revista oficial do IBADER
Transcripción
revista oficial do IBADER
Recursos Rurais número 10 decembro 2014 ISSN 1885-5547 revista oficial do IBADER 2014 Servizo de Publicacións e Intercambio Científico UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA Recursos Rurais Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) número 10 decembro 2014 ISSN 1885-5547 2014 Servizo de Publicacións e Intercambio Científico UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA Recursos Rurais Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) O Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) é un instituto mixto universitario, situado na cidade de Lugo e conformado pola Universidade de Santiago de Compostela, a Consellería de Medio Ambiente, a Consellería de Política Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural da Xunta de Galicia e o Instituto Lucense de Desenvolvemento Económico e Social (INLUDES). Unha das actividades do IBADER é a publicación e difusión de información científica e técnica sobre o medio rural desde unha perspectiva pluridisciplinar. Con este obxectivo publícase a revista Recursos Rurais orientada a fortalecer as sinerxías entre colectivos vinculados ao I+D+I no ámbito da conservación e xestión da Biodiversidade e do Medio Ambiente dos espacios rurais, os Sistemas de Produción Agrícola, Gandeira, Forestal e a Planificación do Territorio, tendentes a propiciar o Desenvolvemento Sostible dos recursos naturais. Recursos Rurais estructúrase en dúas series. A serie Científico-Técnica publica artigos, revisións, notas de investigación e reseñas bibliográficas. Os artigos, revisións e notas deben ser orixinais, sendo avaliados previamente polo Comité Editorial e o Comité Científico Asesor. A serie Cursos e Monografías publica reunións, seminarios e xornadas técnicas e de divulgación, así como a promocionar a difusión de Teses de Doutoramento, revisións ou á reedición de obras fundamentais. IBADER Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural Universidade de Santiago de Compostela Campus Universitario s/n E 27002 Lugo, Galicia (España) Tfno 982 824500 982 824502 Fax 982 824500 [email protected] www.ibader.org Recursos Rurais número 10 · decembro 2014 Sumario/Summary Comité de Redacción de Recursos Rurais: Carlos José Alvarez Lopez: In Memorian 5 Osorio Castelao, L. · Corbelle Rico, E.J. · Ónega López, F.J.: Recuperación e posta en produción de terras abandonadas: a visión do sector vacún leiteiro de Galicia como demandantes no mercado de terras 7 Recovering and putting abandoned land into production: a vision for the dairy farming sector as a petitioner in the land market Ramil-Rego, P. · Rubinos Román, M. · Gómez-Orellana, L. · Rodríguez, P. · Hinojo Sánchez, B.: Eichhornia crassipes (Mart) Solms en el Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia como resultado de un transporte por mar a larga distancia 153 Eichhornia crassipes (Mart) Solms in the Illas Atlánticas of Galicia national park as result of long distance transport by sea Martínez-Cordeiro, H. · Pájaro Varela, M. · García-Jares, C. · Lores, M. · Domínguez, J.: Conversión acelerada de retama negra (Cytisus scoparius) en un biofertilizante de calidad mediante vermicompostaje 25 Rapid conversion of the common broom (Cytisus scoparius) into a high quality biofertilizer through vermicomposting Corbelle Rico, E.J. · Vila García, D. · Crecente Maseda, R. · Díaz-Fierros Viqueira, F.: Dixitalización do Mapa de capacidade produtiva dos solos de Galicia 35 Digitization of the Soil capability map of Galicia García-Villabrille, J.D. · Crecente-Campo, F. · Pérez-Cruzado, C. · RodríguezSoalleiro, R. · Diéguez-Aranda, U. ·Rojo-Alboreca, A.: Biomass and carbon content in Galicia (NW Spain) Eucalyptus globulus Labill. stands 45 Contido en biomasa e carbono das masas de Eucalyptus globulus Labill. en Galicia (NO España) Recursos Rurais (2014) nº 10 : 5-5 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 In Memorian Comité de Redacción de Recursos Rurais Carlos José Alvarez Lopez In Memorian © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014 O pasado mes de agosto falecía, na cidade de A Coruña, o noso compañeiro Carlos José Alvarez López, promotor e membro do Instituto de Investigación Agraria e Desenvolvemento Rural (Ibader), onde colaborara activamente, mesmo nos últimos tempos cando a enfermidade restáballe forzas. Carlos era un traballador incansable e apaixonado. Nacera en A Coruña, para posteriormente obter o título de Enxeñeiro Agrónomo na Universidade Politécnica de Madrid.Unha vez finalizada a súa carreira incorporouse ao mundo empresarial como enxeñeiro de proxectos e posteriormente formou parte do corpo de Enxeñeiros da Xunta de Galicia. No curso 1989-1990 obtén unha praza na Escola Politécnica Superior (EPS) do Campus de Lugo, a partir da cal desenvolverá unha intensa e frutífera actividade como docente e investigador, ocupando durante moitos anos a subdirección de organización académica da EPS e a dirección do Departamento de Enxeñaría Agroforestal da Universidade de Santiago. Foi membro do Grupo Promotor para a creación do Ibader, así como membro do seu Comité Científico e do Consello de Goberno deste Instituto dende a súa creación. En xaneiro de 2008 obtiña a primeira cátedra de Proxectos de Enxeñaría da USC. Ao longo da súa etapa como docente e investigador dirixiu 12 teses doutorais, publicando máis de 70 artigos e libros. Algúns dos seus traballos aparecen recollidos na revista Recursos Rurais, sendo codirector dunha monografía sobre o Desevolvemento Rural de Galicia. O Comité de Redacción da revista Recursos Rurais, recollendo o sentir de todos os membros do Ibader, así como de todos os colaboradores e autores da mesma, quere adicar este número á memoria do noso compañeiro e amigo Carlos. Sit tibi terra levis O Comité de Redacción de Recursos Rurais Lugo, decembro 2014 Recursos Rurais (2014) nº 10 : 7-14 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Lidia Osorio Castelao · Eduardo José Corbelle Rico · Francisco José Ónega López Recuperación e posta en produción de terras abandonadas: a visión do sector vacún leiteiro de Galicia como demandantes no mercado de terras Recibido: 30 maio 2014 / Aceptado: 7 novembro 2014 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014 Resumo Este traballo busca caracterizar aos usuarios potenciais das terras que actualmente se atopan en situación de abandono ou infrautilización en Galicia. O sector vacún leiteiro constitúe o núcleo básico do sector agrario galego polo que coñecer a súa opinión como demandantes de terra é unha prioridade para poder establecer un plan de mobilidade de terras. A través da aplicación dunha variante da metodoloxía Delphi comprobouse que dende o sector existe un interese por conseguir máis terra e poder aumentar así a base territorial das explotacións e, en consecuencia, a súa capacidade produtiva. A falta de información tanto técnica como lexislativa relativa aos instrumentos que poden axudar á mobilización de terras e o seu funcionamento, quedou presente en moitos dos xuízos emitidos polo panel de expertos consultados para este traballo, polo que este constituiría o primeiro paso cara a consecución dunha mobilidade efectiva de terras. Palabras clave Abandono de terras, cooperativas agrarias, método Delphi, mobilidade de terras. Lidia Osorio Castelao · Eduardo José Corbelle Rico · Francisco José Ónega López Laboratorio do Territorio, Escola Politécnica Superir, Universidade de Santiago de Compostela. Campus Universitario s/n, 27002Lugo (España). Tel: 982823292. E-mail: [email protected] Abstract This paper aims to identify potential users for some of the land currently abandoned in Galicia. We focused mainly on dairy farmers and cooperatives, as these constitute today the core of the agricultural sector in the region and should play a significant role in an eventual plan for the mobilization of abandoned land. A Delphi expert panel, formed by technicians working in cooperatives, showed considerable interest on the part of the dairy farming sector to increase the amount of land managed and, therefore, their production capacity. We could also detect a somewhat worrying lack of knowledge regarding matters associated to territorial planning and land management instruments that should be addressed in the first place in a near future. Keywords Delphi method, farmer cooperatives, land abandonment, land mobility. Introdución A segunda metade do século XX supuxo para o sector agrario da Europa occidental o inicio dun proceso dual de marxinalización nalgunhas localizacións e de forte especialización e intensificación noutras, un proceso gobernado por factores económicos, medioambientais, políticos, sociais, culturais e, moi especialmente, os relacionados coa estrutura do parcelario e o tamaño das explotacións (Brouwer et al., 1997). A agricultura e o medio rural galego non foron unha excepción e tamén sufriron, nun período relativamente curto de tempo e en boa medida desde a integración de España na CEE en 1986, transformacións considerables (Sineiro García, 2008). O apurado proceso de reestruturación que padeceron as explotacións caracterizouse por unha banda pola crecente tendencia á especialización e polo incremento do tamaño dunha parte de elas, e pola outra, polo abandono simultáneo da maioría das unidades de pequena dimensión (Sineiro García et al., 2004). Tense suxerido que este continuo peche de explotacións non levou parello unha redistribución da propiedade a través do mercado de terras, co resultado de limitar, de facto, a superficie dispoñible para 8 as explotacións que permanecen en activo (López Iglesias, 1996), se ben traballos máis recentes apuntan a que nas áreas de Galicia cun sector agrario máis activo a superficie agrícola utilizada non só non se reduciu senón que incluso se incrementou desde 1985 en adiante (Corbelle Rico & Crecente Maseda, 2014). As explotacións de vacún de leite e carne constitúen o núcleo básico do sector agrario en Galicia, tanto dende o punto de vista económico, como social e territorial, e supoñen preto do 50% do número total de explotacións con terras existentes en Galicia (INE, 2012). A distribución é desigual entre provincias, de xeito que o groso do sector se concentra nas provincias de A Coruña e Lugo. A situación do sector, non obstante, dista de ser desafogada dado que a progresiva intensificación do sistema situou a boa parte das explotacións nunha considerable vulnerabilidade respecto das variacións nos prezos de mercado dos insumos nos que se sustenta a produción (combustible, agroquímicos, alimentos concentrados) ou do seu produto principal, o leite. Neste contexto, comezan a ser frecuentes as voces que propoñen que un incremento da superficie xestionada polas explotacións podería axudar a superar parte destes problemas pola vía de reducir a dependencia de fontes de alimentación externas para o gando (Lorenzana et al., 2010). A Comisión Europea (2013) cifra o custe dos alimentos comprados nun 57,24% do custe total de funcionamento das explotacións de gando vacún leiteiro de Galicia (152 €/t de leite). Son varias as iniciativas que tratan de incentivar a mobilidade do mercado de terras para, entre outros obxectivos, mellorar a situación das explotacións agrarias en Galicia. Nomeadamente, a Lei 6/2011 de mobilidade de terras1 pretende fomentar a mobilidade a través do funcionamento do Banco de Terras de Galicia. Neste contexto, un grupo de organizacións relacionadas co sector agrario en Galicia decidiron iniciar en 2013 o proxecto MobilízaTe, que ten como obxectivo a mobilización produtiva de superficies potencialmente aproveitables por explotacións agrarias existentes ou de nova creación. O alcance do proxecto, que aínda se atopa nunha fase de definición, vai máis alá do problema da viabilidade das explotacións, e ten implicacións para o mantemento do tecido social e produtivo nas áreas de interior de Galicia, ou para a redución do risco de incendios forestais. As organizacións integrantes do proxecto no momento de escribir este traballo son a Fundación Juana de Vega, a Axencia Galega de Desenvolvemento Rural (a través do Banco de Terras de Galicia), as cooperativas: Cooperativa Agraria Provincial de A Coruña, Cogasar (Sarria), Os Irmandiños (Ribadeo), Melisanto (Melide) e Seragro (Ames), as explotacións gandeiras: Finca A Devesa S.L. (Ponteceso) e Herdanza S.L. (Mesía), a Caixa Rural e o grupo de investigación Laboratorio do Territorio (LaboraTe) da Universidade de Santiago de Compostela. O obxectivo deste traballo é explorar a percepción que o sector de vacún de leite ten sobre a posibilidade de incorporar á produción terras en estado de abandono, moi probablemente afastadas dos principais puntos de produción, para reducir a súa dependencia dos alimentos concentrados. En particular, interesa coñecer cales son as opinións do sector vacún en Galicia sobre a mobilidade do mercado de terras, dende a súa posición de demandantes hipotéticos, así como sobre a posibilidade de recuperar terras abandonadas; e poder definir deste xeito os criterios necesarios para satisfacer dita demanda e identificar fórmulas ou propostas para conseguir mobilizar a terra. Se os investigadores coñecen de antemán estes factores, será máis doado buscar terras que actualmente se atopan en situación de abandono ou infrautilización en Galicia que satisfagan ditas necesidades e establecer un plan de mobilización produtiva de terras como unha utilidade directa e concreta para os beneficiarios potenciais das terras. Metodoloxía A metodoloxía empregada neste traballo consistiu na aplicación dunha variante do método Delphi a un panel de expertos formado por técnicos e responsables de cooperativas gandeiras. O método Delphi O método Delphi é unha técnica para producir opinións de grupo. O xuízo en grupo presenta unha serie de vantaxes en comparación coas opinións xeradas de xeito individual, destacando especialmente que o grupo dispón de máis recursos (información, coñecementos e experiencias) que aportar en conxunto. Unha das técnicas máis habituais consiste na discusión cara a cara, situando nun mesmo espazo físico a un grupo de expertos para intercambiar información e chegar a unha decisión final en grupo. Porén, a interacción directa entre os participantes constitúe unha das fortalezas e ao mesmo tempo unha das debilidades deste tipo de procesos. O método Delphi foi concibido para tratar de aproveitar os aspectos positivos dos procesos de discusión grupal ao tempo que se minimizan os seus aspectos negativos e se permite a participación de membros xeograficamente dispersos (Rowe & Wright, 1999). Desde o punto de vista operativo, o método consiste en tratar de obter o consenso máis fidedigno dun grupo de expertos mediante o uso dunha serie de cuestionarios intercalados con retroalimentación de información controlada (Dalkey & Helmer, 1963). Dado que a palabra consenso pode ter un sentido demasiado restritivo, algúns autores propoñen que sería máis axeitado falar de opinión grupal, de aí que se poida caracterizar a Delphi como un método de estruturación dun proceso de comunicación grupal que é efectivo á hora de permitir que un grupo de individuos, coma un todo, faga fronte a un problema complexo (Linstone & Turoff, 2002). O método conta con considerable aceptación na comunidade científica e técnica e o uso desta técnica é relativamente habitual na investigación (Gupta & Clarke, 1996; Landeta, 2006). 1: LEI 6/2011, do 13 de outubro, de mobilidade de terras (DOG de 26 de outubro). 9 As características básicas que definen o método Delphi son (Dalkey & Helmer, 1963; Landeta, 1999): a) Proceso iterativo. A través de sucesivas roldas de cuestionarios, os participantes tenden a converxer, finalizando o proceso no momento en que as opinións se estabilizan. Esta forma de proceder ofrece ao experto a oportunidade reflexionar ou se se dá o caso, de cambiar as súas opinións ou xuízos sen sentirse coaccionado polo “que dirán” o resto de integrantes no grupo. b) Anonimato dos participantes. Implica que ningún membro do grupo coñeza as respostas individuais do resto de participantes, eliminando deste xeito as causas que impulsan as inhibición dos participantes e permitindo que cada individuo teña a oportunidade de expresar a súa opinión ou xuízo sen presións sociais. Isto conséguese grazas aos cuestionarios, conectando directamente aos expertos cos investigadores que forman o grupo coordinador do Delphi . c) Feedback ou retroalimentación controlado. Subminístrase entre cada iteración e transmítese sempre a posición xeral do grupo en cada momento do proceso (medidas de tendencia central e de dispersión das respostas do grupo na rolda anterior) e frecuentemente, achegas ou suxestións significativas orixinadas polo propio panel de expertos e información adicional procedente do equipo coordinador, sempre que se considere pertinente. Opcionalmente pódense anexar as respostas do experto nesa rolda. d) Resposta estatística de grupo. Permite unha análise cuantitativa e a interpretación dos datos. Nos casos nos que o grupo de expertos teña que realizar unha estimación numérica, a resposta ven caracterizada pola mediana das respostas individuais. A resposta estatística de grupo garante que todas as achegas ou opinións se teñan en conta na opinión final de grupo e reduce a presión cara a conformidade. Selección do panel de expertos Os expertos constitúen o núcleo do método, xa que eles son os encargados de emitir os xuízos que constituirán a resposta final do método. Para a selección dos expertos é imprescindible que estes poidan aportar información obxectiva e subxectiva sobre o tema a estudar e que teñan unha situación e recursos persoais que lles posibiliten contribuír positivamente á consecución do fin que motivou a iniciación do método Delphi (Landeta, 1999). Estas razóns, entre outras, motivaron a selección de técnicos e responsables de cooperativas agrarias como os integrantes principais do panel de expertos consultados. As cooperativas agrarias xogan un papel fundamental na vertebración do sector agroalimentario e no desenvolvemento rural, tanto no ámbito territorial, como no social e económico: o número de cooperativas agrarias rexistradas en Galicia ascende a 351(IGE, 2012), e segundo o informe de Jordán Rodríguez & Babío Arcay (2010) as cooperativas de primeiro e de segundo grao vinculadas ao complexo agrogandeiro representan preto dos dous terzos da facturación cooperativa total en Galicia (Facturación total en Galicia: 217470688 €) e achegan máis da metade do valor engadido de todo o movemento cooperativo (Valor engadido total en Galicia: 172068298,3 €). Para a formación do panel de expertos partimos da selección inicial das cooperativas relacionadas co sector de vacún leiteiro en tanto que, por abranguer un gran número de explotacións, deberían ser coñecedores en profundidade do sector e das inquietudes dos seus socios. Deste xeito, o grupo de expertos estivo formado por 15 técnicos, xerentes, directores, asesores, xefes de sección ou técnicos de xestión de cooperativas, máis outras 4 persoas ligadas á Consellería do Medio Rural e Mar, ao Centro de Investigacións Agrarias de Mabegondo e ao Banco de Terras de Galicia. Do total de 19 membros do panel, 12 eran homes e 7 mulleres. Deste xeito, o número de participantes no panel sitúase no rango recomendado pola maioría de manuais, que suxiren desde un mínimo de 7 ata un máximo de 30 ou 35 persoas (Dalkey, 1969; Delbecq et al., 1989; Gordon, 2009; Ruiz Olabuénaga, 2007), ou entre 10 e 15 cando o grupo é homoxéneo, como é este caso (Skulmoski & Hartman, 2007). Desenvolvemento do proceso Para motivar aos participantes no panel a permanecer activos e completar todas as roldas dun estudo Delphi, é importante que se sintan parte do grupo, que son capaces de aportar xuízos de valor e axudar a examinar o problema. Se o grupo coordinador invita a participar aos expertos de forma individual, a posibilidade dunha maior participación é máis forte (Stitt-Gohdes & Crews, 2004), polo que se realizou un primeiro contacto mediante chamada telefónica a cada experto co fin de informar sobre o proceso e preguntar se estarían dispostos a participar nel. Unha vez asegurada a súa colaboración, os expertos recibiron certa información a través do correo electrónico: unha breve descrición do estudo, os obxectivos, a metodoloxía empregada e a promesa do anonimato. A continuación, deron comezo un total de catro roldas de cuestionarios, que seguiron o proceso representado na Figura 1. Cada cuestionario estaba composto por 4, 5, 3 e 2 preguntas respectivamente. Os expertos dispoñían de 5 días para devolver completo o cuestionario, coa excepción da segunda rolda na que tiveron 4 días. O tempo entre roldas, é dicir o tempo que transcorría entre que remataba o prazo de entrega do cuestionario ata que recibían o seguinte, foi de 3 días, salvo a terceira rolda que tivo unha duración de 85 días. A participación dos expertos foi diminuíndo conforme pasaban as roldas, acadando un 84% na primeira rolda, un 74% na segunda, un 58% na terceira e un 47% na derradeira. Nos cuestionarios empregados ao longo do proceso fóronse incluíndo preguntas relacionadas cos requirimentos que deberían cumprir as parcelas para ser aproveitadas, xunto con outras que trataban de ir máis aló destes aspectos concretos para coñecer de modo máis xeral a opinión dos expertos nos aspectos relacionados con este traballo. 10 Figura 1.- Esquema global do proceso Delphi Resultados A recuperación de terra abandonada Nunha das primeiras preguntas chave preguntouse aos expertos sobre a posibilidade de utilizar bolsas de terras que actualmente están en situación de infrautilización ou simplemente abandonadas. Foi case unánime a resposta positiva, o que demostra un claro interese do sector por recuperar as terras abandonadas para o cultivo e fomentar así a mobilidade de terras.Un número considerable de expertos avogan pola necesidade de utilizar estas terras. Un experto fai a seguinte reflexión sobre a obrigatoriedade da utilización desas bolsas e menciona que poden constituír unha medida para paliar os incendios forestais, idea tamén mencionada por outro dos expertos: “Eu non consideraría necesario empregalas [grandes bolsas de terra en Galicia que están abandonadas ou en situación de infrautilización], paréceme máis oportuno dicir que sería obrigatorio. Estamos a comprar forraxes en outras comunidades deixándolles a eles o beneficio, e ao mesmo tempo investindo euros da nosa comunidade para paliar incendios, que na meirande maioría se producen nestas masa de terras non traballadas. O resultado sería polo tanto un dobre beneficio, económico e ambiental o mesmo tempo (experto 7).” Tan só un dos enquisados opinou que non sería viable a utilización das bolsas de terras abandonadas, acompañando a súa resposta co seguinte razoamento: “Realmente existe moito terreo sen utilizar ou cun baixo nivel de utilización, pero considero que actualmente non é viable a súa utilización na maior parte dos casos, mentres non se realice unha efectiva ordenación do territorio. Aínda cos prezos de mercado de pensos e combustibles actuais, debido a falta de ordenación do territorio, hoxe para calquera explotación sen terra resulta máis barato a adquisición no exterior que a posibilidade de incrementar a súa base territorial porque non é rendible o traballo da terra nas condicións actuais, é triste pero é así (experto 11).” As características das terras demandadas Os expertos listaron, por orde de importancia, aqueles requirimentos que preferentemente buscarían á hora de acceder ás parcelas identificadas como abandonadas ou infrautilizadas. O requirimento de maior importancia é o tamaño da parcela, seguido da accesibilidade da parcela, da localización da mesma e das características que presente o terreo; mentres que o prezo e a duración do contrato de aluguer son os de menor importancia xa que só foron citadas nunha ocasión respectivamente. En canto a qué tipo de producións se establecerían nesas bolsas de terra, os expertos tiveron que escoller tres e o resultado da súa selección amósase na figura 2. Segundo a figura 2, aínda que as “Producións forestais” abranguen un 20% das producións citadas polos expertos, o conxunto formado por “Cultivos forraxeiros”, “Millo” e “Prados, pradarías e pastos” supón un 49% do total das producións que implantarían os expertos nas bolsas de terra abandonadas ou infrautilizadas. Co fin de poder determinar unha distancia á que sería posible desprazarse para comezar a producir e unha superficie para a que pagaría a pena, os expertos tiveron que indicar unha combinación de ambas e o resultado foi unha relación lineal do tipo “Area (ha) = 1 + 0,5 * distancia (km)”, da que se deriva que por cada km no que nos afastemos, o panel de expertos considera necesario que a área dispoñible sexa 0,5 ha máis grande. 