omance - CCP Xaquín Lorenzo

Transcripción

Cancioneiro Popular
da Provincia de Ourense
Volume II
Comarca da Limia
Cancioneiro Popular
da Provincia de Ourense
Volume II
(Comarca da Limia)
Dirección
Mariló e Xulio Fernández Senra
Secretaría
Fº Xavier C. Álvarez Campos
Transcrición de Partituras
Ilustracións
Introducción e Asesoría Lingüística
Preliminar
Traballo de Campo
Carlos Iglesias Borrajo (Profesor de piano no CPMO)
Anxo Baranga
Luís Cid
Teresa Rubio
Xermán Vilariño
Delfín Caseiro Nogueiras (Catedrático de Lingua e
Literatura no IES Blanco Amor)
Fº Xavier C. Álvarez Campos
Isaac Alonso Estravís (Profesor de didáctica
da Lingua e Literatura na Universidade de Vigo)
Castor e Félix Castro (Aula Gomes Mouro)
Equipos de Investigación
da Escola Provincial de Danza
da Deputación de Ourense
e do Colectivo Castro Floxo
Edita
1ª Edición. Ourense, 2002
Maqueta e infografía
Impresión
I.S.B.N.
Tódolos dereitos de reproducción, adaptación, traducción ou representación dos textos, ilustracións e partituras están reservados, e só poderán ser exercidos por terceiros
previa solicitude e correspondente permiso dos editores ou no seu defecto dos autores.
X. L. Vázquez & N. Carpentier, S.C. • Ourense
RODI Artes Gráficas, S.L., Ourense
84-96011-22-4
DEDICATORIA
A tódalas xentes da Comarca da Limia,
que coa súa forma de vida
contribuíron e contribúen
a perpetuar por transmisión oral
este inmenso patrimonio cultural,
constituído por centos e centos
de cantigas,
recibidas en herdanza
dos seus devanceiros
e que eles transmiten
da mesma forma a fillos e netos.
ovamente, o equipo de Castro Floxo
e maila Escola Provincial de Danza
ofrecen á sociedade unha mostra da súa rigorosidade
no traballo e da súa permanente preocupación por recuperar elementos
que perviven exclusivamente na nosa memoria
e que coa conversión en documento impreso
permanecerán para o futuro.
Neste caso, a comarca da Limia
é o espacio xeográfico escollido para esta segunda recolleita,
patrocinada novamente pola Deputación de Ourense
nun intento de seguir contribuíndo
á posta en valor das nosas tradicións culturais.
Agardo que este libro sexa do seu agrado
e tamén útil como ferramenta
para o desenvolvemento do mundo da canción popular.
José Luis Baltar Pumar
Presidente da Deputación Provincial de Ourense
Índice Xeral
P R E L I M I N A R
11
Contexto histórico-xeográfico e socio-económico
I N T R O D U C C I Ó N
P A R T I T U R A S
MÚSICA POPULAR VOCAL
13
35
39
RUADAS E FIADEIROS
41
CANTIGAS LABORAIS
83
ROMANCES E CANTARES ARROMANZADOS
VARIA
143
MÚSICA POPULAR INSTRUMENTAL
XOTAS
161
NUIÑEIRAS
167
PASODOBRES
174
MEDIO PASO
191
MAZURCAS
194
PASARRÚAS
195
RUMBAS
196
BOLERO
201
VALSES
202
CANTO DE NADAL
205
MARCHAS PROCESIONAIS
R E L A C I Ó N
D E
91
159
206
I N F O R M A N T E S
209
NTRODUCCIÓN
A Limia
10
Preliminar
CONTEXTO
ISTÓRICO-XEOGRÁFICO E SOCIO-ECONÓMICO
A comarca da Limia sitúase no centro e Sul da provincia de Ourense. É unha depresión
chá, de uns 300 km2 e non máis de 620 m. de altitude, rodeada de montañas que rara vez
superan os 900 m. e que verten as súas augas cara o centro da rexión, onde unha chea de
regatos e restos da lagoa de Antela desecada no ano 1957, canles e veigas, se encargan de
levar cara o cauce do río Limia, que foxe da comarca pola Ponteliñares, para continuar o
seu camiño cara o mar.
A comarca está delimidada ao Leste polas primeiras costas da Serra de San Mamede, e máis
a da Albergaría. Polo Sul, están as Estivadas, que a separan da comarca de Monterrei, e
tamén os montes de Baltar e os Blancos. Ao Oeste, temos os montes de Bande, e ao
Noroeste e Norte, o alto do Furriolo e o monte da Penamá, o río Arnoia e as Terras de
Maceda, outrora coñecida como Manzaneda da Limia, continuación natural da comarca
obxecto de estudo.
11
NTRODUCCIÓN
CONTEXTO HISTÓRICO-XEOGRÁFICO E SOCIO-ECONÓMICO
Dende os principios da historia, hai documentación de asentamentos na zona. Os romanos fixeron pasar polo territorio a Via Nova, que levaba de Braga a Astorga. Tamén o
Camiño de Santiago (Vía da Prata) cruza estas terras, de tránsito obrigado para ir de Galiza
a León, Castela ou Estremadura. O feito de que a Limia fose un nó de comunicación fixo
que medrase económica e socialmente.
Na Idade Media, a comarca foi escenario de numerosas batallas entre galegos, portugueses
e castellanos, nobres, reis e campesiños. Os restos de castelos e mosteiros son testemuña
silenciosa dun pasado cheio de historia.
A agricultura foi o motor económico da rexión. Na Idade Media, os cultivos de cereais e
castañas eran os máis importantes, tanto que a Limia era comparada con un mar de espigas de centeio e trigo.
No século XVIII, os cultivos diversifícanse e vai nacendo un encipiente comercio ao seu
redor. Continúa o trigo e o centeio e incorpóranse o millo e a pataca; este tubérculo , despois da crise cerealista de finais do século XVIII, alcanzará o mesmo estatus que o cereal.
A Limia, no século XVIII, é o graneiro da Galiza.
Pero tamén é importante a producción de hortalizas, frutos e legumes, así como a producción de liño, que crea ao seu redor unha importante industria téxtil para a zona, que
hoxe en día está en vías de recuperación. A cabana vacúa para a producción de carne,
e a cabalar , principalmente para a cría de mulas -moi prezadas para o transporte e tiro
até hai ben pouco en toda Castela-, constitúen outra importante aportación á economía
da comarca. Dende o primeiro terzo do século XX, a situación irá mudando radicalmente.
A povoación na Limia sempre tivo unha densidade media baixa con respeito ao resto da
Galiza. No século XVI, nengún núcleo superaba os 2.000 habitantes, dato que se pode
manter até mediados do século XX, cando se produciu o éxodo do rural. Xinzo, a capital
da zona, comezou a medrar e ten hoxe ao redor dos 5.000 habitantes.
A emigración é fenómeno consolidado na Limia dende moito tempo atrás. O feito de que
a terra estivese en posesión dos nobres e a Igrexa, con moi poucos labregos que fosen propietarios, facía que o único xeito de acceder a terreo para cultivar fose por medio do foro,
método que non resultaba moi rendíbel para estes. As continuas viaxes a Castela para a
seitura e a Portugal para as cavas e vendimas provocaban que moitos non voltasen. Pouco
a pouco, foi medrando unha pequena burguesía nos núcleos máis grandes -Xinzo e
Sarreaus concentraban a metade da povoación da comarca a mediados do século XX-, gracias aos postos da administración nos concellos, ao pulo da artesanía e ás vendas de vacún
12
NTRODUCCIÓN
CONTEXTO HISTÓRICO-XEOGRÁFICO E SOCIO-ECONÓMICO
e liño cos seus produtos manufacturados. A feira do 14 que se celebra en Xinzo cada mes
tivo unha importancia vital para a economía da bisbarra.
Até 1950, e a pesar da forte emigración cara Cuba, Arxentina, USA, Brasil e Venezuela, o
nivel demográfico mantívose gracias á forte taxa de natalidade. Pero dende entón, a diáspora escolleu outros destinos: Suiza, Franza, Almaña, Barcelona, Madrid e Euskadi, a onde
non van só os homes, senón que os acompañan as mulleres, rompendo o relevo xeracional, producindo un envellecemento da povoación e reducindo drasticamente o nivel de
natalidade. As aldeas foron quedando abandonadas, igual que as terras dedicadas ao cultivo; e todo, pese a que a desecación da lagoa de Antela no 1957 proporcionou novos terreos para a producción da pataca, que se converteu no principal recurso económico da
segunda metade do século XX.
Hoxe, a Limia ten aínda a agricultura como principal actividade económica, pero acometida dende unha perspectiva de vida urbano-industrial. A paisaxe mudou pola actuación
do home. A lagoa desecouse; os camiños, agachados outrora entre os bosques que hoxe
non vemos, convertéronse en pistas, asfaltadas ou de terra, que cuadriculan todo o territorio. Os antigos núcleos compactos de povoación, situados ao pé dos montes, e nos que
se daban importantes vínculos veciñais, foron substituídos por novas construccións que
seguen modelos foráneos e que se sitúan illadas nas zonas planas, facendo desaparecer o
conceito de veciñanza. Os antigos traballos comunais, como fiadas ou mallas, desapareceron pola chegada de novas tecnoloxías –maquinaria e ferramenta que eliminan esforzos e
mao de obra-. Tamén se perderon as xuntanzas familiares ao redor das lareiras, nas que se
transmitían de forma oral e amena contos, cantigas, lendas, tradicións, o que supón un
serio perigo para a conservación deste rico patrimonio folclórico.
Os últimos cincuenta anos forman o período histórico en que a vida socio-económica da
comarca da Limia mudou máis radicalmente, provocando transformacións irreversíbeis
que xustifican a recompilación reflectida neste volume.
13
Introducción
os tempos da Ilustración, á luz da razón, fins didácticos ou lexicográficos guían
as primeiras compilacións de literatura popular galega. O sabio benedictino frei
Martín Sarmiento, dotado de exquisita sensibilidade, interésase polas manifestacións populares, rexeitadas pola sociedade “ilustrada”. A copla popular é considerada como paradigma
do idioma, instrumento divertido e práctico para o seu coñecemento e aprendizaxe. O seu
Coloquio de Perico e Marica ou Coloquio de 24 gallegos rústicos –co título de Coloquio
en mil duascentas coplas galegas en edición recente–, que reúne 1201 coplas hexasilábicas, é unha das primeiras colectáneas galegas. Sarmiento proporciona valiosa información
sobre as formas, o estilo e o proceso de creación e difusión das cantigas populares galegas
do século XVIII. O padre Sobreira, discípulo de Sarmiento, será o máis importante compilador de cantigas durante este período. Son moitos os testemuños que se fan eco da popularidade que atinxen estas manifestacións na sociedade agraria da época.
Os poetas cultos da primeira metade do XIX –Xoán Manuel Pintos, Francisco Añó–
comezan a valorizar e aproveitar a literatura popular, que se consolida no Rexurdimento literario. O movemento romántico virá potenciar o gusto por este tipo de creación, cualificada
como poesía “natural”, musical, expresiva, próxima e viva. Desperta o interese do mundo
culto da época polas manifestacións floclóricas. Rosalía de Castro escribe Cantares gallegos
(1863) impregnada por esta atmosfera de descuberta e exaltación do popular. A xenial poetisa de Padrón exprésase nestes termos no prólogo ao seu libro: “Grande atrevemento é, sin
duda, pra un probe inxenio como o que me cadrou en sorte, dar á luz un libro cuias páxinas debían estar cheias de sol, de armonía e daquela naturalidade que, unida a unha fonda
ternura, a un arrulo incesante de palabriñas mimosas e sentidas, forman a maior belleza dos
nosos cantos populares. (...) n’habendo deprendido en máis escola que a dos nosos probes
aldeáns, guiada solo por aqueles cantares,...”1 O compromiso rosaliano co pobo iletrado
reforza poderosamente o recoñecemento da tradición literaria oral. Poesía popular e culta
interpenétranse desde moito tempo atrás, desde as orixes, nos extraordinarios cancioneiros
trobadorescos. O escritor romántico Almeida Garret, que reafirma o seu amor polo folclore
tras o coñecemento da cultura europea da época na obra de autores anglo-xermánicos, o primeiro que na península ten consciencia da importancia histórico-literaria do romance tradicional, considera que as fontes xenuínas son os textos literarios medievais e a literatura
popular. Manuel Murguía será un dos seus máis entusiastas valedores, nomeadamente nas
páxinas de La Ilustración Gallega y Asturiana. O primeiro semanario que contribúe á difusión da literatura popular vai ser El Heraldo Gallego, dirixido por Valentín Lamas Carvajal.
1. CASTRO, Rosalía de: Obra galega completa. Akal: Madrid, 1977, pp. 7-8
15
NTRODUCCIÓN
A partir de aquí, o cancioneiro popular galego vai ser obxecto de múltiplas recolleitas e suscitará o interese dos estudiosos aquén e alén das nosas fronteiras (Milà y Fontanals,
Antonio Machado Álvarez, Teófilo Braga, Leite de Vasconcelos, ...).
O gramático ourensán Juan Antonio Saco y Arce acomete o estudio máis sistemático
e a recolleita máis representativa da literatura popular galega do século XIX (máis de 1300
pezas de diversa índole): Literatura popular de Galicia. Colección de coplas, villancicos,
diálogos, romances, cuentos y refranes gallegos. A obra foi publicada parcialmente no
Boletín de la Comisión de Monumentos de Orense mais non tivo unha edición completa ata o ano 1987, preparada polo seu descendente, o catedrático Juan Luis Saco Cid.
O Cancionero popular gallego(1885-86) de José Pérez Ballesteros, que tivo enorme
repercusión no interior e no exterior, agrupa 2600 cantigas en tres volumes e supón o
froito máis notorio da sociedade coruñesa El Flok-lore Gallego, fundada e presidida por
dona Emilia Pardo Bazán. No prólogo, que leva como título “Sobre a poesía popular da
Galliza”, o insigne etnólogo e folclorista Teófilo Braga, entusiasta e infatigábel pioneiro da
recolla e estudio da lírica popular portuguesa na que salienta alto valor estético, subliña:
“... a Galliza é a provincia mais duramente submetida á unidade política e mais sacrificada polo centralismo administrativo; ella resiste pela sua tradição lyrica...”2 Inclúe tamén
un suxerente apéndice –“Analogía entre algunas cántigas gallegas y otras coplas andaluzas, castellanas y catalanas”– do que é autor Antonio Machado Álvarez, pai dos poetas
Antonio e Manuel.
O labor de compilación e estudio da literatura de tradición oral acrecéntase ao longo
do século XX coa publicación de numerosos traballos divulgativos e moitos Cancioneiros
populares, resultado fructífero de rigorosas investigacións realizadas por Cotarelo Valledor,
Ramón Cabanillas, Filgueira Valverde, Bouza Brey, Vicente Risco, Florentino Cuevillas,
Antón Fraguas, Xaquín Lorenzo, Taboada Chivite, Fernández Oxea, etc.
A primeira colectánea que consigna tamén a notación musical é o Cancioneiro musical de Galicia, de Casto Sampedro y Folgar, en edición preparada por Filgueira Valverde
no ano 1942.
Máis recentemente, entre os anos 1984 e 1995, sae á luz un dos cancioneiros máis
completos da tradición musical galega, o Cancioneiro popular galego, monumental obra
dos investigadores Dorothé Schubarth e Antón Santamarina que reúne uns 4400 textos de
cantigas e 900 melodías, recollidos directamente de informantes do territorio galego e de
concellos lindantes con Galiza. Esta magna compilación organízase en sete volumes, con
estes títulos: Oficios e labores; Festas anuais; Romances tradicionais; Romances novos;
Cantos narrativos, sucesos e coplas locais; Cantos dialogados; Coplas diversas, cantos
enumerativos e estróficos; Táboas sinópticas, índices.
No 1992, Domingo Blanco edita en dous tomos A Poesía Popular de Galicia (17451885), unha compilación da poesía popular galega dos séculos XVIII e XIX precedida dun
amplo e documentado estudio. Xosé Luís Rivas Cruz –“Mini”– e Baldomero Iglesias
Dobarrio –“Mero”– publican no 1998 Cantos, Coplas e Romances de Cego, textos e melodías de 81 cantares de cego da provincia de Lugo, con dous discos que recollen gravacións
orixinais de 54 das composicións. No 2002, os estudiosos Xosé Ramón Mariño Ferro e
Carlos L. Bernárdez sacan á luz o Romanceiro en lingua galega, que reúne e analiza todas
as versións coñecidas dos romances tradicionais galegos.
2. BRAGA, Teófilo: “Sobre a poesía popular da Galliza”, en Cancionero popular gallego
de José Pérez Ballesteros. Madrid: Akal, 1979, Tm. I, p. IX
16
NTRODUCCIÓN
Por proximidade xeográfica e emotiva, hai que facer mención do Cantigueiro popular da Limia Baixa(1973), do ilustre etnólogo Xaquín Lorenzo Fernández –“Xocas”– . A
obra contén 2586 pezas, con claro predominio de cantigas –tercetos e cuartetas–, algúns
desafíos e parrafeos, varios romances e composicións diversas, acompañadas de abundantes notas explicativas, variantes e correspondencias nas literaturas populares castelá e
portuguesa.
No ano 1981, a Escola Provincial de Danzas - Agrupación Castro Floxo iniciaba o seu
labor compilador de danzas e cantares populares, que vén simultaneando desde entón con
brillantes execucións en escenarios e prazas de medio mundo. Xeneroso contributo á perpetuación da cultura popular que nos define e identifica. Nas súas propias palabras: “labor
calado e escuro, feito de forma sinxela, sen pretenciosidade, virtuosismo ou ampulosidade...”3 Mais, con rigor e autenticidade, ao entenderen os investigadores que o folclore é a
máis xenuína manifestación da realidade sociolingüística e cultural. Con efecto, o folclore, e máis especificamente a danza, a música e os cantares populares, proporciona elementos de xuízo moi fidedignos e valiosos, pola súa carga testemuñal e expresiva, para
profundar no coñecemento das particularidades temperamentais dun pobo, dos trazos
anímicos do seu celme colectivo, dos seus costumes e da súa enxebreza, da actitude
perante a vida e a morte, do seu modo de ser e de sentir.
O respecto ás peculiaridades linguïsticas vivas implica o rexistro de variantes dialectais, deturpacións, castelanismos, alternancias de código –en ocasións, con manifesta
intención satírica ou ridiculizadora–, etc. A fidelidade aos textos fornecidos polos informantes leva a presentar pezas algo estropeadas, polo que a interpretación require unha
reconstrución simultánea, ás veces incompleta. As composicións en castelán –algunhas
galeguizadas parcial ou totalmente– foron traídas por docentes, arrieiros, emigrantes, seitureiros, mozos que voltaban do servizo militar, popularizáronse en festas, feiras e ruadas
e chegaron a ser sentidas como parte do propio patrimonio. Non sería estraño que algunhas fosen creacións orixinais, propiciadas pola situación diglósica. A vida da tradición oral
galega sufriu un deterioro considerábel nos últimos cincuenta anos.
O lugar de Liñares, no concello de Avión, proporciona as primeiras alfaias. Aquí,
os compoñentes do grupo de investigación escoitan e recollen directamente das voces
de mulleres e homes as cantigas que se interpretaban tradicionalmente nas vellas pandeiradas (encontros que a mocidade celebraba domingos e días santos na casa dunha
moza para cantar e bailar: muiñeira, xota, valse, pasodobre, tremelique, tarrantantán,
agarrado):
Dálle donaire ao corpo,
queridiño do meu ben,
dálle donaire ao corpo,
que o corpo donaire ten.
A danza é linguaxe primixenia e voz do corpo. A maior parte das pezas son interpretadas para bailar, seguindo unha orde fixa: xota, muiñeira e “agarrado”. Os ritmos
que se bailan agarrados son designados nesta zona co termo xénerico de “valses”, aínda
que sexan pasodobres ( en Portugal emprégase “valsar” para referirse ao baile de roda,
que se executa agarrado; o mesmo ocorre en Francia co verbo “valser”, equivalente a
danzar agarrado):
3. FERNÁNDEZ SENRA, Mariló e Xulio (Dir.):
Cancioneiro popular da provincia de Ourense (vol. I). Ourense: Deputación Provincial, 1997, p. 11
17
NTRODUCCIÓN
Aprendei a valsear-e,
mociños que non sabedes,
aprendei a valsear-e
e despois valsearedes.
Logo, achéganse ás aldeas de Couso, Xirazga, Mangoeiro, ... até xuntar valiosísimo
material –composicións poéticas coas súas precisas notacións musicais e pautas de baile–
que engalana o primeiro volume do Cancioneiro popular da provincia de Ourense.
