sumalwi nining kawi uni didahwi tinglau sahni yulni
Transcripción
sumalwi nining kawi uni didahwi tinglau sahni yulni
SUMALWI NINING KAWI UNI DIDAHWI TINGLAU SAHNI YULNI NININGKAWI. CETA-INATEC, SIUNA LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Pisba wainiku 2010 natec INSTITUTO NACIONAL TECNOLOGICO CETA - SIUNA SUMALWI NINING KAWI UNI DIDAHWI TINGLAU SAHNI YULNI NININGKAWI. CET-INATEC, SIUNA LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Pisba wainiku 2010 YULNI TUNAN BALNA SAHYAKNA LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Nining kawi yamnin tani balna kidi. Pan mak balna dahnin kadi pani kidi ridi yamnin ki kaput sauni kidi walyaknin. Sauni walyakna kidi Sauni kidi ridi munnin Bauwi dawi didamas yakmun nin sauni kaupak. Sau wirlawi mabuswa Pan subangwi dungwi dawi lain kau duwi kiunin. 7 8 Amput yamnin balna kidi dahnin yakat. Pani kurwarang yak dawi pan subangwi dungwi kiunin. Dahnin mâni balna. Baisa yaksihni yamwi kiunin kat Didahnin yak. Pan mak balna kidi dahwi dawi tanit yak duwi kiunin kidi kaput bik Ampat nuhni kasnin yakat bik. Pan mak balna kidi dahnin mani balna kat kala atnin ki. 10 Saring Mankru Panmak sapahni Ulmak Masah. Wakisa Kuku. Brikput minik. 4 9 9 11 11 12 13 15 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Supaminik. Dahwak kilwa kurihni balna Amput dahnin kidi. Panuhni dawi tuhnini kidi dahnin yak Saring dahnin. Pang mak sapahni dahnin. Ulmak dahnin Masah dahnin Putdin lalahni dahnin Kadahkadah dahnin Wakisa dahnin Kuku dahnin Brikput dahnin Supa dahnin. Dahnin mani balna. Angkaupak yakwih dahwih Masah. Wakisa sulani walwi yakna Kuku minik walyakna Supa minik wal yakna. Panan nuhni kidi walyaknin: Tapani walyaknin: Klin yamnin dawi sika wasni kau suhyakna dahnin dina balna kidi. Waki sulani walyakna dahnin yulni dawi tanit daknin yamahni laihnin awas yulni. 26 27 28 39 46 5 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Laihwi talnin yamni uhuswa adik panan mak balna kidi kat 47 sulani yaknin yulni Pani Kau Lawi dahnin panmak satni balna bitik kau Yamak pasyak yamnin balna. Was utuhnin. Sau yak parasni kalanin. Di damas baunin. Saring yak sau kurwi muknin. Dakwi yakna satni balna Minik yakwi dawi dahwi panmak balna Amput lalahwa balna kidika panmak minik Pan Minik yakwi sapahni balna Brikput minik yakwi Brikput minik dis kalahwi Supa minik pauna daknin Kuku minik barakna Kuku minik laihwi dawi pa uk kau lawi minik. Bakangnin panmak balna Bibliografía 6 47 48 58 59 61 61 62 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Nining kawi yamnin tani balna kidi. Rawasyakna wauhnitaya as yakat yamwi dana sak ki 60 ma kirina yakat adik “Pan mak yulni” tunanba kidi sumalna kaubik dawi laihwi yamnin kau duwarangki. Baisa laih adik pisni sak yakna balna yakat yamna sak ki Muih 6 kau di sumalna karangki adik sauni sah yakna Bas kau.Adik lani dinit munah GTI dawi nining lauwi kiwi yamnin balna yak GIZ, kaput bik prukam ni munah MASRENACE kidi yulni awak Sumalna nining kiwa munah didahnin yakat Siuna (CETA-INATEC) kaput laih nining launa sak ki sumalwa muihni as sumalwi dawi minit talwi adik yamak yamna balna yakat u 20 kaput adik sau sahyakna yakat. • Adik sumalnin wauhni taya kidi yamni laihwi talna sak ki yayamna ki kat kaput laih parasni dawa atnin yulni: • Kaput bik sipki watwi dahwi kiunin pan mak balna kidi yakat. • Pan mak balna kidi dahwi main talwi kiunin (kuku, briput, supa, saring, manku, aransa, ulmak, masah, alwana, akauni, putding, kadakada, wakisa satni bik) Kaput bik minik balna kidi yakwi dawi tanit yak apakwi kiuna atnin yulni pang mak dahna dahna balna kidi. Adik wauhnitaya kaupak sumalna sinsni lani bang munah mu ih balna kakawarang yak amang lalawarangki yamni balna kidi baisa sinsni lani tuhni karak kaput laih yasin palni ting ta kidi yamwi apakwi kiuna karang. 7 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Pan mak balna dahnin kadi pani kidi ridi yamnin ki kaput sauni kidi walyaknin. 8 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Sauni walyakna kidi Talnin karang ki pan mak yakau ais karak kaladakat yamni baran warang kidi, kaput bik sauni yamni walyakna kat adik balna duwa atnin ki malihni u asang, sauni kidi ampatyah,di damas satni,suihnini,pan dahdarang kidi witin dunin balna kidi kaput laih yasihni palni barakwarangki panmag dahna kidi. Sau dihuni u asang nuhni kasakni kat 20% yakat laih tingta as yamni ki sau kidi tanit daknin ki irwi kiunin awas yulni. Sauni kidi ridi munnin Sauni kidi ridi munnin kidi waiku as tanit kau yamnin ki dahnin kat kidi bang adik balna yamnin ki: di damas baunin, pan subanwi dungwi dahnin balna yakat, dawi pani kurni kurnin. Bauwi dawi didamas yakmun nin sauni kaupak. Adik tingta yamnin balna kidi laih pan ting balna, pan sar, kipala dibik kau yakmuknin kat dahnin mani kat mai laihwatnin awas yulni. Yamak baunin kidi kulna nuhni palni ki kaput laih panmak dahda balna kidi yamni baraknin yulni. Sau wirlawi mabuswa Adik laih dahnin sauni kidi sahnin u ruputwi tunghni 40-90 paslaihni (cm) sau dinit kau kidi wirlamukwak ma daihni buswi. Sahna pani kidi laih sauni kidi uba dadasni, kidi awas bik uba labasni pani yakat manah uba kurih mahni didahna kat bik kaput ki,kaput awas karangkat dadasni ki was dinin sauni kidi, kaputbik wingh bik dunin ki sau dinit yak, baisa kidi panmak dana kidi rikni balna kidi yamni barakwas karangki. Pan subangwi dungwi dawi lain kau duwi kiunin. Adik yamda kidi mampat mani kat dahnin pani kidi asang karangkat dawi bik naihlaihni apat karangkidi dahnin balna yak, kaput bik isning katdi dahnin pani kidi asang karangkat kurhwi ta kilitna kau yamwi 9 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. kiunin awaiwi amput pan subangwi dungwi kiuna munah. Usnit dawak ankut lain isna munah watdi pan subangwi dungwi kiunin kat pan mak binikidi dahnin yulni. Amput yamnin balna kidi dahnin yakat. Amput dahnin kidi panmak balna kidi baran dahdas kau dahnin mani yak bin kidi ka laih minik balna kid i plastik bikni bing kau sau puwi dawi dasakwak mâ 30 dawi 45 minik pitwa kat yakaupak laih dadak mà 60 dawi 90 baraknin yulni kidi usnit dawak mahka tapan uk kau pak yakwi birnin yulni. • Adik kulnin lani laih panmak kidi uba yaksihni kat tanit yak bang duwi kiunin adik yamnin ki. • Kaput bik adik panan balna kidi baisa mahni yamwi kiunin. • Adik sat panan mak balna kidi minik kau yaknin sipa was balna kidi. • Baisa bik panmak balna kidi sirihni minikwak