11 Figura 2.- Tipos de producións que implantarían os expertos nas bolsas de terra identificadas como abandonadas ou infrautilizadas (Nota: estableceuse a diferenciación entre “Millo” e “Prados, pradarías e pastos” porque aínda que ambos son cultivos forraxeiros, a maioría das respostas especificaban estas dúas producións, de xeito que aquel participante que non especificou o cultivo en concreto ou que nomeou un diferente dos dous grupos anteriores, incluíuse no grupo xenérico “Cultivos forraxeiros”. No grupo “Cereais (gran)” agrúpanse os cultivos de avea, cebada, centeo e trigo.) A superficie na que se comezará a nova produción probablemente se compoña de lotes de parcelas próximas entre si, por iso se preguntou ao panel de expertos polo tamaño mínimo que considerarían para unha unidade de cultivo contigua. O valor da mediana obtido para o tamaño mínimo do lote de parcelas requirido para comezar a nova produción é de 1 ha. Sendo o millo unha das producións máis veces citada para establecer nas bolsas de terra, centrámonos neste cultivo paradeterminar a relación existente entre produtividade, distancia e área. As respostas recibidas do panel axustáronse a un modelo de regresión lineal múltiple do tipo “Produtividade = f (distancia, área)”, obtendo a ecuación “Produtividade (kg ms/ha) = 9300 + [290 × distancia (km)] – [200 × area (ha)]”. Dito modelo suxire que, para igual área, cada km que nos afastemos requiriría un aumento de produtividade de 290 kg ms/ha-ano; e que para igual distancia, cada ha que aumente a superficie permitiríanos asumir unha perda de produtividade de 200 kg ms/ha-ano. A ordenación do territorio O concepto de ordenación do territorio aparece mencionado en diferentes respostas ao longo das catro roldas de preguntas por diferentes expertos, ben sexa como unha posible medida necesaria para a posta en produción das bolsas de terra ou como un dos motivos (particularmente a súa ausencia) que dificultan a mobilidade de terras en Galicia. Por esta razón foi obxecto dunha consulta específica, que trataba de indagar sobre o grao de coñecemento que tiñan os expertos sobre as medidas ou instrumentos de ordenación do territorio actualmente en vigor. Sorprendentemente, as respostas evidenciaron un grao de coñecemento aceptable para profesionais que non teñen neste ámbito o seu principal campo de actividade, pero menor do que sería desexable para poder utilizar estes mecanismos en favor da viabilidade do sector. Os instrumentos de ordenación máis coñecidos resultaron ser a concentración parcelaria, a aplicación da normativa referente a plantacións forestais en terreos agrícolas (artigo 61 da Lei 7/2012 de montes de Galicia2) e os Plans Xerais de Ordenación Municipal (PXOM). Outras medidas en vigor citadas en só unha ocasión son a aplicación da normativa contra incendios e a figura do Banco de Terras de Galicia. O resto de medidas achegadas son a realizacióndunha correcta caracterización do territorio en canto a usos e aptitudes, a elaboración de mapas de cultivos ou a mellorada xestión comunitaria de terras, que aínda que non se poida definir se están vixentes porque non teñen unha normativa que as avalen, tamén son instrumentos de ordenación do territorio xa que pretenden influír no patrón de utilización territorial de xeito explícito. Tamén aparecen nomeadas en tres ocasións, como medidas hipotéticas, aquelas focalizadas en penalizar aos propietarios que abandonen as súas propiedades e non faciliten a mobilización de terras, e en premiar aos que si que colaboren, economicamente falando. Un dos expertos comenta o seguinte: “Ante a pasividade social que conleva o abandono das terras, as medidas válidas só serán aquelas que leven aparelladas a obrigatoriedade ou a penalización (…) (experto 11)”. Outro experto reflexiona sobre a escaso grao de aplicación da normativa vixente: “Como medidas, penso que aplicando a lexislación vixente xa se faría bastante, sobre todo no que respecta a forestación de terras agrícolas (…), no relativo ao 2: LEI 7/2012, do 28 de xuño, de montes de Galicia (DOG de 23 de xullo). 12 cumprimento do plan de usos e cultivos e a unidade mínima de superficie establecido nas zonas de concentración parcelaria (…), no establecido na lexislación en materia urbanística, incluíndo PXOM ou figuras similares e na aposta polo Banco de Terras e outras medidas que fomentan a mobilidade de terras, como as contempladas na Lei de Mobilidade de Terras (…) (experto 18).” Intentamos profundar entón se os expertos coñecían se nos concellos nos que desempeñan o seu traballo habitual existe algún tipo de plan xeral que delimitase o solo rústico de protección agropecuaria e de protección forestal. A maioría de respostas foron positivas e só dous expertos admitiron que descoñecen o que acontece nalgúns dos concellos nos que desempeñan o seu traballo habitual. Pero este dato de coñecemento por parte dos enquisados resulta enganoso xa que moitos dos concellos que aparecen nomeados nas respostas como que teñen un plan xeral, na realidade non o teñen3. Resulta moi habitual, e de feito pálpase en moitas das respostas, atribuír todo o peso sobre a Administración, á que se considera como o único axente responsable de impulsar a mobilidade de terras. Precisamente para afondar nesta cuestión, e sobre o que os actores directamente implicados (gandeiros e cooperativistas) poden facer neste sentido, situamos o seguinte paquete de cuestións. Os marcos de negociación posibles A seguinte cuestión analizada céntrase en como acceder a esas terras para comezar a mobilizalas, xa que o máis probable é que pertenzan a diferentes propietarios. As solucións propostas polos expertos agrúpanse en catro grupos, sendo o máis maioritario aquel que considera o Banco de Terras como a mellor ferramenta para facilitar e axilizar a mobilidade de terras nesas zonas e levar a cabo os arranxos cos propietarios. Resulta paradoxal que, sendo esta medida a que máis apoio recibe, se perciba nalgunha das respostas unha falta de información e coñecemento do funcionamento do mesmo, especialmente no referente ás garantías que xa ofrece o Banco de Terras en canto a garantir a propiedade, o cobro ou o estado no que se devolven as fincas. En segundo lugar, seguen estando presentes aquelas medidas ideais centradas en premiar dalgún xeito aos propietarios que faciliten o acceso á terra e, por outra banda, crear normativas que obriguen a arrendar daquelas terras que non se están aproveitando adecuadamente. A creación dunha sociedade de propietarios é o seguintedos medios que algún dos expertos consideran que axudarían a facilitar o acceso á terra. Neste tema, hai opinións contrapostas: “O ideal sería que [os propietarios] fixeran unha sociedade (…) e así teríamos un só negociador (experto 2).” “(…) a creación dunha sociedade entre os propietarios podería facilitar a negociación, pero o máis probable e que tamén dilate os prazosao xerar maior burocracia no proceso (…) (experto 14).” “É moito mellor calquera tipo de solución que ir negociando con cada un dos propietarios (…) (experto 15).” Preguntamos especificamente pola viabilidade que os membros do panel atribuían á creación da figura dun xestor único, unipersoal ou grupo de traballo, que coordinase as negociacións entre demandantes e ofertantes de terra, e sobre as características principais que debería presentar este coordinador para chegar a bo fin nas negociacións. A posibilidade de que a persoa formase parte do persoal dunha cooperativa non tivo boa acollida entre os membros do panel: aínda que contaría coa vantaxe de coñecer a zona, son moitos os que consideran que unha persoa independente e allea á cooperativa resultaría máis eficaz para evitar a desconfianza dos propietarios ou incluso as reticencias entre aqueles que non formen parte da cooperativa en cuestión. Só un dos enquisados (experto 11) non optou nin por que fose persoal de cooperativa nin alleo, senón que nos devolveu á idea de que o negociador debería ser a propia Administración para evitar a presenza dun intermediario que puidera especular cos terreos e aumentase deste xeito a desconfianza dos propietarios. En canto ás características principais que debería cumprir, son moitos os que avogan por un perfil negociador antes que técnico, recalcando especialmente que sexa coñecedor da zona (medio rural e persoas). Un experto reflexiona sobre a posibilidade de que sexa un “líder local” o condutor das negociacións e as xestións: “Creo que un líder local sería o mellor (…), unha persoa coñecida e apreciada polos lugareños e/ou propietarios da zona en cuestión (experto 17)”. Discusión Despois de analizar as respostas emitidas polos expertos, é evidente o interese que existe no sector vacún leiteiro por se implicar na mobilización de terras. A existencia de terras aptas para o cultivo que non se están aproveitando para tal fin, incluso nas proximidades de explotacións en activo, tamén é palpable: Giménez Solla et al. (2012) identificaron, nun estudo levado a cabo na Terra Chá, que a superficie de terras potencialmente utilizables no radio actual de actividade das explotacións equivalían ao 1800% sobre a SAU das explotacións. Sería interesante poder poñer un número e localizar á cantidade de terra que conta cunha elevada aptitude produtiva e que actualmente está quedando abandonada, para ser conscientes do potencial que se está desaproveitando na nosa comunidade e poder converter as hipóteses plantexadas nas preguntas dos cuestionarios deste estudo en datos reais. Deste xeito, as explotacións poderían valorar a opción de recuperar esas terras para aumentar a súa base territorial e poñer cifras ao custo que levaría implícito dita recuperación. Na liña do Plan Piloto 3: O tipo de plan vixente en cada concello pode consultarse na web mantida de forma conxunta entre a Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas, e o Colexio de Arquitectos de Galicia: http://www.planeamentourbanistico.xunta.es. 13 Mobilízate, está o traballo realizado por Carballal Fernández (2013) no que se identificaron as superficies en estado de abandono de Galicia que cumpren certos requisitos para a produción forraxeira, previamente establecidos polos participantes no Plan. Estableceuse o millo como referencia para poder fixar os requirimentos mínimos produtivos, xunto cunhas características estruturais en canto a tamaño de parcela e distancia dende os ata as parcelas dende os puntos tomados como referencia, para que o desprazamento ata esas zonas sexa compensado coa colleita. A estimación realizada cuantifica en Galicia case 33600 ha que se atopan na actualidade en estado de abandono pero que son aptas para o cultivo do millo (produtividade mínima de 9 toneladas de MS/ha), que teñen unha superficie mínima continua de 2 ha e nun radio de 2 Km hai máis de 50 ha, ademais de atoparse a unha distancia máxima de 100 km aos puntos de orixe. Este dato non é máis que unha estimación, no propio estudo póñense de manifesto unha serie de factores que poden modificar o resultado tanto para aumentar esa cifra ou para reducila, pero é suficiente para pensar que a posta en produción desas hectáreas tería un valor que actualmente se está perdendo. Constitúe un punto de partida para futuros traballo xa que localiza aquelas zonas cun alto interese para o sector vacún leiteiro e impulsa a idea de que a mobilización produtiva de terras é posible. terra abandonadas ou infrautilizadas coñezan de primeira man os obxectivos do mesmo e se sintan como os actores principais que son, xa que sen eles todo o proceso non sería posible. Pódese dicir que antes que mobilizar terras, hai que mobilizar ás persoas (Coímbra, 2011). Pero a cuestión é que para acceder a estas bolsas de terra e ter a capacidade de xestionalas, hai que estar avalados por unha boa organización. Baseándose nunha forma de traballo na que participen e se impliquen todos os actores da cadea (Administración autonómica, administracións e entidades locais, gandeiros, propietarios, cooperativas, investigadores, …) conseguiremos unha mobilización efectiva das terras. Por todos é coñecido que a capacidade de acción e reacción actuando de forma conxunta e organizada é moito maior, por iso se debe tratar de fomentalo. A falta de información identificada nalgunhas das cuestións relacionadas coa ordenación territorial resulta moi importante xa que se gandeiros e propietarios descoñecen o marco legal, dificilmente poderán esixir o seu cumprimento. Este sería un dos puntos nos que habería que insistir para acadar o cambio desexado e integrar desta maneira aos gandeiros/propietarios na cadea da mobilidade de terras como os actores máis importantes. Este descoñecemento afecta de maneira especial á actividade e procedementos do Banco de Terras de Galicia, dado que a súa potencialidade para converterse en actor central na mobilización do mercado de terras en Galicia se ve coartada pola súa escasa presenza e difusión sobre o terreo. Brouwer, F., Baldock, D., Godeschalk, F.& Beaufoy, G. (1997). Marginalisation of agricultural land in Europe. En Livestock systems in European rural development (pp. 21–31). Nafplio, Greece. Dispoñible en: http://www.macaulay.ac.uk/livestocksystems/nafplio/procee dings/brouwer.htm [29 maio,2014] Conclusións Comisión Europea. (2013). EU Dairy farms - Report 2012 based on FADN data. Brussels. Podemos dicir que por parte do panel de expertos seleccionado, e en consecuencia, do sector vacún leiteiro de Galicia, existe un interese por conseguir máis terra e aumentar deste xeito a base territorial das explotacións, estando dispostos a participar como un elo máis na cadea da mobilización de terras. Pero coa vontade non é suficiente e despois de analizar as respostas dos diferentes cuestionarios, pálpase unha falta de información tanto técnica como lexislativa nos técnicos do sector, polo que un proceso de dinamización sobre os instrumentos que poden axudar á mobilización de terras e o seu funcionamento, xunto con charlas informativas considéranse prioritarios para alcanzar o primeiro paso cara o cambio. A presentación dun proxecto fiable, é dicir, coñecer en profundidade o proxecto que se vai levar a cabo, tamén resulta prioritario para que os propietarios das bolsas de Agradecementos Os autores agradecen a todos os participantes que formaron parte do panel de expertos no método Delphi e especialmente a Ruth Rodríguez Ferreiros, da Asociación galega de Cooperativas Agroalimentarias (AGACA), por axudar na selección dos técnicos de cooperativas. Bibliografía Carballal Fernández, M. (2013). Mobilización productiva de terras: organización da demanda e da oferta. Estudo de caso para a posta en produción de 1000 ha en Galicia.TFM, Universidade de Santiago de Compostela. Coímbra, E. (2011). Land management grounded in social soil. Galician land banking in context. Sociología, problemas e prácticas, 66, 135–155. Corbelle Rico, E. J.& Crecente Maseda, R. (2014). Urbanización, forestación e abandono. Cambios recentes na paisaxe de Galicia. Revista Galega de Economía, 22(2). Dalkey, N. C. (1969). The Delphi method: An experimental study of group opinion. Dispoñible en: http://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/research_mem oranda/RM5888/RM5888.pdf [29 maio, 2014] Dalkey, N. C.& Helmer, O. (1963). An experimental application of the Delphi method to the use of experts. Management Science, 9(3), 458–467. doi:10.1287/mnsc.9.3.458 Delbecq, A. L., Van de Ven, A. H.& Gustafson, D. H. (1989). Técnicas grupales para la planeación. Mexico: Editorial Trillas, S. A. 14 Giménez Solla, M., Corbelle Rico, E. J.& Ónega López, F. J. (2012). A utilización do espazo polas explotacións gandeiras. Estudio na comarca de Terra Chá, Lugo. En R. Crecente Maseda & U. Fra Paleo (Eds.), Territorios a examen. Trabajos de ordenación territorial (pp. 57–69). Santiago de Compostela: Servicio de Publicacións e Intercambio Científico. Universidade de Santiago de Compostela. Gordon, T. J. (2009). Delphi. En J. C. Glenn & T. J. Gordon (Eds.), Futures Research Methodology Version 3.0. Gupta, U. G.& Clarke, R. E. (1996). Theory and applications of the Delphi technique: A bibliography (1975–1994). Technological Forecasting and Social Change, 53(2), 185–211. doi:10.1016/S0040-1625(96)00094-7 Instituto Galego de Estatística. (2012). Dispoñible en: http://www.ige.eu Instituto Nacional de Estadística. (2012). Censo Agrario de 2009. Dispoñible en: http://www.ine.es/ Jordán Rodríguez, M.& Babío Arcay, M. R. (2010). Cooperativas de Galicia. Informe de síntese. 2007 (Xunta de Galicia, p. 133). Landeta, J. (1999). El método Delphi. Una técnica de previsión para la incertidumbre (p. 223). Barcelona: Editorial Ariel, S.A. Landeta, J. (2006). Current validity of the Delphi method in social sciences. Technological Forecasting and Social Change, 73(5), 467–482. doi:10.1016/j.techfore.2005.09.002 Linstone, H. A.& Turoff, M. (Eds.). (2002). The Delphi Method. Techniques and applications.Dispoñible en: http://is.njit.edu/pubs/delphibook/ [29 maio, 2014] López Iglesias, E. (1996). Movilidad de la tierra y dinámica de las estructuras agrarias en Galicia (p. 525). Madrid: Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación. Secretaría General Técnica. Lorenzana Fernández, R., Villada Legaspi, E.& Ónega López, F. J. (2010). Perspectivas de futuro da estrutura produtiva, a demografía e a utilización do espazo agrario en Galicia. O exemplo do sector lácteo. Cooperación Galega. Caderno de Divulgación Técnica, No 101. Rowe, G.& Wright, G. (1999). The Delphi technique as a forecasting tool: issues and analysis. International Journal of Forecasting, 15(4), 353–375. doi:10.1016/S01692070(99)00018-7 Ruiz Olabuénaga, J. I. (2007). Investigación en - de - con el grupo. En Metodología de la investigación cualitativa (pp. 247–276). Bilbao: Universidad de Deusto. Sineiro García, F. (2008). La integración de la agricultura gallega en la unión europea. Revista Galega de Economía, 17, 1–14. Sineiro García, F., López Iglesias, E., Lorenzana, R.& Valdês, B. (2004). La tipología de las explotaciones en función de su viabilidad económica y demográfica; aplicación a las explotaciones de bovino en Galicia. Economía Agraria y Recursos Naturales, 4, 63–85. Skulmoski, G. J.& Hartman, F. T. (2007). The Delphi method for graduate research. Journal of Information Technology Education, 6(1), 1–21. doi:10.1.1.151.8144 Stitt-Gohdes, W. L.& Crews, T. B. (2004). The Delphi technique: a research strategy for career and technical education. Journal of Career and Technical Education, 20(2). Dispoñible en: http://scholar.lib.vt.edu/ejournals/JCTE/v20n2/stitt.html [29 maio, 2014] Recursos Rurais (2014) nº 10 : 15-24 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Pablo Ramil-Rego · Marco Rubinos Román · Luis Gómez-Orellana · Patricia Rodríguez · Boris Hinojo Sánchez Eichhornia crassipes (Mart) Solms en el Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia como resultado de un transporte por mar a larga distancia Recibido: 23 xullo 2014 / Aceptado: 11 febreiro 2015 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014 Resumen Se analiza la aparición del jacinto de agua (Eichhornia crassipes (Mart) Solms) en las playas del archipiélago de las Islas Cíes en el Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia, como resultado de un posible transporte a larga distancia procedente de poblaciones naturalizadas situadas en el litoral de Portugal. La especie, nativa de América del Sur, presenta una gran capacidad invasora, vinculada a su gran capacidad reproductiva y de crecimiento. Está incluida en el listado de IUCN de las 100 especies invasoras más dañinas del planeta. El Jacinto de Agua parece citado por primera vez en Europa en la zona centro de Portugal, durante la primera mitad del siglo XX, en donde se ha ido expandiendo principalmente por las cuencas de los ríos Tejo y Sado, aunque también se conocen poblaciones en la zona norte. En Galicia su presencia es testimonial y las escasas citas acreditadas, aparecen asociadas a la posterior erradicación de los ejemplares. Entre los años 2011 y 2012 y tras el paso de fuertes borrascas procedentes del suroeste, se detectó la presencia en una de las playas del archipiélago de las Islas Cíes de restos de Eichhornia crassipes, que en base a la gran cantidad de los mismos y su estado de conservación, hacen pensar en un transporte de larga distancia desde una población de gran tamaño. Palabras clave Jacinto de agua, Eichhornia crassipes, Parque Nacional marítimo-terrestre de las Illas Atlánticas de Galicia, invasión, transporte larga distancia. Pablo Ramil Rego · Marco Rubinos Román · Luis Gómez-Orellana · Boris Hinojo Sánchez GI-1934 Territorio-Biodiversidade. IBADER - Universidade de Santiago. Lugo E-mail: [email protected] Key words Water Hyacinth, Galician Atlantic Islands Maritime-Terrestrial National Park, invasion, long-distance transport. Patricia Rodríguez Reserarh.