Excepcional mostra da ancestral asociación das tres artes: música, poesía e danza. Son
abundantes as composicións en que se alude a esta simbiose. Así o expresa a estudiosa
portuguesa Zaluar Nunes: “Cantigas, conforme a própria palavra indica, são composições
destinadas a ser cantadas. E não só cantadas: frequentemente apresentan carácter coreográfico. Poesia, música e dança populares associam-se e valorizam-se nessa ligação.”4
Cantigas e danzas vivas das terras dos concellos de Beariz e Avión, agarimados pola sonora serra do Suído. Lugares agrícolas, gandeiros e mineiros, tapizados de carqueixas, uces e
toxos, carballeiras e piñeirais.
Creacións e recreacións anónimas cedidas xenerosamente ao patrimonio cultural
común, os cantares son testemuños dun tempo e modo de vida pretéritos, cando os camiños eran ríos de xente que levaban ledicia a campos e aldeas en que a precariedade se adozaba co mel da expectativa feita realidade no paseo, na ruada, na foliada, no fiadeiro, na
esfolla, na espadela, na romaría, ... E todo isto, entre feroces esgutíos-aturuxos –un “u” prolongado indefinidamente, en interpretación de Saco y Arce– que esgazan o silencio de fragas e prazas, e dilatados alalás que non acaban nunca, definidos por Pérez Ballesteros
como “pneuma tradicional galego”; Leite de Vasconcelos considera que estas fórmulas son
creacións fónicas para satisfaceren o ritmo por esixencias do canto.
A foliada vai boa,
ela non vai de perder-e,
quen non ten amores nela
deseará de os ter-e.
Tempos de maior espontaneidade, tolerancia, desorde e certa despreocupación polas
formas. Fermoso tratado da vida campesiña, que estimula a resistencia contra as feroces agresións da globalización e uniformización culturais. O intérprete de cantigas apréndeas de
ouvido; por iso as transforma, segundo a capacidade da súa memoria, o seu gusto estético
ou o seu talento creativo. A existencia de versións ou variantes dunha mesma peza –letra ou
melodía– é inherente a calquera manifestación da cultura popular de tradición oral, que se
contextualiza e actualiza constantemente. Os cantares combinan perpetuación e invención,
cárganse de vitalidade e funcionalidade, nun anovamento permanente da tradición.
Cantiga identifícase con copla –cuarteta asonantada (moitas resultan da reelaboración
de tercetos mediante a repetición dun verso –paralelismo–)– por ser esta estrofa a forma
dominante no cancioneiro popular oral. O excelso poeta Ramón Cabanillas dedícalle fermosas palabras de gabanza: “Na copla, gala do xardín encantado da lírica gallega, unxida
de gracia latina e profundamente céltiga, recende toda a pristina e deleitosa fragancia das
rosas ventureiras frolecidas nos relanzos das carballeiras sagras, onde o bardo druída de
lira de prata e fouce de ouro trenzaba duáns e conxuros, no entanto os silfos vagorosos
rebuldaban, bailadores e cantaroleiros, á donda craridade do luar. Avivecida e broslada
4. ZALUAR NUNES, Maria Arminda: O cancioneiro popular em Portugal,
Instituto da Cultura Portuguesa, 1978, p. 19
18
NTRODUCCIÓN
polo raeiro do sol, en arrandeo ao arrolo dos ventos manseliños, acariñada de estreleceres, está roscida pola espontaneidade, a sinxeleza e o coorido de canto soergue do misterioso fondal da natureza.”5 Para o creador cambadés, a copla é “recendo místico da Galicia,
arcaz que garda nosos degaros, relembros e querencias”. É a estrutura métrica que mellor
se acomoda ao canto e favorece a improvisación. Fórmula emblemática do idioma, a cuadra conservounos as verbas máis belidas e os xiros máis expresivos: ditos de profundo lirismo; sátiras mordaces e ferintes; fórmulas irónicas cargadas de retranca. As coplas que
nacen da saudade son equilibrada combinación de delicadeza e melancolía.
Os cantares son levados de aquí para alá por persoas que andan a gañar a vida e suavizar as duras tarefas do campo, a miúdo colectivas, en tempos míseros. O fistor ou rapsoda, herdeiro do vello xogral, era agardado con expectación na voda, na festa, na ruada,
no desafío, ... Con frecuencia un cego, ameno transmisor de coplas e romances que interpretaba en feiras, romarías e celebracións sociais, acompañándose con violín ou zanfona,
para matar a fame vella. As esmolas e a venda de coplas –“pregos de cordel”– fornecen o
sustento. Acompañado dun rapaz ou familiar –“moinante”–, que leva a “maltraña” (cartel
ilustrador da historia) e que se encarga da administración.
Como xa acontecía nos prodixiosos cancioneiros medievais, os temas dominantes son
o amor, a devoción relixiosa e o humor (sátira); a vida do pobo –vida de traballos, na familia e na veciñanza–, en equilibrada harmonía coa fermosa natureza. O lirismo popular fala
coa linguaxe dos sentimentos: ledicia, tristura, amor, ilusión, saudade, paixón, xenreira, ...
Sentimento e imaxinación son os trazos fundamentais do ser popular. Vivencias e lembranzas. Vivir é lembrar. Maneiras de ser, de vivir, de soñar, condicionadas polo tempo e
o contexto. Facemos nosas as palabras de Zaluar Nunes, quen o expresa de forma precisa
e maxistral: “As composições do nosso cancioneiro popular são entretecidas de veemência sentimental, de delicadezas amorosas a contrastar com atitudes de sensualidade, de
expansões eufóricas ou, mais frequentemente, de dolorida melancolia, de manifestações
em que domina a graça simples a par de chistes grosseiros, de fantasia e sonhos mesclando-se a cada passo com argutas observações da realidade.”6
A poesía amorosa ten unha presenza predominante e incontestábel nas producións
da tradición oral popular. Algunhas composicións revelan profundo coñecemento dos
estados anímicos.
As cantigas amorosas –“viva quen anda en amores / viva quen en amores anda”– convidan ledas ao canto e ao baile, e proban o dominio de recursos repetitivos como a anáfora ou o paralelismo:
Se queres que cho diga,
cantando cho direi:
cantando tomei amores,
cantando os olvidei.
Testemuñan, así mesmo, a habilidade dos poetas anónimos para a creación de suxestivas metáforas e a reprodución de situacións cargadas de encanto:
Quedaches de vir, viñeches,
miña mazá colorada,
quedaches de vir, viñeches,
esta noite á pandeirada.
5. CABANILLAS, Ramón: Cancioneiro popular galego. Vigo: Galaxia, 1976, p. 9
6. ZALUAR NUNES, M. A.: op.cit., pp. 95-96
19
NTRODUCCIÓN
-Moza que vendes as peras,
¿cantas che mandaron dar-e?
-Para ti, meu galanciño,
non mas mandaron contar-e.
A emoción que produce a plenitude da felicidade non é fácil de atinxir, mais ás veces
maniféstase:
Teño unha casiña branca
ma mariña, entre os lameiros;
teño paz e teño amor,
estou vivindo no ceo.
Nelas toman asento o galanteo e o eloxio, as confidencias e os encontros na fonte, no
muíño, na igrexa, no camiño, na carballeira, na eira, no turreiro (terreiro), na noite, na distancia dunha fiestra iluminada,... Lugares onde manda o corazón:
Moza que estás na ventana
coa punta do pano fóra,
eu a cara non cha vexo
e o pano non me namora.
Hei de facer un reló
de rebandas de pantrigo
para saber os minutos
que estou ao serán contigo.
Análise psicolóxica e acertada observación das mudanzas provocadas polo sentimento amoroso, que percorre as estancias da paixón, da dúbida, da felicidade, da melancolía,
da ternura, do desprezo, do desacougo; sucesión de dores e alegrías. A vida está feita de
amor, odio, traballo e morte. Hai cuadras que perpetúan símbolos e asociacións ancestrais,
presentes na literatura universal desde a infancia do mundo:
Eu nomoreime do vento,
do vento me namorei;
o vento como é lixeiro,
eu sen amores quedei.
A pesar da recomendación, encerrada en suxerente asociación homonímica, da voz xuizosa da experiencia –“Non te namores, meniña, / do canteiro que ben canta.”– a razón non
pode co corazón. Hai unha cantiga que é un prodixio de acumulación de recursos estilísticos (anáfora, concatenación, metáfora: asociación entre a dureza da pedra e a dureza do
corazón) e que fala da sona que os canteiros –oficio ambulante– tiñan de “romper” corazóns:
Namorada veño, nai,
namorada dunha pedra,
namorada dun canteiro,
do canteiro que anda nela.
A observación da natureza, sempre fermosa e omnipresente –“¡Carballeira de
Meimoa,/ que carballos tan floridos”– é motivo habitual dos dous primeiros versos de cantigas dicotómicas, que funcionan como unha especie de símil dos outros dous, en que se
fai explícito o sentimento:
20
NTRODUCCIÓN
A raíz do toxo verde
é moi mala de arrincar-e;
os amoriños primeiros
son moi malos de olvidar-e.
Outras veces, os elementos da natureza, depositarios do encanto e a melancolía que
tinxen a lembranza do paraíso perdido da infancia, son discretos confidentes do desamor,
da saudade, da coita amorosa; ou son receptores das queixas da namorada por teren eles
propiciado o amor e, consecuentemente, o sufrimento:
Arrimeime a un pino verde
por ver se me consolaba;
o pino, como era verde,
ao verme chorar, choraba.
A mesma árbore coa que fala a anguriada amiga da cantiga do rei poeta don Dinis:
-Ai flores, ai flores do verde pino,
se sabedes novas do meu amigo!
Ai Deus, e u é?
O intercambio de prendas de amor –flores, fita, anel– reforza o sentimento; o mesmo
que inspira delicados cantares en que a amada é rosa, caravel, estrela, luceiro, sol, ceo, lúa,
ben, con forte magnetismo dos ollos, dos beizos e dos cabelos:
Os teus ollos son luceiros,
a túa cara, custodia,
os teus beizos, escaleiras
para subir deica a gloria.
O auto-eloxio da moza é infrecuente; pode aparecer como fórmula de defensa perante unha acusación inxusta e fálanos do canon de beleza de outrora:
Chamáchesme moreniña,
era do polvo da eira;
xa me verás pr’o domingo
como a rosa na roseira.
Creacións finísimas, tributo ao idealismo, e creacións eróticas, que nacen da ousadía
do amor ardente, coa complicidade das tebras, e desbordan sensualidade, aínda que o
fagan en sentido figurado:
Esta noite e máis a outra
e máis a outra pasada,
abalei unha pereira
que nunca foi abalada.
Fecundo exercicio de seducción e inspiración, asentado en símiles e metáforas ben
contextualizadas:
Ai que noite, queridiño,
ai que noite de luar-e!;
ai que noite, queridiño,
de coller e sementar-e!
A separación dos namorados antes de romper o día –salvagarda da honra da amada–,
asunto das preciosas albas trobadorescas, alaga de emoción a atmosfera:
21
NTRODUCCIÓN
Cantan os galos ao día,
regalo dos namorados;
vámonos de aquí, meus ollos,
que nos pillan descoidados.
Rosalía recolleu en Cantares gallegos unha versión dialogada en que o amante quere
rebelarse contra a imposición social:
“-Cantan os galos pra o día;
érguete, meu ben, e vaite.
-¿Como me hei de ir, queridiña,
como me hei de ir e deixarte?7
Mais, mágoa irresistíbel é a da saudade pola separación prolongada dos que aman, con
lugar para pertinentes hipérboles –“Bágoas que os meus ollos choran / lavan un cesto de
roupa.”– que nos fai rememorar as coitadas amigas dos cancioneiros medievais:
O meu amor foise, foise,
A Porteliña pasou,
moitas saudades leva,
moitas a min me deixou.
A vehemencia do sentimento amoroso correspondido reside na mesma morada que a
traizón, o esquecemento, os ciúmes e enfados que provocan desafogos, reproches, imprecacións, sarcasmos e insultos, non exentos de hábiles xogos verbais (antíteses, contrastes).
Entramos, así, nos dominios da sátira ou do humor: “corvos che piquen os ollos” ; “meu
amante traidor”; “Pasouche o sol pola porta,/ axudáraste, meniña;”; “Cando quixen, non
quixeches, / agora queres, non quero.”
Inda vaias que non volvas,
nen aparecido sexas
nen encontres o que buscas
nen logres o que desexas.
O casamento é obxectivo prioritario para a mocidade namorada; mais a dura realidade logo mata a ilusión e da boca da muller nacen agora queixas, desilusións, resignación:
Eu queríame casar-e
miña nai dime que é cedo;
ela como está casada
non sabe as ganas que teño.
Casadiña de tres días,
xa levaches unha tunda;
se cho saben as solteiras,
non se che casa ningunha.
Cantares case relixiosos son os que expresan a ternura e gratitude á nai desaparecida,
conselleira solícita que fala coa voz da experiencia e do desengano:
Miña nai era probiña,
non tiña pan pra me dar-e;
encheume a cara de bicos
e rebentou a chorar-e.
7. CASTRO, Rosalía de: op. cit., p. 24
22
NTRODUCCIÓN
Non te namores, meniña,
meniña, non te namores;
non te namores, meniña,
das palabriñas dos homes.
O cancioneiro popular retrata fielmente a realidade cotiá, cos seus traballos, hábitos,
costumes; hai lugar destacado para o pan –referente de bondade e honestidade– e o viño
–expresión da alegría de vivir–. O traballo é fonte de orgullo e satisfacción; o labor outorga honra, iguala homes e mulleres en tarefas compartidas. As cantigas explicitan o amor á
terra, salientan a dignidade da actividade campesiña e manteñen viva a memoria de oficios
tradicionais (costureiras, xastres, carpinteiros, tecedeiras, cesteiros, seitureiros, muiñeiros, canteiros, ...), con algunha revelación inesperada:
Como as mociñas da Bouza
non as hai no mundo enteiro:
saben traballar de todo
e tamén de carpinteiro.
A relixiosidade popular maniféstase na devoción fervorosa e moi familiar á Virxe –dos
Remedios, dos Milagres, ...–, a Xesús e a santos avogosos –Santo Antonio, San Xoán, San
Bieito, Santa Mariña...– aos que se acode en demanda de axuda para resolver situacións
comprometidas:
San Antoniño da Ermida
díxolle a San Xoán de Magros:
-Se non che caso eu as mozas,
ti non dás unha no clavo.
Señora Santa Isabel,
non lle veño pedir grao,
véñolle pedir un mozo
que faga tremer o chao.
A filosofía da vida dá leccións en forma de consellos proveitosos para as xeracións
novas, que non tardarán en percibir que a perda dun ben provoca profunda amargura que
fai esbagoar. A fugacidade da vida reflíctese en sentidos lamentos ou reflexivas consideracións:
Estreliñas do luceiro
e máis as da claridá,
vaise o día, vaise a noite,
vaise a nosa mocedá.
A campana cando toca
non toca polos que morren,
que toca polos que quedan
para que da morte se acorden.
A sátira-humor ten tamén presenza moi relevante na sociedade campesiña. A miúdo,
procura o riso e o divertimento, antídoto contra a dureza da existencia; e pode ser mordaz,
23
NTRODUCCIÓN
directa, irónica, encuberta, pícara; coitelo verbal, fórmula liberadora da presión anímica. O
humorismo faise refuxio para os que padecen; a ironía tórnase, ás veces, dolorosa.
Hai severas composicións contra a hipocrisía e a fachenda, contra a inxustiza social.
Ataques á avareza, á preguiza, á falta de honestidade, á traizón, ao adulterio,... Algunha,
con ecos daquel celebrado soneto de Quevedo:
Teste por moi bon mozo
e por certo que o es:
tes unha nariz na cara
que dá para comer dez.
As posibilidades expresivas que ofrece o xogo polisémico son ben aproveitadas polo
creador anónimo:
Carolina no baile
dixo en voz alta:
se me gustan os mozos
é pola gaita.
Choven chufas para os amores serodios –asunto dramatizado maxistralmente por
Castelao en Os vellos non deben de namorarse–, os casamentos desiguais ou a destempo:
Miña sogra ao peneirar
todo o corpo sarandea;
rabea por ter un home
e está caendo de vella.
A sogra –nai afectiva desde a perspectiva dos fillos– é a persoa da familia a recibir máis
ironías, provenientes da antipatía derivada dun conflicto de intereses.
Os cregos, como xa ocorría nas cantigas de escarnio e maldicer do medievo, son víctimas do escarnio popular –atrevidos cantares difunden as súas andanzas– por non resistiren as tentacións da carne e non seren, así, modelos de conducta tal como postulan nas
súas prédicas:
O cura ten un paxaro,
non sei que paxaro é;
alá pola media noite
ponse o paxaro de pé.
O cura e máis a afillada
ordenaron unha festa,
peneiraron a fariña
ao abrigo dunha xesta.
Os efectos do consumo excesivo de viño son recollidos en peculiares cantigas, cheas
de gracia:
Non quero máis caldo de uvas
que me fai falar inglés;
pola mañá, castelán,
e pola noite, francés.
A sátira pode ser agresiva ao xerar cantares soeces e licenciosos. A insensibilidade
humana chega a burlarse dos defectos fisicos ou psíquicos; dela nacen tamén os alcumes,
24
NTRODUCCIÓN
tan populares no ámbito campesiño. Con todo, o decoro verbal impón restricións que non
impiden a picardía( “camisa” era tradicionalmente prenda interior feminina):
Manuel foi ao muíño
cun fato de mozas novas;
elas todas en camisa
e el no medio en cirolas.
A rivalidade entre sexos maniféstase nas chufas mutuas, esencia dos divertidos desafíos ou regueifas –celebradas desputas poéticas en que os contendentes dan probas da súa
habilidade versificadora e dos seus dotes para a improvisación; a “regueifa” era orixinariamente unha torta de pan que se daba ao máis inspirado versificador do certame que se
celebraba no curso dunha voda–, os cortexos de carácter amoroso e os parrafeos de brincadeira verbal:
As mociñas deste pobo
son pequenas e redondas;
colgadas no campanario
botan tiros como bombas.
Os mociños de Liñares,
que pequenos se quedaron!;
naceron no mes de agosto,
coa seca xa non medraron.
As críticas que son inxustas provocan indignación; moitos cantares censuran con
dureza a maledicencia, a murmuración que lixa a honra:
Ao anelo do meu dedo
xa lle caeu o orín;
así lle caia a lingua
a quen fala mal de min.
A sátira popular é, xeralmente, unha crítica de carácter realista e humorístico, máis
ou menos aceda.
O primeiro volume inclúe aínda dous romances de cego algo singulares: o de “María
a Canceliña”, que introduce un refrán en castelán despois de cada copla, narra os encontros de dous namorados que se declaran o seu amor e acordan o casamento; o de “Helena”,
integramente en castelán e en versos irregulares, relata a historia da morte desta doncela
por desamor, xa que o amado está namorado doutra muller.
Este segundo volume do Cancioneiro anda polas terras mansas da Limia –concellos
de Xinzo, Rairiz da Veiga, Porqueira, Vilar de Barrio, Sarreaus, Cualedro, Trasmiras– , até a
raia con Portugal, e con algunha incursión en territorios lindantes (concello de Xunqueira
de Ambía). Terra de pan e patacas; auga que flúe a paso de boi, reino das ras cantareiras.
A obra reúne a compilación realizada entre os anos 1990 e 2000 polos estudiosos do
Colectivo Castro Floxo e da Escola Provincial de Danza e as recollidas efectuadas por
investigadores que forneceron xenerosamente as súas gravacións para seren aquí transcritas.
25
NTRODUCCIÓN
A transcrición quere ser absolutamente fiel ás interpretacións dos informantes, o que
significa que bastantes composicións aparezan en versións incompletas ou inconclusas.
Verbo do idioma en que se transmiten, danse todas as combinacións posíbeis: pezas
en galego(coas particularidades dialectais da zona), contaminadas de castelanismos; pezas
en castelán, con abundantes galeguismos; pezas que mesturan as dúas linguas (“castrapo”); pezas en que alternan os dous códigos lingüísticos (de verso a verso, de estrofa a
estrofa, de secuencia a secuencia, etc.). A realidade sociolingüística ten no cancioneiro
popular un espello iluminado.
A respecto da clasificación, resultan moi clarexadoras as palabras do estudioso Domingo
Blanco: “Porque non debemos esquencer que as cantigas populares non poden ser valoradas illadamente senón en series, en conxuntos intencionais, tal como foron formuladas, feito
que case nunca se reflecte cando se trasladan á escritura das coleccións.”8 A funcionalidade
constitúe o verdadeiro motivo que rexe o proceso creativo das composicións.