bakan ninin yulni. • Adik baisa sans mayawi panmak balna kidi mahni yaknin dawi yaksisihni yaknin. • Kaput bik laih mahni yamwi kiunin yulni, kat adik panan balna dahdak yamni uhuswas kat kaput bik rikni satni balna kasuk barskwas. • Nuhni kidi bang panan nuhni kidi yamahni dis atnin ki paras ni nuhni. • Adik baisa isi makai lahwi yaksihni maintalwi duwi kiunin yakat: Tingni dudutni kidi dak yaknin dawi minik dulaunin yakat. Panmak dibing kau tapan bin yakwi birwa kaupak dadak bang atnin mâ aput karak ki 90 u 110 kaput kau. Pani kurwarang yak dawi pan subangwi dungwi kiunin. Dibitik yamni papatwi dana kaupak dahnin pani kidi panmak balna, yakaupak pani kidi likna sak karang, lain wahni kau iswi duwi dawi pan 10 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. subanwi bik dungwi kidi laih ankat dahnin kidi nining kawi.Pan mak balna kidi uba ulisni dahna kat baisa wark ki dinint lanin yakat, kaunah baisa kasuh dahna karang kat isi karang ki dawi bik minikbik yamni yakna karangki. Pani kurhnin yakat sauni kidi sani yaharni sani yamni kat tuhni kidi laih 0.40 x 0.40 x 040 m kaput bik sauni kidi pauni kat laih baisa tuhni kurnin ki 0.60 x 0.60 x 0.60 m. Dahnin mâni balna. Pan mak balna kidi dhnin mani balna kidi laih piba wainiku dawi was waini ku dahwi ridi atnin ki wasma kawa kat. Usnit kau dahma kat yamadangni as laih waiku pini dahdarang kat, ban taldarang kat wakisa sulani dawi tunan balna kapat kidi uba was lauwak yakat dahda rang kat daukalwarang ki was uba yulni. Baisa yaksihni yamwi kiunin kat Didahnin yak. Aput dahnin kidi, minikwak dulaunin, walyaknin, apaknin, dawi truklanin kaput, dimak balna kidi yududtni balna kidi yaksihni apatwi nin kuput laih maisihni kalwas karang ki muihni minit yak dawi bik puisin wasni bik bahawas karangki. 11 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Pan mak balna kidi dahwi dawi tanit yak duwi kiunin kidi kaput bik 12 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Ampat nuhni kasnin yakat bik. Nikarakua sauni adik pisni duwi mâ ni bal na kidi yaksihni uhuswi panmak balna kidi. Pâ mahni kauh kidi panmak manah dadahwi witingna yusmunnin yulni dawi bakangnin yuni bik. Dawak bik muih mahni kau bik wark duduwi kaput laih dala bik yayakwi adik warkni munah. Kaput bik maniking lauwi makasnik yak bik baisa laih mamuihki nuhni yakat; parasni mayawi, salani kapatbik, ma aki yak bik, ma muihki nuhni yak bik, mainuhwi, dawi vitamina parasni duwi. Panmak balna kidi satni bitik kau yusmundi kat sika kapat bik, panmak buhas kidi mabakalanin bik dudi, makulnik sinika bik, ma ising kalawa sinika bik, kaput bik ma bakinuh yak dawi mabaki bikis yak bik yamni yamwi. 13 14 Supa Kuku Brikput Ulmak Kadakada Wakisa. Aransa A n a c a r d i a - Ancardium ceae Rutáceas Citrus, Fortunilla, Poncirus, Casimiroa Caricaceae Carica P a s s i f l o r a - Passiflora. ceae Musacea Musa, Ravenala, Strelitzia, Heliconia, Phenakospernum Palmaceae Cocus Moráceas Pseudojaca (Moraceae) Artocarpus palmácea Bactris Mankru Yal-âl Persea Asla Laurácea Dahna Saring gasipaes nucifera L Balbisiana Acuminata Papaya quadrangularis Satni aslah Americana, Drymifolia, Gratísima occidentale Sula Satni balna. M e x i c a n a , Benik Guatemala, Antillana LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Pan mak balna kidi dahnin mani balna kat kala atnin ki. Saring Dahnin Mâni: Pangmak saring kidi nuhni talna kalaih mâni satni bitik kau yasihni palni barakwi adik kuma kaupak malaihni aput kaupak 2500 m.s.n.m. kaput bik ram palni malaihni aput duwa kat 800-2500 m.s.n.m. aput dahna karang kat yamahni satni kalahwak bik laiwas karangki baisa kidi rikni yak. Dawak bik kurih as pasyak was launin ki 1200 mm. Sau: Sauni kidi yaharni dawi bik tuhni atnin ki kaput laih was bik lauwak yamni bayak kiwarangki: Sau pauni kaumak karak atnin ki, sau sani kauhmak karak. 15 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Mankru Sauni sahyakna pis as kau kurih kawas was bayakwa (kus sauni akat) daihni kidi duwi 25 ºC dawi 40 ºC kurih pas yak was lauwa atnin ki 3000 a 4000 mm. 16 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Panmak sapahni Panmak sapahni balna kidi pararasni kidi pa has has kau sahni parasni bik dadauwas ki (5 ºC kidi laih aransa dawi limus) sau kaput mà daihbik kapat dadauwas ki kapat laih was kalanin kidi laih 1000 dawi 3000 mm kurih as pasyak. Baisa uk balna kidi laih was uba mahni kalanin awaski Aransa sapahni dawi Limus balna kidi nining uhuswa balna kidi. Aransa damni dawi Limus damni balna kalaih was aput warang kat 1500 dawi 2000 mm kat bik yamni barakwarang ki. 17 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Ulmak Ulmak kidi sauni atnin kat parasni yamni duwa atnin ki mani balna bik yamni atnin ki. Watwi bik mani kidi uba sahni laih naiku barakwi kaput bik minik bik dudutni manah kalahwi. Adik panan mak dahnin kidi sauni kidi malaihni dawa atnin ki 1000 kuma kungni kaupak dawi bik mani sanhni duwa atnin kalaih 25ºC a 32ºC kaput laih kurih ul yakat minik kidi yayamni manah yakwi baykwarangki. Was kidi kasuk yamni lauwas karangkat dakwi lauwa kat kaput laih sulungkau utuhnin karangki di sar balna yakat; baisa laih ulmak kidi sip awas ki was diskat kidi bang tadisnin awaski pani yamni walwi kalanin ki. Kaput bang adik yanimak yakat was lauwa atnin ki 1800 dawi 2000 mm kurih as pas yak. Sauni kidi yuduhni dawi bik yaharni atnin ki sauni kidi sauni yaksihni parasni nuhni duwa atnin ki kaput laih was bik yamni diwarangki kaput laih ulmak kidi mahni bik minik yakdarang ki, kaunah was kidi yamni diwas kat mahwa wi sat takat ulmak rikni kidi karatwi daukalwi. 