- managing biodiversity in forest, aquatic and agroecosystems (Centro de Estudos Florestais). Instituto Superior de Agronomía. Universidade Técnica de Lisboa Introducción Abstract The arrival of Water Hyacinth plants (Eichhornia crassipes (Mart) Solms.) at the beaches of theGalician Atlantic Islands Maritime-Terrestrial National Park is assessed as a consequence, of a long distance transport of individuals coming from naturalized populations located on the Portuguese coast. This South American native species is highly invasive due to its fast growing and high reproductive capacity. Water hyacinth is named by the IUCN as one of the top one hundred of the world’s worst invasive alien species. It was first cited in Europe during the first half of the 20th century, in central Portugal, from where it has expanded mostly throughout the catchments of Tejo and Sado Rivers, although there are some other known populations in the north of Portugal. Its presence is quite exceptional in Galicia, being scarcely cited as it is normally linked to eradication events. During 2011 and 2012, after some SW squalls had passed by, some Eichhornia crassipes (Mart) Solms. remains were detected in one of the beaches of Cíes Island. Based upon the amount of plants, and the deterioration degree of the remains, it is thought that they have been transported from a big distant population. Las características biogeográficas del territorio costero atlántico de la Península Ibérica, determinan que las corrientes marinas y los vientos locales predominantes a lo largo de la costa del Norte de Portugal y de la zona atlántica de Galicia se dirijan hacia el norte. De este modo, se estima que cerca del 80% de los sedimentos en la plataforma 16 continental atlántica de Galicia procedan del río Douro (Dias et al. 2002). La importancia de estas corrientes queda marcada en los propios sedimentos marinos, en cuyo interior se pueden encontrar microfósiles y restos orgánicos de especies procedentes tanto del Sur de la Península, como del Norte de África, y cuya individualización e interpretación genera importantes dificultades a nivel ecológico (Gómez-Orellana et al. 2013). Este fenómeno es igualmente conocido por los marineros y pescadores, ya que estas corrientes determinan la distribución de los principales caladeros y las antiguas rutas empleadas por la navegación a vela. La magnitud de estas corrientes (10-15 Km/24 h), se ve incrementada en ocasiones de forma muy considerable por la concurrencia de condiciones climáticas particulares, como fuertes temporales. La coincidencia de ambos factores, quedó patente en uno de los accidentes más trágicos que conmocionó en el año 2011 a Portugal y a toda Europa, derivado del colapso de un puente sobre el río Douro, cerca de la localidad de Castelo de Paiva, a unos 40 Km de su desembocadura. El hundimiento del puente, arrastró a tres turismos y un autobús. Parte de los cadáveres fueron transportadas por el río y alcanzaron el mar, donde las corrientes marinas los transportaron de forma rápida hacia el Norte, pudiendo ser recuperados en diversas localidades atlánticas de Galicia, así como distintos restos del autobús en el que viajaban. De este modo en 3-4 días recorrieron una distancia de más de 240 Km. Días más tarde, se recuperó en el mar un séptimo cadáver, en el litoral cantábrico de Galicia, en las proximidades de Estaca de Bares, a más de 410 Km del accidente (Fig. 1). En el trabajo se presentan los datos que permiten apoyar que estas mismas corrientes serían las responsables de la llegada a las playas de las Islas Cíes, en el Parque Nacional marítimo-terrestre de las Illas atlánticas de Galicia, de los restos verdes de una planta acuática, el jacinto de agua o camalote (Eichhornia crassipes). Antecedentes Jacinto de Agua (Eichhornia crassipes (Mart) Solms) El jacinto de agua o camalote, designado por los aborígenes guaraníes como aguapé o aguapey es una planta acuática, monocotiledónea, perteneciente a la familia Pontederiaceae, originaria de América del Sur, en concreto, de las cuencas del río Amazonas y del río de la Plata. Son plantas perennes con un tallo muy corto, de unos pocos centímetros, del que surgen grandes hojas dispuestas en roseta. Las hojas presentan largos peciolos y láminas circulares o más anchas que largas, de 2,5-16 cm de largo y 3-12 cm de ancho. En las hojas sumergidas, el peciolo es largo y cilíndrico, mientras que en las flotantes es más corto y se muestra muy hinchado, lo que facilita la flotabilidad de la planta (Fig. 2). De los nudos en la parte inferior del tallo surgen un conjunto de raíces de color marrón negruzco que llegan a alcanzar los 150 cm de longitud. Figura 1.- Localización del territorio analizado y esquema del posible recorrido de los cuerpos de las víctimas del derrumbe del puente del río Douro hasta la costa de Galicia 17 Figura 2.- Lámina de jacinto de agua (Eichhornia crassipes) publicada por von Martius en Nova Genera et Species Plantarum Brasiliensium (1823–1832) Las flores de tonos azules a morados, raras veces blancas, alcanza los 5 cm y se asemejan en aspecto a la de los jacintos (Hyacinthus L.). Se encuentran agrupadas en espigas conformadas por 4-16 flores. Cada flor posee 6 piezas, 3 externas y 3 internas que protegen los 6 estambres y un único pistilo. El fruto es una cápsula elíptica, de más o menos 1,5 cm de largo, con 3 ángulos. Las semillas numerosas, de poco más de 1 mm de largo, con 10 costillas longitudinales. Se reproduce activamente tanto por semilla como asexualmente (estolones, fragmentación de plantas). Las semillas, de las cuales se cita su posible dispersión por las aves, pueden conservar su capacidad germinativa entre 5 y 20 años (Sanz-Elorza et al. 2004). El jacinto de agua habita principalmente en aguas estancadas (lagos, lagunas, estanques), aunque puede encontrarse en aguas corrientes en las que la velocidad de flujo del agua sea reducida (ríos, canales, zanjas de drenaje, etc.). Las condiciones para su desarrollo vienen marcadas fundamentalmente por aspectos climáticos al ser una especie muy sensible a los inviernos fríos y a las bajas temperaturas, su rango de desarrollo se establece en zonas con temperaturas medias entre 18-30 ºC, con un óptimo entre 22-25 ºC, desapareciendo en áreas con importantes fríos invernales, con frecuentes heladas o en zonas donde se produce habitualmente la congelación de los medios acuáticos. Los niveles de temperatura y nutrientes en el agua determinan el potencial peligro ambiental del Jacinto de Agua (Wilson et al., 2005). La falta de nutrientes (N y P) y períodos prolongados con temperaturas por debajo de los 5 ºC o por encima de los 34 ºC, retrasan su crecimiento y pueden suponer sus límites de dispersión (Gopal, 1987; Owens & Madsen, 1995; Sato, 1988). 18 Otro de los factores que controlan su distribución es la calidad de agua, prefiriendo medios ricos en nutrientes (eutróficos o mesotróficos), de pH neutro o básico. Son especies intolerantes a las aguas marinas, aunque pueden colonizar estuarios con baja salinidad. Expansión territorial y efectos ambientales El descubrimiento científico del jacinto de agua fue realizado por el botánico alemán Carl Friedrich Philipp von Martius (17/04/1794–13/12/1868) y publicada en su trabajo Plantarum Brasiliensium Nova genera et species novae, vel minos cognitae (1823–1832). Dada la vistosidad de sus flores, a finales del siglo XIX se inicia su expansión territorial, como planta ornamental, introduciéndose en jardines y estanques de América del Norte (USA en 1884) y del Sur, Japón e Indonesia. En 1890 es introducida en Australia. Su llegada a Europa y África es más reciente, en la primera mitad del siglo XX. En Europa únicamente se conocen poblaciones en Italia, España y Portugal. La cita más antigua corresponde con una población en la cuenca del río Sado, en Portugal, en el año 1940 (de Almeida & Freitas, 2006). En el país luso la especie es considerada altamente infestante y tuvo una fuerte expansión a partir del año 1974, especialmente en el centro del país, en las cuencas hidrográficas del Tejo y Sado, y en menor medida en el norte y sur (San Elorza et al., 2004; Amaral Franco & Rocha Alfonso, 1994) A partir de un número muy limitado de introducciones, el jacinto de agua fue propagado y extendido por jardineros y particulares para ornamentar estanques y canales. En algunos territorios de Asia, África y América del Sur, su difusión se vio además favorecida al ser empleado como elemento para la obtención de biomasa destinada bien a la alimentación del ganado, producción de biogás o como abono (Ding et al. 2001; GIC, 2006). En otros casos su cultivo se relacionó con la capacidad filtradora de la planta, que debido a su rápido desarrollo es capaz de extraer del agua cantidades importantes de nutrientes y de ciertos contaminantes, o como alimento para el mantenimiento de otra especie invasora, la carpa. Desde estos medios se expandió de forma natural a través de sus semillas, o pequeños fragmentos vegetativos, invadiendo acequias de regadío o drenaje, canales, tramos fluviales, lagos y charcas, desplazando a las comunidades nativas y transformando las características estructurales y funcionales de los ecosistemas acuáticos que invade. La invasión territorial ha sido propiciada por un conjunto de factores vinculados tanto a la biología de la especies como a la acción humana. El jacinto de agua, es un planta que posee una fotosíntesis de alto rendimiento (fotosíntesis C4), similar al maíz o la caña de azúcar, que le permite generar una mayor cantidad de biomasa. Debido a estas peculiaridades fisiológicas, en condiciones óptimas, el jacinto de agua es capaz de duplicar su biomasa entre 512 días, según GIC (2006) se han observado tasas de reproducción en las que partiendo de 100 propágulos nuevos por individuo, la especie es capaz de multiplicar su área inicial por 20 en un plazo de 4 semanas. Entre los factores antrópicos destacan la falta de medidas adecuadas en la gestión en los medios fluviales y humedales, junto a una carencia de medidas de control en relación con la introducción y cultivo de flora alóctona. Además el cambio climático global, inducido por el hombre, ha favorecido las condiciones adecuadas para la invasión en áreas, que en la primera mitad del siglo XX, debido a las bajas temperaturas y el régimen de heladas y nevadas, no eran propicias para su asentamiento. La convergencia de todos estos factores explica la rápida velocidad de colonización como se evidencia en el Lago Victoria (Tanzania-Kenia-Uganda). Este lago, el de mayor extensión del planeta (69.482 Km2 superficie / 3.340 Km perímetro), soporta desde hace décadas una negligente gestión que ha favorecido la introducción de numerosas especies exóticas que han desencadenado graves problemas ambientales y sociales. En 1989 se detectó por vez primera la presencia de Eichhornia crassipes en el Lago Victoria y en 2004 ocupaba una superficie de 17.000 ha (Albright et al. 2004). Sin embargo, su expansión territorial ha sido más dramática en Asia, América del Sur y en América del Norte. En este último área, el jacinto de agua se encuentra presente en Ontario (Canadá) y en 24 Estados de los EEUU, detectándose invasiones con un gran impacto ecológico al menos en tres de ellos: Carolina del Norte, Carolina del Sur y Miami. Dado su tamaño y su rápido crecimiento, una vez que un medio acuático es colonizado por el jacinto de agua sus impactos son fácilmente detectables tanto a nivel del funcionamiento ecológico (modificación disponibilidad de nutrientes, interferencia en el intercambio de gases y calor entre las aguas superficiales y profundas, incremento de materia orgánica en los sedimentos superficiales, etc.), como en la modificación de la estructura de los hábitats acuáticos y en su composición florística y faunística. En los ecosistemas acuáticos ubicados en territorios mediterráneos y templados se produce una evidente pérdida de biodiversidad, al desplazar a los elementos nativos, que en muchos casos su persistencia esta vinculadas a condiciones particulares del medio acuático que el desarrollo masivo del jacinto de agua transforma de forma drástica. Otros efectos de la infestación del Jacinto de Agua se vinculan con su capacidad de servir como hábitat para distintas especies de insectos consideradas como plagas de cultivos, o incluso vectores de enfermedades para el ganado o el hombre. También se ha indicado su interferencia en la navegación, la obstrucción de infraestructuras hidráulicas, y en el desarrollo de actividades de uso recreativo. En términos generales y en base a las proyecciones y modelos de diversos factores relacionados con el cambio climático, es probable que el jacinto de agua amplíe su distribución global. El Jacinto de agua está presente en la actualidad en diferentes zonas del sur de Europa, pero 19 podría fácilmente expandirse al resto de la cuenca mediterránea y más hacia el norte de Europa teniendo en cuenta las previsiones de que aumenten las tasas de calentamiento global (EPPO 2008). Por todo ellos la IUCN (Unión Internacional para la Conservación de la Naturaleza) considera el Jacinto de Agua como una de las 100 especies invasoras más dañinas del planeta (Lowe et al. 2000). Jacinto de Agua se ha ido extendiendo por el territorio de Portugal continental (Moreira et al. 2002; Martins et al. 2006; Lopes de Almeida, 2006; Monteiro et al. 2010), invadiendo preferentemente ríos y humedales de la zona Centro y Sur, y en menor medida en la Norte (Fig. 3). Distribución y situación en la Península Ibérica Los medios acuáticos más afectados se vinculan con los cursos del Sado, Sorraia y Tejo en la zona Sur y del Mondego, Vouga, Agueda, en la zona Centro, mientras que en la zona Norte su presencia es menos destacada, y solamente se conoce en 3 localidades del río Cávado y 1 en el río Ave, ambas en el distrito del Minho. En Europa el Jacinto de Agua está presente en Portugal, España e Italia. La primera noticia sobre la naturalización en Europa corresponde al año 1940 en Portugal (de Almeida & Freitas, 2006).Desde esta fecha y hasta la actualidad el En los últimos años se desarrollaron en Portugal numerosas actuaciones para el control y erradicación de la especie, empleando tanto métodos químicos como mecánicos. Pese a ello, el jacinto de agua afecta de forma muy significativa al estado de conservación de numerosos medios acuáticos. Figura 3.- Distribución del jacinto de agua en la Península Ibérica y posible vía de entrada en las Islas Cíes. Las cuadrados rojos marcan el área de distribución de la especie según Ruiz Tellez et al. 2008). Los círculos rojos corresponden a citas de la especie incorporadas en este trabajo Así a Pateira de Fermentelos, medio lagunar de 525ha situado entre los ayuntamientos de Aveiro, Agueda y Oliveira do Barrio, cerca de la confluencia de los ríos Certima y Agueda, ha sido invadido por numerosas especies exóticas, entre ellas el jacinto de agua (Lopes de Almeida, 2006).Las actuaciones manuales y mecánicas han reducido la intensidad de la invasión, pero pese a ello, la especie mantiene una importante presencia en el humedal. El humedal de Paul de Boquilobo se sitúa entre la confluencia del río Almonda y el río Tejo. El humedal está catalogado como una Reserva Natural e integrado en la Red Mundial de Reservas de la Biosfera en el año 1981. Las numerosas especies exóticas que en tiempos recientes se han introducido en este humedal han generado importantes desequilibrios ecológicos (Cruz et al. 2008). Entre las especies vegetales, la situación más alarmante es la generada por el desarrollo masivo del jacinto de agua, cuya mitigación obligó a establecer distintas actuaciones de control manual y mecánico. Pese a ello, el grado de infestación sigue siendo muy preocupante. En el estado español, su introducción parece datarse a finales del siglo XX. En el área mediterránea está presente en distintas localidades (Fig. 3): En 1988 se detecta por primera vez su presencia en un riachuelo próximo a la localidad alicantina de Bolulla, en años posteriores se registrará en Baleares, Badajoz, Cáceres, Castellón y Tarragona (Sanz-Elorza et al. 2004; GEIB, 2006; Ruíz Téllez et al. 2008). En el año 2001 invadió unas lagunas de agua dulce situadas dentro del Parque Natural del Delta del Ebro (Ullals de l’Arispe), necesitándose para su eliminación un 20 programa de actuación aplicado por los técnicos del parque, que consistió en la retirada manual de todas las plantas presentes (Sanz-Elorza et al. 2004). Posteriormente en el 2004 se constata su presencia en Badajoz en la cuenca del río Guadiana donde en pocos años llega a invadir, favorecido por las condiciones climáticas e hidrológicas, amplios tramos del curso fluvial. Las labores de mitigación del Jacinto de Agua en el Guadiana realizadas entre los años 2006-2012 ha supuesto un coste de 21.700.000 euros (Cifuentes, 2012). En el año 2012, los 20 operarios de la Confederación Hidrográfica, retiraron más de 2.000 toneladas, con una media de más de 35 toneladas por día (Fig. 4). En el área Atlántica peninsular, solo se conocen datos relativos a su presencia en tres provincias: Asturias, Lugo y A Coruña (Fig. 3 y 5). La población de Asturias (González Costales, 2007), fue descubierta en el año 2004, por la Guardería del Medio Natural y corresponde con una única población que había invadido una charca artificial en la localidad costera de Arnao (Castropol), que forma parte de la actual Reserva de la Biosfera del río Eo, Oscos y Terras de Burón. Esta población fue erradicada en una actuación acometida por la Consejería de Medio Ambiente, Ordenación del Territorio e Infraestructuras en el año 2004, aunque en el año 2005 y 2006 todavía pudimos observar varios individuos de escasas dimensiones en sus márgenes. Figura 4.- Eliminación del Jacinto de Agua en el río Guadiana. Fuente: Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente En Galicia su introducción, según hemos podido comprobar se produciría entre los años 1986 y 1988, al ser empleada como elemento ornamental en algunos estanques públicos de As Mariñas Coruñesas. A pesar de la antigüedad de la introducción la especie no ha ocupado otros de medios acuáticos naturales próximos al estanque artificial en el que fue implantada. En febrero del año 2000, se erradica una pequeña población que ocupaba unos 20 m2 de la laguna de Balea (Cangas, Pontevedra), actuación que fue citada por Pino Pérez et al. (2010). Estos mismos autores, recogen diversos ejemplares varados en la costa del Morrazo, especulando que su procedencia estaría ligada a la existencia de poblaciones en los ayuntamientos de Baiona, Nigrán y Vigo, cuyos restos serían transportados hacia la Península del Morrazo. Posteriormente hemos podido constatar su presencia en un pequeño estanque artificial en Mondoñedo (Provincia de Lugo) en el año 2007, donde se había introducido junto con otras especies ornamentales y algunos individuos jóvenes de carpa. Informado el Servicio Provincial de Conservación de la Naturaleza, este procedió con el asentimiento del propietario, a la eliminación de los elementos exóticos. En años posteriores se efectuaron medidas de erradicación, por la presencia de Eichhornia crassipes, aunque siempre en número muy reducido, en las lagunas de Bodeira (O Grove, Pontevedra) y en el tramo medio y bajo del río Avia cerca del embalse de Albarellos (ayuntamientos de Leiro, Beade y Ribadavia todos ellos de la provincia de Ourense). El Real Decreto 630/2013, de 14 de noviembre, por el que se regula el Catálogo español de especies exóticas invasoras, incluye en su anexo al jacinto de agua (Eichhornia crassipes): La inclusión de una especie en este catálogo, de acuerdo al artículo 52.2 de la Ley 42/2007, de 13 de diciembre, conlleva la prohibición de su introducción en el medio natural, en todo el territorio nacional y en las aguas marinas sometidas a soberanía o jurisdicción española. La inclusión de una especie en el Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras conlleva, de acuerdo al artículo 61.3 de la Ley 42/2007, de 13 de diciembre, la prohibición genérica de su posesión, transporte, tráfico y comercio de ejemplares vivos o muertos, de sus restos o propágulos, incluyendo el comercio exterior. Esta prohibición podrá quedar sin efecto, previa autorización administrativa, cuando sea necesario por razones de investigación, salud o seguridad de las personas. Resultados y discusión La llegada de arribazones es un hecho frecuente en las playas del archipiélago de Cíes. En la mayoría de los casos se corresponden con fragmentos de algas marinas o incluso 21 Figura 5.- Citas del Jacinto de Agua (Eichhornia crassipes) en Galicia. 1Mondoñedo; 2- As Mariñas; 3- O Grove, 4- Río Avia; 5- Cangas; 6Illas Cíes de restos (raíces, vástagos, hojas) de plantas, frutos y semillas (bellotas, piñones), procedente de la vegetación que crece en las áreas continentales próximas, encontrándose macro-restos de elementos tanto característicos de medios de cultivo, como de ecosistemas de marisma, dunas o de medios continentales. En noviembre del 2011 la guardería del Parque Nacional encuentra en la playa de Rodas en el archipiélago de Cíes, (UTM 29T 508.052,89/ 4.674.729,88) una gran cantidad de restos deteriorados de una planta herbácea de grandes dimensiones. La presencia de peciolos hinchados indicaban que los restos arribados podrían pertenecer a una especie de la familia Pontederiaceae, y probablemente al jacinto de agua o camalote (Eichhornia crassipes). Tras el paso del temporal que barrió el NW Ibérico a mediados del octubre del 2012, el día 18 del mismo mes, el personal del Parque Nacional observó que la playa de Rodas (UTM 29T 508.052,89/ 4.674.729,88) se había cubierto por numerosas plantas de gran tamaño (Figs. 6 a 9). En estos ejemplares son visibles los elementos vegetativos característicos (raíces, hojas flotantes con hinchazones en el peciolo, hojas sumergidas) del jacinto de agua o camalote (Eichhornia crassipes). En los ejemplares observados no se aprecian estructuras reproductoras, ni tampoco resto de pedúnculo de la espiga. En los limbos foliares y también en los pedúnculos se observa una elevada deshidratación, fruto de un contacto prolongado en el agua marina, así como lesiones y cortes a nivel de los tejidos superficiales que probablemente se habrían producido por acción del oleaje (Figs. 6 a 9). El estado de los restos vegetativos no resulta el más adecuado para el mantenimiento de su capacidad regenerativa, pero de cualquier modo no se puede asumir que puedan permanecer yemas o resto de tejidos que puedan desarrollar nuevas estructuras vegetativas. Por otra parte, las zonas de llegada, sistemas de playa, resultan totalmente inadecuados para el arraigo de estos especímenes. El peligro de los mismos es que desde las playas puedan ser transportados por el viento, o por la acción de animales o del hombre, y ser depositados en medios más adecuados para su mantenimiento. La posibilidad de invasión en estos medios estaría limitada por la ausencia de restos con semillas viables. En el caso de que esas lleguen a estar presentes en el arribazón, el riesgo de invasión sería muy elevado, ya que los datos científicos corroboran la gran resistencia de estas estructuras y su elevada capacidad germinativa, que llega a mantenerse hasta durante 20 años. Una vez confirmada la identificación de los ejemplares y evaluado el riesgo, el personal del Parque Nacional procedió a la retirada y destrucción de los restos. 22 Figura 6.- Fotografía de Jacinto de Agua (Eichhornia crassipes) recuperados en la playa de As Rodas (Islas Cíes), dentro del Parque Nacional Marítimo – Terrestres das Illas Atlánticas de Galicia. Vista general de dos individuos Figura 7.- Fotografía de Jacinto de Agua (Eichhornia crassipes) recuperados en la playa de As Rodas (Islas Cíes), dentro del Parque Nacional Marítimo – Terrestres das Illas Atlánticas de Galicia. Detalle de hojas flotantes, con hinchamientos en el peciolo Figura 8.- Fotografía de Jacinto de Agua (Eichhornia crassipes) recuperados en la playa de As Rodas (Islas Cíes), dentro del Parque Nacional Marítimo – Terrestres das Illas Atlánticas de Galicia. Detalle de un individuo con hojas sumergidas carentes de hinchazones en los peciolos Figura 9.