Polo que respecta ás melodías –reprodúcense exactamente as versións interpretadas–, é preciso subliñar que unha boa parte das pezas foron recollidas sen acompañamento instrumental, polo que nas transcricións tívose especialmente en conta a métrica
ou o compás predominante nelas.
A primeira parte do volume contén cantigas de ruada e fiadeiro. A ruada –designada
tamén cos termos de ronda, foliada, folión, serán (serao), paseo,...– é celebración nocturna polas rúas, con música de gaita de foles ou instrumentos de percusión, con cantos e
bailes, con foguetes, que soe facerse na véspera dunha festa. Mentres a mocidade namorada procura o amparo da escuridade, a ronda quere algo de claridade:
Noite clara e serena
es buena para rondar;
para los enamorados
es buena la escuridad.
O fiadeiro é auténtico foro popular que propicia o encontro da mocidade nas longas e
intensas noites do inverno, mentres se desenvolve a dura e sacrificada tarefa da fiada. Na Limia
houbo durante séculos unha importante produción de liño de excelente calidade, material
imprescindíbel na vida de outrora, que está a ser recuperada nestes últimos anos. Teares e fiadeiros establécense en casas de todas as aldeas e lugares. Un esgutío (aturuxo) –vibrante berro
gutural, expresión de ledicia e emoción– anuncia a chegada de mozos rexoubeiros, que andan
de ruada e traen coplas e cantares novos para engaiolar, inspirados desafíos, portadores de
atrevidas mofas, para rivalizar. A música faise con pandeiros, pandeiretas, cunchas, latas, ferriños, garrafas, culleres, ... Ás veces vén a gaita ou o acordeón. O candil está máis tempo apagado que aceso. Os máis espelidos abren o baile, que soe comezar coa “muiñeira redonda”
ou “muiñeira dos vellos”, danza predilecta, de ritmo lento e cadencioso, que facilita o labor;
danza en roda –“valse”–, pausada e incitadora; despois, mazurcas, pasodobres, xotas, ... A rivalidade entre pretendentes dá pé á desputa verbal, mesmo corporal. Entre as mozas que acudían para fiar, debía haber algunhas ás que se lles asignaba a tarefa de amenizar a reunión:
Cuando vou ao fiadeiro
non levo fuso nin roca,
vou pra toca-lo pandeiro
que esta noite a min me toca.
8. BLANCO, Domingo: A Poesía Popular en Galicia (1745-1885). Vigo: Xerais, 1992, p. 90
26
NTRODUCCIÓN
Cantar e bailar exixían condicións e destreza; tocar a pandeireta pode facelo calquera:
Pra cantar veño eu,
pra bailar, o meu irmao-e;
pra tocar a pandereta
viva quen a ten á mao-e.
A fórmula expresiva dominante é a cantiga de desafío –regueifa– ou cantar de pandeiro, por executarse co acompañamento deste instrumento de percusión. Verdadeiras
contendas verbais entre mozas e mozos –metáfora da pugna entre sexos–; sarcásticas ou
irónicas, sempre incisivas, exercicios de rivalidade amorosa, brincadeira e sensualidade,
son creacións nas que brilla a improvisación. Hai desafíos ou regueifas en que só se rexistran as intervencións dun dos bandos contendentes. Unhas, con sabias asociacións, como
a que se establece entre a lama que se pisa e a muller sumisa(casada): “Hei de ser a túa
lama / cando a iauga corra arriba”; outras incorporan maldicións, imprecacións, abundantes insultos e habilitacións lingüísticas moi suxestivas: “Asómate a esa ventana / pucheiro
de ferve-mocos” ; “Cálate, vaite calando, / cara de sardiña crúa”; “e a loba da miña sogra”;
“Chamácheme trubisqueira” (herba que non come nin o gando); “Chamáchesme pito
cairo” (polo que non ten “rabo”, con forte carga simbólica). O canon estético non debía
distar moito do actual: “Eres chato e barrigudo / e negro como un chamizo”. Obxecto de
forte escarnio son os fachendosos, os presumidos:
Teste por bo mozo,
pensas que todo lo vales;
chimpa-fornos, barre-iglesias,
roubas secretos de frades.
Ás veces, soan voces grosas, procaces, mais non son frecuentes: “Cara de cagallón
seco”; “Vaille dar as queixas / á cona que te pariu”; “abanícalle o cu ao teu pai”(dirixíndose
á sobriña do cura). O máis normal é xogar coa carga polisémica ou plurisignificación e co
simbolismo de certos termos, co fin de burlar a censura eclesiástica ou respectar o decoro
social. A expresión “faguer o amor”, que aparece nalgunhas cantigas, non ten o significado
do galicismo, senón o tradicional de “facer as beiras”, “rondar”, “cortexar”. En ocasións,
recórrese á relación de homonimia entre vocábulos: a palabra “monte” na cantiga “Monte
arriba, monte arriba”. Tamén ás figuras retóricas, como a hipérbole (”As tellas do teu tellado
/ botan auga sen chover”) ou a antítese (“Goza tu de amor triste / que yo ya gocé primero”).
Se queres o desafío,
nena do pano marelo;
se queres o desafío,
pola punta do coitelo.
A palabra “desafío”pode significar simbolicamente a contenda amorosa. Tamén o
verbo “bailar” admite unha interpretación literal e outra metafórica (realizar o acto
sexual): “Teño a saia velliña, / toda rotiña de andar a bailar”; “Baila quieto, baila quieto,/
non sea tanto bailar-re”. O “coitelo”, instrumento punzante, é símbolo do órgano sexual
masculino (raramente é designado de forma explícita); o mesmo simbolismo encerran
“navalla”, “fusil”, “paraugas”, “rabo”, “pau”, “gaita”, “paxaro”, ...; por afinidade fónica,
tamén “carballo”; orixinal resulta a designación dos testículos como “condenados”. O
27
NTRODUCCIÓN
NTRODUCCIÓN
órgano sexual feminino, para o que existen tamén infinidade de referentes simbólicos, é
nomeado de forma ben curiosa: “chocolateira”. “Galo” e “galiña”, “gato” e “gata” aparecen
con frecuencia como símbolos da luxuria humana.
Variacións do desafío son o parrafeo festivo e o cortexo amoroso, en que segue habendo lugar para a ironía ou a denuncia da murmuración:
Esta noite hei de ir alá,
meniña, non teñas medo;
déixame a porta atrancada
cunha palla de centeo.
Canta prima,canta prima,
que eu e ti cantamos ben-he;
muitas almas se condenan
porque nos queremos ben-he.
Algúns desafíos inclúen profundas reflexións, pensamentos filosóficos ou enigmas da
vida e do amor, con dura carga acusatoria por veces:
E nunca o soupeches nin o has de saber:
¿cuantos corazóns ten unha muller?
Non hai pozo sen fondo
nin cama sen traveseiro;
non hai home nesta terra
que non sea putañeiro.
Non pode faltar a crítica contra a inxustiza social, reflectida na diferenza de clases ou
na explotación dos campesiños:
Agora que vén o vrao,
vén o tempo dos señores,
de se arrimar aos balcós
mirando pr’os labradores.
Agora que vén a noite,
xa vén a nosa alegría;
tristura pr’o noso amo,
¡ai!, que se lle acabou o día.
O lirismo maniféstase en versos de preciosa delicadeza: “A noite acercouse de lúa clariña”( o diminutivo reforza a sensación). O amor, fráxil como o cristal, provoca sentimentos de melancolía cando a situación non é propicia. A perda do dedal, igual que a da navalla, simboliza o encontro co ser amado e, quizais, tamén a súa perda:
-Maruxiña, ¿dóenche os ollos?;
¡ai!, tamén che me doen os meus;
vámolos lavar ao río
onde a troita lava os seus.
28
NTRODUCCIÓN
-Costureiriña bonita,
¿onde perdiches o dedal?
-Naqueles campiños verdes,
¡ai!, baixando cara O Rosal.
O río, a fonte, o muíño, ... son lugares sinalados para o encontro íntimo, que pode ir
máis alá da contemplación romántica:
Unha noite no muíño,
unha noite non é nada;
unha semaniña enteira,
esa si que é muiñada.
Versos feitos de saber convidan á alegría, ao gozo de vivir, e máis tendo en conta a
fugacidade da existencia: “Alégrate, corazón, / un poquito por la tarde”.
Formalmente, o procedemento máis recorrente é a repetición de versos –pervivencia
dos recursos formais do paralelismo e leixaprén das cantigas medievais–, que facilita
memorización e improvisación, e intensifica as ideas transmitidas; percíbese de forma
clara nesta oitava, modelo de dinamismo, en que se combina co simbolismo primixenio
do número tres ( o que se di tres veces non admite contestación):
Dá a volta, Isolina,
tamén a dou eu;
teu pai é meu sogro,
teu amor son eu,
teu amor son eu,
teu amor son eu;
dá a volta, Isolina,
tamén a dou eu.
Algúns sintagmas chegan a repetirse até cinco veces:
Chégate a ela, chégate a ela,
chégate a ela, chégate a ela,
chégate a ela e dálle un bico.
Abundan as cantigas dialogadas e outras con refrán; este é, en moitos casos, un repetitivo “ai la la...” (alalá), con variantes como “ai le le re le ...”, que Pérez Ballesteros definiu
como pneuma tradicional galego e Ramón Cabanillas, como unha pregaria melancólica ao
sol que morre, en contraposición á alborada, himno ledo ao sol que nace. Nalgunha cantiga –“Palmira, leré, Palmira” ( muller de vida alegre)– o refrán , formado por unha oitava,
é máis extenso que as estrofas (cuartetas). Na peza “O puebliño de Perrelos”, o refrán
–“meniña morena”– insérese, por dúas veces, no medio da estrofa (oitava), lembrando a
técnica aplicada polos trobadores nas súas requintadas creacións.
As estrofas máis comúns son as coplas ou cuartetas, con versos octosilábicos; hai
tamén versos de 9, 7 e, sobre todo, de 6 e 5 sílabas (o isosilabismo non foi nunca unha
preocupación nas creación poéticas populares). A repetición literal dun verso converte
moitos tercetos orixinais en cuartetas. Dísticos, quintillas, ... Hai tamén composicións que
combinan dous tipos de estrofas: oitavas e coplas ou tercetos; sextillas e coplas; etc.
29
NTRODUCCIÓN
Recóllese un exemplo de muiñeira (versos endecasílabos de gaita galega) –composición
percibida como “aire antigo”–, pola que sentía grande estima o ilustre etnólogo Teófilo
Braga: “O typo de lyrismo peninsular conserva-se ainda na Galliza, como o canto mais querido do povo designado pelo nome de Muiñeira.”9 O mesmo termo designa o noso baile
máis popular, que imita o movemento circular do muíño. A estrofa que se reproduce é un
tratado resumido de antropoloxía, con refrán onomatopeico:
Eu fun á feira de San Saturnino,
farteime de viño, de rir e troular.
Bailei a muiñeira, brinquei como un neno
e cun pau pequeno din paus a mallar.
E pumporumpún e pomporompón,
e pomporompón, porompón, porompón.
Entre as cantigas laborais, destacan as referidas á seitura, unha das tarefas agrícolas
máis duras e fatigosas, realizada na terra ou en Castela:
Sega, miña fouce, sega,
por este panciño raro;
ándoche gañando a vida,
cómpreme andar con coidado.
Algunha, máis enigmática, é de difícil interpretación:
Arriba, meu cabaliño,
meu cabaliño redondo;
arriba, meu cabaliño,
¡quen che me dera no fondo!
Outras reférense á arada, á muiñada, á actividade de costureiras e xastres, ao labor dos
carreteiros, ... con referencias explícitas ou simbólicas ao encontro sexual (a cantiga en
castelán “Que déjame subir / al carro, carretero” inclúe referencias á rotura da roupa íntima feminina; o poema “Vengo de moler, morena” , de estrutura paralelística, fai alusión
directa aos favores sexuais da muiñeira).
Tocante ás pautas de baile, chama a atención un que é designado como “ghalocho”
–“ghaloche”– (calzado de coiro con piso de madeira, máis coñecido como “zoca” ou
“chanca”); “galocha/o” era tamén xogo popular que se executaba en roda. A denominación da danza pode deberse á importancia do punteo realizado con este tipo de calzado.
As pezas a que corresponde son “Hei de ser a túa lama” e “Chégate a ela, chégate a ela”
(Crespos-Rairiz da Veiga) e un alalá (Vilariño da Veiga-Xunqueira de Ambía).
A segunda parte da compilación reúne romances e cantares arromanzados, coñecidos
tamén como romances de cego. Creacións populares que veñen de lonxe e que traen
vivencias de outrora. Os músicos e estudiosos Mini e Mero fan acertada descrición dunha
estampa familiar para os nosos devanceiros: “Interpretados por unha persoa –muller ou
home, cego ou non–, que cantaba con marcado acento gutural ou nasal e que, normalmente, acadaba un perfil postural característico no que a cabeza deitaba para un lado, xa
9. BRAGA, Teófilo, op. cit., tm. I, pp. XIII-XIV.
30
NTRODUCCIÓN
fora para termar do violino, xa fora para se sentir mellor e centrarse máis. Marcados sempre por aquela figura, “o cego ou cega”, cos ollos no baleiro das sombras ou con lentes
escuros, vacilante no andar, coas mans buscando un arrimo ou referencia e co caxato tentando de percibir sensacións auditivas de orientación. Acompañado dos instrumentos propios, violino ou zanfona, e os dos seus acompañantes –ás veces con percusión– e así xuntos ían ás festas e romarías, lugares de encontro da nosa xeografía, co soporte inconfundible das súas historias e sucesos, mesmo crimes relatados con grande tremendismo, moi
propio da intuición literaria común e popular, sobre todo cando –nos seus tempos– non
existían os medios de masas.”10
Manuel Murguía sostiña que non existían verdadeiros romances galegos –xénero
malogrado, espúreo e de escasa implantación en Galiza–, opinión que modificaría máis
tarde (no ano 1884 publícase en El Eco de Galicia –A Habana– o romance “Silvaniña”, con
estudio preliminar da súa autoría). Teófilo Braga expresábase en termos ben contrarios: “A
Galliza en toda a sua poesia tradicional é a que apresenta os typos mais archaicos; vimo-lo
no lyrismo e o mesmo caracter apparece agora no Romanceiro.”11 Entre 1863 e 1864, o
doutor J. López de la Vega foi o responsábel da edición dos primeiros romances galegos.
No 1873, o folclorista Adolfo Coelho publica xa na revista Romania dous romances
galegos. O lingüísta Saco y Arce apunta a posibilidade de que existisen romances históricos galegos, que se terían perdido por non seren rexistrados na escrita, e declara: “Las poesías de índole narrativa no son el género a que muestran más aficción los campesinos gallegos. Hemos logrado, con todo, reunir un número relativamente considerable de romances,
suficiente a evidenciar que están lejos de ser planta exótica en nuestro suelo.”12 Pérez
Ballesteros inclúe algúns romances no seu Cancionero popular gallego (1885-86). O
Cancioneiro de Casto Sampedro contén tamén bastantes romances. Hervella Courel tiña
reunidos no 1909 moitos romances da provincia de Ourense para unha publicación, que
aínda está inédita. A primeira publicación global de romances galegos foi o Romanceiro
popular galego de tradizón oral, feita en Portugal no 1959 por Lois Carré Alvarellos.
O romance soe definirse como un poema épico-lírico breve que se canta ao son dun
instrumento en danzas, traballos comunais ou no tempo de lecer. O romance caracterízase pola súa función narrativa; conta unha historia emocionante ou divertida que sorprende e distrae a audiencia. Outras notas que o identifican son a sinxeleza de recursos formais, a austeridade realista, a escasa adxectivación, a ausencia de elementos marabillosos
ou extraordinarios.
Os romances difúndense, a miúdo, en versións fragmentarias –condensación e brevidade–, procedemento estético que propicia o misterio, o idealismo. Cada recitador retoca
e reelabora o romance que canta, o que explica o elevado número de versións que existen dunha mesma composición.
O metro romance máis frecuente nos textos tradicionais é o verso de 8 + 8 en series
monorrimas asonantadas, aínda que tamén se poden dar outras fórmulas ( sobre todo, 6 +
6 ). Son bastante frecuentes os romances con refrán.
Pola temática, os romances tradicionais son históricos (os menos, na nosa literatura),
lendarios, relixiosos, burlescos, ... Os máis numerosos son os novelescos, que relatan historias de amor e morte, de amor e desamor, dos roles do home e da muller na estrutura
social, etc. Con frecuencia, teñen unha marcada dimensión simbólica.
10. MINI e MERO, Cantos, Coplas e Romances de Cego. Ophiusa: Lugo, p. 12
11. BRAGA, Teófilo, op. cit., p. XLII
12. SACO Y ARCE, Juan Antonio, Literatura popular de Galicia. Deputación provincial: Ourense, p. 45
31
NTRODUCCIÓN
Os estudiosos X. R. Mariño Ferro e Carlos L. Bernárdez indican a respecto da lingua
empregada nos poemas: “O romanceiro en Galicia, tal como chegou aos nosos días, exprésase maioritariamente nunha lingua de base castelá, fortemente influída polo galego.
Aínda así, hai un considerable número de romances nos que a base lingüística é o galego,
13
tamén notablemente influído polo castelán.” Saco Y Arce xa sinalara que moitos romances da súa compilación estaban escritos en castelán, proba de que se difundiran nesta lingua. A escola –poderoso axente castelanizador– debeu contribuír fortemente á difusión de
composicións en español, como exercicios didácticos de memorización. Algúns romances
son viva expresión do “castrapo”. A pesar de existiren temas(o romance da Rufina ou“A
pastora probada polo seu irmán”, incluída nesta recollida) que presentan unha estreita
relación co romanceiro portugués, a influencia do español resulta incontestábel; romances españois tamén se difundiron por Portugal.
Os romances tradicionais coñecen grande difusión ao longo do século XIX (o movemento romántico despertara o interese polas manifestacións folclóricas), aínda que moitos son do XVIII. A eles viñéronse sumar algúns poemas novos, do tipo dos romances de
cego, creacións do XX, que manteñen a función narrativa, mais que presentan unha estrutura irregular.
Nesta compilación, hai composicións de tres clases: romances en galego, romances
en castelán e romances en que alternan as dúas linguas, con preferencia na maioría deles
pola forma dialogada.
Romances en galego: recóllense dúas versións do romance ou cantar arromanzado do
gaiteiro, que xoga co simbolismo da “gaita” e “bailar” e pon de manifesto a sona de conquistador que tiña o intérprete (auténtico Casanova galego: “andas xogando con todas / e
non cumples con ningunha”); o mesmo asunto foi tratado por Rosalía no poema “Un repoludo gaiteiro”, con refrán ben explícito (“con esta miña gaitiña / ás nenas hei de engañar”)
e por Curros na peza dedicada ao popular gaiteiro de Penalta (“Por eso, donde el chegaba
/ dábanlle cita de amores / as mozas por que el toleaba,”); o romance humorístico ou burlesco de Xan Quintán (Guindán), o pobre ou parvo do lugar que non encontra con quen
casar; o romance novo dos Peares conta a morte dun operario que traballa nas obras do
túnel do ferrocarril en día santo (fin exemplarizante); do romance pastoril da Rufina –pastora que é tentada polo propio irmán–, recreación da pastorela medieval, reúnense tres
versións (unha moi fragmentaria e dúas, con omisións e repeticións); o romance do
Morghado narra a morte deste a mans dos atracadores e o seu abandono no monte; a parodia ou cantar burlesco de Manuel do Campo, que chora desconsolado a morte da burra;
do romance “Eu xunguín os meus boiciños”, que Saco y Arce xa incluíra na súa colección,
rexístranse tres versións(unha de refrán; outra, coa repetición sistemática de cada verso;
unha terceira, con repetición dos versos impares): relata un caso de adulterio da muller
dun campesiño cun frade, con moitos elementos simbólicos (“aguillada”, “abrir a porta”,
“gato”, etc); “Aló cando eu era mozo” é cantar que refere a hostilidade de que eran obxecto os foráneos; “A Rosiña do Tangueiro” é outro cantar humorístico que conta unha situación comprometida para a moza, sorprendida en roupa interior.