18 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Masah. Masah kidi yamni barakwa kidi laih mâ daihni duwa atnit ki 25-32 ºC. baisa yamni kalaih es 29-30 ºC. Adi panan mak baisa laih was uba laih was amhni di was ki, kat basni kau pak was mahwa kaupak witin sanhni duwi. Kaput bik was kalanin kat 1000 y 1500 mm, yani mak yakat papatni utihnin ki kurih ulyakat. Minik kidi baisa mahni yakwi kidi laih was lauwa pani balna yakat dawak bik truk lanin yak bik dadasni ki. Minik balna kidi baisa yakksihni kalawa kidi laih mâ ddaihni yaklauwi untak yakat lalahni baisa yamni lalahwi dawi yayamni ki. Kaput bik uba daihni bik minik balna yakat kal daukalwi buswi mâ yakaluwi. Kidi kal nin awas kat waki basni kau muknin ki masah minik yakat. Masah dahnin kat baisa nuhni kalaih sauni kidi kasuh wal yaknin ki sau sani yudutni dawi sau sani kauhmak karak bahana, kat was lauwa kat yamni bayaknin yulni. Kaput bik dadahnin pani kidi asang karang kat sahwi kilitna yamnin ki kat was lauwak parasni kirinin awas yulni kidi awas laih sau parasni kidi suhyakpamwarangki. Kaput bik sauni kidi parasni duwa atnin ki SP Sau parasni (PH) sau kidi sat bangki 4.5 a.6.5 kaunah baisa yamni kalaih 5.5 kidi palni ki uk laih masah rikni kidi sip rikni barakwas ki sau pauni kat. 19 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Wakisa Mà daihni: Wakisa kidika dahnin kat mâ daihni aput duwa atnin ki 20º C dawi 30º C. Pâ has has kau baisa uba daihni awas kalaih dauh kauh bainah barakwaski adik kaupak 20 ºC. dinit yakauh dawak kaput laih minik nin yak bik bainah awaski kaput bik sulani mahwas ki. Was: Wakisa panan kidi witin kidi satni as ki baisa kidi diwi was kidi mahni palni wantki kaput laih sirihni bik barakwi tadi munwi talna sak kidi waiku as pas yak 150-180 mm kaput praisni was launin ki yakat laih witin ais want diwi. Mà sauki sahyakna akat laih kurih mani balna kidi was utuhni karangki adik yamak yakat. Mâ daihni: Panmak balna kidi dawi minik balna kidi yaksihni atnin kat, ma daihni kidi parasni busnin ki kat muih mahni tadi munyang balna kidi lakwi tatalna kat panmak balna kidi ma daihni yamni buswas kat bainah lalahwas ki u pihwaski kaput laih mamahni baisa diswarang ki. Wat uk yakat taldarangkat waki balna kapat kidi sanni dinit yak bararakwi kaput bang baihna barakwas ki dawak pang uk balna kidi ma daihni dinit kat bararakwi. Wing: Ban nining yamna yak taldarangkat pan balna kidi (basni nunuhni, dawi rikni minit yak balna kidi yak) wing kidi kasak amangni lanin ki adik saitni kaupak kaiwa kidi kat panmak balna kidi dahni karangkat. Kaput bang sip awas karangki panmak balna kidi wing kaiwa tani yak dahnin dawi bik wingni kidi parasni kidi adik kaupak minit yak atnin sip awaski 20 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. 20 km/h kat wing parasni kat panmak dahna kidi daukalmuk warangki basin kaupak dawi bik sau yak manah lakmukwi. Sau yamni parasni: Adik sauni balna kidi sau yaharni sani tuhni atnin ki adik minit yak atnin awaski 1.2 m. adik sauni kidi pan yukurla, dibasta daukalna kaupak sauni balna, suihni yamni duwa atnin ki, kaput waslauwak bik yami kira atnin was mahwak dutni kalnin awas dawi bik adik sauni atnin ki sau sani kauhmak vahan, sau pau raharni. Kaput sau as kurdak dinit yak kipala duwa kidi was bik bayakwas kat. Sau parasni duwa atni laih 5.5 dawi 7.0 SP (PH). Waki kidika sip barakwas ki adik sat sau dutni balna yakat. Was lauwak mahna duwa balna kidi ram nit palniki tani kurdak wasni kidi kirinin. Kaput bik sau kidi uba kauhmak duwa kat yamni awaski waki dahnin kat parasni dauhbin duwi kaput bik sauni kidi was sip laihwatwas ki, sau pauni bik dutni ki, sau dadasni bik dutni kalwi kat waki kidi rikni yamni laihnin. 21 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Kuku. Mâni balna: Kuku dahnin kat laihwi talnin ki lain bu rauki kapapat as kidi laih makilwa kau 10°C. dawi mâ kawa yak kalaih sau sahyakna nuhni kidi laih daihni kalduwa yak. Was lauwa: Sauni sahyakna balna yakat dahnin sipki kurih as payak was aput lauwak kat 1500 dawi 2000 mm, kaput bik was lauwa kidi sauni ul yakat papatni lauwa kat waiku bitik yak. Kaput bik adik kaupak dinit yakau was lauwa kat waiku as pasyak aput lauwa kidi 130 mm satni bitik kau kal daukalwi minik yakat kaput rikni balna bik buhlawi kidi bahan was utuhnin karangki. Daihni: Mâ daihni kidi nining lauwi ankat praini kat dunin kidi kuku dahnin kat malaihni dawi panuhni duwa kidi. Kaput laih kurih as yak madaihni duwa atnin ki 27 dawi 28 °C dawi baisa malaihni bik sak ki 30°C aput duwa bik yamki dahnin. Mâ yaringni: Kuku basni kidika nitni palniki ma yaringni nuhni dunin tausin bu awar praisni ma dunin kurih as pasyak, awas kat andat as minit kau muhasluih as awar duwa atninki waiku as yakat. Kuku dahyang as kidika baisa yamni amanglawi andika mani balna kidi dahnin daihni o sanni. Kaput bik uba buhni kat wing munah kaldaukalwi kuku minik kilwak baisa dibin kau bukwi minik laihwas dawi. 22 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Wing: Wing kidika baisa dinuhni yamwi kat kuku puluni laihwa kidika mahni kauh lakmukwi sauyak. Kaput bik yamni barakwi kuku bas balna wing laihwa munah, kaunah sipki wing uba parasni laihwak o awaskat wing bauwa tayamni kat kuku ritni balna bik dutwi yakmuknin sipki. Sauni: Kuku balna kidika baisa yamni laihwi sauni satni kau pani daihni kau, kaumak kau dawi sau pauni kau. Kuku sauni kidika nit palniki wing yamni duwa atning dawi buhni kalduwa tanin. Kidika bang baisa yamni barakwi kaumak sauni yak. Kaput sipki sauni kidika uba yamni awasbik baraknin. 23 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Brikput minik. Amput barakwa kidika laihki dawi minik laihwa kidika bik maniking kawi satni kau ma balna karak; taldi amput barakwa kidika yamni daihni ma kalduwa karak. Daihni nuhni kalduwa kidika laih 1200 metros pikni kulna ma laihni tani. Was lauhwa balna nuhni yak taldarankat duwi 1500 naihni tani kurih bani. Dawak sau balna yak laih lakdi taldak uba yamni barakwi sau kipala karak duwa kat dawi minit tang kat kaput bik pasluih bik. Kaunah sau kidika uba wasmak kat lakdi taldak kuku minik baisa batani dibin kau bukwi sauyak laihwas dawi minik. Brik put panan kidika rikni duwi minit yakut lah dawi basni laih nunuhni; kidika sat panan balna kidi sipki sau yudutni yak manah dahnin kulnaki 70 a 80 kaput duwa atnin ki suihni o yudutni duwa kat. Brikput panan kidika nit palni ki baisa sanhni yamni dinit kau dahnin tiaskau bas pikni niningkana as, kaput bik nining lauwi baisa yamni mahni kau sau yakat parasni kalawi, ampus want yakat ritni yamni pasluih duwi barakwi nuhni kalwa kat panan kidika. Pa as kau was uba lauwa taimni kat 1500 mm kurih bani sipki dahnin brik put minik Apis naikau naikau 10 metros naini pitni panan bani kau dannin. 24 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Supaminik. Supaminik kidika barakwi naihni tani 900 m. kau baisa naini kalwi barakwi kaunah tawi kau barakwi sirihni barakwaski. Daihni laih duwi 22°c pitni, kaunah baisa sipki daihni kalduni18°C y 35°C kat pitni was bik launin. 