- Fotografía de Jacinto de Agua (Eichhornia crassipes) recuperados en la playa de As Rodas (Islas Cíes), dentro del Parque Nacional Marítimo – Terrestres das Illas Atlánticas de Galicia. Vista general de un individuo con hojas flotantes 23 En cuanto al origen de estos arribazones se descarta una fuente local y también una fuente próxima en la costa gallega. El número de plantas llegadas a la playa de Rodas, vincula su procedencia con un área en la que la población de jacinto de agua ha de ser muy importante. En la provincia de Pontevedra, no se conoce ninguna localidad que pueda aportar tal cantidad de planta de jacinto de agua en un único arribazón. La única localidad conocida actualmente en territorio gallego la conforman un número reducido de individuos, localizados en el norte de la provincia de Lugo, que aun en caso de ser transportados por las corrientes marinas, serían enviados hacia localidades más septentrionales y no meridionales. Descartando una procedencia gallega para estos arribazones, su origen debe vincularse con las abundantes poblaciones existentes en Portugal, bien en relación con las localidades del Norte o preferentemente, dado el tamaño de estas, con poblaciones existentes en la zona Centro de Portugal. Bibliografía Albright, T.P., Moorhouse, T.G. & McNabb T.J. (2004). The rise and fall of water hyacinth in Lake Victoria and the Kagera River Basin, 1989–2001. Journal of Aquatic Plant Management. 42: 73–84. Amaral Franco,J. & Rocha Alfonso, M.L. (1994). Nova Flora de Portugal, 3 (1). Escolar Editora, Lisboa. Cifuentes, N. (2012). El Jacinto de agua (Eichhornia crassipes) en la cuenca del Guadiana, experiencias de manejo. Jornadas sobre especies invasoras de ríos y zonas húmedas. Valencia. http://www.cma.gva.es/web/indice.aspx?nodo=78328&idio ma=C. Cruz, J.M.; Segurado, P.; Sousa, M. & Rebelo, R. (2008). Collapse of the amphibian community of the Paul do Boquilobo Natural Reserve (central Portugal) after the arrival of the exotic American crayfish Procambarus clarkia. The Herpetological Journal. 18, 4: 197-204. de Almeida, J.D. & Freitas, H. (2006). Exotic naturalized flora of continental Portugal – A reassessment. Botanica Complutensis. 30: 117-130. Dias, J.M.A., Gonzales, R., García, C. & Diaz-del-Río, V. (2002). Sediment distribution pattern on the Galicia-Minho continental shelf. Progress In Oceanography. 52: 215-231. Ding, J., Wang, R., Fu, W. & Zhang, G. (2001).Water hyacinth in China: its distribution, problems and control status. In: Julien, M.H., Hill, M.P., Center, T.D. & Ding, J. (Ed.) Proceedings of the 2nd Meeting of the Global Working Group for the Biological and Integrated Control of Waterhyacinth. Beijing, China. 29–32. EPPO (2008). Pest Risk Analysis for Eichhornia crassipes. 57 p. http://www. eppo.org/QUARANTINE/Pest_Risk_Analysis/PRAdocs_pla n t s / 0 8 1 4 4 0 7 % 20PRA%20record%20Eichhornia%20crassipes%20EICCR. pdf. GEIB: Grupo Especialista en Invasiones Biológicas (2006). TOP 20: Las 20 especies exóticas invasoras más dañinas presentes en España. GEIB, Serie Técnica N2. León. GIC: Grupo de Investigación en Biología de la Conservación de la Universidad de Extremadura (2006). Informe sobre Distribución y Biología Reproductora del jacinto de agua en el Guadiana, 12 vols. Confederación Hidrógráfica del Guadiana. Ministerio de Medio Ambiente. Badajoz, España. Gómez-Orellana, L., Ramil-Rego, P. & Muñoz Sobrino, C. (2013). The response of vegetation at the end of the last glacial period (MIS 3 and MIS 2) in littoral Areas of NW Iberia. Boreas. 44: 729-744. González Costales, J.A. (2007). Plantas alóctonas invasoras en el Principado de Asturias. Consejería de Medio Ambiente, Ordenación del Territorio e Infraestructuras y Obra Social “la Caixa”.Asturias. Gopal, B. (1987) Water Hyacinth. Elsevier. Amsterdam. Lopes de Almeida, A.S. (2006).Avaliação da qualidade da água na Pateira de Fermentelos – caso de estudo na Área de Projecto. Universidade de Aveiro. Departamento de Biologia. Dissertaçâo Grau de Mestre em Ciemcias das Zonas Costeiras. Aveiro. Lowe S.J., Browne, M. & Boudjelas, S. (2000). 100 of the World’s Worst Invasive Alien Species. IUCN/SSC Invasive Species Specialist Group (ISSG). Auckland, New Zealand. Martins, A.M., do S. Raposo, J.M., Pimentel, M.H., Silveira, S.M., de Sousa, A.C. & Raimundo, S.M. (2006). Bases para um plano de requalificaçâo das Lagoas do litoral da Regiâo Centro. Comissâo de Coordenaçâo e Desenvolvimento Regional do Centro. Divisâo do Litoral e da Conservaçâo da Natureza. Coimbra. Monteiro, A., Moreira, I., Serrasqueiro, P.M. & Santos, A.C. (2010). Jacinto-aquatico (Eichornia crassipes) em Portugal. Bioecologia e gestâo. Moreira, I., Ferreira, M.T., Cortes R., Pinto, P. & Almeida, P.R. (2002). Ecossistemas Aquáticos e Ribeirinhos. Ecologia, Gestão e Conservação. Instituto da Água, MCOTA. Lisboa. Owens, C.S. & Madsen J.D. (1995). Low temperature limits of water hyacinth. Journal of Aquatic Plant Management. 33: 63–68. Pino Pérez, J.J., Rial Pousa, D., Silva-Pando, F.J., Camaño Portela, J.L. & Pino Pérez, R. (2010). Contribución a la flora alóctona de Galicia. Boletín Auriense. XXXVIII-XXXIX: 385402. 24 Ruiz Tellez, T., de Rodrigo López, E.M., Lorenzo Granado, E.;, Albano Pérez, E., Morán López, R. & Sánchez Gúzman, J.M. (2008). The water hyacinth, Eichhornia crassipes: an invasive plant in the Guadiana River Basin (Spain). Aquatic Invasions. 3, 1: 42-53. Sanz Elorza M., Dana Sánchez E.D. & Sobrino Vesperinas E. (2004). Atlas de las plantas alóctonas invasoras en España. Dirección General para la Biodiversidad. Madrid. Sato, H. (1988). The growth analysis of water hyacinth, Eicchornia crassipes (Mart) Solms, in different water temperature conditions. Ecological Research. 3: 131–144. von Martius, C.F.P. (1823-1832). Plantarum Brasiliensium Nova genera et species novae, vel minos cognitae (1823–1832). Tipographia Aloisii Pezzati. Florentiae. Wilson, J.R., Holst, N. & Rees, M. (2005). Determinants and patterns of population growth in water hyacinth. Aquatic Botany. 81: 51–67. Recursos Rurais (2014) nº 10 : 23-31 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Hugo Martínez-Cordeiro · Marta Pájaro Varela · Carmen García-Jares · Marta Lores · Jorge Domínguez Conversión acelerada de retama negra (Cytisus scoparius) en un biofertilizante de calidad mediante vermicompostaje Recibido: 9 decembro 2014 / Aceptado: 11 febreiro 2015 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014 Resumen Cytisus scoparius es una planta arbustiva ampliamente distribuida por todo el mundo y considerada como una amenaza para otras especies en algunos países. Las plantas del género Cytisus crecen sobre todo en áreas perturbadas y su presencia favorece, a menudo, la propagación rápida del fuego. El objetivo de este estudio fue evaluar el proceso de vermicompostaje de estos arbustos para producir un fertilizante orgánico de alta calidad y libre de polifenoles. El vermicompostaje redujo sustancialmente la biomasa de C. scoparius (en un 84%), fundamentalmente como resultado de la pérdida de sólidos volátiles, en tan sólo 6 semanas. Se obtuvo un vermicompost de calidad, que es un material similar a la turba, rico en nutrientes y microbiológicamente activo y estable, y sin la fitotoxicidad asociada a los polifenoles. Simultáneamente, la población inicial de lombrices se incrementó muy considerablemente, en un 350%. El procedimiento descrito es eficaz, simple y económico, y puede escalarse fácilmente para su aplicación industrial. presence often favours the rapid spread of fire. Theaim of this study was to evaluate whether such shrubs could be processed by vermicomposting on an industrial scale to yield high-quality organic and polyphenol-free fertiliser. Vermicomposting reduced thebiomass of C. scoparius substantially (by 84%), mainly as a result of the loss of volatile solids. After 6 weeks, the process yielded anutrientrich, microbiologically active and stabilised peat-like material without the polyphenol-associated phytotoxicity. Simultaneously, the initial population of earthworms increases remarkably, up to 350%. The procedure described is effective, simple and economical, and could easily be scaled up for industrial application. Palabras clave Residuo vegetal, compuestos polifenólicos, vermirreactor, Eisenia andrei, vermicompost. España tiene la tercera mayor extensión de superficie arbolada de la Unión Europea con 18,4 millones de hectáreas equivalentes al 36,3% del territorio nacional. La superficie desarbolada de España es de 9,3 millones de hectáreas de las 20,3 millones de hectáreas de la Unión Europea, es decir, casi la mitad de los matorrales y pastizales europeos están en nuestro país, cubriendo el 18,5% de la superficie nacional (MAGRAMA, 2014). En Galicia, la superficie de matorral ocupa unas 800000 hectáreas. Un problema importante de los últimos años es la pérdida de grandes masas de bosque debido a los incendios forestales; dejando numerosas zonas devastadas que permiten la expansión de especies vegetales menos selectivas como los matorrales, que son a su vez causa del origen y propagación de los incendios. Por otra parte, el éxodo rural deja en desuso grandes áreas de terreno agrícola que son invadidas por matorrales. Además, las campañas de explotación forestal mal planificadas suponen la deforestación de zonas amplias de bosque y la invasión posterior de estas especies oportunistas (Núñez-Regueira et al. 2004). Abstract Wild shrubs belonging to Cytisus scoparius are widely distributed throughout the world, and they are considered a threat to other species in some countries. Cytisus spp. mainly grow in disturbed areas and their Hugo Martínez-Cordeiro · Jorge Domínguez Departamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal, Universidade de Vigo, E-36310 Vigo. Tel: 986 814099 Fax: 986 812556 E-mail: [email protected] (Jorge Domínguez) Marta Pájaro Varela · Carmen García-Jares · Marta Lores Departamento de Química Analítica, Nutrición e Bromatoloxía, Universidade de Santiago de Compostela, E-15782, Santiago de Compostela. Key words Vegetable wastes, polyphenolic compounds, vermirreactor, Eisenia andrei, vermicompost. Introducción 26 Una de las especies que se propagan con gran facilidad en las condiciones anteriormente comentadas es la retama negra (Cytisus scoparius), planta arbustiva perteneciente a la familia Fabaceae. Esta planta es de origen europeo, y se extiende entre España y el sur de Suecia y entre Irlanda y Ucrania. En Francia se considera una planta invasora para la agricultura y los ecosistemas naturales, llegando a suponer una amenaza por su capacidad para colonizar pastos abandonados (Prévosto et al. 2004). La retama negra ha sido introducida en numerosos países como Canadá, Chile, Australia, India, Irán, Nueva Zelanda, Sudáfrica y Estados Unidos (Peterson & Prasad 1998) reduciendo la biodiversidad de los ecosistemas naturales y convirtiéndose en un serio problema por la pérdida de plantaciones forestales; ya que puede inhibir la germinación de las semillas y ralentizar el crecimiento de los árboles jóvenes (Potter et al. 2009). Funcionamiento del vermirreactor El procesamiento de la retama negra tuvo lugar en un vermirreactor con una superficie de 6 m2 (1,5 x 4 m) que contenía una cama de vermicompost maduro de 12 cm de espesor con una población total de lombrices de 280 ± 9 individuos m-2, incluyendo 111 ± 10 lombrices maduras m-2, 169 ± 7 juveniles m-2 y 120 ± 3 capullos m-2,con una biomasa de 79,1 ± 5,2 g m-2 (Figura 1). Encima de la cama se dispuso una red plástica de 5 mm de luz de malla, que permite el paso de las lombrices a la capa de retama extendida homogéneamente sobre ella sin afectar de este modo al procesado del residuo y para facilitar la toma de muestras durante el proceso de vermicompostaje. La capa de retama, de 12 cm de espesor, se cubrió con una malla de sombra que reduce las pérdidas de agua, manteniéndola con una humedad óptima para las lombrices. La retama negra se caracteriza por sus brillantes flores amarillas, que aparecen solas o juntas en las axilas de las hojas; y por sus frutos, vainas con pelos marginales que contienen de 5 a 9 semillas (Peterson & Prasad 1998). Esta planta forma masas densas en zonas abiertas, perturbadas por incendios o talas de árboles, aunque crece también de forma natural en prados, claros de bosque y matorrales. Se trata de una leguminosa con una gran capacidad para fijar nitrógeno (Downey & Smith 2000; Prasad 2003), con un alto contenido en fósforo, potasio y calcio (Gatica-Trabanini & Rodríguez 1997) y con un considerable contenido polifenólico (Barros et al. 2012). Este elevado contenido en nutrientes hace de la retama negra un recurso potencial para ser utilizado como fertilizante orgánico en los suelos agrícolas. Sin embargo, la aplicación directa de este material “crudo” puede dañar los cultivos debido a la liberación de polifenoles que en cantidades excesivas son fitotóxicos (Inderjit 1996). El objetivo de este trabajo fue evaluar el potencial del vermicompostaje para convertir de forma acelerada la retama negra en un biofertilizante para agricultura. Materiales y métodos Retama Negra (Cytisus scoparius) y lombrices de tierra La retama utilizada se recolectó manualmente en Galicia durante la primavera del año 2014 con la planta en plena floración. Las flores y las hojas no se trocearon; las ramas jóvenes se trocearon con una máquina trituradora (tamaño de partícula entre 3 y 6 cm). Se utilizaron lombrices de tierra de la especie Eisenia andrei Bouché (1972), pertenecientes a la categoría ecológica de las epigeas; estas lombrices viven en el horizonte orgánico del suelo y son de pequeño tamaño, pigmentadas, con una alta tasa reproductiva, ciclo de vida corto, alta tasa de consumo y una elevada tasa de asimilación de la materia orgánica en descomposición. Figura 1.- Reactor de vermicompostaje de retama negra. Las imágenes muestran la evolución de la retama durante el proceso 27 Población de lombrices Para el seguimiento de la población de lombrices, cada 14 días se recogieron 5 muestras de retama con un espesor de 6 cm por encima de la malla donde estaba el residuo y 6 cm por debajo en el mismo sitio correspondiente a la zona de la cama. Las muestras fueron siempre de 6 cm de espesor a partir de la malla y se recogieron aleatoriamente por todo el vermirreactor utilizando un cilindro de 7,5 cm de diámetro y 12 cm de altura. La densidad de las lombrices (Eisenia andrei) se determinó tanto sobre las lombrices totales como separadamente sobre las lombrices maduras, las inmaduras y los capullos. Toma de muestras Semanalmente y de forma aleatoria se recogieron 5 muestras de 10 g cada una del contenido del vermireactor (retama vermicompostada) para la caracterización química y biológica y el análisis de polifenoles. Las muestras se almacenaron en bolsas de plástico a -20 °C hasta la realización de los análisis. Análisis químicos y biológicos La humedad se determinó mediante el método gravimétrico por pérdida de peso a 105ºC durante 24 horas. El pH y la conductividad eléctrica se midieron en disoluciones acuosas en proporción 1:10 (peso fresco: volumen). El contenido de materia orgánica se determinó por pérdida de peso tras la calcinación de la muestra seca a 550 ± 50ºC durante 4 horas en un horno-mufla. La concentración de C y de N total se determinaron en muestra seca con un analizador elemental CHNS-O EA1108; y las concentraciones totales de P, K, Ca, Mg, S, Fe, Mn, B, Mo en muestras secas, sometidas previamente a digestión ácida en microondas, mediante Espectrometría de Emisión Óptica con Plasma Acoplado Inductivamente (ICP-OES). La actividad microbiana se determinó midiendo el consumo de oxígeno con el Sistema de Control® OxiTop (WTW, Weilheim, RFA) de acuerdo con la norma DIN ISO 16072. El contenido total de celulosa, hemicelulosa y lignina se determinó por el sistema FibreBag® (Gerhardt, Königswinter, Alemania) de acuerdo con el método de Goering y Van Soest (1970). Para la determinación de la fibra ácido detergente (FAD) se realizó una digestión de 1 hora en una solución ácida a base de ácido sulfúrico 0,5 M en ebullición. Finalmente, para la determinación de la lignina ácido detergente (LAD) se sigue el mismo procedimiento que para la determinación de la FAD seguido de una digestión de tres horas en ácido sulfúrico al 72%. Extracción de polifenoles Los polifenoles se extrajeron mediante la técnica de extracción con disolventes presurizados (PSE) con un equipo Dionex (ASE 150). La muestra de retama y el dispersante (arena) (1:2) se molieron en un mortero de vidrio para favorecer la ruptura de los tejidos y la posterior extracción de los compuestos fenólicos. Esta mezcla se depositó en la celda de extracción sobre 1 g de arena y se cubrió con arena. El disolvente de extracción fue agua: metanol (1:1). La celda se introduce en el sistema PSE y se extrae con un 50 % de disolvente orgánico (metanol) en agua. Los extractos obtenidos se enrasaron a 25 mL con metanol, se filtraron con filtros de 0,22μm y se almacenaron a -20ºC. Determinación del índice de polifenoles totales (IPT) El contenido polifenólico total se determinó con el método de Folin-Ciocalteu, mezclando 5 mLdel extracto (diluido en agua milli-Q, 1:200, 1:100 o 1:50 según contenido fenólico) con 100 μl del reactivo Folin & Ciocalteu y 1 ml de una disolución de carbonato sódico (20 % Na2CO3 en H2O Milli-Q). Se agitó en vortex, se dejó reposar 30 min a temperatura ambiente en oscuridad y se midió la absorbancia a 760 nm (Shimazdu, UVmini-1240, Tokio, Japón). La concentración total de polifenoles se calculó utilizando ácido gálico como patrón y se expresó para peso seco de muestra (mg GAEg-1p.s.). Identificación y cuantificación de los polifenoles Los extractos se analizaron por LC–MS/MS en un sistema Thermo Scientific (San Jose, CA, USA) equipado con un espectrómetro de masas de triple cuadrupolo Quantum Access con fuente caliente de ionización por electrospray (HESI). Se utilizó una columna Thermo Scientific Hypersil Gold aQ (1.9 m, 100 mm × 2.1 mm) en un Sistema de HPLC con autoinyector Accela. El volumen de inyección fue de 10 L. Los constituyentes de la fase móvil fueron (A) 0,1 % ácido fórmico en agua y (B) 0,1 % ácido fórmico en metanol. El gradiente programado empezó en 5% B, cambió a 20% B a los 2 min, a 70% B a los 15 min y finalmente a 100% B a los 16 min, donde se mantiene 3 min más. El tiempo de análisis fue de 19 min a un flujo de 300 L min-1 y a una temperatura constante de 30ºC. Los parámetros del MS y de la fuente HESI fueron: tª de vaporización de la fuente 350ºC, tª del capilar 320ºC, voltaje de electrospray 3000 V en polaridad positiva y 2800 V en negativa y la corriente de descarga de la fuente de iones fue 4.0 A para ambas polaridades. De los 18 compuestos detectados, se confirmó la identidad de 7: ácido protocatéquico (m/z ion padre = 152; m/z iones producto = 108,109; ESI-); 3,4-dihidroxibenzaldehido (m/z ion padre = 137; m/z iones producto = 91, 92, 136; ESI-); ácido cafeico (m/z ion padre = 179; m/z iones producto = 134,135; ESI-); quercetina-3-glucurónido (m/z ion padre = 479; m/z iones producto = 303,461; ESI+); rutina, (m/z ion padre = 609; m/z iones producto = 179, 271, 300; ESI-); apigenina (m/z ion padre = 269; m/z iones producto = 117, 149, 151, 225; ESI-) y crisina (m/z ion padre = 253; m/z iones producto = 209, 145, 143, 63; ESI-). 28 Análisis estadístico Los datos se analizaron mediante análisis de varianza de medidas repetidas (rANOVA) con el tiempo (0 a 42 días) como factor intersujetos. Todas las variables medidas cumplieron los criterios de normalidad, homocedasticidad y esfericidad; y las diferencias significativas se determinaron con el test HSD de Tukey utilizando el paquete estadístico SPSS v19. Resultados y Discusión Evolución de la población de lombrices La densidad de población inicial de lombrices (día 0) fue de 280±9 individuos m-2, incluyendo 111±10 lombrices maduras m-2, 169±7 juveniles m-2 y 120±3 capullos m-2, con una biomasa de 79,1±5,2 g m-2 (Figura 2). El número total de lombrices y su biomasa, así como el número de lombrices maduras, juveniles y capullos aumentó de forma muy significativa durante el proceso de vermicompostaje hasta alcanzar un valor máximo de 1265±20 individuos m-2 y una biomasa de 400,6±1,9 g m-2 el día 42 (Figura 2). Las lombrices de tierra pertenecientes a la especie E. andrei presentan una alta capacidad de reproducción, y su densidad de población aumentó más de cuatro veces en el proceso. Esto se debe al alimento disponible en la retama y se ve reflejado en el consumo de materia prima, produciendo una elevada y rápida degradación de la misma. La población inicial de lombrices de tierra en el vermirreactor fue baja, y aunque aumentó de forma muy considerable, como consecuencia del aporte de alimento en forma de retama, queda todavía lejos de su capacidad máxima. Como E. andrei vive en ambientes donde el mismo material actúa simultaneamente como sustrato y como alimento, la disponibilidad de material mejora las condiciones para el crecimiento y la reproducción de las lombrices, y conduce a la presencia de un número muy alto de individuos. Cuando la disponibilidad de materia orgánica es elevada, la densidad de lombrices epigeas puede llegar a ser muy alta, de hasta 8000 individuos m-2 en estiercol de vaca y 14600 individuos m-2 en estiercol de cerdo (Monroy et al., 2006). Como consecuencia de la multiplicación de la población de lombrices, en el proceso de vermicompostaje de la retama, además de vermihumus, también se obtiene una alta biomasa de lombrices. Esta importante producción de proteina animal puede tener diversas aplicaciones industriales, entre las que destacan la obtención de ejemplares vivos para cebo de pesca y de harina para alimentación animal. Las proteínas de las lombrices contienen todos los aminoácidos esenciales, incluso en concentraciones superiores a las del pescado o la carne de vacuno (Edwards & Bohlen 1996). Figura 2.- Densidad de lombrices de tierra (número de adultos, juveniles y capullos por metro cuadrado) y biomasa total de lombrices (gramos m-2 peso fresco, números encima de las barras) durante el vermicompostaje de retama negra. Los valores son medias ± error estándar (n=5) Aunque los microorganismos son los agentes principales de la descomposición de la materia orgánica, las lombrices de tierran influyen en las tasas de descomposición directamente mediante sus actividades de alimentación y fragmentación, e indirectamente a traves de sus interacciones con los microorganismos (Domínguez 2004; Domínguez et al. 2010). Como consecuencia, las tasas de descomposición están relacionadas directamente con la densidad de población de lombrices (Aira et al. 2002; Aira et al. 2008). Evolución de las propiedades químicas y biológicas de la retama negra durante el vermicompostaje Después de los 42 días de proceso de vermicompostaje se determinó el balance de masa total, y la masa inicial de retama negra (120 kg peso fresco; 18,26 kg peso seco) disminuyó muy significativamente (83,7%) como resultado de la pérdida de sólidos volátiles, hasta alcanzar un masa final de 19,6 kg p.f. (3,77 kg p.s.). Una vez tamizado el producto final se obtuvieron 16 kg de vermicompost y 3,6 kg 29 de rechazo formado por las fracciones más recalcitrantes de la retama (Figura 1). El pH de la retama fresca fue de 7,43± 0,09 y disminuyó gradualmente hasta el día 42 en el que se estabilizó con un valor de 6,6 ± 0,02 (Tabla 1). La conductividad eléctrica de la retama fresca fue de 0,46 mS cm-2 y también disminuyó de forma gradual durante el vermicompostaje hasta alcanzar un valor de 0,20 mS cm-2 a los 42 días (Tabla 1). El contenido de materia orgánica de la retama fresca fue de 95,36 ± 0,46% y disminuyó gradualmente hasta el día 42 en el que alcanzó un valor de 79,52 ± 0,51% (Tabla 1). Tabla 1.