Os romances en castelán son case todos novelescos, con asuntos de amor e morte: o
popularísimo romance de Gerineldo –para algúns, histórico–, do que máis versións se
teñen rexistrado (algunhas en galego), que mesmo foi levado ao teatro, conta a historia de
13. MARIÑO FERRO, X.R. e L. BERNÁRDEZ, C., Romanceiro en lingua galega. Xerais: Vigo, p. 20
32
NTRODUCCIÓN
amor dunha princesa e un paxe (a espada: símbolo de forza e poder); o romance da doncela que cae cativa dos mouros e que é resgatada polo seu irmán; o romance de Turquillo
–repítense todos os versos de un en un–, de temática mourisca, trata o amor imposíbel
entre irmáns; o romance de Filomena, que é sorprendida cometendo adulterio polo marido, deshonra que só pode ser lavada coa morte da muller; o tremendista romance da asadura conta a morte sádica dunha moza por parte dun antigo amante, envelenado polos ciúmes; o romance da Granadina fala da morte de dous namorados que ven contrariado o seu
amor por seren de diferente estatus social e inclúe un instrutivo consello final para os pais;
o romance de Santa Elena , que morre por non acceder á demanda de relacións incestuosas co irmán; o romance de Martín García, que abandona a muller por outra ao quedar esta
preñada; o curioso cantar de Joaquina relata a morte dunha moza por causa da hidrofobia
(rabia), transmitida pola mordedura dun can (admite tamén unha interpretación simbólica) ; o cantar de Rosita, que combina versos decasílabos e octosílabos, é composición dialogada, con desenlace tráxico por desamor; o romance ou cantar de San Antonio (asunto
relixioso: o milagre dos paxariños, realizado por Santo Antonio sendo neno), é composición infantil con fin didáctico (longa relación de nomes de aves); o cantar da peregrina,
en oitavas irregulares, refere o namoramento á primeira vista (forza magnética do longo
cabelo da doncela); o romance de “la lechera”, co asunto dun desengano amoroso; o
romance do Cesáreo refere unha historia de amor interesado.
Romances que combinan as dúas linguas: o romance novelesco de Silvana, máis difundido como romance do conde Alarcos (conde Alberto na versión aquí rexistrada), narra a
historia da filla solteira dun rei que quere casar co conde e pídelle a seu pai que ordene a
este a morte da esposa coa que está casado; o poema só inclúe seis versos en castelán,
polo que ben podería considerarse romance en galego. O romance de Delgadiña –hibridado, ás veces, cos de Silvana– do que hai versións integramente en galego, recolle, en
estrutura paralelística, o comprometido asunto do incesto entre pai e filla –tópico moi
repetido nas historias de amor– e ten como desenlace a morte da doncela que non accede á paixón amorosa do pai e é encerrada nunha torre sen recibir auga. O romance de
Alboradiña relata a proverbial rivalidade entre nora e sogra, quen induce o fillo a que mate
a esposa. O romance da Marcelina fala da crueldade duns pais que desexan a morte da propia filla por quedar preñada.
Na parte final, baixo o epígrafe de Varia, reúnense pezas de difícil clasificación nos
apartados precedentes.
Hai dúas lengalengas ou carrialouras, cantos acumulativos e repetitivos –avánzase no
contido retomando todo o dito anteriormente–, rimas infantís con finalidade didáctica
para exercitar a memoria: a dos instrumentos, coa reprodución onomatopeica dos sons
que producen e con linguaxe manifestamente infantil (refrán: “¡Ai, compaire, e eu seibo
tocaire!”) ; a lengalenga do fraile –texto en galego e castelán– relaciona as pezas de vestimenta (os versos acumulativos presentan rima interna).
A cantiga “A muller do tío Mateu” encerra un erotismo moi explícito. No cantar burlesco ou picaresco “A Charlestona”, un marido devolve a muller á nai porque non se asea
nin fai nada na casa.
“Camiño de Celanova” é unha versión abreviada do cantar das mentiras ou o mundo
ao revés.
33
NTRODUCCIÓN
“Laurindiña” é unha sinxela e afectiva composición que fala da coita amorosa, mal
que non ten cura: “Laurindiña está doente, / no peito ten unha dor.”
A cantiga do sapo é versión popular reducida do combativo e emocionado poema de
Curros, “Nouturnio”, en que un vello campesiño refere a un sapo as calamidades da súa
vida.
E unha pequena peza, popularísima, feita de gracia e delicadeza –“Cando se pon a
lúa”– canta a saudade da ausencia do ser amado, apela ao magnetismo dos ollos e incorpora o tópico da lúa como símbolo de feminidade.
Nesta compilación, os cantares festivos e satíricos (burlescos), expresión do sentido
do humor –antídoto contra as miserias e a dureza da existencia– son as máis numerosas,
imprescindíbeis nas xuntanzas lúdicas e nas tarefas colectivas. As cantigas sentimentais,
que encerran un fondo de tristura (combinación de melancolía e ternura) son menos, mais
fortemente expresivas. Nos romances e cantares arromanzados, ao plano narrativo inmediato superponse outro metafórico ou simbólico. Marabillas verbais que nacen nun espazo imaxinado fóra do tempo, envolto nunha atmosfera de maxia.
DELFIN CASEIRO
34
Partituras
Índice de partituras
RUADAS E FIADEIROS
CANTIGAS LABORAIS
41
83
ROMANCES E CANTARES ARROMANZADOS
91
Romance da Silvana
92
Romance de “la lechera”
94
Romance de Filomena
95
Romance do Gerinaldo
96
Romance de la hermana cautiva
98
Romance do gaiteiro
100
Romance de “Alboradiña”
102
Romance de “Delgadiña”
104
Romance do Tangueiro
106
Romance de Turquillo
107
Romance da asadura
108
Romance de la Granadina
110
Romance do Gaiteiro
112
Romance de Mercedes
115
Xan Quintán
116
Romance dos Peares
118
Romance de Rufina
119
Romance da Rufina
120
Romance da Rufina
121
Romance do Morghado
124
Romance de Sta. Elena
125
Romance de Martín García
126
Boas tardes, Maruxiña
128
Romance de “Manuel do Campo”
129
Romance de Cesáreo
130
Romance de Marcelina
132
Romance da Joaquina
133
Eu xunguín os meus boiciños
135
136
Eu xunguín os meus xatos
137
Romance de “Rosita”
138
Romance da peregrina
139
San Antonio
140
VARIA
143
MÚSICA POPULAR INSTRUMENTAL
159
Xota
131, 32, 163, 164, 165, 166
Muiñeira
167, 168, 169, 170, 171, 172, 173
Pasodobre
174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181,
182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190
Medio Paso
191, 192, 193
Mazurca
194
Pasarrúas
195
Rumba
196, 197, 198, 199, 200
Bolero
201
Valse
202, 203, 204
Canto de Nadal
205
Marcha Procesional
206, 207, 208
Cando vou ao fiadeiro
Cancioneiro Popular
da Provincia de Ourense.
Vol. 2
MÚSICA POPULAR
ocal
Á porta do fiadeiro
hai unha pedra redonda
onde se sentan os mozos
que non queren ir á ronda.
uadas
e
fiadeiros
uadas e fiadeiros
A Xironda Cualedro.
6-8-1993
Chamácheme trubisqueira,
herba que o gado non come:
vale máis ser trubisqueira
que muller de ruín home.
Chamácheme trubisqueira
á vista de tanta xente
e agora vaime quedar-e,
trubisqueira para sempre.
¿onde perdeche o dedal?.
-Foi no fondo da vila,
(foi na costiña de Oimbra)
baixando cara O Rosal.
43
uadas e fiadeiros
A Xironda Cualedro.
6-8-1993
Cuando vou ao fiadeiro
¡Ai, Xacobo, conxenado (condenado)!
que onte estívente escoitando
e decíaslle o mismiño
á Farruca do Fernando.
Eu quedei de vir e vir
esta noite ao fiadeiro;
eu quedei de vir e vir
para tocar o pandeiro.
Foi certo canto lle dixen;
xa que ouviches, non cho nego;
xogo por pasa-lo tempo
e pasa-lo punto cego
A tocar a pandeireta
ganei unha saia nova
e máis un rebiretiño
para lle botar de roda.
La, la, laralala, la, la...
Non te vaias do meu lado,
non me fagas padecer
porque se tu non me queres,
deixa que poida morrer.
E ti inda non volveche,
a noite dos inocentes;
fuches curtega-la moza,
deuche coa porta nos dentes.
Morrer tu sendo tan novo,
inda tes todos os dentes,
dás un disgusto na casa
e traballo aos teus parentes.
Asómate a esa ventana,
pucheiro de fervemocos;
non digas pola mañán
que non te recordan os mozos.
Maripepiña querida,
non te vaias do meu lado
porque se tu non me queres
xa me vou pondo chifrado.
Cálate, vaite calando,
cara de sardiña crúa,
que pareces o meu porco
fozando na lavadura.
Dios me libre que eso sea
nin que tal desgracia mande
que por máis que non hai coidado
que pra ti xa vas grande.
¡Ai, Pepiña querida!
dime por qué non me queres
e se non vai pr’o muíño,
que o que sobran son mulleres.
Cálate, vaite calando,
que xa te mandei calar;
xa te vin ir a Castilla
levar os cas a ladrar (cagar).
44
uadas e fiadeiros
A Xironda Cualedro.
6-8-1993
Subín á xanela
para ver quen viña.
Viña o mazaollos
pela rúa acima
cunha cesta de ovos
e a galiña encima.
-¡Ou, muller dos ovos!,
sube acá prá cima;
¿cuanto queres pelos ovos
e pola galiña ?
-Quero tres testois,
ven acá prá cima.
Ao subir da estrada,
ao virar na esquina,
quebráronse os ovos,
fuxiu a galiña,
quebráronse os ovos,
fuxiu a galiña.
Non engales, galo,
que non há unha galiña;
cada engaladela,
súa pinteíña;
cada engaladela,
súa pinteíña.
45
uadas e fiadeiros
A Xironda Cualedro.
Unha vella muito vella,
máis vella que o meu chapeu,
o tin tin dale dale,
o tin tin dale dale, dale.
Tratáronlle o casamento,
levantou as maos ao ceu,
Unha vella muito vella,
máis vella que o meu chapeu
Tratáronlle o casamento
de vella volveuse moza,
Unha vella muito vella
mái vella que un matrimonio,
deu un peido nos infernos,
matou cento e un demonio,
46
6-8-1993
uadas e fiadeiros
Atás Cualedro.
15-7-1995
- Cuando quixen, non quixeches,
e agora queres, non quero.
Goza tu do amor triste
que yo ya gocé primero.
- Anda diciendo tu madre
que tu la reina mereces;
yo como no soy la reina,
no quiero que me desprecies.
- Permita Dios de los cielos
que en tu casa caiga un rayo,
que entre pola chemineia,
que che rompa o relicario.
- Teste por bo mozo,
pensas que todo lo vales:
chimpa-fornos, barre-iglesias,
roubas secretos de frades.
47
uadas e fiadeiros
Folgoso Vilar de Barrio.
48
1991
Esta es la jotita, madre,
es la del dulce meneo,
estando las que cantaban,
la rama de los paseos.
Yo tenía el gusto, niña,
de ir a la fuente contigo;
es por ver correr el agua,
no es por otro motivo.
Para abril, para mayo,
para diciembre,
para la primavera
mi amante viene
(mi amor que viene).
Corazón, dime qué tienes:
¿por que nunca a mi me dices?;
¿es la pena que te mata
o el corazón que te aflige?
Arriba naranja, abajo limón,
y a la falda blanca le das almidón;
le das almidón, le das almidón,
arriba naranja, abajo limón.
A la una de la noche,
las dos de la madrugada,
me cogieron prisionero
debajo de tu ventana.
Ayúdame, compañera
compañerita leal,
yo por ti pongo la vida
en la punta de un puñal.
Para abril...
E nunca o soupeches
nin o has de saber:
¿cuantos corazóns
ten unha muller?
Olvida mi compañía
que olvidaré lo otro yo;
si no tienes corazón
yo tengo para las dos.
Non sei si son dous,
non sei si son tres,
non sei si son nove
máis outro son dez.
49
uadas e fiadeiros
Rebordechao Vilar de Barrio.
1992
Si los besos que yo te dí
si se volvieran lunares
tendrías en tu carita
más de trescientos millares.
Y en los campos de batalla,
también en las posiciones
con la camilla en la mano
haciendo las vacuaciones.
Subiendo y bajando cerros,
descalzos, medio desnudos,
y así se pasan los meses
comiendo los chuscos duros.
Adiós, montañas traidoras,
matadoras de españoles
que dejáis un cementerio
en todas las posiciones.
¿Que tenías ayer noche,
que en la cocina llorabas?
¿Ou te reñían tus padres
porque conmigo tratabas?
Algún día te alababas
que te querían os mozos;
¿quen te ha de querer a ti,
sacha de tirar ós pozos?
51
uadas e fiadeiros
O pandeiro toca, toca
ié de pelico de ovella;
onte roía nas uces,
hoxe toca que rabea.
Por esta calle a lo largo
tengo de me pasear,
por darle gusto a una niña
y a su madre un gran pesar.
Dame un beso que ridima,
un beso que me console,
que un beso de una mujer
mantén tres días a un home.
Ventanas para la calle,
de noite son peligrosas
para padres de familia
que tienen hijas hermosas
Iese beso que me pides
con ghusto te lo daría,
pero, ás veces, os besos
fan doer a barriga.
Unha noite triste, escura,
sentin cantar iescoitei:
eran os mozos de Oímbra,
que viñan de Monterrei.
Por un beso solamente
nada te sucedería
y si algo te sucede
no es cosa de novedad.
52
1992
uadas e fiadeiros
Crespos Rairiz de Veiga.
1994
Saian, saian a bailar
os que son aficionados;
anque sean os que bailan
tamén queren ser rogados.
Ai la la...
Esta noite hei de ir alá,
meniña, non teñas medo;
Ai la la...
Non chas quero, non chas quero,
castañas do teu magosto;
non chas quero, non chas quero,
que me feden ao chamosco.
Ai la la...
Saca puntos, saca puntos,
galanciño, no turreiro;
saca puntos, saca puntos,
que non che custa diñeiro.
Ai la la...
53
uadas e fiadeiros
Chamáchesme pito cairo
porque nacín no xaneiro;
si o raposo non me come
hei cantar no teu puleiro.
Ao cura morreulle a besta
por non lle dar a cebada
e agora vai aos enterros
a cabalo da criada.
Ai la la la la la, ai la la la la
Ai la la la la la, ai la la la....
Eí veñen, eí veñen,
eí veñen eí van,
sardiñas asadas,
que aceite non dan,
que aceite non dan,
que aceite non dan.
Eí veñen, eí veñen
eí veñen, eí van.
Eu pasei polo camiño
e mirei polo cerrollo
e a loba da miña sogra
meteume un pau por un ollo.
Ai la la la la la, ai la la la
ai la la la la la, ai la la la la....
54
1994
uadas e fiadeiros
Crepos Rairiz de Veiga.
1994
Dá a volta, Isolina,
tamén a dou eu;
teu pai é meu sogro,
teu amor son eu,
teu amor son eu,
teu amor son eu;
dá a volta, Isolina,
tamén a dou eu.
Ai le le re le le,
ai le le re le le,
ai le le re le le,
ai le le re lé
BIS
No te quiero, no te quiero
y a la cara te lo digo:
no me criaron mis padres
para casarme contigo.
Si quieres que te lo diga
cantando te lo diré:
cantando tomé amores,
cantando los olvidé.
Redobla, redobla,
vuelve a redoblar
que a mi me da pena
quitarte a bailar,
quitarte a bailar,
quitarte a bailar;
redobla, redobla,
vuelve a redoblar.
Ai le le re le le,
ai le le re le le,
ai le le re le le,
ai le le re lé.
BIS
55
uadas e fiadeiros
1994
Esta es la jotita, madre,
este es el dulce meneo,
este es el bailar que tienen
las mociñas de Berredo.
Ai la la la la la la la la,
ai la la la la la la la la la.
BIS
Saca puntos, saca puntos,
saca puntos do direito,
que tu levas o traballo
e outros levan o proveito.
Ai la la la la la la la la,
ai la la la la la la la la la.
BIS
57
uadas e fiadeiros
Porto Vilar de Barrio.
58
27-05-1997
Os gaiteiros de Tioira
van tocar a Santa Marta
e no medio do camiño
escangallóuselle a gaita.
Neste puebliño de aquí,
dicen que las hai moi guapas;
cabeceiros para mulas
y mulidas para vacas.
Recuncou, recuncou
e volveu recuncar
e o carallo da vella
nunca se pudo fartar.
E neste pueblo de aquí,
os homes baixos van:
hainos na feira de Xinzo,
vintecinco por un can.
E os gaiteiros de Tioira,
¡mala centella os mate!;
non queren tocar a gaita
sin comer o chiculate.
E as mociñas deste pueblo,
todas sentadas nun banco,
non dou por elas todas
un vaso de viño blanco.
Recuncou, recuncou
e volveu recuncar
e o carallo da vella
nunca se pudo fartar.
Sete veces fun casado,
sete mulleres conocín;
si me pides xuramento,
inda estou como nacín.
Sete cuncas de papas de millo
unha vella comeu
e toupoulle o botón do xustillo
de tanto que encheu.
Recuncou, recuncou....
Recuncou, recuncou....
¡Válgame Dios de los cielos!,
dicen que non hai xusticia:
ou tu non fuches casado
ou tu naciches sin pixa.
E os gaiteiros de Tioira
van tocar a Vilaboa
e as mociñas daquil pueblo
coméronlle a gaita toda.
Sempre me andas preguntando
dónde vou e dónde veño;
méteme a mao no bolsillo,
verás que paxaro teño.
59
uadas e fiadeiros
Atás Cualedro.
17-07-1995
Palmira, leré, Palmira,
Palmira, laré, tristás;
se queres ver a Palmira
na rúa co seu rapaz,
na rúa co seu rapaz,
na rúa co seu pimpón
Palmira do corazón.
Palmira, laré, tristás,
se queres ver á Palmira,
Palmira co seu rapaz,
Palmira, co seu rapaz,
Palmira, co seu pimpón.
Palmira do corazón.
Se queres ver a Palmira
retratadiña en camisa,
vaite pola calle abaixo
que a leva o retratista.
Se queres ver á Palmira
como baila a muiñeira,
baila cara a sombra dela
detrás daquela bandeira.
61
uadas e fiadeiros
Atás Cualedro.
15-07-1995
Se queres que vaia e veña
de noite polo lunar,
manda prender a perriña
que non fai máis ca ladrar.
Eu quixera ser a hedra
e subir polas paredes
y entrar en tu habitación
por ver el dormir que tienes.
Como queres que te queira
e que te tenga atención
si otro pajarillo vuela
dentro de mi corazón.
Noite clara e serena
es buena para rondar;
para los enamorados
es buena la oscuridad.
Aunque canto y aunque río,
sabe Dios mi corazón
lo tengo más amarillo
que la casca de un limón.
Cuando quixen, non quixeches,
agora queres, non quero;
goza tu do amor triste
que yo ya gocé primero.
Anda diciendo tu madre
que tu la reina mereces;
yo como no soy la reina,
no quiero que me desprecies
Quisiera entrar en tu cuarto
y ver tu cama gallarda,
dormir contigo una noche,
ir a presidio mañana.
Ó carballo cáelle a folla,
ó castiñeiro, o ourizo
e ós mociños deste pueblo
cáelle o coiro co pruízo.
63
uadas e fiadeiros
Ghalocho
Hei de ser a túa lama,
hei de ser a túa lama,
cando a iauga corra arriba.
Cando a iauga corra arriba,
cando a iauga corra arriba
e os carballos den uvas.
-Chégate a ela, chégate a ela,
-Se non fora pola xente,
se non fora la xente,
xa lle tiña vintecinco.
64
1994
uadas e fiadeiros
Crepos Rairiz de Veiga.
1994
Ghalocho
Chégate a ela, chégate a ela,
Se non fora pola xente,
se non fora pola xente
xa lle tiña dado cinco.
Si quieres que te lo diga,
si quieres que te lo diga,
cantando te lo diré:
cantando los olvidé.
Y arrímate a mi que soy,
y arrímate a mi que soy,
arrímate a mi que he sido,
arrímate a mi que soy,
arrímate a mi que soy
el amante más querido.
La ra la la, la ra la la,
la ra la la la la la la la
La ra la la, la ra la la,
la ra la la la la la la la.
La ra la la, la ra la la,......
La ra la la, la ra la la...
Iesta madeira de bido,
iesta madeira de bido
heina de mandar cortar;
cando vou por Redondela,
cando vou por Redondela,
non me deixa ver o mar.
La ra la la, la ra la la.....
65
uadas e fiadeiros
Vilariño da Veiga Xunqueira de Ambía.
Ghalocho
66
1993
uadas e fiadeiros
Atás Cualedro.
15-07-1995
Eu fun á feira de San Saturnino,
farteime de viño, de rir e troular.
Beilei a muiñeira, brinquei como un neno
e cun pau pequeno din paus a mallar.
De dar paus coa miña moquiña,
pra Santa Mariña direito marchei.
A noite acercouse de lúa clariña,
mollando a gorriña pra diante tirei.
E pumporumpún e pomporompón,
e pomporompón, porompón, porompón.
Sentín un turuxo na cima do monte
que hasta o mesmo monte sentín a troular.