25 26 Brikput panan laihwa kidika laih kurih cinka kat laihwi. Supaminik laihwa kidika dahwa kaupak kurih arungka a cinka kat laihwi, dawak minik laihwa kidika mahni laihwi 450 a 500 pitni minik yakwi kuban 8 a 10 pitni dawi kurih kau. Kaunah supa tunan manah yaknin karan kat sipki 8 a 18 waiku duwa kat dahna kaupak, duwa atningki supa panan kidika naihni tani 15 cm. nuhni. Brikput panan Supaminik Pas tatuna minik laihwa kidika laih bakanin kurih singka laihwak kat sarang panan kidika tilahwi uk panan kau lawi dahwa kidika, kaput bik ampus minik laihwa kidika talninki angdika satni kaupak panan laihwa kidika, kaput bik amput maintalwak barakwa kidika munah bik talninki. Adika minik balna yakwa kidika laih pastunan kat sipki apis naikau kurih minik laihnin 5 - 7 kurih praisni kat, dawak makru panan kidi lawi pan uk kau dahwarang kat sipki kurih bas kat pat minik laihna karangki. Kaput bik minik laih warangki kurih 10 a 12 kat praisni dawak mahni minik yakwarangki pan bani kau 140 a 240 kg pitni minik kurih bani kau. Nining masah kidika minik aima bu pitni laihwi kurih as yakat, pastatuna kidika laihwi 15-24 waiku kat, kidika kaupak sikangni laih mahka minik laihwi 15-18 waiku kat. Adika putding lalahni kidika laihwi kasnin aitani kidi 50-60 mani kat kaupat usnit minik laihwa kidika laih 7-8 waiku kat watwi laihwi minik dahwa kaupak. Kadakada kidi minikwa kidi waiku tiaskau bas dawi salap dahda mani kaupak. Wakisa kidi dahda kaupak waiku salap minit kau bu kat minikwi yul uk kau laih kurih as dawi bik kurih as pas yak was lauwa atnin ki 2500 mm pani ul yakat papatni wasni lauwa atnin ki. Saring Mankru Masah minik Putding lalahni Kadahkadah Wakisa Pan mak sapah- Adika panan minik balna laihwi kurih 5 a 6 pitni kat dahwa kaupak, mahka minik laihwi supa ni wainiku dawi krismis wainiku kat pitni sauni yak bik talninki. Kuku dahwak minik laihwa balna laih kurihni 4 a 5 dawi sangka panan kurihni duwa kidika laih 40 a 50 kurih kalduwi. Kuku Dahwak kilwa kurihni balna LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Amput dahnin kidi. Pan mak balna kidi dahnin kat barangni dahwaski kat minik balna kidi plastik sani kau awakat uhuswa barakni dawakat mâ yapak bang karangki 30 dawi 45 aput bang karangki, kaput bik supa minik karang laih 90 mâ ankat minik kidi pitwi kalahwa kat yakaupak nunuhni dawak tapan bing uk karak birwak yamlawak kat kidi laih mâ yapak sak karang kidi 60 dawi 90 kaput laih yamni maintalwak barakwatwa kat tapan birna kidi. Panmak uk balna kidi minik kau uhuswas kidi laih kidi laih baran dahnin ki tingni kau dakwi dahnin ki. 27 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Panuhni dawi tuhnini kidi dahnin yak Saring dahnin. Nining dahda laih saring kidi nai laihni laih 8 x 8 mita rabutni kaput bik sauni parasni yaksihni ki dawi kurih bu has bayakwak panan balna biri biri basni kidi duiwi mukwi uba ulis yulni kaput bang baisa yamni kidi laih 10 x 10 mita dahnin ki. Dawak uk laih satni uk kaubik dahnin sipki kalaih lain ku 12 mita dawi pirihta kidi 6mita pan dawi karak.kaput bik panmak balna kidi uba libitna kat bik buhas kidi dakwi yakwi kaput laih las wawatwa kidi laih 12x12mita duwa manah yak dawi. Kaput sarinig dahna mayang yani mak yak dihuk bik dahnin ki sirihni minik yaknin kapat masah, sinak, ulmak, sangka kasnin dini balna kapat kat baisa saring kidi minikwas yakat adik kulnin lani laih sauni pisni kidi kasuk yusmun nin yulni. Nailaihni 6x6 7x7 8x8 9x9 10x10 11x11 28 Yamak as kau panmak yapak dahwa rangkidi 194 143 109 86 70 57 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Pang mak sapahni dahnin. Adik panan mak balna kidi dahni ki tapan birna kat uhusna manah kaput laih kurih 11/2 as minit kau kat yamahni satni balna bik laihwas karangki kat panan saran kidi parasni nuhni 50 cm. malaihni kaput duwa atnin ki, panan kidi yaksihni atnin ki kaput laih panan bin kidi bik 3 a 5 tingni bikisni rarahna duwa atnin ki baisa bik rikni kidi yaksihni barakna sak atnin ki. Dawak bik adik panmak pikisni uhusna kidi mayakimak yakdaskat pâ uk kaupak dauida kat wauhtaya as rawasna sak atnin ki kat dahdak usnit dutni kalahwarang kat amang lanin yulni. Nai laihni dahnin yak dawi labasni ampat dahnin karang ki. Panmak sapahni. Aransa Limus Limus damni Sadik Nailaihni/ mita² Nuhni 8mx6m 8mx6m 8mx6m 9mx7m Dibin 7mx5m 7mx5m 7mx5m 8mx6m Pan yapak yamak dahnin kidi hictaria kau. Dibin Nuhnini 208 286 208 286 208 286 159 208 29 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Ulmak dahnin Adika ulmak minik daknin kidika nailaihni satni buki as laih 2.5 metro dawi 3 metro pitni rabutna. Dawak mahka ankat dahnin pani yak markmunna kat mahka kurwi kudunni yamwi pasluihni 30 pitni awaskat 40 pitni yamwi dahwi, kaput bik sau parasni duwa balna karak bahawi dawi dahwi yuldarang kat dawail bani balna karak aras, turuh, kusih, sakara, kaput bik sip awaski puisin dutni bakangnin pani balna kau babang kidika duwi yusmunin, kat adika panmak kidi sipki kaldaukalnin o busnin puisin wasni dutni karak. Dawak dahwa pani sulihni bani kau dahninki panan binina kidi bu, bu pitni dawi walwi yakninki minitni yak angdika puluni laihwa balna tamni bu kapat laihwa yak. Kat sip awaski dawak kilnin panmak kidika almuk kalahnin. Adika ulmak kidi sipki dahnin mampat dahnin wantkat kurih ulyakat kaunah was utuhwakat diminik yak, kaunah minik yaknin laih kurih tayamni kat dawak dahnin laih was lauwa kat. Dahwa kaupak minik laihwi waiku 10 a 18 kat pitni. 30 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Masah dahnin Masah dahnin laih ritni kidika sau dinit yak awi mukninki yamni papatninki, kaput laihtak masah panan o basni kidika sau karak bahanin awaski kat sipki kuruh lanin barakwas danin. Dawak masah sulani binina kidika yakwi dahnin nailaihni ulis 30 nailaihni pitni lainkau dawi dubil bu pitni saitkau nailaihni 60 mita dawi 90 mita pitni yakwi dahninki. 31 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Putdin lalahni dahnin Pa uk balna kau laih dadahwi satni kau nailaihni adika panan minik putdin lalahni dahyang balna baisa manas kau dadahwa kidika laih: lainkau yakwi dahwi 3 a 4 mita pitni panan bani kau duwi nailaihni 2.5 a 4 mita pitni. Dawak nining dadahwi panuhni 800 a 1200 panan binina hictarea as kau. Kaput bik baisa mahni kulwi yakwi dahwa kat baisa mahni minik yakwi ulyak kalahwi 1500 a 2000 panan kat hictarea as yakat. Kadahkadah dahnin Nining nailaihni dahnin kidika laih 5.5 tingpana kulna sinka minik kau dak dawi 7.7 tingpana kulna minik kau tiaskau bu pitni tingta yamnin 625tingpana kulna ulyak kalahwi salapminit kau tiaskau bas pan binina dahna. Dawak dahnin laih 1.1tingpana as pitni kurhwi dahninki dawak kaput laihtak sau bukuih yamni kau barakwarangki isi kalah warangki panan barakwi. Wakisa dahnin Nininh dahwi yakyang balna wakisa dadahwi nailaihni 2.5mita x 2.5mita ulyakat kalahwi wakisa sulah panan 1600 pitni ittarea as yakat, 2,5m x 3.0m kalahwi ulyakat 1333 panan wakisa sulah dahna dawak 3.0m x 3.0m kalahwi ulyakat 1111 panan wakisa sulah dahna ittarea as yakat. Kaunah baisa yamniki dahnin kulna tani 2.5m x 2.5m kau mahni minik yaknin kat pani ampus duwi dahwa kaupak dawak baisa isi kalahwi wakisa sulani dibin balna kidika bik saitkau yakwi daknin. 