- Cambios en las características físicas, químicas y biológicas dela retama negra (Cytisus scoparius) durante el proceso devermicompostaje. Los valores se corresponden con la media ± el error estándar (n=5). Letras diferentes indican diferencias significativas entre los valores(test post hoc Tukey HSD El contenido de carbono total de la retama fresca fue de 489,40±2,96 g kg-1 p.s. y disminuyó de forma gradual y significativa durante el vermicompostaje hasta alcanzar un valor de 471,44 ± 0,45 g kg-1 p.s. a los 42 días (Tabla 1). El contenido de nitrógeno total de la retama fresca fue de 42,40±0,52 g kg-1 p.s. y disminuyó de forma ligera y gradual durante el vermicompostaje hasta alcanzar un valor de 36,42±0,22 g kg-1 p.s. a los 42 días (Tabla 1). La relación C/N aumentó gradualmente y de forma leve desde un valor inicial de 11,54±0,17 hasta un valor final de 12,94±0,08 después de 42 días de vermicompostaje (Tabla 1). El contenido en fósforo dela retama fresca fue de 2,93±0,32 g kg-1 p.s. y tras 42 días de vermicompostaje aumentó ligeramente hasta un valor de 3,07±0,03 g kg-1 p.s. El contenido en potasio de la retama fresca fue de 10,33±1,19 g kg-1 p.s. y disminuyó de forma significativa hasta un valor de 5,99±0,14 g kg-1 p.s. tras 42 días de vermicompostaje (Tabla 1). La retama fresca tenía un contenido en calcio de 30 3,91±0,4 g kg-1 p.s. que aumentó de forma gradual y significativa hasta un valor de 8,99 ± 0,18 g kg-1 p.s. tras los 42 días. El contenido en magnesio de la retama fresca fue de 2,62±0,28 g kg-1 p.s. y aumentó ligeramente hasta un valor de 2,90 ± 0,05 g kg-1 p.s. (Tabla 1). El contenido en azufre de la retama fresca fue de 2,38 ± 0,27 g kg-1 p.s. y tras 42 días de vermicompostaje aumentó hasta un valor de 3,20 ± 0,06 g kg-1 p.s. La retama fresca tenía un contenido en hierro de 0,53±0,07 g kg-1 p.s. que aumentó de forma gradual y significativa hasta un valor de 1,89 ± 0,02 g kg-1 p.s. tras los 42 días (Tabla 1). El contenido en manganeso de la retama fresca fue de 0,35 ± 0,03 g kg-1 p.s. y tras 42 días de vermicompostaje aumentó hasta un valor de 0,64±0,01 g kg-1 p.s. El contenido en boro de la retama fresca fue de 34,2±3,56 mg kg-1 p.s. y tras 42 días de vermicompostaje aumentó hasta un valor de 40,31 ± 0,67 mg kg-1 p.s. La retama fresca tenía un contenido en molibdeno de 1,98 ± 0,16 mg kg-1 p.s. que aumentó de forma gradual y significativa hasta un valor de 7,65 ± 0,26 mg kg-1 p.s. tras los 42 días (Tabla 1). La actividad microbiana de la retama fresca, medida como respiración basal, fue de 779,89±9,43 mg O2 Kg MO-1 h-1, y disminuyó de forma gradual y significativa hasta un valor de 323,59±4,14 mg O2 Kg MO-1 h-1 tras los 42 días de vermicompostaje (Tabla 1). En lo que respecta a las fibras, el contenido de lignina de la retama fresca fue de 206,04±4,72g kg-1 p.s y aumentó de forma gradual y significativa hasta un valor de 410,06±5,86 g kg-1 p.s tras los 42 días de vermicompostaje (Tabla 1). La retama fresca tenía un contenido en celulosa de 294,88±13,89 g kg-1 p.s. que disminuyó hasta un valor de 201,54±5,44 g kg-1 p.s. tras los 42 días (Tabla 1). El contenido de hemicelulosa de la retama fresca fue de 258,6 ± 0,4g kg-1 p.s y disminuyó de forma gradual y significativa hasta un valor de 84,38±1,58 g kg-1 p.s tras los 42 días de vermicompostaje (Tabla 1). El vermicompostaje es un proceso de biooxidación en el que algunas especies detritívoras de lombrices de tierra interactúan de forma intensa con los microorganismos y otros animales edáficos de la comunidad descomponedora, afectando de forma drástica a los procesos de descomposición, acelerando la estabilización de la materia orgánica y modificando de forma sustancial las propiedades físicas y bioquímicas de la misma (Domínguez 2004; Domínguez et al. 2010). Los microorganismos producen las enzimas responsables de la descomposición bioquímica de la materia orgánica, pero las lombrices son elementos cruciales del proceso y están implicadas en la estimulación indirecta de las poblaciones microbianas a través de la fragmentación y la ingestión de la materia orgánica fresca, lo que aumenta el área superficial disponible para la colonización microbiana, alterando de forma radical la actividad biológica. Las lombrices de tierra también modifican la biomasa y la actividad microbiana a través de la estimulación, digestión y dispersión de los microorganismos e interaccionan con otros componentes biológicos del sistema de vermicompostaje, modificando la estructura de las comunidades de la microbiota y de la microfauna (Domínguez et al. 2010). El vermicompostaje ha resultado ser muy eficaz en el tratamiento de muchos tipos de residuos orgánicos (Domínguez & Edwards 2011), incluyendo restos vegetales como el bagazo de uva (Martínez-Cordeiro et al. 2013). En este trabajo, tanto la evolución de la población de lombrices como de los parámetros químicos y biológicos indican que el proceso de vermicompostaje se desarrolló de una forma óptima y rápida, rindiendo un vermicompost de alta calidad. El producto final del proceso, el vermicompost, vermihumus o humus de lombriz es un material similar a la turba, muy particulado y poroso, con alta capacidad de retención de agua, microbiológicamente estabilizado yactivo, con una baja relación C:N; y constituye una fuente de nutrientes para las plantas, que se liberan poco a poco, a medida que se van mineralizando y la planta los necesita (Domínguez 2004). La cantidad y calidad de los nutrientes en el vermihumus se debe a la mineralización acelerada de la materia orgánica, al aumento de la actividad microbiana, a la degradación y ruptura de los polisacáridos y a las altas tasas de humificación que se alcanzan durante el vermicompostaje (Domínguez & Gómez-Brandón 2013). Las propiedades biológicas del vermicompost lo conviertenen un excelente fertilizante orgánico; cuando se añade alsuelo o a los medios de cultivo de plantas, el vermihumus aumenta la germinación, el crecimiento, la floración y la producción de fruta y acelera el desarrollo de las plantas. La mejora del crecimiento de las plantas se puede atribuir a varios mecanismos directos e indirectos, que incluyen mecanismos mediados biológicamente, tales como elaporte de sustancias reguladoras del crecimiento de las plantas y la mejora de las funciones biológicas del suelo (Lazcano & Domínguez 2011). Evolución del índice de polifenoles totales (IPT) en la retama negra a lo largo del proceso de Vermicompostaje La cantidad inicial de polifenoles totales fue de 32,44 ± 1,11 mg GAE g-1 p.s., y disminuyó rápidamente durante la primera semana, y de hecho un 50% de los polifenoles desaparecen en ese periodo. A partir del día 7 esta caída es más lenta, aunque progresiva, hasta el día 42 en el que alcanza un valor final de 6,67 ± 0,02 mg GAE g-1 p.s. (Figura 3). La cantidad de polifenoles que queda tras el día 42 es muy baja, de forma que el vermicompost queda libre de polifenoles y está preparado para su uso como biofertilizante. De hecho se considera que uno de los mejores indicadores de la madurez de un vermicompost es la ausencia de polifenoles y de ácidos alifáticos bioinhibidores (Domínguez & Edwards 2011). Para comprobar que esta disminución de polifenoles no se debió a su transferencia a la cama del reactor, se analizó también el contenido polifenólico de la misma al inicio y al final del proceso. El valor inicial fue de 3,83 ± 0,25 mg GAE g-1 p.s. mientras que el del día 42 fue de 3,15 ± 0,18 mg GAE g-1 p.s., lo que indica que no hubo pérdidas por transferencia. 31 Figura 3.- Evolución del índice de polifenoles totales (IPT) durante el vermicompostaje de retama negra. Los valores son medias ± error estándar (n=5) Caracterización de los polifenoles individuales en la retama negra y evolución a lo largo del proceso de vermicompostaje La concentración de los polifenoles individuales disminuyó de forma notable desde el día inicial del proceso hasta el día 42, si bien esta variación no presentó el mismo perfil para todos los compuestos (Figura 4). El extracto de la retama negra fresca (día 0) es rico en flavonas, particularmente en crisina y apigenina, que se caracterizan por sus propiedades anti-inflamatorias y antioxidantes. La concentración inicial de apigenina fue de 502±6,9 mg kg-1 p.s. y disminuyó rápida y progresivamente en las tres primeras semanas, con un valor de 34 ± 3,3 mg kg-1p.s. en el día 21 del proceso; quedando el día 42 tan sólo un 1 % de la apigenina inicial (Figura 4a). La apigenina es de enorme interés, por sus propiedades beneficiosas para la salud, por su baja toxicidad y por sus potentes efectos sobre las células cancerosas, en comparación con otros flavonoides estructuralmente relacionados(Shukla & Gupta 2010). La crisina también es un potente antioxidante, tiene una actividad antimicrobiana elevada y es, además, una flavona con propiedades ansiolíticas demostradas (Gowthamarajan et al. 2002; Liu et al. 2010). La concentración inicial de crisina fue de 1867±10,2 mg kg-1 p.s., siendo el compuesto polifenólico más abundante en los extractos de retama negra. La evolución de este compuesto se caracteriza, a diferencia de la flavona anterior, por un aumento de la concentración en las dos primeras semanas del proceso de vermicompostaje, alcanzando el doble de la concentración de partida en el día 14 (3732 ± 4,5 mg kg-1 p.s.), para disminuir progresivamente a lo largo de las siguientes semanas hasta un valor testimonial del 0,6 % de la crisina original (Figura 4b). Este aumento inicial puede explicarse porque las plantas del género Cytisus contienen varios derivados de la crisina (por ej. O-glucósidos, Cglucósidos, C-hexosilos) (Barros et al. 2012) que se pueden degradar fácilmente en las primeras etapas del vermicompostaje por la labilidad de sus enlaces, liberando crisina como producto de degradación. Este hecho abre otra vía de explotación del proceso de vermicompostaje, ya que la retama recuperada en el día 14 puede utilizarse como una fuente de crisina excepcionalmente rica, con el doble de carga que la materia prima inicial. El extracto inicial de retama negra se caracteriza también por la presencia de polifenoles no flavonoides, concretamente ácidos fenólicos, aunque en menor concentración que el grupo mayoritario de flavonoides detectados, las flavonas, antes comentadas. La concentración inicial de ácido cafeicofue de 120 ± 6 mg kg 1 p.s. y disminuyó muy rápidamente, a un tercio de la cantidad inicial en los primeros 7 días (41 ± 3 mg kg-1 p.s.) y hasta un valor final de 9 ± 3 mg kg-1 p.s. en día 42 (Figura 4c). La concentración inicial de ácido protocatéquico fue de 56 ± 6 mg kg-1 p.s., pero su perfil de biodegradación fue más lento, detectándose 23 ± 2 mg kg-1 p.s. en los extractos del día 42, aproximadamente la mitad de la concentración de partida(Figura 4d). Los perfiles de biodegradaciónde cada polifenol son específicos y dependen de su biodisponibilidad y facilidad para ser digeridos;si bien existe una clara tendencia general de disminución, más acusada durante los primeros días del proceso. Estos resultados concuerdan con los observados para el índice de polifenoles totales, donde los valores también disminuían de forma más rápida la primera semana. Conclusión El vermicompostaje ha demostrado ser un proceso muy rápido y eficaz para la transformación de la retama negra en un biofertilizante de alta calidad. En tan solo 42 días se obtiene un vermicompost, vermihumus o humus de lombriz, que es un material similar a la turba, muy particulado y poroso, con alta capacidad de retención de agua, microbiológicamente estabilizado yactivo, con una baja relación C:N; y que constituye una fuente de liberación lenta 32 de nutrientes para las plantas. Las interacciones entre las lombrices de tierra y los microorganismos aceleran las tasas de biodegradación polifenólica, de forma que el vermicompost queda libre de polifenoles, lo que garantiza su madurez para ser usado como biofertilizante. La densidad de población de las lombricesaumentó más de cuatro veces en el proceso. Esta importante producción de proteina animal puede tener diversas aplicaciones industriales, entre las que destacan la obtención de ejemplares vivos para cebo de pesca y de harina para alimentación animal. Figura 4.- Biodegradación de los polifenoles mayoritarios (a: apigenina; b: crisina; c: ácido cafeico; y d: ácido protocatéquico) durante el vermicompostaje de retama negra. Los valores son medias ± error estándar (n=5) Agradecimientos Esta Investigación ha sido financiada con los Barros, L., Dueñas, M., Carvalho, A.M., Ferreira, I.C.F.R. & proyectos CN 2012/299, CN 2012/305 y GPC2014/035 de la Xunta Santos-Buelga, C. (2012) Characterization of phenolic de Galicia y CTM2013-42540-R del Ministerio de Economía y Competitividad del Gobierno de España. compounds in flowers of wild medicinal plants from Northeastern Portugal. Food and Chemical Toxicology 50: 1576-1582. Bibliografía Aira, M., Monroy, F., Domínguez, J. & Mato, S. (2002) How Domínguez, J. (2004) State of the art and new perspectives on vermicomposting research, en: Edwards, C. (Ed.) earthworm density affects microbial biomas and activity in Earthworm Ecology, 2nd ed. CRC Press LLC, pp. 401-424. pig manure. European Journal of Soil Biology 38: 7-10. Domínguez, J. & Edwards, C.A. (2011) Relationships Aira, M., Sampedro, L., Monroy, F.& Domínguez, J. (2008) between composting and vermicomposting: relative values Detritivorous earthworms directly modify the structure, thus of the products, en: C. A.Edwards et al. (Eds.) Vermiculture altering the functioning of a microdecomposer food web. Soil Technology: Earthworms, Organic Waste and Environmental Biology and Biochemistry 40: 2511-2516. Management. CRC Press, Boca Raton, Florida, pp. 1-14. 33 Domínguez, J.& Gómez-Brandón, M. (2013) The influence of earthworms on nutrient dynamics during the process of vermicomposting. Waste Management & Research 31: 859868. Martínez-Cordeiro, H., Álvarez-Casas, M., Lores, M.& Domínguez, J. (2013) Vermicompostaje del bagazo de uva: fuente de enmienda orgánica de alta calidad agrícola y de polifenoles bioactivos. Recursos Rurais 9: 55-63. Domínguez, J., Aira, M.&Gómez-Brandón, M. (2010) Vermicomposting: earthworms enhance the work of microbes., en: H. Insamet al. (Eds.) Microbes at work: from wastes to resources. Springer Berlin Heidelberg, pp. 93-114. Monroy, F., Aira, M., Domínguez, J.& Velando, A. (2006) Seasonal population dynamics ofEisenia fetida(Savigny, 1826)(Oligochaeta, Lumbricidae) in the field. Comptes rendus biologies 329: 912-915. Downey, P. & Smith, J. (2000) Demography of the invasive shrub Scotch broom (Cytisus scoparius) at Barrington Tops, New South Wales: insights for management. Austral Ecology 25: 477-485. Núñez-Regueira, L., Proupın-Castiñeiras, J.&RodrıguezAñón, J.A. (2004) Energy evaluation of forest residues originated from shrub species in Galicia. Bioresource Technology 91: 215-221. Edwards, C.A.& Bohlen, P.J. (1996) Biology and ecology of earthworms. Chapman & Hall, 3ª Ed., London UK Peterson, D.J.& Prasad, R. (1998) The biology of Canadian weeds. 109. Cytisus scoparius (L.) Link. Canadian journal of plant science 78: 497-504. Gatica-Trabanini, E. & Rodríguez, A.R. (1997) Estudio de la evolución estacional de la calidad pascícola de distintas especies arbustivas en Galicia, Congresos Forestales. Gowthamarajan, K., Kulkarni, T.G., Mahadevan, N., Santhi, K.& Suresh, B. (2002) Antimicrobial activity of selected herbal extracts. Ancient science of life 21: 188. Inderjit (1996) Plant phenolics in allelopathy. The Botanical Review, 186-202. Lazcano, C.& Domínguez, J. (2011) The use of vermicompost in sustainable agriculture: impact on plant growth and soil fertility, en: Miransari, M. (Ed.) Soil Nutrients. Nova Science Publishers, New York, pp. 230-254. Liu, H., Mou, Y., Zhao, J., Wang, J., Zhou, L., Wang, M., Wang, D., Han, J., Yu, Z.&Yang, F. (2010) Flavonoids from Halostachys caspica and their antimicrobial and antioxidant activities. Molecules 15: 7933-7945. MAGRAMA (2014) Diagnóstico del Sector Forestal Español, en: SGAPC, P.D.L. (Ed.) Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente, España, pp. 1-10. Potter, K., Kriticos, D.J., Watt, M.& Leriche, A. (2009) The current and future potential distribution of Cytisus scoparius: a weed of pastoral systems, natural ecosystems and plantation forestry. Weed Research 49: 271-282. Prasad, R. (2003) Management and control of gorse and Scotch broom in British Columbia.Technology Transfer Note Number 30 Forestry Research Applications Pacific Forestry Centre.Canadian Forest Service Prévosto, B., Robert, A.& Coquillard, P. (2004) Development of Cytisus scoparius L. at stand and individual level in a midelevation mountain of the French Massif Central. Acta Oecologica 25: 73-81. Shukla, S.& Gupta, S. (2010) Apigenin: A Promising Molecule for Cancer Prevention.Pharmaceutical Research 27: 962-978. Recursos Rurais (2014) nº 10 : 35-43 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Eduardo José Corbelle Rico · David Vila García · Rafael Crecente Maseda · Francisco Díaz-Fierros Viqueira Dixitalización do Mapa de capacidade produtiva dos solos de Galicia Recibido: 16 maio 2014 / Aceptado: 18 novembro 2014 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014 Resumo Neste traballo descríbese o proceso de preparación e posta a disposición do público da versión dixital do Mapa de Capacidade Produtiva dos Solos de Galicia, publicado orixinalmente en papel no ano 1984 baixo a dirección de Francisco Díaz-Fierros Viqueira e Fernando Gil Sotres. No momento de cumprir trinta anos desde a súa publicación, este mapa constitúe aínda o único traballo de avaliación da capacidade produtiva da terra con cobertura completa do territorio de Galicia. Con todo, as limitacións derivadas do formato en papel dificultaban considerablemente o seu uso. Confiamos en que a versión dixital que presentamos permita solventar parte destes problemas e ampliar o seu coñecemento e utilización entre a comunidade científica e técnica. Ao longo do texto trátase de situar en contexto a importancia do mapa orixinal e as razóns que motivaron a súa dixitalización, explicar o proceso seguido para a preparación da versión dixital, proporcionar información básica necesaria para futuros usuarios non familiarizados coa fonte orixinal, e finalmente presentar algúns datos resumo derivados do produto obtido. Capability of Galicia, originally published as a book in 1984 by Francisco Díaz-Fierros Viqueira and Fernando Gil Sotres. Although thirty years have passed since its publication, this map still stands as the only available source about soil capability covering the whole territory of Galicia. Nevertheless, limitations imposed by the original publication format (hardcopy) posed a significant obstacle for its use. We believe that the digital version presented in this paper will help users to overcome part of these shortcomings and allow the map to be used by a wider cross-section of the scientific and planning communities. This text is aimed to place the map in context, expand on the reasons for the preparation of a digital version, explain the procedures followed in the process, provide basic information for its future users, and present some summarizing data processed from the final product. Palabras clave mapa de solos, capacidade produtiva, sistemas de información xeográfica, ordenación territorial, Galicia Introdución Abstract This paper describes the process of preparation and publication of a digital version of the Map of Soil Eduardo José Corbelle Rico · David Vila García · Rafael Crecente Maseda Laboratorio do territorio. Departamento de Enxeñería Agroforestal, Universidade de Santiago de Compostela Tlf: 982 823 324 E-mail: [email protected]. Francisco Díaz-Fierros Viqueira Departamento de Edafoloxía e Química Agrícola, Universidade de Santiago de Compostela Key words soil maps, soil capability, geographic information systems, planning, Galicia O solo, a capa superficial da cortiza terrestre que sustenta boa parte da vida no planeta, é un recurso natural limitado. A súa taxa de renovación é suficientemente lenta como para que poida ser considerado, na práctica, como un recurso non renovable. Particularmente, o solo de boa calidade, fértil e profundo, apto para o cultivo de fibras e alimentos útiles para a humanidade, é relativamente escaso a nivel planetario, e representa unicamente arredor dunha décima parte da superficie de terras emerxidas (Kelley, 1990). Non sorprende, polo tanto, que a súa conservación teña sido o obxectivo das políticas públicas desde hai case un século por exemplo, desde a década de 1930 nos Estados Unidos de América (Helms, 1992). Entre as medidas que os organismos públicos poden aplicar destacan as de aconsellamento aos agricultores, a cartografía das unidades do solo e do seu estado de conservación e, particularmente, as políticas de ordenamento territorial que aseguren un uso da terra acorde coas súas características (Consello de Europa, 1972; FAO, 1982). No contexto europeo, o marco 36 xeral para estas políticas é o establecido pola Estratexia temática para a protección do solo (Comisión Europea, 2006a, 2006b, 2012). Dentro do marco legal de Galicia son varios os textos que fan referencia de xeito explícito á conservación do solo como recurso limitado e non renovable. Entre estes podemos citar, por exemplo, a Lei e as Directrices de Ordenación do Territorio, a Lei de Montes, ou a Lei do Solo1. Esta preocupación non carece de sentido : estímase que arredor de 26.000 ha de terra agrícola de boa calidade foron reemprazadas por cubertas artificiais (fundamentalmente edificacións, vías de comunicación, e explotacións mineiras a ceo aberto) no período 1985-2005 (Corbelle e Crecente, 2014); e case 620.000 ha (arredor do 20% da superficie da comunidade autónoma) presentan un estado de erosión que pode ser cualificado de “grave” ou “moi grave” (MAGRAMA, 2014), sexa como consecuencia de incendios forestais previos (Vega e Fernández, 2010) ou a causa dun manexo inadecuado (Taboada et al., 2010). Por suposto, e continuando co caso galego, existen diferentes fontes cartográficas que proporcionan información acerca do estado de conservación ou as características dos solos. Por exemplo, o Inventario Nacional de Erosión del Suelo (MAGRAMA, 2014) informa acerca do risco e da existencia real de procesos de erosión hídrica, eólica, ou por movementos en masa. Os Mapas de Clases Agrológicas, pola súa parte, serven como referencia á hora de estimar a maior intensidade de uso agrario que se podería aplicar en cada parte do territorio sen incorrer procesos erosivos de importancia (Ministerio de Agricultura, 1974). Finalmente, o Mapa de Solos de Galicia (Xunta de Galicia, 2014) ten o potencial de converterse na mellor e máis detallada fonte dispoñible en Galicia pero está limitada, no momento de escribir este texto, á cuarta parte do territorio galego. Algúns destes produtos poderían ser utilizados no proceso de elaboración de plans de ordenamento territorial: por exemplo, a Reserva Agrícola Nacional (RAN) de Portugal foi establecida empregando directamente a Carta de Capacidade do Solo portuguesa, equivalente ao Mapa de Clases Agrolóxicas español2, e temos constancia da utilización de algunha das fontes mencionadas por parte dos equipos que en Galicia se dedican á redacción de plans de ordenación municipal3. Non obstante, a traslación directa entre as clases de calquera dos produtos cartográficos mencionados e unha ou varias categorías de ordenación non está exenta de problemas, e require no seu caso do uso de determinados supostos sobre que se desexa protexer e de que modo cada mapa concreto permite aproximarse á súa identificación. Neste traballo describiremos o proceso de preparación e posta a disposición do público dunha versión en formato dixital, utilizable nun sistema de información xeográfica, do Mapa de Capacidade Produtiva dos Solos de Galicia, coincidindo co trinta aniversario da súa publicación en papel. A intención dos autores é facilitar que as comunidades científica e técnica teñan acceso a este produto que pode resultar de interese no desenvolvemento dos seus traballos. Ao longo do texto detállase o proceso seguido na preparación da versión dixital, e proporciónase algunha información básica necesaria para futuros usuarios non familiarizados coa fonte orixinal. Materiais e método Descrición do mapa orixinal O Mapa de Capacidade Produtiva dos Solos de Galicia (Díaz-Fierros e Gil, 1984) tiña como obxectivo principal a obtención dunha cartografía a escala rexional (1:200.000) que puidese servir como base da política de ordenación territorial - de feito, apareceu publicado un ano antes da aprobación da Lei 10/95 de Ordenación do Territorio de Galicia - e tomaba como guía metodolóxica a publicación A Framework for Land Evaluation da FAO (1976). O mapa representa as cualidades da terra como unha acumulación progresiva de factores limitantes da produtividade. Dado que non estaba orientado a un único cultivo ou conxunto de cultivos posibles, senón á totalidade das especies vexetais que tiñan ou podían ter un aproveitamento agrícola ou forestal en Galicia, os autores consideraron inicialmente oito características de interese: (1) posibilidade de mecanización e rega; (2) espazo para enraizamento; (3) resistencia á erosión; (4) duración do período vexetativo; (5) facilidade de labor; (6) dispoñibilidade de auga; (7) dispoñibilidade de nutrientes; e (8) ausencia de toxicidades. Co fin de simplificar a lenda, as oito cualidades mencionadas aparecen agrupadas en cinco categorías: cualidades moi dificilmente modificables relacionadas co solo (1-3); cualidades moi dificilmente modificables relacionadas co clima (4); cualidades modificables relacionadas coa facilidade de labor e dispoñibilidade de auga (5-6); cualidades modificables relacionadas coa fertilidade do solo (7); e cualidades relacionadas coa presenza ou ausencia de toxicidade (8). Cada unha destas cinco categorías aparece representada na lenda por unha letra (as dúas primeiras) ou un número (as tres restantes). 