De mozos un cento chegou ó momento
e eu agarrei un croio do chao.
67
uadas e fiadeiros
Debajo mismo del puente,
que está la moza delante
y el mozo que está a su lado
se le hinchan los tirantes.
Ai la la la la la
ai la la la lal la
ai la la la la la.
Jota, jota, jota
que bailan los perros,
levantan la pata
y enseñan los huevos.
68
27-5-1997
uadas e fiadeiros
27-5-1997
Pensas que porque es moi rico
que te hei traer pola mao;
moitas serdas ten un porco
e máis non sae de marrau.
Eres chato e barrigudo
e negro como un chamizo;
vaia regalo que leva
a que se case contigo.
Vaite á merda, vaite á merda,
cara de cagallón seco;
vaite á merda, vaite á merda
que eu contigo non me meto.
Eres blanca como a tinta,
colorada como leche,
e tes unha cinturita
como un barril de escabeche.
69
uadas e fiadeiros
Folgoso Vilar de Barrio.
Alégrate, corazón,
un poquito por la tarde;
corazón que no se alegra
es que no es de buena sangre.
hai unha pedra redonda
que non queren ir á ronda.
Tengo de morir cantando
porque llorando nací,
en la pila del bautismo
la sal faltó para mi.
Miña nai e maila túa
foron xuntas a unha feira,
e a miña viña borracha
e a túa borracha enteira.
Viva, viva Folgosiño,
Folgosiño ha de vibrar;
viva, viva Folgosiño,
la flor de la mocedá.
hai un penedo rachado
a rañar os condenados
Ai la la...
Ai la la...
70
17-1-1993
uadas e fiadeiros
Vilariño da Veiga Xunqueira de Ambía.
1993
Esta noite vou a ver
el cariño que me tienes
y si me dices que no
es que no me quieres.
De la uva sale el vino,
de la cepa el aguardiente,
de las mujeres, los niños,
de los hombres, la simiente.
Canta, prima, canta, prima,
eu e ti cantamos ben;
moitas almas se condenan
porque nos queremos ben.
Á entrada diste pueblo,
señores, pido licencia,
para que ustedes non dighan
“forasteiro sinvergüenza”.
-Chégate a ela, chégate a ela,
-Se estivera noutro lado,
xa lle tiña dado cinco.
Arre, burro, de mi puerta
arre, burro, polo outeiro
que eiquí póñoche a albarda,
e aló adiante o cabeceiro.
Baila quieto, baila quieto,
non sea tanto bailar-e;
porque andas cos brazos tortos
non os vas poder alzar-e.
Os mociños deste pueblo
gábanse de ter pesetas,
que as gañaron onte á noite
pra lavarse e ir de festa.
Toca o pandeiro, María,
dálle co puño no medio
pra que saian a bailar
os que están ao parrafeo.
Os mociños deste pueblo
gábanse de ter reás,
que os gañaron onte á noite
pra lavarse e ir de cas.
No pobo de Vilariño
hai unha fonte que cría
boas mozas e bos mozos,
boas caras de alegría.
-Casadiña de tres días,
¿onde che van as colores?
-Nin casada nin solteira
nunca chas tuven millores.
Non hai pozo sen fondo
nin cama sen traveseiro;
non hai home nesta terra
que non sea putañeiro.
71
uadas e fiadeiros
Perrelos Sarreaus.
10-1-1993
O puebliño de Perrelos
é ruín porque o fan;
si lle botan a semente,
meniña morena,
inda dá o azafrán.
Si lle botan a semente,
meniña morena,
inda dá o azafrán.
No puebliño de Perrelos
o primeiro que se ve,
a corona de la Virgen,
meniña morena,
e o ramo de San José.
A corona de la Virgen,
meniña morena,
io ramo de San José.
O puebliño de Perrelos
ao lonxe parece vila
se non foran os outeiros,
meniña morena,
que ten ao lado de riba.
Se non foran os outeiros,
meniña morena,
que ten ao lado de riba.
As tellas do teu tellado
botan auga sen chover;
as pulgas da túa cama,
meniña morena,
a min non me han de morder.
As pulgas da túa cama,
meniña morena,
a min non me han de morder.
73
uadas e fiadeiros
Perrelos Sarreaus.
Sacáchesme o desafío
pola punta da navalla.
Sacáchesme o desafío
pola punta da navalla;
se queres porte comigo,
ven acá, cara lavada.
Ai la, ai la , ai la la la la la la.
Unha vella díxolle a outra
polo burato da porta.
polo burato da porta:
marmura da túa vida
que a miña nada che importa.
Ai la, ai la, ai la la la la la la.
Quédate con Dios, Paloma,
con Dios te puedes quedar.
Quédate con Dios, Paloma,
con Dios te puedes quedar,
que tus hijos y los míos
hermanos se han de llamar.
Ai la, ai la, ai la la la la la la.
74
10-1-1993
uadas e fiadeiros
Perrelos Sarreaus.
10-1-1993
Abanica, abanica, abanica
abanica a sardiña no mar.
Abanica, abanica, abanica,
abanícalle o cu ao teu pai.
Señor cura, cura, cura,
eí lle vén a súa sobriña,
que lle vén a preguntar
cómo se asan as sardiñas.
Abréselle o lombo,
bótaselle sal,
e co abanico
ponse a abanicar.
75
uadas e fiadeiros
Perrelos Sarreaus.
Monte arriba, monte arriba,
unha chabala encontrei.
E lle dixen: monte, monte;
e ela dixo: monte usté.
Se queres que vaia e veña,
meniña, ao teu lugar,
manda prender a cadela
que non fai se non ladrar.
Tres de eí e tres deiquí,
pasa o río polo medio
e ese bandiño de eí
non vale real e medio.
76
17-01-1993
uadas e fiadeiros
Trandeiras Xinzo de Limia.
1991
Eu caseime cunha nena
porque ela era charlestona,
nin se lava nin se peina,
anda feita unha fregona.
Nin sabe lavar os platos
nin barrer cunha escobela;
e a outra noite encomodeime,
barrín a casa con ela.
E collina por un brazo,
leveina á casa da sogra:
-eiquí lle traigo a súa filla
que me encomodei con ela.
-A miña filla traballa,
ben cho saben os veciños;
sempre a encontran deitada
por a beira dos camiños.
-Marcha de eí, borracho,
borracho e calavera,
non me dixeches tu eso
cando viñeches por ela.
77
uadas e fiadeiros
Piñeira Seca Xinzo de Limia.
Sale, luna, sale, luna,
sale de los anublados,
que se vuelven a querer
los amores olvidados.
Morena del buen donaire,
del buen donaire morena,
morena del buen donaire,
tírame de esa cadena.
No te quiero, no te quiero,
no te quiero y se acabó
que el amor que te tenía
era cristal y se acabó.
78
10-1-1993
uadas e fiadeiros
Bustelo Xunqueira de Ambía.
10-11-1993
¿Como queres que che cante,
se non me pagas diñeiro?;
porque a miña gargantiña
non cha fixo un carpinteiro.
Canta prima, canta prima,
que eu e ti cantamos ben-he,
muitas almas se condenan
porque nos queremos ben-he.
Pra cantar veño eu,
pra bailar o meu irmao-e;
pra tocar a pandereta,
viva quen a ten a mao-e.
E o Entroido vaise, vaise,
e a Pascua vaise acercando;
e así fai a nosa vida
que se nos vai acabando.
Aquela que baila ben-he
parece a miña cuñada;
delgadiña de cintura,
coloradiña de cara.
O pueblo de Bustelo
non é pueblo que é aldea;
é unha medio vilocha
onde as mozas se pasean.
En lo alto canta el cuco
y en lo bajo la cigüeña,
y el pajarito en la jaula
y el borracho en la taberna.
79
uadas e fiadeiros
Baronzás Xinzo de Limia.
Se queres o desafío,
nena do pano amarelo;
se queres o desafío,
pola punta do coitelo.
Si ti viras o que eu vin
na feira de Monterroso:
vintecinco xastres xuntos
dacabalo dun raposo.
O anillo do meu dedo
tiene tres piedras azules
donde se mira mi amante
sábado, domingo y lunes.
polo burato da porta:
-tu goberna a túa vida
que a miña nada che importa.
As mozas de Vilariño
dicen que non beben viño
e por baixo do refaixo
levan o xarro escondido.
Agora que vén o vrao,
vén o tempo dos señores,
de se arrimar aos balcós
mirando pr’os labradores.
Dios nos dea na limpeza
que anque un sea marrau,
tendes cuncas de madeira
e hasta cucharas de pau.
Xa non me corta a coitela
e xa sudo pelo a pelo,
e o anaco que me queda
é pr’o maestro de San Pedro.
80
6-12-1993
uadas e fiadeiros
6-12-1993
Á porta do fiadeiro,
nenos, ¿que vindes buscar?;
inda son poliñas novas,
mozos, deixainas criar.
Cuando paso por tu puerta
compro pan y voy comiendo
porque no digan tus padres
que te estoy entreteniendo.
Ai, la, la...
Non chas quero, non chas quero,
castañas do teu magosto;
non chas quero, non chas quero,
que me saben ao chamosco.
Toca o pandeiro, María,
e axúdalle á Manuela,
que onte á noite me dixeron
que eras a flor da canela.
Esta noite hei ir alá,
Maruxa, non teñas medo;
O carballo da Fontela
ten a folla revirada,
que lla revirou o vento
nunha mañá de xeada.
Cuando paso por tu puerta
mi caballo se arrodilla,
haciendo la reverencia
como si fuera capilla.
Unha noite no muíño,
unha noite non é nada;
unha semaniña enteira,
esa si que é muiñada.
Non quero home pequeno
e a miña me ha de valer,
que parece na cociña
é a vasoira de varrer.
81
antigas
laborais
antigas laborais
84
27-05-1997
Si te preguntan mañana
quién estuvo aquí cantando:
fueron las chicas de Porto
las que la palma llevaron;
fueron las de Porto
las que la palma llevaron.
Y si llevamos la palma,
ha de ser ramo de oliva:
aunque somos chicas nuevas,
viva nuestra compañía;
aunque somos chicas nuevas,
viva nuestra compañía.
Que déjame subir
al carro, carretero,
que déjame subir
al carro que me muero;
déjame subir al carro,
carretero de mi vida,
déjame subir al carro
aunque me cueste la vida.
quién te rompió el mandil,
dile que fue el carretero
con la punta del fusil;
con la punta del fusil.
quién te rompió las bragas,
con la punta del paraguas;
con la punta del paraguas.
Que déjame subir
al carro, carretero,
que déjame subir
al carro que me muero;
déjame subir al carro,
carretero de mi vida,
déjame subir al carro
aunque me cueste la vida.
85
antigas laborais
Por una calle me voy,
por otra me doy la vuelta;
la mujer que ha de ser mía
que deje la puerta abierta.
Arriba, meu cabaliño,
meu cabaliño redondo;
arriba, meu cabaliño,
¡quen che me dera no fondo!
Por esta calle a lo largo,
a lo largo, a lo tendido,
anda mi amante borracho,
la culpa la tiene el vino.
Nena que estás na ventana,
coas puntas do pano fora,
mete as puntas pra dentro,
que o pano non enamora.
-Seitureidor de Castilla,
¿onde queda meu irmao-e?
-Quédache en Sierra Morena,
coa súa fouce na mao-e.
Retírate de esa ventana,
no seas tan ventanera,
que la cuba de buen vino
no necesita bandera.
86
6-12-1993
antigas laborais
6-12-1993
¡ai! ¿onde perdiches o dedal?
-Naqueles campiños verdes,
¡ai! baixando cara O Rosal.
-Maruxiña, ¿dóenche os ollos?;
¡ai! tamén che me doen os meus;
vámolos lavar ao río,
onde a troita lava os seus.
Eu pasei por Villerino,
por Villerino cantando,
e as mozas de Villerino
quedan no río rifando
por cuenta dunha galiña,
¡ai!, que ten amores cun galo.
-Sempre me andas perguntando
¡ai!, dónde teño a miña cama.
-Doutro lado do río,
¡ai!, á sombra dunha espadana.
87
antigas laborais
Faramiñás Porqueira.
por este panciño raro;
cómpreme andar con coidado.
sega por baixo da mao;
mociñas de San Cibrao.
Heiche de ir á túa seitura,
heiche de ir á túa segada;
heiche de ir á túa seitura
que a miña vai acabada.
¡Olivares, Olivares,
ay, como tienes fantasía!
¡El río de Manzanares,
ay, por tu puerta pasaría!
Agora que vén a noite,
xa vén a nosa alegría;
tristura pr’o noso amo,
¡ai!, que se lle acabou o día.
88
19-08-1995
antigas laborais
27-5-1997
Vengo de moler, morena,
de los molinos de arriba.
de los molinos de arriba.
Dormí con la molinera, olé, olé,
no me cobró la maquía,
que vengo de moler, morena.
de los molinos azules.
de los molinos azules.
sábado, domingo y lunes,
de los molinos de abajo.
de los molinos de abajo.
no me cobró su trabajo,
89
omances
e cantares
arromanzados
omance
Trasmiras.
Romance da Silvana
92
5-5-1995
Paseando vai Silvana, polo corredor de arriba,
tocando a súa viola, moito ben que lo facía.
Levantouse o rei da cama, cos estrondos que facía.
-¿Tu que tes, oh Silvana? ¿tu que tes, oh, filla miña?
-Todas as irmás casadas, só pra min non había.
-Pasei o meu reinado, non achei quen me quería,
non sendo don conde Alberto, está casado e ten familia.
-¡Oh, ise, oh, ise, oh meu pai, oh, ise era o que eu quería!
Mándeo acá chamar, da súa parte e da miña,
e pra que veña máis pronto, póñalle pena de vida.
-Eiquí estou, oh, meu rei, ao seu mandado e ao da filla.
-Quero que mate-la condesa, pra casar coa miña filla.
-¿Como hei mata-la condesa, se a morte non merecía?
-Que a mereza que non, mi palabra ha ser cumplida
e traime a cabeza, nesta moi rica bacía.
Chegou don conde Alberto, á casa lleno de melancolía.
Encontraron a mesa posta, a uso de mediodía.
Il sentar sentouse á mesa, pero comer non comía.
-¿Tu que tes, oh conde Alberto, tu que tes, oh, vida miña?
Cóntame as túas tristezas, que eu che contarei as miñas.
-As miñas tristezas son tantas, que eu contarchas non quería:
quere o rei que te mate, pra casar coa súa filla.
-Pois cálate, conde Alberto, remedio che eu buscaría:
mándasme meter de monxa, no convento de Santa María,
dásme a comida por onza, e a bebida por medida
e verás así, conde Alberto, de pena me eu morrería.
-Non che é eso, miña condesa, non é eso o que el quería.
Quer que lle leve a cabeza, nesta maldita bacía.
-Mama, meu hijito, mama, este leche de dolor
que mañana a esta hora, por mí dirán adiós, adiós.
Mama, meu hijito, mama, este leche de consuelo,
mañana por desta hora por mi tocarán a duelo.
Mama, meu hijito, mama, este leche de amargura,
que mañana a esta hora, estaré en la sepultura.
-Tocan as campás en Roma, ¡ai, Jesús, quen morrería?
Falou o neno do peito, que inda tres días non tiña:
-¡Morreu o ladrón do rei, e a perra da súa filla!
Querían descasar os ben casadiños, cousa que Dios non quería.
93
omance
Trasmiras.
Romance de “la lechera”
Desde niña fui lechera
muy contenta y muy dichosa,
nacida en una montaña
cerca de Villaviciosa.
Soñé que me casaría
con el rey de mis amores,
que había tener tres vacas
y un lindo jardín de flores.
Por quererle tanto a un hombre,
del pueblo fui criticada;
esos amores malditos
me hicieron desgraciada.
Y que me pasearía
por las mañanas en coche,
por la noche en automóbil,
todas eran ilusiones.
Desos amores malditos,
sólo me queda un consuelo:
un niñín dos lindos ojos,
como un angelín del cielo.
No salgo más a la plaza,
tampoco a la carretera,
no quiero que más se sepa
el cuento de la lechera.
Cuando lo acuesto en la cuna,
no duerme sin que le cante
las canciones de aquel hombre
que anda por el mundo errante.
94
5-5-1995
omance
Atás Cualedro.
15-8-1995
Romance de Filomena
Estando Filomena sentadita en su balcón,
con el pañuelo en la mano como mujer de razón,
vira vir un caballero de buena, mala intención:
-Con usted, señorita, con usted dormía yo,
si no fuera su marido que es hombre de gran valor.
-Mi marido va en la caza en las islas de Aragón;
si quieres que acá no venga, échale una maldición.
-Lobos le coman las piernas, las aves el corazón,
los perros de mi rebaño, lo traigan en procesión.
Estanto en estas razones cuando a la puerta llamó.
-Abre, abre, Filomena, abre, abre, blanca flor,
que te traigo un conejito de las islas de Aragón.
¿Tu qué tienes, Filomena? ¿Tu qué tienes, corazón?
Tú has tenido calentura o has dormido con varón.
-No he tenido calentura, ni he dormido con varón,
que he perdido la llave del más alto mirador.
-Si las llaves son de plata, de oro te las traigo yo.
¿De quién es ese caballo que en mi cuadra rinchó?
-Es tuyo, marido, es tuyo, el rey mi padre te lo dio.
-Gracias doy al rey tu padre, buen caballo tengo yo;
cuando yo no lo tenía, tu padre no me lo dio.
¿De quién es aquella capa que en mi percha se colgó?
-Es tuya, marido, es tuya, el rey mi padre te la dio.
-Favores al rey tu padre que buena capa tengo yo;
cuando no la tenía, tu padre no me la dio.
-Dame la muerte, marido bien te la merezco yo.
-La muerte no te la doy que la merezcas que no.
-Dame la muerte, marido bien te la merezco yo.
-La muerte no te la doy que la merezcas que no.
Tan pedida fue la muerte que a las nueve veces llegó;
al llegar a nueve veces, el corazón le partió,
Calle arriba, calle abajo, calle de la Magdalena,
el que quiera carne fresca venga a mi casa por ella,
que la libra doy a cuarto y por maravedí libra y media,
y el que no traiga dinero, también no se va sin ella.
95
omance
Atás Cualedro.
Romance de Gerinaldo
Mes de mayo, mes de mayo, mes de las muchas calores,
cuando los torillos bravos, los caballos andadores.
Cuando iba Gerinaldo a dar agua a sus caballos,
en la corriente del río y en las orillas del mar.
Mientras los caballos beben, Gerinaldo echa un cantar
y la infanta que lo oyó, al balcón salió a escuchar.
-Gerinaldo, Gerinaldo, muy de veras te lo digo,
si fueras rico en hacienda como eres galán pulido,
dichosa fuera la dama que se casara contigo.
-Como soy vuestro criado, señora, os burláis de mí.
-No me burlo, Gerinaldo, que de veras te lo digo;
sólo quisiera esta noche, dos horas a par contigo.
-Dígame usted, gran señora, cuando ha ser lo prometido.
-A las diez se acuesta el rey y a las once está dormido
y a las doce es la ocasión, cuando canta el gallo pío.
Dio tres vueltas al palacio y otras tantas al castillo,
calzó zapatos de seda para hacer poco ruído
y en el último escalón, Gerinaldo echa un suspiro.
-¿Quién me ronda mi palacio, quién me ronda mi castillo?
-Soy Gerinaldo, señora, que vengo a lo prometido.
El rey ha tenido un sueño, muy de veras le ha salido:
96
13-7-1995
o le duermen con la infanta, o le roban el castillo.
-Eu se mato a Gerinaldo, crieino de pequeniño
ieu se mato a infanta, mi reino queda perdido.
Aquí le dejo mi espada, que le sirva de testigo,
antes de las diez del día, sean mujer y marido.
-Levántate, Gerinaldo, que la muerte está contigo,
la espada del rey, mi padre, con nosotros ha dormido.
Vete por esos jardines, cogiendo flores y lirios,
de lo que te diga el rey, nada le hayas desmentido.
-¿Dónde vienes, Gerinaldo, tan blanco y descolorido?
-Vengo por estos jardines cogiendo flores y lirios,
la fragancia de una rosa me ha puesto el color marillo.
-Mientes, mientes, Gerinaldo, tu con la infanta has dormido.
-No lo niego, señor rey, dígame usted el castigo.
-El castigo que te he dar, ya lo tengo prometido:
antes de las diez del día, seáis mujer y marido.
Se formó una guerrilla de Galicia a Portugal,
y a Gerinaldo pusieron de capitán general.
-Si a los tres años no vengo, a los cuatro más tardar,
Infanta, si estás soltera, ya te poderás casar.
Ya pasaron los tres años y los cuatro iban pasar,
se vistió de peregrina y a Gerinaldo fue a buscar.