32 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Kuku dahnin Kuku panan binina pat dahwak barakna basni tiaskau as duwakat dawi barakna kulwi talwak 90cm pitni duwakat sipki mahka saitkau yakwi dahnin. Kaput bik kuku panan dibinina kidika nining laihwi waiku 7 a 8 kat dahwa kaupak dawak kuku nanaihni laih waiku 10 a 11 kat pitni dahwa kaupak.dawak kau nuhni kidika laih walwi yakninki angdika kau kuku basni yamni kilwi barakwa kidika sipki mahka lawi dahnin. Kaput bik talninki amput sirihni pitwi udunni kalahwa kidika dawi barakwa kidika, satni kau panan bani yak. Kaput bik dahnin satni balna asni kidika sipingni bas dawi kau yamniki dahni rabutni kauh, kaput laih baisa sauni kidi yamni yusmundi. 33 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Brikput dahnin Kaput baisa yamniki brikput panan kidika lawidahnin Naini tani 50 kilitna bikisni duwa kat, dawi pasluih sauni kurhwi dahnin laih 30 kilitna bikisni panuhni duwa atnigniki, dawi dahnin pani pasluihni duwa atninki 35 kilitna bikisni kat. Kaput bik nitni nuhni duwi nining daknin pan binina dahna bang kidika kaldaukalnin awaski turuh kaswi dawi kiki bik kasnin awaski. Brikput panan binina kidika sipki pan uk balna karak bahawi dahnin, kaput bik indian pani lainni balna yak lainkau dahwi kiunin sehem wayang kau talda kapat, kaput laitak nining dakna karangki. Dawak Brikput panan binina kidika sipki pan uk balna karak bahawi dahnin kakau kapat, awal kapat, waki kapat, dawi pan uk bik bahawi dahnin. dawak pan uk karak bahawi dahnin kat sipki dahnin nailaihni 10 x 10 mita pitni dawi panuhni duwarangki andat pan binina pitni it tarea as yakat. Kaput laihtak danin sipki yamni baraknin silp minik laihwi dawi minik yaknin, kurih bu duwa kat panan binina kidika pat barakna karangki 3.2 mita pitni naini. 34 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Adika brikput panan dahnin sau daklana. Lainni yak pirihtah nailaihni 2 mita pitni dawi 20 kilitna bikisni pastawa yakauh dawak waiku 20 duwakat panan binina kidika ting balna dakninki 1.30 mita pitni sau kaupak. Mahka waiku 6 duwa kaupak brikput tingni balna Dakninki kaput bik sipki waiku 4 kaupak bik tanit kat daknin angkat sangka Dauwakat. Adika brikput panan basni dakwa munah Sipki duwi plun bayahnin tinglau balna yak. Brikput Panan dahwa munah lain yakat sipki Dahwi danin pri yamni barakwi minik laihnin. Pan binina bani kau kulna 10 mita pitni nailaihni. Baisa Minik mahni laihnin yulni. Brikput panan kidika tanit dakwi pan. Minik dahna balna yakat, dawi nailaihni duwi uk balna Karak dawi lainkau bik as mita pitni, dawi panan Barakwa kaupak waiku 18 kat Mahka tingni dakwi 1.30 mita pitni sau kat, Dawi waiku 6 kat dakwi pirin balna Kaput bik Waiku 4 kat dakwi tingni bikisni balna tinglau. Kasnin yulni turuh, kuhs, kusih dawi uk balna bik. Brikput panan kidika dahwa kaupak kurih bu duwa kat barakna atningki kilna naini 4.5 mita pitni nuhni. 35 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Brikput panan binina kidika sipki pan uk balna karak bahawi dahnin kidika sip awaski uba tubakni libikni daknin kat sipki daunin o minik laihwas atning awaskat siknis satni as kallaihnin sipki dawi kaldaukalwi uba sangni kau kalduwa bik yaihnit balna yak. Mahka dakwi yusmuninki tayam parahni kau dakwa kaupak, kat brikput minik pat lalahna minit bayakna kat mahka karatlawi daukalwi siknis kawi dimuih kaswa munah panmak yakat. Dawak mahka silp sahwi brikput minik kidika daukalwak o karatlawak. Sahwi yakwi minik kidika saitni kau yakwi was kau suhwi yakwi dawi ma buhwi. Dawak dahnin kat nit awaski baisa turwi yaknin untak kaupak. Dawak mahka dahnin kat brikput minik balna kidika was kau puwi daning 15 makirana praisni kat. Brikput minik balna kidika mahka dahnin kat wants barangni sau puwi plasnitik yak awi dakningki minik kidika pasyakau awi dahninki dawi sau ubulni puwi daninki, dawak minik kidika pitwi kilwi sangdi bukat dawi waiku bu minit kau papus dak kat dahna kaupak panan binina kidika barakna atningki 50 ting pal kulna tani naini barakna kaput laihtak mahka lawi dahnin sipki angdika pani yak dahnin kat. Dawak baisa sirihni minik laihnin kat baisa kau ridi yamninki tapan dakwi birnin waiku 5 duwa kat, dahna kaupak, punin uni nunuhni atningki plastic laihwa naini as mita pitni. Brikput panan minik dis kidika laih baisa isi laihwaski ritni yamni dawi tapan dakwi birwak bik panan nuhni yak minik laihwa yak. Adik panan balna kidi dahnin karang kat rikni munah dakwi yakwi uhuswaranki kidi balna minik munah dah das ki. Kaput ban rikni pis bin 36 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. 18 kilitna bikisni naini tani kaput bik nuhni ni kidi laih 30 a 35 kilitna kaupak baisa bikisni. Dahnin karang kat pani as kau rawi dadi bang kat yamni uhuswi nunuhni dawa kat dahna karangki kauna dau uhus nin pani yak laih aput bang atnin ki nailaihni kidi 5 a 10 cm. Amput tanin dahninkidi: Panan rikni balna kidi dahnin ki pirihta lak tusnin ki sau yakat kaput bik sau yakat laih dadak tus atnin ki sau mukna kidi. Mâ 45 aput ban atnin ki sau ya kat nuna dawak bik laih taldarang ki panan rikni dahna kidi mahka pitwa kidi tapan binina, Baisa kidi waiku 2 bayakwak baisa laih kalahwi nuna mayang bang yakaupak. Pani kaupak yakwi mahka dahni karang ki waiku 5 duwa kat .mâ balna bayakwak waiku 10 duwa kat aput duwa atnin malaihni barakwa sak atnin ki 50 (cm) kilitna. Panan rikni kau dahna balna kidi kurih 2 minit kau waiku 4 duwa kat lakwi taldak barakwa sak atnin ki adik sat naini tani duwa atnin ki 4.5 mitauhni. Kaput bik watdi rikni balna kidi daknin kat kulbil u kidi awas kat isparah baini kau dak yaknin ki kaput bik rikni dakna yak sika as kahna karang ki bainah yamlanin yulni, kidi man bik awas ki panan nuhni ki daunin awas yulni. Kaput bik adik rikni munah uhuswa kidi aput parisni kulwi yakna sak ki 30%. 