1: Lei 10/1995, de 23 de novembro, de Ordenación do Territorio de Galicia, DOG de 5 de decembro; Decreto 19/2011, de 10 de febrero, por el que se aprueban definitivamente las directrices de ordenación del territorio, BOE de 23 de febrero; Lei 7/2012, de 28 de xuño, de montes de Galicia, DOG de 23 de xullo; Lei 9/2002, de 30 de decembro, de Ordenación Urbanística e protección do medio rural de Galicia, DOG de 31 de decembro. 2: A RAN foi declarada polo Decreto-Lei 196/89, como a suma de tódalas áreas incluídas nas tres primeiras clases (A, B, e Ch) dos mapas de capacidade do solo a escala 1:25.000. Coa aprobación do Decreto-Lei 73-2009 unha nova cartografía do solo realizada con criterios da FAO substitúe ás cartas de capacidade na delimitación da RAN, pero na práctica estas últimas continúan a ser a referencia na maior parte do país onde a nova cartografía aínda non foi elaborada. 3: Por exemplo, os equipos redactores dos plans de Cervantes, Portomarín, Guitiriz ou Castroverde. 37 Durante a elaboración do material orixinal, os autores levaron a cabo un extenso traballo de campo para establecer sobre o terreo as transicións entre os diferentes parámetros considerados, seguido dun proceso de interpretación visual sobre fotografías aéreas e unha síntese final sobre as follas do mapa topográfico nacional 1:50.000 (MTN50), antes da súa publicación a escala 1:200.000. Para facilitar a consulta e utilización da versión dixital, incluímos un resumo da interpretación da lenda no apéndice situado ao final deste traballo. Dixitalización e vectorización O material de partida para o proceso de dixitalización estivo formado na súa maior parte polas copias orixinais, en papel vexetal, empregadas nos anos oitenta para a elaboración do mapa orixinal (figura 1). Como xa se indicou, estas estaban organizadas seguindo a cuadrícula do MTN50. Desafortunadamente unha parte deste material orixinal perdeuse co transcurso do tempo - en concreto, o correspondente a 10 cuadrículas, o que supón aproximadamente o 15% da superficie da comunidade autónoma. Nestes casos recorreuse ao mapa publicado en papel en 1989 a escala 1:200.000 (figura 2). En ámbolos dous casos, o material foi dixitalizado cun escáner con capacidade para aceptar documentos a tamaño A0, e cunha resolución de 0’5 mm/píxel, suficiente para capturar adecuadamente o grosor das liñas e ao mesmo tempo non tan detallada como para incrementar demasiado o tamaño dos arquivos resultantes. Para o conxunto das operacións descritas a continuación empregamos unha combinación de varios sistemas de información xeográfica, nomeadamente GRASS GIS (GRASS Development Team, 2012), QGIS (QGIS Development Team, 2013), e ArcGIS (ESRI, 2011). Tanto as copias de papel vexetal a escala 1:50.000 como o mapa publicado en 1989 a escala 1:200.000 presentan vantaxes e inconvenientes para o seu procesado. En particular, descoñecemos o sistema de proxección e sistema de referencia das primeiras, mentres que da segunda fonte sabemos que foi realizado en proxección UTM, e co sistema de referencia europeo de 1950 (ED50: elipsoide Internacional de Hayford de 1924, datum Potsdam). A escala, pola súa parte, é máis detallada nas primeira fonte que na segunda, pero aquela era un produto intermedio do proceso de traballo mentres que a segunda é un produto final. Por outra parte, as follas a escala 1:50.000 inclúen as marcas de referencia da cuadrícula do MTN50 (as catro esquinas) de xeito que estas poden ser utilizadas no proceso de xeorreferenciación, utilizando como guía a división en cuadrículas do MTN50 dispoñible no centro de descargas do Instituto Geográfico Nacional (IGN), en proxección UTM e sistema de referencia ED50. En particular, dado o tipo de distorsións que poderían estar presentes nas copias escaneadas, escollemos para este proceso unha transformación afín, que permite rotar, cambiar a escala en x e y, e trasladar en x e y a imaxe orixinal (Schowengerdt, 2007). A combinación dunha escala máis detallada e unha xeorreferenciación máis precisa permitía obter un produto cartográfico con mellor calidade xeométrica que no caso do mapa a escala 1:200.000, no que ao menor detalle da publicación se suma o feito de que os únicos puntos útiles para a xeorreferenciación veñen dados pola posición das principais vilas de Galicia, representadas por un simple punto de varios milímetros de grosor na fonte orixinal. Nos casos onde foi necesario recorrer a esta segunda fonte, a referencia empregada foi o centroide aproximado de cada vila no MTN50. Figura 1.- Unha das follas en papel vexetal que constituíron o material principal do traballo 38 Figura 2.- Localización das cuadrículas nas que a fonte principal foi o mapa a escala 1:200.000 (elab. propia) Polo contrario, se ben o material a escala 1:50.000 permite obter un produto final con maior precisión xeométrica, o proceso de vectorización tivo que ser realizado de xeito totalmente manual sobre a pantalla. Unicamente nas áreas nas que foi necesario recorrer ao mapa en papel a escala 1:200.000 (como xa dixemos, arredor do 15% da superficie total da comunidade) o trazado das liñas era moito máis limpo e isto permitiu empregar unha técnica de vectorización semiautomática. Neste caso, procedeuse a illar os píxeles das liñas (máis escuros que o seu entorno) mediante a utilización dun valor limiar (threshold) que os separase do fondo. Tratándose de separar liñas negras sobre un fondo branco, son varios os valores que poden ser empregados con similares resultados, dado que os valores dos niveis dixitais das liñas e do fondo están usualmente moi separados. O valor pode depender, a maiores, do estado de conservación da copia orixinal e dos axustes do proceso de escaneado. As liñas separadas do fondo foron simplificadas para a continuación convertelas de xeito automático en liñas vectoriais e realizar finalmente unha depuración manual do resultado que asegurase a conectividade das liñas formadas e eliminase os segmentos inconexos. O proceso está descrito para unha primeira versión dixital do mapa de capacidade, realizada por Sarmiento e Corbelle (2009)4. Co obxectivo de asegurar a consistencia con outras fontes cartográficas, o límite da comunidade autónoma foi axustado para corresponder cos límites oficiais publicados a través do proxecto CartoCiudad5. Estes comprenden numerosas illas de pequena extensión, inexistentes nas fontes orixinais manexadas, que foron mantidas na xeometría do mapa dixital resultante, e codificadas na táboa de atributos co texto “illa”. Os códigos correspondentes á clasificación de cada un dos polígonos vectorizados foron asignados manualmente, tomando como fonte principal as copias en papel vexetal. En caso de discrepancias entre os códigos asignados a un mesmo polígono en follas contiguas, ou de dúbidas na interpretación, empregouse o mapa publicado a escala 1:200.000 como respaldo. Os atributos de cada polígono conteñen o código completo e o valor por separado de cada unha das cinco variables que o compoñen. A publicación orixinal en papel incluía unha táboa de conversión entre as clases do mapa e a aptitude produtiva (“o grao de adecuación da terra para un uso determinado”, Rossiter, 1996) para o cultivo de millo, prados e piñeiro bravo de acordo en cinco categorías ordenadas de acordo co esquema proposto pola FAO (1976): desde as máis aptas (A1, A2, A3), ata as marxinais (N1), ou non aptas (N2) para un uso concreto. Os valores de aptitude para estes tres cultivos foron tamén incluídos como atributos de cada polígono. O mapa vectorial resultante foi sometido a diversos controis de calidade na topoloxía para solucionar problemas de encaixe entre os polígonos de follas veciñas, e para asegurar que non quedaban espazos sen codificar no produto final. Finalmente, este foi transformado ao sistema xeodésico de referencia ETRS89, oficial en España desde 20076, con proxección UTM, fuso 29 norte,utilizando a grella para cambio de datum en formato NTV2 distribuída polo IGN. 4: Este proceso, descrito en detalle no documento de traballo citado, implicou o uso dos seguintes módulos de GRASS GIS: r.mapcalc, r.thin, e r.to.vect. A depuración manual posterior foi realizada en QGIS e ArcGIS. 5: http://www.cartociudad.es/portal/ 6: Real Decreto 1071/2007, de 27 de xullo, polo que se regula o sistema xeodésico de referencia oficial en España, BOE de 29 de agosto. 39 Resultados e discusión Como resultado da vectorización manual obtívose unha capa de información en formato vectorial con 6.804 polígonos, cun total de 327 códigos de capacidade produtiva diferentes (figuras 3 e 4). O produto ponse a disposición do público en formatos de uso habitual nos sistemas de información xeográfica como o shapefile e o keyhole markup language (formato vectorial estándar adoptado polo Open Geospatial Consortium) e poderá ser descargado no sitio web do Sistema de Información Territorial da Universidade de Santiago7. O sistema xeodésico de referencia é o ETRS89, proxección UTM, fuso 29 norte. Estimamos que as áreas do mapa procedentes da versión 1:200.000 teñen asociado un erro medio cuadrático de 150 metros na súa posición, o que aconsella precaución á hora de empregar esta información en traballos detallados. En todo caso este é un problema que afecta só ao 15% da área total: no resto do mapa, o erro medio cuadrático derivado da xeorreferenciación estímase en menos de 50 metros. Trátase evidentemente dun erro elevado se o comparamos co que é habitual nas fontes cartográficas máis modernas. Por exemplo, o mapa de solos de Galicia, actualmente en proceso de elaboración, publícase a escala 1:50.000, do que podemos esperar un erro medio cuadrático de aproximadamente 12,5 m. En todo caso debemos considerar neste sentido dous aspectos fundamentais: que se trata dun produto orixinalmente pensado para ser empregado en papel, a escala 1:200.000, e con trinta anos de antigüidade; e o feito de que non é infrecuente que mapas máis modernos teñan escalas similares ou incluso descoñecidas (Hartemik et al., 2012). Por outra parte, a calidade da clasificación temática (é dicir, o feito de asignar a categoría de solo correcta en cada caso) tamén é relevante. Desafortunadamente, son moi escasos os casos de mapas temáticos que proporcionan unha estimación desta calidade, como é este o caso. Desde o punto de vista da súa utilidade, entendemos que estamos ante un produto de relevancia para as comunidades científica e técnica, aínda que só fose pola inexistencia de fontes de información alternativas. Cremos que a calidade do produto final é suficiente para ser empregada no ámbito da planificación e ordenación territorial, particularmente no contexto dos Plans Xerais de Ordenación Municipal, nos procesos de valoración para a expropiación, ou nos proxectos de reforma das estruturas agrarias (por exemplo, pero non exclusivamente, os de concentración parcelaria). No contexto da investigación, diferentes variantes derivadas da versión en papel deste mapa teñen sido utilizadas para caracterizar, por exemplo, os cambios de uso da terra nos últimos decenios (Corbelle e Crecente, 2014), a relación entre os asentamentos humanos e o seu entorno na Idade Media (Sánchez, 2008), ou o uso potencial do territorio na antigüidade (Currás, 2014). Figura 3.Representación das principais variables do mapa. A lenda de cada variable correspóndese coa que pode ser consultada no apéndice (elab. propia) 7: http://sit.usc.es 40 Figura 4.Representación da aptitude para diferentes cultivos, onde A1 é a clase máis apta e N1 e N2 son clases non aptas (elab. propia) Na publicación da versión dixital empregamos o concepto de datos abertos (open data), entendendo por tales os que poden ser libremente utilizados e redistribuídos por calquera usuario (Open Knowledge Foundation, 2012). En particular, seleccionamos a licencia Open Database License (ODbL), que permite que os usuarios utilicen libremente os datos coas únicas restricións de citar axeitadamente a fonte de orixe e distribuír, se fora o caso, os produtos derivados baixo unha licencia do mesmo tipo8. O paquete de información dispoñible para descarga comprenderá o ficheiro vectorial do mapa, un ficheiro vectorial auxiliar coa división en cuadrículas do MTN50 para indicar a procedencia dos datos orixinais, un resumo da metodoloxía empregada, e un ficheiro de texto coa información básica de licencia e formato de cita. Conclusión Como resultado do proceso descrito neste documento, ponse a disposición do público a versión dixital dunha contribución á cartografía de solos que está xa no seu trixésimo aniversario. O esforzo investido na produción e libre distribución desta versión paga a pena, na nosa opinión, por tratarse dunha obra que continúa vixente a pesar do paso do tempo e que aínda pode ser de utilidade en aplicacións diversas, como por exemplo a elaboración de 8: http://opendatacommons.org/licenses/odbl/summary/ plans de ordenación do territorio, plans xerais de ordenación municipal, ou a valoración de terras en procesos de expropiación ou concentración parcelaria. Agardamos, polo tanto, que a publicación desta versión dixital sexa unha oportunidade para aproveitar o potencial da publicación orixinal. Agradecementos Queremos expresar o noso agradecemento aos autores do mapa inicial por termos facilitado o acceso ao material orixinal, sen o que este traballo non sería posible, así como ao Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela por ter permitido o uso da versión publicada en 1984. Tamén nos gustaría manifestar a nosa gratitude e cariño a Dori Sarmiento, Alicia Cañizares e Fernando Miranda, por ter colaborado no proceso en diferentes momentos. Bibliografía Comisión Europea (2006a). Comunicación de la Comisión al Consejo, al Parlamento Europeo, al Comité Económico y Social Europeo y al Comité de las Regiones - Estrategia temática para la protección del suelo. COM(2006) 231 final. Comisión Europea (2006b). Propuesta de Directiva del Parlamento Europeo y del Consejo por la que se establece un marco para la protección del suelo y se modifica la Directiva 2004/35/CE. COM/2006/0232 final. 41 Comisión Europea (2012). Informe de la Comisión al Parlamento Europeo, al Consejo, al Comité Económico y Social Europeo y al Comité de las Regiones. Aplicación de la Estrategia Temática para la Protección del Suelo y actividades en curso. COM/2012/046 final. Sarmiento Prieto, D.I. e Corbelle Rico, E. (2009). Dixitalización do mapa de capacidade produtiva do solo de Galicia a escala 1:200.000. Laboratorio do Territorio, Universidade de Santiago de Compostela. Documento de traballo non publicado. Consello de Europa (1972). Resolución (72) 19. European Soil Charter. Sánchez Pardo, J.C. (2008). Territorio y poblamiento en Galicia entre la antigüedad y la plena Edad Media. Tese de doutoramento, Universidade de Santiago de Compostela. Corbelle Rico, E. e Crecente Maseda, R. (2014). Urbanización, forestación e abandono: cambios recentes na paisaxe de Galicia. Revista Galega de Economía, 23 (1), pp. 35-51. Schowengerdt, R.A. (2007). Remote sensing: models and methods for image processing (3ª ed.), Academic Press, Burlington, MA. Currás Refojos, B.X. (2014). Mapa de usos potenciales de la tierra de Galicia. Una perspectiva arqueológica. Trabajos de Prehistoria, 71 (1), pp. 23-41. Díaz-Fierros Viqueira, F. e Gil Sotres, F. (1984). Capacidad productiva de los suelos de Galicia. Servizo de Publicacións, Universidade de Santiago de Compostela. ESRI (2011). ArcGIS Desktop: Release 10. Redlands, CA: Environmental Systems Research Institute. FAO (1976). A framework for land evaluation. Soils Bulletin, nº 32. Food and Agriculture Organization of the United Nations. FAO (1982). World soil charter. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Hartemink, A.E., Lowery, B., e Wacker, C. (2012). Soil maps of Wisconsin. Geoderma, 189-190, pp 451-461. Helms, D. (1992), The development of the Land Capability Classification. En: D. Helms (ed.), Readings in the History of the Soil Conservation Service, Soil Conservation Service, U.S. Dept. of Agriculture, Washington D.C. GRASS Development Team (2012). Geographic Resources Analysis Support System (GRASS) Software, Version 6.4.2. Open Source Geospatial Foundation. http://grass.osgeo.org Kelley, H.W. (1990). Keeping the land alive. Soil erosion: its causes and cures. Soils Bulletin, nº 50. Food and Agriculture Organization of the United Nations. MAGRAMA (2014). Inventario Nacional de Erosión del Suelo. URL: http://www.magrama.gob.es/es/biodiversidad/temas/inventa rios-nacionales/ Ministerio de Agricultura (1974). Caracterización de la capacidad agrológica de los suelos de España. Metodología y normas. Madrid. Open Knowledge Foundation (2012). Open data handbook documentation (release 1.0.0). Dispoñible en http://opendatahandbook.org/. QGIS Development Team (2013). QGIS Geographic Information System. Open Source Geospatial Foundation Project. http://qgis.osgeo.org Rossiter, D.G. (1996). A theoretical framework for land evaluation. Geoderma 72, 165-202. Taboada Castro, M.T., Taboada Castro, M.M., e Rodríguez Blanco, M.L. (2010). Erosión hídrica en suelos agrícolas. En Fra Paleo, U. (Ed.), Riesgos naturales en Galicia. El encuentro entre naturaleza y sociedad, pp. 183-202. Servizo de publicacións e intercambio científico, Universidade de Santiago de Compostela. Vega, J.A. e Fernández, C. (2010). Riesgos hidrológicos y erosivos después de los incendios forestales. En Fra Paleo, U. (Ed.), Riesgos naturales en Galicia. El encuentro entre naturaleza y sociedad, pp. 79-102. Servizo de publicacións e intercambio científico, Universidade de Santiago de Compostela. Xunta de Galicia (2014). Mapa de Solos de Galicia 1:50.000. Dispoñible en: http://siam.cmati.xunta.es/mapa-de-solos Apéndice Reproducimos a continuación unha breve descrición das clases consideradas no mapa co fin de facilitar a súa interpretación por parte dos usuarios. A información presentada é simplemente unha versión reducida da contida na publicación orixinal, polo que pode ser necesaria a consulta desta última. As características contempladas na lenda aparecen agrupadas en cinco categorías: cualidades moi dificilmente modificables relacionadas co solo (cadro 1), cualidades moi dificilmente modificables relacionadas co clima (cadro 2), cualidades modificables relacionadas coa facilidade de labor e dispoñibilidade de auga (cadro 3), cualidades modificables relacionadas coa fertilidade do solo (cadro 4); e cualidades relacionadas coa presenza ou ausencia de toxicidade (cadro 5). No caso particular das cualidades relacionadas co solo, Díaz-Fierros e Gil (1984) consideraron necesario ter en conta os cambios da profundidade e a pendente do solo introducidos pola acción humana despois de moitos anos de cultivo. Así, cando unha clase resulta mellorada para o cultivo (por exemplo se se incrementa da profundidade e suaviza a pendente mediante a construción de bancais) pasa a ser representada pola clase superior, se ben matizada por unha barra superior que indica a súa orixe antrópica: por exemplo, un solo de clase E mellorada pola acción do cultivo aparece representado como clase D. Esta regla ten como excepción ás clases A, B e C, xa que se considera que teñen suficiente profundidade e escasa pendente como para ser melloradas polo cultivo. Estas 42 clases melloradas aparecen codificadas na versión dixital cunha letra minúscula. No caso do réxime hídrico, algúns dos polígonos do mapa aparecen na lenda con dous números simultaneamente (por exemplo EP3/84): trátase dos solos tipo pelosol, localizados fundamentalmente na Terra Chá e outras depresións terciarias de Galicia, nos que coexisten circunstancias de exceso de auga no inverno e de déficit no verán, motivo polo cal aparecen representados mediante a clase mixta 3/8 (clase 3 de exceso de auga e clase 8 de déficit). Cadro 1: Características edáficas dificilmente modificables (clases de solo e sitio) Clase A B C D E F G Descrición Solos que permiten todo tipo de mecanización e con profundidade suficiente para calquera tipo de vexetación. Admiten rega superficial sen limitacións. Sen ningún risco ou co risco lixeiro de erosión. Solos sen limitacións para a mecanización, pero con moderadas limitacións por profundidade para os cultivos de enraizamento profundo. Rega superficial con poucas limitacións. Ou ben de suficiente profundidade para calquera tipo de cultivo pero con limitacións para a rega superficial de gravidade. Risco de erosión de nulo a moderado. Solos sen limitacións para a mecanización pero con limitacións para a rega superficial por gravidade e para cultivos de enraizamento profundo. Ou ben solos con limitacións para a maquinaria pesada pola existencia de afloramentos e con lixeiros problemas en canto a profundidade e/ou posibilidades de rega superficial por gravidade. Riscos de erosión de nulos a moderados. Solos nos que se pode empregar maquinaria pesada pero con risco de erosión graves. Solos nos que está impedida a utilización de maquinaria pesada na maior parte dos casos pola existencia de afloramentos rochosos e/ou por exceso de pendente. En xeral con profundidades intermedias que limitan o crecemento de plantas de enraizamento profundo. Risco de erosión moderado. Solos que só permiten a utilización de maquinaria manual ou de tracción animal e con profundidades que varían de superficiais a profundas. Ou ben solos que admiten aplicación de maquinaria lixeira pero que o seu aproveitamento está limitado ou ben por pendentes ou afloramentos excesivos, ou riscos de erosión graves. Ou ben solos que admiten a aplicación de maquinaria pesada pero que están fortemente limitados por unha escasa profundidade, sendo o risco de erosión de nulo a grave. Solos de tipo marsh costeiros. Solos que só admitirían a utilización de maquinaria manual ou forestal. A s limitacións virían dadas ou pola gran abundancia de afloramentos rochosos e/ou por pendentes demasiado abruptas. Normalmente con risco grave de erosión. Solos que non soportarían ningún tipo de mecanización ou ben solos cunha profundidade que dificultaría o enraizamento de calquera especie vexetal. Risco de erosión variable. Cadro 2: Duración do período de risco de xeadas Clase L M P T N Descrición Limoeiro Millo Pataca Trigo Nardus Risco de xeadas < 3 meses 3-6 meses 6-7,5 meses 7,5-9 meses > 9 meses Cadro 3: Réxime hídrico Clase 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Descrición Solos somerxidos o con submersión case permanente. Solos tipo marsh. Solos con capa freática alta, case permanente ou solos fortemente arxilosos con baixa condutividade hidráulica. Solos gley. Solos con capa f reática alta pero que desaparece en verán. Solos seudogley, anmoor ou pelosol. Solos con capa freática en superficie ocasional con condicións de boa drenaxe natural. Solos típicos de terrazas fluviais actuais. Solos ben drenados e con menos de 30 días de déficit de precipitación. Solos ben drenados e con déficit de precipitación de 30 a 60 días. Solos ben drenados e con déficit de precipitación de 60 a 90 días. Solos ben drenados e con déficits de precipitación de 90 a 120 días. Solos ben drenados e con máis de 120 días con déficit de precipitación. 