En el medio del camino encontró una vacada:
-Dime, dime, vacarino: ¿de quién es esa vacada?
-De Gerinaldo, señora, que se va casar mañana.
-Dime, dime, vacarino, dinero te voy a dar
si me niegas la mentira y me cuentas la verdad.
¿Dónde vive Gerinaldo, en qué calle y en qué portal?
-Vive en la calle del Turco, número setenta y tres,
en el primer portal, esta es la pura verdad.
-Ave María Purísima, sin pecado original,
deme unha limosniña por la Virgen del Pilar.
Y tuvo la feliz suerte que el mismo vino a dar.
-Atrás, atrás, peregrina, un poquito más atrás,
para pedir la limosna basta bien desde el portal.
-Atrás, atrás, la condesa, un poquito más atrás,
si usted es hija de un conde yo soy del rey que aún es más.
Quédense con Dios, señores, con Dios se pueden quedar,
que los amores primeros, son muy malos de olvidar.
97
omance
Atás Cualedro.
Romance de la hermana cautiva
Cuando era pequeñita, apenas tuve tres años,
de los brazos de mi padre los moros me arrebataron.
Me llevaron a un desierto, largo tiempo me tuvieron
hasta que vino a encontrarme mi hermano el aguileño.
-El día de los torneos pasé por la morería
y oí cantar una mora al pie de una fuente fría.
-Apártate, mora bella, apártate, mora linda,
deja beber mi caballo desas aguas cristalinas.
-No soy mora, caballero, que soy cristiana cautiva,
me cautivaron los moros desde pequeñita niña.
-Si quieres venir conmigo para mi caballeriza,
si quieres venir conmigo yo muy bien te llevaría.
-Si yo me fuera contigo para tu caballeriza,
¿estos pañuelos que lavo donde yo los dejaría?
-Los de seda y los de hilo, para mi caballeriza,
los que no valgan pa nada, por la corriente se iban.
-¿Y mi honra, caballero, donde yo la dejaría?
-En la punta de mi espada y en mi corazón cautiva.
La montó en el caballo y se marchó sierra arriba.
En el medio del camino la cautiva ya suspira.
-¿Por qué suspiras, cautiva, por qué suspiras, mi vida?
-¡No tengo de suspirar si es donde yo vivía!
-Válgame Dios de los Cielos también la Virgen María,
creí traer una mora y traigo una hermana mía.
-Ábranme las puertas, padres, ventanas y celosías
que aquí le traigo el tesoro que lloraban noche y día.
Mis padres me recibieron con muchísima alegría
y luego me preguntaron con los moritos qué hacía.
Los moritos son muy ricos y tienen muy buena hacienda,
en un cortijo cerrado trabajan más de cincuenta.
98
15-7-1995
omance
Atás Cualedro.
13-7-1995
Aló, cuando eu era mozo,
tiña doce anos cumpridos,
fun ver unha nena guapa,
filla do Xan dos Despidos.
Entrei, dei as boas noites,
saíu o can tan apurado
arrastroume pola lama
mesmo que se eu fora un trapo.
Eu levaba un pau tan grande
como o fungueiro dun carro
nunhas zocas de chinela
fumando nun bo cigarro.
Como o can ladraba tanto,
saen todos os veciños,
os homes con paus e fouces
e as mulleres con fouciños.
99
Eu cando vin aquelo
deixei as zocas chinelas
e pra que non me pillasen
deille ben sebo ás canelas.
omance
Lamalonga Cualedro.
Romance do gaiteiro
-Boas tardes, Maruxiña, hoxe véñote pedir
pois tanto como che quero sin ti non podo vivir.
-Pois por moito que me queiras, meu amor, meu queridiño,
non podo prender no sono, pensando no teu cariño.
-Pois por moito que me queiras moito máis che eu quero a ti,
todo o día e toda a noite sempre estou pensando en ti.
-Boas tardes, miña sogra, véñolle pedir a filla,
se ma dá séntome un pouco, se non, marcho máis axiña.
-Pois a filla non cha dou-e, non teño que che faguer,
que tu es un holgazán-he e non ma podes manter.
-Eu téñolle bo oficio, que lle son un bo gaiteiro,
eu ando de festa en festa, gánolle moito diñeiro.
-A túa gaita, Farruco, trai a miña filla tola,
xa non come nin traballa máis que pensando na voda.
-Pois pra poñela tranquila ten que a deixar casar,
que despois de casadiña, gaita non lle ha de faltar.
Arreglaron os papeles, trataron o casamento
e de alí a poucos días casáronse moi contentos.
Cuando saliron da iglesia díxolle a pobre rapaza:
-Farruco, se non recelas, hasme de ensinar a gaita.
-Muller, espera un pouquiño, porque a teño guardada,
xa ma verás por a noite tocarche unha foliada.
Inda non anoitecera, a nena non se olvidaba,
100
4-9-1995
botoulle a vista ó punteiro e dixo que lle gustaba.
-Pois agora, miña nena, tranquila podes estar,
festa arriba, festa abaixo xa te encherás de beilar-e.
-Pero o malo é a barriga se hai pouco que comer-e.
-Pero tocando na gaita habémonos distraer-e.
Aquí termina o relato deste famoso gaiteiro,
que para engañar a rapaza tocoulle a gaita primeiro.
101
omance
Serralleiras Trasmiras.
Romance de “Alboradiña”
Estando Alboradiña en su palacio real
delores lle dan de parto que a fan arrodillar.
-¡Quen me dera, quen me dera, na casiña de meu pai
aunque non tomara nada máis que unhas augas con sal!
Oyendo esto la suegra de su palacio real:
-pois si tes eses deseos, culle o camiño e vai,
que cuando veña don Verso eu lle porei de xantar,
que da caza que el trouxere a ti che hemos de guardar;
de las perdices, las plumas, de los conejos, las uñas.
Cuando vino don Verso: -¿donde va Alborada, madre,
que eiquí lla deixei quedar?
que Alboradiña sin min non debía de marchar.
-Alboradiña, meu fillo, farta me ten de chorar,
que a min me tratou de puta, a ti, fillo de malo pai.
-Póngame de xantar, madre, ganas traigo de xantar.
-No te pongo de xantar, meu fillo, mentras no la vaias a matar.
-Matar, no la mataré pero me las va a pagar,
que Alboradiña sin min non debía de marchar.
-Aparéllame ese caballo, madre, de prisa, no devagar,
no medio del aparello métame el mejor puñal.
-Aparéllao tu, meu fillo, tamén o has de montar.
Aparelló el caballo, empezó de espolear.
102
31-8-1995
-Adiante, adiante, mi caballo, hacia el primero lugar.
Al llegar a aquella casa blanca, tres vueltas tienes que dar.
Dio tres vueltas arredor y sin ter con quien hablar.
-Baja abajo, Alboradiña, baja abajo, Alboradar;
baja abajo, Alboradiña, que te tengo de arrastrar.
Oyendo esto la suegra de su palacio real:
-Paridiña de hora e media ¿pra onde me quieres levar?
Tiene un niño como un sol, los ojos como un cristal.
-Por parida ou por parir aquí non lle ha de quedar.
Baixa abaixo, Alboradiña, baixa abaixo, Alboradar,
que el que tiene cargos de hombre no tiene que recelar.
-Póngame esas sedas, madre, de prisa, no devagar,
antes que otros las rompan yo las deseio manchar.
La montó en su caballo, empezó a espolear,
anduveron sete leguas y sin se poder hablar,
non sendo Alboradiña, que empezó de suspirar.
-¿Que te pasa, Alboradiña, que te pasa, Alboradar?
¿Me ganaches medo a min o tu te encuentras mortal?
-Nin che ganei medo a ti nin me encuentro mortal,
mira pr’as angas de tu caballo, mira que encarnadas van;
los campos que atrás quedan, los patos pueden danar.
Se aquel penediño duro iaquil cardiño molar
se volvieran un cura fraile para a mi me confesar.
Este niño que che queda, de tres días ha de hablar.
No le díes a la perra de tu madre que te lo puede matar.
Darásmelo a la mía que es corazón más leial.
-Mi madre va en los cielos yo la voy acompañar,
mi abuela a los infiernos, mi padre, ¿a dónde irá dar?
-Maldita seia una madre y quien en ella se fía,
que por ser una mala madre, matei a miña querida.
103
omance
Santa Vaia Trasmiras.
Romance de “Delgadiña”
104
22-8-1995
El rey tenía tres hijas, todas vestidas de grana;
la más nueva de ellas todas, Delgadiña se llamaba.
Un día comendo á mesa su padre la reparaba.
-¿Qué me repara, mi padre, qué me repara pr’a cara?
-¿cómo non te hei reparare se has ser a miña nemorada?
-Se hei ser súa nemorada, mellor que Dios me levara.
El rey tenía tres castillos, nel más alto la encerrara.
-De vinte en vinte e catro horas levaille unha xarra de agua.
Delgadiña, con gran sede, se asomó a una ventana,
vio estar a sus hermanos con otros xogando ás chaplas:
-¡Ay, hermanos de mi vida! ¡Ay, hermanos de mi alma!,
por aquel que está en la cruce traedme una jarra de agua.
-Tírate de aí, Delgadiña, tírate, perra malvada,
por causa da túa hermosura nuestra madre está mal casada:
nin come co rei á mesa, nin dorme con il na cama,
está siempre en la cocina como una triste criada.
Delgadiña, con gran sede, se asomó a otra ventana,
vira estar a sus hermanas paseándose en la sala:
-¡Ay, hermanas de mi vida! ¡Ay, hermanas de mi alma!,
por aquel que está en la cruce mandaime una jarra de agua.
-Tírate de aí, Delgadiña, tírate de aí, perra malvada,
por causa da túa hermosura está nuestra madre mal casada:
nin come co rei á mesa, nin dorme con il na cama,
está siempre en la cocina como una triste criada.
Delgadiña, con gran sede, se asomó a otra ventana,
vira estar a súa madre en silla de oro sentada:
-¡Ay, madre de mi vida! ¡Ay, madre de mi alma!,
por aquel que está en la cruce mándame una jarra de agua.
-Tírate de aí, Delgadiña, tírate de aí, perra malvada,
si me lo sabe tu padre la vida tengo tirada.
Delgadiña con gran sede, se asomó a otra ventana,
vira andar a su padre paseándose en la sala.
-¡Ai, padre da miña vida! ¡Ai, padre da miña alma!,
por aquel que está na cruce mándeme una jarra de agua,
mándeme una jarra de agua que hei ser a súa nemorada.
-Altos, altos, mis criados, levaille una jarra de agua;
unos con jarras de agua y otros con jarras de vino,
o que máis pronto llegare una onza ten gañada.
Cuando llegaron onda ela Delgadiña expiraba.
105
omance
Abavides Trasmiras.
A Rosiña do Tangueiro
A Rosiña do Tangueiro
era unha gran costureira;
un día estaba cosendo
no cuartiño da palleira.
-¡Arrenegado sea el demonio!
-dixo asustada Rosiñasempre me andas asustando,
¡mala sarna te presiga!
Anselmo da Vilanova
era un novio que ela tiña;
foise por tras dunha reixa
observar o que facía.
-Xa te me pos colorada,
moi vergonzosa pareces;
pois non te asustes, Rosiña
pois inda chas hei ver máis veces.
Rosiña estaba facendo
unhas bragas e un sostén;
cuando se puxo a probalas
por ver si lle estaban ben
-En cuanto esté solteiriña
xa te podes convencer
que anque te volvas toliño
non mas has de volver ver.
Ao ver tal cousa Anselmiño
xa non se tiña de pé
e dícelle -¡ai, miña Rosa,
que pernas tan blancas tes!
106
16-8-1995
omance
Abavides Trasmiras.
9-8-1995
Romande de Turquillo
El rey moro tenía un hijo,
el rey moro tenía un hijo
que Turquillo se llamaba,
¡ay, ay!, que Turquillo se llamaba.
El mismo quería ser,
el mismo quería ser
novio propio de su hermana
¡ay,ay!, novio propio de su hermana.
Como no lo pudo ser,
como no lo pudo ser
malito cayó en la cama
¡ay, ay!, malito cayó en la cama.
-¿Qué tienes, hijo querido?
¿qué tienes, hijo querido?
¿qué tienes, hijo del alma?
¡ay, ay!, ¿qué tienes hijo del alma?
-Tengo un dolor de cabeza,
tengo un dolor de cabeza,
que hasta me atraviesa el alma
¡ay, ay! que hasta me atraviesa el alma.
-¿Quieres que te mate un ave?
¿quieres que te mate un ave
de estas que andan por la casa,
¡ay, ay! destas que andan por la casa?
-No quiero carne de ave,
no quiero carne de ave
ni quiero carne de vaca
¡ay, ay!, ni quiero carne de vaca.
107
-Quiero un pocillo de leche,
quiero un pocillo de leche
que me lo traiga mi hermana
¡ay, ay! que me lo traiga mi hermana.
Y si acaso me lo trae,
y si acaso me lo trae,
que me venga sin compaña
¡ay, ay!, que me venga sin compaña.
Que si compaña me trae,
que si compaña me trae,
soy capaz de devorarla
¡ay, ay!, soy capaz de devorarla.
Llegó la hermana a la puerta,
llegó la hermana a la puerta,
muy solita y sin compaña
¡ay, ay!, muy solita y sin compaña.
-¿Qué tienes, hermano mío,
qué tienes, hermano mío,
hermano mío del alma,
¡ay, ay!, hermano mío del alma?
La cogió por los cabellos
la cogió por los cabellos
y la arrastró por la sala
¡ay, ay!, y la arrastró por la sala.
Desde que hizo burla de ella,
desde que hizo burla de ella,
hasta le escupió la cara,
¡ay, ay!, hasta le escupió la cara.
omance
Abavides Trasmiras.
Romance da asadura
En el pueblo de Galicia (Jalisia) que la letra no declara,
en el pasado diciembre, tuvo lugar esta infamia.
Nunca recuerdan los siglos ni las estrellas del cielo
otro hecho tan salvaje como este triste suceso.
En una pequeña aldeia de aquella pobre montaña,
hija de humildes familias, una joven habitaba.
Esta tenía relaciones con un mozo postinero
que aunque no era de lejos habitaba en otro pueblo.
Habló con ella dos años y cuando le dio la gana
dejó de hablar con ella y a otras festejaba.
Pero al cabo de algún tiempo, un hombre de aquel pueblo
de amores la pretende con ganas de casamiento.
Con interés verdadero noche y día la rondaba,
tratándole el casamiento como la iglesia lo manda.
Pero al saberlo el otro quiso volver a rondarla
y seguir las relaciones que tenían olvidadas.
La joven no le hizo caso y el tiempo se fue pasando,
hasta que un día fatal sola se vio en sus manos.
Cogiendo leña en un monte aquella infeliz se hallaba,
cuando aquel león sangriento sobre ella se abalanzaba.
Sin escuchar sus lamentos, aquel insensato ser,
le arrebató la vida de una manera cruel.
108
16-8-1995
Con un sangriento cuchillo de arriba abajo la abrió
y muy sereno y tranquilo la asadura le quitó.
La envuelve en un pañuelo y con ella se marchó
muy tanquilo para el pueblo aquel salvaje traidor.
A poco de anochecido entró en una taberna
y a la señora le dice que le prepare la cena.
-Traigo una asadura, me la tiene que arreglar,
que voy llamar a un amigo para que venga a cenar.
Se fue a la casa del novio que pronto se iba a casar
con la joven que el infame acababa de matar.
-Quiero que vengas conmigo esta noche a cenar.
Y el mozo al oír esto empezó a desconfiar,
porque sabía que él era en sus amores rival
y al momento se prepara y lo fue acompañar.
Llegaron a la taberna y se ponen a cenar
como si nada pasara, con toda tranquilidad.
Al terminar la comida, le dijo el asesino:
-Ahora, mal que te pese, tienes que venir conmigo;
¿conoces esta persona? -sonriendo preguntó-.
-La mujer que yo más quería -el mozo le contestó,
asombrado ante aquel cuadro que daba pena y dolor-.
-Por mucho que le querías -el mozo le contestópues hace pocos momentos le comiste el corazón;
pues como la ves a ella a ti te voy a poner,
para que los dos juntos paséis la luna de miel.
-Déjame hacer un cigarro, te lo pido por favor
y fumarlo contemplando la mujer de mi ilusión.
-Puedes fumarlo tranquilo -le replicó el traidory me das otro a mí y así fumamos los dos.
Para sacar el tabaco, echó la mano al bolsillo,
y en vez de sacar cigarros le disparó varios tiros.
Y el otro cayó al suelo dando gritos de dolor
con la pistola en la mano sin lograr su intención.
El mozo atolondrado para el pueblo se marchó
y a los vecinos dio cuenta de todo cuanto pasó.
La tabernera y otros varios que allí los vieron cenar,
en favor del pobre mozo todos fueron declarar.
Y aquí termina la historia de este trágico suceso
que lleva la indignación a los más remotos pueblos.
109
omance
Abavides Trasmiras.
Romance de la Granadina
Allá en tierras granadinas un millonario habitaba,
dueño de muchas haciendas según la letra declara.
Gozaba nombre de conde por toda aquella comarca,
en un grandioso cortijo con su familia abundaba.
Este tenía una hija, Florentina se llamaba,
que sacrificó su vida por un hombre que adoraba.
Florentina tenía un novio que Jacinto se llamaba,
que se casaba con él, si sus padres la dejaran.
Pero aquellos malos padres las ideas le tiraban
dándole muchos consejos por ver si de él se apartaba.
Mas la buena Florentina, sin hacer caso de nada,
cuanto más la reprendían más ciegamente le amaba.
-Tu bien sabes que eres hija, hija de muy noble sangre;
si casas con ese hombre, deshonras nuestro linaje.
-En todo los obedezco, -dijo la hija a sus padres-;
pero eso no me lo pidan que es imposible olvidarlo.
Antes prefiero morir que traicionar a mi amor
por decir que él es pobre, es noble de corazón.
Al oír esto sus padres sin corazón ni entrañas,
a la pobre Florentina en un sótano la encerraban.
No le daban de comer sino pan seco y agua
y otros muchos martirios por ver si de él se apartaba.
Pasaron varios días, pasaron siete semanas,
mas la buena Florentina, descolorida y delgada.
Un día llegó su padre a verla por la mañana
y le dice: -Florentina, ¿cómo eres tan desgraciada?
¿No ves que te estás muriendo y no dejas tus tontadas?
110
16-8-1995
¡Maldito sea ese hombre que te trae trastornada!
Si quieres salir de aquí muy pronto serás casada
con el hijo del marqués, el más rico de Granada.
-Las riquezas, padre mío, para mí no valen nada;
mándeme un sacerdote para confesar mi alma;
yo ya estoy fuera del mundo, mi vida pronto se acaba
y muero sin poder ver al hombre que tanto amaba.
Al otro día siguiente a muerto se oyó tocar.
-¿Quién murió? -dice la gente, sin saber que contestar-.
-Murió la hija del conde, la que se iba casar
con Jacinto, el carpintero, el hijo del Ramallar.
Condes, marqueses vinieron su cadáver a velar
pero no vinieron antes para darle libertad.
Ya dice la condesita que la llevan a enterrar
en hombros de cuatro doncellas y en ataúd de cristal.
Al enterarse Jacinto que Florentina murió,
en el suelo se ha caído, con síncope que le dio.
Todas las noches el mozo por su novia iba rezar
al lado del cementerio donde la vio enterrar.
Pero al cabo de algún tiempo, con tan profundo pesar,
Jacinto cayó enfermo en cama de gravedad.
Todos los mozos del pueblo lo iban a consolar
pero el pobre muchacho no cesaba de llorar.
Jacinto entregó su alma al soberano del cielo
después de haber sufrido grandes penas y tormentos.
Padres que tengáis hijos que esto os sirva de ejemplo
que el matrimonio y la muerte es un misterio del cielo.
A nuestros hijos debemos indicarles un consejo
pero irles contra la fuerza es un grave sacrilegio.
111
omance
Lodoselo Sarreaus.
Romance do gaiteiro
-Boas tardes Maruxiña, hoxe véñote pedir
pois tanto como che quero sen ti non podo vivir.
-Pois por moito que me queiras moito máis che quero eu a ti,
todo o día e toda a noite sempre estou pensando en ti.
-O teu amor, Maruxiña, moito me fai padecer
hasta de noite na cama nunca poido adormecer.
-Dise mal tamén eu sufro, meu amor, meu queridiño,
non podo prender no sono pensando no teu cariño.
-Pois ahora, miña nena, tranquila podes estar,
si teus pais nos deixan logo nos vamos casar.
-Por meu pai non hai coidado pero o malo é a miña nai
que dixo que me mataba antes de me deixar casar.
-Si túa nai non te deixa facemos desta maneira:
casamos como os paxaros por detrás dunha silveira.