37 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Supa dahnin. Supa panan kidika mahka dahwa kaupak supa wainiku o octubre yakat, dawak panan binina kidika pat ridi karangki mahka lawi dahnin was wainiku abril dawi mayo yakat , kidika wainiku balna yak mahka was lauwi pas tuna nailaihni laih 6 x 6 pitni bani kau dahninki pan binina bani kau. 38 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Dahnin mani balna. Nining dahwi adika panan minik balna was wainiku mayo kaupak krismis wainiku kat was wainiku kawa yakat dawak was utuhwi daknin laih kurih ulyakat sipki dahnin mampat want kat. Walwi yakwi dunin angdika balna nitni duwi dahnin yak. Angkaupak yakwih dahwih Masah. Baisa kau nu atningki angkaupak yakwi dahwih panmak sulani kidika raham palni yamni yah masah sulah kidi dawi angkaupak walwi yakna sulani yah, ampus pitni barakwih dawi paun ampus duwih angkaupak kalahwi mahwih panmak masah kidika sipki kalahna atning: Walanibis kalni kaupak: batangwi masah sulani munah dawi minik laihwi waiku 14-16 duwa kat. Walanibis kalahwi piri kau- seem ayangni pakwi udutyang batangwi pak: piring balna munah dawi basni yakat minik laihwi waiku 16-18 kat pitni. Walanibis minik kaupak: batangwi masah minik sulani yakat dawi minik laihwi waiku 18 – 20 pitni kat. Walanibis udunni munah: ayangni uk bik duwi masah minik laihwa dinit yak kalahwi adika walanibis laih dawi minik laihwi waiku 16 -18 kat pitni. Walanibis minik tunan yak: tunan minit yak laihwi sulani as. Adika sulani laih uba. Yamni awaski dahnin kat uba tayam naikau laihwi minik kidika waiku 24 – 26 kat paitni. 39 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Wakisa sulani walwi yakna Wakisa balna dahwi minik yamni yaknin kat baisa yamni balna kidika walwi yakninki. Diminik balna bitik kau dahwi yamni yaknin kat walwi yakninki panmak minik baisa yamni kidika kaput laihtak amanglanin yamni minik yakwarang yak awaskat dauh dahwi yakwas karang minik yamni laihwas dawak. Kaput bik waki minik sulani kidika walyakninki siknis asbik diskat. Sulani satni balna. A. Waki sulani barakni minik nunuhni balna walwi parwi o sahwi yaknin. Kidika laih waki sulani nuhni kidika kaput nining kaupak kalahwi dahwi yaknin yulni. Dawi sipki dahnin sau parasni yamni duwa karak minik yamni yaknin karang kat. B. Sulani urwi kilna. Adika sulani laih muihni nuhni ulyak yamniki dahwi minik yaknin matakit yakau. Adi sulani laih walwi yakninki barakni nuhni naini as kat pirihtah nuhni dawi parasni o dadasni yamni atningki. 40 Rikni palatwi LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. C. Waki sulani nunuhni. Adika waki sulani minik laih baisa yaksihni ki dahnin, kat baisa yamni nuhni duwa kat parasni. Waki sulani balna kidika yusyamninki baisa nunuhni balna yak duwa atningki 0.15 malaihni kaput duwakat sulah minik yak laih 0.20 malaihni nuhni pitni. Dawak kaput laihtak paun duwarangki 1.8 a 2.3 tihni sahyakna bikisni dawi tingni yamni barakwarangki. Kidika yulni kat baisa yamni walwiyakwi waki sulah yamni wahma balna kidika dahnin minik yamni baraknin yulni dawi mahni yakni minik. 41 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Kuku minik walyakna Kuku mak baln kidi walyaknin kat ram amangni lanin ki ais satni kuniku yah minik yang balna yakat. Kaput laih andik yaksihni talda yakat nunuhni, minik mahni laihwi mâ bitik yakat kaput bik mani, sauni yak bik yaksihni uhuswa kat kurih ulyakat. Adik ayangni laih kuku itangni wal yakdi dudi dahda yulni. Kuku dahyang yaksin kidi adik yakat lakwarang: • Kuku panan as kidi kurih as pasyak 100 minit yak minik laihna atnin ki. • MInikwa atnin kidi kurih daihwa sak yak bik. • Minik kidi bukwak uduhna kidi baisa yaksihni uhuswi. • Sait yak lanin ki adik baisa minik pihna balna kidi.Adik satni minik balna kidi waiku 9 a 12 bayakwak puluwa mani kaupak. • Minik balna kidi kasuk atnin ki, uba nunuhni kat dutni ki dawi bik uba bikisni atnin bik sip awaski. 42 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Supa minik wal yakna. Minik walyaknin kidi supa panan kidi yamah satni as bik dis atnin ki sangni yaksihni, panan nuhni atnin ki, yaksihni barakni atnin ki. Kaput bik minik rana mayang pani kaupak andik dahnin kidi yaksihni wal yaknin ki. Minik yamni walyaknin kat kasut wal yaknin ki supa panan yakat. • Adik satni balna atnin ki supa tunan as kaupak (minik 100 duwa atnin ki). • Panan kidi nunuhni sasangni yaksihni dawi bik sulani karak. • Untak kidi mahni duwa atnin ki. • Utak kidi tubakni atnin ki. • Puluma kat pipihni atnin ki. • Panan balna kidi uba malaihni atnin awaski kat yamni minik was dawi. • Yamah satni as bik dis atnin ki. 43 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Panan nuhni kidi walyaknin: Tapan birnin yulni waiku aput duwa atnin ki 6 a 8 panan binina kidi yaksihni atnin ki, rikni bik yamni uhusna atnin ki kaput bik panan bin kidi bik nuhnini kidi kapat atnin ki. Tapani walyaknin: Panan bin kidi parasni atnin ki dawi yamahni dis atnin ki panan kidi yanimak pas yakaupak baisa yaksih atnin ki, minik yang atnin ki,minik yayamni mâ balna dudutni kaiwa bik yamahni laihwas atnin ki. Panan papangni kidi ridi munna 44 Tapan kidi amput daknin kidi. LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Panan nuhni dakpamna. kidi Panan ting daknin kidi 45 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Klin yamnin dawi sika wasni kau suhyakna dahnin dina balna kidi. Waki sulani walyakna dahnin yulni dawi tanit daknin yamahni laihnin awas yulni. Wakisa sulani balna dutwi dawi dak yaknin ki naini duwa atnin ki 0.10m kidi sau kaupak kaput amang ladi waki tunan.Dawi bik baisa sipar ki, isi ki trukwi lanin bik pa uk kau. Wakini tunan balna kidi sauni kidi yamni yakmunnin ki, rikni dawi untak dau kalna balna kidi, babil kana balna bitik yakmun nin ki wisamni barakwarangki. Sika wasni kau suhyak pamwi duwi kiwi dahnin yamah dutni as duwi kiunin awas yulni. Adik balna yak aput yulna sak ki: Waki tapan balna kidi was daihni kau awi yaknin andik dahnin balna kidi minit aput praisni 10-15 dawi bik daihnini kidi put duwa atnin ki 56–58ºC adik yamahni balna bitik imukwi baisa laih birauh sumani balna kidi imukwi. Sinika balna yamwi yakna usnit mahka dahnin sipki kidi awas bik mâ yapak as dabang wak bang kat dahnin ki pan sanni dinyak ma 4-6 kaput laih buh lalawas ki. 46 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Laihwi talnin yamni uhuswa adik panan mak balna kidi kat sulani yaknin yulni Minik yakwi kidi pisni satni bitik kau uduhwi dawi minik bikisni 100 praisni dahnin ki kaumak as kau kidi awas kat, sau sani yudutni yamni kau yakat taldarang ki andik baisa yaksihni uhuswa kidi. Di basta kau muksaktah data mâ bani was utuhta. Mà 4-7 duwa kat talma ki adik pitna balna kidi basni kalahna sak karang ki dawi bik rikni bik yamni barakna sak karangki, kaupat minik yapak rana dai kaupak talma ki yapak palni kidi uhusna kidi. Pani Kau Lawi dahnin panmak satni balna bitik kau Adik balna kidi mahka lawi dahwa kidi, panan tapan birna balna kidi barakna malaihni aput duwa kat 50 cm. (kilitna) bikisni kaput karang laih pani kau dahna karang ki, pan ting kau dakwi dungwak uhuswa balna kidi laih aput dahwa atnin ki 70% rikni laihna atnin ki yakat dawak pani kau dahna karangki,baisa yamni kalaih was lauwa wainiku balna yakat, kaput bik aman lanin ki an kaupak wing wauhwa kidi bik dawi mâ daihni kidi tapan birna kidi busnin awas yulni; baisa bik buknin awas ki kat tapan kidi dau kalwa rang ki. 47 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Yamak pasyak yamnin balna. Was utuhnin. Yamak warkni yamdi didah bitik kidi was diskat di has bik kalahwas ki kat pan binina kat bik was diyanin ki, adik yaklauwi baisa sirihni barakwi.wakisa balna kidi baisa nunuhni dawi untak tubakni was baisa suhuini duwi kurih ul yakat. Wakisa balna kidi kurih mahni dini balna kidi bang was kidi baisa want ki 1800 mm dawi 3000mm was lauwa pani balna yakat. Was utuhnin kat laih lain kau dahna tus munah tubu balna munah. 48 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Sau yak parasni kalanin. Sau yakat panabas utuhnin wasni kau parasni kalanin yulna disar balna kidi yasihnibarakni yulni kaput amanlanin ais mani balna yakat utuhnin kidi. 49 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Panabas utuhnin mankru balna yak: Akat laih panabas kidi rirusni kau uhnin ki rikni yahainit yak sauni kau mukbang danin ki, panabas laih 120 gm (fosforo dawi kal) adik uhnin kat sauni kidi yamni tadi mun nin ki sauni kidi parasni diskat,pini bik panabas kidi uhnin awas ki kat rikni yak buswarangki kaput bik talnin ki panan balna kidi yamni awas kat parasni kalanin yulni. Baisa laih manpat kat panabas balna kidi kalanin kidi: puluwa kat,barakwa sak yakat dawi bik minik nunuhwa sak yakat. • Mâ daihni duwa atnin ki 20ºC a 32ºC • Kurih as pasyak was launin ki 1000 y 1500 mm Saring yakat panabas kalanin: Yulda kalaih di tinglau bani balna kidi kalana atnin ki, sakara bani,turuh bani,kusih bani adik ram yamni kalawi minik yakat pan as baisa yak aput mahni uhnin ki 35 kilos adik kurih as pas yak adik sinika duwi(nitrogino,fosforo, y potasio) kaput laih uduhwi kalanin ki. Manpat mani kidi baisa adik sika kidi kalanin kidi: puluwa kat, barakwa sak yakat dawi bik minik nunuhwa sak yakat kurih as pas yak, wat 3-4 kalanin ki.Baisa yaksihni kidi laih puluwa dawi minik nunuhwa mani balna yak. Panmak sapahni yakat panabas kalanin: Pan mak balna kidi sauni satni kau bararakwi.Sika kalanin kidi laihwi yamni tannin ki sau satni bitik kau, panan mak dahna mayang kidi,panan papangni kidi kurih yapak duwa daih dawi tanit kau sika kalana dai kidi ampat daih panan binina daih. 50 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Panmak kurihni. 10-30-10 minik 120 240 360 480 600 720 840 960 1080 1200 Tuna kalanin kidi (Pisba wainiku) ul 120 240 360 480 600 720 840 960 1080 1200 Usnit kalanin (was waiku/saring wainiku) ul 12-24-12 minik Sapahmak yakat panabas kalanin (kurih/ panan) 90 180 270 360 450 540 630 720 810 900 Wat bas kurih as yakat Urea minik kau. LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. 51 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Sika kalanin wakisa yak: Kidi ban yulwi manpat kat kalanin kidi. Kalanin Kurih 1 Kurih 2 1 a la siembra, 0.11 kg de 0-20- a partir de abril mayo 0 por postura 0.45 kg de 15-15-15 / postuDahwa yakat 0.11 kg de ra 0-20-0 ampat yakarak Waiku dauna , Pisba wainiku 2 3 4 5 6 52 0.45 kg de 15-15-15 ampat yakat 30 d.d.s. : 0.03 kg Sulfato de 0.45 kg de 15-15-15 + 1.0 lb amonio/ postura de siembra de Urea / postura Dahna kaupak ampat yakat 60 d.d.s. : 0.11 kg Sulfato de amonio por planta- panan as bani yak d.d.s. : 0.23 kg de Urea + 0.23 kg 15-15-15 / postura Ampat yakat 0.45 kg de 15-15-15 /postura Ampat yakat 0.45 kg de 15-15-15 + 1.0. lb de Urea / postura Ampat yakat Ampat yakat d.d.s. : 0.23 lb.Urea + 0.45 kg de 15-15-15 / postura- Ampat yakat 210 d.d.s. : 0.45 kg. de Urea + 0.45 kg de l5-15-15 / postura LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Kakau yak panabas kalawa: Akat laih panabas baisa kalwa kalih nitrógeno, fosforo dawi potasio dawi baraknin yak kalawa kalaih magnesio, calcio, sodio, boro dawi hierro adik kalawa yulni laih untak dadasnin dwi minik mahni yaknin yulni. Kaput kakau yakat sika kalawa kidi baisa laih uba barakni, kakau ni kidi yamni minikwas pa dawi sauni kidi yamni awas kat. Brikput yak panabas kalanin: Adik laih dahnin mani balna yakat pani kurna yakat uhwi anin ki 600 mini sakara bani (kusih bani bik) kaput bik sau pauni u parasni dis kau karang kat kal 150 minik Supa yak panabas kalanin: Adik yamnin kidi baisa yamadangni ki kat supa mahni yaknin yakat, supa uhusna bikisni aput yakwa sak atnin kidi 15,000 kaput bik sika want kalahwi 250kg ntrogino yamak pani as, 20kg fosforo, 200 200 kg potasio, dawi 50 a100 kg yamak pani as kau kaput bik magnesio, 90kg potasio, 36 kg magnesio. Apat kidi andik sauni sahyakna saitna sak mayangn kidi bik was lauwa pani balna yak; 12 qq ha/ 3 kalawa atnin waiku 4 pas yak ,kaput bik disar yakat uhnin karangki 40 minik yamak 5000 panan dahna sak kat yamak baisa nuhni. 53 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. 