43 Cadro 4: Dispoñibilidade potencial de nutrientes Clase 1 2 3 4 5 Descrición Solos con unha dispoñibilidade potencial de nutrientes óptima. En xeral con saturacións superiores ó 75% e pH máis altos que 6,5. Practicamente non existen en Galicia. Dispoñibilidade po tencial de nutrientes boa. En xeral con saturación do complexo de cambio superior ó 50% e pH maiores de 5,5. Solos marsh e sapropel. Dispoñibilidade potencial de nutrientes moderada. Saturación do 50 ó 15% e pH en xeral superiores a 5. Solos sobre caliza s, rocas básicas e xistos do complexo de Ordes. Dispoñibilidade potencial de nutrientes mala. Saturación do 25 ó 7% e pH de 4,5 a 5,0. Solos derivados de rochas graníticas e xistos que non pertenzan ó complexo anterior. Solos derivados de materiais sedim entarios arxilosos ou limosos. Dispoñibilidade potencial de nutrientes moi mala. Saturación inferior ó 7% e pH menores de 4,5. Solos derivados de areniscas, cuarcitas e materiais sedimentarios con forte predominio de areas ou coluvios de cuarzo. Cadro 5: Toxicidade ou salinidade Clase s n Descrición Solos con toxicidades por salinidade. Zonas de solos marsh que presentan en xeral unha condutividade do extracto de saturación superior a 8 mmhos/cm e xeralmente superior a 16 mmhos/cm nas zonas máis influídas p olas mareas (sapropel). Solos con toxicidades por níquel. Solos derivados de serpentinitas, nos que xeralmente se encontran cantidades de níquel asimilable (en ácido acético 2,5 % pH 2,5) superiores a 11 ppm. Recursos Rurais (2014) nº 10 : 45-52 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Juan Daniel García-Villabrille · Felipe Crecente-Campo · César Pérez-Cruzado · Roque Rodríguez-Soalleiro · Ulises Diéguez-Aranda · Alberto Rojo-Alboreca Biomass and carbon content in Galicia (NW Spain) Eucalyptus globulus Labill. stands Recibido: 12 xuño 2014 /Aceptado: 19 marzo 2015 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014 Abstract Northwestern Spain is one of the most productive forest areas in Europe, being Eucalyptus globulus Labill. the most important species in the area. Stands (pure and mixed) of the species cover more than 400,000 ha, and almost four million cubic metres of timber were produced annually between 2008 and 2012. In this paper we present estimations of total aboveground biomass and the corresponding carbon content in Eucalyptus globulus plantations in Galicia, as useful information for further analysis on carbon sequestration balance. We developed several easy-to-use biomass equations, using data collected from cut trees across Galicia, and these were applied to data from the Third (1997) and Fourth (2011) National Forest Inventories in the region. The fitted model with diameter and height as independent variables showed the best estimates (R2Adj = 0.9965, RMSE = 6.28). Estimations of current (2011) total aboveground biomass was 34.8 Mt and for the carbon was 15.7 Mt. Juan Daniel García-Villabrille · Felipe Crecente-Campo · Ulises Diéguez-Aranda · Alberto Rojo-Alboreca Unidade de Xestión Forestal Sostible. Departamento de Ingeniería Agroforestal. Escuela Politécnica Superior (Universidad de Santiago de Compostela), Campus universitario s/n, 27002 Lugo, Spain. Tel: +34 982 823 222, Fax: +34 982 285 926 E-mail: [email protected] César Pérez-Cruzado Forest Inventory and Remote Sensing. Faculty of Forest Sciences and Forest Ecology. Burckhardt-Institute (Georg-August-University Göttingen), Büsgenweg 5, 37077 Göttingen, Germany. Roque Rodríguez-Soalleiro Unidade de Xestión Forestal Sostible. Departamento de Producción Vegetal. Escuela Politécnica Superior (Universidad de Santiago de Compostela), Campus universitario s/n, 27002 Lugo, Spain. Key words Eucalyptus globulus, blue gum, biomass, carbon Introduction The Eucalyptus genus, which includes almost 600 taxa mostly from Australia (Chippendale, 1988), is one of the most widespread tree species throughout the world because its plantations are highly productive, covering more than 20 million ha (Iglesias-Trabado et al., 2009). According to this source, there are about 640,000 ha of Eucalyptus stands in Spain, with around 80 species (De La Lama, 1976), mostly stablished as initial trials. Eucalyptus globulus Labill. is the most important species in Spain in terms of production. Although Eucalyptus globulus stands had purely economic purposes in the area, its growth capacity leads to high annual biomass production and thus a high carbon sequestration rate. Data from the 4th Spanish National Forest Inventory (SNFI4) (MMAMRM, 2011) indicates that there are 320,774.81 ha of pure Eucalyptus globulus stands, 100,245.72 ha of mixed stands with Pinus pinaster Ait. and 12,895.30 ha of mixed stands with Quercus robur L. in Galicia. The annual average total harvested volume with bark (m3wb) in the 1980s was about 500,000 m3wb, as indicated in the 2nd Spanish National Forest Inventory (SNFI2); this increased to more than 2 million m3wb in 1997 (SNFI3) and about 3.5 to 4 million m3wb in 2011 (SNFI4). Reports from the Spanish Wood Confederation (CONFEMADERA) between 2008 and 2012 indicate that harvested volume varied from 3,678,000 m3wb (in 2008) to 3,095,000 m3wb (in 2009), 3,574,500 m3wb (in 2010), 4,145.000 m3wb (in 2011) and to 3,924.000 m3wb (in 2012). This implies that E. globulus plantations of Galicia provided approximately 50% of the timber harvested in Galicia for all species; almost 75% of the E. globulus volume harvested in Spain; and 29.9% of the total volume (for all species) harvested in Spain (Anuario de Estadística Forestal, 2010). In addition, this species is the main source of short pulp fibre (of highest quality) throughout the 46 European Union, with Spain and Portugal being the main producers of BEKP (bleached eucalypt kraft pulp). Also, wood and its derivatives are the second most imported products in the European Union, surpassed only by energy (oil and gas) importations. In other hand, almost the entire scientific community now accepts the evidence that the climate is changing. This effect has been reported in relation to the trend in annual temperatures in the last 30 years (Trenberth & Josey, 2007), and on a longer timescale in the last century (Jones & Moberg, 2003). The development of adaptation strategies has led to the formulation of new policies based on the reduction of greenhouse gases (GHGs) through the use of renewable energies (solar, wind, biomass, …) and the increase in the forested area, mainly with short rotation forestry species. The high growth potential of E. globulus could help to increase the use of renewable energies, aimed to be about 20 % of energy by 2020 according to The National Action Plan for Renewable Energy (PANER 20112020). As this work is only referred to biomass accumulation by the aboveground part of the estimated individual trees by the national inventories, other several studies related to E. globulus that have been developed in the region should be considered depending on the focus. For instance, regarding the soils, Merino et al. (2003, 2005) studied nutrient flows in young plantations and extraction of nutrients in harvest operations, and Vega-Nieva et al. (2013) estimated the fertility rating parameter of a 3PG model. 3PGs models have shown usefulness for operational prediction of forest growth (Landsberg y Waring, 1997), with good results for E. globulus in Galicia (Rodríguez-Suárez et al., 2010). PérezCruzado et al. (2011) developed a density management diagram (DMD) for estimating bioenergy production and carbon sequestration at stand level, and projections of stand variables could be made by using the García and Ruiz (2003) dynamic model. Thus, the overall objective of this work was to estimate the aboveground biomass and the corresponding carbon sequestered by the Eucalyptus globulus stands between the SNFI3 and the SNFI4 in Galicia. The specific objectives were as follows: i) to develop equations for estimating total aboveground biomass in Eucalyptus globulus plantations in NW Spain, based on easy-to-obtain independent variables; ii) to compare the fitted models against the existing model (Montero et al., 2005) for Galicia; and iii) estimation of carbon content using carbon percentages described by Montero et al. (2005) and Brañas et al. (2000). The results should be considered as part of the information for quantifying carbon content, but another information, such as emissions by fires, planting, silvicultural treatments and harvesting, not included in this study, should be added in order to assess actual carbon sequestration. Materials and methods Site description This study was carried out in northwestern Spain, in an inland area located at elevations of 150–600 metres above sea level (m.a.s.l.), with average precipitation of 900–1200 mm and average annual temperature of 12–13º C (Martínez Cortizas and Pérez Alberti, 1999). There are two main bedrock soils: granitic predominating in western Galicia, and schists/shale predominating in eastern Galicia. E. globulus plantations are established in both agricultural and forest soils, with predominance of low hills and altitudes less than 500 m.a.s.l. Data We used two data sets in this study. The first set (data1), for model fitting, consisted of 35 trees from first rotation plantations (no coppiced stumps) included in a network of 128 plots established in Galicia by the Sustainable Forest Management Unit (UXFS). The plots were located across the area of distribution of the species in the region to represent the existing range of ages, stand densities and sites (Figure 1). Figure 1.- Location of the measured plots of Eucalyptus globulus in Galicia (black) overlayed to 3th SNFI plots (grey) 47 Table 1 shows a description for data1. We collected the following information: diameter at breast height over bark (d, cm) and total length of the felled stem (h, m). Destructive sampling was carried out separating the stem in one meter logs and the branches in two groups, dead or alive, and by size: thick branches [7-2,5) cm, thin branches [2,5-0,6) cm, twigs d ≤ 0,6 cm and leaves. Fresh weight (kg) for each fraction was taken, and a subsample for dry biomass estimation in each fraction. This subsample consisted of a disk extracted from the bottom of each log and the upper disk of the last log, separating wood and bark, and the 20 % of the fresh weight of each group of branches, as the recommended sampling intensity by Pérez-Cruzado and Rodríguez-Soalleiro (2001). These subsamples were taken to the oven and dried at 105°C to constant weight for dry weight (biomass) estimation. Variables - - Statistics d (cm) h (m) t (y) Wtot (kg) T (y) N (trees ha ¹) G (m² ha ¹) H0 (m) Mean 12.50 15.10 8.01 77.08 7,6 1340 14,56 17,66 Max 30.85 29.60 17.00 516.60 16 1897 33,10 29,74 Min 2.40 4.00 4.50 2.06 4 820 3,60 7,9 Est. dev 6.49 6.62 3.43 107.03 3,80 330,3 9,06 7,26 d: diameter at breast height (cm); h: total tree height (m); t: tree age (years); Wtot: total aboveground biomass dry weight (kg); T: stand age (years); N: stand density (trees · ha ¹); G: basal area (m² · ha ¹); H0: dominant height (meters height of the 100 thickest trees · ha ¹) Table 1.- Descriptive statistics for the data set used in model fitting The second data set (data2) corresponded to Spanish National Forest Inventories (SNFI) published by the Ministry of Agriculture, Food and Environment (MAGRAMA) in 1997 (SNFI3) and 2011 (SNFI4). This information was obtained from 3867 plots in which E. globulus was identified (Figure 1). This data set included the following: area covered for each defined stratum, number of trees in each diameter class in each stratum, and total mean height of all the trees measured in each diameter class. This information was used to estimate biomass and carbon at a regional model and with different models as explained hereafter. Model fitting Biomass prediction models are generally based on allometric relationships between biomass and one or more tree variables (Zianis and Mencuccini, 2004), and have been used by several authors for different species (e.g. Madgwick, 1983; Ter-Mikaelian and Korzukhin, 1997; Snowdon et al., 2001), and particularly for Eucalyptus species (Brañas et al., 2000; Bi et al., 2000; António et al., 2007; Pérez-Cruzado et al., 2011). Different authors have indicated that a model based on d is enough good (Ter-Mikaelian and Korzukhin, 1997; Verwijst and Telenius, 1999; Brown, 2002), while others have found that models could be easily improved by including the total height, especially in stem biomass, not only for E. globulus (Loomis et al., 1966; Reed and Tomé, 1998; António et al., 2007; Ruiz-Peinado et al., 2011). Therefore, two base models were initially evaluated: w = a0 × d a1 2 [1] w = a0 × d × h a1 [2] where w is the biomass dry weight (kg), d is the diameter at breast height (cm), h is the total tree height (m), and a0 and a1 are the parameters to be estimated. We estimated the parameters for Eqs. [1] and [2] by the ordinary least squares (OLS) technique, using the nls function of R software (R Core Team, 2012). Although a model for estimating carbon at stand level has been developed (Pérez-Cruzado et al., (2011), data from National Inventories contain such information so that individual estimations are possible. Then, an available model for species, developed only with data from E. globulus plantations of Huelva, southwest of Spain, was initially considered (Montero et al., 2005). Two previous models for biomass developed in Galicia (Brañas et al., 2000; Álvarez-González et al. 2005) were also considered. We used the same fitting technique as Montero et al. (2005) to fit Eq. [3], based on a linearized model obtained from Eq. [1]. The predictions obtained were modified by applying a correction factor (CF) (Eq. [5]) to account for the bias in logtransformed allometric equations (Sprugel, 1983). This correction factor was based on the standard error (SSE) of the estimated log value (Eq.[4]). Predictions made by Eq. [6] were therefore compared with those made by Eqs. [1] and [2] and the model by Montero et al. (2005), whose parameters are as follows: a0 = exp(-1,33002), a1 = 2.19404, SSE = 0.15785. log (w ) = log a 0 + a1 × log (d ) [3] å (log (y )- lôg(y )) 2 SSE = i n-2 i [4] CF = exp (SSE 2 / 2 ) [5] w = CF × a0 × d [6] a1 48 We will refer hereafter to each model as follows: Mod1 for the existing model (Montero et al., 2005), where w = f (SSE, d); Mod2 for Eq. [6], where w = f (SSE, d); Mod3 for Eq. [1], where w = f (d); and Mod4 for Eq. [2], where w = f (d, h). Comparison of the models was based in graphical analysis of the residuals, and four statistical criteria: adjusted coefficient of determination (R2Adj), root mean square error (RMSE), mean error (BIAS) and Akaike’s information criterion (AIC), which we calculated as follows: i=n R 2 Adj = 1- å (Y -Yˆ ) i i=1 i=n 2 i × å (Yi - Y )2 n -1 n- p [7] Montero et al. (2005), to be used with the model of these authors, Mod1; ii) the percentages estimated by Brañas et al. (2000) for each different biomass fraction (52 %, 46.4 %, 45.3 %, 42.5 % and 45.2 % for leaves, twigs, thin and thick branches, bark and wood respectively) to use with Mod2, Mod3 and Mod4. Root biomass is also an important biomass fraction, however it was not sampled in the trees used in this study and thus root biomass models could not be developed. For this purpose, Montero et al. (2005) evaluated root biomass for several stems stablishing a single value of 49 % of the aboveground biomass for this fraction, with the same carbon percentage as mentioned above (47.5 %), and very similar to the 49 % described in Tomé et al. (2006). i=1 i =n å (Y - Yˆ ) RMSE = i i =1 i= n BIAS = [8] n- p å (Y i =1 Results and discussion 2 i i Model fitting - Yˆi ) [9] n æ ç AIC = n × Ln ç ç ç è i =n å (Y i =1 - Yˆi ) 2 i n ö ÷ + 2×k÷ ÷ ÷ ø [10] Biomass and carbon estimation After fitting the models, they were applied to the SNFI data for each inventory, 3rd and 4th, to estimate the total aboveground biomass in 1997 and 2011 respectively. To estimate the carbon sequestered, different carbon percentages were considered: i) 47.5 % as the percentage of carbon in dry biomass for all the fractions according to Data set Before fitting the models, percentages of each fraction in the sample were obtained: 80.58 % for wood, 9.73 % for bark, 3.52 % for thick branches, 3.47 % for thin branches, 1.45 % for twigs, and 1.22 % for leaves. These values were compared to those described in Montero et al. (2005), Álvarez-González et al. (2005) and Brañas et al. (2000) for Eucalyptus globulus (Table 2). All samples had similar values, but for Brañas et al. (2000) sample, mainly in the minor fractions. Further analysis of residuals obtained with Brañas et al. (2000) model over data1 showed high trend to overestimate the biomass in leaves. Also, RMSE values for both available models, Brañas et al. (2000) and Álvarez-González et al. (2005), larger than desirable, were easily improved when fitting Mod2, Mod3 and Mod4. Such improvement could be related to sampling intensity, higher for this study than for previous models. This turn out more important since defoliation disease (Gonipterus scutellatus Gyll.) is present in Galician stands, and the natural variability gets influenced. Wood + bark Thick branches Thin branches + twigs + leaves Data1 90.3 3.5 6.2 Brañas et al . (200 0) 82.8 3.3 13.9 Montero et al . (2005) 88.1 4.2 7.7 Álvarez -González et al. (2005) 89.7 5.4 5.0 Table 2.- Percentages of each fraction in the two data sets used for fitted and available models All the models fitted in this study provided good results, with R2adj ranging from 0.96 to 0.99 and RMSE ranging from 6.28 to 22.42 kg (Table 3). The predicted values obtained with Mod1 were also used to calculate the fit statistics. This model performed very similar to Mod2, except for BIAS, for which there was a large difference and high trend to overestimate. The lowest RMSE value was for Mod4, by simply adding total height as independent variable, with similar effect for AIC (Moore, 2010). Crow (1978) and Ketterings et al. (2001) also suggested that it is possible to use the same model across different regions provided that height is included in the model and the stage of development is taken into account. 49 Parameter estimate Fit Model a0 a1 SSE Mod1 exp( -1.33002) 2.1940 0.1578 Mod2 exp( -2.03092) 2.3396 0.2745 Mod3 0.06234 2.6340 Mod4 0.02099 0.9628 2 R RMSE BIAS AIC 0.9478 24.43 -15.09 198.13 0.9561 22.42 1.06 192.26 - 0.9781 15.81 -0.39 168.67 - 0.9965 6.28 0.76 112.09 Adj Table 3.- Parameter estimates and statistics for the fitted and available models The three models that included diameter as the only independent variable (i.e. Mod1, Mod2 and Mod3) were visually examined (Figure 2). Fitted models (i.e. Mod2 and Mod3) followed similar patterns for small diameters (d < 15 cm), while Mod1 yielded higher estimates. For trees with d > 15 cm, best estimates were for Mod1 and Mod3, while Mod2 underestimated the observed values. Observed values against predicted values (Figure 4) showed that Mod1 overestimated biomass for all diameters, particularly for the smaller diameters, coming near to the 1:1 line for large trees. Mod2 underestimated for large diameters, while Mod3 and Mod4 showed almost no biased estimates for any of the diameter classes. Mod4 is then the most recommended for estimating total biomass. Analysis of the residuals against predicted values (Figure 3) revealed very similar structure for models based only on d as independent variable, and not well distributed, whereas errors for Mod4 were better distributed. The value of the parameter a1 in Mod1 (Montero et al., 2005) was lower than the value of the same parameter estimated by Mod2. While data1 belonged to trees in first rotation, the data set used by Montero et al. (2005) were older trees belonging from first to third rotation. This seems to be due to the stage of development (António et al., 2007), so that the value tends to decrease from younger plantations to older, becoming constant near a value of 2. Figure 2.- Predicted values for different diameters obtained with Mod1, Mod2 and Mod3 overlayed to observed values This become necessary, since previous analysis showed not convergence for the parameter related to d in Eq. [2] (Mod4), set to a value of 2, in the same way as Ruiz-Peinado et al. (2011) for conifer species or Álvarez-González et al. (2005) for Eucalyptus. This value seemed to be the best estimator for a wide range of ages from early stages to ages far beyond the classic rotation age for the species (about 14-15 years). Figure 3.- Residuals against predicted values for the fitted models. 50 Figure 4.