R O A ,
Urresti
80 Urola (Lurrinkia)
ZURA
Urresti
100 Krupp
ZURA
Unanue (Zumaia)
22 Unanue (Lurrinkia)
ZURA
Mendieta (Lekeitio)
20 Ieregi
ZURA
Urresti
70 Ieregi
ZURA
Urresti
50 Unanue
ZURA
Egaña (Mutriku)
45 Benz
ZURA
Ugalde
4 Ieregi
ZURA
Urresti
78 Unanue (Lurrinkia)
ZURA
Goldazarena (Donibane) ZURA
14 Ieregi
Arriola-Urresti
60 Ieregi
ZURA
Crª.Gipuzkoana (Pasaia) ZURA
150 Linkon-Hffman
Unanue (Zumaia)
50 Unanue
ZURA
18 Unanue (Lurrinkia) Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia) ZURA
Urresti
20 Ieregi
ZURA
E.Lorenzo (Vigo)
352 Stort Ricardo
ZURA
Crª.Gipuzkoana (Pasaia) ZURA
150 Linkon-Hffman
Ugalde
20 Ieregi
ZURA
Santa Eugenia Riveira ZURA
120 Unanue (Lurrinkia)
Egaña (Mutriku)
70 Ieregi
ZURA
Murelaga (Lekeitio)
4 Ballistere
ZURA
Unanue (Zumaia)
30 Unanue (Lurrinkia)
ZURA
Urresti-Arriola
20 Ieregi
ZURA
Eiguren (Lekeitio)
20 Ieregi
ZURA
Egaña (Mutriku)
6 Renault
ZURA
Ugalde
Arraunean
ZURA
18 Balentziaga (Lurrinkia) Balentziaga (Zumaia) ZURA
Urresti-Arriola
20 Ieregi
ZURA
Unanue (Zumaia)
32 Unanue (Lurrinkia)
ZURA
Ugalde
6 Ieregi
ZURA
Ugalde
8 Ieregi
ZURA
Ugalde
Arraunean
ZURA
Bitor Arriola
24 Ganz
ZURA
Bitor Arriola
30 Benz
ZURA
Ugalde
20 Ieregi
ZURA
Urresti
50 Deutz
ZURA
Urresti-Arriola
30 Benz
ZURA
Ugalde
Arraunean
ZURA
Arriola-Urresti
70 Ieregi
ZURA
Urresti-Arriola
100 Ieregi
ZURA
Urresti-Arriola
70 Ieregi
ZURA
Balentziaga (Zumaia) ZURA
70 Ieregi
Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia) ZURA
150 Dubant
Ugalde
Arraunean
ZURA
Ugalde
Arraunean
ZURA
Mendieta (Lekeitio)
70 Ieregi
ZURA
Arriola-Urresti
Arraunean
ZURA
Ostolaza (0rio)
50 Krupp
ZURA
Lazkibar Aizpurua (Zumaia) ZURA
100 Benz
Urresti-Arriola
80 Werke M.
ZURA
Arriola-Urresti
40 Dodge
ZURA
Arriola
20 Baudouin
ZURA
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
135
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA
ARRANONTZIAK 2.005ean
BAXURAKO
Patxi Etxaburu Ajarrista
Arranontzia
Jabegoa
Tona
H.P.
Urtea
BI-4-1-99
65,07
365
1999
AMA ANTIGUAKOA
Oztarki Elkartea
BETI OITZ
Jose Beitia Goikoetxea
BI-4-2-02
18,72
88
2002
Eusebio Arantzamendi eta beste
ST-2-5-96
99,9
402
1996
Jose Luis Ouviña eta beste
CO-7-3571
43,68
360
1985
ARLANPI
Arlanpi Elkartea
Arlanpi Elkartea
ITOITZ
LAU ANAIAK
ONGI ETORRI
Ondarkide Elkartea
TONIÑO SEGUNDO
136
Folioa
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
BI-2-3-97
BI-4-1-02
BI-4-1-04
78,7
259
149
316
259
1000
1997
2002
2004
ARRANONTZIAK 2.005ean
OPPAO
Patxi Etxaburu Ajarrista
IZENA
JABEGOA
ABIKO
Abigune Elkartea
AGORA
Lagun Talde Elkartea
AKETXE
Aketxe Elkartea
AKILLAMENDI
Akillamendi Elkartea
ALLEGRO
Aurrerutz Elkatea
ANDREKALA BERRIA
Andrekala Elkartea
APAR
Chemaypa Elkartea
ARALARKO MIKEL DEUNA
Pª Gaztiak Elkartea
ARBIDE
Jarbide Elkartea
ARRETXINAGAKO MIKEL DEUNA
Astiola
ARRETXU BERRIA
Arretxu Berria Elkartea
ARRIGORRI
Boga-Boga Elkartea
BACCARA
Galdonamendi Elkartea
BEGIRARI
Itsasbaster Elkartea
BETI ASMOR
Larrauri Hnos. Elkartea
BITS
Chemaypa Elkartea
CONCERTO
Galdonamendi Elkartea
DAGMARA
Lagun Talde Elkartea
EGUZKI LORE
Aketxe Elkartea
ELSINOR
Pª Iturraspe Elkartea
ERLAXI
Larrasmendi Bi, Elkartea
EZKARDI
Badigara Elkartea
GOIZALDI
Artalde Elkartea
GAZTELUGATXE
Aketxe Elkartea
GURE REINARE
Pa Zarrak Elkartea
HODEIERTZA
Pa Zozuak Elkartea
IDURRE BERRIA
Idurre Elkartea
INTXORTAMENDI
Pª Intxorta Elkartea
JERUSALEN ARGITASUNA
Badigara Elkartea
KALAMENDI
Pª Intxorta Elkartea
KEROULAN
Armament Keroulan
KIRRIXKI
Lagun Talde Elkartea
LANFON
Pª Lanfon Elkartea
LASTI
Lagun Talde Elkartea
LAZKANO
Chemaypa Elkartea
LE STIFF
Laubi Elkartea
LEGORPE
S. Agirregomezkorta eta besteak
LIORAN
Itxas Zabal Elkarte
MARETON
M. Ituarte E Hijos Elkarte
MICHEL
Suitegift Elkarte
MIREN
Armament Keroulan
MOUNTAIN PEAK
S. Agirregomezkorta eta besteak
MUZTU
Chemaypa Elkarte
NAUTICA
Astiola
PATRICE THERESE
Irrintzi Elkarte
PEÑA VERDE
Ondarrutarra Elkarte
POLSTER
Ice Fishing Elkarte
TOKI ALAI BERRIA
Larrauri Hnos. Elkarte
ZAPI
Chemaypa Elkarte
ARRANTZA
IKURRIÑA
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Ingeles
Frantziar
Frantziar
Frantziar
Frantziar
Frantziar
Frantziar
Frantziar
Frantziar
Frantziar
Ingeles
Frantziar
Ingeles
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
137
Ondarroa, 1960an. Kanttoipen, Kresala eta Acuario tabernen artean (2006an, azentzora egiten dauden leku berean ateratako argazkia).
Tubal Solabarrietaren ezkontza despedida Kresala tabernan. Tente, ezkerretik eskumara: Pepe Rosales (Begoña “Marmar”ren senarra), Jon Irueta,
Domeka Solabarrieta, Iñaki “Puertoku”, Jon Iñaki Arizti, Xabier Etxaniz, Kepa Bengoetxea (aurrean, erdi makurtuta), Pedro Mª Ariztondo, Tubal
Solabarrieta, Ramon “Andaluze”, Imanol Akarregi, Juan Jose Badiola “Burdiñi”, Lon Solabarrieta, Iñaki Ibarloza “Bizkaia” (erdi makurtuta aurrean) eta
Jose Luis Arrizabalaga “Lesmeseneku”. Aurrean makurtuta, ezkerretik eskumara: Andoni Solabarrieta, Jon Solabarrieta, Pako Revuelta, Sabin Egurrola
“Txaille” eta soinujole eibartarra, Beitia, Andoni Etxebarria, ???, Joseba Solabarrieta, Jose Mari Badiola, Bartolo Uranga eta Antonio Aramaio.
IMANOL AKARREGIK EMONDAKOA.
ONDARROA,
EUSKAL KULTURAREN
KABIA
Ondarroa, 2006ko abuztuaren 11n, Santa Klaran.
Eskumako argazkianAlain Badiola Larrinaga Kresala Elkarteko dantzaria, Agurra eskaintzen Santari.
MAKU IRAURGIREN ARGAZKIA
138
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
LAU OLERKI
O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
Augustin Zubikarai
UR ANDIETAN,
LURREKO
AMETSETAN
Itsas sakonean
luze begira nabil;
eztakit nora,
urrunetara.
Goietan urdin zerua,
ez dakit nun leiken lurra;
bare, geldi itsasoa,
sargore lako beroa.
Kaiuak eteten dabiltz
Uranditako bakea.
Ai Kalatxori,
zure ego zabalen
eta usna sakonen
jaube ba nintz ni!
Ondarroa, 1943-44 inguruan. Kanttoipea eta molla zaharra. Postala. JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA
Oroipen laiñotsu luzetan
maiteen lanbroa dabilt.
Ai Kalatxori,
Zure egoak ba neukaz nik.!
140
Zure egoak ba neukaz nik
aidean nebilke arin,
errira egaz sarri joan
ta maitea laztandu leioan,
itsas lurrunak laiñotutako
kristal bustien argiñoan
ta itsasora gero goiz lenean
egun sentien gozamenean
bizia giarrago dalako
maitearentzat alegiñean.
Ai Kalatxori!
zure usna sakona
ba neuke nik!
ARRAIN EGUNAK
Altza, altza Millan,
Jaunan izenen,
blankuraz arraiñak
itxaso gañen.
Txartaka arraiñak
ur azalean…
bota arin treiñak
gorri egalean.
Deilaria deika
kalerik kale,
deika ta ate joka
aterik ate.
Batu batu arraiña
treñak lotuaz,
ba dago nai aiña
urre itxuraz.
Itxas azalean
arrain gorriak,
jaiki bat batean,
bota nagiak.
Ase musu bustiz
andre espanak,
ez eten, errukiz,
aurtxo amesak..
Lo dago aurtxua
irri barrezka,
beretzat ez dua
señeruik deika.
Eder dira andrak
oiean luze,
eztaki arraiñak
iñoren gose.
Ta lenen laztanak
-erle eztiapoza ta amesak
batean dira.
Irritsu aurtxoa
ames gozotan,
barre gozotxoa
zeñen pozetan?
…………….
………………
Goizeko nekeak
ez dira neke
arraiña ba dator
ontzia bete.
Goizeko agurrak
biotz esnale,
arrainen adurrak
bizi ekarle.
Ba ete biotzik
itxas zabalak,
ainbeste eskiñiz
bere sabelak?
Ez emon amure,
eutsi sariei,
gazta ta agure
ten erregiñei.
Zabaldu tostetan
arrain bizia,
ugaldu bitsetan
ontzi guztia.
Ta koasta makur,
gizonak popan,
txistuka porturuntz
ames gozotan.
Gertu otzaretan
gordin ta urtsu
saldu kalietan
bizi ta adurtsu.
Gertu fabriketan
tunbixak tuntux,
umiak maietan
sakatzak kenduz.
Busti eskametan
soin eta jantzi
eskamen dizdirak
mariñel pitxi.
Betor bai arraiña
txalupak bete,
bego arrain usaiña
portu ta etxe.
…………………..
………………….
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
141
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
BATELETAN
EUTSI MARIÑELAK
Eutsi, eutsi mariñelak
itxaso ta liorretan;
txanpa, txanpa zaar gaztiak
urteko gau egunetan..
Txarta-txartaka arrain ugari,
sariak bota, ten txikotari;
izerdiaren lor eta ordañez
ase batelak, bete arrañez.
Eutsi, eutsi mariñelak…!
Ontziak sakon betez portura
musturrez bera, killa ta amura,
arraña bedi portuan sarri
etxe ta kalekoen ongarri.
Eutsi, eutsi mariñelak…!
Itxasun bedi gure bizitza,
Ondarrun baña biotzen bitsa,
gure andretan maitasun itza,
gure etxetan bake otoitza.
Eutsi, eutsi mariñelak…!
Batel urdin zabalean
mutil gaztiak ugari,
indartsuak erramutan,
andi ta txiki kantari:
Agur Ondarru,
Agur gure erri txukun,
lurretik urrun
danok gara zure kutun.
Batek.-
Danak.-
Kendu txapelak,
gorde aitonen oitura;
geldi arraunak,
zuzen begiak Antiu´ra.
Amatxo kutun
itxas gizonen zaindari,
or bigun bigun
gure musuen opari.
Boga orain erramutan
itxasoan sakonetan,
arnastu daigun kresala
gure zaarrak bezala,
billatu gogoz arraiña,
txalopetan jaso aiña,
munduz mundu ta urez ur
zabal daigun beti samur
gure biotzen kantua:
Ondarru ta itxasua.
“Bateletan” olerki honek badu bere
historia. Aita Jose Domingo musikari karmeldarrak, olerki honegaz baliatuz, Ondarroako
"Antiguako Ama" Ume Abeslariei eskainitako abestia konposatu zuen. Lau ahotsetara.
Ume ahotsei egokitua.
Nola burutu ote zitzaion Aita Jose
Domingori abesti hau Ondarroako Ume
Abeslariei eskaintzea?
1963ko irailaren 22an bere abadegintzako urre-eztaiak edo jubileua ospatu zituen
Aita Jose Domingok Markinan. Ondarroako
parrokiako koruak -ume abeslari eta gizonezkoak- "In Honorem Sti. Pii X" Bartolucciren
meza eta Aita Jose Domingo beraren "Flos
Carmeli" eta "Te Deum"a abestu zituen Aita
Karmeldarren komentuko elizan Aita Jose
Domingok berak eman zuen Meza Nagusian.
Ondoren Ondarroako Ume Abeslariek zenbait abesti ere kantatu zizkioten Aita Jose
Domingori orduko "Lan Eskolako" aretoan
eskainitako omenaldian.
Aita Jose Domingo bera guztiz hunkituta geratu zen. Hain bihotzean ukituta gelditu zen, non ez zuen bakerik izan Ondarroako
Ume Abeskariei berak konposatutako abesti
bat eskaini arte.
Aita Jose Domingoren nahia betetzeko,
idatzi zuen olerkia Augustin Zubikarai idazleak eta garai hartan parrokiako koruko abeslariak.
Handik urte batzuetara Aita Jose
Domingok berak egokitu zuen 6 ahots desberdinetara eta "Ondarroa" urtekariak argitaratu (1).
Ondarroa, 1960ko azaroaren 19an. Andra Mari Elizako altara nagusia. "Antiguako Ama" Ume Abeslariak euren tunika zuriekin, Adelita Aristondo eta
Kepa Elordiren eskontzan abestu ondoren. Adelita bera eta beste zenbait neska gaztek, tunika horiek josteaz gain, umeak janzteaz ere arduratu ziren
hainbat urtetan.
142
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Elixopean, "Antiguako Ama" Ume Abeslariak 1962. urtean.
(1) "Ondarroa 1987", 41-48. orr.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
143
O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
JOSUNE LAKAREN
IRUDIAK
J
osune Laka Artetxe (Ondarroa, 1952).
OHOko ikasketak Ondarroan egin
zituen. Artegintzarako zuen zaletasuna
lantzeko ez zuen izan Unibertsitate eta goi
mailako beste ikasketarik egiteko aukerarik. Baina bere grinari erantzunez, Kresala
elkarteko Arte Eskolan izena eman zuen
gazte-gaztetatik eta urte askotan bertan jardun zuen lanean. Bere kontura beste hainbat ikastaro ere egin ditu. Besteak beste,
grabaketa teknika ikastaroa Debako Arte
Eskolan, serigrafia ikastaroa...
Balentin Zubikarairen eraginez eta
laguntzaz bere artelanak erakutsi zituen
lehen aldiz Ondarroako "Zurrumurru" liburudendan. "Balentin ixan zan nire lehenengoko “Mecenas”a ", dio Lakak berak esker
onez.
Harrezkero beste hainbat tokitan jarri
ditu ikusgai bere artelanak, Donostiako
"Atrezzo" galerian, besteak beste. 2006ko
irailean, Ondarroako Udal Erakusketa
Aretoan Gotzone Elurekin elkarlanean (hau
ere ondarrutarra, nahiz eta orain
Hondarribian bizi), “Begirada Emekiak”
izeneko erakusketa jarri zuten.
Ondarroa, 2005. Udal Erakusketa Aretoan, “Begirada Emekiak” erakusketa prestatzen.
LEA-ARTIBAI ETA MUTRIKUKO HITZA.
Ondarroako Andramari jaietako kartel sariketetan ere parte hartu izan du, hiru
aldiz sariak ere irabazi dituelarik. Gaur
egun bere estudio propioa ere badu Kresala
Kultur Elkartearen Arte Eskolan.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
145
O N D A R R O A ,
146
O
n
d
a
r
r
o
a
2
E U S K A L
0
0
6
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
O
n
d
a
r
r
o
K A B I A
a
2
0
0
6
147
A
O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
ALDARI /
BRAELEKU
Ondarroa, 1946 inguruan. Molla zaharra. Postala. JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA
148
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Patxi
Etxaburu
Ajarrista
ONDARROAKO
ARRANTZALE GIROKO
BERBAK (jarraipena)
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Zerrendan jasotako berbak ondarrutarrez esateko beste era bat aurkitu
dudanean (sinonimoak) letra etzanean idatzi ditut. Baita, zerbait azaltzeko,
ondarrutarrez erabiltzen den hitz bat erabili dudanean.
ALDARI: Arrainik ezean edo makal unean, nahiz arrantzu hobeagotze nahian, kala aldaketa egitea.
haga luzea, bertan hiru aparailu luzatzeko.
ALTERTZIO: Haize-oihala erabiltzeko era bat.
ATUNETAKO KOSTERI: Atuntzu, atunetarako sasoia. Lehenagoko denboretan arrantza hau
Kantauri itsasoan egitean soilik, San Pedro egunetik Domu Santuetarako aldia izanik.
ALIOTA: Gure itsasaldean negua igarotzen duen itsas txoria.
AMEINA: Arrantzako kala.
AMU EZPANIN: Esandakoarekin kontuz ibili, entzulearen aldetik
AMURE EGON: Laster batean zerbait entzuteko adi egotea.
AMUXKI: Donostian 33 kilotik gorako antxoa-arrantzu saltzean, 5 kiloren balioa ontzilarien artean
banatzea euren patrikarako.
ARINGAINGAN: Arinka. Korrika.
ARKAKALA: Arrantzako kala bat.
ARPEUE: Aingura txikia
ARRAKETI: Berriketa.
ARRANTZA: Arraina harrapatzeko jarduera edo ariketa.
ARTARRIXE: Arrantzako kala bat.
ATAKO BANDA: Itsasoan kanporako ontzi-bide, ontzia kanporantz joan
ATOI: Txalupa batek beste bat atzetik lotuta eramatea, erremorka.
ATOIN: Atoian eramaten.
ATOIN HARTU: Atoian eramaten ezarri.
ATOIN ERUN: Atoian kairatu edo kairantz eraman.
ATRAPATA ZAZ: Erotuta zaude.
ATSO KORAPILLU: Arrantzale korapilo bat.
ATUN-AMU: Atunetarako amu.
ATUN-DIRU: Atunetako irabazia, atunetako partila, atunetako soldata.
ATUN SARDI: Atun sarda. Atun multzoa ur-azalean aritzen.
ATUN SASOI: Atunetako kostera, atunetako sasoia. Atunetako aldia, San Pedro egunetik Domu
Santuetara. Atuntzu. Atunete.
ATUN-TXOIXE: Atun-txori. Itsas txoria.
ATUNE ERRETEKO OJAELA: Atuna erretzeko su-ontzia.
ATUNE ERRETEKO PARRILI: Ojaelean atuna erretzeko neurriz egokitutako parrila
loditxoa.
ATUNERU: Atunzale arranontzia. Marrakana.
ATUNETA: Atunetara, atunetako arrantzara, atun zaleek bere arrantzara.
ATUNETAKO AMU: Atunetan, kazako arrantzarako pala bateko amu bikotea.
ATUNETAKO APAXU: Atunetan arrantzarako aparailua: puntakoa, erdikoa, barrukoa, txerkioa, uharakoa, penolekoa, xanbruniokoa.
ATUNETAKO ESPETA: Ontziaren aurreko alde bakoitzean, arrantzara,kanpora zabalduta eramateko
150
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
ATUNETAKO KAXI: Atunetarako aparailu berriak egiteko gaiak gordetzeko kaxa handia.
ATUNETAKO LORU: Atunetarako aparailuari sokalearen eta amuaren artean lotzeko altzairuzko
hari indartsua.
ATUNETAKO ORRAZIXE: Atunetarako amuari malutak orrazteko, arrantzale bakoitzak, oholtxo
batean 10-12 jostorratz txikiekin eginiko nolabaiteko orrazia.
ATUNETATIK: Atun arrantzatik itzulera.
ATXAMARTA: Amu baten ordez, hiru edo lau amu elkarren inguruan era berezian loturik, potxatako
edo beste arrantzarako erabilia.
ATXAMARTAKO ARRAIÑE: Atxamartarekin era berean arrantzan aritzeko arraina.
ATXAZPI: Ondarroako itsasertzeko kala bat. Haitz-azpi
ATXIKA: Arrain-ontziari barruan batzen zaion ura, kanpora atera.
ATXIKI: Arrain-ontziaren barreneko ura kanporatzeko era.
ATZANDELA: Atunetan atzamarrak aparailuengandik zaintzeko ehunezko zorro edo azala.
ATZAPARRAK: Arlankaren edota arpeuaren erpak.
ATZI: Arrain-ontziaren atzeko barrualdea, atze.
ATZE BIRIBILE: Arrain-ontziaren atze luzexkoa barik biribildua.
ATZEKO ALDI: Itsasontziaren atzeko aldea.
ATZEKO ARDATZA: Makinatik helize arteko ardatza.
ATZEKO GUARDARRAINAK: Arrain-ontziaren atzealdeko bizkar edo kubiertako kaxak osotzeko
oholak.
ATZEKO KOASTA: Ontziaren atzeko kodasta.
ATZEKO PALU: Itsasontziaren atzeko masta.
ATZEKO TAMUTXU: Atzean, arrain-ontziaren barrena sartzek sarrera.
ATZEKO TIRI: Eskuko tira. Sarearen eskuko edo atzealdeko soka luzea, sareari tenk eginaz barruratzeko.
ATZEKO TOSTAK: Arrain-ontziaren atzealdeko tostak edo ezarlekoak.
ATZEKU: Arrain-ontziko patroi edo gidaria. Atzekoa.
ATZESKA: Igerian atzerantz edo atzeraka.
AUMAL: Marmoka.
AHUNTZARRAÑE: Arrain mota bat. Ahuntzarraina.
AURRI: Arrain-ontziaren branka. Ontziaren aurrea.
AURREKO BEIXAK: Arrain-ontziaren aurreko kanpoaldean eta alde banatako begi tankerako apaingarri xume edo soilak. Ontziaren begiak
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
151
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
AURREKO BIBERUK: Arrain-ontziaren aurrealdeko biberoak.
B
AURREKO FOKI: Arrain-ontziaren aurreko muturretik mastarainoko haize-oihala edo bela. Aurreko
foka.
AURREKO GUARDARRAINAK: Arrain-ontziaren aurrealdean, arrantzatutako arrainarentzako oholezko kaxatxo desmuntagarriak.
AURREKO KOASTA: Arrain-ontziaren aurreko kodasta.
AUSKAN: Borrokan.
AZABALTZAK: Itsasertzeko arrantza kala bat.
AZABALTZETA: Azabaltzeta. Azabaltzak deituriko kalara arrantzara joatea.
AZABALTZETATIK: Arrantzako kala beretik itzultzea.
B
BABARROSO: Itsas txoria.
BAFORA: Arrantzarako baporea, lurrun makinak emandako indarrarekin dabilen arrain-ontzia.
BAFOR-JAUI: Arrantzako baporearen jabea, arrain-ontziaren jabea.
BAGI: Baga. Hondoko itsasoa. Itsasoko uhina, bere abiadura 36 miliakoa eta norabidea Ipar-mendebaldetik hego-ekialdera izanik (gure itsasoetan).
BAIDAKO: Sardinatako, itsasertzetik gertuko, arrain-ontzi txikirakoa.
BAIXA-NAUSIXE: Itsasertzeko kala bat.
BAIXA-HANDIXE: Itsasertzeko kala bat.
BAJAMARIN: Itsas-beheran.
BAJAMARRA: Itsasbehera, marea behean.
BAJURI: Baxurako arrantza. Arrantzarako, itsasertzetik itsas zabalera arteko itsas gunea.
BAJURAKO ARRAÑE: Baxurako erara arrantzatzeko arraina.
E U S K A L
K U L T U R A R E N
BALLENI: Balea.
BALOTZARA: Estalkidun edo tapadun otzara.
BALTZATIK: Arrantzu salmentaren irabazi gordinetik, jabearen eta arrantzaleen arteko banaketa
egin aurreko diru kopurutik (ordainketari buruzkoa). Montemaiorretik.
BALTZITTU: Antxoa gorria loditu, ilundu, beraz, areago loditu.
BALTZOLA-ATZE: Ondarroako itsasertzeko kala bat.
BANDERA EGUNE: Itsasora arrantzara irteteko debekatutako eguna; dela eguraldi txarra, arrainaren
salmenta eza, dominikala edo beste eragozpen batengatik. Adierazpen horren lekuko kofradiako mastan ikurrina edo bandera gorria eskegiaz.
BANDERA GORRIXE: Kofradiako mastan zintzilikatzean adierazten da; baxurako ontziei arrantzarako debekua.
BANDERA BERDI: Gorria kenduaz kofradiako mastan berdea zintzilikatzeak adierazten du debekuaren bukaera.
BANDERERU: Banderero bi edo hiru izanik, kordako ontziek itsasoratze aurretik, beren artean erabakitzen dute eguraldiaren arabera itsasoratzea edo ez. Ondoren ontzi guztietako atzeko eta jabeek
beren aginduetara beharturik gelditzen ziren, zigorraren eraginez.
BANDERI: Gorria, berdea edota ikurrina kofradiako mastan ipintzekoa, arrantzaleentzako araberako
adierazgarri.
BANDERI IPIÑI: Kofradiako mastan zintzilikatu, arrantzaleek bere esanahiaz jabetzeko.
BANDERI KENDU: Bandera mastatik kentzea adierazten du bere esanahiaren bukaera.
BANDERI KENDU DABE: Ekintza bera herritarren artean zabaltzea, ondoren itsasorako prestatzeko
BARBAIÑE: Barbarin, arrain preziatua.
BARBALA: Atun sarda. Atun multzoa ur-azalean, ubilean.
BARE: Itsasoa lasai, hondoko edo azaleko itsasorik ezean. Itsasoa oso geldirik.
BAJURAKO BERDELA: Baxurako arrantzako berdela; bolintxekoa, kordakoa, amukoa, kazaku,...
BAJURAKO TXALOPI: Baxurako arrain-ontzia.
BAREKATZ: Itsas txoria.
BAJURAN: Baxurako erara arrantzan. Itsas gune bereko arrantzan.
BAJURI: Baxura, baxurako arrantza.
BAKAN: Arrasteko baka erako arrantzan, hau da; arrain-ontzi bakarra sarearekin arrantzan.
BAKI: Baka. Arrasteko arrantzan bakarka aritzeko ontzia.
BALANDRI: Zurezko ontzia zama garraiolaria; kai txikietarako egokia.
BALIZI: Baliza, buia txikia, tuntuxe, mundille, nahiz beste antzerakoa, hondoan edo ur-azalean dagoen zerbaiti eusteko.
BALIZTOI: Belaontziaren haize-oihal bat.
BALIZTOI TXIKIXE: Arrain-ontzi txikiaren haize-oihala.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
K A B I A
BALLENAKUMI: Zeroi.
BARE ALDIXE: Itsasoaren barealdia, bai haizearen aldetik nahiz baga edo
haize-olatuaren aldetik
BAJURAKO TXITXARRU: Baxurako txitxarroa; bolintxekoa, kordakoa, ubiletakoa,...
152
O N D A R R O A ,
BARE-BARE: Itsasoa oso geldirik, lasai-lasai.
BARENGA: Arrain-ontziko barneko behea.
BARETU: Eguraldi txarragoaren ostean, eguraldia lasaitu oneratu, ondu, hobetu.
BARRAI-BARRA: Barrarik barra. Itsasoak edota olatuak barra muturrari gainetik egitea, eguraldi
txarraren eraginez.
BARRA-MUSTURRE: Barrako muturra. Barra nagusiaren muturra.
BARRA NAUSIXE: Kanpoko barra-muturra, barra nagusia.
BARRA TXIKIXE: Kaian barruko barra-mutur txikia.
BARRAKO MUSTURRE: Barra-mutur nagusia.
BARRE ALGARI: Gogo handiz eta ozenki eginiko barrea.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
153
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
B
E U S K A L
BARRILLERU: Barril egilea, upelgilea, bukoi egilea. Arrain lantegi eta ontzietarako upelgilea.
BEHEIETAKO BEUNAK: Bolintxe edota treinaren berunak.
BARRUKO APAXU: Atunetako espetako hiru aparailuetatik barnealdekoa.
BEHEIETAKO ERLENGAKO BEUNAK: Sarearen berun aldea.
BARRILLI: Barrila, upel txikia, arrain gazitua irauteko zurezko ontzia.
BARRUKO APAXUKO SUSTARRA: Aparailu bera arrantza luzatu ondoren, atunaren takada zaintzeko, sokalearen hari mehea.
BARRUKO: Arrain-ontziaren atzealdetik erdialde arteko gunea, barrila.
BARRUKU: Barrukoa, ontzi barruko zerbait, batez ere bertako ontzilaria.
BARRURE EIN DAU: Arraina, bolintxe edota treinaren eskutik nahiz txikotetik, sarearen barrura
sartzea.
BARTZAK: Arrantzale korapilo bat.
BASA: Itsasertzeko kala bat.
BASAMENDI: Ondarroatik mendebalderako kala bat.
BASANDI: Itsasertzeko kala bat.
BASARRAÑE: Basako edo hondarreko arraina.
BASTERRARRIXE: Itsasertzeko kala bat.
BATEL ARRAÑE: Arrantzarako, bateleko mazira egokitzen den arraina.
BATELA: Arrain-ontzi txikienetakoa, potin txikia, arrain-ontzientzako ontzi txiki laguntzailea; bolintxerako, treineako, ardoreako, ontziratzeko edota lehorreratzeko,....
BATELEKO ARGIXE: Gaueko arrantza batzuetan , batelak arraina erakartzeko daraman argi berezia.
BATELEKO BALDI: Tankarta; potinari barneko ura ateratzeko upelgileak eginiko zurezko ontzi txikitxoa.
BATELEKO BATEIXI: Bateleko argirako metagailu elektrikoa bertako argia egiteko.
BATELERU: Batel gizona, bai itsasoan arrantzan nahiz ibaian. Bolintxean eta sardinatan, bateletik
arraina mazira erakartzen duena.
BAUE: Habea. Ontziaren goialdeari eta saihetsen euskarri gisako hagaxka luzea.
BAXAN: Badian.
BAXAN BARRUN: Badian barnean.
BAXI: Badia.
BAXONAKO BARRI: Baionako kanpo aldeko barra mutur luzea.
BAXONAKO BAXI: Baionako badia.
BAUTIZA: Apaizak ziboteko arrain-ontzia itsasoratze aurretik bedeinkatzea.
BAURDOPE: Ondarroako itsasertzeko kala bat.
BEHAZTUNAK: Itsasoan mareatzean, gonbitoen ondorengo gibeleko isurkaritxo berde horixka mingotsa. Oka egitean ateratzen den barrengoa. Bieztunak
BEHEIAK: Beheak. Bolintxe edota treinaren berunak kokatuta dauden inguru lodiagoa.
Sarearen behe aldea.
154
O N D A R R O A ,
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
K U L T U R A R E N
K A B I A
BEHEIETAKO ERLENGI: Treinaren edota bolintxearen berun inguruko joskera lodiagoa.
BEHEIETAKO HARIXE: Behetako haria. Sarearen beheak josteko sare hari lodiagoa.
BEHEIETAKO ORRATZA: Beheak josteko sare orratz lodiagoa.
BEHEIETATIK EIÑ: Arrainak sarearen behealdetik ihes egin.
BEHEIETATIK SARTU: Arraina sarearen behealdetik sare barrura sartu.
BEHEIKO TXOPA: Arrain-ontziaren behealdeko txopa.
BEITTANKORRA: Besteek norberaren gain gaizki esaten edo iseka egiten iruditzea.
BEKALDE GORRIXE: Ondarroako itsasaldean, mendebaldeko itsasertzaren eta bere zeru-goiaren
gorritasuna; non adierazten duen, arrantzaleen usteetan, biharamunerako euria edo hego haizea.
BEKERE: Haizeak arrain-ontziaren atzealdetik, txopatik, popatik, jo. Arrain-ontzia atzealdeko haizearen bultzadaz, poparik.
BELA: Alde egin.
BELA-ORRATZA: Haize-oihalak josteko orratza. Belorratza.
BELARRIAK: Arrain-ontziaren lokarrientzako karel gaineko metalezko gida txikiak.
BELAXI: Bela-haizea. Belaontziarentzako haize neurri egokitua.
BELERU: Belaontzia. Bela-egilea.
BELORRATZA: Belak josteko orratza, lodia eta luzea. Bela orratza.
BELI: Bela. Arrain-ontziaren haize-oihala.
BERDELA: Arrain berdea, betandiaren antzerakoa.
BERDELA ATRAPA: Berdela arrantzatu.
BERDELETAKO LANI: Berdeletako amuari jaki bezala ipintzeko lana pitintxoa.
BERDELETAN: Berdeletako arrantzan, sarearekin edo esku aparailuarekin.
BERGANTIÑE: Bi mastako zurezko merkataritzarako belaontzia.
BERLENKI: Merlenka. Arrain zuria.
BERMIOKABRA: Bermeoren aurrealdeko, pareko, itsas gunea.
BERREHUN MILLA: Itsasertzetik itsas zabalera 200 milietako neurria.
BERRILLE: Berrile. Arrain-ontziaren erdialde eta atzealdearen bitarteko gunea.
BEUNEKO ERLENGI: Bolintxe nahiz treinaren behetako edo behatzeko erlenga.
BESIU-ERREGI: Bisiguaren antzerako arraina.
BESIU TXILLO: Bisigu eta pantxoaren arteko bisigua (500-700 gramo).
BESIUE: Bisigua. Arrain zurirako eta oso preziatua, gehienbat tretzako arraina
BESIUTA: Bisiguetara, bisigu nahiera, bisigu arrantzara; kordako bere sasoia azaroaren azkenetatik
urtarrilaren azkenetara izanik.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
155
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
BESIUTAKO AMU: Bisigutarako tretzako amu. Bisigu amu.
BESIUTAKO APAXU: Bisigu arrantzarako tretzekin osoturiko korda.
B
BESIUTAKO DEXE: Bisigutako arrantzara irteteko, goizaldean bi edo hiru arrantzale dei-egileak
herrian zehar eginiko deia, kordakoak itsasoratzeko.
BESIUTAKO KALI: Bisigu arrantzan tretzak itsasoan luzatzeko kala.
BESIUTAKO MUNDILLE: Bisigutako arrantzan korda hondotik goraxeago zaintzeko buia txikia.
BESIUTAKO OTZARI: Arrantzatutako bisiguak ontzitik kofradiako salmentara eramateko 60 kiloko otzara handiak;antxoa otzara baino luzeago eta zabalagoa.
BESIUTAN: Bisigu arrantzan, kordan.
BETANDIXE: Berdelaren antzerako arrain berdea.
BETARGAZI: Itsasertzeko kala bat.
BIBOTABANKU: Itsasertzeko kala bat.
BIHETZ-ORRATZA: Behatzeko orratza, orratz lodiagoa.
BIHETZA: Erlenga. Sarearen goi-beheetako gune lodiagoa.
BIGURZAI: Arrantzale korapiloa.
BIHURRAK: Arrantzale korapiloak. Kotak.
BIHURREZKO ARTZABI: Arrantzale korapiloa
BIHURRIXE: Bihurria, sokaren bihurdura, okerdura.
BIKI: Bike. Zahato eta zahagi barruko gai likatsua.
BILLAUKO FRALLI: Billano itsas-muturreko fraide tankerako haitza.
BIRRIÑE: Zahia, sardinatarako mazi onarekin nahasteko gaia.
BISARRANTXA: Trainerua uretan labankorragoa izateko, kanpoaldean emandako lapitz hautsa.
BITA: Nasan eta ontzietan arrain-ontzien lokarriak lotzeko. Marraena.
BITS ARRAÑE: Uheran bere azaleratzea adierazi aurretik, bitsa edo puspulutxoak azaleratzen
dituen arraina.
BITSAK DATOZ: Sardinatan, batelekoak, bere uheran arraina azaldu aurretik ikusten dituen arrain
bitsak.
BITSAK HASI DIZ: Sardinatan kalata aurkitzean, batelekoak hasierako bitsak ikustean, adierako
esaera.
BITSAK IKUSTEN DIZ: Batelekoak bere uheran bitsak ikusten, ur-azaleratzen hasten direnean.
BITSE: Bits. Itsasoaren apar iraunkorra. Treineko antxoa bizirik ontziratzerakoan
bitsa dariola. Arrainaren adurra bereziki antxoarena.
BITXERU: Txista, arrain-ontzia nasatik edota beste ontziren batetik zabaltzeko eta baita nasan lokarriei heltzeko ere; eskuko haga, metalezko punta zorrotz eta kako txiki sendoekin hornitua.
BIXI-BIXIK: Bizi-bizirik. Arrainaren egoera oso bizirik.
BIXOTZA: Bihotza, arlankaren burua.
BIZARRAK: Kokotsak, bereziki legatzarenak.
BLANKIRI: Arraina ur-azalera urreratzean, arrain alearen dzirtararen adierazgarritasuna.
156
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
BLANKURA: Antxoa, sardina, txitxarro edo beste arrain mota txiki ur-azalean, haizetxo pitin baten
antzera.
BLANKURA BIXAK BAT EIN DABE: Antxoa-blankura birek elkartzean bat egiten.
BLANKURA HANDIXE DA: Blankura handia izanen edota urrunagotik ikustean handiagoa iruditzen.
BLANKURA TXIKIXE DA: Beste horrenbeste txikira buruz edo urretik ikustean.
BLANKURAKO ARRAÑE DA: Arrainaren azaleratzean blankurakoa dela ziurtatzeko erabiltzen den
esaldi bat.
BLANKURATAN: Arraina era berean azaltzerakoan arrantzan aritzea.
BLANKURI: Zuritasuna. Arraina ur-azalean azaltzearen adierazgarritasuna, (antxoa, sardina, txitxarroa,...).
BOBI: Boga. Itsasertzeko basako arrain zuria.
BODEGI: Ontziko eta arrantzako gauzak edukitzeko toki itxia.
BOLA-LEKU: Bolatoki. Kofradiako arrain salmenta leku.
BOLANDERA BAKARRAK: Ardorean sare-arraina baino arrain arolagoa, meheagoa.
BOLETO KAJI: Boleto kaxa. Boletoak ontzian edukitzeko burdinazko kaxatxoa.
BOLETU: Arrantzalearen itsasoratzeko agiri ofiziala itsas agintaritzak emana.
BOLI: Kofradiako bolatokian arrain salmenta sistemako, eroslearen zenbakia adierazten zauen bolatxoa.
BOLINTXE: Bolintxeko arrantza itsasertzetik gertukoa; bolintxeko ontziaren batela mazira kala, hau
da, batela bere uheran mazia zabaltzen ari apurka-apurka, ondoren,
arraina mazia jatera urreratzean arrain-ontziak sarea arrantzara luzatzeko.Trein txikia.
BOLINTXERU: Bolintxeko arrantzan aritzeko ontzia. Bolintxeruko ontzilaria.
BONBATXUK: Arrantzalearen laneko praken gainetik janzteko beste praka zabalagoak.
BOTABARI: Arrain-ontzi barruko haga. Latineko masta.
BOTAKORRA: Potin txikia baino arrain-ontzi txikiagoa.
BOTALDIXE: Ekaitz giroko euri zaparradaren ekitaldi bortitza.
BOTAN: Arrain-ontzia itsasoan sarea luzatzen. Ontziko tostan aurrera begira ezarrita arraunean.
BOTI: Zahatoa.
BOTI BETE: Zahatoa ardoz bete.
BOTI HUTSITTU: Zahatoa ardoz hustu, bukatu.
BOTOI ARTZABI: Arrantzale korapiloa.
BOTXO: Itsasertzeko kala bat.
BRAELEKO LODIXE: Braereko soka lodia. Treinaren edota bolintxearen braerekoa arrantzan behetatik jasotzeko.
BRAELEKO MEHIE: Braereko soka meheagoa. Braereko lodiaren aurreko soka.
BRAELEKU: Braereku. Braereko soka edo txikota. Treinaren soka lodiena, bere behealde guztian
zehar kokaturik, sarea batuaz ontziratzeko.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
5
157
O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
D.SEGUNDO EGAÑA ARREGI
O
Atarikoa
ndarroako musikariak aitatzerakoan , ezin geinkez
ahaztu Segundo Egaña jaunaren historia zein beste
nondik norakoak.
Ondarrutarra zan don Segundo. 1885ko uztailaren
5ean jaioa. Jorge eta Dolores ziran bere gurasoak.
Arrantzalea zan bere aita. Beraz, arrantzale baten semea,
Segundo Egaña. Baina bere bizitzako zatirik haundiena, 40
urte inguru, Iruñean igaro ebazan abeslari legez.
Katedralean, batik bat, eta Orfeón Pamplonés deritxon
abestalde ospetsuan.
Azken urteak, barriz, Ondarroan emon zituan,
ESCOLANIA DE NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA deituriko tipleen Korua antolatzen eta zuzentzen.
Han zein hemen, beti aritu zan musika ikasten, irakasten edota abesten.
Iruñetik alde egiterakoan, omenaldi berezi bat eskaini eutsan Iruñeko Hiriak. Eta orduko EL PENSAMIENTO
NAVARRO egunkaritik jasotako datuekin hornitu ahal izan
dot ondarrutar abeslari bikain honen historia.
(EL PENSAMIENTO NAVARRO, VIERNES,
4 DE FEBRERO DE 1954).
Textos copiados de la entrevista realizada a don Segundo
Egaña:
"La simpatía personal de don Segundo
Egaña y su popularidad entre la gente de Música
y en la provincia entera, donde es conocido por
haberla recorrido de punta a punta en sus actuaciones artísticas, nos empujaron, en gracia a la
actualidad, a ponernos frente a frente con este
sacerdote distinguido, mitad vizcaíno, mitad navarro, para dialogar con él y dar en el periódico el
fruto de nuestra coversación".
UMETAKO KONTUAK
-"Dígame usted, querido Egaña, algo de su
vida en la encantadora villa de su nacimiento".
SEGUNDO EGAÑA
(Ondarroa, 1885 - 1968)
- "Soy hijo de una humilde familia de pescadores. Muy niño todavía hube de ocuparme en labores de pesca, en el oficio de mi padre. Para esto
había de levantarme a las tres de la madrugada,
Felix Gerenabarrena Egurrola
como lo hacían los otros chicos de las mismas condiciones de pobreza que la mía. Pero no olvide usted
en consignar que no por esto me perdonaban la
escuela. Jamás falté a ella. Y ya entonces alternaba
el aprendizaje del "Catón" con el de la música.
Recuerdo el tono entre paternal y austero con
que los míos me exhortaban a no dejar los libros.
Solía decirme mi padre: no dejes los estudios por
nada del mundo – mis estudios entonces eran los de
la cartilla – porque el día de mañana puedes ser
algo que no sea pescador como tu padre. Y le dará
idea de lo que fue mi niñéz en mi pueblo costero lo
que voy a decirle: Cuando el mal tiempo impedía la
pesca, me veía obligado a mendigar el sustento por
los caseríos. ¡Entre borrascas y fríos cuántas veces
recorrí aquellos caminos en busca de lo necesario
para vivir!".
- "Es impresionante este comienzo de su
vida, querido don Segundo".
- "¡Oh!. No he terminado de presentarle el
cuadro de mis primeros pasos por la vida. El año
1902 ocurría en aquellas costas una catástrofe
parecida a la que ocurrió el otro día.
Contaba yo 16 años, cuando ví morir a mi
padre engullido por el mar, con otros nueve compañeros suyos. Se ahogaron no mar adentro, sino en la
barra misma, en presencia de sus esposas e hijos y
del pueblo entero, que con terror contemplaba
aquello. Jamás he olvidado tan inmensa tragedia.
Era el 29 de diciembre 1.
Un pequeño subsidio concedido por la
Diputación de Vizcaya ¡y la limosna! fueron los únicos medios de nuestra subsistencia familiar".
- "Dejemos, querido D. Segundo las sombras tristes de su vida y cuéntenos algo de su vida
de sacerdote y de su vida de cantor".
ABESLARI LEHIAKETAK
ETA GARAIPENAK
- “Puedo decir a usted que a los 18 años, con
mi voz de tenor ya probada de diferentes formas,
comencé a cantar en mi parroquia de Ondárroa. En
estas circunstancias pasé a colaborar con el Orfeón
1. Gertakari triste honen jakingarri gehiago jatorkuz "ONDARRUTARREN ITXAS ONDAMENDIAK" artikuluan. Ikus
Fermin Imaz, ONDARROA 1994 27-28 orr.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
159
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
de Motrico. Puedo decir que fue entonces cuando
verdaderamente se desató mi afición a la música.
Figúrese usted que, después de cenar y a pie
recorría los 10 kilómetros entre ida y vuelta que me
separaban de Motrico. Y fue entonces cuando probé
muy de cerca las mieles del triunfo. Con esta masa
coral obtuve el primer premio en un concurso de
Orfeones celebrado en San Sebastián. En 1906 conseguimos el mismo galardón en Eibar y lo repetimos
en 1907 en San Sebastián. El Orfeón de Bilbao me
solicitó para una excursión artística por Bélgica".
- "Ahora, Señor Egaña, es necesario que
nos hable usted de su carrera eclesiástica, pues
está usted en los 18 años y de este transcendental
momento de su vida nada nos ha dicho aún".
K A B I A
- "Efectivamente, tenía yo 18 años cuando
inicié mis estudios eclesiásticos. Los comencé gracias a unos pocos ahorros de mi madre. Cursando el
segundo curso de Filosofía, oposité a un beneficio
con cargo de tenor en Coria y conseguí la plaza de
tenor; pero no me probaba aquel clima y otra vez
oposité a un beneficio en la Catedral de Astorga,
donde también triunfé.
Allí recibí el presbiterado y en 1910 celebré
mi primera misa en Ondárroa.
Fue este acontecimiento de una emoción inolvidable por las circunstancias de mi vida. Había
usted de ver la iglesia llena de pescadores que me
besaron las manos al final de la misa.
Poco después de ser sacerdote, oposité en
O N D A R R O A ,
Palencia y logré el beneficio de la Catedral, en la
que permanecí hasta 1914 en que, por el mismo
camino de la oposición, vine a Pamplona, que era el
sueño dorado mío".
- "Ya entre nosotros, D. Segundo, háblenos
algo de lo que aquí ha hecho como cantor y como
sacerdote".
- "Usted, que me ha seguido tantas veces en
nuestros viajes con el Orfeón, podría decir, casi,
casi lo que yo puedo decir.
Inmediatamente, desde luego, fuí con D.
Remigio a nuestro Orfeón y he seguido la vida de
nuestra gran masa coral con una disciplina y un
interés como si se tratase de algo propio.
Como usted sabe, he sido solista en las más
variadas partituras. Canté en tal condición fragmentos de la Ópera Sansón y Dalila, con la cooperación de la Orquesta de Madrid, que dirigía el
maestro Saco del Valle.
Traigo esto a colación porque pertenece a la
que pudiéramos llamar primera parte de mi vida de
orfeonista. Me llenó de satisfacción aquel obligarme a repetir en Madrid, ante los insistentes aplausos del público.
Después, como sabe usted, he seguido al
Orfeón en todas sus excursiones. Recuerda usted
como yo, los grandes conciertos en la capital de
España en el año 27 y los últimamente ejecutados en
Lisboa".
IRUÑETIK ONDARROARA
- "Por qué se jubila usted, don Segundo,
viéndole, como le vemos, en la plenitud de sus
facultades de gran cantante?".
- "Esto me dice usted que siempre me ha
demostrado una sincera amistad y un gran cariño.
Pero tengo 70 años y es prudente retirarse a tiempo.
Desde esta altura puedo ver con plena satisfacción los numerosos viajes que como cantante,
casi siempre con el Orfeón, otras con el doble
Cuarteto Vocal y otras como particular, he realizado por las poblaciones todas de España y por
Bélgica, Francia y Portugal, por no mencionar los
pueblos todos de Navarra, Vizcaya y Guipúzcoa".
- "Es muy lindo su pueblo de Ondárroa. No
obstante esto, creo que le esperan a usted horas de
inmensa nostalgia, pues no en vano son 40 años
conviviendo entre los Pamploneses".
- "Guardaré, en efecto, en lo más profundo de
mi corazón, el recuerdo de este Pamplona, a la que
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
considero mía y muy mía. Los afectos que aquí dejo,
vivirán en mi alma hasta el ultimo momento de su
existencia".
- "Querido D. Segundo, el homenaje del
domingo va a sellar el mutuo cariño de los pamploneses hacia usted y de usted para nosotros".
- "Así será, en efecto."
IRUÑEAK ETA ORFEOIAK
DON SEGUNDORI EGINDAKO
OMENALDIA
(EL PENSAMIENTO NAVARRO,
8 DE FEBRERO DE 1954).
"Este homenaje, que tuvo su idea inicial en el
Orfeón Pamplonés, la entidad bienamada de don
Segundo, en la que tuvo tan resonantes triunfos
como excelente cantante, tuvo desde el primer
momento la simpatía universal de la ciudad. Por eso
no nos extrañó ver el Frontón Labrit sencillamente
abarrotado de público, que llenaba todas las localidades de las diversas categorías.
Ocupaban los palcos la Excma. Diputación
Foral, el Excmo. Ayuntamiento, la Agrupación
Coral de Cámara "Los Amigos del Arte" y el Orfeón
Pamplonés con su director honorario, el venerable
e ilustre maestro Remigio Múgica.
De Ondárroa vinieron el alcalde don Manuel
Aguirre; el concejal Víctor Bengoechea, que ocupaban el palco del Ayuntamiento con el Sr. Egaña y
también la Cofradía de Pescadores de Motrico.
El programa del Orfeón estaba formado de
obras populares de su extenso archivo. Guridi,
Jaunsarás, J. Mocoroa, Morera y Larregla tuvieron
la expresión justa y de soberana altura que el
Orfeón imprime siempre a sus interpretaciones. El
maestro Lipúzcoa, por otra parte, acertó, una vez
más en el atril del Director. Pero hemos de hacer
mención especial de la ejecución que hizo la Masa
Coral de la emotiva jota navarra "Siempre p`alante" del llorado maestro Larregla. Mención especial
porque se reservó precisamente para el homenajeado una de las coplas que la cantó con la enérgica
dulzura que debe imprimirse a nuestras jotas.
Demostró que tiene abundantes reservas para
seguir cantando papeles de gran tenor, como lo ha
sido siempre.
Hizo pareja con él en la jota otro gran cantante, Silvano Baztán, de espléndida voz de barítono, que cantó preciosamente la jota que le correspondió.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
161
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
El Pensamiento Navarro, 1954ko otsailaren 8a, 10 orr.
Ondarroako korretan ateratako argazkia. Tipleen koroa agintariekin. Umeak ezkerretik eskumara: 1. iladan, ???, Kepa Iturrino, ???; 2.iladan: J.I.
Bedialauneta, Sabas Solabarrieta, Rikardo Gartzia, Jose Mari Basterretxea eta Jose Mari Lasarte; 3. iladan: Gotzon Etxebarria, Jose Mari Otxagabia,
???, Jabier Otxagabia, Xabier Azpiri eta Iñaki Laka, 4. iladan: Andoni Argoitia, Juan Ibaibarriaga, Juan Jose Bergara, Angel Mari Urbieta eta Jon Iñaki
Bilbao; 5. iladan: Andoni Bedialauneta, Benito Zarraga, Jose Mari Iriondo, Patxi Etxebarria, Jose Arenosa eta Jesus Mari Lasarte; 6. iladan: Jesus Mari
Agirre eta Pablo Aramaio. Atzean gizonezkoak, ezkerretik eskumara: 1.iladan: Jose Mari Solabarrieta, Gregorio Ituarte, Imanol Oruemazaga, Bartolo
Elu, Pruden Landaribar eta Luis Egaña. 2. iladan: Juan Mari Urrestia, Periko Abadea, Bittor Txakartegi, Agustin Badiola, Jose Luis Artetxe, Augustin
Zubikarai, Segundo Egaña eta Jose Markuerkiaga.
Se repitió la jota, ante la insistente manifestación de entusiasmo de la concurrencia y entonces
don Segundo cantó la siguiente copla:
Me despido de Pamplona
con pena en el corazón
pero aquí dejo mi alma
prendada en esta canción
A la que Silvano Baztán contestó con esta otra:
No queremos despedirnos
de tan noble compañero
y con un estrecho abrazo
te decimos ¡hasta luego!
de cuarenta y tantos años en Pamplona, de
Beneficiado en la Catedral, el domingo el Orfeón le
tributó un homenaje de despedida.
Las ovaciones fueron clamorosas para los
cantores y para nuestra Masa Coral en general.
Que vaya con Dios, don Segundo Egaña, que
aquí nos quedaremos nosotros, recordándole siempre que tengamos función religiosa o concierto profano, donde las voces sean parte dominante".
Como don Segundo Egaña se marcha después
Con su marcha perdemos una de esas voces
conocidas de todos. El timbre de don Segundo
Egaña lo echaremos de menos, porque lo hemos
escuchado de siempre: Funerales, cabos de año,
conciertos de Orfeón y hasta recitales de radio.
Los vascos son así: solos en pleno monte, o
cuatro reunidos cantan y surge un Orfeón. Es algo
específico de la raza. Y se canta el "Boga, Boga" en
armonizaciones muy refinadas ya o el "Siempre
p´alante" igual que hace, no sé cuándo se estrenó,
pero lo mismo que el primer día.
LA ESCOLANÍA DE TIPLES
NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA
DE ONDARROA
Iruñeko Katedralean jubilatu ondoren, 1954. urtean
iritsi zan don Segundo Egaña bere jaioterrira.
70 urte eukazan, baina musika zaletasuna bizi-bizirik. Eta berehala ekin eutsan musika talde barri bat sortzeari. Musika alkarte barria, bai berarentzat, baita bere herriarentzat be.
Hiru arlotan gailendu zan don Segundoren lana
hemen Ondarroan bertan:
1) Abeslari bakarlari lez. Bere kantu ederrak entzutera joaten zan, bereziki, jendetza ugaria, Antiguako
Amaren bederatziurrenean batik bat.
"Maiatzeko Loretara ere etortzen zen,
hiruurrnen batean abesteko. TRIDUO esaten zutela
uste dut" (Txomin Solabarrieta ondarrutarraren testua).
Tenor ahots atsegina eukan don Segundok.
2) Musikako partituren kopiatzaile trebe zein
dotorea be bazan. Artista bat. Hemen jartzen ditut berak
kopiatutako partitura ezagun batzuk. Adibide ikusgarriak.
"Partituren kopiatzaile atalean, badago bereziki aipagarria den obra bat: urte osoko domeka eta
jaietako kantu gregorianoak "musika figurada"
notazioetara eskuz egindako transkripzioa, hauen
organorako akonpainamendu eta guzti. Urte osoko
"Bezperetako" kantuak ere baietz uste dut. Hainbat
Meza gregoriano ere bai.
Alderdi honetatik, musika gregorianoari
buruzko eliz historian sartzeko modukoa dela uste
dut". (Txomin Solabarrieta Etxabururen esanetan).
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
163
O N D A R R O A ,
164
O
n
d
a
r
r
o
a
2
A R R A N T Z A
0
0
6
H E R R I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
O
n
d
a
r
r
o
K A B I A
a
2
0
0
6
165
1960ko ekainaren 29an, "Cine Bide-Oneran" emondako kontzertuaren
programa. Don Segundo Egañari omenaldia.
Don Segundoren lanari don Imanolek jarraitu
eutsan, abestalde bera zerbait eraldatuta.
Don Segundo eta don Imanol, Ondarroako
Parrokiako Koru mistoan ikusten ditugu, Lourdes
Arrizabalagak emondako argazkian. Aurrealdean
dagozan mutikoak, Eskolaniakoak dira, ohiko euren
jantzi zuriekin eta formal- formal.
Eskuratu ditudan ESKOLANIA honen emonaldien programak ordena honetan sailkatu leitekezala
uste dot:
1955:
Santutegian.
abenduaren
17an,
Antiguako
1955: abenduaren 18an, "Cine Alamedan".
1956: apirilaren 15ean, "Cine Alamedan".
1956: apirilaren 29an, "Cinema Ermuan".
1956: agorrilaren 19an, "Cine Alamedan".
1960: ekainaren 29an, "Cine Bide Oneran".
166
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
1956ko apirilaren 29an, "Cinema Ermuan" emondako kontzertuaren programa
Egitarau ikusgarriak. Kontzertu entzungarriak.
Dotoreak.
1955eko abenduaren 17an eta 18an, Antiguako elizan eta "Cine Alamedan" emondako kontzertuaren programa.
3) ANTIGUAKO AMA deituriko tipleen
ESKOLANIA sortu eta zuzendu ebalako.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
167
A R R A N T Z A
H E R R I A
1956ko apirilaren 15ean, "Cine Alamedan" emondako kontzertua.
O N D A R R O A ,
1956ko abuztuaren 19ko kontzertuko kartela.
ESKOLANIAKO UMEEI
EGINDAKO HITZALDITXOAK
Kontzertuen aurkezpenak zirala eta edo mutikoak kanturako girotzeko, hitzalditxo batzuk idatzita euki ebazan don
Segundok bere lanen artean. Holako adibide bat dogu, ESKOLANIA haren aurkezpenean, ANTIGUAKO SANTUTEGIAN eskainitako hau.
PLATICA DIRIGIDA POR DON SEGUNDO
EGAÑA A LOS COMPONENTES DE LA ESCOLANIA
DE TIPLES "NUESTRA SEÑORA DE LA ANTIGUA"
EL DIA 17 DE DICIEMBRE DE 1.955
1956ko azaroaren 25ean, "Cine Alamedan" emondako kontzertuaren programa.
“Mis queridos niños de Ondárroa:
168
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Cuando San Ignacio de Loyola se convirtió a
Dios, su primera acción fue la de consagrarse a la
Madre de Dios. Al partir hacia tierras extranjeras, se
despide de Guipuzcoa, musitando una oración a la
Virgen de Aránzazu. Y deteniéndose en peregrinación,
se establece en Cataluña, donde se consagra en alma
y cuerpo a la Madre de Montserrat.
Vosotros, mis queridísimos ondarreses, estimulados por el ilustre Ayuntamiento de Ondárroa, representado por su dignísimo Sr. Alcalde, quien con tesón
y prudencia me ha animado más de una vez en esta
empresa y siguiendo el ejemplo egregio de nuestro
paisano San Ignacio, os habéis consagrado también a
la Amatxo de la Antigua. Por eso, desde ahora en adelante, os distinguirán con el nombre de "NIÑOS CANTORES DE LA ESCOLANÍA DE NUESTRA SEÑORA
DE LA ANTIGUA”.
ONDARROAN, 2006KO URRIAREN 4AN
Felix
Gerenabarrena Egurrola
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
169
ARTXIBOAK
ARAKATZEN
O N DA R R OA : A R T X I B OA K A R A K AT Z E N
HACIA
UNA INTERPRETACIÓN
HISTÓRICA
DE LA RIVALIDAD ENTRE
LEKEITIO Y ONDARROA
Fernando Agirre Aramaio
1.- INTRODUCCIÓN.
1.1.- No hay pretensión alguna (a estas alturas de la
historia y en el actual momento político) en agudizar ni
polemizar con este artículo sobre las pequeñas o grandes
disputas históricas y fraternales entre ambos pueblos. Pero
sí es interesante un pequeño ensayo sobre las causas o etiología de este hecho real y comprobado. Por otra parte, en
pleno siglo XXI, resultaría pueril "perder el tiempo" darle
a este artículo cualquier atisbo de localismo o "pueblerismo". No van por ahí los tiros por mi parte. Tenemos otros
grandes problemas políticos, sociales y económicos a qué
enfrentarnos ambos pueblos.
Si alguien ve en este artículo algún atisbo "chauvinista", ese será su problema, no el mío. Ni intento polemizar ni enfrentar a ambos pueblos. La pretensión es bien
simple: querer interpretar esa mutua no afección o rivalidad que se palpa socialmente desde una perspectiva histórica. Porque siempre me pareció un dato interesante el analizar el porqué de esta rivalidad: ya que no existe ni con
Mutriku( más próximo geográficamente y de diferente provincia) ni con Markina, ni con Berriatúa (aunque con éste
sí ha habido problemas históricos, pero no tan agudos
desde el punto de vista social).
Llama la atención que Lekeitio, estando á 13 Kms de
Ondárroa, con mala comunicación viaria ,y diría,de difícil
acceso, sea por la costa o por el interior, hayamos mantenido históricamente diversas pugnas y rivalidades ,que se
(1) Edgar Morin en "Sociología". Editorial Tecnos.1945
172
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
mantienen vigentes en diferentes formas en la actualidad.
Como aficionado a la historia y miembro de OHZ
(Ondarroako Historia Zaleak) me ha parecido apuntar algo
que explique tal hecho de la rivalidad.
1.2.- Creo que un punto de arranque para la explicación de este hecho, podía existir en la interpretación de la
historia como la memoria colectiva de los pueblos o
memoria histórica (tan moda este término en estos tiempos) que unos pequeños o grandes detalles o hechos acumulados a lo largo de la historia, pueden generar un subfondo o conciencia social mutua de rivalidad entre los pueblos, que aparentemente desde la perspectiva actual no tienen explicación inmediata del porqué de ese hecho. La
memoria histórica de los pueblos quizá pueda explicar en
parte. Pero entendida la historia como "la memoria colectiva y patrimonio de los pueblos y suma de individualidades"(1)
Antes de relatar tres anécdotas actuales como refrendo de lo anterior, muchas veces me ha llamado la atención,
expresiones clásicas de los ondarrutarras referidas a los
lekeitianos como que
"nunca vienen a fiestas de Ondárroa, que los
arrantzales vienen y van en taxi a embarcar o
desembarcar sin dejar un duro en el pueblo, que
están cansados de escuchar como Lekeitio no existe en el mundo"
O N D A R R O A :
etc.etc. Yo, como otros muchos ondarreses, le daba a
este hecho la interpretación de esos quejidos populares a
causa de las pugnas en las regatas, sobre todo por lo acontecido en 1.926, que más tarde hablaremos. Pero no es así.
Tiene, a mi entender, raíces más profundas e históricas , que
intento exponer acertada o desacertadamente en este artículo.
Voy a relatar tres anécdotas reales y actuales sucedidas y/o contadas hace unos meses que demuestran la vigencia de ese sentimiento en nuestro pueblo.
Primera.-
Viernes dos del mediodía. Tres chavales de unos 11 ó
12 años sentados en Itsas Aurre. Pasa un ondarrés (petopetoa) quizá fuera padre de un amigo de esos chavales. Les
pregunta dónde van a jugar el sábado al fútbol y contra
quién. Los chavales le contestan que contra un equipo
infantil de Lekeitio. Y el ondarrutarra adulto, les dice:
arte".
" Horrei bai gero, horrei irabazi. Odola bota
Y uno de los chavales le contesta:
"Bai. Horixe esasku geure entrenadorik be,
bardin bardin: dana emon bir douela".
Segunda anécdota.-
Fiestas de San Antolín (04-09-1993). Bandera de
Lekeitio.
Gana la trainera de Ondárroa y tardan más de una
hora y media en la entrega de la bandera. Un socio y colaborador del Club ondarrés (E.A.) observa con rabia el detalle. Pero llegan a los 10 años las regatas de Andra-Maris.
Este mismo señor en su yatecito y con el responsable del
Ayuntamiento es el encargado de la entrega de la bandera al
ganador. Recordando lo pasado hacía unos años, le dice al
responsable político municipal:
"Isuntzak irabazten badau, ikurriñe ureta
botakot".
Menos mal que no ganó Isuntza, ya que lo hubiera
hecho.
La tercera anécdota contada
por el protagonista.
Año de 1946. Es decir, 20 años después de las famosas regatas del 26. Un maquinista de Mendexa, no de
Lekeitio, se entera de cómo una nueva pareja de arrastre va
a comenzar a faenar a la mar. En bici se acerca al puerto de
Ondárroa, pregunta por el responsable de la empresa, se
acerca a él y le dice:
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
"enterau naiz, zelan makinista bat behar
dozuela eta ni nau prest horretarako".
El responsable le mira, piensa en su forma de hablar
"lekeitiano", y le contesta tajantemente:
"zutzako eta leketxarrantzako ez ta plazaik,
ondarrutar makiñista bat dan bitxartin".
Echando humo y "acojonado", coje la bici y vuelta a
Mendexa. Explicación: cómo no va a ser así, si el armador
y responsable de dicha contratación, no era nada menos de
Jun Baiste Beitia, patrón de la trainera que ganó en la
Concha en 1926 y que produjo graves altercados con los de
Lekeitio.
1.3.- Otro dato objetivo es que ese sentimiento es
mutuo y arraigado en ambos pueblos. Lo cual indica que es
en la dirección colectiva o memoria histórica de los pueblos
donde se hunden sus raíces. La expresión normal que usan
los lekeitianos refiendose a los de Ondárroa es:
"ondarrutar lantzoiak ixan biar".
Y los ondarreses :
"lekeitxar potxuak" o similares.
1.4.- Históricamente la vecindad en sí, sea del signo
que sea: familiar, de comunidades de vecinos ,de barrios, de
pueblos, de provincias, de autonomías, de naciones etc. trae
consigo, como es lógico, mayor rivalidad. El mutuo conocimiento, proximidad geográfica e histórica y diferentes
intereses antagónicos de todo tipo que pueden surgir, hacen
explicable esa rivalidad de forma más inmediata. Es un círculo concéntrico.
1.5.- En este artículo relataremos hechos con un contenido de carácter social o popular: no entre particulares,
sino a nivel de Entidades Públicas y Sociales como Concejo
o Ayuntamiento, Cofradías, Iglesia e instituciones sociales
y colectivas. Es decir, las pugnas, rivalidades o pleitos que
hayan tenido un carácter público-social, oficial y popular.
2.-CONTEXTO HISTORICO-POLITICO:
LUCHA DE BANDERIZOS
O PARIENTES MAYORES
"AHAIDE NAGUSIAK"
Hablo de contexto, por cuanto que antes de la fundación de las villas de Lekeitio (1325) y Ondárroa (1.327), la
existencia y rivalidad entre banderizos o parientes mayores
ya existía. Sólo que tenemos documentados o escritos en
años posteriores, sobre todo desde que Lope Garcia de
Salazar, cronista de la época, recogió en sus famosas
"Bienandanzas e Fortunas", relación de hechos y guerras.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
173
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Aranzubia dorretxea eta armarria.
Todos los historiadores coinciden en que esa lucha duró al
menos tres siglos (1.300-1.500 en expresión gráfica-pedagógica).
Aunque sea de pasada (el tema daría para largo), creo
interesante referirse a las pugnas entre los parientes mayores o luchas banderizas ocurridas con referencia a nuestra
comarca de Lea-Artibai. No es necesario ser marxista para
poder interpretar la historia de lo sucedido en esa época y
durante la Edad Media que el origen(entre otras interpretaciones secundarias: linaje, familia, honor, modelos de
sociedad etc) debe su causa a la grave crisis económica y
social del período.(2)
La pugna entre los bandos gamboinos y oñacinos en
las actuales provincias vascongadas fue extremadamente
cruel y dura. Muy interesante para estudio de los historiadores de la etiología o causas del conflicto y que ha generado abundante material(3). Referido a nuestra comarca,
Lekeitio era oñacino y Ondárroa, gamboino.
Los "jauntxus" de ambos bandos se centraron fundamentalmente entre las familias de los Yarzas y los Liconas
de Ondárroa, Arancibias de Berriatua-Ondárroa(preboste
de ésta), los Careaga, Ugarte y Barroeta de Markina. Parte
de la comarca actual de Lea-Artibai era de adscripción
gamboina: Ondárroa, Berriatua,Isparter. Y otra parte,oñacina: Lekeitio,Markina, Mendexa etc. Toda la economía de
ambos pueblos de Lekeitio y Ondárroa estaba sujeta y
dominada por la familias Yarzas y Arancibias respectivamente. En aquel fué así hasta que el mercader Martín Pérez
de Licona (¿abuelo de San Ignacio de Loyola?) interrumpió
en escena, aún siendo de la misma adscripción oñacina. Los
Licona de Lekeitio-Mendaxa, tuvieron que establecerse en
Ondárroa hacia 1414, donde levantaron la casa-torre
Likona(4).
Las peleas continuas de los linajes de ambos bandos
durante esos siglos prácticamente desaparecieron en tiempo
de los Reyes Católicos con el pacto de Chinchilla(año
1483), y la creación de Hermandades y Cofradías.
A este respecto voy a transcribir textualmente sin
comentario alguno, tres textos relatados por el mismo Lope
Garcia de Salazar, cronista de esas fechas, en su libro las
"Bienandanzas y Fortunas" (págs. 183, 190 y 203 libro
XXII) sobre las peleas de los bandos referidos entre los
Yarzas y Arancibias, es decir, entre Lekeitio y Ondárroa.
Los dos primeros se refieren entre ambos "jauntxus" y el
tercero entre los mismos gamboinos por conflictos personales. Aunque son conocidos para los expertos en historia,
me parece interesante su publicación con carácter divulgativo, como pretende este artículo.
En el año del Señor de 1.395 años, mataron
Adan de Yarza el viejo,y Adan su hijo a Pedro Ortiz
de Arancibia,hijo de Fortud Garcia de Avendaño,
Señor de Arteaga, estando juntos a hacer unas aceñas que habian en uno, sobre profidia y de palabras.
Y esta fue la causa primera de su enemistad que ha
sido y es entre Arancibia y Yarza. Por donde es vertida mucha sangre entre estos linajes".
"DE LA PELEA QUE OBIERON LOS DE
YARZA Y DE ARANCIBIA Y DE LOS QUE EN
ELLA MURIERON":
En el año del Señor de 1417 pelearon los de
Yarza con Martín Rois de Arancibia que era mayor
de los Arancibias, que quedaron enemistados en el
cerco de Manchoran (Amallo), estando desafiados
que es entre Lequeitio y Ondarroa, y hubieron fuerte pelea, que duró mucho, casi todo el día, saliendo
al apellido muchos de una parte y de la otra, y retrayéndose los unos cuando los otros y a la tarde fueron retraídos los de Yarza a un cerrro y murieron
allá Sancho Adán y Ferrando Adan de Yarza, hijos
de Adan el Viejo, y otros ocho hombres de ello, y
murieron dos hijos bastardos de Martín Rois de
Arancibia y otros cuatro."
"DE CÓMO LOS GAMBOINOS VINIERON SOBRE LA CASA DE ARANCIBIA QUE LA
QUEMARON Y MATARON A PEDRO ORTIZ DE
ARANCIBIA Y OTROS MUCHOS".
En este año del Señor de 1443 años se levantaron Martín Rois de Gamboa con gran gente de los
gamboinos sobre la casa de Arancibia porque Pedro
Ortiz de Arancibia y sus hermanos y parientes
echaron de Ondárroa al hijo de Juan Sánchez de
Garcia de Cortázar, J.A. et alli:"Bizkaia en la Edad Media", pág 355.
Hidalguia Universal.1998. Este
(3) Diaz de Durana, J.R "La lucha de Bandos en el Pais Vasco: de los Parientes Mayores a la
autor, catedrático de Historia Medieval de la Universidad del Pais Vasco, está al frente de un proyecto de investigación interdisciplinario desde hace varios años sobre la lucha de bandos en el Pais Vasco.
Existe abundante bibliografía sobre banderizos, que no ha lugar señalar todos aquí. Señalaré algunos nombres: Lema J.A, Marín
J.A., Guerra ,Juan Carlos, Delmas Juan E, Hombrados Oñatibia Gregorio, Echegaray Carmelo, Arocena Ignacio, Caro Baroja
Julio, Aguirre Gandarias Sabino etc.
174
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Un tema que generó mucha polémica durante casi
100 años entre pleito y pleito,sea por el tema de los límites
de ambos como por la extracción de madera en Amallo. En
esa fecha de 1325 todavía no existía la carta puebla de
Ondárroa. Sería dos años más tarde 27-09-1327.
"DE CÓMO MATARON ADAN DE YARZA
Y ADAN SU HIJO A ARANCIBIA" .
(2) Monografías de pueblos de Bizkaia: ONDARROA. José Ant.Pérez Pérez (pág.33 á 40)
(4) pág.35 de Monografías de pueblos: Ondarroa.
3.- “DISPUTAS SOBRE LOS LIMITES
GEOGRAFICOS FUNDACIONALES
DE LEKEITIO Y ONDARROA".
Gatinis,(5) que era casado con hermana de Martín
Rois, legítima ya otros que eran de las treguas del
solar de Olaso; y vinieron en socorro de los
Arancibias, Mendoza y Juan González, hijos legítimos de Fortud García de Arteaga y todos los escuderos del solar de Arteaga, que eran todos con los
de Arancibia 700 hombres bien armados, e hicieron
barreras mucho lejos de la casa, hacia un recuesto,
por temor que alli los pisieran la lombarda, y como
los gamboinos llegaron, que eran 2.000 hombres y
más ,y mucho armados, diéronles por todas las
barreras a la redonda, por manera que las barreras
grandes y la gente de dentro poca, y la mucha fuera,
fueron luego entrados dentro de ellos, y fue luego
muerto aquel Pedro Ortiz, mayor de los Arancibia
con un viriaton antes que entrasen, y por su muerte
desmayaron mucho los de su parte, y murieron con
él, y antes que entresen a la casa hasta 30 hombres,
y fue herido Mendoza de Arteaga de diez o doce golpes, y dejaronlo por muerto, y escapó y así encerrados, dejáronlos salir por trato a todos sin armas
ningunas, y quemaron y derribaron la casa y palacio por el suelo, y tornáronse a Guipúzcoa". Parte
de este texto está gravado en la misma Torre de
Antxubixe por la Diputación de Bizkaia como
recuerdo de la pelea.
CONCLUSIÓN-COMENTARIO.
Antes de la misma fundación de las villas mediante
carta-puebla, existía la rivalidad entre los bandos oñacino
(Lekeitio) y gamboino (Ondárroa), reflejados en las familias de los Yarzas y Arancibias, dueños de tierras y personas. Así se entiende el siguiente capítulo de disputas desde
la misma fundación de ambos pueblos.
3.1.- Privilegio dado por Doña María Diaz de Haro,
Señora de Vizcaya, en Paredes de Nava (Palencia) al concejo de Lekeitio con fecha 03-11-1.325, concediendo a sus
vecinos el Patronato y las dos tercias partes de décimas de
la Iglesia Parroquial de Santa María(Archivo del
Ayuntamiento de Lekeitio. Fondo municipal. HistóricoIturriza. Reg. 20, nº1. Fuentes documentales medievales del
Pais Vasco. Lekeitio ,tomo I). Todos los documentos que
transcribo o comento sobre este punto son tomados de la
cita anterior.
El texto que va a dar origen a la disputa entre ambos
pueblos referidos a sus límites es éste:
"Et estos términos an estos pobladores de
Lequeitio: del un cabo fasta Arechucaondoa, e
dende al horto de Ateguren, e dende al Ydoyeta, et
de Ydoyeta azima de Higos, et del otro cabo al rio
Manochoarahen fasta el puerto de Sausaten, por do
se parte con Amallo e con Ondarroa, et del otro
cabo de Higos fasta la mar".
Texto de la carta fundacional de Ondárroa dice:
"e estos terminos an estos pobladores de
Hondárroa: por nombre de Amallogana fasta el sel
de Arranoate e dende Amesloconchaga
(Arreskolakontxaga) e dende Oar de suso (AisasoAmallo),dende Arreche-ederraga, e dende Legarre,
e dende Aquilla e dende a la piedra ferpujada (fortujada) de cabo a la mar e del otro cabo
Arrechuradua (Arretxukondua) e dende el borto de
Ateguren e dende el pedregal de Chopite e dende a
la punta de la piedra de Aychurra al rio de
Manchoarra en fasta el puerto de Susanta
(Sausaten-Sagustan) por do se parten con
Lequeitio".
No podemos pedir rigor técnico en esas fechas a los
que determinaron los términos o límites de ambos pueblos.
Como es natural, se relatan en ambigüedad sin fijación física de mojones ni coordenadas. No corresponde en este artículo, aunque sería interesante, examinar la ubicación actual
con los nombres fundacionales de lo relatado en los textos:
comparar los actuales límites con lo fundacional. Sea como
(5) Este Goitiniz, según mis datos es el padre de Juan de Goitiniz, fundador del convento de San Kutz para la evangelización de
Canarias. Vide "ONDARROA 2004".
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
175
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
fuere, la realidad es que desde el origen o fundación de la
carta-puebla de ambos pueblos, se genera una polémica de
competencias que tienen que recurrir para su solución a instancias superiores. Lo que está escrito, sólo nos consta lo
reflejado en los archivos municipales de Lekeitio, dado que
no existen de esas fechas ningún documento entresacado
del archivo municipal de Ondárroa. Tenemos copias y/o
certificaciones de nuestra carta fundacional en diferentes
archivos y/o documentos (Simancas, pleitos etc). Pero, el
original, a raíz del incendio del 14 de Enero de 1.958, desapareció del viejo ayuntamiento, aunque nos consta documentalmente que se salvó de la quema: "misterios ondarreses".
Voy a relatar diferentes hechos de forma indistinta,
los referidos a los límites en sí como los referidos a las talas
y cargas de madera en el canal de Amallo(pertenecidos de
Ondárroa) por los de Lekeitio sin querer pagar ningún tributo o impuesto por ello.
3.2.- Alfonso XI en Burgos confirma con fecha 0407-1.334 a la villa de Lekeitio ,las mercedes contenidas en
la carta de aforamiento dada por Doña María, y ordena al
prestamero Ladrón de Guevara, que los ampare y defienda
esta merced. (AML . Reg1 - nº7). Y añade otro punto de
conflicto:
"E otrosi, que ouviesen por términos desde el
agua de Hea fasta el agua de Ondárroa, e desde
cima de Leyia fasta al mar, e desde cima de Ygos
fasta la mar".
Parece referirse a las aguas jurisdiccionales ,en abstracto, de ambos pueblos.
Referido al canal de Amallo la carta fundacional de
Lekeitio, dice "...e donde se parte con Amallo e con
Ondárroa".
En la carta de Ondárroa, dice: "de Amallo hasta la
borda de Arranoate".
Amallo no hay duda que pertenece a Ondárroa. Pero,
¿deben de pagar algún tributo los que saquen madera para
construir casas o pinazas o bateles, y no fueran de
Ondárroa-Berriatua? Este es el problema.
3.3.- Don Juan Núñez, señor de Vizcaya, confirma la
sentencia (29-01-1338) dada por los alcaldes de Vizcaya a
favor de Lekeitio. Y dice así el texto :
" Jueves, veintinueve días andados del mes de
Enero de la era de 1.376 años,(1.338 en la arena del
puerto de Lequeitio, vinieron por ante mí, Lope
Garcia de Salazar, prestamero en Vizcaya y en las
Encartaciones por Don Juan y Doña María, de una
parte los hombres buenos del concejo de dicho
lugar de Lequeitio, e de la otra parte los hombres
buenos del concejo de Ondárroa, por razón que
habían hecho demanda los del dicho concejo de
176
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Ondárroa a los vecinos de Lequeitio que debían
pagar por toda la madera o por encargo o por cualquiera cosa que fuere y cargasen en el puerto de la
dicha villa de Ondárroa y más allá de suso en
Rentería de Amallo o en cualquier lugar en ese
canal de esas aguas, un tributo que habían rehusado de pagar, por los primeros (los de Lequeitio).
Los de Lequeitio defendían que nunca pagarán ningún impuesto o tributo por cargar madera y llevarlo a
Lequeitio para hacer casas, naos, pinazas o bajel u otra
cosa. El prestamero Lope García de Salazar, Rodrigo Adán
de Yarza, Eneco Pérez de Lezama, Ruiz Martinez de Aluis,
alcaldes en Vizcaya por Don Juan y doña María, una vez
examinadas las pretensiones de los de Ondárroa, acuerdan
y fallan a favor de los de Lequeitio de no pago de impuesto sobre madera del canal de Amallo. Los de Lequeitio
quieren que dicha sentencia fuera confirmada por Don Juan
Núñez, señor de Vizcaya.Dada en Villanueva de Durango.
(Fondo Lekeitio-histórico. Itirruza .Registro 1nº9).
3.4.- Efectivamente, según la voluntad de los de
Lekeitio, con fecha 30 de Julio de 1.338, Don Juan Núñez,
señor de Vizcaya, confirma la sentencia anterior dada por
los alcaldes de Bizkaia a favor de los de Lekeitio sobre el
pago de pago de tributo por cargar madera en el canal de
Amallo. (AML Reg.1-nº 9, así como en "Historia General
de Vizcaya y Epitome de las Encartaciones", vol.2º,escritura 58,pág.242-243).
3.5.- Para mayor abundamiento, con fecha 25-011.347, Pedro Niño, chanciller de Don Juan Núñez, señor de
Vizcaya, falla a favor de la villa de Lekeitio en la disputa
con la villa de Ondárroa, sobre los montes y términos de
cada una de ellas contenidas en sus privilegios fundacionales.(AML ,reg.1-nº 13).
El texto dice así:
" En la arena de Lequeitio, Pedro Niño, Juan
Pérez, despensero de Doña María, y ante Martín
Sánchez de Retes, escribano público de Bilbao, el
alcalde y hombres buenos de Ondárroa, así como
los de Lequeitio”.
Los de Ondárroa decían que algunos montes pertenecían y estaban dentro de los mojones y sus términos dados
en la carta puebla y privilegios. Los de Lequeitio en sentido contrario a su carta –puebla. Mostraron cada uno el texto
de su fundación. Los de Ondárroa son:
" sus términos de Amallo de Hengutza fasta el
sel de Arronoate, e dende a Quisla e dende a la piedra orcajada do cahe a la mar, e del otro cabo de
Arrechucaondo e dende al borto de Ateguren, e
dende al pedregal...”
Argumentan los de Lequeitio que su carta fundacio-
O N D A R R O A :
nal es dos años anterior al de Ondarroa. Y don Pedro Niño,
examinados los privilegios fundacionales de ambos pueblos, falla a favor de los de Lequeitio porque prevalecen los
derechos anteriores fundacionales de los de Lequeitio sobre
los de Ondárroa. Firman ante dicho escribano como testigos Adán de Yarza, Sancho Lopez de Basurto, Martín
Iñiguez de Bolivar, Domingo Fernández, hombre de Pedro
Niño, Juan Rois de Ibeiaga, y los vecinos de Lequeitio,
Ochoa Ruiz de Lariz, y Mateo Ortiz Tendero y otros.
No existe constancia de que firmasen los de
Ondárroa, aunque sí consta que acatarían la sentencia.
3.6.- Dada la importancia del tema en aquellas
fechas, y no conformes los de Ondarroa con las sentencias
anteriores, 27 años más tarde, es decir, el 25-05-1.374, Juan
Hurtado de Mendoza, prestamero mayor de Vizcaya, falla a
favor de la villa de Lequeitio en el litigio que sostiene con
la villa de Ondárroa sobre los límites de cada una de ellas
contenidos en sus privilegios fundacionales.(AML. Reg.1nº14), y dice así:
"En la Iglesia de Santa María de Lequeitio,
Juan Hurtado de Mendoza, prestamero de Vizcaya,
ante el escribano de Bermeo Pascual Ibáñez de
Ugarte, así como ante otro escribano, Pero Pérez de
Idiarán, comparecen Sancho Adán de Yarza, Eneco
Martinez de Laranga, alcaldes de Lequeitio, y Juan
Ochoa, notario.Por parte de Ondárroa, Martín
Sánchez de Goitiniz , alcalde, Juan de Asterrica,
Juan de Licona, Rodrigo Pérez de Berriatua y
Ochoa y Pero García escribano y vecino de
Ondárroa.
Presentan cada parte los privilegios de sus cartas fundacionales, y términos físicos de cada villa, así como el testimonio del escribano dado el 25-01-1347 a favor de
Lequeitio. Fallo que prevalece el privilegio de Lequeitio
sobre Ondárroa. Estos protestaron enérgicamente porque
era un agravio y no estaban de acuerdo con el mandato del
prestamero y que llamaran a otros alcaldes de Vizcaya.
Pero, no prosperó.
Firman ante los escribanos todos los presentes, pero
no aparece ninguna rúbrica de conformidad de los de
Ondárroa. No conformes el concejo de Ondárroa, con fecha
25-05-1374 (era de 1.412), el prestamero mayor de Vizcaya
Juan Hurtado de Mendoza y mediante testimonio de dos
escribanos o notarios Pascual Ibáñez de Ugarte y Pedro
Pérez de Idiarán, repite la sentencia dada anteriormente
declarando que es más valedero el privilegio fundacional
del concejo de la villa de Lekeitio al de Ondárroa, por razón
de haber adquirido dos años antes, y que debía gozar los
términos contenidos en dicho privilegio (fondo municipal
de Lekeitio.Histórico-Iturriza.Registro 1,nº 14).
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
3.7.- Hemos repetido que los términos de Amallo han
sido los que han protagonizado estos pleitos y desavenencias. Existe otra sentencia de mayor alcance e importancia
ya que interviene el Corregidor de Bizkaia (similar al
Gobernador actual), así como los cinco alcaldes del fuero
de Bizkaia,-en junta general bajo el árbol de Gernika, dada
por Juan Hurtado de Mendoza, prestamero con fecha 9 de
Marzo de 1.384, en donde manifiesta se ampare a Lekeitio
en posesión de sus términos y montes conforme a su privilegio; y añade la sentencia
"no haver provado los de Amallo, parroquianos de Berriatua la pretensión de querer gozar los
montazgos compreensos en el privilegiado de
Lequeitio, como si fuesen Usas o Egidos comunes."
Se habla en dicha sentencia (exordio) que “se han
juntado los Jueces en Amallo el 30 de Febrero, y en
Villaviciosa de Ibita (Markina) el 2 de Marzo".
Esta sentencia lo ratifica el Corregidor, Gonzalo
Moro el 22 de Febrero de 1399 “para que se guardase la
sentencia relacionada y fuese amparado el Concejo de
Lequeitio en sus términos" (Fondo municipal de Lekeitio.
Histórico-Iturriza.Registro 3,nº3).
3.8.- Siguiendo con estos "rifi-rafes" jurídicos en
cuanto a los términos de ambos pueblos, el Rey Juan con
fecha 20 de Junio de 1.386 confirma en Burgos la sentencia
dada por el prestamero Lope Garcia de Salazar y los alcaldes del fuero de Bizkaia que dieron en la arena de Lekeitio
el 29 de Enero de 1338 para que los vecinos de ella
"fuesen libres de pagar tributo por maderas
que sacasen de fabricar sus casas de la canal de
Amallo". (Registro 1, nº 10).
Más tarde el sucesor del anterior rey y padre, Enrique
III, confirma en Madrid la anterior sentencia, a 15 de
Diciembre de 1.393 (Registro 1, nº 11), así como posterior
confirmación del Rey Juan, el 20 de Junio de 1420 en
Valladolid.
CONCLUSIONES.
1ª. En la historia de este pleito de 100 años de conflictos de jurisdicción, todas las sentencias fallan a favor de
Lekeitio. El fondo de la cuestión jurídica planteada es bien
simple, dada la ambigüedad de los términos de ambos pueblos: que Lekeitio, como fundación, es anterior a Ondárroa.
2ª. Se percibe que el Concejo de Lekeitio tiene más
poder político que el de Ondárroa. Aparecemos como los
parientes pobres ante los Jueces y Autoridades (Alcaldes de
las villas, Corregidor etc).
(6) pág. 37 de "Navarra Marítima" de Tomás Urzainqui y Juan Mª de Olaizola.
(7) pág.42-46 de Monografías de los pueblos: ONDARROA.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
177
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
3ª. En consecuencia con lo anterior, ¿tendrá algo que
ver la adscripción oñacina de Lekeitio y lógicamente su
dependencia y fuerte relación con el reino de Castilla, y
Ondárroa, gamboina, prodefensa del reino de Navarra?
Es un tema interesante que daría mucho de sí, pero
no en este artículo. Solamente una cita referida a las ventajas que la diferente adscripción puede traer en la conquista
de Navarra por Castilla:
"El caso de las guerras y enfrentamientos de
banderizos: los partidarios de Navarra (gamboinos)-despojados, y los partidarios de Castilla (oñacinos)-suplantadores" (6).
4.- CONFLICTO SOBRE LA PESCA:
PESCA DE BALLENAS, ARTE DE CORDA
Y LANGOSTA.
4.1.- NADA EXTRAÑO que dos pueblos pesqueros
y limítrofes, que fundamentalmente sus economías se basan
en la pesca, tengan enfrentamientos lógicos y disputas
sobre este extremo. Y más en una etapa histórica, que a falta
de medios técnicos y jurídicos sobre el mar (aguas jurisdiccionales locales, nacionales, artes de pesca etc) y reglamentación sobre comercialización de sus productos, se fundamenten las relaciones en razones de buena vecindad y de
amistosa colaboración. Han sido históricamente poblados
de pescadores, que toda su economía y desarrollo se ha
basado en la pesca. Parece indicar que la actividad pesquera desde los siglos XIII al XVIII en toda la costa vasca fue
importante (creación de cofradías de Bermeo, Lekeitio,
Mutriku en los siglos XIV). (7)
4.2.- PESCA DE LA BALLENA. Según Antonio
Cavanilles en su libro: "Lequeitio en 1857", que cita M.
Ciriquiain Gaiztarro ("Los vascos en la pesca de la ballena"- Ediciones Vascas, págs.55-56), la primera noticia
sobre la pesca de la ballena en Lekeitio, data del 11 de
Septiembre de 1.381, hablando cobre un convenio celebrado entre los cabildos civil y eclesiástico
"que disponía que el producto de las lenguas
de las ballenas se distribuyera en tres partes, dos
para la reparación de los muelles y, la tercera para
la iglesia parroquial de Santa María".
Aunque no tengamos constancia escrita de la pesca
de la ballena en Ondárroa hacia esas fechas, es coherente
pensar que dicha actividad la realizaban los pescadores de
Ondárroa de forma habitual, como consta documentalmente en Mutriku (privilegio rodado de Alfonso VIII, a Mutriku
en la era de 1233).
Ya en la Cofradía de Mareantes de Lekeitio existe
una ordenanza (una reglamentación reguladora) del 25 de
Enero de 1555, sobre la captura de las ballenas madre y
cría, sobre reparto de premios etc. (Ciriquiain, opus cit.
Pág.62-63.)
178
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
La ballena llegaba al litoral de nuestras costas y
había de regular su captura entre diferentes puertos vecinos
como Deba-Mutriku,Zarauz-Getaria, y Ondárroa-Lekeitio,
que ocasionaba numerosos conflictos, de quién la había
detectado primero, caso de herida una ballena, quiénes
podían atacarla los del otro puerto, cómo habrían de hacer
su distribución etc.
Las ordenanzas o acuerdos recíprocos entre ambos
pueblos que he podido encontrar son cuatro.
4.2.1.- Lekeitio. 18 de Marzo de 1.581. " Auto
por el que el alcalde de Lequeitio manda distribuir entre
las fabricas de esa villa y las de Ondárroa una "lengua"
de ballena, que después de herida por los de la villa de
Ondárroa fue apresada por los de Lequeitio". (Archivo
Municipal de Ondárroa AMO, "apuntes históricos de una
villa marinera", Laureano M. Rubio).
El cabreo de los ondarreses es monumental por cuanto que la ballena, una vez herida por los de Ondárroa, fue
en su persecución a recalar al "habra de la villa de
Lequeitio con 3 pinazas de Ondárroa y otras más de
Lequeitio".
La discusión se centra entre los mayordomos de
ambas cofradías sobre a quién pertenecía la lengua de ballena que se donaba a la Iglesia: a la de Ondárroa o a la de
Lekeitio. Los de Lekeitio argumentaban que la lengua les
pertenecía a ellos, pues la habían muerto en el abra y traido
al puerto de su villa, y que no la mataron las 3 pinazas de
Ondárroa, sino fuera por el favor y socorro de la pinacería
de Lekeitio, que fue la más principal. El Mayordomo de
Ondárroa dijo que las pinazas de
"ella, la vieron y la hirieron y la siguieron y
que yendo en seguimiento y en términos de matarla,
la pinacería de Lequeitio salió en el abra para aprovecharse de dicha caza y haber parte de ella".El
Alcalde y Juez Ordinario de Lekeitio emitió auto por
el cual se partan "a medias la mitad de la lengua al
precio de 140 maravedíes: la mitad para la fábrica
de la Iglesia de Santa María de Lequeitio y la otra
mitad para la fábrica de la Iglesia de Santa María
de Ondárroa, descontando 50 maravedíes que un
intermediario(Pedro de Hendaidi) había gastado en
la venta. Es decir, se reparten 90 maravedíes entre
ambos mayordomos de las Iglesias. Y termina el
auto diciendo que si en adelante sucediese a la
inversa, se haría el mismo reparto".
4.2.2.- Lekeitio. 2 de Noviembre del 1.603.
Carta del concejo de la villa de Lequeitio al de la villa de
Ondárroa y cofrades de la Cofradía de Santa Clara sobre
asunto de la pesca de ballenas. (AMO, o.c pág.107). Como
consecuencia del hecho anterior y tras algunos años, parece que los de Ondárroa
"andan jactándose con palabras injuriosas
Bale ehiza marrazkia. “ONDARROAKO HISTORIA MARRAZKIETAN”, JOSE LUIS BURGOA - OHZ.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
179
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
diciendo que han de hacer y acontecer por respecto
que yo vendo el puerto a los balleneros, y que las
ballenas que hirieren los balleneros de esta villa, ni
la cofradía de esa dicha villa no toquen ni poco ni
mucho al menos mientras estuviere armazón". Es
una carta de queja, más que una normativa sobre la
pesca de ballena.
La primera ordenanza escrita referida sobre reparto
de ballenas como acuerdo de la cofradía de Ondárroa, data
del 10 de Febrero de 1610. Habla de la ballenas madre y
cría, sobre cabrotes y sarda y cómo deben repartirse las chalupas (Expediente de pleito entre Domingo de Arana y
Cofradía de Pescadores Santa Clara. Año 1610. Archivo de
la Diputación de Bizkaia. Corregimiento, así como
"ONDARROA" 1988).
Es un acuerdo realizado ante Notario y escribano de
Lekeitio, firmado por los maestres de pinazas de ambos
pueblos, donde regulan de alguna forma la captura de ballenas madre y cría, su reparto entre 6 chalupas, sobre ballenas sarda y cabrote, qué medidas han de tener las chalupas,
qué "ventajas" o reparto han de llevar los hieren primero y
los que les ayudan a matar, qué tipo de material han de llevar (armas, arpones, estachas etc.). Y termina con acuerdo
de sanción a los que incumplieren esos acuerdos.
4.2.3.- Escritura de capitulación realizada ante
el escribano público Clemente López del Puerto, en 3 de
Mayo de 1644 conviniendo
"que las ballenas que los mareantes de dichas
villas y cofradías hubieren primero heridas, no hieran los marineros de la otra villa salvo que se les
soltase, andando suelta la pueden herir y a la que
tal tampoco puedan herir los de la otra villa y cofradía. Y si dicho primer heridor, cuando ha sido con la
ballena, se viere en necesidad de socorro por falta
de sus consortes vecinos de su villa y cofradía para
asegurar y matar las dichas ballenas así por estar
los dichos vecinos, lejos o por otra necesidad que se
les ofrezca, pidiendo el heridor primero el dicho
socorro a los de la otra villa y cofradía, lo cual ha
de ser por necesidad y no por su gusto se lo hayan
de poder dar aquellos a quienes pidiere, ellos han
de poder herir en tal caso y no en otra forma, y tirar
y llevar su aprovechamiento conforme hiriesen y
conveniesen" (pág.107 del Ciriquiain Gaiztarro,en
"Los vascos en la pesca de la ballena").
4.2.4.- Capitulación de 1.676. Se ve por
muchos acuerdos u ordenanzas que se tomen ambas cofradías, siempre había lagunas en dicha pesca, ya que en esta
fecha se dice que
"así mismo se pone que hiriendo la cría de
cualquier ballena, cualquiera de los dichos puertos,
primero y , los de otro puerto, la madre sea obliga-
180
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
do el tal heridor de la cría, de no herirla con la sangradera ni matarla con intención de hacer agravio"
(pág.111 o.c de Ciriquiain)
4.3.- PROBLEMAS CON LAS "CORDAS". En el
largo y voluminoso pleito (840 hojas) entre Domingo de
Arana y la Cofradía de Pescadores Santa Clara (archivo
Diputación de Bizkaia, leg.857, nº13 corregimiento, año
1.708) sobre la negativa de aquél a pagar un tercio de mareaje a la cofradía por el transporte de hierro desde Rentería
de Ondárroa hasta San Sebastián, existen diversos testimonios de testigos, que de pasada hablan del problema de la
pesca con "corda y luces" que mantienen los pescadores de
Ondárroa con los de Lekeitio, de "habían sido embarazados y acosados por los de Lekeitio", de haberles quemado
en la plaza del pueblo las cordas a los Ondárroa.
Existen relatos de dueños de pinazas (Francisco de
Iramategi, Domingo de Doistuarte, Francisco de Sasturri,
Nicolás Tolentino de Basterretxea) cómo
"estando los declarantes andando de vuelta
para este puerto de Hondárroa con la corda, encontraron a las chalupas de la Cofradía de Lequeitio en
mar ancha y con recelo que tuvieron que andaban
con dicha corda, se les acercó unas chalupas y en
ella el Mayordomo Juan de Ormaegui y les registraron sus chalupas por si habían hecho pesca en la
playa de Oguella y Sausaten (Sagustan) con anzuelos y como no había tirado la corda, le quitaron y le
llevaron los de las chalupas de Lequeitio diciendo
que era perjudicial esa pesca con semejante género
y después la Cofradía las quemó dichas cordas para
que hubiese escarmiento con pena de 50 ducados”.
Y por esta razón y para evitar males mayores, los
Mayordomos de ambas cofradías de Lekeitio y Ondárroa,
suscriben unos acuerdos ante escribano, Tomás de
Gárate,que transcribo literalmente:
""En la villa de Hondárroa a tres dias del mes
de Mayo de 1.568 años, en presencia de mí,
Fernando de Barrena, escribano de la Majestad
Real y de número de la villa de Lequeitio y testigos
de suso escritos, parecieron presentes Francisco de
Elorriaga, mayordomo de la Cofradía de los
Mareantes pescadores de la villa de Hondárroa, y
Sancho de Apraiz, Juan Martínez de Burgos... (otros
6 más), maestres pinaceros y vecinos de la villa de
Hondárroa, a los cuales les conozco yo, dicho escribano, así como había venido Sancho de Romo,
mayordomo de la Cofradía San Pedro de la villa de
Lequeitio; diciendo que ellos, los mareantes y pescadores de la villa de Hondárroa echaban cordas en
la mar y pescaban de noche con lumbre y luces
entrando en la jurisdicción y terminado de la villa
de Lequeitio ,en mucho daño y perjuicio de la villa
de Lequeitio y de los mareantes pescadores y sobre
ello habiendo pedido el remedio por ello, Sancho de
O N D A R R O A :
Romo, mayordomo que presente estaba haciendo
todos ellos entre sí, platicado y comunicado y visto
que era justo lo que él decía y pedía, por sí mismos
y en nombre de los otros vecinos mareantes pescadores de la villa de Hondárroa, que ellos ni los otros
vecinos de Hondárroa en tiempo alguno ni por alguna manera jamás entrándose en la jurisdicción de la
villa de Lequeitio ni en barra y mar de ella echarían ellos ni sus hijos y herederos y sucesores cordas
con anzuelo ni pescarían con lumbre luces de noche
ni de día so pena de caer y incurrir en todas las
penas contenidas en las ordenanzas y estatutos de la
cofradía de la villa de Lequeitio y todos ellos siendo
reveldes, sean ejecutadas en sus personas y bienes
en todo el tiempo que lo tal acaeciere, con todas las
veces que tuviesen cebo para pescar hubieren de
dar ellos a los vecinos de la villa de Lequeitio y los
vecinos de la villa de Lequeitio a ellos así sardina
como otro cebo por sus dineros, y en ello hubiere
buena vecindad y hermandad y para ello obligaron
con sus personas y bienes muebles y raíces y acciones y recibos habidos y por haber, a tener y mantener y guardar, cumplir y pagar todo cuento en esta
carta dice y en ella se contiene y de no venir contra
cosa ni parte de ello en tiempo alguno ni por alguna manera so las penas de las ordenanzas y de forcadores y de todos los daños e intereses y costas que
a la cofradía y vecinos de Lequeitio se les hicieren,
y para su ejecución, cumplimiento de todo lo suso
sobre las sus personas y bienes, dijeron y otorgaron
poder bastante y plenaria jurisdicción a todos los
jueces y justicias de la Majestad Real jurisdicción y
Juzgado de los cuales y cada uno de ellos se sometieron, renunciando su propio fuero, jurisdicción y
domicilio para que con ejecución de sus personas y
bienes así hayan de tener y cumplir y pagar como si
todo ello así fuere juzgado por juez competente y
consentido sobre que renunciaron de su favor y
ayuda todas las leyes y casos de leyes, cartas más
ordenamientos reales, en uno con la ley que dicen
que dice que la general renunciación de leyes que
"homes" hayan, no valgan y el dicho Sancho de
Romo dijo que consentía en ello y a ello fueron presentes por testigos Pedro Ochoa de Uriarte, maestre
carpintero y Sebastián del Puerto y Juan de Arrieta
y Andrés de Apallua, vecinos de Lequeitio y
Hondárroa, y las partes los habían firmado y por
ello otros dijeron que no sabían y a su ruego, el
maestre Pedro Ochoa".
Dejo al lector la reflexión y conclusiones del anterior
documento.
4.4.-PESCA DE LANGOSTA. Si con el tema de las
ballenas tuvimos problemas vecinales, tenemos otro pleito,
que por su extensión (1.011 páginas) parece muy importante y que no lo he podido leer detenidamente. Se refiere al
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
pleito entre la cofradía de pescadores de Lekeitio y
Mayordomo de la cofradía de Ondárroa sobre la pesca de la
langosta desde la peña El Fraile (anteiglesia de Bakio) hasta
Zumaia. Es un pleito que termina en año 1763 en la Real
Chancillería de Valladolid, habiéndose iniciado en 1749.
(ES-47186/1.6.3//Sala Vizcaya. Signatura antigua.).
A primera vista, llama la atención que sea la Cofradía
de Lekeitio como promotora de un pleito con prohibición
de la pesca de langosta en todo el litoral vizcaíno hasta
Zumaia.Y va dirigida contra los pescadores de la Cofradía
de Ondárroa, y no contra todos los langosteros de las cofradías de la costa de Bizkaia hasta Zumaia. Espero que tras
análisis del expediente detenidamente, publicarlo, si merece la pena. En esas fechas los pleitos se iniciaban en la
misma localidad ante el Alcalde como juez ordinario y
pasaban más tarde al Corregidor o Gobernador. Este pleito
que duró 14 años termina en la máxima instancia jurídica,
cual es la Real Chancillería de Valladolid.
4.4.1.- El 3 de Agosto de1749, cuarenta y un
cofrades de Santa Clara de Ondárroa junto a su presidente
Antonio Joaquin de Elorrieta, se personan ante el escribano
o notario de Ondárroa, y manifiestan que tanto
"las chalupas menores (fabricadas "ex professo) como las de altura, están en posesión de pescar langosta entre Junio y Setiembre desde la isla
que llaman "El Fraile"(Bakio) hasta Zumaya, y
zonas de Bermeo, Mundaca, Ibarranguelua,
Nachitua, Bedarona, Ispaster, Lequeitio, Mendeja,
Berriatúa, Ondárroa, Motrico, Deva y Zumaya,
desde costumbre inmemorial y sin impedimento
alguno, hechadas las cestas e instrumentos".
Manifiestan cómo el 29-07-1749, al maestre
Francisco de Zelaya, por fuerza mayor, algunos maestres de
pinazas de Lekeitio, le arrebatan la pesca (61 langostas) y
cestas, cortan los cordeles, queman las chalupas etc. Este
hecho se repite al mes siguiente con "violencias y atropellamientos" al maestre ondarrés Andrés de Aranzamendi
quitándole la chalupa y a remolque lo llevan hasta "Puerto
Chico"(palacio actual de Zubieta), quedando allí amarrado
hasta su total deterioro. Lo mismo le sucede a Juan de
Maquibar en Agosto de ese año de 1749. Se solicita del
Corregidor de Bizkaia, la restitución y se querellan criminalmente contra los que resulten culpados, es decir, a las
chalupas de Lekeitio sin concretar nombres.
La Cofradía de Ondárroa como prueba testifical de la
querella exhibe, tras declaración de personas, el testimonio
de pescadores de puertos costeros de Bizkaia, incluido tres
pescadores de Lekeitio, de cómo de tiempo inmemorial es
costumbre la pesca de langosta con el sistema tradicional
usado de forma habitual. Y citan como imputados a tres
maestres de pinazas de Lekeitio: Juan de Alegria, Santiago
de la Calle y Juan Ignacio de Idurriaga. Algún testigo añade
en plan chulesco cómo
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
181
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
"echando un trago en un bar de Lequeitio oyó
decir a marineros de allí que habían quitado las langostas a los de Ondárroa".
Se presenta la querella oficialmente, se admite a trámite y se inicia el procedimiento formal y largo con requerimientos al Alcalde de Lekeitio (Santiago de Uscola), así
como al Mayordomo de la Cofradía de San Pedro de
Lekeitio (Agustín de Iturriaga), a testigos, a querellantes.
Argumentan los de Lekeitio que "pescan en la jurisdicción
de este pueblo, enfrente a la ermita de Santa Catalina, y
además pescan desde Mendeja hasta Zumaya".
4.4.2.- En Setiembre de 1749, emite el
Corregidor un auto que
"se notifique a los maestres de chalupas de
Lequeitio que no estorben ni embaracen a los de
Ondárroa en la pesca de la langosta bajo multa de
100 ducados de vellón a los que resulten culpados".
Se refiere a partir de esa fecha, y lógicamente no
imputa a nadie en concreto sino en plan genérico. Y no dice
nada sobre causa criminal o penal, sino civil. El
Mayordomo de la Cofradía de Ondárroa, no conforme,
apela el auto ante los Diputados del Corregidor y como
resultado demandan a esas personas de Lekeitio, maestres
de chalupas, a fin de que comparezcan ante el Corregidor,
y "ordena embarguen y secuestren sus bienes". Y el
Mayordomo reitera que solicita querella criminal, no un
juicio ordinario civil, ya que "es de naturaleza criminal los
delitos cometidos por estos tres maestres".
El oidor de la Real Chancillería de Valladolid (Iñigo
Pablo de Garabeitia y Guendica) habiendo vistos los autos
a instancia del Mayordomo de Ondárroa, les señala como
ya imputados a los 3 armadores o maestres de Lekeitio para
que se personen y manifiesten por ello.
4.4.3.- Se inicia el proceso criminal de forma
seria. Argumentan los querellados ante la Chancillería
durante 6 meses argumentando "declinatoria de jurisdicción". Es decir, que los de Ondárroa no tienen jurisdicción
en un pleito para personas de fuero de Lekeitio, sino es el
Alcalde y Juez Ordinario del mismo Lekeitio. Interviene el
Ayuntamiento en el juicio en defensa de ciudadanos y marineros, como tal institución local, con cruce de acusaciones
entre la Cofradía de Ondárroa y el Alcalde de Lekeitio.
Aquel solicita que
"sean reducidos a cárcel pública del Señorío, se les
embarguen sus bienes etc". El Alcalde de Lekeitio da largas
en el juicio, y ni comparecen los acusados ante el
Corregidor en tiempo. El representante de los acusados
esgrime los siguientes argumentos en defensa de sus clientes:
a) que existe prohibición de pesca de langosta en
cualquier parte en el Océano Cantábrico por ser perjudicial
182
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
ese género de pesquería con los artificios (cordeles).
b) que las cestas causan resplandor y por ello huyen
los demás pescados: merluza, congrio, bonito, sardina, y
otras semejantes, aún las "trompas y ballenas".
c) que pescan en aguas de Lekeitio desde Santa
Catalina hasta Isunza "distante de un tiro de bala de mosquete".
En contra, el Mayordomo de Ondárroa, esgrime los
siguientes argumentos en defensa de sus cofrades:
a) la pesca de langosta se hace en mar ancha á 4 ó 5
leguas de la costa.
b) la langosta en cesta está quieta. Se echan vivas a
los calderos y se cuecen.
c) el mar es libre para todos. Derecho común de pescar en la mar desde tiempo inmemorial.
d) más perjudicial es la pesca de merluza como en
Getaria, Elantxobe, que se ahogan, mueren, y espantan a
otros peces.
Tras descargo y testimonio de testigos por ambas
partes, el Delegado del Señorío de Bizkaia(Corregimiento)
con fecha 18-03-1750, emite auto-resolución a favor de la
Cofradía de Ondárroa, y condena a los tres maestres de
Lekeitio a la indemnización de los daños con embargo de
bienes y depósito de fianzas.
Los inculpados apelan el auto ante la Real
Chancillería de Valladolid, pero el Rey Fernando VI, confirma la sentencia con pena del pago de los 100 ducados de
vellón, y se remita todo el pleito desde Bilbao a Valladolid.
4.4.4.- El pleito adquiere otros derroteros,
centrándose en la discusión sobre la pesca de angosta, en
materia de jurisdicciones, censos, modalidades, aguas interiores, caladeros etc, claro está, a falta de normativa pesquera al respecto como se concibe hoy en día. Pero, guiándose más por sentido común o sindéresis natural y argumentos históricos, que por razones científicas o legales, con
firma del Rey Fernando VI, la RCHV emite auto dirigido al
Corregidor de Bizkaia o Juez Delegado, instruyendo sobre
el derecho de pescar langosta y
"no impidan ni embaracen a los individuos y
maestres de chalupas y cofrades mareantes de los
nominados Cofradía Santa Clara de la referida villa
de Ondárroa, la pesca de langosta en el mar y sus
costas desde el pasaje que llaman "El Fraile" hasta
el confín con la villa de Zumaya,Provincia de
Guipúzcoa en los meses de Junio, Julio, Agosto y
Setiembre de cada año según y en la conformidad
que lo hacían y ejecutaban antes y hasta el momento de esta causa. Y en cuanto a los implicados en la
causa(señala los nombres de cada uno), maestres de
chalupas en el nominada Cofradía de San Pedro de
dicha villa de Lequeitio, les condeno en seis meses
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
de destierro de ella y su jurisdicción, y restituyan a
Pedro de Urquiaga, la chalupa suya propia que le
detuvieron en el mar y amarrada, la llevaron y condujeron juntamente con el maestre, y a dos de los
implicados(Pedro de la Calle y Martín de Aboitiz),
pena de servir a su Majestad por espacio de dos
campañas en los navíos de su Real Armada a que
fuesesn destinados, y condeno de las costas de esta
causa a la dicha Cofradía de San Pedro de la villa
de Lequeitio. Así lo declaro, pronuncio y mando".
Por relato del alcalde de Lekeitio (León Okamika)
con escrito dirigido al Gobernador de Bizkaia con fecha 2707-1926, le relata dos hechos, que aunque no representan
en sí graves transgresiones al orden público, son dignas de
mención. Enumera dos cartas recibidas en la villa: una dirigida por el Contramaestre (similar al capitán marítimo) de
Ondárroa al presidente de la cofradía de Lekeitio de fecha
17-07-1926.
Y ¿ cómo termina este pleito iniciado en 1.749 y sentenciado en 1.763 de forma definitiva por la Real
Chancillería de Valladolid, con firma del Rey Fernando
VI?. Se ratifica substancialmente en la sentencia anterior
dando satisfacción a la Cofradía de Ondárroa en los términos antes expuestos, pero revoca en cuanto al destierro de
los dos marineros de Lekeitio así como en cuanto a las costas que serán a pagar a medias entre la Cofradía de Lekeitio
y los (8)procesados.
La otra carta es de la cofradía de Lekeitio en contestación al contramaestre de Ondárroa. Y le dice que dicha
cofradía nada tiene que ver con el tema en cuestión de la
trainera nueva, ya que la misma es de un particular (Ramón
Solano Adán de Yarza), y no de la cofradía. Y que ésta no
ha intervenido ni se ha enterado de nada al respecto. Y dice
al contramaestre en cuanto a la venta de pescado, el
Vicepresidente de la cofradía, Victoriano de Cortázar, que
él no es nadie para prohibirles ir a Ondárroa a vender pescado. Y que si es la Cofradía de Ondárroa quien no quiere
que se vaya a vender pescado, sea ésta quien notifique a la
de Lekeitio. Y finalmente, le dicen al contramaestre que
comunique esta carta al Club Deportivo Aurrerá, que son
los que fueron a donde él. A su vez le dice que no procede
su intervención en un asunto no de su incumbencia. Añade
la Cofradía de Lekeitio que los antecedentes son que
Ramón Solano Adán de Yarza, Conde Carpio, mandó construir una trainera y la ofreció a la tripulación del Club
Deportivo Aurrerá para probarla y entrenarse.
La Cofradía y el Ayuntamiento de Lekeitio recurren
la anterior sentencia real y como argumento de fuerza legal,
exhiben las ordenanzas de la Cofradía del año 1.482 (rubricadas por los Reyes Católicos). Añadir que la liquidación
de costas judiciales sumadas en 29 partidas, alcanzan la
cantidad de 80.767,16 maravedíes.
El lector sacará sus propias conclusiones al respecto. Por mi parte, que esta vez su pasado de adscripción"oñacina" (pro Castilla) no supuso presión a la justicia, dada la
gravedad de los hechos imputados y manifiesta razón de la
Cofradía de Ondárroa.
5.- REGATAS DE LA CONCHA .AÑO 1926.5.1.- ACLARACIÓN.
Muchos ondarreses de cierta edad hemos oído hablar
sobre lo sucedido en año 1926 con motivo de las regatas de
traineras entre Lekeitio y Ondárroa. Pero quizá con cierta
ambigüedad y nebulosidad: riñas y peleas entre ambos pueblos. Pero, en realidad qué pasó. Nunca un sólo hecho puntual acarrea situaciones graves. Lo normal es que pequeños
hechos o acontecimientos hacen estallar un gran efecto o
producto final. Ni lo sucedido en 1926 se hubiera producido si no hubiera estado el terreno abonado ya históricamente. Es decir, basta una chispa para encender el fuego.
Así lo quiero interpretar al menos bajo mi punto de vista.
Intentaré explicar los hechos dentro de la brevedad,
pero acercándome la más posible objetividad. Y ello a partir de la documentación hallada en el archivo municipal de
Lekeitio y periódicos de las fechas. Nada, para contrastar
en los archivos de Ondárroa.
5.2.- HECHOS ANTERIORES A SETIEMBRE
DE 1926 (fechas de las regatas de la Concha).
Esta carta, la cofradía pasa al alcalde. El contenido
de la misma es cómo los remeros de Ondárroa fueron en
busca de una trainera nueva a Lekeitio y cómo no les dejaron los vecinos realizar su traslado, toda vez que existía un
contrato hecho y firmado. Y ruega el contramaestre que,
dada la situación crispante en Ondárroa, no vengan los barcos de Lekeitio a vender pescado a la lonja, pues pudiera
traer graves consecuencias.
Los de Ondárroa no la querían para la Concha, pues
tenían preparada "la gabarra", como le llamaron a la trainera de Ondárroa en Donosti. Solano les ofreció en venta. No
quisieron los de Ondárroa. Solano les insiste que si ganaban
con ella, les regalaría. Resultado es que los remeros ondarrutarras no pudieron hacerse cargo de la trainera, ni pudieron trasladarlo a Ondárroa; parte por presión de los lekeitianos. Y volvieron con el "rabo entre las piernas", como
aparece textualmente.
La alcaldía aprovecha al relatar esas dos cartas al
Gobernador para decirle que esos de Ondárroa son "terrestres" (Club Deportivo Aurrerá) y no de la mar. Y además
cómo hubo intento de agresión a los pescadores de
Lekeitio, además de no dejarles vender pescado en la lonja
de Ondárroa.
Vista la situación, el Gobernador les convoca a los
ondarrutarras a una reunión. Se personan el Contramaestre
y las dos Cofradías de Ondarroa existentes a esa fecha: de
Santa Clara y San Pedro. Tras la reunión, remite al Alcalde
de Lekeitio escrito manifestando que las Cofradías de
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
183
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Ondárroa no han impedido la venta de pescado a los lekeitianos y que nadie del Club Deportivo Aurrerá se ha personado en las cofradías para nada.
Ya unos días antes de las regatas, en una fuerte discusión en Lekeitio entre varios ondarrutarras y lekeitianos,
saltaron "unos cuantos dientes al vecino de Ondárroa"(sic).
El alcalde de Lekeitio, visto el cariz que iba tomando el
asunto, acude personalmente a entrevistarse con el alcalde
de Ondárroa a apaciguar los ánimos. El mismo día 5 de
Setiembre, primer día de la regata de la Concha, y tras la
victoria ondarresa, que
"ardía en jolgorio por el tiempo empleado en
la misma, con música y pasacalles, a los de Lekeitio,
a algunos vecinos de Lekeitio, cuando pasaron por
Ondárroa, les infringieron graves injurias, de que
mandasen sus hijas a Ondárroa a sacar casta ya que
los lekeitianos no valían para regatear" (alusión
reflejada en el 8º verso de José Burgoa, publicada en
Octubre de 1926, que diremos más tarde).
5.3.HECHOS
POSTERIORES
A
LA
CELEBRACIÓN DE LAS REGATAS( 5 y 12 de
Setiembre).
Con estos prolegómenos de enfado mutuo, sucedió
"lo que los ondarrutarras más deseaban y lo que menos
deseaban los lekeitiarras" (www.isuntza.com): que ganó el
Club Deportivo Aurrerá en las dos contiendas.
El alcalde (León Okamika) con fecha 30-09-1926
remite otro escrito al Gobernador, diciendo que
"hay que desaparecer la rivalidad entre
ambos pueblos, que siempre han conservado buena
amistad".
Y le cuenta pequeños hechos ocurridos: manifestación de desagrado en Ondárroa, discusiones mutuas en
ambos pueblos, riñas entre chóferes, gritos en el mercado
de Ondárroa contra las vendedoras de pescado lekeitianas
etc. Pero que tales hechos pueden adquirir caracteres más
violentos y graves.
Y parecía que todo estaba apaciguado, cuando
"circulan dos hojas en vascuence impertinentes e intolerables que han exacerbado los ánimos de
los lekeitianos y causado extraordinaria indignación en Lekeitio, demandando agravio por ello".
Se refieren a los famosos versos de José Burgoa
("berso berriak Burgoak jarriak") y de José Brontxe, impresos en Tip. El Smo Rosario de Bergara e imprenta Moderna
de Deba respectivamente. Por el 8º verso, que dice:
Desaide asko aditu degu
Bizkaiko portu batetik
Aserre samar gaur ere dira
Ezdakit ori zergaitik;
184
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Zer kulpa degu arraunlariak
Zuek ez izanagaitik?
Emengo kastak ateratzeko
Bialdu pare bat oretik.
Por este verso, el Gobernador, Sr.Ballarín,
"le impone al autor de la hoja, José Burgos,
de Ondárroa,100 pesetas de multa; otras 100 pesetas por publicarla sin autorización del Gobernador,
y otras 100, porque en una de las estrofas es en
donde se halla lo censurable contra las muchachas
lequeitianas".
Se refiere a la 8ª estrofa de la citada hoja, "vejatorios
para el vecindario de esa localidad". Los conocidos y
famosos versos de José Brontxe no fueron sancionados,
aunque el alcalde de Lekeitio se sentía ofendido por lo
expresado en la 9ª, 10ª y 11ª estrofa:
Lequeitio ortan omen seucasen
Fiestac preparatuta
Ondarrutarrac baldin badatos
Donostiatic galduta
Iru corrida eiteco asmuan
Dirua ere batuta
Sesen jaubia bialdu dute
Bere sesenac artuta.
Bizcaya aldian euqui naibogu
Geure onra eta fama
Bi portu orri erregalatu
Lesaque treñeru bana
Da euren billa datosenian
Gañera jan da erana
Errege jaunan copatic berris
Eran desaten champana
Portu bi orrec norsuc diraren
Lequeitio ta Bermeo
Eguia claru esatecotan
Ajolarican estio
Motibu gabe emandisue
Maquiñabat desprecio
Orain isillic egon seinteques
Espadesue balio.
El sindicalista y político lekeitiano, afincado en
Ondárroa, Santi Meabe, el 23 de Noviembre de 1929,
expresa en un discurso efusivo en Bilbao a raíz del salvamento de "Mirentxu" y la hazaña de los tripulantes del pesquero ondarrés "Solabarrieta", su amor a Lekeitio por haber
nacido allí y su amor por Ondárroa, donde encontró a su
bella y virtuosa esposa. Dice, en un detalle de su discurso
ante los Diputados Etxebarrieta y Amusategi, que
"entre sus dos amores a Lekeitio y Ondárroa,
me colocaron siempre, cuando su negra aparición
las rivalidades y en conos de la incultura, me colocaron siempre en Baurdo".
Es decir, a mitad de camino.
“BERTSO BERRIAK BURGOAK JARRIAK”, 1926ko irailean Jose Burgoak jarriak. Ezkerrean laukiaren barruan, 1926ko urriaren 6ko prentsa errekortea.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
185
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
ONDARROA 2006, ONDARROA 2005 ZUZENTZEN. (Zuzenketak letra loditxoan)
Ondarroako Frontoian, 1925eko irailaren 27an, Portugaleteko estropadak irabazi ostean, KANTAURIKO TXAPELDUNAK. (Hurrengo urtean, Kontxakoa irabaziko zuten). Tente ezkerretik eskumara: Alejandro Urrosolo “Atxazpi”, Salbador Agirre Agirretxea “Flor de Mayo”, Jazinto Pello Azpiri, Salbador Aldarondo (aurreku-proela), Juan Bautista Beitia Arrizabalaga “Junbaiste” (atzeku-patroi), Agustin Arantzamendi Mugartegi, Sebero Zubikarai “Alli”, Bixente Akarregi
Etxebarria “Zentollos”, Luis Atanasio Arantzamendi eta Lorentzo Uribe. Makurtuta edo jarrita, ezkerretik eskumara: Anjel Aulestia Jauregi “Danbala”, Jose Mari
Iturriza, Modesto Arakistain “Trotixe”, Sotero Bakeriza, Kasimiro Burgoa “Barrabaseneku”, Isidro Osa Gatzagaetxebarria eta Jose Beitia Arrizabalaga.
CONCLUSIONES
1ª.- Tras el relato histórico de anteriores hechos referidos a disputas fraternales entre ambos pueblos, sigo pensando y reafirmando que "todavía" existe y es de actualidad, lo que hemos llamado desde el inicio del presente artículo la "memoria histórica y colectiva de los pueblos".
Lógicamente esta conciencia de rivalidad se está perdiendo, como es lógico con el paso de los tiempos. Y pronto será este hecho parte de la historia en muy poco tiempo.
Ese sentimiento mutuo y colectivo de rivalidad, según creo
yo, hunde sus raíces en multitud de acontecimientos y
hechos como los relatados anteriormente. He intentado
acercarme a la explicación histórica de la rivalidad.
2ª.- Quizá, como expresión gráfica y reflejo del ser
lekeitiano, (sin ironía alguna) se vea manifestada en su
escudo o heráldica, presente aún en el frontispicio del
Ayuntamiento:
"TERRA MARIQUE POTENS LEQUEITIO,
REGES DEBELLAVIT, HORRENDA CETA SUBIECIT". ("Lekeitio poderosa por tierra y mar, derrotó a
los reyes y capturó horrendos cetáceos").
Poderosa por tierra porque derrotó a los reyes moros
en campo de batalla, (léase capitán Artieta en la reconquis-
186
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
ta durante los Reyes Católicos), y poderosa por mar por la
captura de ballenas. Quizá por esto último, todos los puertos vascos desde Bermeo a Fuenterrabía han sido poderosos. Recordar que solamente dos pueblos de Bizkaia llevan
impresa un texto en latín (excepto Muy Noble....) como
expresión de señorío y grandeza: Bermeo "STEMMA PRODERI, IN PRIMIS BERMEI" (para conocer historia,
Bermeo), y Lekeitio con los señalados. En éstos, se trasluce su orgullo, poderío y cierta prepotencia histórica.
3ª.- Desde su fundación Lekeitio ha tenido mayor
poder e importancia como pueblo por su mayor presencia
histórica en todos los ámbitos del poder. Al menos con respecto a Ondárroa. Y aún hoy en día, quedan restos de esa
presencia y estelas en la misma administración (G.Vasco,
Diputación,) o en prensa (ETB,TVE, Correo, Deia etc). Es
mi impresión. Razones jurídicas del poderoso.
Finalmente repetir lo dicho en el inicio del presente
artículo: mi intención no es urgar en las heridas, sino intentar dar una explicación histórica al sentimiento de rivalidad
entre ambos pueblos.
ONDÁRROA, NOVIEMBRE DEL 2.006.
Fernando Agirre Aramaio
“BERTSO BERRIAC JOSE BRONCHEK JARRIAC”, 1926ko irailean Jose Urkiola “Brontxe”k egindakoak.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
187
O N DA R R OA : A R T X I B OA K A R A K AT Z E N
O N D A R R O A :
A
BEATAK, SERORAK EDO FREIRAK
ita José Adriano Lizarraldek dioenez, Erdi Aroan
zehar biztanle batzuk leku bakartietara joaten ziren,
kristau fedeak bultzatuta:
"Allí hacían vida de penitencia y de mortificación, de recogimiento y de abstención del mundo,
viniendo a congregarse bajo un mismo techo dos,
tres, o una media docena de mujeres devotas asociadas en comunidad de fines espirituales. El pueblo las
llamaba beatas, sororas, seroras, freylas, freiras,
terciarias". 1
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
hiri hartako Andra Mariren antzinako elizan bizitzeko baimena lortu ostean. Bulda hau 1296koa da. Beraz, Bizkaian
klarisen lehen komentua frantziskotarrena baino 60 urte
lehenagokoa da. Beaterio eta komentuetan bildutako emakume hauen bizitza espirituala orde bereko fraide batek
gidatzen zuen (moja klarisen kasuan, fraide frantziskotarrak), eta aita Lizarraldek gaineratzen duenez, Agurainen
eta Bergaran klarisen bikario legez aritzeko heldutako frantziskotarrak, komentuak zabaldu zituzten, bertako handikiren baten sostenguarekin: "Y aún es de notar que en algunos puntos los Frailes franciscanos se establecieron en
calidad de Vicarios o de algún señor potentado, se abría el
convento de frailes".
Larramendik bere Corografian zehaztu zuenez, emakume hauen eginkizuna ez zen mugatzen eliza garbitu eta
elizkizunetarako beharrekoa prestatzera, arlo espiritualean
ere paper garrantzitsua jokatzen baitzuten:
Santa Clararen kapera, gaur egun. GOTZON IPARRAGIRRE
SANTA KLARA
ERMITAREN JATORRIA
Gotzon Iparragirre Burgoa
Artikulu honen helburua Santa Clara ermitari buruz, han eta hemen sakabanatuta aurkitu ditugun artikuluak
eta informazioak batzea izan da, ermitaren jatorria eta bilakaerarekin zerikusia duten arlo ezberdinak landuz:
beatak edo serorak, arrantzaleen kofradia, frantziskotarrak eta klarisak, Santiagoko bidea, ermitaren kokapena eta eraikina bera, Santa Clararen irudia eta ereserkia, gertakizun historikoak... Poliedro hau osatzen duten
alderdi bakoitza kontuan hartuz, konklusioetan bere jatorriari buruzko hipotesia lantzen saiatuko gara.
"Su ministerio es atender a la decencia y limpieza de la iglesia, tenerla bien barrida, limpios los
altares, y toda la ropa blanca de ellos. Cuidar de las
lamparas, de que arda siempre la que alumbra al
Sacramento, y apagar y encencer las otras en tiempos sabidos. Cuidar el ceremonial particular de las
mujeres en entierros, funerales, procesiones y otros
actos de iglesia. Salir guiando las del duelo de la
casa del difunto a la iglesia, y acabada la función
volver a la misma casa, en cuyo zaguán y calle vecina se detienen todos, hasta que, rezando por el muerto, dice la serora su Resquiaet in pace".2
Leku guztietan ere ez zegoen komentua egiteko
lurrak eta errentak emango zituen ongilerik, eta serorek
hiru botoak gordetzen zituzten arren (pobrezia, kastitatea
eta obedentzia), euren egoitzatik irten beharra izaten zuten,
eguneroko ogia lortzeko. Lizarraldek dioenez:
"... las hermanas terciarias podían, vistiendo
un pobre hábito, acudir a las iglesia de los Frailes
Menores a satisfacer sus cotidianas devociones, procurarse el vestido y sustentación con la labor de sus
manos o pidiendo de puerta en puerta el pan de caridad, morar en la angostura de una casa particular y
ejercitarse en la virtud (...) vistiendo un humilde
hábito y reservándose una relativa libertad ".
Denborarekin, beaterio batzuk komentu bihurtu
ziren. Orduñako beata frantziskotarrak, adibidez, moja klarisa bihurtu ziren, Bonifazio VIII.a Aita Santuarengandik
Bonifazio VIII.aren irudia
http://www.tuttipapi.it/TombeMausoleiRitratti/20-Bonifacio-VIII.jpg
Azaldutakoaren laburpen gisa, euskal kostaldean
komentuak sortu aurretik ere interes erlijioso eta espiritualen inguruan bildutako taldeak bazeudela ondorioztatuko
dezakegu. Aita Lizarralde kategorikoa agertzen da alderdi
honetan:
"Es un error manifiesto hacer derivar la apari-
1. LIZARRALDE, José Adriano: Orígenes de la vida claustral en el País Vasco, 2. or., http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/congresos/01590617.pdf, 2006-8-4.
2. LIZARRALDE, José Adriano: Orígenes de la vida claustral en el País Vasco, 5. or., http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/congresos/01590617.pdf, 2006-8-4.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
189
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
O N D A R R O A :
Santiago apostolua, beataz inguratuta
Iturria: http://www.ceramicacelta.com/album/main/1.jpg
ción de las beatas en nuestro país de la acción de las
Ordenes Mendicantes. Las beatas son muy anteriores al establecimiento de los regulares. Sus orígenes
se confunden con la misma aparición del cristianismo en nuestro suelo"
1214an San Francisco de Asisek Santiagora egin
zuen erromesaldiak, sortu berria zen ordea hedatzen lagundu zuen 3. Landazurik beste ikerlari batzuen emaitzak laburbiltzen ditu, San Franciscok jarraituriko ibilbidea zehaztu
nahian:
"... la tradición señala como fundaciones de
San Francisco las de Rocaforte, Logroño, Burgos,
Vitoria, pero no precisa las etapas posteriores hacia
Compostela hasta sobrepasar Burgos y Santander".4
Hutsune hau betetzeko, kostaldeko ibilbidearen alde
agertu diren autoreen hipotesiak aipatzen ditu 5, euren egitasuna zalantzan jartzen duen arren. Melchor Amigok gainera, Paraíso Cántabro liburuan, zera dio: "... concreta que
el Serafín de Asís pasó de Vitoria a San Sebastián por
Igueldo a Ondárroa, y a la Montaña".
San Frantzisko Ondarroan 1214an? Litekeena da,
baina aipamen bakar eta berantiar horretatik ezin horrela
ondorioztatu. Baina, besterik gabe, hipotesi hau baztertzerik ere ez dago. Jakina da Ondarroaren sorkuntza ofizialaren urtea 1327koa dela, irailaren 28an hain zuzen, María
Diaz de Harok emandako Hiri-Gutunari edo "Carta
Puebla"ri esker. Baina horrek ez du esan nahi Ondarroa
deituriko inguruan, komunitate bat bizi ez zenik.
Mutrikuren fundazioa, esaterako, 1208koa da. Konturatzen
bagara, ekialderantz Mutrikuko lurrak Deba ibairaino
zabaldu ziren; mendebalderantz, ordea, muga ez zuten
Artibain kokatu, gaurko Katein baizik. Garai hartan
Ondarroa biztanlerik gabeko ingurunea bazen, zerk eragotzi zuen orduan Mutrikuko mugen zabalkundea Artibairen
eskuin ur-bazterreraino? Beharbada, galdera hauen erantzunen aztarnak Mutrikuko Hiri-Gutunean aurki ditzakegu.
Zalantzak zalantza, San Frantziskok kostaldeko
bidea hartu bazuen, Lizarralderentzat argi dago ez zela
Irunetik zehar sartu penintsulan, Mediterraneo aldetik baizik, eta behin Gasteizera helduta hartu zuela euskal kostaldeko bidea 6. Hipotesi hau indartzen zuen, Augustinen esanetan Santa Clararen ermitan Santiagoren irudia aurkitzea,
"... Erdi Arora begira ipinten ekiana".7 Bere ustez,
Santiagoren irudiaren presentziak erromes batzuk bertatik
igarotzen zirela adierazi nahi du, Compostelarantz bazegoelako bide bat, "... itxasertzetik joaten zana, nai ta bide ori
askok erabilli ez". 8
4. LANDAZURI ROMARATEGUI, José Joaquín: "Un serafín en la ruta jacobea", 41. or.
5. "... Fr. Damián Cornejo, el primer volumen de su Crónica Seráfica, que salió a la luz en Madrid, en 1682, afirma con audaz
desenfado que San Francisco estuvo en San Sebastián"; eta aipu berean: "... Melchor Amigo, fundándose parcialmente en Cornejo,
se toma la libertad de hacerle recorrer las cuatro provincias o "naciones" que en su tiempo integran la Provincia Franciscana de
Cantabria: Alava, Guipúzcoa, Vizcaya y la Montaña", LANDAZURI ROMARATEGUI, José Joaquín: "Un serafín en la ruta jacobea", 40-41. orr.
6. "En todo caso ya se ve que aun los autores que colocan a San Francisco en Sebastián, no lo llevan allá ni por Irún ni por Behobia,
sino que lo trasladan desde Vitoria (....) y aceptan como más probable no la ruta de Irún ni la de Roncesvalles, sino la que seguían
los peregrinos procedentes de Italia y del sur de Francia, que pasaba por Somport, Jaca, Sangüesa, Rocaforte y enlazaba en Puente
La Reina con la de Roncesvalles-Pamplona", LANDAZURI ROMARATEGUI, José Joaquín: "Op. art.", 41. or.
8. ZUBIKARAI, A.: Ondarroa. Kondaira 1900-arte, 422. or.
190
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Santiagoko bideak adar bat baino gehiago zituen kostaldetik
Iturria: http://www.infoidiomas.com/imagenes/mapas
SANTA CLARA ARRANTZALEEN
KOFRADIAREN SORKUNTZA
3. LANDAZURI ROMARATEGUI, José Joaquín: "Un serafín en la ruta jacobea", 40. or.
7. ZUBIKARAI, A.: Ondarroa. Kondaira 1900-arte, 422. or.
A R A K A T Z E N
Andra Mari Parrokiako 1743ko hildakoen liburutik
ondorioztatzen zuenez, bide honen adar bat Ondarroatik
igarotzen zitekeen, bertan zera irakurtzen baita: "Ferrate
Bartholome de 40 años. Murió en el hospital de la villa.
Volvía de Santiago en la peregrinación".9
SAN FRANTZISKO
ETA SANTA CLARA
Klarisak eta frantziskotarrak XIII. eta XIV.
mendean zehar zabaldu ziren orde erlijiosoak dira,
eliz agintarien handinahikerien aurrean, Nazareteko
Jesusek utzitako mezuaren ikuspegi naturalista bilatzen eta
zabaltzen saiatu zirenak. Eguzkian, animalietan, loreetan
Jainkoaren presentziaren bilatze horrek, sinesmen paganoekin kontaktuan jartzen zuen Asisko Frantziskoak sortutako
dotrina. Eta neurri berean zabalkunderako aukera berriak
eskaintzen zizkion kristautasunari, XII. mendetik aurrera
klunitarrek hasitako ekimena –erromanikoaren hedapenajada agortuta baitzegoen. Zabalkunde prozesu honen ildoan, estrainako, Aita Santuak emakumeek osaturiko orde
erlijioso bat sortzeko baimena eman zuen: Santa Clararena.
Beraz, frantziskotarrak eta klarisak orde bikiak bezala jaio
ziren XIII. mendearen hasieran.
A R T X I B O A K
Perez Rubiok dioenez, "... la cofradía se gesto
mediante la transformación de una entidad de fines píos y
protectores que se fundaría hacia el siglo XIV" 10, baina ez
du hori frogatzen duen agiririk eskaintzen. 1353an euskal
kostaldeko zenbat hiribilduk –Ondarroakoa tarteanIngalaterrarekin sinatutako akordioan, ez dira kofradiak
aipatzen, herriak baizik. Ez aipatze honek arrantzaleen
kofradia eratu gabe zegoela esan nahi du beharbada. Baina
hau ere ezin da zalantzarik gabe ziurtatu: sasoi hartan,
Ondarroako herritarrak itsasoari begira bizi arren arrantza
ez zen iharduera bakarra, itsas merkataritzaren suspertzearen ondorioz, hainbat ondarrutar itsas garraioan aritzen baitziren, marinel legez. Eta ontzi hauek ziren, izan ere,
Ingalaterrako itsasontziek gehien gutiziatzen zituztenak.
Hitzarmenaren hasiera irakurtzea besterik ez dago:
"A todos es conocido cuantos debates (riñas),
controversias, discordias, iras, malevolencias fueron
en tiempos pasados. Y dudamos que no vayan a
suceder en tiempos futuros, si Dios y las buenas
gentes no ponen remedio, es decir, entre los navegantes, por una parte de las Villas de la Marisma del
Condado de Bizcaia, a saber: de Bermeo, Plencia,
Bilbao, Lekeitio y Ondarroa, de una parte, y las gentes navegantes de la ciudad de Baiona y Biarritz por
otras; por una u otra razon, se han producido en el
pasado daños, muertes de gente, capturas de naves,
de vapores, mercaderías, bienes o robeos de una y
otra parte, cofres de oro..." 11
Ikusten denez arrantzaleak ez dira aipatzen, ezta
arrantza iharduera ere. Zentzu horretan, 1353ko
Hondarribiko hitzarmenean arrantzaleen kofradia ez aipatzea logikoa da, beharbada bere helburua ez zelako mugatzen arrantzaleak babestera, itsas-gizon guztiak baizik.
Zubi Zaharraren grabatua 1880an. Egilea: Pannemaker
Josu Iñaki Erkorekaren arabera, 1586an lekeitiarren
sinatutako hitzarmen batean, lekeitiarrak "... aparecen
agrupados como entidad gremial, mientras que los de
Ondárroa se cobijan aún bajo el simple título de mareantes
pescadores, lo que puede ser indicativo de que la corporación ondarrutarra todavía no se había constituido". 12
Gauza harrigarria, zeren arrantzaleen kofradiaren
lehen estatutu idatziak 1593koak dira, hau da, zazpi urte
beranduagokoak, eta bertan adierazten denez kofradia martxan zegoen "de ynmemorial tiempo hasta hagora". Urte
berean, Mutrikuko auzi batean ondarrutar arrantzaleek ziotenez Santa Clara kofradiak bazituen hamarkada batzuk.
Euretariko batek zioenez, "... en más de treinta años, ha
hussado y usa tener oficio de mayordomo de la cofradía de
los pescadores de la dicha villa". Eta aurrerago esan denez,
1541erako Santa Clara kofradia eta ermita aipatzen dituen
agiri bat daukagu. Arrantzaleen kofradia jada sortuta egongo zen, baina oraindik eratze prozesuan.
Edozein berrikuntzaren aurrean gertatzen den bezala,
arrantzaleen kofradiaren aurrean ere erresistentziak sortuko
ziren, eta ez zen goizetik gabera emango, ezta urte batetik
bestera. Egia esan, kide izateko arrantzatutako laurdena
kofradiaren eskuetan utzi beharrak hika-mika bat baino
gehiago sorraraziko zituen, eta eratze eta hedatze prozesua
ez zen berehala gertatuko. Beraz Erkorekak aipatzen duen
hitzarmena, kofradiatik aparte zebiltzan arrantzale edota
marinel ondarrutarrek sinatutakoa izan ahal da. Honez gain,
kontuan hartzekoa da 1489an Espainiako Errege
Katolikoek arrantzaleen elkarteak debekatu egin zituztela.
Ez dakigu zenbat denboran zehar egon zen indarrean debeku hau, baina zalantzarik gabe, arrantzaleen kofradien era-
9. URKIZA, Ana eta ZUBIKARAI, Augustin: "Santa Clara edo Kalare Deuna ermita", 3. or. Argitaratu gabeko artikulua.
10. PEREZ RUBIO, L.: Ondárroa: Apuntes históricos de una villa marinera durante la Edad Moderna, 45. or.
11. AGIRRE, Fernando: "Ondárroa en el tratado de paz de Fuenterrabia con Baiona y Biarritz contra Inglaterra (21-XII-1353)",
Ondarroa 2004, 173. or.
12. Erkorekaren artikuluak arrantzaleen kofradiarekin zerikusia duten hainbat arlo ukitzen ditu eta benetan interesgarria da.
ERKOREKA, Josu: "Las cofradías de pescadores y casos concretos y curiosos de la Santa Clara de Ondárroa", Ondarroa 1992, 5.
or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
191
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Armonioa. Nola garraiatuko zuten armonioa Santa Clararen ermitara?
http://galeon.hispavista.com/enriquegodoy/img/pacheco.jpg
tze prozesua oztopatu zuen, eta beharbada sasi anonimatuan ihardutera derrigortu.
Nola gertatu zen? Arrantzaleen kofradia sortu zen
lehenengo eta ermita eraikitzea erabaki zuten, ala Santa
Clararen ermita eginda zegoen arrantzaleen kofradia eratu
zenerako? Mendeetan zehar ermitaren konponketa eta
berreraikuntza gastuak kofradiak hartu izan ditu beregain,
eta zentzu horretan logikoena ermita kofradiaren emaitza
izan zela pentsatzea da. Baina kofradia eratu zenean ermita
eraiki gabe bazegoen, zer dela eta hartu zuen arrantzaleen
kofradiak berak Santa Clara izena? Kontuan hartzekoa da,
arrantzaleen patroia San Pedro dela, eta Andra Mari
Parrokian bertan, Santa Clararen irudiak San Pedroren
aldara gainean daukala bere lekua 13. Ondarroakoa euskal
kostaldean Santa Clara izenarekin eratutako arrantzaleen
kofradia bakarra dela kontuan hartuta, izenaren aukeraketa
ez dela doakoa esango nuke. Ziurrenik, bataren zein bestearen jatorriak Berant Erdi Aroan galtzen dira.
Jatorrizko kantuari hasiera ematen dion hitzak
("Bieta"), nondik datorren azaltzen digu Lekuonak: "Bieta
hau berez Beata da (...) Santa Clarari Beata deritzo, edo-ta
obeto, zaharragoko esaeran oraindik, Bieta, XIV-XV gizaldiko modara (...) kanta eder-eder au orduko Bietaentzat
egiña izan zalako? Zergatik ez?".16
Bere ustez, kantu hau ezin da XVI. mendekoa izan,
XV. mendearen bukaeran bihurtu zituelako Cisneros kardinal ezagunak, beaterioak klausuradun komentu. Eta
Lekuonaren esanetan ziurrenik, Gasteizeko Frantziskotegian eta Bermeoko komentuan sortua izango zen.
"Eldu dezaiegun Prantziskua eta Jesusa oiei:
artikulodun bi giza-izen oiei. Gaur egun iñork ez du
erabiltzen olako izen-formarik (...) Ez orain, ezta
lentxugo ere. Olako kantak, kanta zahar-zaharrak
bide-dira. Erdiarokoak? Bete-betean bai, nik uste.
Naiz ta amaseigarren gizaldian ere oraindik irauten
zuean Jesusa ta Prantziskua esateko oitura orrek, (...)
galtzeko zorian-edo zegon, iñolaz ere (...) XV’gn.
Gizaldian, bear bada, indarreanago egongo zan; eta
XIV’ean zer esanik ez. Eta, ain xuxen, gure Santa
Claren Kanta onetan oso indarrean dagola dirudi".15
Kontuan hartzekoa da gaur egun abesten den kantuaren lehen kopla, Arrese Beitia olerkari otxandiotarrak moldatutakoa dela, era honetara:
JATORRIZKOA
MOLDATUA
euskeraz argia
Euskeraz argia
dontzella garbia
izar bat garbia
Bieta Santa Clara
Erderaz zara Clara
zu zara zeruetan
zu zara zeruetan
13. ZUBIKARAI, A.: Ondarroa. Kondaira 1900-arte, 421. or.
14. LEKUONA, Manuel: Bi antzerki ta itzaldi bat, 110. or.
15. LEKUONA, Manuel: Op. cit., 115. or.
16. LEKUONA, Manuel: Op. cit., 116. or.
192
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Haugatik mariñelak
dauke guraria
gaur emon dakitzula
zor yatzun gloria
Ondarroaz gain, beste leku bakar batean aurkitu
zituen Lekuonak Santa Clarari buruzko kopla berberak:
Oiartzunen. Baina Oiartzunen idatzita topa zituen, "... orain
eun urte ta geiagoko andereño batek, bere gordairu kutun
bezela, erabili oi zuan kartera" 17 batean.
SANTA CLARAREN DOINUA
Manuel Lekuonaren ustez Santa Klararen kantua
gotikoa da, Erdi Arokoa. Zioenez, "Musikaren usai au guk,
bete-betean, XIV-XV gizaldikoa dela uste degu" 14 . Beraz,
1300-1499 bitartean egindakoa. Baieztapen hau egiteko,
alde batetik, kantu honen berba eta molde zaharretan oinarritzen da:
Jatorrizko koplatik ondorioztatu dezakegunez, ez zen
arrantzale jendearentzat egina, ez baititu hauek bereziki
aipatzen. Santa Clararen bizitza deskribatzera mugatzen da.
Arrese Beitiak, ordea, bigarren koplatik lotzen ditu marinelak Santa Clararekin. Lehen koplaren bukaeran Santa Clara
zeruetako izar garbia dela esan ostean, halako jarraitzen du:
Erdian, On Manuel Lekuona apaiz ikerlaria
http://www.euskaraz.net/Argitalpenak/HerriLiteratura/Salaberria/Sagardot
egiak/20/Lagunartean.jpg
Arrese Beitiak pixka bat baino gehiago orraztu zuen
jatorrizko kantua. Bere moldaketa ez zen lehen koplara
mugatu, jatorrizko hamaiken ordez hemezortzi atera baitzituen, eta jatorrizko batzuk kenduta gainera. Hori gertatu
zen bertsio gotikoaren azken bi koplekin. Azkenurrenak
hala dio:
Uso txuri ederra
zeruan ze barri?
zeruan barri ona
orain eta beti
tzen:
Eta azkena, mojei adarra jotzeko egina, ere ez du bilMonjen erregaluak
Baina kontuan hartzekoa da Santa Clararen doinua
bizkaieraz dela, eta ondorioz, bere jatorria hurbilago dagoela Ondarroatik Oiartzundik baino. Berba hauek aurkitzen
ditugu, bizkaieraren erakusgarri: "euskeraz", "zara", "alkargana", "baturik", "zenduzan", "bategaz", "ziñan"... Egilea
bizkaitarra izan zen, edo Deba Bailarakoa. Gainera doinu
eta guzti Ondarroan baino ez zuen ezagutu Lekuonak, eta
nola gainera. Kantu honek herrian duen, edo hobe esanda,
zuen indar eta oihartzuna deskribatzeko, Lekuonaren hitzak
jasoko ditugu berriz:
"Ez al-zuten apaizak azkeneko Pater et Ave
esan, organistak bere armoniuan hieroglifiko labur
bat ondoren, or ekiten diote Elizan dauden guztiguztiok elkarren leian, velut agmine facto kantuari.
Santa Clara’aren kanta... An beian itsasoan elkarren gainka datozen olatuen burrundara, ez da izaten ain indartsu. Neurri ederrean danok, ori bai;
bañan alako burrundara ikaragarri batean.
Emakume-eztarriak ia danak; itxas-gatzetan
garraztutako eztarri bortitzak.... Esan zitekean,
Elizatxoa aidean jaso nai zutela, paperezkoa bailitzan, Bizkar-ezurrean gora ikaragarrizko zirrara
eragiten zigun tarteka-tarteka doñu ukigarri arek,
emakume oien eztarri ukituetatik alako boladan ateratzean".18
Ikusten denez, armonioa aipatzen du. Itxura denez
armonio hau ez zen ermitakoa, herritik garraiatutakoa baizik; ez dakigu Antiguatik edo Andra Mari parrokiatik.
Armonioa organoaren antzeko musika tresna bat da, eta
zer-nolako pisua izan behar zuen kontuan hartuta, ez zirela
hilero armonioarekin gora eta behera ibiliko, hilero burutzen baitzen meza Santa Clararen ermitan, hileko lehen
igandean 19. Baina meza nagusia Santa Clara egunekoa izaten zen, hau da, abuztuaren 12koa, eta bezperakoa ere ez
zen txikia izango.
1593ko araudiko 2. puntuak dioenez txalupek arrantzatutakoaren laurdena eman behar zioten kofradiari, ermita konpontzeaz gain "... para el vicario y curas beneficiados de la dicha villa de hondarroa, digan las visperas en la
dicha y gloria hermita de Santa Clara y en su día una misa
cantada con diaconos e su prosesion".20 Mezaz gain izugarrizko jaia antolatzen zen Santa Clara egunean, "... aurres-
intxaurrak oi dira
aiek ere guztiak
ain piñak balira
17. LEKUONA, Manuel: Op. cit., 108-109. orr.
18. LEKUONA, Manuel: Op. cit., 103-104. orr.
19. Santa Clara Arrantzaleen Kofradiaren ezagutzen den lehen araudiko (1593) 16. puntuak zera dio: "Item instituyeron y hordenaron e pusieron por ordenanza que a costa de la dicha hermandad y cofradía en cada un año en cada mes en el primer domingo de el se diga una misa en la dicha hermita de Santa Clara por las animas de los difuntos hermanos y por la salud espiritual y
temporal y el buen fin de los hermanos y se pague la pitanza acostumbrada y los cofrades que se hallaren presentes en la dicha villa
ayan de acudir a ellas", "Ordenanzas de la cofradía", Ondarroa 1988, 23. or.
20. "Ordenanzas de la cofradía", Ondarroa 1988, 22. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
193
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Santa Clararen irudia, noizkoa ote da?
GOTZON IPARRAGIRRE
ku, dantza, bazkari eta abar... egiten zirelarik" 21, eta ekitaldi hauetan ez zen kanpotarrik onartzen.22
ermita suntsitzean, hiru irudiak Antiguako elizara eraman
zituzten. 1958an gaur egungo kapera txikia eraiki zutenean,
Santa Clararen irudia bertara eraman zuten, baina beste
biak ez. San Cristobal, San Pedro bezala, arrantzaleen
babeslea da. Beraz, ikonografia mailan Santa Clara, arrantzaleen babesleak ziren beste santuekin armonian agertzen
da, ez lehian. Ermitan, erretaula aberatsak gordetzen zirela
jakin dugu, aurtengo abuztuaren 11n OHZk eta Santa
Clararen Jai Batzordeak antolaturiko hitzaldian parte hartu
zuen entzule batek azalduta. Erretaula horiek ermitaren
patu berbera pairatu zuten 1936ko gerratean zehar: suntsiketa.
Santixa egunean ere meza eta jai berezia antolatzen
zuten. Bietan ere kristau jendea prozesioan abiatzen zen
Santa Clararantz, "letani" bidetik.
"Lehengo denboretan ohiturazkoak ziren
"letani" egun eta erreguetan ere, eleiztarrek ermita
hau jo-mugatzat hartzen zuten. Hortarako, Iper-kaletik ermitarainoko zuzeneko bide bat zegoen: "letaña
bidea" deitzen zena" 23
Beste batzuk "erdiko bide" deitzen zuten, izan ere
gaur egungo errepidearen eta Antiguako bidearen artean
gelditzen zelako. Honez gain,
SANTA CLARA ERMITAKO SERORAK
"Pentekoste Pasco egunean (...) be meza
abestuak eskaintzen zirala eta San Kristobal egunean meza ixilla" dio "Itxasertz"ek .24
SANTA CLARAREN IRUDIA
Manuel Lekuonak Santa Clararen kantuari buruz
egindako hitzaldian zera eman zuen aditzera Donostian:
"Euskal Herrian ezagutzen ditugun Santa
Clararen irudiak gotikoak dira, hau da, XIII. eta
XIV. mendekoak. Orain hiru ditut gogoan:
Ondarroakoa, Errenteriakoa (galdua jadanik) eta
Zerain-ekoa. Hirurak gotiko jatorrak"
Lekuonak erreparatu zuenez Santa Clararen irudiari
buruzko informazioa kantuak edo ereserkiak berak eskaintzen digu, kustodioa aipatzen duenean.
"Badakizue Santa Clara-ren irudiak Custodia
bat eraman ohi duela eskuan Santaren ezaugarri
bezala. Custodia hori, jakina, gotikoa da, hau da, ez
biribila, luze-antzekoa baizik. Himnoko VII. koplak
ere "Kustorioa" aipatzen duenean, badirudi detaile
gotiko bat erantzi nahi diola kantuari".
Gaur egungo kapilan gordetzen den irudia, gerra
zibilean suntsitutako ermitan zegoena da. Baina ez dakigu
noizkoa den. Lekuonak ezagutu zuen berbera bada, XV.
mendekoa da? Jatorrizkoaren kopia? Augustinek zioenez,
"... Klara deunaren irudia gotikoa da, lendik etorrana.
Zubiaurre margolari anaietako batek esaten ekian irudi
zoragarri dala ondo egiña".25
Jakin badakigu Konbentzio Gudaren ostean, Santa
Clararen irudia Eibarrera eraman zutela, eta kofradiak 60
erreal ordaindu zituela "... por dorar y pintar dicha imagen
de Santa Clara" 26. Sasoi hartan Eibarren Juan Bautista
Mendizabal deituriko eskultore famatua bizi zen. 1826an,
bere semeak –hau ere eskultorea- San Andresen irudia egiteagatik Eibarko udalak bere aitari zor zizkion 6.094 errealak eskatu zituen 27 . Ildo honetatik, eta egiaztatzerik ez
dugun arren, litekeena da 30 urte lehenago Santa Clararen
irudia konpondu eta urrez pintatu zuena ere bere aita izatea,
Juan Bautista Mendizabal eskultore famatua. Irudia
Eibarrera eramateaz arduratu ziren bi emakumeei 12 erreal
ordaindu zizkieten. Sasoi berean ermitarako kanpai berria
erosi zuen kofradiak, 1.340 errealetan, edo beharbada
aurretik zegoena urtu eta berregin. Itxura guztien arabera,
Konbentzio Gudak eragindako apurketa edota lapurketen
ondorioak izan ziren.
Santa Clararenaz gain, Santiago eta San Cristobalen
irudiak gordetzen ziren ermitan. 1936ko gerratean zehar
21. URKIZA, Ana eta ZUBIKARAI, Augustin: "Santa Clara edo Kalare Deuna ermita", 3. or. Argitaratu gabeko artikulua.
Santa Clara ermita eta kofradiaren lehen aipamen
idatzia 1541. urtekoa da, udal batzarraren aktan jasotakoa,
hain zuzen. Bertan zera irakurtzen da: "Auto de Lizenzia
que se da a Domenja de Ibiri por beata de la Cofradía de
Santa Clara". Eta aurrerago beste zera gehitzen du:
"Domenja de Ibiri se había ofrecido por su persona en servicio de Dios Nuestro Señor de ser freyra de la ermita de la
Cofradia". Ibiri baserria Mutrikuko lurretan dago,
Ondarroako udalerritik gertu, Santa Kutz mendiaren magalean. Domenja –gaztelerako Dominga- ez zenez ondarrutarra Ondarroako udalaren baimena beharko zuen. Hortik
"Lizenzia"ren premia, eginkizun erlijioso hori bete ahal izateko, apaizen kasuan bezala herritarrek baitzuten lehentasuna. Gazteleraz "pilongo" hitzak argi eta garbi adierazten du
lehentasun hori, parrokiako "pila"n bataiatutakoei zegokiela.
Ondarroan, Santa Clara ermitako serora edo freiren
mantenua, arrantzaleen kofradiak ordaindu izan du betidanik. Horrela egiaztatzen dute 1593ko eta 1638 kofradiaren
estatutuek. Ermitaren kultuarekin zerikusia zuten azpiegiturez arduratzeaz gain, Santa Clarako serorek eginkizun berezi bat betetzen zuten. Estatutuen 16. kapituluak zehazten
zuenez, kofradiako maiordomoaren ardura zen:
"... dar orden a las seroras servidoras de la
dicha hermita de Santa Clara hagan luminarias de
noche cuando hubiere oscuridades y tempestades
para que las pinazas y otros vaxeles que nabeguen
por la mar asi de esta dicha villa como de las circunvezinas sepan donde son y hazierten venir al
puerto" 28
22. 1593ko arautegiko 16. artikuluak zehazten duenez: "Item. Instituyeron y pusieron per ordenanza que en la dicha fiesta y solemnidad de la señora de Santa Clara no sea admitido ningun extraño", "Ordenanzas de la cofradía", Ondarroa 1988, 23. or.
23. URKIZA, Ana eta ZUBIKARAI, Augustin: "Santa Clara edo Kalare Deuna ermita", 3. or. Argitaratu gabeko artikulua.
24. ARRANONDO ALDIZKARIA, 88. zka., 7. or.
28. "Ordenanzas de la cofradía", Ondarroa 1988, 23. or.
26. Santa Clara Arrantzaleen Kofradiako Kontu Liburua -SKAKKL-, (1800-1843), 1796-1797 urtea, 18. or.
30. SKAKKL, (1800-1843), 1796-1797 urtea, 21. or.
25. ZUBIKARAI, A.: Ondarroa. Kondaira 1900-arte, 425. or.
27. Eibarko Udal Artxiboa (EiUA), Akta Liburuak (1823-1828), A,1,1,10, 1826-4-10.
194
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Garai haietan, ez ziren gutxi izango su edo "luminaria" hauei esker portuan sartzea lortu eta euren bizitzak salbatu zituzten marinel eta arrantzaleak. Gauaren iluntasunak
eta itsaso haserretuak bat egiten zutenean, argi hauek ez
ziren nahikoak txalupen arriskurik gabeko lehorreratzea
bermatzeko, eta horrelakoetan itsasoan igarotzen zuten gau
osoa, eta egunsentian porturatu. Santa Clarako talaiako
suaz gain, biztanle batzuk gau osoa egiten zuten argizarizko lanpara txikiak hartuta, Artamuturrean –gaur egun
"Caidos" bezala ezagutzen dena- edota beherago, Puntako
Haitzaren inguruetan, itsasoan zeudenei haitzen kokapenari buruzko erreferentziak eskaini nahian. Abagune horietan,
argiaren eta bizitzaren arteko lotura sinbolikoa, metafora
hutsa baino askoz gehiago bihurtzen zen: argia bizitzeko
itxaropena zen; iluntasuna, heriotzaren arrisku hurbila.
Datu zehatzik ez daukagun arren, itxura guztien arabera Santa Clara ermitako serorak ez ziren klausuran bizi.
Ermitan meza bat gutxienez hilero ospatzen zen, hileko
lehen igandean, eta Santixa egunekoaz gain eguraldi edota
arrantza eskasak suertatzen zirenean egiten ziren prozesioak... Gorabehera gehiegi klausuran bizitzeko. Sasoi berean
Cisneros kardinalak beaterio guztiak komentu bihurtzea
agindu bazuen ere, euskal lurraldeetako leku gehienetan
bezalaxe, Ondarroan ere, serorak ez ziren desagertu.
EGINKIZUNEN DIBERTSIFIKAZIOA
ETA SEROREN DESAGERPENA
XVIII. mendearen bukaeran serora bakarraren aipamena egiten da, kandelak biztuta mantentzeko ardurarekin.
Kofradiako kontu liburuan 1820-21eko datarekin ordainduta legez jasotzen dira: "... 19 rr 2 mrv a la serora de Santa
Clara por el importe de seis libras de Azeite que anualmente se pagan según costumbre para el Alumbrado de la
Virgen".29 Baina, serorak ez ziren jada eguraldi beltzetan su
handiak piztearen arduradunak, edo kasu honetan, euren
izenekin aipatzen dira, "serora" berba erabili gabe. Horrela
dio 1796-1797koak: "157 reales pagados a Micaela
Gandiaga por las fogatas de noches que hizo a la venida de
la lanchas mayores"; 30 eta 1819-1820koak: "... 48 rr pagados a Francisca de Bereicua por ocupacion de seis noches
que ha tenido de encender fogatas a razon de 8 rr cada
una". 31
Garai hauetan Artetako baserrikoek geroz eta ardura
gehiago hartu zituzten Santa Clarako ermitaren kudeaketan:
1819-1820ko kontu liburuan jasotzen denez: "19 reales
pagados al seroral de Arteta importe de seis ¿ de aceite
29. Santa Clara Arrantzaleen Kofradiako Kontu Liburua -SKAKKL-, (1800-1843), 1821-1822 urtea, 451. or.
31. SKAKKL, (1800-1843), 1819-1820 urtea, 419. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
195
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
para la Lanpara de la hermita de Santa Clara", 32 eta 18221823koan, "12 reales pagados al de Arteta por hacer fuego
en dos Noches a las Lanchas, a razon de 6 rr cada noche".
33
Arteta baserrikoek elizkizunetarako behar zen tramankuluez arduratzeaz gain, gaueko suak egiteaz ere arduratzen ziren. Ordainketa hauetatik ondorioztatzen denez,
seroraren figura makaltzen joan zen eta bere eginkizunak
murrizten joan ziren. 1873an, bere betebeharra Santa Clara
eguneko mezarako behar ziren gauzak eramatera eta itzultzera mugatuta zegoen, ordainketa honek aditzera ematen
digunez "...ocho reales y veinticuatro maravedis pagados a
la serora de Sta. Clara por llevar y volver el hornamento
como costumbre". 34
Kofradiaren kontu liburuetan Santa Clarako talaiariaren lehen aipamena 1794-1795ekoa da. Izan ere, ez da
aurretiko libururik gordetzen. Esaten duenez, 225 erreal
ordaindu zizkioten Bartolomé Iramategi talaiariari. 18731874an, talaiaria Santiago Badiola zen, eta bere soldata
urtean 800 errealetara igota zegoen.
XIX. mendeko gerrek talaiarien eginkizunak indartu
zituzten. Santa Clararen talaiatik ondo baino hobeto begiztatzen ziren gudu-ontzien joan etorriak, eta kokapen estrategiko honek gudaren pairatzaile bihurtu zuen. Ikusi denez,
Konbentzio Gudaren (1793-1795) ostean Santa Clararen
irudia eta kanpaia konpontzera eraman behar izan ziren.
Espainiako Independentzia Gudan (1808-1813) Ondarroa
napoleondarren eskuetan gelditu zen, baina itsasoan ingelesak ziren nagusi, batez ere armada franko-espainolak
Trafalgarren izan zuen hondamendiaren ostean (1805).
Frantsesen menpe egon arren, Ondarroan ez zuten kokatu
indar militarrik, bertoko biztanleen esku utziz herriaren
zaintza. 1809ko otsailaren 28an, Santa Clarako talaian
kokatzen zen zaindariak gudu-ontzi ingelesak ikusi zituen,
eta une hartan Ondarroa aurretik igarotzen ari ziren frantziarren bi katxamarani zeinuak egin zizkien, ingelesen presentziaz ohartzeko. Zeinuok ingelesak ere ikusi zituzten,
eta frantziar katxamaranez jabetzeaz gain, herriko defentsak suntsitu zituzten, Santa Clararen ermita eta talaiako
eraikinak eta tresneria bereziki zigortuz. Helburua ziurrenik, talaiaria mehatxatzea zen, frantziarren aldeko zeinu
gehiagorik ez egiteko:
"... por señas que hizo el vigia de este Puerto,
y por haberlas visto ellos mismos, esto es los capitanes y tripulaciones de los cachamarines a dos fragatas Inglesas entre Lequeitio y este Puerto se arribaron a dentro de la barra pero no al fondeadero por
falta de Agua (...) Que en punto de la una y media de
esta tarde han observado los mas de este Pueblo
como haviendose puesto la una fragata en facha para
cañonear y bonbardear a este Pueblo teniendo la otra
por sotabento ha echado quatro Lanchas armadas
con direccion a este Puerto como efectivamente han
entrado y desembarcado en este punto desde donde
se han dirigido a Santa Clara, y sin hacer por oy en
este punto daño alguno sino el que hicieron anoche
que fue el de quemar (o romper) el palo primero de
las banderas lleban todas estas, y las drizas, los efectos dela Iglesia y del talayero"
Itsasoa zaintzeaz gain, lehorrez Ondarroa eta
Lekeitioren arteko komunikazioa bermatzen zuen bidetik
gertu zegoen Santa Clarako talaia. Kostako bidea 1870eko
hamarkadan bukatu zen, eta ordura arteko bidea Antiguatik
Artetaraino igotzen zen, Asterrikatik zehar Mendexara ailegatzeko. Hirurteko Liberalean zehar (1820-1823), tradizionalisten gudu-taldeei aurre egin nahian, Bizkaiko agintari
militarrek zera agindu zioten Ondarroako alkateari:
"Siendo preciso mande Ud. Establezer en la
Atalaya de Sta. Clara una guardia que observe de dia
y vigile de noche los puntos de ese puerto,
Tontorraran (sic), asta la otra de Artarrica o
Portuandi, Patrullando en distintas direcciones,
espero que desde este misma noche quedara establecida, la que estara en comunicación con la de
Lequeitio de Sta. Catalina asta la Mendeja, debiendo servir de señal del punto atacado o de
Desembarco dos ogueras, y de todos modos espero
tambien me abisara V.S. de toda nobedad. 1822-430". 35
1936ko gerran ere, frankisten kanpamendua egon
zen Santa Clara inguruetan, eta gerraren ondorioz miseria
gorrian bizi ziren herritarrak bertara hurbiltzen ziren soldadu frankistei janari hondakinak eskatzera. Gehienak umeak
eta emakumeak izaten ziren, eta Santa Clarara bezala,
Artetara, Santa Kutzera eta konpainia frankisten kokagunetara igo behar izaten ziren, goseari aurre egin nahian.
ERAIKINEN BILAKAERA
Aurrerago, Santa Clararen ermitaren lehen aipamena
1541eko dela esan badugu ere, 1487an Bizkaiko lurmutur
zerrenda egin zutenean, Ondarroakoen artean Santa
Clararena aipatzen da:
32. SKAKKL, (1800-1843), 1819-1820 urtea, 419. or.
33. SKAKKL, (1800-1843), 1822-1823 urtea, 471. or.
34. SKAKKL, (1846-1874), 1873-1874 urtea, 403. or.
35. BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R79-L2: "Cuentas que presenta el Ayto. de Ondarroa por suministros y
recibos hechos a las tropas (1822-1823)" 1823-1-3an datatua.
196
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O N D A R R O A :
"Saturrarán, punta línea divisoria de Bizcaya
y Guipúzcoa, al E. de Ondárroa.
Puntacoach, en la embocadura de la ría de
Ondárroa
Santa Clara o la Peña mayor, punta a la margen izquierda. Entre ésta y la anterior se hallan la
barra y ría de Ondárroa" 36
Ikusten denez, ez da ermita aipatzen, baina ordura
arte "Peña Mayor" –Harriandieta?- deitzen zen lekuak
Santa Clara izena hartu bazuen, inguru horretan kulturako
eraikin bat bazegoela pentsarazten digu. Ermita leku estrategikoan kokatu zen, gutxi gora behera gaur egungo Santa
Clarako zelaitxoan. Itsaso zabalaz gain, ibaiko sarrera
begiztatzeko aukera ematen zuen. Kontuan hartzekoa da
itsas ondamendirik larrienak ez zirela itsaso zabalean gertatzen, barran sartzerakoan, kanpoko olatuak eta marea beheranzkoak bat egiten zuten zurrunbilo izugarrietan baizik. 37
Ermitaren inguruetan beste eraikin batzuk ere bazeuden, eta beharbada auzo txiki bat. Hala adierazten du
1593ko Clemente VIII.aren bulda batek, Ondarroako arrantzale guztiei barik, Santa Clararen ermitaren inguruetan bizi
zirenei igandetan arrantzan egiteko baimena ematean.
Buldak argi eta garbi zioen onuradunak nortzuk ziren: "...
los Amados hijos Pescadores que havitan cerca de la hermita llamada Santa Clara sita en la orilla de la mar en el
lugar de hondarroa". 38
Bulda honek beste pare bat datu interesgarri eskaintzen dizkigu, eta merezi du beste zatitxo bat transkribatzea:
"... estando en el dicho Lugar de hondarroa la
dicha hermita muy debota de los Nabegantes y Muy
oportuna por Raçon de que quando en la mar se
lebantan tenpestades y de noche se hallan Nabios en
alta mar y se enzienden Luminarias en la dicha hermita mediante las quales puedan los nabios arribar al
puerto proximo a ella y asi evitar muchos naufraxios; pero porque como la misma significazion añadia la dicha hermita nezesita de muchas cosas nesesarias para exerzer esa Piadosa obra, deseando por
eso los dichos Pescadores que allí constituyen
Cofradia y subministran gastos en este ofizio tener
algun Socorro" 39
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Alde batetik, tradizioz Ondarroako arrantzaleen zaindari nagusia, Antiguako Ama Birjina izan da. Bere agerpen
miragarriak izan dira itotzeko zorian zeuden arrantzaleak
salbatu dituenak, ez Santa Clararenak. Eta bulda honetan,
Santa Clarari buruz "... muy debota de los Nabegantes" esaten dela ikusteak galdera bat dakar: zer premia izan zuten
ondarrutar arrantzaleek beste ama birjina baten gurtza hasteko, Antiguako Andra Mari zeukatenean euren zaindari
nagusi legez? Beste alde batetik, arrantzaleek eskatzen
zuten laguntza sua pizteak zekarren lanaren truk zela iradokitzen da. Sua piztea, egia esan, errazena izango zen, baina
egurra biltzeak eta edozein unetan pizteko prest lehor gordeta edukitzeak lan astuna zekarren, eta ez pertsona bakar
batek egiteko modukoa. Buldatik ondorioztatzen denez,
hasiera batean lan hauetaz arduratzen zirenak Santa Clara
inguruetako biztanleak ziren.
Havitan cerca: 1593ko buldaren zati bat
Iturria: BFAA, Corregimiento 857/13
Hasiera batean ez dirudi eraikin sendoegia egin zutenik. 1593ko estatutuetan adierazten denez, kofradiaren
zereginetako bat zen "... reparar la dicha yglesia y hermita
y sus hornatos y otras cosas nezesarias al culto divino".40
1614an 800 erreal ordaindu zizkioten Markinako Martín
Ibarluzea harginari, erortzear zegoen horma –hegoaldekoakonpontzeagatik: "... aya de tornar a hazer pared nueba,
desde las dichas dos esquinas hasta lo alto del texado hacia
la parte la Viña de Doña Cathalina de Alzaga".41
Altzagatarren mahastiaz gain, gillistegitarrek Santa
Clarako bidean zeukaten etxea aipatzen da, lorategi, urmael eta guzti. Ez zen Santa Clararen ermitatik oso urruti
egongo, Ibarluzea harginak bertatik hartu behar baitzuen
eraikina konpontzeko beharrezkoa zuen lur-orea egiteko
ura: "... y el agua aia de llenar de donde hubiere a su costa,
36. LABAYRU, E. J.: Historia General del Señorío de Bizkaia, 508. or.
37. Itsas-ondamendiei buruzko informazioa: GARCIA ILZARBE, Aitor: "Ondarrutarren itxas ondamendiak", Ondarroa 1994 eta
"Gure denboretako itxas ondamendi batzuk", Ondarroa 1996.
38. Agiria Fernando Agirrek eskurarazitako altxor bitxi horietako bat da, eta erreferentzia honako hau da, txostenaren izenburua
zertxobait aldatuta egon ahal den arren: Bizkaiko Foru Aldundiko Artxibategia (BFAA), Corregimiento 857/13, "Pleito entre la
Cofradía Santa Clara y Domingo de Arana".
39. BFAA, Corregimiento 857/13, "Pleito entre la Cofradía Santa Clara y Domingo de Arana".
40. BFAA, Corregimiento 857/13, "Pleito entre la Cofradía Santa Clara y Domingo de Arana".
41. BFAA, Corregimiento 857/13, "Pleito entre la Cofradía Santa Clara y Domingo de Arana".
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
197
1930 aldera ateratako argazki honetan, aldaparen bukaeran Santa
Clararen ermitaren itzala nabaritzen da
Iturria: Ondarroako Itsas Komandantziaren Artxiboa
que dixeron abria en el estanque y Jardin de la Casa de
Guillestegui como vamos a la dicha Hermita".42
Gillestegiren etxea beharbada, gaur egungo Mustutxurru inguruetan kokatuko zen.
Gillestegiren etxea:
Gillestegiren etxea, urmael eta lorategia aipatzen dira
Iturria: BAA, Corregimiento 857/13
Baina 1706an:
"... cayo a la mar aplomo una oja de la peña en
que estribaba y a esta causa porque no caiese dicha
hermita y para que tuviese espacio y lugar para las
prosesiones que hazen por su ambito dicho dia de
Santa Clara por no poderse celebrar en el estado que
havía quedado havían resuelto y determinado dichos
cofrades erejir y fabricar una nueva hermita junto a
la Antigua la qual estan executando a su costa de sus
limosnas y ofrendas haviendo conprado de Don
Jacinto de Alzaga por los cinquenta que contiene la
pregunta sitio bastante para el efecto y el edificio
nuevo costará al parezer del testigo pie de mill ducados de vellon" 43.
Ermita berria Jazinto Alzagari erositako lurretan eraiki zuten, beharbada mende bat lehenago Catalina Alzagak
zuen mahastian. Ziurrenik, eraikin hau izan zen gerra zibilera arte iraun zuena. Ez, ordea, konponketarik gabe: 17941795eko kontuetan gastu hau agertzen da: "Un carro de cal
y arena para hacer mortero en la ermita de Santa Clara" 44;
konponketa Josef Azpirik burutu zuen, "peona" baten
laguntzarekin. 1819-1820an 18 erreal ordaindu zizkieten
"... a cinco hombres (...) en una tarde que estuvieron levantando piedras y tejas de la chosna de Santa Clara" 45.
Zoritxarrez, gerra aurretik zegoen eraikinari buruzko
argazki bakarra gordetzen da, eta kalitate eskasekoa.
Urrutitik ateratako beste argazki batzuetan ere, eraikin mardula zela nabaritzen da, baina ez dute zehaztasun gehiagorik eskaintzen. Besterik ezean, Manuel Lekuonak eskaintzen digu deskribapenik fidagarriena:
"Ondarroa’ko itxas-ertzeko Ermita batean
zan. Itxas ertza baño itxas-gaña obeto. Ermita txuritxuria. Itxasoan urrutitik ere ikusi dedintzat nunbait:
goi-goian eta txuri-txuria. An bait-daukate mariñeljende errukarriak bere estutasunerako babestzalle
zerutarra: "Ama Santa Clara".
Santa Klara ermita. Ermitaren tamainaz ohartzeko, atarian dauden bi pertsonekin alderatzea besterik ez dago. Iturria: Ondarroa 1993 aldizkaria
Korua ere aipatzen du: "Jendetartean bultzaka eta
indarka iritxi genduan korura igotzea". Sarrera mendebaldetik zuen, Lekeitio aldetik. Kokapen horrek argitasun
berezia eman behar zion, eguzkiaren azken izpiak zuzenean sartzen baitziren ate hartatik, eta eraikin gotiko bati
zegokion bezala beirateak bazituen, ilunabarreko izpien
jostagarri.
Gerra garaian Ondarroa guda lerroan gelditu zen
1936ko urritik 1937ko apirilera. Frankistak Arteta baserriaren parean kokatu ziren, eta errepublikarrak Zezermenditik
Etxano baserrirainoko lerroan. Santa Clara inguruak bonbardaketa latzak jasan zituen, baina ez dakigu suntsiketa
bonba bakar batek eragin zuen, edo gehiagok; ezta nondik
edo zeinek jaurtitakoa izan zen. Jatorrizko ermita suntsitu
eta gaur egungo kapera eraiki bitartean hogei urte igaro
ziren.
1958an, ermitaren ordez, gaur egun ezagutzen dugun
kapera txikia eraiki zuen Andra Mari Parrokiak, baina ez
leku berean, zelaiaren hegaltxo batean baizik. Aurretiko
ermitatik bi aztarna gordetzen dira: bata, Santa Clararen
irudia; bestea, arkuaren erdian kokatzen den harearrizko
dobela, Jesus gurutziltzatuaren erliebearekin. Ateko burdinhesiari dagokionez, Zabala anaiek egindakoa da, aurrerago
Santa Clara Arrantzaleen kofradian zegoena birziklatuz.
Konturatzen bazarete gaur egun Nerea dendaren aurreko
burdin-hesia eta Santa Clara ermitako jatorriz berdinak
dira, zabalatarrek ermitakoa txiringoloekin apaindu bazuten
ere.
Dobela: Erdiko harria ermita zaharraren aztarna bakarretarikoa da.
GOTZON IPARRAGIRRE
42. BFAA, Corregimiento 857/13, "Pleito entre la Cofradía Santa Clara y Domingo de Arana".
43. ERKOREKA, A. eta ZUBIKARAI, A.: "Pleito sobre la desvinculación de la cofradía", Ondarroa 1988, 4. or.
44. Santa Clara Arrantzaleen Kofradiako Kontu Liburua (SKAKKL), 1795-1796 urtea, 3. or.
45. SKAKKL, 1819-1820 urtea, 417. or.
198
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Burdin-hezia: Burdinazko hezia Zabala anaiek moldatu zuten
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
199
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
KONKLUSIO GISA
Ikusi dugunez, Santa Clararen ermita kokatu zen
gunean su handiak egiten ziren, gauez edota ekaitz gogorretan portuan sartu nahi zuten txalupei erreferentzia geografiko bat emateko. Su handi hauek egiteak nolabaiteko
antolakuntza kolektiboa eskatzen zuen, kontua ez zelako
egur piloari sua ematea, egurrok batu eta lehor edukitzea
baizik. Gainera sua piztea ez zen urtean egun bakarreko
kontua. Sarritan piztu beharko zuten sua, eta metatutako
egur kopurua nahiko handia izan behar zen. Santa Clara
Arrantzaleen Kofradiaren lehen araudiko 16. puntuak
"luminarias" hauek piztearen garrantzia azpimarratzen
zuen, eta ikusi denez Clemente VIII.ari igandeetan arrantzan egiteko baimena eskatzeko aurkeztu zuten arrazoi
nagusia, su hauek egiteko diru sarrerak lortzea zen. Bulda
beretik ondorioztatzen denez, Santa Clara inguruetako biztanle arrantzaleak ziren sua piztearen -eta egurra biltzearen?- arduradunak, ez Ondarroako arrantzale guztiak.
Xemeingo Arretxinaga auzoko San Migel ermitaren barruko hiru
harriak. GOTZON IPARRAGIRRE
Goazen galdera nagusira. Zer zegoen lehenago,
Santa Clararen kultua ala Suarena? Xemeingo Arretxinaga
auzoko San Migelen ermitaren barnean aurkitzen ditugun
hiru harriak, argi dago ez zirela atetik sartu. Harriak han
zeuden: nolabaiteko gurtza bat zegoen haien inguruan eta
eliza katolikoa ailegatu zenean, bere tenplua egin arren,
herritarrek Hiru Harrien inguruko kultu paganoari eusten
ziotela ikusirik, asimilazioaren estrategiari ekin zion. Ez
zuen Harrion kultua debekatu, baina San Migelen irudia
jarri zien gainean eta bere inguruko erritualak eliza katolikoaren kontrolpe zorrotzean ezarri zituen, gunea bera
harresituz: Arretxinagako San Miel deitu zuten handik
aurrera 46 . Zergatik ez horrelako zerbait Santa Clararen
ermita kokatu zen zelaian?
Ez dakigu San Miguelek Harriekin zerikusirik daukan... Askoz gardenago dakusagu, Santa Clara eta
Argiarena: "Bieta Santa Clara / euskeraz Argia". Konturatu
gaitezen, arrantzaleen ikuspegitik, onura ez datorrela suak
ematen duen Berotik, ematen duen Argitik baizik.
Kofradiaren arauek ez dute esaten, "... hagan Fuegos de
noche", baizik eta "... hagan Luminarias". Juan San
Martinek idatzita utzi zuenez, Muskurutxu mendietan jasotako kantu batek "eguzkia amandria" aipatzen du, eta
Ataun eta Ormaiztegiko beste batek "Illargi amandrea".
Eta zera ondorioztatzen zuen Juan San Martinek: "Bietan
argia da pertsona izena hartzen duena. Honegatik,
Ondarroako kopla bat honela hasten da: "Zeu zara Santa
Clara, euskeraz argia..." 47 . Argiaren inguruko inolako gurtzarik bazegoen inguru horietan, zein santa egokiagorik,
sinbologia arloan bederen, Santa Clara baino?
Ez da euskal kostaldean aurkitzen dugun Santa
Clararen ermita bakarra. Hor daude Zumaiakoa –gaur egun
46. Aguirre Sorondo iritzi berdinekoa da: "Cuando al final de primer milenio, el cristianismo arraigó definitivamente en Euskal
Herria, los pequeños templos y las ermitas –a menudo edificadas sobre lugares "sagrados" desde mucho tiempo antes – se convirtieron en oratorios de aquellas comunidades", AGUIRRE SORONDO, Antxon: Las ermitas de Eibar, 13. or.
47. SAN MARTIN, Juan e.a.: Eibarko Damaskinatua, 17. or. Eta aurrerago zera dio: "El poder sobrenatural que el fuego representaba para el hombre primitivo le indujo a los referidos rituales y a identificarle con el propio astro solar", 27. or.
200
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O N D A R R O A :
nekazal turismo egoitza legez egokitua- eta Donostiako
irlakoa, irlak bertan zegoen ermitaren izena baitarama 48 .
Hirurak ere euskal kostaldearen leku estrategikoetan kokatzen direla kontuan hartuta, ez da berehala baztertzeko
hipotesia, beste argi puntu batzuekin batera kabotaiako
nabigazioarentzat garatutako nolabaiteko sistema baten
aztarnen aurrean egotea. Hipotesiak hipotesi, Ondarroari
dagokionez behintzat geroago Santa Clararen ermita eraikiko zen lekuan sua egiten zen arrantzaleei eta marinelei
lehorreratzen laguntzeko. Noiztik? Kostaldeko euskaldunok lapa-jale izateari utzi, eta itsasoan murgiltzeko teknologia eskuratu genuenetik? Beraz, bikingoen ostean?
Santa Clarako ermitari buruz daukagun lehen aipamen idatzia 1487koa, Labayruk eskaintzen diguna. Ez du
ermita aipatzen, baina ordurako kultua existitzen zela ondorioztatu behar dugu, beharbada Santa Clararen irudi hutsa,
edo kapera txikiren bat. Ikusi denez, jatorrizko toponimikoaren itzulpena –"Peña Mayor"- oraindik mantentzen zen.
Nola izango zen bertokoen berbetan: Haitx-Handi? HarriNausi? Harri-Handi? Nire ustez, azken hau.
Santa Clararen kultua noiz hasiko zen? Lekuonak ez
dauka zalantzarik, Santa Clararen kantua behintzat XIV.
mendean kokatzean: 1300-1400 urteen bitartean, beraz.
Ondarroak ere garai berean lortu zuen hiribildu kategoria,
1327an. Ordurako jendea bizi zen inguru hauetan, eta
bikingoen uholdea aspaldi igarota zegoenez, portuko barratik kanpo irteten hasiak izango ziren garaiko arrantzale
ondarrutarrak. Kofradia eratuta egon ala ez, talaia arrain
sardak begiztatzeko leku aproposa zen, baita ere txalupei
seinaleak egiteko: ke eta banderekin egunez, eta iluntzean,
"luminaria" famatuekin.
Hasiera batean, txalupa bakoitzak bere sua egingo
zuen, hobeto esanda, arrantzaleen senideek: emakumeak,
umeak eta agureak. Ziurrenik, txalupa bakoitzak bere egur
multzotxoa edukiko zuen, premia zuenean erabiltzeko.
Baina, multzo guztiak ere ez ziren berdinak izango eta
egongo zen, norbere egurra bukatu eta inoren egurra erabiliko zuenik, senideen bizitzak salbatzeko. Horrelakoetan,
hartutako egur kopurua itzultzea izango zen idatzi gabeko
legea. Ilundu orduko lehorreratu gabeko txalupak bat baino
gehiago baziren, arrantzaleen senideek indarrak bilduko
zituzten, su bakarraren inguruan. Istiluak ere egongo ziren:
batak itzulitako egurra bustita zegoela, edo gutxiago zela;
inoren egurraren lepotik bizi ziren txalupak... Gaur bezala,
txalupa batzuek sua pizteko azpiegitura ondo prestatuta
izango zuten, eta beste batzuk ez horrenbeste: alboko txalupak egur multzo ederra bazuen, ez zegoen hura baino
lehenago lehorreratu beharrik, berandu ibiliz gero piztuko
zen suak txalupa guztiei lagunduko zielako.
Sua pizteak suposatzen zituen arduren desorekak sortutako haserre eta istiluei konponbide bat bilatu nahian,
nolabaiteko antolakuntza garatuko zen. Beharbada egur bil-
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
ketarako egun jakin batzuk ezarri eta multzo bakarra egingo zuten; eta sua guztion artean piztu beharrean, ardura hau
txandaka hartzea. Arrantzaleen arteko antolakuntza prozesu
hau, hala ere ez zen urtebetean burutuko, ezta hamarkada
batean... Atzera eta aurrera pausu ugari izango zituen, etenaldiak eta berpizteak. XVI. mendearen bukaeran talaia
inguruetan jendea bizi zela kontuan hartuta, eta ez zirela
nekazariak arrantzaleak baizik –gogoratu 1593ko buldak
dioena: "... los Amados hijos Pescadores que havitan cerca
de la hermita llamada Santa Clara"-, auzotar hauek izango
ziren egurra biltzeko eta sua pizteko erraztasun gehien zutenak.
Arrantzaleen kofradiaren lehen arautegia eta
Clemente VIII.aren bulda urte berekoak dira –1593-, eta ez
dugu uste kasualitate hutsa denik. Bulda honek igandeetan
arrantzan egiteko baimena ematen zien, ez Ondarroako
arrantzale guztiei, Santa Clara inguruetan bizi zirenei baizik "... que alli constituyen cofradia y subministran gastos
en este ofizio". Lortutako diru sarrerak sua pizteak zekarren
gastuak ordaintzeko izango zirela zioten. Puntu honetara
heldu garenez gero, hasiera batean kofradia ez zutela
Ondarroako arrantzale guztiek osatu esango nuke, Santa
Clara inguruetan bizi zirenak baizik, edota Sua pizteko
nolabaiteko antolakuntza sarean parte hartzen zutenek.
Gainontzeko arrantzaleak nukleo honi gehitzen joan ziren,
eta horrela 45 urte beranduago, kofradiaren araudia berritu
beharrean aurkitu ziren. Jatorrizko iturriak kontsultatzeko
aukera dugunean, argibide gehiago aurkituko ditugulakoan
nago.
Santa Clararen lehen aipamena 1487koa da, eta lehen
araudia 1593koa. Azken honetatik ondorioztatzen dugunez
aurretik ere bazeuden arrantzaleen artean sortu zitezkeen
auziak konpontzeko barne-araudi bat, 1593koa onartzerakoan erabaki zutenez
"... dixeron que rebocarian y rebocaron e davan e
dieron por ninguno e de ningun valor y efecto todo lo contenido e asentado en qualesquiera escriptos autos e otras
cosas que parejieren a la haver echo y hordenado sobre lo
contenido en los sobre dichos capitulos los quales davan e
dieron por rotos y canzelados" 49 .
Noiztik zegoen edo nolakoa zen, ideiarik ere ez,
baina bai arrantzaleen arteko harremana arautzeko saioak
hasita zeudela. 1593ko araudiek ez dute ezer aipatzen itotako arrantzaleen alargun edota umezurtzei laguntzeari
buruz, eta ordea, Santa Clarako ermitaren konponketa,
beata, sua, prozesio, meza eta abarrei buruzko artikulu
ugari aurkitzen ditugu. Beraz, beranduago bai, baina hasiera batean ez da nabaritzen zauritutako arrantzaleei edota
euren familiei babesa eskaintzea, kofradiaren eginkizuna
zenik. Bai ordea, sua pizteaz arduratzeko langile finkoak
edukitzea: kasu honetan, serorak. Hauei buruzko lehen
aipamena 1541ekoa da.
48. "Santa Clara. Situada frente a la Concha donostiarra, y en cuya cumbre ha existido un ermita bajo esta advocación", ERKOREKA, Antón: "La colonización de islas e islotes en el litoral vasco", Comunidades pesqueras, 192. or.
49. "Ordenanzas de la cofradía", Ondarroa 1988, 23. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
201
O N D A R R O A :
A R T X I B O A K
SANTA KLARA EGUNA’2006
A R A K A T Z E N
Santa Clararen lehen aipamena 1487koa da, eta
Santa Kutzeko komentu frantziskotarraren lehen aipamena
1484koa. Zer eragin eduki zuten frantziskotarrek Santa
Clararen kultuaren sorreran? Kontuan hartzekoa da San
Frantzisko eta Santa Clara santu bikiak direla arlo sinbolikoan. Santa Kutzeko komentua ere muino batean kokatzen
da, Santa Clara baino gorago, Bizkaia eta Gipuzkoaren
arteko mugan, itsasoari begira. Handik ondo baino hobeto
ikusten zituzten arrantzaleen itsas hondamendiak, eta
horiek saihesteko talaian egiten ziren suak. Sua pizteak
zekarren hika-miken jakitun ere izango ziren. Ordurako
Santa Klararen kultua ez bazegoen martxan, hasiera emateko abagune aproposa zen.
Alde batetik, talaiako Suak eta Santa Clarak, biek,
Argia sinbolizatzen zutelako, hil ala biziko Argia gainera.
Honek azaltzen du arrantzaleen elkartea zergatik deitu zen
Santa Clara, eta ez San Pedro (arrantzaleen patroia).
Ikuspegi honetatik gainera, askoz errazago ulertzen da
Antiguako Ama edukita ere, Santa Clararen agerpenaren
arrazoia: biak ere arrantzaleen babesleak dira, baina
Antiguako Amaren eliza urrutiegi zegoen arlo praktikoan
ezertan laguntzeko. Antiguako Amaren gurtza utzi gabe,
Ondarroako arrantzaleak beste babesle baten gurtza hasi
zuten: Santa Klararena, Deun Argiarena.
Honez gain, santu baten izena hartuz, izaki sakratu
bat jartzen zen arrantzaleen arteko itunaren lekuko legez,
eta horrek izugarrizko indarra ematen zion egindako hitzarmenari. Ordutik aurrera, adostutako akordioak betetzen ez
zituztenek, gainontzeko arrantzaleekin haserretzeaz gain,
Santa Clara iraindu eta bere babesa galtzeko zorian jartzen
ziren. Kofradiako agintari gorenek gainera, elkarrekin haserretuta zeuden arrantzaleak adiskidetzeko ardura zeukaten,
baita adiskidetu ez zuena nahi zigortzeko eskuduntza ere 50.
Arrantzaleen elkartearen iharduera Santa Clararen
kultuarekin lotzean, erakunde berriaren eskuduntzak zeharo indartu ziren. Presentzia zerutiarrak, Jainkoari begiruneak edota Azken Epaiketaren beldurrak, ordura arte ez bezala lotu zituen arrantzaleen borondateak; eta ordura arte izan
ez zuen zilegitasuna eta sendotasuna eman zion arrantzaleen elkarteari, Kofradia bihurtuz. Testuinguru horretan,
hasierako Santa Clararen irudi xumearen edo kaperatxoaren
ordez, ermita bat eraikitzeko egitasmoak gorpuztuko ziren.
Aurrerantzean ermita konpontze eta mantenu gastuak izango ziren –"luminaria"k ahaztu gabe-, arrantzaleen arteko
solidaritate sarearen oinarria.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Argazkien egilea: Maku Iraurgi
Umeek lora eskaintza egin zioten Santa Klarari.
ONDARROA, 2006KO ABENDUA.
Gotzon Iparragirre Burgoa
50. 1593ko arautegiaren 9. artikuluak zera dio: "Item Instituyeron y ordenaron y pusieron por ordenanza que si algunos hermanos cofrades se hallaren enemistados los mayordomos los hagan amigos y para ello seindo necesario junten toda la cofradía y al
que fuere rebelde, los mayordomos le pene y no navegue en esta dicha villa e su jurisdizion en todo el tiempo que los mayordomos
le condenaren", "Ordenanzas de la cofradía", Ondarroa 1988, 22. or.
202
Aurtengo Santa Klarako Jaiek izugarrizko arrakasta izan dute.
Santa Klarako Jai Batzordearen izenean, eskerrik asko guztioi.
Goian, Kemen Lertxundi eta Jon Kirru Iparragirre, txalaparta jotzen.
Ezkerrean, Jose Mari Aranbarri “Botx” eta Jon Arrizabalaga herriko
bertsolariak.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
203
Kresala Kultur Elkarteko partaideak, musikari eta dantzariak (Urkiza,Lasarte eta Badiola) agurra eskaini zioten Santa Klarari.
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Silla jokoa, zezena, altxorraren bila, arrautzak eroaten koilaragaz, sokatira... umeak eta nagusiak gustora ibili ziren Santa Klaran bere egunean.
204
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
205
ONDARROA, ASPALDIKO
ARGITARAPENETAN
O N DA R R OA : A R T X I B OA K A R A K AT Z E N
Jose Mari Urrutia “Totolo”
206
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
207
O N D A R R O A ,
208
O
n
d
a
r
r
o
a
2
A R R A N T Z A
0
0
6
H E R R I A
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
209
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
O N DA R R OA : A R T X I B OA K A R A K AT Z E N
ZER GAI?
NON AURKITU?
ONDARROA URTEKARIA
1983an hasi ziren Augustin Zubikarai eta Ondarroako Kultur
Etxea “Ondarroa” urtekaria plazaratzen.
Harrezkero, artikulo asko eta gai askok argia ikusi dute...
Hurrengo orrialdeetan artikulo guztien zerrenda aurkituko duzue
alfabetikoki eta zer gai zein urtekarian topatu ahal duzuen
azaltzen dizuegu.
210
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
211
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Visción de Ondarroa de 189
Ordenanzas de la Cofradía de 1593
Ordenanzas sobre reparto de ballenas de 1610
Lanchas y gente del mar en 1728
La regata de 1890
Regatas de 1890
Elduko ete da iñor 100 urte betetera? Nacidos en 1895
Una encuesta de 1925
La anchoa en 1988
Ondarroa 1635 urtean
La Matxinada de 1776 en Ondarroa
Nork erre zuen Ondarroa 1794?
Ondarroa 1846 urtean
Aurten eun urte . 1898'n jaioak
1903an jaiotakoak
1904an gertatutakoak
1904an jaiotakoak
1905ean jaiotakoak
1936ko gerran: ondarreses muertos
Ondarroako Santa Klara Kofradian 1990 saldutako arraintza
1991 Udal Austeskundeak = Elecciones municipales de 1991
2000ko Bajurako Arranontziak
2001eko Arrasteko Arranontziak
2001eko Arrasteko Arranontziak
2001eko Bajurako Arranontziak
2002ko Baxurako eta Alturako Arranontziak
2003ko Arrasteko Arranontziak
2003ko Bajurako Arranontziak
2004ko Arrasteko Arranontziak
2004ko Bajurako Arranontziak
2006an: Augustin Zubikarairen omenezko Lore Jokoak
Ondarroa 2010 Plangintza Estratejikoa, pixkanaka aurrera doan..
Ondarroa 2010: Etorkizunari Begira
Mientras el Aurrera prepara para el año 1996 el 75 aniversario
Ondarru'ko Abesbatz edo orfeoiak
Abizen jatorrak = Apellidos ondarreses
Gure abizenak
Ondarroako Santa Maria eleizako absidearen ikonografia
Txomin Agirre
D. Domingo de Agirre
Txomin Agirre : críticas
212
O
n
d
a
r
r
o
A R T X I B O A K
a
2
0
0
6
Ondarroa 1988
Ondarroa 1988
Ondarroa 1988
Ondarroa 1989
IZENBURUA
URTEKARIA
Txomin Agirre : gogoan zaitugu
Txomin Agirre Olerkari
Ondarroa 1988
Txomin Agirregaz itxas-giroan
Ondarroa 1991
Ondarroa 2004
Ondarroa 1997
Ondarroa 1998
Ondarroa 2003
Ondarroa 2004
Ondarroa 2004
Ondarroa 2005
Ondarroa 1989
Ondarroa 1991
Ondarroa 1991
Ondarroa 2001
Ondarroa 2001
Ondarroa 2002
Ondarroa 2002
Ondarroa 2003
Ondarroa 2004
Ondarroa 2004
Ondarroa 2005
Ondarroa 2005
Ondarroa 2005
Ondarroa 2003
Ondarroa 2001
Ondarroa 1995
Ondarroa 1983
Ondarroa 1991
Ondarroa 1984
Ondarroa 1992
Ondarroa 1989
Ondarroa 1989
Ondarroa 1982
Ondarroa 1989
D. Agirre jaunaren eungarren urtea
Ondarroa 1995
Ondarroa 1989
Ondarroa 2001
D. Agirre Badiolaren euskerazko idazlanak
Txomin Agirre kolokan?
Ondarroa 1984
Ondarroa 1985
Txomin Agirre Badiola (1864-1920)
Ondarroa 1983
Ondarroa 1984
A R A K A T Z E N
Ondarroa 1989
Ondarroa 1989
D. Agirre Kresala eta Garoa nobelari
Ondarroa 1989
Ondarroa 1989
Agirre Ondarrutarra
Ondarroa 1989
Ondarroa 2002
Saneamiento de nuestras aguas
Ondarroa 1995
Pescar en aguas comunitarias
Ondarroa 1994
Aiñak Ondarroan
Ondarroa 1993
Aiton batekin
Ondarroa 1982
Aitonaren arpoia
Ondarroa 1987
Aixe Bolari
Ondarroa 1989
Un alcalde valiente
Ondarroa 1988
Aldundiaren konturako lanak
Ondarroa 1983
Altuna tar Jose Mari
Ondarroa 1990
2002ko Baxurako eta Alturako Arranontziak
Ondarroa 2003
Antiguako Ama
Ondarroa 1982
Ama Euskerari : Musica
Ondarroa 1997
Gure Amonak Historia egiten
Ondarroa 2001
Amuak eta amugiñak
Ondarroa 1997
Guillermo Amuchastegui
Ondarroa 1987
Guillermo Amutxastegui
Ondarroa 1991
La anchoa en 1988
Ondarroa 1988
Don Andoni
Ondarroa 1993
On Anjel Urzelai Ondarroan(1927-1936)
Ondarroa 2002
Antiguako Ama
Ondarroa 1982
Antiguako Ama maitea
Ondarroa 1984
Antiguako Ama Ondarroako kaleetan zehar
Ondarroa 2004
Antiguako Amaren ereserkia
Ondarroa 2002
Antiguako Eleiza
Ondarroa 1986
Antiguako Kanpaiak
Ondarroa 2002
Ez ain antxinako gertaerak
Ondarroa 1984
Antxoa saltzailleak
Ondarroa 1984
Antiguos Astilleros de Antzosolo
Ondarroa 1987
Apar eta Bits
Ondarroa 1983
Ondarroa y sus apellidos
Ondarroa 1984
Abizen jatorrak= Apellidos ondarreses
Ondarroa 1991
Las Juntas Generales de Gernika y los Apoderados de Ondarroa
Ondarroa 1995
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
213
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
1985
Ondarroako
Arane I., 17 urtegaz pilotari
Ondarroa
2002
Ondarrutarrak eta otarraiñaren
1986
Oiturazko
1984
Oiturazko
1983
El
Los Aranzibia medievales
Aratustetakoak
Lo que escribió Araxes
Completando archivos
Ardien erruak
Argazkiak
Argazkiak
Argazkiak
Kaleetako argiak duela 100 urte
Aristide Cavaille-Coll, Ondarroako organuaren egilea
Harria gure inguruko Arkitekturan
Los armolea de Ondarroa, corsarios y dueños de navio
El arquitecto D. Ricardo Bastida entusiasta creador de cortos
El Arquitecto Guimon
Arrain andi bat atrapaten
Arrain aundi bat atrapau ebenekoak
Arrain berba
Arrain eta itxaski batzuen izenak
Arrain eta itxaski izenak
Arrain gintza eta gertuketa
Kofradiako Arrain gorabera: Portuko txalupak
Arrain sukaldaritza
Arrain-parteak Euskal Herriko Arrantzaleen kondairan
Arrangizko Haize Errotak
Arranondo, la prensa del recuerdo
2001eko Arrasteko Arranontziak
2001eko Arrasateko Arranontziak
2003ko Arrasteko Arranontziak
2004ko Arrasteko Arranontziak
2000ko Bajurako Arranontziak
2001eko Bajurako Arranontziak
2003ko Bajurako Arranontziak
2004ko Bajurako Arranontziak
2002ko Baxurako eta Alturako Arranontziak
Ondarroako Arranontziak(1671-1894)
Ondarroako Arranontziak(1794-1900)
Ondarroako Arranontziak(1885-1903)
Ondarroako Arranontziak(1905-1913)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
URTEKARIA
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
1995
1990
1989
1993
1986
1991
2004
Oiturazko
Arrasteko
Ondarroako
2003
Kalare Deuna
1994
Gure
1987
1997
1983
Gure
1988
Porturik gabeko herri
1984
Gure
1982
1994
Ondarroako
Ondarroako
1983
Arrain-parteak Euskal Herriko
1994
Viviendas para
1994
Maria Mater Gratiae
1998
2001eko
1993
1988
2004
2001
2002
2004
2005
2001
2002
2004
2005
Los
2001eko
2003ko
2004ko
Ur Sakonetako
Udal
Paseo peatonal
Ingelesak Pattarra eta
2003
Alakr izketa bat Auxtin
2002
El escritos Jose de
2004
Caladeros de Aparejos y
2001
2003
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
Apuntes históricos parroquiales
Sabino Arana: Carlismo, Fuerismo, Nacionalismo
214
A R T X I B O A K
El Dr
Arranontziak(1905-1922)
Ondarroa 2005
arrantza
Ondarroa 1991
arrantza
Ondarroa 1986
Arrantza
Ondarroa 2001
arrantza
Ondarroa 1985
Arrantza = Pesca
Ondarroa 1982
arrantza = Sistema trad. De pesca
Ondarroa 1988
Arrantza eta Arraingintza
Ondarroa 1998
arrantzale
Ondarroa 1984
Arrantzale bertsolarien omenez
Ondarroa 1994
Arrantzale eta itxastar
Ondarroa 1997
Arrantzale giroko berbak
Ondarroa 2005
Arrantzale Kofradia
Ondarroa 1995
Arrantzale ondarrutarra
Ondarroa 1984
arrantzale zaarrak
Ondarroa 1994
arrantzale zarrak
Ondarroa 1983
Arrantzale zarren bizitza
Ondarroa 1990
arrantzalea
Ondarroa 1996
arrantzaleak "izurdeari" tiroka
Ondarroa 2002
arrantzaleak "Lutwafe"ko pilotuen salbatzaile
Ondarroa 2004
Arrantzaleak:1891 eta 1886an
Ondarroa 2004
Arrantzaleen kondairan
Ondarroa 1994
Arrantzaleen ordainsari edo alokairuak
Ondarroa 2005
arrantzales
Ondarroa 1997
Arrantzales vistos desde fuera
Ondarroa 1990
Arrantzalien otoitza
Ondarroa 1993
Arrasteko Arranontziak
Ondarroa 2001
Arrasteko Arranontziak
Ondarroa 2002
Arrasteko Arranontziak
Ondarroa 2004
Arrasteko Arranontziak
Ondarroa 2005
Arrasteko Arrantza
Ondarroa 2001
arrasteruak = Barcos de arrastre
Ondarroa 1989
arraun egoitza
Ondarroa 1991
Arrigorri Ondartza
Ondarroa 1995
Arrigorri-Saturraran
Ondarroa 1985
Arrillaga(1802)
Ondarroa 2002
Arrizabalagakin
Ondarroa 1987
Artea dala ta
Ondarroa 1985
Arteche : su fervor por Ondarroa
Ondarroa 1997
Artegui
Ondarroa 1992
artes artesanales
Ondarroa 1985
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
215
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Aspaldian: Musika lana
Ondarroa 1988
Dos menciones del astillero de Ondarroa al término medieval
Ondarroa 1994
Asterrikako tontorrean
Los famosos astilleros
Antiguos Astilleros de Antzosolo
Ondarroa eta Athletik
Athletik Club
Julito: Atuna garraiatzeko herri ekimena
Atunak bide luze
Atxen izenak
Atxondo Burgoa Mendi
Atzokoak
Augustin Zubikarai'ri omenaldia
Augustin Zubikarairi: Talaiako Itsastarra
Gotzon Aulestia
Gotzon Aulestia
Gotzon Aulestia Txakartegi(1940-1003)
Aurrera Mendi Taldea:Bertsortzearen 50.urteurrena
Mientras el Aurrera prepara para el año 1996 el 75 aniversario
1991 Udal Austekundeak = Elecciones municipales de 1991
Auteskundeak
Udala = Ayuntamiento
Lehenengo Itxas Azoka Ondarroan
2000ko Bajurako Arranontziak
2001eko Bajurako Arranontziak
2003ko Bajurako Arranontziak
2004ko Bajurako Arranontziak
Indalecio Prieto, Sebastin Bakeriza y el Puerto de Ondarroa
Balcones y rejas en Ondarroa
Sardako baliak = Las Ballenas de los Vascos
Ordenanzas sobre reparto de ballenas de 1610
Sardako baliak = Las Ballenas de los Vascos
Gure denporako baltziuak eta dantzak
La Banda Municipal de Música
Barandillas en Ondarroa
Ur Sakonetako arrasteruak = Barcos de arrastre
Barcos de bajura
Cofradia Santa Klara barcos y pesca anual
Barri motzak eta artazi zorrotzak
El arquitecto D. Ricardo Bastida entusiasta creador de cortos
Batasuna
216
O
n
d
a
r
A R T X I B O A K
r
o
a
2
0
0
6
IZENBURUA
URTEKARIA
Ondarroa 1986
Euskal Kultura Estatu
Ondarroa 1983
2002ko
Ondarroako lehen
Ondarroa 1987
Segundo
Ondarroa 1998
Erramuak eta
Ondarroa 1987
Ondarruko
Ondarroa 1998
Ondarroa 2005
Juan
Ondarroa 1983
Esaera zahar et
Ondarroa 1983
A.F.
Ondarroa 1984
Ondarroa 1986
Ondarroa 2001
Ondarroa 1986
Ondarroa 1988
Ondarruko
Uxer
Félix
Felix
Ondarroa 2003
Ondarroa 1991
Ondarroa 1998
Ondarroa 2001
Ondarroa 2002
Ondarroa 2004
Ondarroa 2005
Zenarruza
Ondarru'ko
Berritxuar baten
Ondarrutar
El pintor ondarrés Jose Benito
Ondarroa 1996
Nire
Ondarroa 1989
XIX Mendko auzi bat,
Ondarroa 1989
Apar eta
Ondarroa 1997
Ondarroa 1996
Ondarroa 1989
Ondarroa 1992
Ondarroa 1996
Ondarroa 1997
Ondarroa 1985
Ondarroa 2003
Ondarroa 1990
Baxurako eta Alturako Arranontziak
Ondarroa 2003
Bedialauneta Txori Erreka
Ondarroa 2002
Begi argi eta artazi zorrotz
Ondarroa 1986
Belak = Remos y velas
Ondarroa 1989
Belaustegi: Bere musika lanak
Ondarroa 2004
berba bereziak
Ondarroa 1993
berba zaharren zerrenda
Ondarroa 1992
berbeti idazteko oinarrizko gixin proposamena
Ondarroa 2004
Beristain
Ondarroa 1991
Beristain
Ondarroa 1998
Beristain, escala en Madrid
Ondarroa 1993
Beristain. Biografia
Ondarroa 2004
Berriatu eta Ondarroa'ko zezen-jaien kontuak
Ondarroa 1995
Ondarroa 1986
Ondarroa 1983
Berriatua, gure Ama Lura
Ondarroa 1995
Ondarroa 1985
Berriatua, Ondarroa
Ondarroa 1987
Berrio-Otxoa Santo
Ondarroa 1986
Ondarroa 2001
Bertso Jarriak
Ondarroa 2001
Bertso Zaletasuna
Ondarroa 1986
bertsoak
Ondarroa 1982
Bertsolari Zarrak
Ondarroa 1984
Bikandi
Ondarroa 1995
Bikandi
Ondarroa 1996
Ondarroa 1988
Batzokia(1903-08-14):Euskal Lagun-Artea Elkartea
Batuetan
Berritxuar baten bertsoak
Ondarroa 1995
Ondarroa 1995
Ondarroa 1987
Berriatua y Ondarroa: Muga barriak
Ondarroa 1983
Ondarroa 1997
Bateletan
Berriatua
Ondarroa 2003
Ondarroa 1995
A R A K A T Z E N
Ondarroa eta
Ondarroa 1993
Bikandi : un gran ceramista
Ondarroa 1995
Bikandi en las críticas de Hermes
Ondarroa 2001
Bikandi: Koloreak mugimenduan
Ondarroa 1982
Biozkadak
Ondarroa 1984
Biscay-Bay-Europa bai
Ondarroa 1997
Bisigutarako apailuie buruz
Ondarroa 2002
Bitor Ureña, Musika Bandako Zuzendaria(1960-1974)
Ondarroa 1983
Bits
Ondarroa 2001
Bizitza Gordiña
Ondarroa 2002
Bizkaia antes de la fundación de la Villa de Ondarroa
Ondarroa 1983
Bizkaiko Forua
Ondarroa 1997
Boga-Boga otra vez en medio de la tormenta
Ondarroa 2005
Boga-boga, mariñela, melodia baten 60 eraldaketa
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
217
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Hay Bolincheros en la actualidad?
Ondarroako azken Bolintxeruak
Relación de Buques
El Sel de Burgo
Gure artean, Ondarroan, Baltzanekoa zan Luis Maria Burgoa
A los del Burgoa Mendi y Atxondo
Caladeros de Aparejos y artes artesanales
Nuestro cancionero
Cántabros y vascos en el mercado de esclavos
Cantares de un poeta en su visita a Ondarroa
El cañon
Las carreteras de la comarca
Carreteras: Eje Durango-Ondarroa
Edición crítica de la Carta Fundacional
La Casa Consistorial del siglo pasado
La Casita de la Huerta
El Caso de Isabelita
Aristide Cavaille-Coll, Ondarroako organuaren egilea
V Centenario Ignaciano
Bikandi : un gran ceramista
Hace cien años
Inquietante problema circulatorio
Algo de historia del Club
Ordenanzas Antiguas de la Cofradia
Desvinculación de la Cofradía
Ordenanzas de la Cofradía de 1593
Pesqueros adscritos a la Cofradia Santa Clara
Cofradia Santa Klara:barcos y pesca anual
Memoria histórica de las Cofradias
Cuatro Cofradías de pescadores hermanas
Las Cofradias de Pescadores y casos concretos curiosos
Un coleccionista singular
La Composición
Enajenación de montes comunales
Contos galegos e extranxeiros
El convento Medieval Franciscano de Santa Kutz para la
Foto de los personajes del cortejo municipal
Cosas que no se olvidan
Crónicas artísticas
La pelota vasca en Cuba
El Cura de Ondarroa más estimado fuera que en casa
218
O
n
d
a
r
r
A R T X I B O A K
o
a
2
0
0
6
Ondarroa 1987
Ondarroa 1987
IZENBURUA
URTEKARIA
Jakingarriak =
Ondarroa 1983
Ondarroa 2002
Ondarroa 1995
Nuestras
Ondarroa 1983
Ondarroako
Ondarroa 1990
Ondarroa 1997
Ondarroa 1996
Ondarroa 1988
Ondarroa 1990
Ondarroa ala
Ezkerra Ondarroan II.Errepublika Garaian
Ondarroa 2003
Irugarren adiñeko
Ondarroa 1990
Ondarroa 1993
1991 Udal Auteskundeak =
Ondarroa 1992
Ondarroako Santa Maria
Ondarroa 1996
Santa Maria
Ondarroa 1988
Ondarroa 1989
Ondarroa 1986
Ondarroa 2003
Antiguako
Santa Maria
Hiru Emakumeen Irudiak
Evolución de
Una
Eusebio de
Ondarroa 1989
Curiosidades sobre la
Ondarroa 1995
Nire
Ondarroa 1985
Ondarroa 1994
Ondarroa 1991
Danzas populares
Ondarroa 1982
Deika
Ondarroa 1986
Des-izenak
Ondarroa 2002
Desvinculación de la Cofradía
Ondarroa 1988
Ondarroa 2003
Ondarroa 1982
Don Andoni
Ondarroa 1993
Donostia?
Ondarroa 1997
Dringilin dron
Ondarroa 1989
Droga zer dala ta?
Ondarroa 1987
EAE-ANV ren sorrera
Ondarroa 2003
EDAR, vital para Ondarroa
Ondarroa 1995
egoitza
Ondarroa 1986
Egun zoriontsu
Ondarroa 1984
Ondarroa 1995
Ondarroa 1994
Ondarroa 2002
Ondarroa 1998
Eleberria gure elertian
Ondarroa 1988
Ondarroa 1996
Ondarroa 1989
El Labrador, la ruta de los vascos
Ondarroa 1985
Ondarroa 1992
Dantzariak
Eibartarrak karlisten aurka(bertsoak)
Ondarroa 1996
Ondarroa 1997
Ondarroa 1988
Ehun urte
Ondarroa 1988
Ondarroa 1991
Ondarroa 1987
Ondarroa 1984
Egunkariak Gutaz Diotena
Ondarroa 1982
Ondarroa 1988
Curiosidades locales
Curiosidades locales
Diruzale'ren poltsia
Ondarroa 2001
Ondarroa 1991
Ondarroa 1984
Difuntoak Ondarrutarron bihotzetan
Ondarroa 1986
Ondarroa 1985
Curiosidades
Curiosidades locales
Ondarroa 1984
Ondarroa 1985
A R A K A T Z E N
Ondarroako
Nire
Gure eraspeneko
Ondarroa 1989
Elecciones al Parlamento Europeo
Ondarroa 1989
Elecciones municipales de 1991
Ondarroa 1991
Eleiza
Ondarroa 1986
eleizako absidearen ikonografía
Ondarroa 1992
Elizako Erromesak
Ondarroa 2005
Elizako Idibegia
Ondarroa 2001
Elizan
Ondarroa 2002
embarcaciones
Ondarroa 1986
Enajenación de montes comunales
Ondarroa 1989
Enara
Ondarroa 1984
encuesta de 1925
Ondarroa 1984
Endeiza "Maspe"
Ondarroa 1984
enseñanza básica en Ondarroa hasta nuestro siglo
Ondarroa 1994
Erdi Aroko Hirigintza
Ondarroa 2004
eritxiak
Ondarroa 1984
eritxiaren goraberak
Ondarroa 1988
ermitak
Ondarroa 1985
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
219
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
IZENBURUA
URTEKARIA
Erramuak eta Belak = Remos y velas
Erramulariak orruka
Okinzarra Errenderian
Ezkerra Ondarroan II. Errepublika Garaian EAE-ANVren sorrera
Ondarroa. erri euskalduna
Txistulariak eta gure erria
Gure erriko gauzak
Arrangizko Haize Errotak
Esaera zahar eta berba zaharran zerrenda
Gure esaerak
Gure esaerak
Gure esaerak
Ondarroako esakera batzuk
Cántabros y vascos en el mercado de esclavos
Escualo o tiburón
Espacios naturales
Euskal Kultura Estatu Batuetan
Ondarrutar bat estranjerian
Estropadak gogoratzen
Etnografía local
Etorriko dira
Jose M. Etxaburu "Kamiñazpi"
Jose Mari Etxaburu Kamiñazpi
Jesus Etxebarria
Eun urte
Dirala eun urte
Aurte eun urte : 1898' jaioak
Aurten eun urte Ondarroan jaioak = Nacidos hace 100 años
Aurten eun urte Ondarru jaioak = Nacidos hace cien años
Euskal Herrietatik igaro zen trena
Arrain-parteak Euskal Herriko Arrantzaleen kondairan
Nombres euskaldunes = Euskal izenak
Euskal Kultura Estatu Batuetan
Euskal Literatura erbestean
Euskal Lore Jokoak
Euskal Lore Jokuak
Itxusiak ete gara euskaldunak?
Euskaldunen odola eta geneak
Ondarroako Udala : Euskara Batzordea
X: Ingurune Fonetikoak eragindako bustidurak Ondarroako Euskaran
Ondarru'ko euskera
220
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
Ondarroa 1989
Ondarroa 1983
Ondarroa 1990
Ondarroa 2003
Ondarroa 1998
Ondarroa 1996
Ondarroa 1986
Ondarroa 2004
Ondarroa 1992
Ondarroa 1984
Ondarroa 1986
Ondarroa 1987
Ondarroa 1996
Ondarroa 1990
Ondarroa 1985
Ondarroa 1982
Ondarroa 1990
Ondarroa 1982
Ondarroa 1982
Ondarroa 1982
Ondarroa 1988
Ondarroa 1991
Ondarroa 2002
Ondarroa 1985
Ondarroa 1989
Ondarroa 1998
Ondarroa 1998
Ondarroa 1997
Ondarroa 1996
Ondarroa 2003
Ondarroa 1994
Ondarroa 1987
Ondarroa 1990
Ondarroa 1992
Ondarroa 1983
Ondarroa 1982
Ondarroa 1996
Ondarroa 1996
Ondarroa 1987
Ondarroa 2003
Ondarroa 1983
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Euskera eta euskal literatura
Ondarroa 1996
Ez-ixenak
Ondarroa 1991
Gure ezaugarriak
Ondarroa 1989
Ezkontzaren inguruan
Ondarroa 1993
Centenario de la Falúa Real
Ondarroa 1987
Gure folklorea
Ondarroa 1990
Font Sendagilearen garaia(1820-1823)
Ondarroa 2001
Font Sendagilearen garaia(1820-1823)
Ondarroa 2002
Ondarroa eta Bizkaiko Forua
Ondarroa 1983
Uriak forudunak, ote?
Ondarroa 1998
Foto de los personajes del cortejo municipal
Ondarroa 1989
Fotos
Ondarroa 1998
El convento Medieval Franciscano de Santa Kutz para la Evangelización de las
Ondarroa 2003
Ondarroako Frontoi Zaharra
Ondarroa 2001
Del frontón de pelota
Ondarroa 1986
Frontones vascos
Ondarroa 1984
Edición crítica de la Cara Fundacional
Ondarroa 1988
Gabonetako tira-birak
Ondarroa 1987
Gabonetatik erregetara
Ondarroa 1987
Ondarroa vista por Ciriquiain Gaiztarro
Ondarroa 1992
Gure Garai ikurra
Ondarroa 1982
Garoa Marrazkietan
Ondarroa 1988
Domingo Garro
Ondarroa 1998
Gaurko bizitza
Ondarroa 1983
Gauza gazak
Ondarroa 1982
Gure gauzak
Ondarroa 1985
Gauzen azterketa
Ondarroa 1982
Gaztetxo taldea
Ondarroa 1985
Gente Joven
Ondarroa 1987
1936ko gerran: ondarreses muertos
Ondarroa 1989
Gerrateko kontuak:Iruñako San Kristobal gazteluko igesal
Ondarroa 1997
Neuk eta Geuk
Ondarroa 1990
Gipuzkoako mugatik Gernikara kosterrez
Ondarroa 1992
Ondarroako Arrantzale giroko berbak
Ondarroa 2005
Gogapenak
Ondarroa 1983
Goldaketa Elkarteko Txalopen zerrenda
Ondarroa 1995
Goldaketa elkarteko txalopen zerrenda
Ondarroa 1996
Goldaketa y otros
Ondarroa 1992
Eduardo Gorosarri Maiztegi
Ondarroa 1989
Gregorio SantaKruz maisua (1898-1998)
Ondarroa 2001
Un original monumento: Gudarien omenez
Ondarroa 1988
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
221
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
La Marina de guerra contra Ondarroa
El precio de las guerras
El guerrillero Longa
Guillermo
El Arquitecto Guimon
Gurutzearen Alabak Ondarroan(1904-IV)
Guzur Etxetik Kultur Etxera
Guzurretxe
Padrón de habitantes
Harria gure inguruko Arkitekturan
Udal Hauteskundeak
Porturik gabeko herri arrantzalea
Neure Herri honi
Ondarroa hipotecada
Ondarroako Erdi Aroko Hirigintza
Kanttoipen Hirigintza lanak
Apuntes de una historia musical
Historial de Regatas
Discusión histórica
Ondarru bere historigrafian
Hodeiak
Ondarroa hogeitamarreko urteetan
Hospitales de Ondarroa
Umore garratza = Humor ácido
Ibargungo Txarrixa
Nolako idazlea genun Txomin?
Ondarroako euskal idazleak :ikuspegi orokorra
Obras en la Iglesia Parroquial
Iglesia Parroquial de Ondarroa
V Centenario Ignaciano
Ondarroako Santa Maria eleizako absidearen ikonografia
Ikusi ondoren
Juegos infantiles locales
Juegos infantiles locales
Influencia guipuzcoana en Ondarroa
Ingelesak, Pattarra eta Arrillaga (1802)
Una escultura de Lertxundi en Inglaterra
Inauguración oficial del Instituto de Ondarroa
Iñaki Deunaren Ondarruko sustraiak
Iparkaletik
Ipar Kale
222
O
n
d
a
r
A R T X I B O A K
r
o
a
2
0
0
6
IZENBURUA
URTEKARIA
Ondarroa
1989
Gure
Ondarroa
1990
Gure zarren
1983
Gure gizonak: Fernando
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
1997
1990
2004
1983
Ondarroako Itxas
1982
Gerrateko kontuak:
1987
El Caso de
1996
Euskal
1983
1995
1984
1993
El caso de
2004
Nire umetako
1982
Lehenengo
1991
1983
1987
1984
1986
1988
Ondarroako
Gure denboretako
Ondarrutarren
Arrain eta
1996
Arrain eta itxaski
Arrain eta itxaski batzuen
1988
Ur sakonetako txalopa eta jaubeen
1990
Recuerdo de
1982
1992
Ondarrutar jatorrizko bat lur santuan:
Ondarroa
1984
Acerca del
Ondarroa
1987
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
Ondarroa
1985
2002
Lengo ta oraingo
Gure
1985
1998
1989
ipuinak
Ondarroa 1984
Iparorratza
Ondarroa 2002
Irakaskintza Ondarroan
Ondarroa 1990
Iramategi
Ondarroa 1992
Irratia eta Imanol Urreisti
Ondarroa 1997
Irugarren adiñeko egoitza
Ondarroa 1986
Iruñako San Kristobal gazteluko igesaldia
Ondarroa 1997
Isabelita
Ondarroa 1990
Isabelita
Ondarroa 1991
Italia, Pedro M.Unanueren azken antzokia
Ondarroa 1991
Itsas gizonen Gizarte asegurantzaren aurrekariak
Ondarroa 2002
Itsasoa galdu zuen herria
Ondarroa 1992
Itsasoan zaitut
Ondarroa 1990
itsasorateak
Ondarroa 1995
Itsastxoriak
Ondarroa 2001
Itxas Azoka Ondarroan
Ondarroa 1997
itxas ondamendi batzuk
Ondarroa 1995
itxas ondamendiak
Ondarroa 1994
Itxas-ertzean
Ondarroa 1986
itxaski izenak
Ondarroa 1983
Itxasoko goraberak
Ondarroa 1990
Ondarroa 1990
Ondarroa 1985
Itxusiak ete gara euskaldunak ?
Ondarroa 1996
izenak
Ondarroa 1983
izenak
Ondarroa 1994
izenak
Ondarroa 1996
Izenekin olgetan bertso ariñetan
Ondarroa 1989
Izeta
Ondarroa 1986
Izurrategi
Ondarroa 1991
Izurrite baten triskantzak
Ondarroa 1998
Jai Alai
Ondarroa 1998
jaiak
Ondarroa 1998
jaiak eta esaera txikiak
Ondarroa 1985
Jaien garra eta tengadea
Ondarroa 1996
Jakingarriak = Curiosidades
1998
1996
Ondarroa 1985
Itxastarrak
1984
1989
Ipar-kalea
Itxasoko mariek
1982
1989
A R A K A T Z E N
Au
Euskal Lore
Euskal Lore
Ondarroa 1984
Jan da jateko
Ondarroa 1986
Jokera
Ondarroa 1982
Jokoak
Ondarroa 1983
Jokuak
Ondarroa 1982
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
223
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Jontxu'ren azkenengo itxasoratzea
Ondarroa 1990
Jota del Regateo
Ondarroa 1982
Jose Mari Etxaburu Kamiñazpi
San Juan suak
Juegos Florales
Juegos infantiles locales
Juegos infantiles locales
Julito: Atuna garraiatzeko herri ekimena
Las Juntas Generales de Gernika y los Apoderados de Ondarroa
Kalandiko Arima Pielak
Kalare Deuna Arrantzale Kofradia
Kalare deuna Arrantzalien Kofradia
Jose M. Etxaburu Kamiñazpi
Jose Mari Etxaburu Kamiñazpi
Umetako kantak
Ondarrutarrak guazen kantari
Kantauri Itsaotik Pazifiko Ozeanoraino Bidea
Kanttoipen Hirigintza lanak
Saturrarango Kartzela
Kezkak
Ondarroako Kioskoak
Zaldupeko Kiroldegia
Kalare Deuna Arrantzale Kofradia
Kalare deuna Arrantzalien Kofradia
Kofradiako Arrain gorabera: Portuko txalupak
Ondarroako Santa Klara Kofradian 1990 saldutako arraintza
Ondarroako Itsas Kofradiari buruzko Kondaira lorratzak
Lagi-Zaharretik Konstituzionalismora: Mundu bi aurrez-aurre
Danak ez ziran kontrabando zaleak
Kontu eta gertaerak
Kresal umorez
Kresala Itsas elaberria
Kresala literatura aldetik
Euskal Kristau Dotrinak
Krito ta Judas pelotaka
Kultur Etxe barria
Kultur Etxea
Kultur Etxea
Kultur Etxea: idaz sariketak
Guzur Etxetik Kultur Etxera
Euskal Kultura Estatu Batuetan
224
O
n
d
a
r
A R T X I B O A K
r
o
a
2
0
0
6
Ondarroa 2002
Ondarroa 1989
Ondarroa 1989
Ondarroa 1984
Ondarroa 1985
Ondarroa 2005
Ondarroa 1995
Ondarroa 1990
Ondarroa 1995
Ondarroa 1996
Ondarroa 1991
Ondarroa 2002
Ondarroa 1983
Ondarroa 1983
Ondarroa 1995
Ondarroa 1991
Ondarroa 2003
Ondarroa 1989
Ondarroa 2005
Ondarroa 1985
Ondarroa 1995
Ondarroa 1996
Ondarroa 1994
Ondarroa 1991
Ondarroa 1991
Ondarroa 2003
Ondarroa 1991
Ondarroa 1989
Ondarroa 1985
Ondarroa 1989
Ondarroa 1988
Ondarroa 1998
Ondarroa 1986
Ondarroa 1986
Ondarroa 1985
Ondarroa 1989
Ondarroa 1988
Ondarroa 1983
Ondarroa 1990
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Auxe de Kurutzi
Ondarroa 1989
Santa Kutz
Ondarroa 2004
Lagi-Zaharretik Konstituzionalismora: Mundu bi aurrez-
Ondarroa 2003
Xabier Laka
Ondarroa 1985
Xabier Laka
Ondarroa 1994
Lanchas y gente del mar en 1728
Ondarroa 1989
Pleito maderero y de langostas
Ondarroa 1982
El vasco Larra jefe de todas las bandas de Música de EE.UU
Ondarroa 1996
Ondarroa eta legedi bikoiztasuna
Ondarroa 1994
Lehenego Itxas Azoka Ondarroan
Ondarroa 1997
Una escultura de Lertxundi en Inglaterra
Ondarroa 1998
Mikel Lertxundi. Espazioak, ez hutsak
Ondarroa 2004
Txomin Agirre Udal Liburutegia
Ondarroa 1997
Txomin Agirre Udal Liburutegia
Ondarroa 1998
Un documento más acerca de los Licona medievales
Ondarroa 1992
Los Likona de Ondarroa durante el siglo XV
Ondarroa 1991
El Linaje de la Rentería en la Ondarroa Finimedieval
Ondarroa 1994
Euskera eta euskal literatura
Ondarroa 1996
Euskal Literatura erbestean
Ondarroa 1992
Un siglo de literatura vasca
Ondarroa 1998
Juegos infantiles locales
Ondarroa 1985
El guerrillero Longa
Ondarroa 1990
Euskal Lore Jokoak
Ondarroa 1983
2006an: Augustin Zubikarairen omenezko Lore Jokoak
Ondarroa 2005
Euskal Lore Jokuak
Ondarroa 1982
Gure arrantzaleak Lutwafe ko pilotuen salbatzaile
Ondarroa 2004
Pleito maderero y de langostas
Ondarroa 1982
Maestres de Pesca y sus Marineros
Ondarroa 1982
Un maestro tesonero y discutido
Ondarroa 1990
Maite-min zarrak
Ondarroa 1983
El pan y el Mar
Ondarroa 1982
Lanchas y gente del mar en 1728
Ondarroa 1989
Itxasoko mariek
Ondarroa 1990
La Marina de guerra contra Ondarroa
Ondarroa 1989
Maestres de Pesca y sus Marineros
Ondarroa 1982
Markesaren alaba
Ondarroa 2001
Markinako feria ta abar
Ondarroa 1989
Markiña'tik agur
Ondarroa 1983
Eusebio de Endeiza Maspe
Ondarroa 1984
Incidentes y proceso con el escocés Matusin
Ondarroa 1993
La Matxinada de 1776 en Ondarroa
Ondarroa 1991
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
225
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Miscelanea
Mitologia popular
Juan Antonio Mogelen bertsoak
Enajenación de montes comunales
Un original monumento: Gudarien omenez
Nuestros monumentos
Monumentos
La Banda Municipal de Música
Musica : Romanza
Música Medieval en Ondarroa
Musika
Bitor Ureña Musika Bandako Zuzendaria(1960-1974)
Aspaldian: Musika lana
Neuk eta Geuk
Nombres euskaldunes = Euskal izenak
Nun dago zubi au? =Dónde está este puente?
Obras en el Puerto
Obras en la Iglesia Parroquial
Obras portuarias
Obras portuarias
Obras portuarias
Odol beruak
Euskaldunen odola eta geneak
Oitura batzuk
Ondarrutarkeriak : galdu ziran oitura batzuk
Oiturazko arrantza
Oiturazko arrantza
Oiturazko arrantza = Sistema trad. De pesca
Okinzarra Errenderian
Gure denboretako itxas ondamendi batxuk
Ondarrutarren itxas ondamendiak
Ondarres en candelero: Josu Ortuondo
El pintor ondarrés Jose Benito Bikandi, en las críticas de Hermes
Páginas ondarresas
Abizen jatorrak = Apellidos ondarreses
1936ko gerran : ondarreses muertos
Iglesia Parroquial de Ondarroa
Hospitales de Ondarroa
Mi pueblo Ondarroa
A Ondarroa
Zenarruza, Berriatua, Ondarroa
226
O
n
d
a
r
A R T X I B O A K
r
o
a
2
0
0
6
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Ondarroa 1982
Estudio sobre Ondarroa
Ondarroa 1986
Ondarroa 1991
Urbanismo de ideas en Ondarroa
Ondarroa 1987
Ondarroa 1988
Influencia guipuzcoana en Ondarroa
Ondarroa 1983
Ondarroa 1989
Ondarroa 1985
Remeros de Ondarroa
Música Medieval en Ondarroa
Pesqueros de altura con base en Ondarroa
Ondarroa 1996
La nueva imagen de Ondarroa
Ondarroa 1987
Ondarroa 1995
Balcones y rejas en Ondarroa
Ondarroa 1991
El vinatero de Ondarroa
Ondarroa 1986
Algunos datos básicos sobre el puerto de Ondarroa
El escritor Jose de Arteche : su fervor por Ondarroa
Ondarroa 1992
Organización de productores de pesca de Ondarroa
Ondarroa 1997
Ondarroa 1985
Ondarroa 1986
Ondarroa 1988
Ondarroa 1990
Ondarroa 1995
Ondarroa 1994
Ondarroa 1996
Ondarroa 1995
Ondarroa 1987
Ondarroa 1991
Ondarroa 1989
Ondarroa 1982
Ondarroa 1982
Ondarroa 1984
Ondarroa 1984
Ondarroa 1985
Ondarroa 1994
Ondarroa 1995
Ondarroa 1995
Ondarroa 1995
Ondarroa 1995
Ondarroa 1996
Ondarroa 1996
Ondarroa 1996
Cantares de un poeta en su visita a Ondarroa
Ondarroa 1993
Ondarroa 1983
Ondarroa 1993
Barandillas en Ondarroa
Inauguración oficial del Instituto de Ondarroa
Ondarroa 1996
Ondarroa 1991
EDAR, vital para Ondarroa
Ondarroa 1983
Ondarroa 1994
Ondarroa 1991
Indalecio Prieto, Sebastin Bakeriza y el Puerto de Ondarroa
Ondarroa 1990
Ondarroa 1988
Ondarroa 1989
Breve visión del proceso de formación de Ondarroa
Las Juntas Generales de Gernika y los Apoderados de Ondarroa
Ondarroa 1987
Ondarroa 1987
La Matxinada de 1776 en Ondarroa
Ondarroa 2002
Ondarroa 1988
Ondarroa 1987
La Marina de guerra contra Ondarroa
Ondarroa 1986
Ondarroa 1989
Ondarroa 1987
Ondarroa 1997
Ondarroa 1997
Ondarroa 1997
Variante de Ondarroa
Ondarroa 1998
Ondarroa 1998
Dario de Regoyos eta Ondarroa
Ondarroa 2003
Ondarroa : apuntes históricos
Ondarroa 1989
Berriatua y Ondarroa : Muga barriak
Ondarroa 1983
Ondarroa 1635 urtean
Ondarroa 1989
Nork erre zuen Ondarroa 1794?
Ondarroa 2004
Ondarroa 1846 urtean
Ondarroa 1997
Ondarroa 2010 Plangintza Estratejikoa, pixkanaka aurrera
Ondarroa 2003
Ondarroa 2010: Etorkizunari Begira
Ondarroa 2001
Dos menciones del astillero de Ondarroa al término medieval
Ondarroa 1994
Ondarroa ala Donostia?
Ondarroa 1997
Ondarroa baserri giroan
Ondarroa 1985
Visión de Ondarroa de 189__
Ondarroa 1988
El pedido de Ondarroa durante el siglo XV
Ondarroa 1989
Los Likona de Ondarroa durante el siglo XV
Ondarroa 1991
Ondarroa en el Tratado de Paz de Fuenterrabia con...
Ondarroa 2004
Ondarroa eta Athletik
Ondarroa 1998
Ondarroa eta Bizkaiko Forua
Ondarroa 1983
Ondarroa eta legedi bikoiztasuna
Ondarroa 1994
Ondarroa eta Portua, Portua eta Herria
Ondarroa 2001
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
227
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
El linaje de la Renteria en la Ondarroa Finimedieva
Ondarroa Gugaldian:Eguna euskal egunkariaren ikuspegia
Curiosidades sobre la enseñanza básica en Ondarroa hasta nuestro siglo
Ondarroa hipotecada
Ondarroa hogeitamarreko urteetan
El Cura de Ondarroa más estimado fuera que en casa
Por un Ondarroa más humano
Ondarroa medieval a través de 4 bulas o cartas papales
Ondarroa pesquera en el siglo XIX
Ondarroa vista por Ciriquiain Gaiztarro
Ondarroa vista por las facturas
Ondarroa XX.mendearn atadian
Ondarroa y los Regidores del Municipio
Ondarroa y sus apellidos
Ondarroa y sus torres
Los armolea de Ondarroa, corsarios y dueños de navio
Ondarroa, erri euskalduna
Ondarroa, Erri Euskalduna
Ondarroa, Herri Arratzalearen Ajeak
Ondarroa, noble, leal y esforzada
Ondarroako Arranontziak(1671-1894)
Ondarroako Arranontziak(1794-1900)
Ondarroako Arranontziak(1885-1903)
Ondarroako Arranontziak(1905-1913)
Ondarroako Arranontziak(1905-1922)
Ondarroako Arrantzale giroko berbak
Ondarroako arrantzaleak"izurdeari" tiroka
Ondarroako Arrantzaleak:1891 eta 1886an
Ondarroako azken Bolintxeruak
Ondarroako Des-izenak
Ondarroako Erdi Aroko Hirigintza
Ondarroako esakera batzuk
Ondarroako euskal idazleak :ikuspegi orokorra
X:Ingurune Fonotikoak eragindako bustidurak Ondarroako Euskaran
Ondarroako Frontoi Zaharra
Ondarroako Itsas Kofradiari buruzko Kondarira lorratzak
Ondarroako Itsastxoriak
Ondarroako Itxas Irratia eta Imanol Urreisti
Antiguako Ama Ondarroako kaleetan zehar
Ondarroako Kioskoak
Ondarroako lehen Batzokia(1903-08-14):Euskal...
228
O
n
d
a
r
A R T X I B O A K
r
o
a
2
0
0
6
Ondarroa 1994
Ondarroa 1994
IZENBURUA
URTEKARIA
Aristide Cavaille-Coll
Ondarroa 1994
Ondarroa 1993
Ondarroa 1988
Ondarroa 1991
Ontzia, kaia, itxas argia
Ondarroa 1994
Ondarroa 1992
Berriatu eta
Irakaskintza
Ondarroa 1990
Lehenengo Itxas Azoka
Ondarroa 1984
Gurutzearen Alabak
Ondarroa 1998
Zer dakizu
Ondarroa 1984
Ondarroa 1994
Ondarroa 2003
Aiñal
Ezkerra
Ramon Zubiaurre
Ondarroa 2004
Ondarroa 2004
Ondarroa 2005
Ondarroa 2004
Ondarroa 1987
Ondarroa 2002
Ondarroa 2004
Ondarroa 1996
Telebista
Gure egunetako
Ni jaio nitzan
Geure
Ondarroako Santa Maria
Ondarroa 1992
Ondarroako Santa Maria eleizako absidearen ikonografia
Ondarroa 1992
Ondarroa 1984
Ondarroa 1987
Ondarroako Urubildua: Lege Sorrera eta Forua
Ondarroa 2002
Ondarroa'ko zezen-jaien kontuak
Ondarroa 1995
Ondarroan
Ondarroa 1990
Ondarroan
Ondarroa 1993
Ondarroan
Ondarroa 1997
Ondarroan II.Errepublika Garaian EAE-ANVren sorrera..
Ondarroa 2003
Ondarroan(1904-IV)
Ondarroa 2004
Ondarroaren goratzaillea
Ondarroa 1992
Ondarroari buruz?
Ondarroa 1984
Ondarroari buruzko jakingarriak
Ondarroa 1987
Ondarroa 1996
Ondarroa 1995
Ondarroa 1998
Ondarroatik dabiltzan txalupak
Ondarroa 1992
Ondarru
Ondarroa 1986
Ondarru
Ondarroa 1995
Ondarru
Ondarroa 1990
Ondarroa 1984
Ondarru maite
Ondarroa 1986
Ondarru maite
Ondarroa 1987
Ondarru nire baitan
Ondarroa 1990
Ondarru ta Saturraran Inguruak
Ondarroa 1983
Ondarru zaratatsua
Ondarroa 1988
Ondarru'ko Abesbatz edo orfeoiak
Ondarroa 1983
Ondarruko berba bereziak
Ondarroa 1993
Ondarruko berbeti idazteko oinarrizko gixin proposamena
Ondarroa 2003
Ondarroa 2004
Ondarru'ko Bertso Zaletasuna
Ondarroa 2001
Ondarroa 2001
Ondarru'ko euskera
Ondarroa 1991
Ondarroa 1983
Ondarruko gauza arrigarriak
Ondarroa 2001
Ondarroa 1998
Ondarruko goraberak
Ondarroa 1997
Ondarroa 1987
Ondarruko lengo teatrua
Ondarroa 2004
Ondarroa 2003
Ondarroa 1991
Ondarru bere historigrafian
Ondarroa 1996
Ondarroa 2005
Ondarroako Santa Klara Kofradian 1990 saldutako arraintza
Ondarroa'tik dabiltzan txalopak
Ondarroa 2005
Ondarroa 2002
Ondarroa 1985
Ondarroa 1987
Ondarroatik dabiltzan txalopak
Ondarroa 2001
Ondarroa 2003
Ondarroako portua = Puerto de Ondarroa
Ondarroako paper zaharren artean
Ondarroatik dabiltlzan txalopak
Ondarroa 1997
Ondarroa 2002
Ondarroa 2003
Ondarroako Udala : Euskara Batzordea
Ondarroa 1982
Ondarroa 2001
Ondarroako organuaren egilea
Ondarroako sorlegeaz
Ondarroa 2004
Ondarroa 1989
A R A K A T Z E N
Iñaki Deunaren
Ondarroa 1984
Ondarruko Semea naz
Ondarroa 1982
Ondarruko sustraiak
Ondarroa 1985
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
229
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Ondarru'ko Txorizaleak
Ondarroa 1986
Ondarru'ren seme-alaba aztuak
Ondarroa 1986
Ondarruko zubiak
Ondarru'ri buruzko lanak
Lau ondarrutar
Ondarrutar bat Estatu Batuetan
Ondarrutar bat estranjerian
Ondarrutar baten ibillaldiak
Ondarrutar Bertsolari Zarrak
Ondarrutar jatorrizko bat lur santuan: J. Izurrategi
Agur eta Ohore ondarrutar pilotariak!
Ondarrutar ume talde bategaz txangoan
Ondarrutarkeriak : galdu ziran oitura batzuk
Ondarrutarkerixak
Arrantzale ondarrutarra
Eutsi horri ondarrutarra!
Batzuk Ondarrutarrak
Ondarrutarrak eta otarraiñaren arrantza
Ondarrutarrak guazen kantari
Ondarrutarren itxas ondamendiak
Difuntoak Ondarrutarron bihotzetan
Ondarrutik dabiltzan txalopak
Arrigorri Ondartza
Ondartzarako joan etorria
Boccacio Ondasrroa y las Renterias
Oñaz-Loiola
Hacia una ordenación del puerto
Ordenanzas Antiguas de la Cofradia
Ordenanzas de la Cofradía de 1593
Ordenanzas sobre reparto de ballenas de 1610
Organización parroquial
Aristide Cavaille-Coll, Ondarroako organuaren egilea
Ondarres en candelero : Josu Ortuondo
Ondarrutarrak eta otarraiñaren arrantza
Padrón de habitantes
El pan y el Mar
Elecciones al Parlamento Europeo
Parrokiko lanak
Obras en la Parroquia
Coste de Pilastrones de la Parroquia
Obras en la Iglesia Parroquial
230
O
n
d
a
r
A R T X I B O A K
r
o
a
2
0
0
6
Ondarroa 1985
Ondarroa 1983
Ondarroa 1985
Ondarroa 1989
IZENBURUA
URTEKARIA
Organización parroquial
Ondarroa 1997
Ondarroa 1989
Ondarroa 1984
Ondarroa 2001
Ondarroa 1986
Ondarroa 1991
Ondarroa 1983
Ondarroa 1994
Ondarroa 2003
Ondarroa 1997
Ondarroa 1995
Ondarroa 1984
Ondarroa 1998
Ondarroa 1991
Ondarroa 1987
Ondarroa 1985
Ondarroa 1988
Ondarroa 1988
Ondarroa 1993
Ondarroa 2003
Ondarroa 1996
Ondarroa 1991
Ondarroa 1998
Ondarroa 2005
Ondarroa 2005
Del frontón de Pelota
Ondarroa 1986
Pelota tokia
Ondarroa 1984
La pelota vasca en Cuba
Ondarroa 1994
Pelotaririk onena
Ondarroa 1988
Titulares de Periódicos
Ondarroa 1986
Perutxu eta Traganarrua
Ondarroa 1987
Arrantza = Pesca
Ondarroa 1982
Problemas de la pesca
Ondarroa 1984
Cofradia Santa Klara: barcos y pesca anual
Ondarroa 1992
Organización de productores de pesca de Ondarroa
Ondarroa 1998
Nuestros sistemas de pesca en el siglo pasado
Ondarroa 1990
Maestres de Pesca y sus Marineros
Ondarroa 1982
Vida y sacrificios del pescador
Ondarroa 1986
Las Cofradias de Pescadores y casos concretos curiosos
Ondarroa 1992
Pescar en aguas comunitarias
Ondarroa 1994
Ondarroa pesquera en el siglo XIX
Ondarroa 1989
Pesqueros adscritos a la Cofradia Santa Clara
Ondarroa 1991
Pesqueros de altura con base en Ondarroa
Ondarroa 1991
Coste de Pilastrones de la Parroquia
Ondarroa 1982
Agur eta Ohore ondarrutar pilotarik!
Ondarroa 2004
Pinceladas
Ondarroa 1983
El pintor ondarrés Jose Benito Bikandi, en las críticas de Hermes
Ondarroa 1995
Plaiko Zubixe
Ondarroa 2002
Pleito maderero y de langostas
Ondarroa eta Portua, Portua eta Herria
Ondarroa 1987
Txalopak eta portuko goraberak
Ondarroa 1988
Ondarroa 1995
Nor da pekatari?ren partiturak
Ondarroa 1989
Ondarroa 1982
Ondarroa 2002
San Pedroren Froga
Diruzale'ren poltsia
Ondarroa 1988
Ondarroa 1996
Ingelesak Pattarra eta Arrillaga(1802)
Ondarroa 1983
Ondarroa 1982
Ondarroa 1985
Gure zaindaria = Nuestra patrona
Nor da pekatari?ren letra
Ondarroa 1983
Ondarroa 1985
Paseo peatonal Arrigorri-Saturraran
Ondarroa 1982
Ondarroa 2004
Ondarroa 1982
Apuntes históricos parroquiales
Kantauri Itsasotik Pazifiko Ozeanoraino Bidea
Ondarroa 1991
Ondarroa 1993
Iglesia Parroquial de Ondarroa
Ondarroa 1982
Ondarroa 1985
A R A K A T Z E N
Ondarroa 1982
Ondarroa 1982
Ondarroako portua = Puerto de Ondarroa
Ondarroa 1985
Ondarroa 2001
Obras portuarias
Ondarroa 1993
Ondarroa 1993
Porturik gabeko herri arrantzalea
Ondarroa 1996
Pregonero recordado
Ondarroa 1985
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
231
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Indalecio Prieto, Sebastian Bakeriza y el Puerto de Ondarroa
Organización de productores de pesca de Ondarroa
Tradición y progreso
Mi pueblo Ondarroa
Zubibarria = Puento nuevo
Obras en el Puerto
Hacia una ordenación del puerto
Información histórcia del Puerto
Indalecio Prieto, Sebastien Bakeriza y el Puerto de Ondarroa
Algunos datos básicos sobre el puerto de Ondarroa
La regata de 1890
Historial de Regatas
Regatas de 1890
Jota del Regateo
Ondarroa y los Regidores del Municipio
Dario de Regoyos eta Ondarroa
Rehabilitación urbana
Balcones y rejas en Ondarroa
Remeros de Ondarroa
El linaje de la Renteria en la Ondarroa Finimedieval
Boccacio Ondarroa y las Renterias
Musica : Romanza
Sagarra ta sagardaua
Sagardaua eta txakoliña gure errian
Sagarra ta sagardaua
Los Salazoneros Italianos
Estudio sobre la Vida de San Ignacio de Loyola
San Juan suak
Antonio San Martin
Saneamiento de nuestras aguas
Santa Kutz
El convento Medieval Franciscano de Santa Kutz para la Evangelización de las Canarias
Ontzia, kaia, itxas argia :Ondarroako Santa Maria
Ondarroako Santa Maria eleizako absidearen ikonografia
Santa Maria Elizako Erromesak
Santa Maria Elizako Idibegia
Gregorio SantaKruz maisua(1898-1998)
Sardin Saltzaillia. Musika eta bertsuak
Paseo peatonal Arrigorri Saturraran
Ondarru ta Saturraran Inguruak
Saturrarango Kartzela
232
O
n
d
a
r
A R T X I B O A K
r
o
a
2
0
0
6
IZENBURUA
URTEKARIA
Ondarroa 1995
Ondarroa 1998
Ondarroa 1989
Ondarroa 1984
El
Importante
Ondarroa 1982
El pedido de Ondarroa dutante el
Ondarroa 1987
Jose Maria
Ondarroa 1983
Ondarroa 1992
Ondarroako
Ondarroa 1997
San Juan
Ondarroa 1995
Nere
Ondarroa 1983
Necesidad de programar
Ondarroa 1984
Augustin Zubikarairi
Ondarroa 1990
Un maestro
Ondarroa 1983
Toponimia .
Ondarroa 1983
Ondarroa 1982
Ondarroa 2003
Ondarroa 1995
Ondarroa 1987
Ondarroa 1994
Ondarroa 1998
Gure
Sobre el
Perutxu eta
Ondarroa 1996
Euskal Herrietatik igaro zen
Ondarroa 1992
Ur sakonetako
Ondarroa 2003
Ondarroatik dabiltzan
Ondarroa 1989
Ondarroa'tik dabiltzan
Ondarroa 1984
Ondarroa 1984
Ondarroa 1991
Ondarroa 1987
Ondarroa 1995
Sagardaua eta
Ur sakonetako
Ondarrutik dabiltzan
Ondarroatik dabiltzan
Ondarroa 2004
Goldaketa Elkarteko
Ondarroa 1992
Ondarroatik dabiltzan
Ondarroa 2003
Ondarroa 1992
Goldaketa Elkarteko
Ondarroa 2005
Ondarroa 1991
Ondarroa 1985
Ondarroa 1983
Ondarroa 2003
Seaskatxo bat eta abar
Ondarroa 1989
Sel de Burgo
Ondarroa 2002
Segundo Bedialauneta Txori Erreka
Ondarroa 2002
sentencia
Ondarroa 1988
siglo XV
Ondarroa 1989
Sinesmena biotz eta kalean
Ondarroa 1992
Solabarrieta
Ondarroa 2005
sorlegeaz
Ondarroa 1984
Sorterriari
Ondarroa 1988
suak
Ondarroa 1989
suelo residencial
Ondarroa 1992
sukaldaritza
Ondarroa 1997
Talaiako Itsastarra
Ondarroa 2001
Telebista Ondarru
Ondarroa 1986
tesonero y discutido
Ondarroa 1990
Titulares de Periódicos
Ondarroa 1986
tokien izenak
Ondarroa 1991
Toponimia: tokien izenak
Ondarroa 1991
Tradición y progreso
Ondarroa 1989
Ondarroa 1989
tráfico de vehiculos
Ondarroa 1987
Traganarrua
Ondarroa 2003
trena
Ondarroa 1992
txakoliña gure errian
Ondarroa 1996
txalopa eta jaubeen izenak
Ondarroa 1995
txalopak
Ondarroa 1996
txalopak
Ondarroa 1997
txalopak
Ondarroa 1998
txalopak
Ondarroa 1995
txalopak
Ondarroa 1993
Txalopak eta portuko goraberak
Ondarroa 1995
Txalopen zerrenda
Ondarroa 1996
txalopen zerrenda
txalupak
Ondarroa 1992
Txanton Piperri
Ondarroa 1994
Txatxamatxalinatxu
Ondarroa 2001
Ondarroa 2001
A R A K A T Z E N
Ondarroa 2002
Txirristadak
Fichas del
Gure
Ondarroa 1986
Txistulariak eta gure erria
Ondarroa 1996
Txoko
Ondarroa 1985
Txokoa
Ondarroa 1985
Txomin Agirre
Ondarroa 1989
Txomin Agirre : críticas
Ondarroa 1982
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
233
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
IZENBURUA
URTEKARIA
Txomin Agirre : gogoan zaitugu
Ondarroa 1985
Txomin Agirre kolokan?
Ondarroa 1989
Txomin Agirre Badiola(1864-1920)
Txomin Agirre Olerkari
Txomin Agirregaz itxas giroan
Nolako idazlea genun Txomin?
Txordo
Txordo
Segundo Bedialauneta Txori Erreka
Txoriarentzat eta gizonarentzat
Txorien izenak
Ondarru'ko Txorizaleak
Udala = Ayuntamiento
Umetako kantak
Umore garratza = Humor ácido
Reivindicando la figua del tenor Unanue
Pedro Maria Unanue : curiosidades
Unanue : su voz llegó
P.M. Unanue y su contexto histórico
Italia, Pedro M. Unanuren azken antzokia
Ur Sakonetako arrasteruak = Barcos de arrastre
Ur sakonetako txalopa eta jaubeen izenak
Ur sakonetako txalopak
Rehabilitación urbana
Urbanismo de ideas en Ondarroa
Bitor Ureña, Musika Bandako Zuzendaria(1960-1974)
Uriak, forudunak, ete?
Ondarroako Itxas Irratia eta Imanol Urreisti
Las desventuras del marino P. Urresti
Esteban de Urtubi ¿un aventurero ondarrutarra?
On Anjel Urzelai Ondarroan (1927-1936)
V Centenario Ignaciano
Variante de Ondarroa
El labrados, la ruta de los vascos
Cántabros y vascos en el mercado de esclavos
Vestidos decentemente
Vida y sacrificios del pescador
Algunos aspectos y curiosidades de nuestra villa
Ville de Bayonne, itsasontzi misteriotsua
El vinatero de Ondarroa
Visitas amargas
234
O
n
d
a
r
A R T X I B O A K
r
o
a
2
0
0
6
Ondarroa 2001
Ondarroa 1989
Ondarroa 2002
Ondarroa 1989
Ondarroa 1989
Ondarroa 1995
Ondarroa 2002
Ondarroa 1989
IZENBURUA
URTEKARIA
Viviendas para arrantzales
Ondarroa 1997
XIX Mendeko auzi bat, Bisigutarako apailuei buruz
Ondarroa 1997
Ondarroa pesquera en el siglo XIX
Ondarroa 1991
Ondarroa 1982
Ondarroa 1993
Ondarroa 1991
Ondarroa 1989
Ondarroa 1996
Ondarroa 1995
Ondarroa 1983
Ondarroa 1987
Ondarroa 2002
Ondarroa 1998
Ondarroa 1997
Ondarroa 1985
Zaldupeko Txurru
Ondarroa 1989
Gure zarren ipuinak
Ondarroa 1984
Zenarruza, Berriatua, Ondarroa
Ondarroa 1985
Zeru iluna Dublinen
Nun dago zubi au?
Ondarroa 2001
Ondarroa 1996
Zaldupeko Kiroldegia
Ondarroa 1983
Ondarroa 1984
Ondarroa 1991
Gure zaindaria=Nuestra patrona
Berriatu eta Ondarroa'ko zezen-jaien kontuak
Ondarroa 1983
Ondarroa 1989
Los Likona de Ondarroa durante el siglo XV
Ondarroa 1986
Ondarroa 1986
A R A K A T Z E N
Ondarroa 1989
Ondarroa 1995
Zorrak ordaintzen
Ondarroa 1993
Ondarroa 1991
Zubi zarra Zubi barri?
Ondarroa 1989
Izaera bereziko zubi birakaria
Ondarroa 2001
Zubi Zaharra uxolak eraman zuenekoa(1953)
Ondarroa 2003
Zubi zarra Zubi barri?
Ondarroa 1989
Ondarruko zubiak
Ondarroa 1985
Ramon Zubiaurre Ondarroaren goratzaillea
Ondarroa 1992
Ondarroa 1982
Zubibarria = Puente nuevo
Augustin Zubikarai esker onez
Ondarroa 2004
2006an: Augustin Zubikarairen omenezko Lore Jokoak Ondarroan
Ondarroa 2005
Augustin Zubikarai'ri omenaldia
Ondarroa 1986
Augustin Zubikarairi: Talaiko Itsastarra
Ondarroa 2001
Plaiko Zubixe
Ondarroa 2002
Ondarroa 1982
Zubizar
Ondarroa 1985
Zuzentzen eta argitzen
Ondarroa 1993
Ondarroa 1997
Ondarroa 2002
Ondarroa 1990
Ondarroa 1998
Ondarroa 1998
Ondarroa 1990
Ondarroa 1987
Ondarroa 1986
Ondarroa 1995
Ondarroa 2004
Ondarroa 1996
Ondarroa 1986
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
6
235