54 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Di damas baunin. Dimak sapah yak dinit bauna. Adik ma ising ainin ki yanimak kau uita dahtaman kaupak dinit baunin ki kat kaput laih yasihni barakwarangki, baisa nunuhni dawak sika wasni dibasta busnin dini kau utuhwi busnin dabasta balna kidi, kaput bik pisni as kau tingka bik dinit lanin sipki kat kal daukalnin awas yulni kidi was utuhwi watda balna yakat laih rikni balna kidi daukaldas ki dawi bik panan rikni bik. Sika dibasta busnin dini balna kidi Dibasta inin tuna bahda kaupak dawi Sirihni laihwi talnin. Dibasta inin u didamas busnin kidi. Herbicida Terbutilazina Simazina Oxifluorfen Paraqua Glifosato B a k a n n i n yapak utuhayangni nin kidi yamak as kau Gardoprim 3 500 FW Gesatop 500 2 FW Goal 2 Gramoxone 1 Roundup 2 Amput kidi. utuhnin Pre y post mergencia Pre- emergencia Post- emergencia Post- emergencia Post- emergencia Ulmak dinit baunin: Ulmak balna kidi damasni duwa kat yamni as bik kal dakawas ki kidi bang mâ bitik kau dawa atnin ki dinit kidi bitna kapat laih yamni barak warangki baisa laih isparah kau dinit bauwi. Aman lanin ki apis bik panan sarang yak daknin bik awas ki yakut laih yamah satni laihwarangki. Dinit baunin brikput kuku dawi dawi supa karak. Adik baisa laih isparah kau dinit babauwi kasut main karak tingni yak tusnin awas ki kaput bik rikni yak bik daknin awas ki kidi awas laih yani kiri buhwarang ki kaput dawak dauwarang ki. Kuku dawi Supa karak kapatki. 55 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Saring yak sau kurwi muknin. Adik sat pan rikni yak sau muknin yak kidi nuhni palni baisa laih parasni kalwi, pini bik bukwas ki dawi bik rikni bik baisa yaksihni uhuswi. Adik kulnin lani laihnpanan balna kidi rikni parasni sak atnin, kaput bik sauni kidi suihni duwi kurih bik. Panan yahainit kaupak kuswi uduhwi duaiwi muknin adik balna kau yusmunwi: subil, û, pik, kaput dawi di damas balan. 56 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Dakwi yakna satni balna Dakyakwa kasuk baraknin: Adik satni warkni balna kidi baisa dahnin pani yak dudi mawwas au adik tingni dutni balna kidi dakwi yakwa atnin ki yamni baraknin yulni kaput laih minik bik yamni laihwarangki, baisa bik isi karangki main talwi kiunin. Tapan bing birda kaupak adik panan binina dadak baraknin ki 80 cm malaihni baisa 60 cm duwa kaupak tingni bikisni daukalna kidi dak yakwarang ki. Daukalna yak dak yakwi: Akat laih panan yakat yamah dutni as duwa kat kidi pisni yak dakwi yakwi kat baisa nuhwi kiunin awas yulna adik pisni yak laihnin sipki basni yak, minik yak, tingni yak panan untak yak dawi bik rikni yak bik, minik laihwi bayakwa bani yak yamnin ki. Pantin balna dakyaknin minik yaknin yulni: Pan yamak as kau minikna sak kat tingni balna dudutni bang kidi dak yakmukwi dawak baisa isi kalahwi minik dak yaknin. Udungni balna kidi dakyakwi: Adik laih panmak yani mak minik yang balna kat basni tubakni kat dakwi yaknin karang ki adik dutni yamwi kat uba damasni kat yamahni bik isi laihwi, kaput bik dimuih dudutni bik sahwi. Udungni kidi Apis dakyakwi: Adik kapat pan balna dak yakwak wisamni kalahwa kidi kaunah alih pan nunuhni yakat dis udungni manah dakwi yakwi adik kulnin lani laih panan balna kidi sau kau atnin yulni. Dakyakdak wat wahma kalwi: Talna as: Kuku, brikput, dawi supa balna laih nit diski tingni dakwi Adik laih pan bararakni daukalna yakwwa atnin. yakat yamwi ul kidi awas kat Apis manah kaput laih wisamni yanin sipki. Baisa bik panan nunuhni kidi dak mukwi dawi usnit minik satni uk kaubik tapan uk pirwak wisam ni kalwa rangki 57 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Minik yakwi dawi dahwi panmak balna 58 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Amput lalahwa balna kidika panmak minik Panmak minik balna kidika minik aitaniki angkat lalahwa kat bakangnin yamniki, kaput bik pan minik kidika lalahna kat untak sat ukki minik batani karak dawi damni duwi panan minik kidi paskau dawi wasni mahni duwi. Pan Minik yakwi sapahni balna Lakwi talninki yamni angdika panmak minik lalahna laih amanglaninki amput kidika pat aitani lalahna yah panmak kidi duwa karangki lalahna kat; wasautni sat uk, minik nuhni atningki, dawi wasni duwi muihni paskau. Panmak limus kidika laih wasautni yak laih talwaski mampat kat pat aitani yah kasnin minik kidika wasni mahni duwa kat aitniki yusmunnin. Kaunah aransa laih talningki minik untak kidika lalahni kat aitaniki kasnin dawak yamni lalahna kat baisa yaksihniki minik kidika yusyamnin. Sadik minik balna kidika laih minik untak kidika lalahni kalwi dawi limus damni balna kidika laih minik untak kidi lunh dana kat kasnin aitaniki dawi wasni mahni duwi muihni paskau dawak minik batani laih wasni kalahwaski. 59 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Brikput minik yakwi Brik put minikarak Panmak brikput kidika kurih as pasyak watwi bu kau minik laihwi kidika mani laih; kuskus wainiku kaupak kama wainiku kat pitnidawi was almuk wainiku kaupak supa wainiku kat. Brikput minik dis kalahwi Panmak brikput minik dis kalahwa balna kidika laih tayamni bu duwi; as kidika laih kuskus wainiku kaupak kama wainiku kat pitnidawi was almuk wainiku kaupak supa wainiku kat. Supa minik pauna daknin Angkat supa minik kidika aitani pauna kat minik barakna kat laihtak mahka dakwi kasnin ki tunan kau dakwi pauna manah kidika kat. Kuku minik barakna Panmak kuku kidika minik aitani kat daknin kidika laih kurih ulhyakatki waiku as yak sipki yapak daknin kat wants daknin karanki kaput laih60 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. tak baisa yamni minik laihwi mahni. Dawak bakannin laih kuku minik dakwa minit kau laih yamniki dawi kuku minik barakna aitani laih daknin kidika waiku 5 a 7 kat. Kaput bik kuku wasni kidika baisa damni yaksihni . Dawi kaput bik kuku kidika diyah laknin karang kat kuku pihna mahka silp sau yak bukwa balna kidika kau duwi buhwi wasni yamwi lahwi lakwi diyani wasni. Kuku minik laihwi dawi pa uk kau lawi minik. Kuku minik laihninki mani kat kasut daknin ki tangka laih kaldaukalnin awas yulni kuku minik balna yak kat sahyamwa laih sip muih balna bakangwas karangki. Kaput bik kuku minik balna kidika pa uk kau lawi bakangnin kat yamni kasuk baks kau puwi lanin karangki o awaskat punin dini wili kau puwi laninki. Bakangnin panmak balna Bakangnin panmak minik balna kidika laih talninki wais balna yak kalbakangnin yah uduhna kau tingta yamwa balna yak dawi rawaswi yakwa munah kulninna lani aslah biri biri awi bakang yang muihni balna dawi pan minik dahwi yak yang balna karak. Ulmak kidika damni yaksihni bang muih balna bitik want kalahwi. Pan minik dahyang balna kidika bakangnin pani yak uiwi awi bakanwi tawan muih balna yalalahwa yak, kidika bang pan minik dahyang kidika baisa yamni maintalninki pan minik yakwa mani kat dawi pa uk kau Lawi bakangnin yak, kat kaput awas karang kat ram dutni kalahwarangki lalah lainni yak yasihni yakwas dawarangki pan minik kidika yamni kat uiwi yakwi bakang was karang kat. 61 LAIHWI YAMNIN BALNA AS RAWAS / YAKNA PAN MAK BALNA YULNI. Bibliografía CETA-INATEC. 2010. Manual Técnico de Frutales. Siuna, RAAN. 62