-Miña nai xa vén eiquí está metendo no gando,
fálallo con moito xeito que ten un xenio moi malo.
-Boas tardes, miña sogra, véñolle pedir a filla,
se ma dá séntome un pouco, se non, marcho máis axiña.
-A miña filla, Farruco, é moi nova pra casar,
sólo ten cuarenta anos e pódesma destragar.
-¡Alabado sea Dios, o que dice a miña sogra,
que vai destragar a filla xa non ten dentes nin moas!
-Pois a filla non cha dou, non teño que che facer,
que tu eres un holgazán e non a podes manter.
-Eu téñolle un bo oficio, xa sabe que son gaiteiro,
ándolle de festa en festa, gáñolle moito diñeiro.
-A túa gaita, Farruco, ten a miña filla tola,
pois non come nin traballa sempre pensando na voda.
-Pois pra poñela tranquila ten que deixala casar;
despois de casadiña gaita non lle ha de faltar.
112
1996
-Pois si eso é o que queredes casaraste, miña filla;
xa te encherás de Farruco e tamén da súa gaitiña.
Arreglaron os papeis, trataron de casamento
e ao cabo de poucos días casáronse moi contentos.
Cuando saíron da iglesia dixo a pobre da rapaza:
-Farruco, se non recelas, hasme de enseñar a gaita.
-Muller, espera un pouquiño, porque a teño gardada;
xa ma verás pola noite, que hei tocar na foliada
Inda ben non veu a noite a moza non se olvidaba
e botoulle a vista ao punteiro e dixo que lle gustaba.
-Pois agora, Maruxiña, gaita non che ha de faltar;
festa arriba, festa abaixo xa te encherás de bailar.
-O pior é a barriga se temos pouco que comer,
pero tocando na gaita podémonos distraer.
Eiquí termina o cortexo deste famoso gaiteiro
que pra engañar a rapaza tocoulle a gaita primeiro.
113
omance
Lodoselo Sarreaus.
1996
Romance de Mercedes
Mercedes tenía un novio
que Manolo se llamaba
y acostumbraba ir a verla
tres días en la semana.
Una semana faltó.
Mercedes muy desgustada:
-mamá, Manolo no viene
mamá, Manolo ya tarda.
¿Quién será la picarona
que a mi Manolo engaña?
-Buenas noches, Merceditas,
ya que para ti son malas.
Si quieres ver a Manolo
no te acuestes en la cama
y si lo quieres ver muerto,
mañana por la mañana.
Échale gasolina al coche
y sin detenerte nada,
por aquella carretera
no corría que volaba.
-¡Ay de mi! ¿quien ha ya muerto?
-la campana repinicaba-.
¡Ay de mi, que fue Manolo!
¡Adiós, Manolo del alma!.
115
omance
Xán Quintán
116
1994
Xan Quintán quería casar, non tiña muller buscada,
foille faguer o amor á filla da tía Xoana.
-Boas noites, tía Xoana, ¿dónde lle vai a rapaza?
-Mandeina por gas pr’a noite, xa me parece que tarda.
Estando naquelas palabras, entra a rapaza pra dentro
-Boas noites Xan Quintán, eu tráiote no pensamento.
-Tu diralo de risa, pero eu dígocho de veras,
xa che fai un pouco bo que estou quentando as canelas.
-Entonces, queres quecer agora pr’a primavera.
Tras de maio vén S. Juan.
E mexábanse coa risa o cura e o sancristán.
117
omance
27-5-1997
Romance dos Peares
Iera o Pepiño da Veiga,
desta maneira decía:
-El día de San Antonio,
yo no trabajo ese día,
el día de San Antonio
yo no trabajo ese día.
Y el día de San Antonio
non se pode traballar,
que mi corazón palpita
que la muerte voy buscar;
que mi corazón palpita,
que la muerte voy buscar.
El capataz era un bruto,
desta manera decía:
-El que no venga al trabajo,
mañana lo despedía;
el que no venga al trabajo,
mañana lo despedía.
Pepiño al despedirse
al trabajo se marchó
y a lo que primero coge
es una piedra que lo mató;
y a lo que primero coge
es una piedra que lo mató.
-Y adiós, túnel de Peares,
¿quién te ha puesto roca negra?
Y ahora vas terminando
con la juventud gallega;
118
y ahora vas terminando
con la juventud gallega.
-No tengo padre ni madre,
que se los llevó la muerte
y un hermano que tenía
en el túnel se me ha muerto;
y un hermano que tenía
en el túnel se me ha muerto.
No tengo padre ni madre
ni siquiera sacramento,
un hermano que tenía
en el túnel se me ha muerto;
un hermano que tenía
en el túnel se me ha muerto.
omance
Seixas Trasmiras.
30-7-1995
Romance de Rufina
-Rufiniña hermosa, ¿tu que fas aí?
-Ándoche coas vacas, velas traigo aiquí.
-Dígoche, Rufina, dígocho de corazón,
dígocho, Rufina, que eu teu irmao son.
-Si eres meu irmao, irmao do corazón,
de cantas che dixen pídoche perdón.
119
omance
Romance da Rufiña
-Rufiniña hermosa, ¿tu que fas aí?
-Ándoche co gado, ben me ves aí.
-Rufiniña hermosa, tu vente comigo,
nestes montes sóla corro yo peligro.
-Contigo non vou e non vou nin irei,
voume pra onde o gado, que o perderei.
-O gado, Rufina, non che dea coidado,
que si ti o perdes eu irei buscalo.
-¡Valga todo, mozo, o que vén ufano,
con mangas de seda ir buscar o gado!
-Mangas e vestidos teño de romper,
Rufiniña hermosa, por che dar placer
-Diranme meus amos en qué me ocupei.
-Se che din teus amos en qué te ocupaches:
que veu a niebla de auga e que te abrigaches.
-Ieu mentir non quero, ieu mentir non sei;
voume pra onde o gado que o perderei.
-O gado, Rufina, non che dea coidado,
que si tu o perdes eu irei buscalo.
-¡Valga todo, mozo, o que vén ufano!,
en mangas de seda ir buscar o gado.
Mociñas, mozas acudide ao gado,
que aí vén a Rufina co seu namorado.
120
18-8-1995
omance
27-5-1997
Romance da Rufina
121
omance
122
-Rufiniña hermosa, ¿tu que fas eí?
-Véñoche co gado ¿non o vés eí?
Ándoche co gado ¿non o vés eí?
-Non che digo eso, nin menos ca eso;
dígoche que veñas a tomar o fresco. (BIS)
-A tomar o fresco non vou nin irei
que dirá o meu amo en qué me ocupei.
-Se che di teu amo en qué te ocupaches,
dille que orballou e que te abrigaches.
-Vou contar verdade que eu mentir non sei;
voume pr’onda o gado que o perderei.
-Se perdes o gado has perder coidado,
se perdes o gado eu che irei buscalo.
-¡Valga Dios o amo o que ves ufano,
en mangas de seda gardar o meu gado!
-Mangas e vestidos teño de traer,
Rufiniña hermosa, por che dar placer.
-Non me dás placer antes me dás pena
que virá meu amo traerme a merenda.
-Ogalá viñera, ogalá chegara,
ogalá supiera que comigo estabas;
que a aposta que fixen lévocha ganada.
-Se a levas ganada, lévoa eu perdida;
Rufiniña hermosa, tu es irmá miña.
123
omance
Romance do Morghado
-Esta noite, oh miña tía,
vou a Lartimo Xunqueira,
buscar miña roupa nova
para mañá ir á feira.
-¡Oh Morghado, oh Morghadiño,
tu andas amenazado!
sin a túa roupa nova
fuches o mismo Morghado;
sin a túa roupa nova
ficas o mesmo Morghado.
¡Oh Morghado, Morghadiño!
tu ben pudeches fuxir,
que te deixaches matar
e os criados de servir.
E os ladróns que o mataron
inda non eran moi malos,
que o deixaron no ermo
cargadiño de callaos.
E levou tres días morto
e sin nadie o saber-e;
só o sabían as aves
cando alí iban comer-e.
124
18-8-1995
omance
1992
Romance de Sta. Elena
En Santa Elena vivía una joven
que era más bella que un jazmín,
ella solita se mantenía
haciendo trajes para Madrid.
La pobre niña a los quince años
sin padre y madre sola quedó,
sin más amparo que el de un hermano,
que el muy ingrato le enamoró.
Un día dijo a su hermanita:
-Hermana mía del corazón,
tu hermosura me tiene loco
y tu esposo quiero ser yo.
-¡Ay, que me asustas!
y ¡ay que me aterras!,
lo que en la vida no lograrás.
-Si es que me incitas a tantos ruegos,
te doy la muerte sin vacilar.
Entonces mismo tiró el cuchillo,
de puñaladas le dió a su hermana
de puñaladas le dió a su hermana
y de las cuales ella murió.
Agonizando pudo decirle:
125
-hermano mío del corazón,
no me asesines, hermano mío,
no me asesines a la traición.
Los perros fueron quien la encontraron
porque ya daba muy mal olor
y un campesino que por allí pasaba
al ver el crimen se horrorizó.
Y el campesino siguió al pueblo
a darles parte a la autoridad;
vinieron gentes de todas partes
a ver el crimen de aquel lugar.
El juez ordena que la enterraran
porque ya daba muy mal olor;
castigaremos como cristianos
al asesino que la mató.
El asesino estaba presente,
era su hermano el que la mató.
-Adiós, hermana mía del alma,
adiós, hermana del corazón,
tu en el cielo lo pasarás
y en el presidio lo pago yo.
omance
Romance de Martín García
Un mocito de Mugardos, llamado Martín García,
se enamoró de una joven que se llamaba Sofía.
Por los primeros de enero con Sofía se casó
y de allí a poco tiempo de otra se enamoró.
Y una criolla que vino a Mugardos de veraneo
le robaba el corazón a aquel mozo postinero.
Sin duda ni relaciones los papeles arreglaron
y en un barco los dos juntos a la Argentina marcharon.
Donde pasaban los dos una vida muy dichosa
sin recordar que en España le quedaba su esposa.
Mas, al cabo de algún tiempo el cambió de pensamiento
porque sentía en su pecho un grande remordimiento.
Y al darse cuenta García que el cometiera una hazaña,
con muchas joyas y alhajas trató de volver a España.
Y el día quince de mayo y a la Coruña llegó
y durante unos días en un hotel se hospedó.
Un día inolvidable que por un jardín paseaba
se encontró con una joven que amargamente lloraba.
-¿Por qué lloras, jovencita? Por Dios, di lo que te pasa;
y llorando amargamente de esta manera le hablaba:
-Soy una desgraciadita, sola en el mundo me encuentro,
quisiera tirarme al mar y no tengo atrevimiento.
-No digas esas palabras, ten por Dios resignación,
ven y cuéntame tu vida que aquí tiene a un servidor.
-Soy hijita de una joven que se llamaba Sofía
y se casó con un hombre llamado Martín García.
Y al encontrarse mi madre y en estado interesante
126
1992
el malvado de mi padre se fue por el mundo alante.
Pero el traidor de mi padre se fue con otra mujer;
no se si es vivo o es muerto o se fue para no volver.
Y al darse cuenta García que era de él de quien hablaba
con mucha pena y dolor al suelo se desmayaba.
-Levántame, hija querida, ten compasión de tu padre;
yo fui el que abandoné a la pobre de tu madre.
Y la joven muy gozosa a su padre levantó
y después de acariciarlo de esta manera le habló:
-Hace tres años y medio que mi madre se murió
en el pueblo de Mugardos donde usted la traicionó.
Desde que murió mi madre yo me vine a esta ciudad
donde me hallo de muchacha en el hotel Continental.
Y para mayor desgracia, un mocito me engañó,
desde que me hallaba en cinta el traidor me abandonó.
-No tengas pena, hijita, mándalo a hacer puñetas,
que para ti traigo yo más de un millón de pesetas.
-¿Cómo te llamas, hijita, pues todavía no sé?
-Yo me llamo Carmencita para servirle a usted.
Se cogieron de bracete y en un hotel penetraron
y durante unos días a Madrid se trasladaron,
donde vivían los dos lo mismo que dos señores
y allí dio a luz una niña que era un capullo de flores.
127
omance
1992
Boas tardes, Maruxiña
-Boas tardes, Maruxiña,
vouche decir unha cousa:
si tu me queres a min,
eu non me caso con outra.
-Eu por malo non me teño
e menos por holgazán,
solamente que as rapazas
dicen que son un larchán.
-Tu non te fías de min
ieu contigo hei ser formal;
dáme un bico, Maruxiña,
non me fagas rabear.
-Que te quero ben o sabes,
non precisas preguntalo;
hai un ano que che dixen
que me quería casar.
-Si cho dicen non se engañan
porque tu eres un babullas;
andas xogando con todas
e non cumples con ningunha.
-Ahora, pídesme un bico,
despois, pídesme un abrazo
e así que pouquiño a pouco
vas entrando no palacio.
-Tu tomáchelo a risa,
pero dígocho de veras,
que ando buscando muller
e non topo quen me queira.
-Todo eso éche mentira,
solo é por pasar o tempo;
tu eres a máis preferida
que teño no pensamento.
-Por un bico que che pido,
xa te pos tan enfadada;
¿que farías se che pedira
o que levas con tanta gracia?
-Pois se ningunha te quere,
será porque tu eres malo
ou porque che teñan medo
que non cumples o traballo.
-Tu non me veñas con contos
porque eu non che fago caso
nin quererme como as outras
pra me faguer outro tanto.
-Teño un xuramento feito,
que mentras que esté solteira
nin ti nin ningún bribón
me ha ver a chocolateira.
128
omance
6-12-1993
Romance de “Manoel do Campo”
Escoiten, señores,
que o papel é branco,
e morreulle a burra
ao Manoel do Campo.
O Manoel do Campo
choraba por ela:
-¡Adiós, miña burra,
miña burra vella,
miña burra vella,
miña compañeira!
¿Quén me ha de levar
mañá o millo á feira?.
-O millo á feira
non che dea coidado,
si non o levo eu,
lévao o carro.
A burra, de morta,
regañou os dentes
e díxolle: -Adiós,
cuñados e parentes.
Seis varas de paño
pra facerlle o gorro
e o raio do xastre
esnacouno todo.
129
omance
Romance do Cesáreo
130
6-12-1993
Baronzás, próximo a Guinzo,
sin fábricas de escabeche,
suministra todo el año
la gran cantidad de leche.
En dicho pueblo vivía
con santo temor de Dios
un buen hombre que se llama
César el enterrador.
Vivía en santa calma,
de felicidad completa
hasta que sin ser de cine
tropezó con una estrella.
Pero antes de este tropiezo,
ya como el público sabe,
tuvo amores en Rabal
y en el pueblo de Morgade.
Mas aquella prea maldita,
mujer falsa de Rabal,
a Cesáreo amor fingía
creendo en el capital.
Por saber si este tenía,
siendo de todo capaz,
por saber si este tenía
fue un día a Baronzás.
Después de esta enterarse
que Cesáreo nada tenía,
al regresar a Rabal,
una carta le escribía:
"Desde hoy, amigo Cesáreo,
procura arreglar tu vida
pues he llegado a enterarme
que tu me correspondías
cortejando a otra mujer
que por Morgade vivía
con la cual non te casaches
porque un refaixo che pedía".
Dende esta, amigo Cesáreo
unha muller necesita
pr’o día da súa voda
recibir as súas caricias.
131
omance
Chamosiños Trasmiras.
Romance da Marcelina
que mucho te alza la saia, sí, sí;
que mucho te alza la saia.
-¿Como non che hei de remirar?
Catelina anda preñada sí, sí;
Catelina anda preñada.
Su madre dice: -matadla;
su madre dice: -matadla.
Su padre dice: -quemarla, sí, sí;
su padre dice: -quemarla.
Marcelina iba pr’a misa,
Marcelina iba pr’a misa;
su padre la remiraba, sí, sí;
su padre la remiraba.
-¿Qué me remira usted, padre,
qué me remira usted, padre?
¿Que me remira pr’a cara, sí, sí;
que me remira pr’a cara?
-¿Como non che hei remirar,
como non che hei remirar?,
132
22-8-1995
omance
Atás Cualedro.
15-7-1995
Romance da Joaquina
-Llamaremos el doctor.
Su madre le respondía:
-Ya verás ponerte buena,
paloma del alma mía.
Luego que vino el doctor
exclamó: -¡Pobre doncella!
hay que darle una sangría
para que pronto se muera.
-¡Padre mío de mi alma!,
no me puedo contener
pero me da mucha pena
el teneros que morder.
Y su padre le decía:
-¿Tú vas a tener valor
para morder a tu padre,
hija de mi corazón?
¡Santa Val de Jiménez,
oh mi divina patrona!
¡Dios nos libre, soberana,
de un perro con hidrofobia!
Lavando en el río estaba
aquella moza querida,
en compaña de su madre
¡Qué lástima de Joaquina!
Lavando en el río estaba,
¡pobre moza, Dios del cielo!
cuando sintió en el brazo
derecho morderla un perro.
Lavó su madre la herida
y le puso un vendaje;
aquella herida mortal
terminó al fin en curarse
133
omance
18-8-1995
-Eu xunguín os meus boiciños, ¡ai, miña vida!,
e leveinos, ¡ai! á arada, ¡vida del alma!
e no medio do camiño, ¡ai, miña vida!,
esquecéuseme a aguillada, ¡vida del alma!
Dei volta por ela á casa, ¡ai, miña vida!,
topei a porta pechada, ¡vida del alma!
Dei volta pola cociña, ¡ai, miña vida!,
tamén estaba pechada, ¡vida del alma!
Ábreme a porta, María, ¡ai, miña vida!,
que veño pola aguillada, ¡vida del alma!
-¿Como che hei de abri-la porta? ¡ai, miña vida!,
que estou co cura na cama, ¡vida del alma!
É o gato do convento, ¡ai, miña vida!
que anda atrás da nosa gata, ¡vida del alma!
-Non hai ghato con corona, ¡ai, miña vida!,
nin coa cabeza pelada, ¡vida del alma!...
135
omance
Sexas Trasmiras.
30-7-1995
-Eu xunguín os meus boiciños,
eu xunguín os meus boiciños,
oh leré, e fun con eles á arada,
e fun con eles á arada.
Cheguei ao medio da leira,
cheguei ao medio da leira,
oh leré, esquecéuseme a aguillada
esquecéuseme a aguillada.
Tornei volta e fun por ela,
tornei volta e fun por ela,
oh leré, encontrei porta pechada,
encontrei porta pechada.
Ábreme a porta, muller,
ábreme a porta, muller,
oh leré, que veño pola aguillada,
que veño pola aguillada.
-¿Como che hei de abrir a porta,
como che hei de abrir a porta,
oh leré, se estou facendo a colada,
se estou facendo a colada?
Alá el foi entrando,
alá el foi entrando,
oh leré, por onde el acostumbraba,
por onde el acostumbraba,
-¿Que é aquelo, muller,
que é aquelo, muller,
oh leré, que anda por baixo da cama,
que anda por baixo da cama?
-É o gato da veciña,
é o gato da veciña,
oh leré, que anda atrás da nosa gata,
que anda atrás da nosa gata.
Dáme a escupeta, muller,
dáme a escupeta, muller,
oh leré, que lle hei dar unha chumbrada,
que lle hei dar unha chumbrada.
Non fagas eso, meu home,
non fagas eso, meu home,
oh leré, que destruirás a casa,
que destruirás a casa.
-¿Que raio de gato é ise,
que raio de gato é ise,
oh leré, que ten a corona rapada,
que ten a corona rapada?
136
omance
Atás Cualedro.
15-7-1995
Eu xunguín os meus xatos
Eu xunguín os meus bois xatos,
eu xunguín os meus bois xatos,
lele, e leveinos á arada.
Tras daquela porteliña,
tras daquela porteliña,
lele, esquecéuseme a aguillada.
Eu din volta e fun por ela,
eu din volta fun por ela,
lele, topei a porta pechada.
-Ábreme a porta, muller-e,
ábreme a porta, muller-e,
lele, que veño pola aguillada.
-¿Como che hei de abrir a porta,
como che hei de abrir a porta,
lele, que estou faguendo a colada?
Eu entrei e fun entrando,
eu entrei e fun entrando
lele, senteime onde acostumaba.
-¿Que é aquelo, muller-e,
que é aquelo, muller-e,
lele, que anda debaixo da cama?
-É o gato do convento,
é o gato do convento,
lele, que anda atrás de nosa gata.
-Inda non vin gato negro,
inda non vin gato negro,
lele, que teña a coroa rapada.
Trai pra eiquí esa escopeta,
trai pra eiquí esa escopeta,
lele, tirareille unha tirada.
-Non fagas eso, meu home,
non fagas eso, meu home,
lele, que me encendera-la cama.
137
omance
Atás Cualedro.
13-7-1995
Romance de “Rosita”
-Al marcharme, Rosita encarnada,
me juraste que por mi aguardabas
y ahora vengo a casarme contigo
y resulta que ya estás casada.
-Casada, casadita estoy,
pues la ley me lo hizo aprender;
me casé en la flor de mi vida
con un hombre que yo nunca amé.
-Dame un beso, Rosita encarnada,
dame un beso, dámelo de amor;
como un hombre entró en tu pecho,
en tus labios quiero besar yo.
-Ese beso que tu a mi me pides
hoy y nunca te lo podré dar;
ese beso se lo dí a otro hombre
con que ahora me encuentro casada.
-Ese beso que yo a ti te pido
hoy y siempre me lo has de dar
pues si no, con mi mano derecha,
en tu pecho clavaré un puñal.
-No me mates, por Dios, no me mates;
no me mates y ten compasión,
que ese beso que tu a mi me pides
hoy y siempre te lo daré yo.
-Ya no quiero besos de tus labios,
sólo quiero lograr mi intención.
Y sacando un puñal de dos filos
en su pecho se lo clavó.
-Si mi amante marido supiera
que la muerte me ibas a dar,
a la cárcel conducido fueras
con la guardia civil por atrás.
138
omance
A Xironda Cualedro.
6-8-1993
Romance da peregrina
Camino de Santiago,
con grande adajo,
mi peregrina
la encontré yo
y al mirar su belleza
con gran presteza
mi amor al suyo
se aprisionó.
-¿Habéis visto
a una muchachita,
peregrinita, que el alma
irrita con su desdén?
Por ver si mis desvelos
hallan consuelos,
todas sus señas
daré también:
iba la peregrina,
con su esclavina
y su cartera y su doblón;
Y al mirar su cabello
tan largo y bello,
mi alma en ella
se me enredó,
y en la escura baralla
de las montañas
mi peregrina se me perdió.
lleva zapato blanco,
medias de seda,
sombrero fino
que es un primor.
Por ver si mis desvelos
hallan consuelo,
a los prados y flores
por mis amores
desta manera les pregunté:
139
omance
A Xironda Cualedro.
6-8-1993
San Antonio
- Ven acá, Antoñito,
ven acá, hijo amado,
escucha, que tengo
que darte un recado.
Por aquellas cercanías
ningún pájaro quedó
porque todos acudieron
donde Antonio los llevó.
Namientras que voy a misa,
gran coidado has de tener:
mira que los pajaritos
todo lo echan a perder.
Y los pajaritos,
que juntos estaban,
llenos de emoción,
alegres cantaban.
Y al ausentarse su padre,
que solito se quedó,
llegó San Antonio a la huerta
y a los pájaros llamó.
Y al ver venir a su padre,
luego los mandó callar;
llegó su padre a la puerta
le comienza a preguntar:
- Venid, pajaritos,
dejad el sembrado,
que mi padre ha dicho
que tenga cuidado.
- Ven acá, Antoñito,
ven acá, hijo amado;
¿has cuidado bien
de los pajaritos?
140
S. Antonio le responde:
-Padre, no tenga cuidado,
que para que no hagan mal
todos los tengo encerrados.
Salgan verdurones
y las carderinas
y las abutardas
y las golondrinas.
El padre, que vió
un milagro tan grande,
por diversas partes
mandó publicarlo.
Salga el cuco y el milano,
burla pastor andarillo,
canarios y ruiseñores,
todo pájaro divino.
Acudió el Sr. obispo
con grande acompañamiento,
quedaron todos confusos
al ver tan grande contento.
Salgan las hurracas,
tórtolas, perdices,
palomas, gorriones
y las codornices.
Abrieron ventanas,
puertas a la par,
por ver si las aves
se quieren marchar.
Las aves que van saliendo
todas juntitas se ponen,
escuchando a S. Antonio
para ver lo que dispone.
San Antonio, dijo a todos:
-Señores, nadie se agrave,
que los pájaros no marchan
menos que yo no les mande.
San Antonio dice:
-No entréis en sembrados,
marchad por los montes,
frisos y los prados.
Se puso en la puerta
y les dijo así:
- Vaya, pajaritos,
ya podéis salir.
Al tiempo, las aves luego
cantan con dulce alegría,
despidiéndose de Antonio
y de toda compañía.
Salgan cigüeñas con orden,
águilas, grullas y garzas,
gavilanes y abutardas,
lechuzas y ferograzas.
- Antonio divino,
por tu intercesión,
todos merezcamos
la eterna redención.
141
aria
aria
Atás Cualedro.
17-7-1995
lengalenga
-¿Que instrumentiño me sabe tocaire?
-Sei tocaire io clarineteiro.
-¿Como se toca io clarineteiro?
Liro, liro, io clarineteiro.
¡Ai, compaire, ieu seibo tocaire!
Tancatantán, io campaneiro
trumporruntrún, io bombeiro
liro, liro, io clarineteiro
-Sei tocaire io gueiteiro.
-¿Cómo se toca io gueiteiro?
io liro, liro, o gueiteiro
trancatatán, o campaneiro,
trumpurruntrún, io bombeiro
liro, liro, o clarineteiro
¡Ai compaire, ieu seibo tocaire!
-Sei tocaire io tamboriteiro.
-¿Como se toca io tamboriteiro?
Trumporruntún io tamboriteiro,
liro, liro, io clarineteiro.
-Sei tocaire io bombeiro.
-¿Como se toca o bombeiro?
Bum bum, io bombeiro,
trumporruntrún, io tamboriteiro,
liro, liro, io clarineteiro,
-Sei tocaire io violineiro.
-¿Como se toca io violineiro?
-Vío, vío, io violineiro,
liro, liro, o gueiteiro,
tancatantán, io campaneiro,
bum bum, io bombeiro,
trumpurruntrún, io tamboriteiro,
liro, liro, o clarineteiro.
¡Ai compaire, ieu seibo tocaire!
-Sei tocaire io campaneiro.
-¿Como se toca o campaneiro?
145
aria
Atás Cualedro.
15-8-1995
lengalenga
O fraile non quere ir á igrexa;
dicen as nenas por qué:
-porque no tiene zapato;
zapato yo le daré.
O zapato turrutaco,
con febilla, todo blanco.
O fraile non quere ir á igrexa
-porque no tiene calcetines;
calcetín yo le daré.
O calcetín pr’o botín
io zapato turrutaco
con febilla todo blanco.
-porque no tiene calzoncillo;
calzoncillo yo le daré.
O calzoncillo sin o brillo,
o calcetín pr’o botín
io zapato turrutaco
-porque no tiene pantalón;
pantalón yo le daré.
O pantalón sin o botón
io calzoncillo sin o brillo
io calcetín pr’o botín
io zapato turrutaco
-porque no tiene chaleco;
chaleco yo le daré.
O chaleco sin o freco
io pantalón sin o botón
io zapato turrutaco
-porque no tiene camisa;
camisa yo le daré.
A camisa toda lisa
io chaleco sin o freco
io zapato turrutaco
146
-porque no tiene chaqueta;
chaqueta yo le daré.
A chaqueta toda preta
ia camisa toda lisa
io zapato turrutaco
-porque no tiene sombrero;
sombrero yo le daré.
O sombrero co bolero
ia chaqueta toda preta
ia camisa toda lisa
io zapato turrutaco
aria
A Xironda Cualedro.
6-8-1993
-¡Ai, Lolita! eu marcho pr’a guerra,
tu comigo não quieres venir.
Si não quieres venirte comigo
unha carta che voy a escribir.
Foi cartero á casa da Lola,
unha carta a Lola le dió
y a Lola se puso a leerla
un desmayo a Lola le dió.
-¿Que che pasa, linda de mi vida?
-¡Madre mía, que me va a pasar?
¡Es que tengo el novio en la guerra;
madre mía, le van a matar!
147
aria
Trasmiras.
Teño a saia velliña,
toda rotiña de andar a bailar;
iagora teño unha nova,
feita na moda pra istrear.
E non olles pra min, non olles
e non olles tanto, tanto;
non olles pra min, non olles
que eu non son o teu incanto.
148
5-5-1995
aria
Atás Cualedro.
15-7-1995
A muller do tío Mateu,
Xirómino meu, Xirómino meu,
ten unha xiroba
que lla fixo o tío Mateu,
Xirómino meu, Xirómino meu,
co rabo da escoba.
A muller do tío Mateu,
funga de noite e de día;
ela dis que non quería
pero el foi e trabou
a muller do tío Mateu,
Xirómino meu,
¡que contenta quedou!
149
aria
Atás Cualedro.
Camiño de Celanova,
camiño de Cortiñanda
onde se segaba o viño
e se vendimaba o pan.
A bandeira está parida
e o bandeiro vai lavar
a cadela mide o viño
e o gato fai o xantar.
Heiche de contar
o conto das cen mil mentiras:
polo mar andan as lebres,
polo monte as anguilas;
polas aradas, os peixes,
hai que atalas con angarillas.
150
15-8-1995
aria
Lamalonga Cualedro.
4-9-1995
Xa pasei á roupa o ferro,
xa pasei o meu vestido
e mañá voume casar-e
e o Manuel é meu marido.
E a muller do Roquitroqui
e máis outra baldroeira,
batéronlle ó Manuel
que estaba na borracheira.
Todos me queren
ieu quero ben,
quero o Manuel
non quero máis ninguén.
BIS
Todos me queren
ieu quero ben,
quero o Manuel
non quero máis ninguén.
BIS
151
aria
Rebordondo Cualedro.
Laurindiña está doente,
no peito ten unha dor.
-Ieu ben cho dixen, Laurinda,
que era o ben feito ir ao doutore,
que o mal do coração
ié un mal que non ten cura.
Ialá vai a triste Laurinda,
tan linda pr’a sepultura.
152
11-9-1993
aria
1992
De la Sierra Morena abaixo
vin vir a un caballero.
-Ou tu has de ir deshonrada
ou che hei de quitar a vida.
-Déixame ir, déixame ir
cumplir a miña romería.
-Ou ti has vir deshonrada
ou che hei de quitar a vida.
E andando nos grandes golpes,
puñal de oro le caíra;
la niña como era lista
de buen ghanado cogería.
153
aria
Cando se pon a lúa
tras dos penedos
choran as estreliñas
todas do ceo.
Eu tamén choro,
eu tamén choro
cando non me alumean
eses teus ollos.
Buscan os piturreises
pra faguer niño
herba santa que nace
beira do río.
Eu busco sólo,
eu busco sólo
unha mirada meira
dises teus ollos.
154
27-5-1997
aria
27-5-1997
Na aldea lexana
fumegan as tellas, ¡ai, ai!
detrás dos petoucos
vaise pondo o sol.
Retornan pr’a casa
coa noite as ovellas
triscando na beira
do céspede mol.
Un vello arrimado
a un pau de sanguiño, ¡ai, ai!
o monte atravesa
de cara ao pinar.
Vai canso, unha pedra
atopou no camiño
e nela sentouse
pra folgos tomar.
E dixo: -¡ai, ai,
que triste eu estou!
Eo sapo que oía
repuxo “crou, crou”.
-Ás ánimas tocan
tal noite como esta, ¡ai, ai!
ardeume a casa,
morreume a muller,
ardeume a xugada
na corte, e a besta,
na terra a semente
botouse a perder.
Vendín pr’os trabucos
bacelos e hortas, ¡ai, ai!
e vou polo mundo
de entón a pedir.
E cando non topo
as portas pechadas
os cans sáenme a elas
e fanme fuxir.
Canta, sapo, canta,
que eu e ti somos dous.
E o sapo choroso
repuxo “crou, crou”.
155
aria
Perrelos Sarreaus.
Polo mar abaixo,
vai cantando un sapo,
todo o mundo dice:
-recluclú, mírame pr’o papo
que hoxe si ha de haber quen queira
recluclú, galiña branxeira.
Galiña branxeira
non a quero ser
que hoxe si, meniña,
la la la ra la la......
156
10-10-1993
Cancioneiro Popular
da Provincia de Ourense.
Vol. 2
MÚSICA POPULAR
nstrumental
ota
Laroá Xinzo de Limia. 1994
161
ota
Laroá Xinzo de Limia.
162
1994
ota
1994
163
ota
Xocín Porqueira.
164
1995
ota
165
ota
Sarreaus.
166
1993
uiñeira
1994
uiñeira
1994
167
uiñeira
168
1994
uiñeira
1994
uiñeira
1994
169
uiñeira
Xocín Porqueira.
170
1995
uiñeira
Ordes Rairiz de Veiga.
1994
171
uiñeira
172
1994
uiñeira
Carapazás Bande.
1994
173
asodobre
174
1994
asodobre
1994
175
asodobre
176
1994
asodobre
1994
177
asodobre
178
1994
asodobre
1994
179
asodobre
180
1994
asodobre
1994
181
asodobre
Carpazás Bande.
182
1994
asodobre
Xocín Porqueira.
1995
183
asodobre
Xocín Porqueira.
184
1995
asodobre
1994
185
asodobre
186
1994
asodobre
1994
187
asodobre
188
1994
asodobre
Sarreaus.
1993
189
asodobre
Sarreaus.
190
1993
edio paso
1994
191
edio paso
192
1994
edio paso
1994
193
azurca
1994
1994
azurca
194
asarrúas
1994
195
“
umba”
196
1994
“
1994
197
umba”
“
umba”
198
1994
“
1994
199
umba”
“
umba”
Xocín Porqueira.
200
1995
“
1994
201
olero”
“
als”
202
1994
“
1994
203
als”
“
als”
Sarreaus.
204
1993
anto de Nadal
1994
205
archa Procesional
206
1994
archa Procesional
1994
207
archa Procesional
208
1994
Relación
de
Informantes
ELACIÓN DE
ABAVIDES (TRASMIRAS)
páx. 106, 107, 108, 110
BUSTELO (XUNQUEIRA DE AMBÍA)
Traballo de campo feito por:
Data:
páx. 79
Isaac Alonso Estraviz
1995
Data:
Informantes:
Castro Floxo
1993
Informantes:
Benita Cotilla (1926)
Casilda García Lozano
ATÁS (CUALEDRO)
NFORMANTES
Josefa Garrido Blanco (1925)
Ascensión Saburido Fernández
Aurora Carnero Carnero
Carmen Ledo Quintas (1939)
Celsa Domínguez (1926)
páx.47, 61, 62, 67, 95, 96, 97,
(1921)
98, 99, 133, 137, 138, 145, 146, 149, 150
Data:
CARPAZÁS (BANDE)
1995
páx. 173, 182
Informantes:
Data:
Alfredo Pousa Sanmamed (1911)
Alfredo Folgoso Sanmamed (1911)
Antonia Pousa Sanmamed (1914)
Castro Floxo
1994
Informantes:
Damián Feijoo e Damas Feijoo (Os Feijóos)
CHAMOSIÑOS (TRASMIRAS)
BARONZÁS (XINZO DE LIMIA)
páx. 80, 81, 86, 87,
129, 130
Data:
Data:
páx. 132
1995
Informantes:
Castro Floxo
1993
Maruja Gómez
(1937)
Informantes:
Sr. Antonio Seguín (Tombo) (1923)
Sra. Julia Márquez (1916)
Concepción Márquez (1922)
José Villarino (1920-1996)
(gaiteiro cabeza dos “Airiños da Limia”)
CRESPOS (RAIRIZ DE VEIGA)
páx. 53, 54, 55, 57,
64, 65, 116
Data:
Castro Floxo
1994
Informantes:
Carmen Pérez Carbajales
Marina Nogueiras (1930)
211
(1932)
ELACIÓN DE
NFORMANTES
FARAMIÑÁS (PORQUEIRA)
LODOSELO (SARREAUS)
páx. 88, 120, 124, 135
Data:
Félix e Castor Castro
1995
Data:
FOLGOSO (SARREAUS)
Juan Pérez Iglesias (O Golpiño)
(1925)
ORDES (RAIRIZ DE VEIGA)
páx. 48, 70
(1926)
páx. 171, 172, 185,
186, 187, 188, 195, 207, 208
Data:
1996
Informantes:
Informantes:
Carmen Fernández
páx. 112, 115
Castro Floxo
1993
Data:
Informantes:
Saladina Bolaño
Joaquina López Losada (1928)
Manuel Corbal (1927)
Preciosa Lage Lozano (1920-1995)
Vicenta Rodríguez
Castro Floxo
1994
Informantes:
Ernesto Araujo Pérez “O Carballal”
PERRELOS (SARREAUS)
páx. 73, 74, 75, 76, 156
LAMALONGA (CUALEDRO)
Data:
páx. 63, 100, 151
Data:
Saladina Rodríguez Salgado (1918)
Eligio Míguez González
Josefa Castillo (1914)
Manuel Estévez Conde
Rosalía Laza
Soledad Rodríguez Gómez (1914)
1995
Informantes:
Dominga Colmenero López (1945)
Ricardo Parada Fidalgo (1928)
LAROÁ (XINZO DE LIMIA)
PIÑEIRA SECA (XINZO DE LIMIA)
páx. 161, 162, 163,
167, 168, 169, 174, 175, 176, 177, 178, 179,
180, 181, 191, 192, 193, 194, 196, 197, 198,
Data:
199, 201, 202, 205, 206
Isaura Mangana (1916)
Josefa Castillo (1914)
Orentina Villar
Rosa (1923)
Castro Floxo
1994
Informantes:
Juan Ferreiro Ferreiro
Castro Floxo
1993
Informantes:
Data:
Castro Floxo
1993
Informantes:
(1916-1998)
212
(1924)
páx. 78
ELACIÓN DE
PORTO (VILAR DE BARRIO)
SANTA VAIA (TRASMIRAS)
páx. 58, 68, 69, 84,
páx. 104
89, 118, 121, 154, 155
Data:
NFORMANTES
Castro Floxo, coa colaboración
de Manuela Rodríguez Nieto
1997
Data:
1995
Informantes:
María González
(1905)
Informantes:
María Lorenzo Blanco (1935)
Perfecta Pazos Pérez (1925)
Teresa Merelles Merelles (1919)
Francisco Prado Souto (1938)
Manuela Janeiro Cid (1928)
Umbelina Fernández Sorga (1915)
Felicitas Fernández Sorga (1921)
Astencina Vidal Gómez (1936)
Manuela Vidal Gómez (1932)
Claudina Blanco Nieto (1932)
Rosa Gómez Martínez (1934)
Mª Isabel Nieto Nieto (1934)
Flores Blanco Nieto (1929)
Germán Prado Sorga (1929)
Hermesinda Souto Nieto (1918)
REBORDECHAO (VILAR DE BARRIO)
SARREAUS
Data:
Castro Floxo
1993
Informantes:
Emilio Gallego
(1927)
SEIXAS (TRASMIRAS)
páx. 119, 136
Data:
1995
Informantes:
María Pérez Gómez
(1946)
SERRALLEIRAS (TRASMIRAS)
páx. 51, 52,
páx. 102
125, 126, 128, 153
Data:
páx. 166, 189, 190, 204
Castro Floxo
1992
Data:
1995
Informantes:
Celia Moure Pérez
Informantes:
(1937)
Sr. Silvestre
TRANDEIRAS (XINZO DE LIMIA)
REBORDONDO (CUALEDRO)
páx. 152
Data:
Castro Floxo
1990
Informantes:
Data:
Manuel Martínez Bolaño
Informantes:
Hotensia Núñez Campos
213
páx. 77
ELACIÓN DE
TRASMIRAS
NFORMANTES
A XIRONDA (CUALEDRO)
páx. 92, 94, 148
Data:
1995
Data:
Informantes:
Hortensia Seara Joga
páx. 43, 44, 45, 46, 139,
140, 147
1993
Informante:
(1901)
Guadalupe Alvarez Suárez
(1910)
VILARIÑO DA VEIGA (XUNQUEIRA DE AMBÍA)
páx. 66, 71
XOCÍN (PORQUEIRA)
Data:
Castro Floxo
1993
Data:
Félix e Castor Castro Vicente
1995
Informantes:
Informantes:
Ignacio
Arundina Blanco (1903-2002)
Carmen Cid Casas (1933)
Corona Domínguez
Florinda Domínguez Domínguez (1920)
Isolina Baouzas Prol (1918)
Rosa Domínguez Domínguez (1933)
Rosario Cabido Blanco (1937)
214
páx. 164, 170, 183, 184, 200

omance - CCP Xaquín Lorenzo

Transcripción

Documentos relacionados

Reflejo los perfiles de la sociedad marroquí

María Mariño Olga Osorio `Dreamgirls` Norah

C~fti9e - Consello da Cultura Galega

El `Teatro completo` del autor inglés, un libro

O viaxeiro en Tréveris `Diarios` de Ionesco

cine músic a libro s