2003ko urtekaria - Ondarroako Historia Zaleak

Transcripción

SENDOTZE URTEA
K
JABEA:
ONDARROAKO UDALA
Txomin Agirre
Udal Liburutegia
48700 ONDARROA
Tf.: 94 683 33 43
LEGE GORDAILUA:
BI-1-1.547-82
ERREDAKZIOA:
ONDARROAKO
HISTORIA ZALEAK
IDAZKARITZA:
Yolanda Urrosolo
AZALA:
Felix Beristain
“Kanttoipe (Ondarroa)”
Oleoa mihise gainean
65 x 54 zm.
ARTIKULO EGILEAK:
Fernando Agirre
Koldo Alijostes
Juan Arostegi “Kubala”
F. Jabier Arrieta
Gorka Aulestia
Patxi Etxaburu
Argia Garrido
Felix Gerenabarrena
Gotzon Iparragirre
Anjel Ituarte
J.Agustin Maiz
Imanol Oruemazaga
Augustin Zubikarai
Ondarroako Historia Zaleak
MAKETAZIOA:
Nekane Akarregi
ARGAZKIAK • IRUDIAK:
Eskerrik asko borondatez
euren argazki eta irudiak
laga dizkigutenei.
Mila esker denori eta segi
zuen altxorra den hori
gurera ekartzen, Udal
Liburutegira, guk gustora
kaleratuko ditugu urtekari
honetan eta.
KOLABORATZAILEAK:
Augustin Zubikarai
Senideak
INPRIMATEGIA:
Ona Tailerrak. Iruñea.
TIRADA: 750 ale
aixo, Ondarroako historia zale hori.
Beharbada, uste baino lehenago
gatoz aurten ONDARROA 2003 urtekariarekin, eskuhartean ditugun gauzen berri
emateko desiratzen ere bagaude eta.
Aurtengo ibilbidea laburbiltzekotan, "sustatze urtea" izan dugula esan dezakegu, iazko
urtearekin konparatuz. Bai, irten dugu kalera, eta ziur aski ikusiko ginduzuen Antxoa
Egunean, edota Liburu Azokan, geure argitalpenekin batera herriari buruz edo herriko
autoreek ekoiztutako materialak saltzen,
erakusten edo oparitzen. Eta udazkenean
zehar "Ondarroa-ko Historia Marrazkietan"
liburuaren diapositiba emanaldi-berbaldiak
burutu nahi ditugu herriko ikastetxeetan.
Baina talde barruan ere izan dugu
lanik. Iaz, udaletxearekin hitzarmena sinatzeko zorian geundela esanez agurtzen
ginen, eta Ondarroako Herri Artxiboa sortzea zela gure lehentasunetariko bat. Ba,
jada gauzatu ditugu bi erronkok, udalarekin
hiru urtetarako sinatu dugun hitzarmenaz
gain, Herri Artxiboa ere estreinatu berria
dugulako, lehen Harzubi taberna izandako
goiko solairuan, Gazte Bulegoaren gainean.
Lehen urratsa emana dago beraz, eta hor
hasi gara gordetzen, gure eskuetara ailegatzen ari diren emakidak. Kontratu eredu bat
ere finkatu dugu, zeinaren bidez emakida
guzti horiek udalaren jabetza bihurtzen
diren, eta gure ardura da horiek antolatzea,
zaintzea eta momentua ailegatzen denean,
herriari zabaltzea. Gure eskerrik zintzoenak
ekarpenak egin dituzuen guztioi. Artxiboen
arloan, aipatu beharrekoa ere Filmoteca
Vascarekin harremanetan jarri garela.
Ikerlanei dagokionez, Ondarroako
pilota eta pilotariei buruzko liburu bat argitaratzeko asmoa dugu datorren urtean, eta
hor gabiltza elkarrizketak egiten, bibliografia arakatzen eta artxiboak aztertzen, uste
baino pelotari gehiago egon baita gure
herrian: 130tik gora! Eta 675. urteurreneko
Herri Batzordeak egitea eskatu zuen
"Ondarroako sorkuntza agiriaren edizio kritikoa" gauzatzeko, lehen urratsak ere bideratu ditugu.
Eta gaine-gainean ditugu Karlismoari
buruzko jardunaldiak, orain dela 130 urte,
Andres Badiola izeneko ondarrutar batek
–eta herri guztiak, berarekin- buruturiko
ausardia gogoratzeko. II. Karlistaldiaren
garaia zen, eta txalupa misteriotsu hartan
aurkitu eta Ondarroan lehorreratu ziren lau
mila fusil eta miloi bat kartutxo erabakiorrak
izan ziren karlistentzat Jurramendiko gatazkan. Atera kontuak, Carlos VII.ak berak
"Muy Esforzada" titulua eman ziola gure
herriari, eta monumento bat eraikitzea agindu, egun hura ospatzeko. Interesatzen zaizue? Ba honen inguruan izango duzue zer
ikusi eta zer entzun, urriaren 9tik aurrera
hasiko ditugun jardunaldietan. Eta agurtzeko, gonbidapen bat: OHZko taldekidea edo
kolaboratzailea izan nahi baduzu, zabalik
dituzuela ate guztiak.
Ondarroa, 1965eko uztailaren 10a, San Kristobal eguna (txoferren patroia). Eliza azpiko bodegak Kanttoipen. Amaia Aulestia “Danbala” Jabier eta Anjel semeekin.
Alboan kotxea lorez jantzita.
TXOMIN ITUARTEREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTEK EMONDAKOA
Aurkibidea
EFEMERIDEAK
6
1903an jaiotakoak
PATXI ETXABURU
10 Ondarroako lehen Batzokia (1903-08-14):
Euskal Lagun-Artea Elkartea
14 Zubi Zaharra uxolak eraman zuenekoa (1953)
OHZ
OHZ
20 Aurrera Mendi Taldea: Bersortzearen 50. urteurrena
(1953-2003)
ANJEL ITUARTE
ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA
Ondarroako
Historia Zaleak
ONDARROAN, 2003KO IRAILA
30 Aristide Cavaillé-Coll, Ondarroako organuaren egilea
40 Darío de Regoyos eta Ondarroa
FELIX GERENABARRENA
ANJEL ITUARTE
ONDARROA: HERRIA ETA HERRITARRAK
PATXI ETXABURU
92 2002ko Baxurako eta Alturako Arranontziak
PATXI ETXABURU
94 Los Salazoneros Italianos
J. AGUSTIN MAIZ
ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA
102 Ondarroa, Erri Euskalduna
AUGUSTIN ZUBIKARAI
108 Gotzon Aulestia Txakartegi (1940-2003)
GORKA AULESTIA
127 X: Ingurune Fonetikoak eragindako bustidurak
Ondarroako Euskaran
KOLDO ALIJOSTES
136 El Convento Medieval Franciscano de Santa Kutz
EAE-ANVren sorrera eta lehenengo urratsak
IMANOL ORUEMAZAGA
OHZ
74 Euskal Herrietatik igaro zen trena
F.JAVIER ARRIETA
pixkanaka aurrera doan ekimena
JUAN AROSTEGI
78 Ondarroa 2010 Plangintza Estratejikoa,
86 Ondarroako Arranontziak (1885-1903)
ARTXIBOAK ARAKATZEN
52 Ezkerra Ondarroan II.Errepublika Garaian
65 Erretratuen Otzarea
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA
para la Evangelización de las Canarias
144 Lagi-Zaharretik Konstituzionalismora:
Mundu bi aurrez-aurre
GOTZON IPARRAGIRRE
170 Difuntoak Ondarrutarron bihotzetan
176 Saturrarango Kartzela
FERNANDO AGIRRE
OHZ
ARGIA GARRIDO
Ondarroa, 1957ko abuztua (seguraski, Andramaxak). “Cafe Frontón” gaineko
Iperkaleko etxeak (Gaur egun, “Gozo-Toki” edo “Arrain-Toki” gaineko balkoiak).
Balkoikada jende, frontoiko pilota partiduari edo Plaza Musikako giroari begira.