- Observed values against predicted values for Mod1 (available model) and fitted models Mod2, Mod3 and Mod4.In each plot: continuous line for predicted values; dashed line for 1:1 Biomass and carbon estimation Estimates of total aboveground biomass and the respective carbon content for SNFI3 and SNFI4 using all models are shown in Table 4. Although Mod4 was considered the best for estimating biomass, Mod2 provided very similar results, and both lower than those obtained with Mod1 and Mod3. Mod1 (Montero et al., 2005), Mod2 and Mod4 showed similar results for large diameters, despite the lack of well balanced data in data1. Assuming that model developed by Montero et al. (2005) is better for large trees than others fitted in this study, with a maximum diameter sampled of 54 cm, both Mod2 and Mod4 appear useful for large trees of diameters > 35 cm. Also, further analysis on total estimated biomass for the SNFI data (Figure 5) revealed that 94.83% of the biomass belonged to trees from 10 to 30 cm. It is logical since mostly the trees belonged to pulp plantations. Thus, the predictions could be considered acceptable with Mod2 and/or Mod4 depending on the initial information available. These models applied to SNFI data indicated that biomass increased from 20.4 to 34.88 Mt, and the corresponding carbon content from 9.2 to 15.7 Mt. Conclusions The methodology for fitting Mod2, previously applied by Montero et al. (2005), provided good estimates at the regional level, although better results would be obtained by including total height in the model, as in Mod4. As this variable is not always available, both models Mod2 and Mod4 are suitable for estimating total aboveground biomass in Galician Eucalyptus globulus stands. Total dry biomass (t) SNFI Province Mod1 Mod2 Mod3 Mod4 3 A Coruña 13,070,214 10,571,540 12,512,240 10,089,479 4 A Coruña 23,957,088 19,526,683 23,573,216 19,175,346 3 Lugo 7,459,251 5,973,364 6,958,425 5,731,820 4 Lugo 10,985,662 8,834,575 10,351,108 8,656,136 3 Pontevedra 5,836,679 4,775,032 5,835,730 4,577,237 4 Pontevedra 8,590,843 7,149,876 9,020 ,323 7,052,381 Total sequestered carbon (t) SNFI Province Mod1 Mod2 Mod3 Mod4 3 A Coruña 6,208,352 4,761,950 5,671,717 4,544,806 4 A Coruña 11,379,617 8,795,795 10,618,555 8,637,535 3 Lugo 3,543,144 2,690,702 3,134,422 2,581,898 4 Lugo 5,218,190 3,979,534 4,662,656 3,899,157 3 Pontevedra 2,772,423 2,150,913 2,628,705 2,061,817 4 Pontevedra 4,080,651 3,220,662 4,063,204 3,176,745 Table 4.- Estimates for total aboveground biomass and sequestered carbon (t) 51 Figure 5.- Total dry biomass (Mt) estimates for 3rd (left) and 4th (right) SNFI data for each diameter class (cm) with all the models The main drawback of the fitted models is that the data set to develop biomass equations had a maximum diameter of 30.8 cm, and therefore biomass predictions over this size could be uncertain. Therefore, when estimating biomass in bigger trees (over 31 cm) one could use the model by Montero et al. (2005) due to these authors included larger trees (with a maximum of 54 cm at breast height). Regarding the increments in biomass and the corresponding carbon content in the standing trees of Eucalyptus globulus, Mod4 and similarly Mod2 indicated an increment of 71 % from 1997 to 2011 for the whole region. As mentioned, carbon in soils and emissions were not included. Therefore, the results here reflected should be taken as a part of the information to asses the carbon sink capacity of eucalypt stands in NW Spain. Acknowledgements This study work is part of an ongoing research project entitled “Growth and yield modelling of clonal and seedling plantations of Eucalyptus globulus Labill. of NW Spain” (code AGL2010-22308-C02-01), funded by the Ministry of Science and Innovation of Spain and the European Union through the European Union ERDF programme for the period 2011-2013. We thank ENCE, Villapol, ASEFOR, the “Wood Producers Association of Cerdido” (PROMACER), the “Federation of Galicia Wood Producers” (PROMAGAL) and private stakeholders from Lugo and Pontevedra for providing locations for installation of inventory plots. Also, we thank ENCE for private funding. The Sustainable Forest Management Unit (UXFS) is funded by the Galicia Regional Government (“Consolidation and Structuring Program of Competitive Research Units” 2011-2013, cofunded by the ERDF, and 2014- 2015“). References Álvarez González, J. G., Balboa, M. A., Merino, A. & Rodríguez Soalleiro, R. (2005). Estimación de la biomasa arbórea de Eucalyptus globulus y Pinus pinaster en Galicia. Recursos Rurais. 1, 1: 21-30. António, N., Tomé, M., Tomé, J., Soares, P. & Fontes, L. (2007). Effect of tree, stand, and site variables on the allometry of Eucalyptus globulus tree biomass. Canadian Journal of Forest Research. 37: 895-906. Anuario estadística Forestal. (2010). Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente (MAGRAMA). 100 pp. Madrid. http://www.magrama.gob.es/es/biodiversidad/estadisticas/fo restal_anuarios_todos.aspx/. Accesed 13 March 2013. Bi, H., Turner, J. & Lamber, M. J. (2000). Additive biomass equations for native eucalypt forest trees of temperate Australia. Trees. 18: 467-479. Brown, S. (2002). Measuring carbon in forests, current status and future challenges. Environmental Pollution. 116: 363-372. Brañas, J., González-Río, F., Rodríguez-Soalleiro, R. & Merino, A. (2000). Biomasa maderable y no maderable en plantaciones de eucalipto. Cuantificación y estimación. Revista CIS-Madera. 4: 72-75. Canadell, J. G. & Raupach, M. R. (2008). Managing forests for climate change mitigation. Science, 320, 5882: 14561457. Chippendale, G. M. (1988). Eucalyptus, Angophora (Myrtaceae). Flora of Australia 19. Australian Government Publishing Service, Canberra. 543 p. Confemadera. (2013). Resultados Industria de la Madera de Galicia 2012, 2011, 2010. http://confemaderagalicia.es/. Accesed 11 March 2013. Crow, T, R. (1978). Common regressions to estimate tree biomass in tropical stands. Forest Science. 24: 110-114. De la Lama, G. (1976). Atlas del eucalipto. Tomo I: Información y ecología. INIA, ICONA. Sevilla. 68 p. FAO 2005. Global Forest Resources Assessment 2005 Food and Agriculural Organization of the United Nations (FAO), Rome, Italy. Iglesias-Trabado, G., Carballeira-Tenreiro, R. & FolgueiraLozano, J. (2009). Eucalyptus universalis; Global cultivated Eucalyptus forests Map. Version 1.2. In: GIT Forestry Consulting’s Eucalyptologics: Information resources on http://www.gitEucalyptus cultivation worldwide. forestry.com. Accessed 19 October 2009. 52 Jones, P. & Moberg, A. (2003). Hemispheric and large-scale surface air temperature variations: An extensive revision and an update to 2001. Journal of Climate. 16, 2: 206-223. Ketterings, Q. M., Coe, R., Van Noordwijk, V., Ambagau, Y., & Palm, C. A. (2001). Reducing uncertainty in the use of allometric biomass equations for predicting above-ground tree biomass in mixed secondary forests. Forest Ecology and Management. 146: 199-209. Landsberg, J.J., and Waring, R.H. 1997. A generalized model of forest productivity using simplified concepts of radiation-use efficiency, carbon balance, and partitioning. For. Ecol. Manage. 95: 209– 228. doi:10.1016/S03781127(97) 00026-1. Loomis, R. M., Phares, R. E. & Crosby, J. S. (1966). Estimating foliage and branchwood quantities in shortleaf pine. Forest Science. 12: 30-39. Madgwick, H. A. I. (1983). Estimation of the oven-dry weight of ítems, leedles, and branches of individual Pinus radiata trees. New Zealand Journal of Forestry Science. 13: 108109. Reed, D., Tomé, D. & Tomé, M. (1998). Total aboveground biomass and net dry matter accumulation by plant component in young Eucalyptus globulus in response to irrigation. Forest Ecology and Management. 103: 21-32. Rodríguez-Suárez, J. A., Soto, B., Iglesias, M. L. & DiazFierros, F. (2010). Application of the 3PG forest growth model to a Eucalyptus globulus plantation in Northwest Spain. European Journal of Forest Research. 129 (4): 573583. Ruiz-Peinado, R., Del Rio, M. & Montero, G. (2011). New models for estimating the carbon sink capacity of Spanish Softwood species. Forest Systems, 20, 1: 176-188. Snowdon, P., Eamus, D., Gibbons, P., Khanna, P. K., Keith, H., Raison, R. J. & Kirschbaum, M. U. F. (2001). Synthesis of allometrics, review of root biomass, and design of future woody biomass sampling strategies. National Carbon Accounting System, Technical Report Nº. 31, Australian Greenhouse Office. 114 pp. Canberra. Sprugel, D. G. (1983). Correcting for bias in log-transformed allometric equations. Ecology. 64, 1: 209-210. Martínez Cortizas, A., Pérez Alberti, A., (1999). Atlas Climático De Galicia. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela. Ter-Mikaelan, M. T. & Korzukhin, M. (1997). Biomass equations for sixty-five North American tree species. Forest Ecology and Management. 97: 1-24. MMAMRM. (2011). Cuarto Inventario Forestal Nacional. Galicia. Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino, Dirección General de Medio Natural y Política Forestal. 52 pp. Madrid. Tomé, M., Oliveira, T., Soares, P. (2006). O modelo Globulus 3.0. Publicações GIMREF - RC2/2006. Universidade Técnica de Lisboa. Instituto Superior de Agronomia. Centro de Estudos Florestais. Lisboa. 23 pp. Montero, G., Ruiz-Peinado, R. & Muñoz, M. (2005). Producción de biomasa y fijación de CO2 por los bosques españoles. Monografias INIA, Serie Forestal, nº 13. Trenberth, K. E. & Josey, S. A. (2007). Observations: surface and atmospheric climate change. In: Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Eds. S. 28 General introduction and objectives. Solomon, D. Qin, M. Manning, et al, Cambridge University Press, Cambridge, U.K. 235-336. Moore, J. R. (2010). Allometric equations to predict the total above-ground biomass of radiata pine trees. Annals of Forest Science. 67: 806. PANER. (2010). Ministerio de Industria, Turismo y Comercio (MINETUR). 171 pp. Madrid. http://www.minetur.gob.es/energia/desarrollo/EnergiaRenov able/Documents/20100630_PANER_Espanaversion_final.p df. Accesed 12 March 2013. Pérez-Cruzado, C., Rodríguez-Soalleiro, R. (2011). Improvement in accuracy of aboveground biomass estimation in Eucalyptus nitens plantations: Effect of bole sampling intensity and explanatory variables. Forest Ecology and Management. 261 (11): 2016-2028. Pérez-Cruzado, C., Merino, A. & Rodríguez-Soalleiro, R. (2011). A management tool for estimating bioenergy production and carbon sequestration in Eucalyptus globulus and Eucalyptus nitens grown as short rotation woody crops in north-west Spain. Biomass and Bioenergy. 35: 28392851. R Core Team. (2012). R, A language and environment for statistical computing. R Foundation for Statistical Computing, Vienna, Austria. ISBN 3-900051-07-0, URL: http,//www.R-project.org/ Vega-Nieva, D. J., Tomé, M., Tomé, J., Fontes, L., Soares, P., Ortiz, L., Rodrígez-Soalleiro, R. (2013). Developing a general method for the estimation of the fertility rating parameter of the 3-PG model: application in Eucalyptus globulus plantations in northwestern Spain. Canadian Journal of Forest Research. 43 (7): 627-636. Verwijst, T. & Telenius, B. (1999). Biomass estimation procedures in short rotation forestry. Forest Ecology and Management. 121: 137-146. Zianis, D. & Mencuccini, M. (2004). On simplifying allometric analyses of forest biomass. Forest Ecology and Management. 187: 311-332. Declaración de Transferencia de copyrigth Declaración de Transferencia de copyrigth Título do artigo Autor(s) Sinatura do Autor Data Recursos Rurais Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) Proceso de selección e avaliación de orixinais Os traballos presentados a Recursos Rurais serán sometidos á avaliación confidencial de dous expertos alleos ao equipo editorial, seguindo criterios internacionais. Caso dos avaliadores propoñeren modificacións na redacción do orixinal, será de responsabilidade do equipo editorial -unha vez informado o autoro seguimento do proceso de reelaboración do traballo. Caso de non ser aceptado para a súa edición, o orixinal será devolto ao seu autor, xunto cos ditames emitidos polos avaliadores. En calquera caso, os orixinais que non se suxeiten ás seguintes normas técnicas serán devoltos aos seus autores para a súa corrección, antes do seu envío aos avaliadores. Normas para a presentación de orixinais Procedemento editorial A Revista Recursos Rurais aceptará para a súa revisión artigos, revisións e notas vinculados á investigación e desenvolvemento tecnolóxico no ámbito da conservación e xestión da biodiversidade e do medio ambiente, dos sistemas de produción agrícola, gandeira, forestal e referidos á planificación do territorio, tendentes a propiciar o desenvolvemento sostíbel dos recursos naturais do espazo rural.Os artigos que non se axusten ás normas da revista, serán devoltos aos seus autores. Preparación do manuscrito Comentarios xerais Os manuscritos non deben exceder de 20 páxinas impresas en tamaño A4, incluíndo figuras, táboas, ilustracións e a lista de referencias. Todas as páxinas deberán ir numeradas, aínda que no texto non se incluirán referencias ao número de páxina. Os artigos poden presentarse nos seguintes idiomas: galego, castelán, portugués, francés ou inglés. Os orixinais deben prepararse nun procesador compatíbel con Microsoft Word ®, a dobre espazo nunha cara e con 2,5 cm de marxe. Empregarase a fonte tipográfica "arial" a tamaño 11 e non se incluirán tabulacións nin sangrías, tanto no texto como na lista de referencias bibliográficas. Os parágrafos non deben ir separados por espazos. Non se admitiran notas ao pe. Os nomes de xéneros e especies deben escribirse en cursiva e non abreviados a primera vez que se mencionen. Posteriormente o epíteto xenérico poderá abreviarse a unha soa letra. Debe utilizarse o Sistema Internacional (SI) de unidades. Para o uso correcto dos símbolos e observacións máis comúns pode consultarse a última edición do CBE (Council of Biology Editors) Style manual. Páxina de Título A páxina de título incluirá un título conciso e informativo (na lingua orixinal e en ingés), o nome(s) do autor(es), a afiliación(s) e a dirección(s) do autor(es), así como a dirección de correo electrónico, número de teléfono e de fax do autor co que se manterá a comunicación. Resumo Cada artigo debe estar precedido por un resumo que presente os principais resultados e as conclusións máis importantes, cunha extensión máxima de 200 palabras. Ademais do idioma orixinal no que se escriba o artigo, presentarase tamén un resumo en inglés. Palabras clave Deben incluírse ata 5 palabras clave situadas despois de cada resumo distintas das incluídas no título. Organización do texto A estructura do artigo debe axustarse na medida do posíbel á seguinte distribución de apartados: Introdución, Material e métodos, Resultados e discusión, Agradecementos e Bibliografía. Os apartados irán resaltados en negriña e tamaño de letra 12. Se se necesita a inclusión de subapartados estes non estarán numerados e tipografiaranse en tamaño de letra 11. Introdución A introdución debe indicar o propósito da investigación e prover unha revisión curta da literatura pertinente. 4 Material e métodos Este apartado debe ser breve, pero proporcionar suficiente información como para poder reproducir o traballo experimental ou entender a metodoloxía empregada no traballo. Resultados e Discusión Neste apartado exporanse os resultados obtidos. Os datos deben presentarse tan claros e concisos como sexa posíbel, se é apropiado na forma de táboas ou de figuras, aínda que as táboas moi grandes deben evitarse. Os datos non deben repetirse en táboas e figuras. A discusión debe consistir na interpretación dos resultados e da súa significación en relación ao traballo doutros autores. Pode incluírse unha conclusión curta, no caso de que os resultados e a discusión o propicien. Agradecementos Deben ser tan breves como sexa posíbel. Calquera concesión que requira o agradecemento debe ser mencionada. Os nomes de organizacións financiadoras deben escribirse de forma completa. Bibliografía A lista de referencias debe incluír unicamente os traballos que se citan no texto e que se publicaron ou que foron aceptados para a súa publicación. As comunicacións persoais deben mencionarse soamente no texto. No texto, as referencias deben citarse polo autor e o ano e enumerar en orde alfabética na lista de referencias bibliográficas. Exemplos de citación no texto: Descricións similares danse noutros traballos (Fernández 2005a, b; Rodrigo et al. 1992). Andrade (1949) indica como.... Segundo Mario & Tineti (1989) os factores principais están.... Moore et al. (1991) suxiren iso... Exemplos de lista de referencias bibliográficas: Artigo de revista: Mahaney, W.M.M., Wardrop, D.H. & Brooks, P. (2005). Impacts of sedimentation and nitrogen enrichment on wetland plant community development. Plant Ecology. 175, 2: 227-243. Capítulo nun libro: Campbell, J.G. (1981). The use of Landsat MSS data for ecological mapping. En: Campbell J.G. (Ed.) Matching Remote Sensing Technologies and Their Applications. Remote Sensing Society. London. Lowel, E.M. & Nelson, J. (2003). Structure and morphology of Grasses. En: R.F. Barnes et al. (Eds.). Forrages. An introduction to grassland agriculture. Iowa State University Press. Vol. 1. 25-50 Libro completo: Jensen, W (1996). Remote Sensing of the Environment: An Earth Resource Perspective. Prentice-Hall, Inc. Saddle River, New Jersey. Unha serie estándar: Tutin, T.G. et al. (1964-80). Flora Europaea, Vol. 1 (1964); Vol. 2 (1968); Vol. 3 (1972); Vol. 4 (1976); Vol. 5 (1980). Cambridge University Press, Cambridge. Obra institucional: MAPYA (2000). Anuario de estadística agraria. Servicio de Publicaciones del MAPYA (Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación), Madrid, España. Documentos legais: BOE (2004). Real Decreto 1310/2004, de 15 de enero, que modifica la Ley de aprovechamiento de residuos ganaderos. BOE (Boletín Oficial del Estado), nº 8, 15/1/04. Madrid, España. Publicacións electrónicas: Collins, D.C. (2005). Scientific style and format. Dispoñíbel en: http://www.councilscience.org/publications.cfm [5 xaneiro, 2005] Os artigos que fosen aceptados para a súa publicación incluiranse na lista de referencias bibliográficas co nome da revista e o epíteto "en prensa" en lugar do ano de publicación. Ilustracións e táboas Todas as figuras (fotografías, gráficos ou diagramas) e as táboas deben citarse no texto, e cada unha deberá ir numerada consecutivamente. As figuras e táboas deben incluírse ao final do artigo, cada unha nunha folla separada na que se indicará o número de táboa ou figura, para a súa identificación. Para o envío de figuras en forma electrónica vexa máis adiante. Debuxos lineais. Por favor envíe impresións de boa calidade. As inscricións deben ser claramente lexíbeis. O mínimo grosor de liña será de 0,2 mm en relación co tamaño final. Ilustracións en tons medios (escala de grises): Envíe por favor as impresións ben contrastadas. A ampliación débese indicar por barras de escala. Non se publicarán figuras en color. Tamaño das figuras As figuras deben axustarse á anchura da columna (8.5 centímetros) ou ter 17.5 centímetros de ancho. A lonxitude máxima é 23 centímetros. Deseñe as súas ilustracións pensando no tamaño final, procurando non deixar grandes espazos en branco. Todas as táboas e figuras deberán ir acompañadas dunha lenda. As lendas deben consistir en explicacións breves, suficientes para a comprensión das ilustracións por si mesmas. Nas mesmas incluirase unha explicación de cada unha das abreviaturas incluídas na figura ou táboa. As lendas débense incluír ao final do texto, tras as referencias bibliográficas e deben estar identificadas (ex: Táboa 1 Características...). Os mapas incluirán siempre o Norte, a latitude e a lonxitude. Preparación do manuscrito para o seu envío Texto Grave o seu arquivo de texto nun formato compatíbel con Microsoft Word. Táboas e Figuras Cada táboa e figura gardarase nun arquivo distinto co número da táboa e/ou figura. Os formatos preferidos para os gráficos son: Para os vectores, formato EPS, exportados desde o programa de debuxo empregado (en todo caso, incluirán unha cabeceira da figura en formato TIFF) e para as ilustracións en tons de grises ou fotografías, formato TIFF, sen comprimir cunha resolución mínima de 300 ppp. En caso de enviar os gráficos nos seus arquivos orixinais (Excel, Corel Draw, Adobe Ilustrator, etc.) estes acompañaranse das fontes utilizadas. O nome do arquivo da figura (un arquivo diferente por cada figura) incluirá o número da ilustración. En ningún caso se incluirá no arquivo da táboa ou figura a lenda, que debe figurar correctamente identificada ao final do texto. O material gráfico escaneado deberá aterse aos seguintes parámetros: Debuxos de liñas: o escaneado realizarase en liña ou mapa de bits (nunca escala de grises) cunha resolución mínima de 800 ppp e recomendada de entre 1200 e 1600 ppp. Figuras de medios tons e fotografías: escanearanse en escala de grises cunha resolución mínima de 300 ppp e recomendada entre 600 e 1200 ppp. Recepción do manuscrito Os autores enviarán un orixinal e dúas copias do artigo completo ao comité editorial, xunto cunha copia dixital, acompañados dunha carta de presentación na que ademais dos datos do autor, figuren a súa dirección de correo electrónico e o seu número de fax, á seguinte dirección: IBADER Comité Editorial da revista Recursos Rurais Universidade de Santiago. Campus Universitario s/n E-27002 LUGO - Spain Enviar o texto e cada unha das ilustracións en arquivos diferentes, nalgún dos seguintes soportes: CD-ROM ou DVD para Windows, que irán convenientemente rotulados indicando o seu contido. Os nomes dos arquivos non superarán os 8 caracteres e non incluirán acentos ou caracteres especiais. O arquivo de texto denominarase polo nome do autor. Cos arquivos inclúa sempre información sobre o sistema operativo, o procesador de texto, así como sobre os programas de debuxo empregados nas figuras. Copyright: Unha vez aceptado o artigo para a publicación na revista, o autor(es) debe asinar o copyright correspondente. Decembro 2006 Recursos Rurais número 10 · decembro 2014 Sumario/Summary Comité de Redacción de Recursos Rurais: Carlos José Alvarez Lopez: In Memorian 5 Osorio Castelao, L. · Corbelle Rico, E.J. · Ónega López, F.J.: Recuperación e posta en produción de terras abandonadas: a visión do sector vacún leiteiro de Galicia como demandantes no mercado de terras 7 Recovering and putting abandoned land into production: a vision for the dairy farming sector as a petitioner in the land market Ramil-Rego, P. · Rubinos Román, M. · Gómez-Orellana, L. · Rodríguez, P. · Hinojo Sánchez, B.: Eichhornia crassipes (Mart) Solms en el Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia como resultado de un transporte por mar a larga distancia 153 Eichhornia crassipes (Mart) Solms in the Illas Atlánticas of Galicia national park as result of long distance transport by sea Martínez-Cordeiro, H. · Pájaro Varela, M. · García-Jares, C. · Lores, M. · Domínguez, J.: Conversión acelerada de retama negra (Cytisus scoparius) en un biofertilizante de calidad mediante vermicompostaje 25 Rapid conversion of the common broom (Cytisus scoparius) into a high quality biofertilizer through vermicomposting Corbelle Rico, E.J. · Vila García, D. · Crecente Maseda, R. · DíazFierros Viqueira, F.: Dixitalización do Mapa de capacidade produtiva dos solos de Galicia 35 Digitization of the Soil capability map of Galicia García-Villabrille, J.D. · Crecente-Campo, F. · Pérez-Cruzado, C. · Rodríguez-Soalleiro, R. · Diéguez-Aranda, U. ·Rojo-Alboreca, A.: Biomass and carbon content in Galicia (NW Spain) Eucalyptus globulus Labill. stands 45 Contido en biomasa e carbono das masas de Eucalyptus globulus Labill. en Galicia (NO España) IBADER Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural