Material Educativo para Educación General Básica
Transcripción
Material Educativo para Educación General Básica
Material Educativo para Educación General Básica Gobierno de Chile, Ministerio de Obras Públicas, Dirección General de Aguas. “Turu Turu” Agua en mi isla Material Educativo para Educación General Básica. Este material fue desarrollado por la Dirección General de aguas, a través de la Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica, en colaboración con la Comisión Nacional de Desarrollo Indígena. Niñas y niños de Rapa Nui: Para mi es motivo de particular orgullo entregarles este material educativo sobre el agua en la isla, que constituye un invaluable legado para Uds., que el día de mañana serán quienes tomen las decisiones acerca de su tierra y su futuro. Dirección General de Aguas (DGA): ente estatal Comité encargado de promover la gestión y administración Internacional (CONAPHI Chile): creado para asesorar del recurso hídrico en un marco de sustentabilidad, al gobierno en aquello relacionado con el desarrollo interés público y asignación eficiente, además de y materialización del PHI, proponer proyectos proporcionar y difundir la información generada nacionales y servir como enlace entre Chile y los por su red hidrométrica, ambas con el objeto de estados miembros de la ONU y algunos organismos contribuir a la competitividad del país y mejorar la técnicos internacionales. http://www.phi.cl Nacional del Programa Hidrológico calidad de vida de las personas. http://www.dga.cl Comisión Nacional de Desarrollo Indígena (CONADI): Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH): Institución encargada de promover, coordinar y ejecutar entidad dependiente de la Dirección General de Aguas (DGA) encargada de analizar y aportar la acción del Estado a favor del desarrollo integral de CONADI las personas y comunidades indígenas, especialmente soluciones para la promoción del uso eficiente del en lo económico, social y cultural para así impulsar agua. http://www.ineh.cl su participación en la vida nacional, a través de la coordinación intersectorial, el financiamiento de las iniciativas de inversión y la prestación de servicios a usuari@s. http://www.conadi.cl Matías Desmadryl Lira Director General de Aguas Editora: María Angélica Alegría Calvo Ingeniera Civil Hidráulica Jefa Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH) Autora: Andrea Fuentealba Matamala Profesora de Educación Básica y Parvularia Encargada del Área de Educación (INEH) Diseño e Ilustración: Susan Rojas Droguett Indexa Comunicación Traducción María Eugenia Tuki Pakarati Se agradece el valioso aporte de los y las docentes de todos los establecimientos educacionales de la comuna de Isla de Pascua; y al Director Regional de DAP Isla de Pascua, Enrique Pakarati Ika "MAURURU" Hoy en día existe una amenaza real de escasez de agua y las consecuencias asociadas a este hecho, son fundamentales para determinar el desarrollo de los países y los territorios. Por ello la importancia de realizar Tutu Turu: Agua en mi Isla” relacionado con un recurso esencial para la vida, con respeto por la diversidad y la idiosincrasia de los pueblos. En el caso de Rapa Nui, las únicas fuentes de agua son las lluvias y las aguas subterráneas que se acumulan en los acuíferos, de ahí que sea relevante entender y preservar un recurso vital para el desarrollo con equidad de la isla y sus habitantes, ya que sin agua limpia no hay vida ni progreso posible. Tenemos la necesidad y el deber de respetar el recurso hídrico y convertirlo en un elemento de paz, armonía y crecimiento, para lo cual Uds. pueden contribuir aprendiendo desde la escuela el manejo del agua, que ya se torna insuficiente en la isla. ¡Les necesitamos! Requerimos de su ayuda para asegurar el porvenir de Rapa Nui, que en su calidad de futur@s ciudadan@s y poseedor@s tengan una fuerte y enraizada “cultura del agua”, un comportamiento social sustentable y en una nueva actitud, llena de solidaridad y entendimiento, capaz de generar alianzas para resolver de manera pacífica los conflictos que se generen entre quienes usan el agua. En definitiva, para lograr un equilibrio entre el desarrollo de actividades productivas, proveer el bienestar social de las personas, la conservación de nuestro medio ambiente y respeto por la diversidad cultural, ustedes jugarán un rol vital y trascendente. Para la Dirección General de Aguas y en especial para la Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica, la educación para la sustentabilidad del recurso hídrico es una herramienta esencial para la conservación y buen uso del agua. De esta forma, también se contribuye al cuidado ambiental y de la vida, y en este caso particular, ello se vuelve especialmente importante y necesario. Les invitamos a ser personas concientes, capaces de promover en las próximas generaciones el uso racional y eficiente de un recurso vital para la vida y el desarrollo. Serán ustedes, nuestr@s niñ@s y jóvenes, guardianes y responsables de cómo se use el agua en el futuro en este bello lugar, lleno de historias y leyendas, cada vez más poblado y con crecientes necesidades de este recurso. ¡A Uds. que representan el futuro, les dedicamos Tutu Turu: Agua en mi Isla”! Dirección General de Aguas Iniciativa Nacional de Eficiencia Hidrica Morandé 59, oficina 827, Santiago, Chile. Tel: (56 2) 449 3851 - (56 2) 449 3833 www.dga.cl www.ineh.cl 2 Esta publicación puede ser reproducida para propósitos educativos en su totalidad o en parte, y en cualquier forma, sin autorización del poseedor de los derechos de autor, haciendo expreso reconocimiento de las fuentes. La Dirección General de Aguas, agradecería recibir una copia de cualquiera de las publicaciones que utilicen este material como fuente. Esta publicación no debería utilizarse para la reventa o cualquier otro uso comercial, sea cual fuere, sin previo permiso por escrito de la DGA. Nota: Algunas actividades de esta guía corresponden a actividades del proyecto WET www.projectwet.org MATÍAS DESMADRYL LIRA DIRECTOR GENERAL DE AGUAS 3 N E O S Mis habitantes me llaman Rapa Nui Cabo Norte o Isla Grande, Te Pito Te Henua u Ombligo del Mundo, Mata ki te rangi u Ojos que miran al cielo. Mi nombre Isla de Pascua, se debe al navegante Maunga Terevaka holandés Jacobo Roggeween que me Parque Nacional Rapa Nui Playa Ovahe AHU ATURE HUKI descubrió en la celebración de Pascua de Resurrección, el 5 de abril de 1722. Playa Anakena Volcán Rano Aroi Me localizo en La Polinesia, en medio CONAF ANAKENA AHU TE PITO TE KURA Cabo OHiggins del Océano Pacífico, a 3.600 kms al oeste de la ciudad de Caldera y tengo una extensión de AHU TEPEU Maunga Pukatikei 163,6 km², lo que me convierte en la mayor de Parque Nacional Rapa Nui las islas del Chile insular. En mis tierras habitan 3.791 personas (censo 2002), concentradas poblado existente. AHU AKIVI ANA TE PAHU Motu Tautara principalmente en Hanga Roa, capital y único Península Poike Volcán Rano Raraku CONAF RARAKU Aquí en mi isla no existen cauces permanentes de agua, sólo en algunas quebradas hay AHU TONGARIKI AHU HANGA TETENGA escurrimientos esporádicos que dependen de la abundancia e intensidad de las precipitaciones o lluvias que caen sobre mi; mi terreno que es de PUNA PAU consistencia permeable, permite que la lluvia se filtre rápidamente hasta las capas de roca ESTACIONES DE MEDICIÓN COMO RECURSO PEDAGÓGICO Cabo Roggeveen Motu Marotiri Parque Nacional Rapa Nui Hanga Roa Lugar de ceremonial AHU AKAHANGA volcánica. Lugar de pesca Aero puert o In MATA ternacion al VERI Luego, el agua se canaliza y forma napas o acuíferos, alguno de los cuales afloran en la Parque Nacional Rapa Nui orilla de la costa y otros bajo la superficie del mar, donde se mezclan con el agua salada. A su vez, al interior de los orificios de las CONAF ORONGO entremedio de las capas de rocas volcánicas. En los cráteres de los volcanes Rano Aroi, Rano Raraku y Rano Kao hay tres cuerpos Lugar donde se encuentran moais AHU VAIHU Lugar donde se encuentran geoglifos AHU VINAPU ORONGO Ubicación de Estación de Medición Volcán Rano Kau rocas se puede encontrar agua dulce producto del agua de lluvia que se desliza por gravedad Maunga Orito Soy uno de los principales destinos turísticos Motu Kao Kao Motu Iti Motu Nui de Chile gracias a mi belleza natural y mi Cabo Sur misteriosa cultura ancestral, cuyos únicos vestigios corresponden a enormes estatuas conocidas como moáis. Para preservar lacustres que presentan buena disponibilidad de dichas características, el Gobierno de Chile aguas lluvias. administra, a través de la Corporación Nacional Forestal (CONAF) el Parque Nacional Rapa Nui, que fue declarado Patrimonio de la Humanidad por la UNESCO en 1995. 4 Una estación meteorológica es una instalación destinada a medir y registrar regularmente diversas variables meteorológicas. Estos datos se utilizan tanto para la elaboración de predicciones meteorológicas a partir de modelos numéricos como para estudios del tiempo y del clima. Una estación de medición tiene múltiples beneficios en los aprendizajes de los estudiantes, entre los cuales se puede destacar la posibilidad de experimentar el método científico, hacer seguimiento a diferentes componentes del medio ambiente y, por ende, convertirse en ciudadanos informados de primera fuente respecto de cambios locales debido a la intervención antrópicas. 5 La circulación y conservación del agua en nuestro planeta se llama ciclo hidrológico CONDENSACIÓN o natural. Es decir, mar, lagos, ríos, nubes y A medida que el agua se eleva en su estado lluvia están en constante cambio ya que el gaseoso, el aire humedecido se enfría y el vapor agua de la superficie al cambiar de estado, se se convierte en agua, formándose las nubes. evapora, precipita, se filtra por la tierra o cae en forma sólida o escurre. El agua total en el planeta no varía, es la misma que pasa por los distintos estados o etapas del ciclo. EVAPORACIÓN Proceso por el cual el agua de la superficie del PRECIPITACIONES mar y las acumuladas en los volcanes pasan Una vez formadas las nubes las gotas de vapor haber adquirido energía suficiente para vencer la de agua se juntan y caen por su propio peso, tensión superficial. del estado líquido al estado gaseoso, esto tras A generando las lluvias. ctividad Intenta responder lo siguiente: ¿Dé dónde se obtiene el agua que llega a tu casa? ¿Para qué se usa el agua? ¿Cómo participan los árboles y plantas en el ciclo del agua? El ciclo hidrológico ayuda a limpiar el agua, ¿Conoces alguna otra manera de limpiar el agua usada por las personas en tu isla? Al evaporarse, el agua deja atrás todos los elementos que la contaminan o la hacen no apta para beber (sales minerales, químicos, desechos). Por eso, el ciclo del agua nos entrega un elemento puro. Pero ESCORRENTÍA hay otro proceso que también purifica el agua y es parte del ciclo: la transpiración de las plantas. Se refiere a la parte del agua que escurre por la tierra después de las lluvias hasta llegar a captadores de aguas lluvias y al océano. Otra parte, y más lentamente, se filtran a través del suelo poroso, formando capas de agua subterránea o Acuíferos. 6 7 Tod@s mis habitantes necesitan y usan el agua. Es decir, plantas, animales y personas aprovechan el recurso hídrico acumulado después de horas de lluvias. Las personas usan y ensucian el agua a través de sus actividades Los usos del agua pueden ser: DIRECTOS: beber, comer, lavar, bañarse o limpiar. INDIRECTOS: a través de la confección de las cosas que usamos: papel, ropa, alimentos. diarias en la casa, colegio y el trabajo. El CONSUNTIVO: Cuando se utiliza o consume problema, es que suelen olvidarse que plantas totalmente. Por ejemplo, la agricultura. y animales silvestres también necesitan agua NO CONSUNTIVO: el agua usada se regresa a limpia para vivir. la fuente de origen. Por ejemplo la producción navegación o el surf 2. Solicítales que elijan ser un usuari@ del agua y que se cuelguen un letrero que les identifique como tal (agricultor(a), ganader@, dueñ@ de casa, artesan@, pescador@, dueñ@ de hotel, dueñ@ de restaurante, panader@, turista, zancudo, gambusia, etcétera). 3. Coloca en el centro del mapa un recipiente con agua (representa el agua subterránea). de energía hidroeléctrica. NO EXTRACTIVO: el agua se usa sin extraerla de la fuente natural como por ejemplo la La calidad del agua, después de ciertos usos, ya no es la misma. A eso se le llama contaminación y son responsables de producirla en un gran porcentaje las personas, afectando su propia salud y la de tod@s l@s seres vivos que habitan la Isla y el planeta. 8 1. Reúne a tus amig@s de clase y dibujen en el suelo el mapa de la Rapa Nui. Pídeles que se coloquen en cada lugar donde se almacena lluvia (Rano Kau, Rano Raraku, Rano Aroi, Acuífero). 4. Entrega a cada “usuari@” un vaso pequeño de plástico transparente con agua, y pide que cada un@ explique en qué consiste su actividad y cómo usa el agua. Durante este proceso agrega una gotita de colorante vegetal o de tierra, de tal forma que el agua se vea sucia como resultado de la correspondiente actividad productiva, excepto cuando se trate de la gambusia, el zancudo o alguno que mantenga su agua limpia. A ctividad 5. Pregúntale a cada “usuari@”, después de que su agua se haya contaminado, que indique a dónde va esa agua usada o residual. Seguramente te responderá que a las napas subterráneas o acuífero. A l@s usuari@s que no contaminan, preguntar las razones por las cuales no lo hicieron. 6. Pregunta a tus compañer@s qué es lo que aprendieron con esta actividad, y que expliquen si hay alguna relación entre lo que cada usuari@ hace y la calidad del agua. Comentar sobre las consecuencias negativas de las acciones que realizamos y de los beneficios que se podrían obtener si quienes usan el agua participan de la solución ante la contaminación. 7. Si aún te queda tiempo de trabajar, puedes preguntar a cada “usuari@” cómo usan los productos de l@s demás, de manera de ver la interrelación entre todos. 9 ¿Qué significa ser un buen Al igual que en el lugar donde viven, el agua que utilizamos vecino o vecina? ¿Qué tal si tu depende de que las personas sean buen@s vecin@s, ya que pelota fuera a parar al jardín todo lo que hacemos puede afectar a nuestro recurso hídrico, contiguo y no te la quisieran regresar?; ¿sería un ejemplo de un buen vecin@?. Buena de ahí la importancia de comunicarse y solidarizar. ¿Cómo puedes ejercer la buena vecindad del agua?. Puedes usar herramientas para curarla, cuidarla y protegerla. Puedes usar la técnica de RCP: Restauración, Conservación y Protección. vecindad significa comunicarse con las personas, seguir las y trabajar con l@s demás para proteger y restaurar lugares reglas, cooperar, mostrar respeto de contaminación de las napas subterráneas. La búsqueda por el resto y cuidar su entorno. de soluciones a los problemas en los que participan muchas Tú puedes conservar el agua, prevenir la contaminación A 1 Junta a ocho amig@s o familiares y adopten cada un@ un papel de un “usuari@ del agua”: biólog@, granjer@, agricultor@, hidrólog@, polític@, turista, empresari@ y ciudadan@. ctividad 2 Ata ocho cordones del mismo largo alrededor de una liga gruesa, bien ajustada a una lata llena de agua hasta ¾ de su capacidad. 3 Pídale a cada “usuari@” que tomen con cuidado su cordón y, en equipo traten de levantar la lata y moverla sin que se derrame. La cooperación y la comunicación son esenciales para que esto funcione. 4 Los “usuari@s” trabajan juntos para protegerla. En equipo, traten de mover la lata por encima de un obstáculo, como una cuerda estirada. Esto simula una inundación. Pasar por debajo simula una sequía. Tú eres un usuari@ del agua de nuestra isla y todo lo que hagas para protegerla vale. ¡Pequeñas acciones producen grandes cambios! personas se denomina “manejo integrado”. Encuentra a l@s buenos vecin@s de lugares en la siguiente ilustración. Después realiza esta actividad con tus amig@s y/o familiares a fin de aprender cómo trabajar juntos para proteger el agua. 10 11 La calidad del agua, puede ser buena, mala o Descubrir y precisar la protección de la calidad de un grado intermedio, y se ve afectada por una del agua ha sido esencial para resguardar este variedad de factores, tanto naturales como causados preciado y escaso recurso, de ahí la importancia de por las personas. sorprendentes instrumentos creados por científicos para determinar la calidad del agua a través del El agua sana es aquella que sostiene y mantiene la vida, la que posee alta calidad para satisfacer las establecimento de parámetros de tipo: necesidades de l@s usuari@s. Físicos: temperatura, turbiedad y flujo Los factores naturales que pueden influir en la Químicos: pH, cloro y oxígeno disuelto. calidad del agua son el tipo de suelo, los minerales Biológicos: insectos acuáticos, bacterias y virus; disueltos, las formaciones rocosas y la vegetación. Entre los factores humanos se encuentran los escurrimientos de líquidos de vertederos o basurales, casas y granjas. Existe una relación directa entre agua sana y son sólo algunos. En el caso del agua potable, las Norma de Agua Potable establecen niveles aceptables de los El agua ayuda a mantener el tono muscular y la flexibilidad de la piel. El agua, como fluido esencial en las coyunturas, ayuda a los huesos a deslizarse suavemente. Tu cerebro es 75% agua y esta se encarga de mantenerlo activo y alerta. parámetros físicos, químicos y biológicos. Para estar en forma, l@s médic@s recomiendan gente sana, ya que las personas necesitan beber al menos 8 vasos de agua al día. Si haces grandes cantidades de agua buena para mucho ejercicio o si te enfermas, es posible que vivir bien. A su vez, la necesitamos necesites beber más agua de lo usual. En ocasiones, para los cultivos, el establecimiento la razón de sentirnos cansad@s, se debe a la falta de de pueblos y la fabricación de agua en nuestro organismo, es decir, podemos estar productos y servicios. deshidratad@s. El agua es parte de una dieta saludable y ayuda a digerir la comida para producir energía. A Busca en el diccionario, todas las palabras del texto que no domines. En fluidos corporales como la sangre, el agua es la encargada de transportar nutrientes esenciales a todo el organismo. Cuando exhalamos, perdemos dióxido de carbono y agua, ambos subproductos de la respiración. 12 ctividad En los riñones y el intestino delgado, el agua ayuda a remover materiales de desecho. El agua ayuda a controlar la temperatura corporal y elimina desechos, a través de la piel. 13 Las ballenas y los delfines son mamíferos al igual que tú, que viven toda su vida en el mar, pero este hogar no puede apagar la sed de los seres humanos, ustedes necesitan agua dulce. El agua contiene, de manera natural, cierto tipo de bacterias; la mayor parte de ellas inocuas. El agua potable es analizada y monitoreada continuamente para asegurar que esté libre de toda bacteria que pueda dañar al ser humano. Las partículas de los pesticidas y herbicidas son mil veces más pequeñas que las partículas de humo, contaminando más raídamente las fuentes de agua. 14 Las personas pueden sobrevivir un mes sin ingerir alimentos, pero tan sólo una semana sin beber agua fresca. En Chile, existe una institución llamada Superintendencia de Servicios Sanitarios (SISS) que tiene como función, fiscalizar la calidad del agua que distribuyen las empresas de agua potable, ya que deben entregar un agua que no afecte la salud de los usuarios. La empresa de agua en la Isla se llama SASIPA. Los esfuerzos por mantener el agua limpia, saludable y potable datan del Imperio Romano, en donde se dictaron leyes para mantener los causes de agua libres de basura. De esta forma, declararon ilegal el establecimiento de hornos, curtiembres, rastros (mercados callejeros al aire libre) o cementerios a menos de 25 metros de un pozo para no contaminarlos. La gambusia es un pez que las personas introducen en sus estanques, ya que se especializan en rastrear la superficie del agua, buscando y devorando larvas y pupas de diversos mosquitos. De esta forma, se previenen enfermedades. Se encuentran originalmente en los cráteres de los volcanes. Los suelos de la isla son delgados y su origen volcánico determina que su principal característica sea su porosidad, incidiendo de forma determinante en la inexistencia de escurrimientos de agua superficial. Los ácidos del estómago desempeñan un papel importante en la digestión de los alimentos. Uno de ellos, el ácido clorhídrico, tiene un pH inferior a uno, y es casi tan fuerte como el ácido que produce una bacteria. 15 HIRO A Pregunta a tus familiares y amig@s las leyendas que conocen acerca del ctividad agua y echa a volar tu imaginación. Escribe la leyenda que más te haya gustado y cuéntasela a tus compañer@s. Es el nombre del Dios de la Lluvia, era invocado en períodos de sequía con el fin de que prodigase lluvia por medio de rogativas que estaban a cargo del ARIKI PAKA, Gran Señor de la Sequía. TAHETA Antiguamente, la gente de la isla usaba las TAHETA, pequeñas fuentes con cavidades hechas MANAVAI De antaño, también proviene en rocas, para utilizarlas como receptoras de agua de lluvia. un sistema que se utiliza actualmente, los “MANAVAI”, jardines rodeados de pirca de piedras de diferentes tamaños y formas que se utilizan para plantar especies frágiles. De esta manera, los cultivos quedan resguardados del viento, salinidad y al mismo tiempo, evita la evaporación y mantiene la humedad una mayor cantidad de tiempo. ORONGO La tradición y cultura también la podemos encontrar en otra parte de la isla, en la ciudad ceremonial de ORONGO. Ahí existe una piedra cóncava que en su costado tiene tallado un bebé, se la llenaba con agua y era entibiada con piedras calientes, por lo que se supone que ahí las madres daban a luz a sus bebés. 16 17 A Al conocer acerca del agua, reconocemos que es fuente de vida y Usa detergentes que es esencial para todos los seres biodegradables vivos. Además, es muy importante para nuestro medio ambiente y que ésta se ctividad Dibuja en estos cuadros cómo te imaginas que sería la Isla si todos cuidaran que no se contaminara el agua y el medio ambiente. para lavar ropa y loza. La Isla Antes La Isla Ahora desarrolle en las mejores condiciones. Aquí presentamos algunas ideas y No desperdicies agua al proyectos que ayudan a mejorarlo y a lavar la loza, los dientes que mi Rapa Nui siga siendo un bello y en tus duchas. lugar para vivir. Ocupa tecnologías alternativas, tales como riego por goteo, bombas con energía solar, etc. La Isla en el Futuro En tus compras, utiliza canastas o bolsas de género, así evitas el plástico. • Recoge y separa los residuos para que con los orgánicos, elabores compost (tierra fértil), lo que te ayudará a cuidar mejor tus plantas y huerto. Así irá menos basura al vertedero y no se contaminarán las aguas subterráneas. • Realiza en tu colegio o casa una campaña de reciclaje con Siembra árboles propios con estos dos ítems: Inorgánico (gris), Orgánico (verde). de la isla para evitar la erosión además, mantienes la humedad de la tierra. 18 19 Usar agua en un vaso al lavarte los dientes en vez de dejar el agua corriendo. vivido aprendimos que nuestros antepasados hicieron cosas durante miles de años en mí y han para preservar el agua y hacer un buen uso de ella; pero Muchas personas han encontrado las formas para que un poco de agua rinda mucho, a pesar de sus condiciones de porosidad y sus pocos o ¿Qué hacemos hoy para conservar el agua?. Aquí te damos algunas sugerencias que puedes realizar tú o l@s mayores que viven contigo: nulos escurrimientos superficiales. Les voy a contar dos ejemplos de conservación del agua. Mis habitantes captaban el agua de lluvia y la usaban para regar sus jardines y huertos. Además construían estructuras, los MANAVAI, para evitar que el suelo perdiera la humedad, el viento produjera erosión y la brisa marina salara la tierra. Es decir, antiguamente eran capaces de realizar un uso eficiente del agua. Regar de noche y no de día, ya que en el día hay más evaporación. Lavar la loza en un recipiente con lavaza y luego enjuagar. Realizar duchas cortas en vez de baños de tina. Al lavar el auto usando el agua de un balde en vez de la manguera. Ya sabemos que el agua es un bien escaso y vital para nuestra vida y la de las plantas y animales. También Llenar el lavamanos al afeitarse en vez de dejar la llave abierta. A Usar la lavadora con carga completa. ctividad Fotocopia los anexos de los “Opuestos”. Recórtalos, píntalos y luego pégalos en una cartulina. Para que te duren los puedes plastificar con cinta de embalaje transparente. Ahora ponlos todos boca abajo y comienza a destaparlo en pares, si consigues los pares te los llevas y sigues jugando, de lo contrario le toca a otr@ jugador@… gana el que tenga más naipes en su poder. Conversa con tus amig@s de las acciones positivas y negativas en el cuidado y conservación del agua. 20 21 Un mural es una pintura hecha directamente en la pared y que proviene del latín “murus”, que significa pared o muro. En este tipo de expresiones, se muestran las preocupaciones, esperanzas, valores y las memorias de la comunidad y los pueblos donde los murales son pintados. Las pinturas murales, desde las correspondientes al arte rupestre hasta los murales actuales, han sido expresión de la creación humana a lo largo de la historia, desde sus más remotos orígenes, convirtiéndose en excelentes herramientas para conocer el pasado. Te invitamos a organizar un mural con tus amig@s que exprese la necesidad de proteger y conservar el agua de la Isla de Pascua, pide ayuda a personas mayores para la organización de este proyecto. Una vez listo el mural, invita a tod@s para hacer una celebración de lo que has creado. 22 23 Los desafíos que deben enfrentar los países y sus territorios para obtener el desarrollo económico y social están estrechamente ligados al agua. Las sequías, la contaminación del agua y los impactos de las inundaciones son algunos de los problemas que requieren de atención. El modo en que se han manejado los recursos naturales no ha sido sustentable por lo que se requiere de un profundo cambio de actitud y un enfoque sistémico acerca de como se deben gestionar. Por ello la importancia de desarrollar actividades educacionales y de difusión para niños y niñas, la futura ciudadanía que manejará y tomará decisiones acerca de los recursos hídricos con miras al desarrollo sustentable. Las personas se involucrarán en procesos participativos cuando tengan un profundo compromiso con el medioambiente y el agua, sólo así se asegurará el desarrollo cultural, social y económico, sin comprometer la sustentabilidad de ecosistemas vitales. Las actividades que a continuación se proponen, están orientadas en esa dirección, crear conciencia, sensibilizar y cambiar mentalidades y actitudes en las nuevas generaciones. Los anexos fotocopiables que a continuación se entregan, ponen énfasis en contenidos relativos al recurso hídrico en Isla de Pascua y su uso eficiente, a fin de proporcionar los conocimientos necesarios para adquirir conciencia de los problemas relacionados con el agua y el medio ambiente, a través de un aprendizaje significativo como es la actividad lúdica. Imprime los necesarios, que los y las estudiantes los pinten, los peguen sobre una cartulina o cartón, y a jugar! Es importante recordar que el o la docente tiene vía libre para adaptar o ajustar los anexos según sus propios recursos. ¡Sólo necesita para eso, recurrir a su creatividad! 24 Gobierno de Chile, Ministerio de Obras Públicas, Dirección General de Aguas. “Turu Turu” Agua en mi isla Material Educativo para Educación General Básica. Este material fue desarrollado por la Dirección General de aguas, a través de la Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica, en colaboración con la Comisión Nacional de Desarrollo Indígena. Dirección General de Aguas (DGA): ente estatal Comité encargado de promover la gestión y administración Internacional (CONAPHI Chile): creado para asesorar del recurso hídrico en un marco de sustentabilidad, al gobierno en aquello relacionado con el desarrollo interés público y asignación eficiente, además de y materialización del PHI, proponer proyectos proporcionar y difundir la información generada nacionales y servir como enlace entre Chile y los por su red hidrométrica, ambas con el objeto de estados miembros de la ONU y algunos organismos contribuir a la competitividad del país y mejorar la técnicos internacionales. http://www.phi.cl Nacional del Programa Hidrológico calidad de vida de las personas. http://www.dga.cl Comisión Nacional de Desarrollo Indígena (CONADI): Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH): Institución encargada de promover, coordinar y ejecutar entidad dependiente de la Dirección General de Aguas (DGA) encargada de analizar y aportar la acción del Estado a favor del desarrollo integral de CONADI las personas y comunidades indígenas, especialmente soluciones para la promoción del uso eficiente del en lo económico, social y cultural para así impulsar agua. http://www.ineh.cl su participación en la vida nacional, a través de la coordinación intersectorial, el financiamiento de las iniciativas de inversión y la prestación de servicios a usuari@s. http://www.conadi.cl Matías Desmadryl Lira Director General de Aguas Editora: María Angélica Alegría Calvo Ingeniera Civil Hidráulica Jefa Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH) Dirección General de Aguas Iniciativa Nacional de Eficiencia Hidrica Morandé 59, oficina 827, Santiago, Chile. Tel: (56 2) 449 3851 - (56 2) 449 3833 www.dga.cl www.ineh.cl 26 Autora: Andrea Fuentealba Matamala Profesora de Educación Básica y Parvularia Encargada del Área de Educación (INEH) Diseño e Ilustración: Susan Rojas Droguett Indexa Comunicación Traducción María Eugenia Tuki Pakarati Se agradece el valioso aporte de los y las docentes de todos los establecimientos educacionales de la comuna de Isla de Pascua; y al Director Regional de DAP Isla de Pascua, Enrique Pakarati Ika "MAURURU" Esta publicación puede ser reproducida para propósitos educativos en su totalidad o en parte, y en cualquier forma, sin autorización del poseedor de los derechos de autor, haciendo expreso reconocimiento de las fuentes. La Dirección General de Aguas, agradecería recibir una copia de cualquiera de las publicaciones que utilicen este material como fuente. Esta publicación no debería utilizarse para la reventa o cualquier otro uso comercial, sea cual fuere, sin previo permiso por escrito de la DGA. Nota: Algunas actividades de esta guía corresponden a actividades del proyecto WET www.projectwet.org 27 Haere mai ki Rapa Nui E kî mai ena ki a au e tô’oku taßata, ko Rapa Nui, ko Te Pito o te Henua, Mata ki te Raßi. Te ‘îßoa nei ô’oku ko Isla de Pasua, o te taßata ‘orandê e tahi te ‘îßoa ko Jacobo Roggeween i nape mai, he take’a i a au ‘i te mahana o te Pakate, ‘i te pae mahana o vai tu’u nui o te matahiti ho’e ta’utini hitu hânere piti ‘ahuru mâ piti. Parque Nacional Rapa Nui Volcán Rano Aroi Playa Anakena CONAF ANAKENA AHU TE PITO TE KURA Cabo OHiggins Península Poike Volcán Rano Raraku CONAF RARAKU AHU TONGARIKI AHU HANGA TETENGA PUNA PAU AHU AKAHANGA CONAF ORONGO Cabo Roggeveen Motu Marotiri Lugar de pesca Maunga Orito Lugar donde se encuentran moais AHU VAIHU Lugar donde se encuentran geoglifos AHU VINAPU ORONGO Ubicación de Estación de Medición Volcán Rano Kau ‘ua nini oho a te vaha-vaha o te mâ’ea. ‘I roto o te rano era ko Rano ‘Âroi, ko Rano Raraku ‘e ko Rano Kau e ai rô ‘ana e toru kona toka e te vai, kona mai ira ana rova’a mai te vai mâßaro. Mâuru-uru ki tô’oku nehe-nehe, ki tô’oku haka Motu Kao Kao Motu Iti Motu Nui Cabo Sur tere ißa tupuna ta’e ‘ite e te nu’u, ‘e ki te me’e hope’a o te hauha’a haka rê mai e te tupuna he môai, e ai nei au he kona hope’a o te hônui o Tire o te roa ena o te tûrita. E mo hâpa’o i te ßâ me’e nei, ko haka rê ‘ana e te hau Tire mo te Conaf e haka tere. ‘E ‘i te matahiti 1995 i kî ai e te UNESCO i te motu nei he Patrimonio de la Humanidad. 28 COMO RECURSO PEDAGOGICO Lugar de ceremonial Aero Parque Nacional Rapa Nui ESTACIONES DE MEDICION Parque Nacional Rapa Nui Hanga Roa puert o In MATA ternacion al VERI Ka tâpa’o hai hetu’u a rußa i te mapa o Rapa Nui te kona toka o te vai ‘ua. Maunga Pukatikei Parque Nacional Rapa Nui AHU AKIVI ANA TE PAHU Motu Tautara e’e mo aßa m e Playa Ovahe AHU TEPEU atu a raro o te vaikava ‘e he ‘âno’i ki te vai tako’a nô mai te vai mâßaro. Te vai nei, vai S AHU ATURE HUKI Ki oti, he taka-taka tahi ‘e he ai te me’e he napa ‘o he pû vai. Têtahi o te pû vai nei e manana ena a te taha-taha tai, ‘e te têtahi Tako’a ‘i roto i te pû-pû mâ’ea e rova’a O H Maunga Terevaka ‘I nei ‘i te motu nei ô’oku ‘ina he kona raßa o te vai a rußa pau rô te mahana. ‘I te têtahi nô ava e ‘apa tehe ena e ai pê nei ê: e rahi rô ‘â ‘oe pûai rô ‘ana te hoa ißa mai o te ‘ua a rußa i a au. Te ‘ô’one ô’oku e pû-pû rahi rô ‘ana; pê ira ‘ina he roa e miti tahi rô ena te vai ki raro atu era o te papa. E Cabo Norte E noho nei au ‘i te porinetia, ‘i vâeßa o te Vai Nui ‘a Kiva. Te roa ô’oku mai Caldera, e toru ta’utini ono hânere kirometro a te pâ’eßa ßaro o te ra’â. ‘E tô’oku nui-nui e 163,6 km2, pê ira e ai nei au he motu hope’a o te nui-nui o te ‘aro nei o Tire. ‘I rußa i tô’oku ‘ô’one e noho nei e 3.791 taßata (ki te ta-tuku o te matahiti 2002) ‘e te rahi ra’a e noho ena ‘i Haßa roa, he kona ‘i ira e noho ena te taßata. maßeo. N Una estación meteorológica es una instalación destinada a medir y registrar regularmente diversas variables meteorológicas. Estos datos se utilizan tanto para la elaboración de predicciones meteorológicas a partir de modelos numéricos como para estudios del tiempo y del clima. Una estación de medición tiene múltiples beneficios en los aprendizajes de los estudiantes, entre los cuales se puede destacar la posibilidad de experimentar el método científico, hacer seguimiento a diferentes componentes del medio ambiente y, por ende, convertirse en ciudadanos informados de primera fuente respecto de cambios locales debido a la intervención antrópicas. 29 Te ara o te vai ‘e te hâpa’o ißa ‘i te ao nei e kî ena he teka ißa o te vai ‘o he teka ißa o te nâtura (‘i te tire He huri ißa mai te ma’ahu ki te vai ciclo hidrologico o natural). Te aura’a, te vaikava, te lago, te rio, te raßi ‘e te ‘ua te aßa nô he huri mai te roa E iri e oho ena te vai hai huru ma’ahu ô’ona, he e tahi ki te rua. Te vai he riro he ma’ahu, he hoa mai hehe-hehe te tokerau ‘e he take’o. He riro ia tû mai te raßi pa he ‘ua ‘o pa he matâ-matâika ‘e he miti ma’ahu era he vai. Pê ira e ai ena te raßi. ki roto i te ‘ô’one. Te vai ta’ato’a ena o te ao ko tû rahi ‘â ‘i te matahiti ta’ato’a, ko te vai ena ‘â e huri e oho ena mai te me’e e tahi ki te rua ‘e ‘ai ka teka nô. He tehe ißa mai o te vai mai te raßi He ma’ahu o te vai Ki ai ia te raßi, he ha’amata he piri-piri te mata o te He huri ißa o te vai ena o rußa o te vaikava ‘e o ma’ahu ‘e he vî-viri mai mai te raßi i tô’ona paßaha’a te vai ena o raro i te rano ki te ma’ahu. E topa mau ‘â. Pê ira e hoa ena te ‘ua. ena te me’e nei i ha’aputu ‘i ra’e i te pûai mo rê ki te me’e he tención superficial. H em e’e mo aßa Ka u’i ka pâhono te ßâ ‘ui ena: ¿Mai hê e to’o mai ena te vai tu’u atu ki te kôrua hare? ¿Mo te aha te vai? ¿Pê hê te tumu e o’o ena ki roto i te teka ißa o te vai? ¿Te teka ißa o te vai e hâ’û’û rô ‘ana mo haka ma’itaki i te vai? ¿E ‘ite rô ‘ana koe e tahi huru haka ‘ou o te haka ma’itaki ißa o te vai aßa e te taßata o te motu nei? Hora ena o te vai e ma’ahu ena, te me’e ta’ato’a rake-rake ‘o ta’e tano o roto, pa he ‘ô’one, pa he minerare, ‘e pa he kimiko, he topa tahi ‘i raro. Pê ira te teka ißa o te vai e va’ai mai ena i tâ’ana vai ma’itaki, vai riva-riva mo unu. E ai tako’a rô ‘ana te He vai a’a rua râve’a pê hê ana haka ma’itaki i te vai a roto i te roa ena ‘â o te teka ißa o te vai: e pa’ahia te tumu. Ko te vai ena e tehe ena a rußa ‘âtâ ka tu’u rô ki te kona ‘i ira e toka ena ‘o ‘âtâ ka tu’u rô ki roto i te vaikava. Te ‘apa o te vai nei e miti koro’iti rô ‘ana a raro o te ‘ô’one ‘e he toka ‘i raro i te henua. 30 31 k o e e h a n e a P me′e i te vai? ¿ Te me’e ta’ato’a o te motu nei e necesita rô ‘ana ki te vai ‘e e usa tako’a rô ‘ana, te aura’a, te tumu, te ‘animare ‘e te taßata. Ta’ato’a e unu rô ‘ana i te vai toka ‘i te hora hoa o te ‘ua. Te taßata e usa rô ‘ana ‘e e haka ‘ô’one rô ‘ana i te vai paurô te mahana hai me’e aßa e râua ‘i te râua hare, ‘i te hare hâpî, ‘e ‘i te râua kona aßa. Te ‘ati nô e rehu rô ‘ana pê nei ê: te tumu ‘e te ‘animare e necesita tako’a rô ‘ana ki te vai ma’itaki mo te râua ora ra’a. TE USA IËA O TE VAI: DIRECTOS: e unu ena, e kai ena, e tata ena, e hopu ena ‘e e haka ma’itaki ena i te me’e. INDIRECTOS: e aßa ena i te me’e mo tâtou, pa he parau, kahu ‘e kai. CONSUNTIVO: e ‘opo ena i te vai, te aura’a e te ha’a’apu. NO CONSUNTIVO: e usa ena i te vai ‘e ki oti he hoki ki te kona mai ira i to’o mai ai, te aura’a, hora ena e aßa ena mo te môrî. NO EXTRACTIVO: e usa ena i te va’i ‘ina he to’o mai mai tô’ona kona, te aura’a mo te pahî ‘o mo haka nini. Te vai e usa ena ‘ina he ai haka ‘ou pa he hora ra’e era te ma’itaki. Ki te me’e nei e kî ena he rake-rake ißa o te vai (‘i te vânaßa tire contaminación.) Te hau mau o te aßa i te me’e nei he taßata, ‘e he ‘ati te me’e ta’ato’a ora o te motu nei ‘e o te henua mau ‘â. 32 He 1.Ka haka taka-taka te ßâ poki hâpî ô’ou ‘e ai ka tâtû rô ‘i rußa i te ‘ô’one i te mapa o Rapa Nui, ‘ai ka kî rô mo mâro-maroa ‘i te kona e putu-putu rô ‘â te vai pê Rano Kau, pê Rano Raraku, ‘e pê Rano ‘Âroi. me’e mo aßa mo ta’e hoa hai colorante vegetal ‘o hai ‘ô’one he gambusia, he nao-nao ‘e he têtahi atu me’e ta’e haka rake-rake i te vai. 2. Ka kî ki te ßâ poki hâpî ô’ou mo haka riro e 5.Ka ‘ui ki te ßâ usuario ena: “E ‘ô’one ena te râua vai, ¿ki hê te me’e rake-rake era o roto e oho tahi e tahi o râua he usuario o te vai, (he kope ena?” Ko ‘ite ‘ana au pê nei ka pâhono atu ena: “e ‘oka kai, hâpa’o pua’a, hoa hare, kope tarai, oho ena ki raro o te henua ki te kona ‘i ira e toka tere vaikava, hoa ‘ôtere, hoa hare aßa kai, aßa ena te vai.” E ki te usuario ena ‘ina he haka ‘ô’one haraoa, tûrita, he nao-nao, he gambusia, ‘e he i te vai, ka ‘ui he aha e ta’e ‘ô’one ena i a râua. têtahi haka ‘ou atu). Ka haka pâpa’i ‘i rußa i te parau mo ‘ite ko usuario hê ka tahi o râua ‘e ‘ai 6.Ka ‘ui ki tu’u ßâ poki hâpî, he aha te râua me’e ka kî rô mo tau ki te ßao. i ‘ite ‘i te aßa ena. Ki oti ‘ai ka ha’aaura’a rô ana ai te aßa era o râua pa he usuario e ‘ati rô ‘ana te 3.Ka haka rê ‘i vâeßa o te mapa e tahi pokovai o ‘e ta’e ‘ati rô ‘ana. Ka vâna-vanaßa o rußa i poko vai (mo ha’aaura’a mai i te vai o raro i te me’e tano ‘e ta’e tano topa ki te vai ‘i te ßâ me’e te henua). nei o tâtou e aßa nei ‘e o rußa i te me’e rivariva mo rova’a e te nu’u usa i te vai hai hâ’û’û o râua 4.Ka va’ai e tahi e tahi hapaina ‘iti-’iti pârâtiko mo kore o te me’e he haka rake-rake ißa i te vai. o te vai. E ai he hapaina e ‘ata mai te roto. ‘E ‘ai ka kî rô mo ha’aaura’a i tâ’ana aßa ‘e pê hê e usa ena i te vai. E kî-kî e oho ena i te 7. Mo ai e topa nô ‘â te hora, e riva nô koe mo kî ki te ßâ usuario ena pê hê te usuario e tahi e usa ena râua me’e aßa, ka hoa ‘iti-’iti hai colorante i te me’e o te rua mo u’i pê hê te aßa o te usuario vegetal ‘o hai ‘ô’one ki take’a ai te ‘ô’one o e tahi e here ena ki te aßa o te rua usuario. te vai ‘i te huru o te râua me’e aßa. Te me’e 33 ¿He aha te ha’aaura’a o te me’e he ai ô’ou he vêsino riva-riva? ¿E tano rô ‘ana ki a koe, mo ta’e haka hoki atu e tu’u vêsino i ta’a piroto ana viri tâ’ue ki te râua pâ’eßa? ¿He ha’aaura’a nei o te me’e he vêsino riva-riva? Te ai ô’ou he vêsino riva-riva ko te me’e ena: he vânaßa ô’ou ki te taßata, he haka tika ki te haka tere ißa o râ kona, he hâ’û’û, he mo’a i te têtahi taßata ‘e he hâpa’o i te me’e ta’ato’a o tu’u kona noho. 34 He vesino riva-riva Pa he me’e tako’a o te kôrua kona noho, ana riva-riva ana oho nô te vai, e ai kôrua he vêsino riva-riva. Te me’e ta’ato’a ena, pa’i, o tâtou e aßa ena e haka rake-rake rô ‘ana i te tâtou vai. ‘O ira te hauha’a o te me’e he vânavanaßa ‘e he hâ’û’û. ¿Pê hê koe ana ai he vêsino riva-riva hâpa’o i te vai? E riva nô koe mo râ’au i te vai hai râve’a ena e ai ena, mo u’i ‘o pau rahi ‘e mo hâpa’o ‘o tôtôâ. Hai ßâ ti’ara’a nei “RTPTT” e haka mana’u atu pê hê te hâpa’o ißa o te vai: e Râ’au, e Ta’e Pau, e Ta’e Tôtôâ. E riva nô koe mo hâpa’o i te vai ananake ko te têtahi nu’u ‘o pau rahi, ‘e ‘o tôtôâ, ‘e tako’a mo râ’au ‘e mo haka ma’itaki i te vai o te ßâ kona ena o raro i te henua ko rakerake ‘â. Tû ßâ râve’a ena mo hâpa’o ‘e mo haka riva-riva o te vai e te me’e rahi nô atu nu’u e kî ena manejo integrado. Ka u’i te tâtû ena ko ai te vêsino riva-riva o nâ ßâ kona. Ki oti ka aßa kôrua ko tu’u repahoa ‘e ko tu’u hua’ai i te aßa m He e’e mo aßa 1 Ka haka taka-taka e va’u repahoa ‘o hua’ai ‘e ‘ai ka haka tu’u rô pa he usuario o te vai: pa he biólogo, pa he kope hâpa’o ‘animare, ‘oka ha’a’apu, u’i vai, pôrîtika, tûrita, empresario ‘e pê he kope nô atu e tahi. 2 Ka here e va’u hau o tû roa-roa tahi ‘ana a rußa i te ua-ua peßo-peßo e here ‘eta-’eta rô ‘ana a rußa i te pahu e ‘î rô ana e te vai ‘âtâ ki te ¾ o tô’ona rahi. 3 ‘Ai ka kî rô ki a râua mo to’o e tahi e tahi o râ hau koia ko u’i pê hê a râua ana haka makenu i râ pahu ta’e e parißi te vai o roto. Mo rova’a mo aßa i te me’e nei, e ha’a’au ‘i ra’e pê hê ana me’e ‘e ta’ato’a nô ana aßa. 4 Ta’ato’a o te usuario nei ana aßa mo hâpa’o ‘o parißi te vai. E haka ‘ûmaßa, ana ma’u i te pahu a rußa o te me’e e tahi pa he taura e haro ro ‘ana. Hai ma’u a rußa i te taura nei e ha’aaura’a ena ko raßa ‘â te henua e te vai. ‘E mo ma’u a raro o te taura ko paka-paka ‘â te henua ‘i te vai kore. A koe he usuario e tahi o te vai ‘i te motu nei, ‘e me’e ta’ato’a nô ena ‘â’au mo aßa mo hâpa’o i te vai e hauha’a rô ‘â. ¡Ka ‘iti-’iti atu, he peti e tahi! ena mo ‘ite o kôrua mo haka ‘ûmaßa ‘i te aßa he hâpa’o vai. 35 He ai te vai riva-riva ’o maui-ui te nu‘u Te riva-riva, te rake-rake, ‘e te ai ena ‘â te vai ‘i te rauhuru nô atu me’e topa ki a ia. E tano rô ana ‘i te me’e aßa e te taßata ‘o he me’e mau ‘â o te nâtura. Te me’e he vai riva-riva, he vai ena ‘â’ana te haka ora i te me’e ta’ato’a, he vai hope’a ena o te rivariva mo te ta’ato’a nô me’e. Te me’e o te nâtura haka huru kê i te vai: he huru o te ‘ô’one, he minerare ‘âno’i o roto, he kona mâ’e-ma’ea ‘e he tumu-tumu. Te huru kê ißa ‘i te taßata: he me’e rake-rake tehe ‘i te kona hoa ißo-ißo, ‘i te hare, ‘e ‘i te kona hâpa’o ‘animare. Te ai o te vai riva-riva ‘e te ta’e mâui-ui o te taßata ta’e he me’e tahaßa. Te ora ra’a, pâ’i, o te taßata e ai rahi te vai rivariva. E ai tako’a te vai riva-riva mo te ha’a’apu, mo te kona hare ta’ato’a, mo te me’e mo aßa, ‘e mo hâ’û’û ki te taßata. Mo hâpa’o riva-riva i te vai e ai te râve’a mo hâito ana ai he vai riva-riva, he vai ena ‘â ‘o he vai rakerake. ‘O ira te hauha’a o te mâkini aßa e te nu’u cient’fico mo ‘ui i te huru o te vai a roto i te ara o te: • Físico: Te mahana ‘o te take’o, te mâ’eha ‘e te ta’e mâ’eha ‘e te makenu ißa. • Químico: Te pH, te kororo, ‘e te oxigeno o roto. • Biológicos: Te manu ta’ato’a o roto, ka take’a ka ta’e take’a mai. E ai rô te parau te ‘îßoa Norma de Agua Potable ‘i rußa e hâ’aki ena ‘i te roa ha’ati’a mo te vai tano mo unu a roto i te ara o te físico, químico, ‘e biológico. Mo riva-riva o te hakari, te kî o te taote e unu e va’u hapaina vai ‘i te mahana. ‘E mo rahi o te haka makenu ißa i te hakari ‘e mo mâui-ui, e ‘ata haka rahi te vai ana unu. E tano rô ‘ana te mahana e rohirohi nei tâtou he kore o te vai o roto i te hakari, te aura’a ko paka-paka ‘ana te hakari. Hora ena e hoa ena i te tokerau a roto i te ihu, he e’a te dióxido de carbono ‘e te vai; te ßâ me’e nei e topa ena mai te haßu-haßu. O te vai te haka mahana ‘e te haka take’o i te hakari ‘e te hoa tako’a i te me’e rake-rake a roto i te kiri. ‘I te ßâ me’e vai-vai ena o te hakari, o te vai o roto i te toto te ma’u i te nutriente ki roto i te hakari ta’ato’a. O te vai te haka hio-hio i mâmari ‘e te ta’e haka kiki-kiki i te kiri o te hakari. m He He me’e mo aßa Ka kimi a rußa i tediccionario te vânaßa ta’e aßi-aßi e koe. Te vai pa he me’e haka vai-vai o te haka piri-piri ißa o te ivi, ‘â’ana te hâ’û’û mo ‘ororeko koro’iti o te ivi. Te vai he me’e riva-riva mo te hakari ‘e ‘â’ana te hâ’û’û i te kai mo riro he energía. ‘I roto i te mâpê ‘e i te kokoma, o te vai te hâ’û’û te to’o i te me’e rake-rake. 36 e’e mo aßa Te 75% o te roro he vai ‘e o te vai te haka makenu ‘e te haka veveri. 37 o u r t e u v h ai… e H Te vai e ai rô ‘ana tô’ona bacteria ‘e te rahi ra’a o nei bacteria ta’e ‘ati mo te taßata. Te vai tano mo unu e hâpa’o rô ‘ana ‘o ai te bacteria rakerake ‘o mâui-ui te taßata. Te ácido ena o roto i te manava e ai ro ‘ana tá’ana arja he digestión o te kai. E tahi o rá me’e, te ácido clorhicrico, e ai ro ‘ana te pH - ki a táua, ena ‘apa ‘iti-’iti no toe he ai te püai pa he ácido ena ‘a o te bacteria. 38 Te taßata e ora nô mo ta’e kai e tahi ‘âva’e, ‘e mo ta’e unu i te vai, e tahi nô tâpati, he mate ‘I Tire e ai rô ‘ana te nûna’a kî he Superintendencia de Servicios Sanitarios (SISS) Te râua aßa he fiscaliza i te empresa vai ‘o mâuiui te taßata i te râua vai ta’e tano mo unu. Te ‘îßoa o te empresa vai o te motu nei he Sâsipa. Mai te noho ißa era ‘â o te rômano te taßata e aßa e oho ena mo ai o te vai rivariva, ma’itaki, ‘e tano mo unu. ‘I râ noho ißa i aßa rô ai i te rei ‘o haka ‘ô’one i te kona tehe o te vai. Hai me’e nei i ta’e ha’ati’a haka ‘ou ai mo aßa o te kona ai o te rôna, tâmiti kiri, o te kona ho’o ‘i te ara, ‘e o te menemâ ‘i roto i te piti ‘ahuru mâ pae mêtera mai te kona vai, ‘o ‘ô’one. Te gambusia he ika ena e ha-ha’o ena e te taßata ki roto i te puna. Te râua me’e haka kê mo aßa, he kimi a rußa i te vai i te o’i-o’i ‘e i te mâmari o te me’e rahi nô atu huru o te nao-nao mo kai. Pê ira e ko ai te mâui-ui. Te kona mau o te gambusia ‘i te rano. Te ta’oraha ‘e te delfine he mâmifero pê koe ‘â. Te râua noho ißa ‘i roto i te vaikava. Te vaikava e ko haka kore i te pohe vai o te taßata. Hai vai mâßaro e haka kore ena. Te ‘ô’one o te motu nei, rai-rai ‘e hai huru poreko ô’ona mai te ßa’aha o te rano e ‘ite ena e pû-pû rô ana. Pê ira e ta’e ai ena te kona tehe o te vai a rußa ‘â o te henua. Te partícula ena o te veneno e pamu ena, ‘ata hau rô atu i te ‘iti-’iti ki te part’cula ena o te ‘au ‘e ‘ina e ko roa he kontamina i te vai. 39 a i t u e p r u e n a k t a h a e H m He e’e mo aßa Ka ‘ui ki tu’u hua’ai, ‘e ki tu’u manupiri (repahoa) ana ai te râua ‘a’amu ‘ite o rußa i te vai, ‘e ai koe ka haka topa rô i tu’u mana’u o rußa. E pâpa’i te ‘a’amu i ‘ata reka atu ki a koe, ‘ai ka ‘a’amu rô ki te ßâ poki o roto i tu’u piha hâpî. HIRO A Hiro he ‘îßoa o te ‘atua o te ‘ua. ‘I mu’a ‘â e kore era te ‘ua he ani ki a ia mo hoa mai o te ‘ua. Te ani o te ‘ariki paka, he hônui o te vai kore. TAHETA ‘I mu’a ‘â te taßata o te motu nei e ha’aputu era i te râua vai hai MANAVAI tâheta, te me’e nei he poko-poko aßa hai mâ’ea mo te vai. Mai mu’a ‘â ‘âtâ ki aßarînâ e aßa ena te manavai. Te me’e nei he kona ‘oka kai titi hai mâ’ea. Te me’e ‘oka ‘i te kona nei ko te ßâ me’e ena e ko roa he tißa’i e te tokerau. Pê ira e ko rova’a e te tokerau, ‘e e te hußa vaikava, ‘e tako’a ‘o miti hôrou te vai ki raro i te ‘ô’one. ORONGO Te hauha’a tupuna nâ ‘i te têtahi kona o te motu nei. ‘Ai ‘Ôroßo e ai rô ‘ana e tahi mâ’ea poko-poko ‘i rußa i tarai ai te poki ‘iti-’iti e tahi. Te mâ’ea nei e ha’a’î rô ‘ana hai vai. E haka mahana era i te vai nei hai mâ’ea vera. Te kî ‘i roto i te mâ’ea nei te ßâ vi’e o te matamu’a e haka poreko era i te râua ßâ poki. 40 41 a p R a o N k i u e i ? n u tatou mot Hai ‘ite o rußa i te vai e ‘ite nei tâtou hai vai e ora ena te me’e ta’atou.’E tako’a he me’e hope’a o te Ka tâtû Ði roto i te ßâ Ðâvahata poto roa tuÐu manaÐu pe hê Te me’e ena ‘â’au mo ho’o te huru o Rapa Nui Ðahani te nuÐu taÐatoÐa e hapaÐo ro Ðâ mai mo tata o ta’u kahu, ‘o Ði te Motu nei mo taÐe ÐoÐone o te vai Ðe o te henua. ka tano era, he kore, te ki riva-riva ai. aura’a, hai me’e ‘ina e ko Te motu nei i te hora kai hapa o a... ‘ati mo te henua. ‘Î he haka ‘ite atu i te râve’a pê ‘Ina ko haka pau tahaßa hê ana ai ana oho nô tô’oku motu te vai ‘i te hora ô’ou e nei ko Rapa Nui, he kona nehe-nehe hopu ‘ana, e tata ‘â i te e tahi mo te taßata mo noho. e’e mo aß a o ta’a mareti e ai hai me’e hauha’a mo te tâtou medio ambiente m He E usa koe i te râve’a ‘âpî ena o te hora nei pa he: pîpi i ta’a ha’a’apu hai râve’a I te hora nei mareti, ‘e e tata ‘â i te niho. ena o te haka turu-turu, hai mâkini ‘opo vai haka hû hai pûai o te ra’â, ‘e hai têtahi haka ‘ou e pe mu a ka oho ena... atu me’e. Hora ena ô’ou he oho he ho’o mai, e ma’u ta’a kânato ‘o ta’a pûtê kahu mo ha’aî mai o te me’e ‘o ha’a’î mai koe ‘i roto i te paratiko. • E ha’ata’a-ta’a te ißo-ißo mo aßa ô’ou i ta’a compost (he ‘ô’one riva-riva mo ‘oka) mo haka taiko o ta’a tiare ‘e o ta’a ha’a’apu. Pê ira e ko rahi te ißo-ißo ‘e e ko rake-rake te vai ena o raro o te henua. • Ka ha’ata’a-ta’a te ißo-ißo o te kôrua hare hâpî ‘e o E ‘oka hai tumu o te motu mau nei ‘ana ‘o kai te henua e te ‘ua ‘e ‘o paka-paka te henua. te kôrua hare. Te me’e e ko piro (‘i roto i te pêpehu kihi-kihi). Te me’e e piro rô (‘i roto i te pêpehu ritomata) Te me’e e ko piro 42 Te me’e e piro rô 43 Ka ta’utini atu te rahi o te mata- Ko ‘ite ‘ana a tâtou ‘i te hora nei te vai me’e riva- hiti o te noho o te taßata ‘i rußa riva ‘e hai ia te ora ra’a o tâtou, o te miro, ‘e o te i a au. ‘E a râua, ka ai atu tô’oku ‘animare; te ‘ati nô, ‘i te motu nei, me’e ta’e rahi. huru nei e miti rô ‘ana i te vai, ‘e Ko ‘ite tako’a ‘ana a tâtou, te tâtou tupuna i aßa rô i tako’a ‘ina he vai tehe a rußa i a au, te me’e mo hâpa’o i te vai ‘o oße e râua. Tâ’aku ‘ui: ko ‘ite ‘ana te taßata o te motu nei mo aßa e ko ¿He aha te tâtou me’e aßa ‘i te hora nei mo hâpa’o pau te me’e hai ‘apa ‘iti-’iti vai nô. o te vai? He râve’a nâ ‘Î au he ‘a’amu atu e rua râve’a pe hê a râua e mo aßa e koe hâpa’o era i te vai. Te taßata ô’oku e ha’aputu rô ‘e e te nu’u ‘ana i te vai ‘ua ‘e hai râ vai e pîpî era i te râua pa’ari o tu’u tiare ‘e i te râua ha’a’apu. ‘E tako’a e aßa rô ‘ana i hare mo te râua manavai. E aßa era i te me’e nei mo hupe hâpa’o i mo oho nô o te ‘ô’one, ‘e tako’a ‘o miti ‘i te hußa te vai: v e a t i i i h ra Mo tata i te ‘auto i hau i te tano e ha’a’î te vai ki roto i te pâkete ki te haka tehe mai roto i te manguera. Ana varu i te vere e ha’a’î te vai ki roto i te ravatorio; ‘ina ko haka tehe tahaßa te vai. Ana tata, e haka tano te vai ki te rahi nô era o te kahu. E ha’ a’î te vai ki roto i te hapaina ana tata tu’u niho. Ta’e ‘ô e haka tehe e oho i te vai. Ana hopu i hau i te tano mo ta’e ai ‘i roto o te tina, te tano mau hai ducha ‘e e haka poto nô. vaikava, ‘e ‘o puhia te ‘ô’one ‘i te tokerau. Te ‘aura’a o te me’e nei, te taßata o te hora tuai era ko ‘ite ‘ana i te hâpa’o i te vai. E pî-pî ‘i te pô; ‘i te ‘ôtea, pa’i, ‘ata hau te ma’ahu. Ana tata te mareti, e tata ‘i roto i te poko-poko koia ko tope ‘e ki oti ‘ai ka haka hihi iho. m He e’e mo aßa Ka haka rahi ‘i roto i te mâkini te ßâ tâtû ena te ‘îßoa he Opuestos ‘i te tu’a o te puka. Ka ko-koti, ka paru, ki oti ka haka pi-piri ki rußa i te karaturina. ‘E ‘o rake-rake e riva nô koe mo plastifica hai me’e viri pakete ena. Ki oti ka hârui tahi a raro te ‘aro ‘e ‘ai ka ha’amata ka huri-huri rô mai e rua e rua. Mo rôva’a e koe e rua pê tû huru ‘â, he to’o koe mâ’au ‘e he kori haka ‘ou koe. ‘E mo ta’e rova’a mai, he haka rê mo kori o te rua kope. Te kope rê i te kori nei, ko te kope ena e rahi rô ‘â tâ’ana pere i rova’a. E vânaßa kôrua ko tu’u repahoa o rußa i te me’e riva-riva ‘e rake-rake e aßa ena ki te vai. 44 45 ! u p a u r u u n o m t a e H ¡ Te mural ko te me’e ena he paru i te tâtû ‘i rußa i te pârê mau ‘â. Te vânaßa he mural o te râtina he “murus” te aura’a he pared ‘o he muro ‘i te vânaßa tire. Hai râve’a nei e haka ‘ite ena e te taßata o râua te mural i paru i te râua me’e mâna’u-na’u rahi, te me’e ‘i rußa e ßatu ena te râua haßu, ‘e te mana’u hôhonu o râua. Te mural mai te hora tuai era ‘â, ‘âtâ ki te mural ena o ‘aßarînâ, ta’ato’a he me’e i mana’u ‘e i aßa e te taßata ‘i te matahiti ta’ato’a oho mai ena. Ko riro ‘ana ‘i te hora nei he me’e a rußa tâua ana hâpî mo ‘ite mai i te haka tere ißa o te nu’u tuai era. Ka aßa kôrua ko tu’u ßâ poki hâpî e tahi mural. Te me’e mo paru o rußa he râve’a mo haka ‘ite ki te taßata pê hê râua ana hâpa’o i te vai o te motu nei ko Rapa Nui. E no-no’i ki te nu’u pa’ari mo hâ’û’û atu. Ki oti ka hâ’aki ki te taßata ta’ato’a mo pae atu mo aßa o kôrua i te ßoßoro ‘o rußa i te me’e ena o kôrua ka aßa ena. 46 47 me e ena o tu u o te puka Te me’e ena he hâpî o rußa i te ambiente i a Tire, nâ e tâpura rô ‘ana ‘i rußa i te Rei Nuinui mau ena ‘â o te Medio Ambiente o te matahiti 1994. Hai râve’a nei ana huri te noho ißa o te taßata hai aßi-aßi e râua pê hê ana aßa mo hâpa’o i te vai ‘e i te kona noho o râua, ‘e hai ‘ite mo haka topa i te mana’u pê nei ê: Hai me’e aßa e tâtou paurô te mahana, he riva-riva ‘o he rake-rake te kona noho o tâtou, kona pe mu’a ka oho ena ‘i ira te tâtou hakaara ka noho ena. Te me’e haßa he haka ‘ara i te mata o te taßata mo hâ’û’û o râua, mo te riva-riva o te ta’ato’a, i te aßa nei he hâpa’o i te vai ‘e i te kona noho hai huru o te me’e aßa e râua paurô te mahana. Te rahi nei o te mana’u mo hâpa’o i te henua, ‘e te ‘ite he aha te me’e rake-rake mo topa ki a tâtou ki te taßata mo tôtôâ i te nâtura, ko riro ‘ana pa he râve’a e tahi mo hâpî ki te ßâ poki o ‘aßarînâ o rußa i te medio ambiente. Te ßâ me’e ena o tu’a o te puka mo haka rahi ka haka take’a atu ena e mâtou, he me’e mo haka pûai i te hâpî o rußa i te hâpa’o ißa riva-riva o te vai ‘e o te kona noho hai râve’a e reka ki te ßâ poki ‘e e haka aßi-aßi riva-riva. Ka haka rahi tano ki te rahi haßa e kôrua, ‘ai ka haka koti-koti rô ki te ßâ poki, ka haka paru rô ‘e ka haka pi-piri rô ‘i rußa i te karaturina ‘o ‘i rußa i te karetone. Ki oti tahi, ka noho ka kori. ‘Ina ko rehu, i te mâ’ori hâpî te parau mo haka tano i te ßâ me’e ena o tu’a i te puka ki tâ’ana roa nô era i mana’u mo aßa. 48 ¡Te me’e haßa nô, ka haka makenu ‘iti-’iti te roro! 49 50 51 52 53 54 55