IRENE ARAMAIOK EMONDAKO ARGAZKIA
EFEMERIDEAK
6
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
AITAREN GURASOAK
AMAREN GURASOAK
Simeon Antonio-Mª Rufina Lezaola
Jose-Genoveva Barquin(Riañokoak)
Antonio Lorenzo-Mª Salome Zelaia
Antonio Mª -Mª Trinidad Agirre
Antonio Lorenzo-Mª Salome Zelaia
Martin-Francisca Alegria(Lekeitiarrak)
Domingo Ramon-Mª Antonia Iriondo
Jose-Generosa Barquin(Riañokoak)
Juan Andres-Josefa Antonia Osa
Esteban-Juana Olabarria
Gabriel(Mutriku)-Rita Eizagirre
Francisco Antonio(Berriatu)-Sotera Txurruka(Mutriku)
Cristobal(Bolibar)-Mª Francisca Astarloa(Mallabia)
Jose Eugenio-Eugenia Barinagarrementeria(Xemein)
Juan Andres-Josefa Antonia Osa
Jose Ventura-Juliana Atxurra(Berriatu)
Vicenta Mª -Buenaventura Micaela Badiola
Juan Cruz(Zenarruza)-Mª Tomasa Dolores Irastorza(Gerena)
Eleuterio Mª -Gala Mª Azpiazu
Pedro Mª -Josefa Ramona Arantzamendi
Domingo Ignacio-Agustina Berridi
Domigo Jose -Clara Larrinaga
Juan Jose-Silvestra Egiguren
Pedro-Venancia(Gautegiz Arteagakoak)
Pio Andres-Ana Mª Egurrola(Berriatu)
Agustin-Caietana Paula Aldape(Bergara)
Jose Antonio-Margarita Pagoaga
Jose Antonio-Margarita Pagoaga
Domingo Jose-Mª Bautista Larreategi(Berriatu)
Toribio-Manuela Venancia Otxoantezana
Toribio-Manuela Venancia Otxoantezana
Juan Jose-Mª Mercedes Egiguren
Cator-Trinidad Arregi(Berriatukoak)
Juan Jose(Berriatu)-Mª Carmen Basterretxea
Miguel Ignacio(Markina)-Faustina Antonia Osa
Alejandro-Nicolasa Bengoetxea
Juan Domingo-Manuela Zabala(Berriatu)
Pedro Jose-Romualda Iturriza
Pedro Antonio-Francisca Jabiera Arantzamendi
Miguel-Mª Andres Laka
Felipe-Teresa Eleizgarai(Mutriku)
Felipe-Teresa Eleizgarai(Mutriku)
AMAREN GURASOAK
Antonio-Mª Andresa Aranbarri(Berriatuarrak)
Antonio-Josefa Elu
Juan Martin-Mª Mercedes Aranbarri
Antonio Cruz-Josefa Antonia Aranbarri
Jose Mª -Mª Rita Alegria
Bruno Ramon-Jacinta Lorenza Aldekoa(Abando)
Antonio-Tomasa Urkiza(Berriatu)
Matias Ignacio-Evarista Mª Urristi
Jose Manuel(Eibar)-Tomasa Arrizabalaga
Fco Antonio-Josefa Antonia Zubizarreta(Berriatu)
Jose Mª (Xemein)-Lorenza Arriola(Mendaro)
Fernando-Remigia Teresa Arakistain
Juan Jose-Mª Concepcion Ozerin
Jose Antonio-Josefa Basurto(Itziartarrak)
Jose Ventura-Mª Cristina Zarraga
Domingo Roman-Dominga Arrizabalaga
Pedro(Zaragoza)-Mª Santos Urristi
Lucio-Saturnina Etxaburu
Romualdo-Josefa Ignacia Irueta
Santos(Toscana)-Josefa Unceta(Coruña)
Pedro Ignacio-Mª Dominga Markuerkiaga
Bartolome-Mª Antonia Zaldunbide
Juan Jose-Mª Cruz Urrosolo
Francisco-Mª Teresa PlazaBerriatu)
Jose Inazio(Berriatu)-Mª Antonia Badiola
Severiano Felix(Deustu)-Mª Juana Larrinaga
Manuel-Josefa Irusta(Berriatuarrak)
Lucas-ª Dominga Lezaola(Berriatu)
Agustin(Mutriku)-Marta Ikaran
Valentin Faustino-Narcisa Maximina Ariztondo
Francisco-Daria Torrecilla(Mutriku)
Pedro Jose-Maria Azpiri
Cornelio-Simona Azkarate(Elantxobe)
Eleuterio Mª -Gala Mª Azpiazu
Andres(Ormaiztegi)-Saturnina Azumendi(Gabiria)
Antonio Bautista-Francisca Antonia Iriondo(Mendaro)
Pedro(Etxebarria)-Mª Josefa Aranbarri(Berriatu)
Martin-Aquilina Azpiri
Ruperto M.-Juliana Urresti
Juan Garcia(Corsera-Valladolid)-Maria Saez(Briñas)
Isidoro-Mª -Maza(Riva-Santanderkoak)
Leon(Durango)-Antolina Vicenta Iramategi
Jose Joaquin-Mª Teresa Arrasate
Joaquin-Mª Carmen(Miera)
Felipe-Francisca Vicenta Garramiola
Jose Jabier-Mª Dominga Aristi
Eduardo-Demetria Mª Gertrudis Urresti
Juan-Mª Gertrudis Urristi
Pedro-Francisca Jabiera Izagirre(Mutriku)
Joaquin-Josefa Aja(Secadura-Santander)
Bernardo-Tomasa Ansola(Berriatu)
Rafael-Josefa Bernedo(Berriatu)
Manuel(Xemein)-Josefa Ignacia Egurrola(Berriatu)
Domingo(Berriatu)-Saturnina Antonia Urristi
Jose Ventura-Sinforosa Larrinaga
Jose Andres-Josefa Zenarruzabeitia(Bolibar)
Pedro Mª -(Berriatu)-Mª Catalina San Martin(Mutriku)
Jose Ignacio-Mª Dolores Ibarloza
Fernando-Benigna Teresa Arakistain
Francisco Mª -Mª Joaquina Ugarteburu(Markina)
Juan Bautista(Elgoibar)-Ana M.Eizagirre
Alejandro(Legorreta)-Josefa Antolina Guenaga
Martin-Mª Magdalena Etxaburu
Simeon-Isabel Urristi
Miguel-Micaela Antonia Urristi
Miguel(Berriatu)-Isabel Egaña(Mutriku)
Francisco Ventura-Mamerta-Aldamizetxebarria(Kanala)
Victor-Micaela Bustindui
Jose Manuel(Eibar)-Tomasa Arrizabalaga
Domingo Vicente-Josefa Ramona Plaza(Berriatu)
Domingo Vicente-Josefa Ramona Plaza(Berriatu)
Jose Miguel-Francisca Kerexeta(Urrestilla)
Pedro Jose-Francisca Alegria
Pedro Jose-Francisca Alegria
Domigo-Josefa Ignacia Aulestiarte
Pedro Mª (Xemein)-Mª Manuela Treku
Jose Ramon-Guillerma Akarregi
Ruperto Mª -Juliana Urristi
Deogracias-Josefa Antonia Egurrola
Dionisio-Elena Bedialauneta
Alejandro-Nicolasa Juana Bengoetxea
Gaspar Prudencio-Mª Teresa Txakartegi(Amoroto)
Eustasio-Francisca Zaldunbide
Jose Marin(Xemein)-Joaquina Erkiaga(Berriatu)
Timoteo-Buenaventura Badiola
AITAREN GURASOAK
Lorenzo Norberto-Juana Paula Lekue
Juan Ignacio-Mª Gertrudis Urristi
Francisco Mª -Manuela Francisca Larruskain
Francisco Sales-Josefa Paula Naberan
Fernando-Ana Mª Etxaburu
Ramon Casimiro(Pasaia)-Mª Jesus Agirretxea
Bruno Ramon-Jacinta Lorenza Aldekoa(Abando)
Domngo-Mª Ignacia Ituarte(Berriatuarrak)
Juan Bta.(Berriatu)-Manuela Antonia Irigoien(Mutriku)
Juan Bautista-Joaquina Urquiaga
Martin-Pascasia Badiola
Juan Mª Ariztondo-Josefa Astigarraga(Mutrikuarrak)
Domingo Jose-Mª Isidra Arriola
Pedro-Francisca Jabiera Eizagirre(Mutriku)
Francisco Mª -Mª Venancia Laserna(Mutrikuarrak)
Rafael-Mª Magdalena Urruzuno
Dionisio-Cleta Bedialauneta
Juan Bautista-Mª Joaquina Bedialauneta
Jose Ignacio-Mª Francisca Aranbarri
Antonio-Josefa Antonia Elu
Agustin-Sotera Landabaso(Elantxobetarrak)
Jose Rafael-Josefa Ignacia Sajarrista
Jose-Eulalia Francisca Ibazeta
Pedro-Candido Artetxe
Juan Jose-Manuela Zabala(Berriatu)
Domingo-Marina Alkorta
Juan Bautista-M.Dolores Agirre
J.Domingo(Aulesti)-Maria Laka(Mendexa)
Agustin(Lekeitio)-M.Dominga Urkiza
Julpiano-Mª Rosa Berridi
Jose Rafael-Josefa Ignacia Sajarrista
Rafael Estanislao-Josefa Bernedo(Berriatu)
Andres-Remigia Solabarrieta
Jose(Lezo)-Secondina Alsua(Pasaia)
Tomas-Silvestra Eizagirre
Gregorio Francisco-Mª Josefa Elu(Berriatu)
Jose Antonio-Josefa Ansola(Mutriku)
Felipe(Mañaria)-Leandra Zugaze(Durango)
Sotero-Balbina Etxano
Ignacio Mª -Mª Dominga Solabarrieta
Isidoro(Pajares)-Celedonia Perez(S.Vicente Sonsierra)
Miguel-Elvira Corral
Juan Jose-Tomasa Isabel Bedarona(Bedarona)
Domingo Mª -Cleta Marcelina
Agustin(Miera-Santander)-Amalia(Riaño)
Jose Salbador-Emeteria Joaquina
Jose-Hilaria
Jose Mª -Mª Antonia
Juan Mª -Hilaria Tomasa(Lekeitio)
Roman Macario-Dominga Baldomera
Gaspar(Secadura-Stder)-Carmen Barquin(Riaño)
Bartolome Santiago-Alejandra Saturnina
Andres Manuel-Cecilia Luisa
Andres-Angela Monica
Jose Francisco-Mª Antonia(Berriatu)
Mamerto German-Mª Andresa(Zenarruza)
Domingo Segundo-Gabriela Leona
Isidro M.(Mutriku)-Clotilde Mª
Donato Felipe-Josefa Martina(Berriatu)
Felix Tiburcio-Mª Dominga
Toribio-Mª Francisca
Esteban Juan Bautista-Francisca(Zenarruzakoak)
Manuel-Mª Pilar
Fernando Mª -Mª Jesus
Nicolas Antonio-Isabel Agustina
Domingo Mª -Agapita Juana
Ezequiel Candido-Mª Dolores
Jesus Mª Rufina(Gautegiz Arteaga)
Paulino Pedro Mª -Mª Dominga
Gil Pio-Mª Isidra Uribe
Domingo Jose-Juana Crisostoma
Domingo Jose-Juana Crisostoma
Narciso Joaquin-Mª Andresa Zabala
Ignacio Gaspar-Praxedes Antonia
Ignacio Gaspar-Praxedes Antonia
Angel-Pascuala Petra
Victor Antonio-Mª Dominga (Berriatu)
Rafael -Mª Angeles Dionisia
Francisco(Donostia)-Simona Francisca
Narciso Ramon-Mª Dolores
Ignacio Demetrio-Mª Teresa
Bruno Matias-Mª Jesus
Doroteo Mª -Mª Rita
Eustaquio Remigio -Mª Bernarda
Juan Martin(Berriatu)-Ramona Ignacia
Jose Benito-Juana Ventura
GURASOAK
Domingo Francisco Gertrudis(Berriatu)
Juan Francisco-Angela
Isidro Manuel(Mutriku)-Ceferina Jacinta
Juan Bautista-Mª Visitacion
Juan Bautista-Atanasia Escolastica
Salbador Laureano-Juliana Mª Osa
Jose Braulio-Mª Dominga
Jose Maria(Berriatu)-Mª Guadalupe
Pedro Manuel(Mutriku)-Eleuteria
Camilo Francisco-Mª Cruz
Saturnino Jose Mª -Sabina Luisa
Esteban(Mutriku)-Martina(Xemein)
Domingo Jose Calixto-Ana Teresa
Domingo Mª -Juana Petra
Jose Domingo(Mutriku)-Mª Eugenia (Itziar)
Martin Agapito-Dominga Matea
Eusebio Andres-Gregoria Toribia
Jose Mª -Mª Angeles
Deogracias Mª -Benita Cecilia
Felix Gregorio-Catalina Manuela
Florentino(Elantxobe)-Josefa(Ferrol)
Simeon Gaspar-Luisa Miguela
Domingo Melquiades-Angela Escolastica
Pedro-Cecilia Maria
Adrian Lucas-M.Concepcion
Domingo-Clotilde Maria
Jose Manuel-Angela
Jose Mª -Dominga Joaquina
Pedro(Lekeitio)-Felicitas Perpetua
Alejandro Andres-Teodora Josefa
Pio Francisco-Miguela Francisca
Tomas Francisco-Baldomera Paula
Juan Bautista-Petra(Berriatu)
Miguel Martin(Pasaia)-Ecequiela(Elantxobe)
Rafael Domingo-Mª Isabel
Domingo Esteban-Josefa Ignacia Saturnina
Victoriano Mª -Teresa Antonia(Azpilkueta)
Fernando(San Esteban-Oviedo)-Antonia
Ramon Antonio-Teodora Enrica
Juan Tomas-M.Jesus
Alejandro(Baños de Ebro)-Pilar(Briñas)
Francisco-Dominga Gabiola(Riva-Santander)
Juan Manuel Mª -Margarita Catalina
GURASOAK
Patxi Etxaburu Ajarrista
URIARTE URRISTI TIBURCIO
VARIN BARQUIN Mª CARMEN
EGIGUREN IBAIBARRIAGA FELIPE SEGUNDO
ITUARTE ARRIOLA DANIEL
ARRIOLA IBAIBARRIAGA NORBERTA
BIKANDI ETXEBARRIETA JOSE Mª
BEITIA ARRATE AGUSTIN
LAVIN BARQUIN BERNARDO
SOLABARRIETA AMALLOBIETA MARGARITA
ARKOTXA SOLABARRIETA SEGUNDO
ELORDI LEZERTUA ISIDRO
ATXURRA JUARIZTI PASCUAL
LANDARIBAR EGUREN SINFOROSA
BADIOLA IRIONDO VENANCIO
ARANTZAMENDI AMALLOBIETA JUAN JOSE
EGURROLA KALTZAKORTA PEDRO
URRESTI ARREGI VICTORIA
URRISTI URRISTI Mª CRUZ
ETXABE URIONABARRENETXEA MARIA
URKIZU SOLABARRIETA ALEJANDRO
BADIOLA ARAMAIO JUAN
ARANTZAMENDI MUGARTEGI RUFINO
IBARLOZA AKARREGI JUSTO
ARIZTONDO LARRINAGA JESUS
ARANTZAMENDI OZAMIZ JESUSA
URRISTI SAJARRISTA EMILIA
LASARTE URIBE TOMASA
JUARIZTI BERISTAIN Mª LUZ
JUARIZTI BERISTAIN SEGUNDA
ALKORTA ZABALA MARTIN
LARRINAGA GAZAGAETXEBARRIA EMILIANA
LARRINAGA GAZAGAETXEBARRIA MANUELA
BADIOLA BURGOA IGNACIO
URRIOLABEITIA ARANTZAMENDI ANTONIO
ETXABURU ALEGRIA ENRIQUE
BADIOLA LARRINAGA BASILIA
TXAKARTEGI ETXABURU ANTONIO
LAKA IDUETA FRANCISCA
ETXABURU LANDARIBAR Mª DOLORES
BADIOLA BEDIALAUNETA SILBERIO
ZUBIKARAI AGIRRETXEA JUAN
KALTZAKORTA IMAZ JUAN BAUTISTA
LASARTE IMAZ TERESA
IZENA
IBAZETA EGURROLA FELIPE
BIKANDI TXURRUKA ISIDORA
OSA ETXANO JOSE Mª
ITURRIZA IBAZETA ISIDORA
ARRIZABALAGA ZULAIKA IGNACIO
ALDARONDO OSA JOSE
OSA ELUSTONDO JULIANA
ARREGI URRISTI DOMINGO
ARANBARRIA BENGOETXEA INES
BEDIALAUNETA LASARTE ILDEFONSO
ANSOLA IBAZETA ILDEFONSA
ARIZTONDO ARRIOLA JOSEFA
OTXOANTEZANA URRISTI VICTORIA
BEITIA ETXABURU Mª CONCEPCION
ARANBERRIA ARAKISTAIN IGNACIA
ETXABURU BADIOLA FELICIANO
LAKA MARURI Mª PURIFICACION
ZELAIA SARAS DOMINGO
BADIOLA ARRIOLA Mª PURIFICACION
TXURRUKA ELU BLAS
URKIAGA RIANE DOMINGO
BEDIALAUNETA ZUBIKARAI EULALIA
AGIRRETXEA AULESTIARTE JUAN BAUTISTA
URRUTIA LARRINAGA CANDIDO
AULESTIA IDUETA TERESA
URKIAGA BURUNDARENA JUANA
LARRINAGA ETXEBARRIA JUAN BAUTISTA
MALAXETXEBARRIA GOIOGANA SALBADORA
KORTAZAR ARAKISTAIN MATIAS
GARRAMIOLA LEGARDA JOSE
BEDIALAUNETA IBAZETA ALEJANDRO
ARKOTXA GAZAGAETXEBARRIA CARLOS
ALEGRIA MUGARTEGI ALEJANDRA
GARBIZU LARRINAGA Mª PILAR
EGIGUREN SOLABARRIETA CELEDONIO
ARANBARRI CAMPOS ANDRES
URKIOLA MUGERZA VICTORIA
ITURRIBEITIA ZELAIA PAZ
BAKERIZA SOLBARRIETA AQUILINA
URROSOLO BADIOLA JOSE
FERNANDEZ GARCIA M.ENCARNACION
OCEJO PEREZ Mª ROSARIO
BADIOLA OLANO LEONA
IZENA
1903an JAIOTAKOAK
IV-14
IV-23
IV-23
IV-25
IV-28
IV-30
V-05
V-10
V-10
V-13
V-16
V-17
V-17
V-18
V-18
V-19
V-22
V-23
V-23
V-24
V-27
V-27
V-28
V-29
V-30
V-31
V-31
VI-01
VI-01
VI-02
VI-08
VI-08
VI-09
VI-14
VI-14
VI-14
VI-15
VI-16
VI-17
VI-20
VI-24
VI-25
VI-27
JAIOTZA
I-02
I-02
I-02
I-02
I-08
I-09
I-09
I-10
I-13
I-23
I-23
I-25
I-29
II-01
II-01
II-01
II-02
II-02
II-02
II-03
II-09
II-12
II-15
II-17
II-17
II-19
II-19
II-20
II-24
II-26
II-26
II-26
II-26
II-28
III-03
III-08
III-09
III-13
III-17
III-19
III-28
IV-11
IV-11
JAIOTZA
EFEMERIDEAK
E F E M E R I D E A K
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
7
8
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
X-10
X-13
X-23
X-25
X-26
XI-01
XI-01
XI-03
XI-05
XI-05
XI-09
XI-10
XI-10
XI-14
XI-15
XI-16
XI-21
XI-22
XI-22
XI-22
XI-22
XI-23
XI-23
XI-28
XI-28
XII-02
XII-03
XII-04
XII-05
XII-05
XII-06
XII-06
XII-07
XII-09
XII-09
XII-10
XII-13
XII-16
XII-18
XII-18
XII-27
XII-29
XII-31
JAIOTZA
VI-28
VII-03
VII-04
VII-05
VII-06
VII-10
VII-11
VII-17
VII-26
VII-27
VII-30
VIII-02
VIII-02
VIII-05
VIII-05
VIII-07
VIII-07
VIII-09
VIII-10
VIII-13
VIII-14
VIII-14
VIII-19
VIII-23
VIII-25
VIII-25
VIII-28
VIII-28
VIII-29
VIII-31
IX-02
IX-07
IX-08
IX-09
IX-11
IX-12
IX-20
IX-22
IX-25
IX-26
IX-27
IX-29
X-04
JAIOTZA
EGURROLA ARRIZABALAGA DONATA
ALGORTA ARANBARRI FELIPA
BEITIA ARRIZABALAGA PEDRO
PERES ALVAREZ BONIFACIA
IRIONDO ARETXAGA JOSE
Mª ZARRAGA ARANBARRI JOSE
ZARRAGA ARANBARRI DOMINGO
ANTXUSTEGI BADIOLA Mª TERESA
ANDUEZA LERSUNDI CARLOS
MARKUERKIAGA ABADEA ISABEL
BURGOA OLANO TEODORO
SESMA LARBURU Mª ANTONIA
BURGOA IBAZETA IGNACIO
MARURI BEDIALAUNETA SERAPIA
EGAÑA ANSORREGI Mª DOLORES
URROSOLO ZARRAGA PEDRO JOSE
LANDARIBAR ARKOTXA Mª PRESENTACION
LORENZO GOMEZ FAUSTINO
CAMPOS LOPEZ DE LETONA FAUSTO
BERRIDI ARIZTONDO ANGEL
ARANBARRI URKIZA CECICLIA
ARANBARRI PLAZA CECILIA
BURGOA BADIOLA SEVERO
ETXABURU BEDIALAUNETA JOSEFA
BEDIALAUNETA BENGOETXEA Mª DOMINGA
BENGOETXEA ARAMAIO Mª MERCEDES
AULESTIARTE ANAKABE FRANCISCA
BENGOETXEA GARRAMIOLA BARBARA
OLARREAGA TXURRUKA JOSEFA
JOSE BADIOLA OLARREAGA PEDRO
LARRINAGA ARETXAGA NICOLAS
ALKORTA LANDARIBAR NICOLAS
ARAMAIO GAZAGAETXEBARRIA AMBROSIA
AGIRRE ARAMAIO ANGEL
URRESTI URKIZA JOSE
ARKOTXA ARRIZABALAGA JACINTO
ARANBERRIA LERSUNDI LUCIA
IDIAKEZ GARRAMIOLA MARIA
MEJIAS ITURRIZA RUFO
ARRIZABALAGA URRISTI BONIFACIO
AGIRRE IRIONDO MARIA
BURGOA ETXABURU TOMAS
GUENAGA BERISTAIN SIVESTRE
IZENA
GIMENO OSA ISIDRO
LANDARIBAR ARRIOLA SANDALIO
LANDARIBAR URRISTI CASIANA
ARRASATE BURGOA TIMOTEO
EGIGUREN AGIRRETXEA MIGUEL
ARANTZAMENDI MARURI PEDRO
USOBIAGA OTXOA M.MILAGROS
IBAZETA ARAKISTAIN Mª CARMEN
POLO ENCINAR ANGELES
BENGOETXEA ARRIZABALAGA JOSE Mª
MARTINEZ DE ALEGRIA ZELAIA IGNACIO
ETXEBERRIA MARKUERKIAGA DOMINGO
ETXABURU LARRINAGA PEDRO
ETXEBERRIA DOMINGO
URRISTI IBARLOZA PEDRO
LEKUE BRIGIDO JOSEFA
LARREA ARARLOZA PEDRO
ARAUKO GARRAMIOLA JUSTA
GOROSTEGI URROSOLO JOSEFA
URBIETA SOLABARRIETA HIPOLITO
LOPEZ QUINTANILLA EUSEBIO
DIAZ ARAUKO ROSA
MARTINEZ DE LUCO CAMPOS LUISA
ARANBARRI URKIZA JOSE Mª
GARIKAGOITIA URBIETA FERNANDA
BURGOA AKARREGI RAFAEL
ANAKABE URRUTIA ISIDORA
LERSUNDI OSA AGUSTINA
ARETXAGA LOPEZ DE LETONA Mª JULIA
URRUZUNO BALENZIAGA RAMON
ARANBARRI ETXANO JOSE Mª
BEDIALAUNETA ARANTZAMENDI PASCUAL
ETXABURU SOLABARRIETA MANUEL
AZPILLAGA TXAKARTEGI MIGUEL
ARROYO GARCIA SERAFIN
ZUBIKARAI LANDARIBAR TOMAS
ARRIZABALAGA MEAURIA M.DOLORES
AZPIAZU ANAKABE Mª DOLORES
ZUBIKARAI AGIRRETXEA DOMINGO
AÑORGA IZURRATEGI MANUELA
IRIONDO ARANTZAMENDI Mª DOMINGA
GARRAMIOLA MAGUREGI GERONIMA
ALVAREZ GAICHE Mª ROSARIO
IZENA
Jose Benito-Sotera Urriolabeitia
Tomas Antonio(Mutriku)-Vicenta Olasolo(Xemein)
Pedro-Francisca Jabiera Eizagirre(Mutriku)
Pedro-Apolinar Nalda(Naldakoak)
Francisco M.(Mutriku)-Josefa Antonia Olarreaga
Marcos Antonio-Amalia Lorenza Badiola
X - Josefa Ignacia Lorenza Antxustegi(Berriatu)
Martin(Urbizu-Nafarroa)-Clara Alrgria(Otxandio)
Leon Pedro-Justa Pagoaga
Esteban-Agapita Etxaburu
Antonio(Markina)-Mª Urristi(Mutriku)
Jose Mª -Aquilina Eizagirre
Jose Domingo(Bilbo)-Ana Valentina Aramaio
Gorge-Mª Dolores Arregi
Ignacio Mª -Mª Dominga Solabarrieta
Pedro Jose-Romualda Iturriza
Mamerto-Telesfora Marcos(Carpiotarrak)
Andres(Ormaiztegi-Saturnina Azurmendi(Gabiria)
Angel-Buenaventura Bedialauneta
Jose Mª(Getaria)-Mª Presentacion Badiola
Jose Mª -Mª Francisca Barruetabeña
X - X
Miguel Domingo-Juliana Eizagirre
Juan Bautista-Dominga Egurrola(Ereño)
Ignacio Mª -Mª Dominga Badiola
X -Leonarda Mª Aulestiarte
Pedro Pablo-Petra Aristi
Victor Agustin-Luisa Lezaola
Pedro Jose-Joaquina Azpiri
Blas-Eulogia Iturrino
Tomas Antonio(Mutriku)-Vicenta Olasolo(Xemein)
Ignacio-Mª Paula Zubikarai
Jose Antonio-Leona Alberdi(Azkoitia)
Fermin Mª -Angela Idueta
Pedro Mª -Emeteria Garramiola
Juan(Berriatu)-Manuela Irigoien(Mutriku)
Francisco Ignacio(Itziar)-Mª Concepcion Oñederra
X
-Valera Josefa Mejias
Jose Joaquin-Juana de Dios Badiola
Manuel Vicente(Mutriku)-Mª Magdalena Badiola
Jose Vicente-Micaela Ibarloza
Jose Narciso-Juana Josefa Irusta(Berriatu)
Timoteo-Atanasia Nicolasa Alberdi
Fernando-Mª Ana Etxaburu
Eusebio(Sotés-Logroño)-Gabilla Aguado(Ventosa)
Florentino-Cristina Ortiz (Urrunaga-Araba)
Gaspar-Mª Teresa Txakartegi(Amoroto)
Nicasio Miguel-Aniceta Idueta
Cosme-Josefa Patricia Xemein(Xemein)
Leon(Durango)-Antolina Vicenta Iramategi
Manuel Antonio(Usurbil)-Mª Josefa Landa
Juan de Dios-Saturnina Idueta Osa
Francisco Benito-Josefa Ignacia Bengoetxea
Juan Bautista-Mª Juana Epelde(Mutrikuarrak)
Pedro Mª -Emeteria Garramiola
Juan(Brayos-Vallad.)-ToribiaMartin(Bobadilla-Vallad.)
Florentino Jose(Ziriano-Araba)-Liburia Mª Teresa Uribe
Angel Jose Mª-Remigia Egiguren
Lorenzo-Ramona Ikaran
Jose(Berriatu)-Mª Teresa Malaxetxebarria(Xemein)
Bartolome-Timotea Badiola
Eugenio-Polonia Santiso
Matias Felipe-Josefa Mª Dolores Zendoia
Pedro Mª -Josefa Ramona Arantzamendi
Francisco Mª -Catalina Txakartegi(Zumaia)
Jose Ulpiano-Mª Rosa Berridi
Antonio-Josefa Antonia Elu
Pedro Jose-Ramona Urristi
Primo Feliciano-Agapita Argoitia
Jose Ventura-Josefa Antonia Alegria
Toribio Joaquin-Manuela Venancia Otxoantezana
Ignacio-Florentina Uribe
Jose Mª (Berriatu)-Mª Beitia(Elantxobe)
Melchor Isaac-Mª Rosario Badiola
Nicolas Ambrosio-Francisca Bernedo Mendexa
Jose Martin(Aulestia)-Josefa Antonia Artozabal(Zenarruza)
Pedro Jose-Mª Clara Urkidi
Agustin Francisco-Mª Ascension
Jose Gabino-Josefa Ignacia Egaña(Mutriku)
Casimiro Ramon-Mª Vicenta Alkorta
Manuel-Ecequiela Francisca Elordi
AMAREN GURASOAK
Jose Mª -Juana Iturriño(Mutriku)
Lucio-Saturnina Etxaburu
Jose Aniceto-Mª Magdalena Landa(Ereño)
Jose Domingo(Bilbo)-Valentina Ana Aramaio
Jose Leon(Gerrikaiz)-Francisca Xabiera Larrinaga
Jose-Mª Clara Barinagarrementeria(Berriatuarrak)
Romualdo(Blasco-Sancho)-Brigida Dominguez(Velayos)
Jose Joaquin-Juana de Dios Badiola
Manuel Mª -Josefa Bastida(Etxebarria)
Domingo Manuel- Vicenta Solabarrieta
Juan Jose-Mª Cruz Urrosolo
Julian-Josefa Martina Azpiazu(Mutriku)
Pedro-Eusebia Josefa Amallobieta
Florentino-Juana Josefa Landaribar
Jose-Sebastiana Ugarte(Elantxobe)
Gonzalo Rafael-Manuela Azpiazu
Blas-Mª Dominga Etxaburu
Jose Antonio-Margarita Burgoa
Alejo-Petra Arribas(Cuevas de San Clemente-Burgoskoak)
Juan Tiburcio-Juana Etxebarria(Murelaga)
Andres(Ormaiztegi)-Saturnina Azurmendi(Gabiria)
Domingo-Mª Ignacia Arano(Berriatuarrak)
Juan Mª -(Markina)-Josefa Garro(Zenarruza)
Jose Rafael-Buenaventura Mendizabal
Domingo Mª -Venancia Etxaburu
Juan Bautista(Berriatu)-Eulalia Aranbarri
Florentino Jose(Ziriano-Araba)-Mª Liboria Uribe
Pedro(Berriatu)-Mª.Dominga Arrizabalaga
Pedro Eusebio-Juana Josefa Bedialauneta
Pedro Mª (Berriatu)-Mª Catalina San Martin(Mutriku)
Eleuterio Mª -Gala M.Azpiazu
Jose Ramon-Jacinta Dulanto Ruiz
Juan-Petra Alegre(Corteskoak)
Toribio-Claudia Zelaia
X
-Antonia Meaurial(Elantxobe)
Juan Jose-Polonia Urristi
Juan Jose-Mª Jesus Arrizabalaga
Pedro Mª (Berriatu)-M.Catalina San Martin(Mutriku)
Eusebio(Etxebarria)-Rufina Urizar(Lekeitio)
Salbadora(Bartzelona)-Mª Isabel(Berberana-Burgos)
Juan Jose-Mª Dolores Alberdi
Angel-Juana Crisostoma Burgoa
Jose Ventura-Josefa Antonia Alegria
Lazaro-Telesfora Urkiola
Faustino-Juana Bautista Arrizabalaga
Simeon-Isabel Urristi
Zacarias-Candida Tomasa Guenega
Miguel-Manuela Urkiaga(Mendexa)
Baldomero(Ocaña)-Rafaela Toleito(Madrid)
Matias Ignacio-Evarista Mª Urristi
Fidel Mtnez-Feliciana Lopez de Briñas y Beltran de Otalora
Jose Mª (Deba)-Nicolasa Dominica Crespo(Riva-Stander)
Gabriel Ramon-Monica Eizagirre
X
X
Fernando-Remigia Teresa Arakistain
Pedro Jose-Josefa Antonia Bengoetxea
Pedro(Ziriano)-Petra Zaitegi(Nafarrate-Araba)
Geronimo-Mª Victoria Larrinaga
Pedro(Amezketa)-Josefa Antonia Anzuela(Aia)
Antonio-Mª Josefa Esnaola(Itziartarrak)
Angel-Juana Mendibe(Gumiel de Mercado-Burgoskoak)
Jose-Ramona Lopez(Gaibor-Lugo)
Saturnino(Retolaza-Araba)-Raimunda Idueta
Francisco Esteban-Mª Cleope
Francisco-Saturnina Garitaonaindia(Zaldua-Bizkaia)
Jose-Geronima Badiola
Pedro-Catalina Amutxastegi
Antonio-Higinia Nafarrete(Urrunaga-Araba)
Jose Lorenzo-Mª Francisca Egaña(Mutriku)
Pedro Cruz-Petra Uribe
Victor Juan-Mª Josefa Amesti(Mendexa)
Juan Tomas-Mª Ana Egaña
Vitoriano(Arlanzon)-Mª Felipa Lopez(Zalduendo-Burgos)
Francisco-Mª Carlos Garramiola
Pedro-Catalina Etxaburu
Pedro Jose-Mª Dolores Lekue
Eleuterio Mª -Francisca Zaldunbide
Juan Manuel(Usurbil)-Josefa Antonia Anzuola(Aia)
Jose Ramon(Xemein)-Victoriana Lasarte
Jose Martin(Aulesti)-Josefa Antonia Artozabal(Zenarruza)
Pedro(Souto-Lugo)-Manuela Fernandez(Quinta-Lugo)
AITAREN GURASOAK
AMAREN GURASOAK
AITAREN GURASOAK
Domingo-Mª Pilar
Rafael Antonio-Elena Mª
Manuel Francisco-Melchora Ines
Pablo-Apolinar(Ventosa-Logroño)
Pedro Jacinto-Buenaventura
Pedro Jose-Dionisia Natalia
Pedro Jose-Dionisia Natalia
Simon(Berriatu)-Zoa Dominga
Nicolas Placido(Durango)-Demetria Toribia
Jesus-Ignacia
Juan Jose-Sebastiana Liberata
Domingo Mª-Margarita(Urdaneta-Aia)
Domingo Trinidad-Mª Dominga
Gregorio Mª -Mª Candida
Jose-Francisca Antonia Luisa(Mutriku)
Fulgencio Jose-Lorenza Susana
Isidro-Marcela Nicolasa
Victor(Carpio-Vallad.)-Mª Hermenegilda(Bobadilla del Campo)
Martin Ignacio(Ormaiztegi)-Josefa Mª Doloes
Pedro Cirilo-Mª Isabel
Marcelo Jesus(Getaria)-Buenaventura Mª
Domingo Antonio-Aquilina
X
-Vicenta
Pablo Alejandro Mª-Eusebia
Pedro Alejandro-Mª Visitacion
Pablo Jose-Margarita Mª
Bernabe Mª -Juana Liberata
Jose Ignacio-Mª Guadalupe
Rafael Domingo-Mª Expectacion
Miguel Antonio-Severiana
Juan Bautista Mª Jesus
Pedro Leon-Isabel Romualda
Nicomedes Cruz-Margarita Carlota
Jose Mª-Victoria Josefa
Juan Bautista-Bonifacia(Donostia)
Angel Fermin-Rosa Manuela
Jose Mª (Mutriku)-Buenaventura
Bonifacio Castor-Mª Josefa Carmen (Berriatu)
Martin Miguel(Donostia)-Francisca
Geronimo Remigio-Dominga Mª Concepcion
Bernardino-Mª Francisca(Mutriku)
Felipe Estanislao-Pantaleon Venancia
Domingo Jose-Mª Ramos
GURASOAK
Segundo Juan Jose-Mª Manuela
Prudencio Pedro-Andresa Avelina
Andres-Juana Inocente
Pedro Jose-Justa Saturnina
Domingo Florentino-Genara Francisca
Domingo Miguel-Ambrosia Catalina
Domingo Bruno-Susana
Fernando Teodoro-Josefa Antonia(Xemein)
Pedro(Puentelarra)-Teresa(Velayos)
Dionisio Luis-Epifania Mª
Alejo Martinez(Ullibarri-Gamboa)-Isabel(Etxebarria)
Isidro Cecilio(Deba)-Justa Rufina
Marcos-Lucia
X -Vicenta(Mutriku)
Lucas Bonifacio-Manuela Josefa
Elias Mª -Mª Guadalupe
Hipolito(Ziriano-Araba)-Mª Teresa(Elantxobe)
Pascual Antonio-Juana Mª Bautista
Domingo Resurreccion-Dominga Guillerma
Ventura(Itziar)-Alejandra Mª Solabarrieta
Antonio(Gumiel-Burgos)-Cirilla(Cuevas S.Clemente-Burg.)
Rosendo(Gaibor-Lugo)-Natalia
Jose Atanasio-Liboria Cristina Campos
Mateo Mª -Hermenegilda Mª (Berriatu)
Fernando-Eugenia(Zenarruza)
Salbador Vicente-Mª Natividad
Pedro Francisco-Juana Antonia
Domngo-Maria(Berriatu)
Jose Eduardo-Josefa Fermina
Jose Mª -Mª Josefa(Berriatu)
Cipriano Meliton-Petra Carmen
Domingo Santos-Josefa Alejandra(Mutriku)
Laureano Ignacio-Enrica Carlota
Juan Luis-Josefa Antonia
Prudencio(Arlanzon)-Teresa(Cortes)
Juan Francisco-Mª Dolores
Victor Eusebio-Josefa(Elantxobe)
Ildefonso Melchor-Mª Visitacion
Florentino Angel-Isabel Justa
Jose Manuel Demetrio(Mutriku)-Buenaventura Antonia
Agustin-Mª Ignacia(Mutriku)
Domingo Mª -Mª Juana(Berriatuarrak)
Vicente(Quintana-Lugo)-Micaela(Somorrostro)
GURASOAK
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
9
EFEMERIDEAK
ONDARROAKO
LEHEN BATZOKIA:
EUSKAL LAGUN-ARTEA
(1903 - 08 - 14)
2003ko efemerideeen artean ezinbestekoa egiten zaigu gogoratzea Ondarroako Batzokiaren sorrera. 1903ko
abuztuaren 14an, Andra Mari egunaren bezperan, nazionalistek ireki zuten euren biltokia Ondarroan.
"Euskal Lagun Artea" jarri zioten izena.
O
ndarroakoa izan zen, hain zuzen be, nazionalistek
Bizkaian ireki zuten lehenetariko batzokia.
Eredugarri ere gertatu zen beste herrientzat.
"Tenemos espejo donde mirarnos. Ved ahí a
Bermeo y Ondárroa: imitémosles",
idazten zuen lekeitiar batek Ondarroako batzokia inauguratu
baino hilabete lehenago(1). Lekeitiokoa eta Durangokoa, esateko, bi urte beranduago zabaldu zituzten. Berri hauek guztiak guganaino iritsi zaizkigu, garai hartan nazionalistek
argitaratzen zuten "Patria" astekariari esker.
Goiburuko honekin nazionalistek 130 zenbaki argitaratu zituzten Bilbon, 1903 abuztuaren 5etik 1906ko urtarrilaren 13ra bitartean, astero-astero, inolako etenik gabe.
Sarritan agertzen dira bertan Ondarroako gertaerak. Baita
aipatzen dira, gartsu aipatu ere, herriko karlisten eta nazionalisten arteko eztabaida sutsuak.
“ ONDARROA
Sr. Director de PATRIA. Bilbao
Muy Señor mío y amigo en JEL:
Con el permiso de V. voy a poner a los lectores
del valiente semanario nacionalista que V. dirige en
conocimiento de los actos realizados con motivo de
la inauguración de la Sociedad católica-vascongada
EUSKAL LAGUN ARTEA, verificada el dia 14 del
corriente.
A Ias ocho de la mañana se celebró una misa
solemne en la ermita de Nuestra Señora de la
Antigua, enclavada en un alto. La capilla de la parroquia interpretó solemnemente la misa de Zubiaurre a
cuatro voces. Los solos de contralto cantó con sumo
gusto y afinación el sacerdote D. Jose Maria
Etxebarria, y los de tenor con voz potente y armoniosa, D. Marcos Usobiaga (ambos de Ondarroa).
1903ko abuztuaren 18an,
Santi Meabek “Natis”ek
idatzitako gutuna Patria
astekarira.
Abuztuaren 23an
argitaratu zen
(8.zenbakia)
Euskal Lagun Artea batzokiari dagokionez, bere inaugurazioak Ondarroako eta Bizkaiko nazionalisten artean
sortu zuen ilusioa nabarmentzen zaigu behin eta berriz.
Prestaketak lehenik, 1903ko uztailaren 31n hasita (ikus
"Patria", 5., 6. eta 7. zkiak.) eta inaugurazio egun gogoangarriaren kronika zehatza 8. zenbakian. Kronika hau osorik
argitaratzen dugu hemen. "Patria" astekariak berak argitaratu zuen bezala, ezertxo aldatu gabe(2).
1. "Patria" astekaria, 2. zkia (1903-VII-12); 3. or.
2. "Patria" astekaria, 8. zkia (1903-VIII-23) 2-3. or
10
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Ondarroako Batzoki Barriko tresneria (1932-1936)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
11
El sermón estuvo a cargo del R.P. Jacinto, de
la Orden Carmelitana, quien con sentida frase euzkera y en términos claros y elocuentes demostró Ias
excelencias de nuestras perdidas libertades y la postrición y olvido de su Jaun-Goikua en que se
encuentra parte de nuestro pueblo por intrusión de
ideas disolutas y anticristianas. Recomendó a todos
los que por defender ideas salvadoras de este pueblo católico sufren persecución y calumnia no desmayen en sus moralizadores propósitos. Antes bien,
elevando su alma a Dios y postrándose a los pies de
la Virgen de la Antigua que no les abandonaría,
miren tan sólo la gloria de Dios, sin atender el clamoreo perturbador de los hombres, seducidos por
una falaz existencia temporal. Fué muy celebrada la
oración del ilustre apóstol euzkeldun.
Al concluir se cantó la marcha de San
Ignacio, cuyos profundos acordes y valientes frases
musicales infundían y despertaban ansias de independencia. La marcha de San Ignacio parece una
sacudida a nuestra esclavitud, sobrellevada con
indiferencia indisculpable.
La ermita estuvo de bote en bote, ocupada
por buenos vascos, fornidos hombrachones, bellos
ejemplares de nuestra raza, y arrojados y rudos
marineros de caras curtidas por el sol del cantábrico.
¡Y pensar que sufrían el ominoso yugo uncido
por un pueblo ambicloso y degradado! Hasta los
sacerdotes que celebraban la misa eran de porte
gigantesco, de anchas espaldas y faz patriarcal:
todos daban un mentís a todos los que creen en la
12
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
total degeneración de nuestra raza.
La retirada fue muy bonita por lo pintoresco
del lugar y por el aspecto que presentaban hombres,
mujeres y niños al descender alegres, como palomas
de alto palomar, por los caprichosos zis zas de la
estrada.
Se dispusieron varias traineras para salir al
encuentro de las expediciones de Bilbao y Bermeo.
La placidez del tiempo y lo llano del mar, convidaban a Ia estancia frente a las abruptas y agrestes
costas ondarresas. A las diez y cuarto se dió vista al
vaporcito "Yaf", que, rápidamente, lanzando cohetes
y silbidos, se acercó a nosotros. El desembarque a
las traineras fué muy divertido; los bilbaínos traían
tambolinteros. Todas las traineras, en ordenada
marcha, se dirigieron hacia el muelle. La de los
tambolinteros iba a la zaga, tocando alegres marchas vascongadas. En el muelle y todas sus inmediaciones esperaban todos los nuestros con ademán
satisfecho y conmovido. Brillaron por su ausencia la
conocida cuerda elástica que forman Santi el foragido, Barrena-malo, Cegama-diablo, Telegrafistaembrollos, Maisu-calvo y demás...
cionarios de Bilbao y Bermeo varios de Lekeitio, la
Junta Directiva de la Sociedad en representación de
la misma y varios morroscos marineros en representación de esta simpática y noble clase. Reinó
mucho entusiasmo y se vertieron conceptos expresivos de los ánimos que se tienen para confundir a los
enemigos de nuestra patria y religión y de la política de atracción que se trata de desenvolver. Se acordó enviar un telegrama al Sr. Arana-Goiri, concebido en estos términos: "Sociedad Euskal-LagunArtea y expedicionarios de distintos pueblos de
Bizkaia reunidos fraternal banquete motivo inauguración sociedad, saludan cariñosamente al ilustre
patriota bizkaino haciendo vitos completo restablecimiento su salud". Otro de salutación al protector
entusiasta de Ondarroa D. Fausto Ibañez de
Aldekoa; otro al ilustre diputado de este distrito D.
José de Azilona y otros tres a las sociedades hermanas Centro Vasco, de Bilbao, Batzoki Bermiotarra
de Bermeo, y Alkartasuna, de Barakaldo. El tamboril tocó, durante la comida, aires vascos y finalmente el Gernikako, que lo oímos todos en pie descubiertos en señal de respeto a nuestro significativo
himno.
Después los concurrentes fuimos a tomar café
a la Sociedad, cuyos departamentos todos estaban
profusamente repletos de nuestras huestes. Se dió
café y copa gratis a todos los socios marineros
pobres, lamentándonos de su miseria actual por el
pésimo año que han tenido en la pesca de
bonito, y a la vez llamándonos la
atención la alegría y cristiana
resignación que en medio
de su pobreza mantenían
y que debiera servir de
eficaz ejemplo a esa
turba de
des-
contentos sin más Dios ni ley que la suya, llamados
socialistas, que tanto se quejan, en su mayoría de
vicio y envidia al burgués que odian a muerte siendo su hermano. Los expedicionarios cambiaron
impresiones doctrinarias con ellos, encontrándolos
muy valientes.
El tamboril tocó algunos zortzikos que fueron
mny aplaudidos. Varios marineros bailaron con
gran desenvoltura, agilidad y elegancia, jotas,
purrusaldas y aurreskus. El cuadro que los Salones
presentaban en este momento era conmovedor y
digno de acertadas consideraciones.
Aún cuando se temía alguna represión de los
contrarios por mal reprimida envidia ó rencor, no se
determinaron a nada, dando con ello una muestra
de sensatez que aplaudimos, como vituperamos sus
malos procederes como el siguiente: Creyendo, sin
duda, causa de ofensa para nosotros, enarbolaron
en la jaula de fieras ó “Euzkeldun Kafia”(?) donde
se reúnen, cuatro banderas hispanas en sus cuatro
rejas ó ventanas. ¡No nos asustan por esas demostraciones, señores Allendezales (o amigos de los de
allende del Ebro); todo lo contrario.
A las seis todos fuimos a la Salve que anualmente en este día se canta en la Antigua, en honor
de la Virgen, abogada de los navegantes. La ermita
estaba llena hasta los pórticos de devotos de Madre
tan milagrosa.
Cenamos y se tomó el café
como al mediodía, concluyendo todo con el mayor
orden y concierto, gracias a la prudencia
recomendada por el
presidente
Sr.
Ondarroako Batzoki Barriko tresneria (1932-1936)
Ondarroa, XX. mende hasieran (1903a baino beranduago). Musika Plaza, frontoia eta beheko iturria. Eskuman, Euskal Lagun Artea Elkartea..
JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
La comitiva se dirigió a los salones de la
Sociedad, que gustaron mucho por el aseo, arte y
esmero que las adornaba.
Se pensó en celebrar una Misa especial para
los expedicionarios pero se vió la imposibilidad:
todos los sacerdotes habían ya celebrado.
A la una y media de la tarde se verificó el
banquete, al que asistieron ademas de los expedi-
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
13
EFEMERIDEAK
ZUBI ZAHARRA
UXOLAK ERAMAN ZUENEKOA
Euskal Lagun Artea elkartea. Balkoi gainean izena irakurri ahal da.
Ibaibarriaga y otro señor, activo fundador y encariñado con la Sociedad.
Los expedicionarios se despidieron entre
vivas y aclamaciones. De doce a doce y media partieron en el vaporcito "Yaf" y, según noticias no
debieron andar muy bien por lo movido del mar y
fuerte viento”.
(1953- X -15)
Irakurlegoaren informaziorako azaldu behar dugu
“Euzkeldun Kafia?” aipatzen duen horretan “Café
Español”-i buruz ari dela, elkartetik oso hurbil zegoena.
Hobeto ulertzeko Batzokia Gizarte taberna gainean zegoen,
eta Cafe Español, Marinan.
Ondarrutar askorek ondo gogoan daukate 1953ko urriaren 15a. “Santa Teresa egune” diñoe batzuek. “Boni
Txikito eta Maridolos ezkondu ziren egune” besteek, Boni Iturriza abeslariaren eta Maria Dolores Abadearen
ezkontza gogoratuz. Edo “Birtudes Aramaio jaio zan egune”, esango du beste norbaitek. Bada norbait gogoratzen duena egun horretan hil zela Rikardo Bastida, Ondarroaz hain lotuta zegoen arkitekto entzutetsua...
Baina, ondarrutarrek, uxolak "Zubi Zaharra" eraman zuen eguna daukate gogoan guztien gainetik.
Izan ere, urriaren 14tik 15era bitarteko gaua luzea izan zen ondarrutarrentzat.
Egia esan, azaldu dugun kronika honi zuzenketa
zehatz bi egin zizkion hurrengo "Patria" astekariak, "Desde
Ondarroa nos escribe Natis" izenburupean. Hauetatik bata
garrantzitsuena, Santi Iralari zegokion. "Santi el foragido"
esaldiaren ordez "Santi el fugitivo" esan behar zuela argitzen zuen.(3)
Ondarroako Batzokiaren inaugurazioari eskaini diogun azalpen hau zilegi bekigu osotzea Ondarroako kronika
berean egiten diren beste bi aipamenekin: Andra Mari jaietako pilota partiduak batetik; eta udatiarren presentzia, bestetik. Azken batean, duela 100 urte, udaran Ondarroan bizi
zen giroaren lekukotasunak ditugu, nahiz eta guztiz partziala izan. Besteak beste aipatu ere ez da egiten "Santoña
Ameriketan" ibilitako arrantzaleen herriratzea Andra Mari
jaietarako. Beraz, hutsuna eta guzti be, bego horretan
"Patria"ren kronika: (4)
“Las fiestas llamadas de Andra Marijak han
estado bien organizadas. Hubo cucaña, sartén húngara, guillotina a ciegas de gallos enterrados,
carrera con una cuchara en la boca y un huevo en
su pala, vistosos fuegos artificiales, tamboril, música, etc. No hubo pianillos y, por tanto, tampoco
maketos. ¡Ni falta que hacían, tienen la fatalidad de
estorbar siempre!
Sobre todo el partido a mano, jugado el día
16 entre el Chiquito de Azkoitia y Tokolo, rojos, contra Patxi y Urzelay, azules, resultó superior y muy
competido. Salieron por delante los rojos, haciendo
14 tantos mientras los azules apuntaban sólo 6, consiguiendo éstos igualar a l4 y haciendo un tanto
más. Se suspendió el partido por hacerse de noche;
quedaron en l7 rojos por 16 azules. En todo el partido se vió la superioridad de los rojos con pelota
pequeña y la de los azules con más pesada.
El del día anterior, a chistera, careció de interés. Contendieron, de una parte. Simón Urresti e
3. "Patria" astekaria, 9. zkia (1903-VIII-30), 3. or.
4. "Patria" astekaria, 8. zkia (1903-VIII-23), 3. or.
14
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
A
rtibai ibaian zetorren uxolak eta itsasgorak bat egin
zutenean, Errenderiko auzoa ere urpean geratu zen,
bi metrotaraino iritsi zirelarik urak. Abereak kortatik atera behar izan zituzten ahal zuten moduan, herritarren
laguntzarekin.
Isidoro Urrutia (a) Choo, rojos, contra Francisco
Bikandi (los tres ondarreses) y Arnedillo de
Markina, azules. Dominaron estos el partido con
facilidad. Arnedillo estuvo como siempre, muy seguro y pegando fuerte. Bikandi regular. Isidoro que
jugó de zaguero, piñon y sin colocarse bien a la
pelota. Urresti seguro y sobre todo limpio, por lo
que fue aplaudido.
-------
El pueblo anda muy animado por la concurrencia de veraneantes.
Y no teniendo otra novedad que comunicarle,
sabe le distingue como amigo y correligionario su
18-VIII-1903"
afectísimo S.S.
NATIS
Ondarroako
Historia Zaleak
Herri barruan ere, uxolaren eraginez, indartsu eta
zaratatsu zetozen ibaiko urak Zubi Zaharraren azpitik.
Honen inguruan euren txalupak lotuta zeuzkaten jabeek
han ziharduten txikotak hara eta hona mugitzen: txalupak
gogorrago amarratu ezinik batzuek, uxolaren erresakatik
alboratu nahirik besteek. Errekako urak zekarren abiaduraz,
kezkati eta beldurtuta, denek.
Halako baten, goizaldeko ordu biak aldera, Zubi
Zaharra bera mugitzen eta erortzen hasi zen. Erorketa hura
zehatz-mehatz deskribatzen digu udal arkitektoak berak
bere txostenean:
"Desplome del Puente Romano en sus dos
tramos, produciéndose el primer desplome a las dos
horas de la madrugada en que cayó el arco de
menor luz, afectando en su caida al machón central
que dos horas más tarde experimentaba un giro
lateral que producía el desplome del segundo arco
de mayor luz, manteniendo no obstante el tercio de
arranque que a las doce horas se desplomaba
arrancando casi totalmente el estribo de la margen
derecha de la susodicha ria" (1).
Zubiaren azken zati honen erorketa, hain zuzen, ondo
gogoan daukate garai hartako umeek; eskola barik, Artibai
errekaren inguruan baitzebiltzan ikusmiran.
Goizaldeko erorketa, ostera, mollan bizi ziren emakume askok ikusi zuten. "Ene bada, gure "Zubizarra""
entzuten zen balkoitik balkoira. Ondarrutarrek, belaunaldiz
belaunaldi, harro begiratu ohi zuten "Erromatarren
zubia"ren harriak han zeuden Artibai errekako ur asaldatuen artean.
Zubi Zaharrarekin batera, bertan, hondoratu zen
"Estrellita" M. Larrañagaren arrantzontzia; eta kalte handiak jasan izan zituen "Santisima Trinidad" motorrontziak,
zubiko harriak gainera jausi zitzaizkion-eta (2).
Zubi Zaharraren inguruan beste kalte batzuk ere gertatu ziren gau hartan.
Besteak beste, Zubi Zaharretik Merkatu Plazara
zihoan eskailera ere erortzeko arriskuan gelditu zen. Hain
egoera txarrean ze berehala apuntalatu behar izan zuten
Merkatu Plaza bera ere kaltetuta geratu zen. Honela
deskribatzen digu udal arkitektoak:
1. Rikardo Beaskoa Jauregi, herriko arkitektoak Ondarroako Udalarentzat prestatu zuen txostena (1953-X-22). Ikus Ondarroako Udal
Artxiboan, Kodea: 1-1-5. Sinatura: 1635-1.
2- Egun horretan Ondarroan, uxolaren ondorioz, "Felix Victoria" txalupa hondoratu zen, eta "San Jose" eta "Neptuno" potinak desagertu.
Baita uxolak eraman zuen Bittor Urkiolaren "Maritxurena" potina ere, baina hau Getariako uretan agertu zen kalte handiak zituela.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
15
16
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOAK
Ondarroa, 1953ko urriaren 22an. Udal arkitektoak egindako informea
Ondarroa, 1953ko urriaren 15ean. Uxolak Zubi-Zaharra eraman eta gero Kanttoipetik ikusita. Ezkerraldean, hor agertzen zaigu zubiaren eskumaldeko hondakina
Ondarroa, 1953ko urriaren 15ean. Uxolak Zubi-Zaharra eraman eta gero Zubi Barritik ikusita. Ezkerraldean, hor agertzen da zelan apuntulatu behar izan zuten
Zubi Zaharretik Plaza Gainera doan eskailera, Berdura Plazako zapaia ez jausteko.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
17
"A consecuencia de la riada, el agua socavó
los cimientos del muelle que compone la margen
izquierda, sobre la que se apoya la extructura de la
Plaza de Mercado, descalzando totalmente la
cimentación de los tres primeros piés derechos que
quedaron totalmente en el aire, no produciéndose el
hundimiento por haberse formado con las losas que
componían la acera de dicho muelle un dintel que
trabajando como tal cortó el hundimiento del
segundo poste que hubiese arrastrado en su caida
con toda la extructura con toda seguridad.
.................
Una vez apuntalada la extructura, se procedió al asilamiento de dicha zona del Mercado, ya de
por sí insuficiente para las necesidades de la villa.
En la plaza del Mercado, al producirse el descalce del segundo pie derecho, se hundió el pavimento en una extensión aproximada de veinticinco
metros cuadrados" (3).
Lehen esan dudanez, eguna egin eta gero, herritar
asko hurbildu zen Kofradiaren ingurura, uxolak eginiko
kalteak ikusguran. Hauen artean, bazebilen gizontxo bat
Merkatu Plazan, hara eta ona, errekaren ertzari begira.
Uxolak merkatu plazaren azpiko aldea jan eta merkatu
plaza bera eramango ote zuen beldurrez, antza. Hainbeste
hurbildu zen ibai ertzera ze uretara erori zen.
Bi bidar pentsatu gabe, baporontzi batean zegoen 22
urteko mutil gazte batek, Gotzon Badiolak, "Txaketeneku"
bikixetatik batek, dzanga egin zuen errekako ur loi eta zorabiatuetara. Ittota galtzeko zorian zegoen gizon hura onik
atera zuen lehorrera. Bixente Agirre ingeniaria genuen
berau. Eibartarra jaiotzez, baina Ondarroan, Beristaineko
etxeetan, bizi zena bere familiarekin.
Zubi Zaharraren hondamendia aipatzean, hile batzuk
lehenago ibaia bera dragatzeko egin ziren lanekin lotzen
dute ondarrutarrek. Beharbada zubiaren oinarrien ertzak
gehiegi garbitu zituen karramarro harek.
Kasua da, geroztik, Ondarroako ohiko irudiari betiko
"Zubizarra" falta izan zitzaiola hainbat urtetan. Harik eta
berreraiki arte 1962. urtean.
Ondarroako
Historia Zaleak
3. Ikus udal arkitektoaren txostena.
18
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
EDURNE LASARTE IPARRAGIRREK EMONDAKOA
HERRITAR BATEK EMONDAKOAK
Ondarroa, 1962ko urriaren 4an. Zubi Zahar Barriaren
bedeinkazioa eta inaugurazioa. Arakama bikarioa,
Agirre alkatea eta Esteban Bilbao (bastoiagaz) ordungo Madrileko Corteetako Lehendaria.
EFEMERIDEAK
AURRERA MENDI TALDEA
BERSORTZEAren 50. urteurrena
(1953 - 2003)
Anjel Ituarte Aulestia
Gaur egun denok ezagutzen dugu C.D. Aurrera Menditaldea eta mendizaletasuna suspertzeko herrian egiten
ari den lana. Bere historia aztertzerakoan sorrerari buruz idatzitako dokumenturik aurkitu ez dudala aipatu
behar dut. Artikulua idazterakoan erabili ditudan iturriak C.D. Aurrerako 75. urtebetetzean argitaratutako
liburua eta Txomin Ituartek jasotako memoriak izan dira. 1953. urtean jasotakoan oinarrituko naiz, urte klabea izan baitzen mendi taldearen historian.
O
1953.
"Toma de posesión de Presidencia, 31 Enero -
Bajo la presidencia de Don Jon Andoni
Laucirica fuí convocado a las salas del C.D.
Aurrera. Alameda Urquijo en el día de hoy a las 20
horas. Se hizo la salvedad de la nueva Sección de
Montaña que empezaría activar en la campaña del
presente año a los 10 nuevos socios que allí asistieron. Se acordó por unanimidad tomara la nueva
presidencia a Domingo Ituarte Iriondo y éste formara la directiva para la organización de Sección
de Montaña. Se estableció la cuota de 3 pts. mensuales a los no socios del CD Aurrera y 2 pts. a los
socios. La cuota se pagaría trimestralmente. Quedó
encargada de la "tesorería femenina" la Sta. Lide
Arriola y de la tesorería de hombres Don Urbano
Arambarri, con esto se levantó la sesión a las 22
horas. D. Ituarte”.
1. C.D Aurrera 75. urteurrena. Bilbao 1997,44.or.
20
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA
17 urte geldirik egon ondoren, 1953ko urtarrilaren
31n Txomin Ituartek berbiztu zuen gaur egun ezagutzen
dugun Aurrera Mendi Taldea. Urte berean "Federación
Vasco-Navarra de Alpinismo"n afiliatu zen. Txominek
honela dio bere egunerokoan (alboan, orijinala):
ndarroan betidanik egon da mendizaletasun handia. C.D. Aurrerako 75. urteurreneko liburuan
aipatzen den bezala, Errepublika garaian ere bazegoen talde bat mendira irteerak antolatzen zituena, eta hau
egiaztatzeko 1925. urtean "Federación Vasco Navarra de
Alpinismo" delakoak bazkideak lortzeko gazteei bidalitako
gutuna daukagu. Gerra garaian mendi irteerarik ezin izan
zen antolatu eta ondorengo urteetako daturik ere ez dago.
Dena dela, badirudi mendian jende asko ibiltzen zela bere
kabuz edo kuadriletan (1).
1953-02-11, Diario Vasco
1953ko mendi irteeren egutegia. (Aurrekaldea)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
21
mena behar zen, eta poliziak oztopo asko jartzen zituen,
mendian euskeraz abestu eta txistua jotzen zela aitzakia
jarriz. Hala da guzti ere, mendira alaitsu eta kantari igotzen
ziren.
"CONGRESO REGIONAL
DE ACAMPADA"
POLIZIAREN BAIMENA
22
Orduko beste mendi topaketa garrantzitsuak
"Congreso Regional de Acampada" delakoak izaten ziren.
Lehendabizikoa Sukarrietan antolatu zen 1953. urteko ekainaren 25ean. Ekitaldi ezberdinez osatutako programa antolatzen zen, hoietako bat kanpin denden lehiaketa zen eta
bertan partehartu zuten C.D. Aurrerako mendigoizaleek.
Ondarrutarrek, mailegatutako bi kanping denda eraman
zituzten. 42 partaidetik 6. zailkatu ziren, eta "concurso
artistiko " delako lehiaketan 3. zaria irabazi zuten, hurrengo urteetan postu hobeagoak lortu zituztelarik.
Oiz mendia, 1953ko maiatzaren 24an. Ondarroako Aurrera eta Markinako Artibai mendi taldekoak. 17 urte eta gero, 1. mendi irteera.
ARGAZKILARIA: CLAUDIO HIJO (EL CORREOKOA). JUAN BALENTZIAGAK EMONDAKOA
Urte honetan irteera ugari antolatu ziren, bai bakarka,
bai inguruko beste mendi taldeekin (Debako Burdin
Kuruzt, Markinako Artibai, Elgoibarreko Morkaiko eta
Mutrikuko Burumendi). Irtenaldi bakoitzean poliziaren bai-
1953. Mendira joateko poliziaren baimena
1953ko mendi irteeren egutegia. (Barrukaldea)
Oiz mendia, 1953ko maiatzaren 24an. Ondarroako Aurrera eta Markinako Artibai mendi taldekoak. 17 urte eta gero, 1. mendi irteera.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Sukarrieta, 1953ko ekainaren 25ean. “Congreso Regional de Acampada”n, Ondarroako Aurrerakoak abesten Txomin Ituarteren zuzendaritzapean.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
23
24
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
1953ko mendizale batzuk. Ezkerretik eskumara: Jabier Mugerza, Maite Arriola, Julita Olabarria, Ikerne Mugerza, Kontxita Iriondo eta Txomin Ituarte.
Makurtuta, Miren Garramiola, Maria Teresa Idiakez, Andoniñe Arriola eta Ikerne Artetxe.
El CORREO ESPAÑOL-EL PUEBLO VASCO, 1953- 06-28koa
1953ko Aurrera mendi taldeko kide batzuk. Ezkerretik eskumara: Antonio Argoitia, Ikerne Artetxe, Sorkunde Santa Kruz, Iñaki Arriola, Julita Olabarria,
Juan Balenziaga eta Jabier Mugerza. Eserita, ???, Begoña Ituarte, ???, Nerea Ituarte, Miren Arriola, Lide Arriola eta Tere Izeta.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
25
Hona hemen 1953ko C.D. Aurrera
Mendi taldeko finalistak
TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA.
Mendian buzoiak ipintzea ere bazen talde
honen beste ekintzetako bat. Medigoizaleek
beraien izen abizenak, data eta zein klubetakoak
ziren txartel batean idatzi eta buzoira botatzen
zuten. Honek, bakoitzak zenbat mendi igo zuen
kontrolatzeko balio zuen. "Finalista egunean"
denak batu eta txartel gehien zeuzkanak, saria
irabazten zuen.
TONTORRAMENDIKO BUZOIA
“Tontorramendin buzoia jarri zen eguna:
1953ko uztailaren 12a.
Aurreko bi buzoien desagerpen misteriotsuaren ondoren, gure ikurdun buzoia jartzea erabaki
nuen. Ezaugarri hauek ditu: harri trinkoz egina da
eta beronen aurrekaldean zulo errektangular bat
txafla birakariarekin. Justo Iriondok egin du eta 65
pzta. ordaindu zaio lanagatik. 40 kilo pisatzen du.
Buzoia astuna da mendi tontorrera garraiatzeko eta
arazo hau gainditzeko, asto bat alokatu dut. Astoari
"Moisés" jarri diogu izena.
Egun bat arinago alkateari bolanderak eskatu nizkion egun hau ospatzeko eta Juan Manuel
Agirre alkate eta mendigoizaleak inongo eragozpenik gabe eman zizkidan.
Goizeko 7:00etan Zubi barritik irten ginen.
Gorozikarantz gindoazela bolandera batzuk bota
genituen eta zoritxarrez bidean zetorren baserritarrari zaldia uxatu eta ihes egin zion zaldiak
zeraman zaman galerak sortuz: 4 arraultza
apurtuta, esne botella bat, eta abar... Denagatik
20 pzta. ordaindu genion. Gailurrera heldu eta
buzoia ipini genuen Jose Aranbarri, Juan
Balenziaga, Antonio Argoitia, Jabier Mugerza eta
neuk. Buzoia porlanarekin atxikitu genuen.
Geroxeago mendi taldeetako lagunak eta
Aurrerako bazkideak heldu ziren buzoia inau-
guratzera. Bertan izan zan Pedro Egiguren lurraren
jabea eta Conchita Iriondo izan zen amabitxi.
Ondarroa 1953ko Uztailak 12
Txomin Ituarte”
Hau da l953an gertatutakoa.
TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOAK
1953. urtean Kalamua eta Tontorramendin
jarri zituzten buzoiak. Hona hemen nola kontatzen duen
Txomin Ituartek Tontorramendiko buzoia ipini zuteneko
pasadizoa:
Tontorramendi, 1953ko uztailaren 12an. Mendizaleen erdian buzoia eraman zuen Moisés astoa.
Burumendi (Mutriku), 1954an. Txomin Ituarte,
Sabiñe SantaKruz, Lide Arriola, Ikerne
Artetxe, Maitane Arriola eta Zuriñe Mugerza.
Argazkia, Ojangurenek egina, Txomin
Ituarteren artxibokoa.
26
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
27
Ondarroa, 1940 inguruan. TERE ITUARTEK EMONDAKO ARGAZKIA
ONDARROAKO
ONDARE ARTISTIKOA
Ondarroa, 1925-30ean. Zubi Zaharra Zubi Barri azpitik ikusita.
Zubi Barrian sareak sikatzen ipintzen
JOSE MARI URRUTIA “TOTOLO”K EMONDAKOA
ARISTIDE CAVAILLÉ-COLL
Ondarroako organoaren egilea
Felix Gerenabarrena Egurrola
Sarritan entzun dogu Ondarroako organoak
Kalidade berezia daukala, Cavaillé-Coll
Marka edo Etxekoa dalako. Nor izan ete
zan, ba, organogile ha?. Eta zeintzuk ete
dira bere organoen ezaugarri bereziak?
O
rgano asko daukaguz gure inguruko lurraldeetan.
Araban, 41. Bizkaian, 114. Gipuzkoan, 148.
Guztira, 303. Gehienak, elaizetan dagozanak.
Banakako jabedunak, 15.
Tankera guztietako organoak. Antxinakoena,
Ziortzako Monastegikoa, 1686an egindako organo preklasikoa. Hurrengo aldikoei, klasikoak edota barrokoak deritxegu. Era horretakoak ditugu Mañariakoa (1765-1768) eta
Urdulizekoa (1853), adibidez. Ondarroan bertan be holakoa egon zan, barrokoa. Oraingoa, barriz, erromantikoa da,
1868an eraikitakoa. Eta azken aldi honetakoak, neoklasikoak, Derioko Seminariorako eratutakoa, berbarako, 1956.
Urtekoa. Organo hau Areetako San Jose Langilearen eleizan aurkitzen da gaur egun.
Benetan aberatsa dogu organoen mundu hau.
Ikusgarria. Entzungarria. Liluragarria. Organo bakotxak
bere berezitasunak daukaz. Organogileak jarritakoak.
Ondarroakoak, jakina, Aristide Cavaillé-Coll "Maisu"
gorenak ezarri eutsazan bereizgarri fin eta atseginak.
O
n
d
a
r
r
o
a
XIX. mendearen bigarren erdialdean heldu jakuzan
organo erromantikoak Euskal Herrira. Barrokoa ziran
aurretikoak. Ondarroako organoa be, lehengoaren altzari
barrokoan kokatu eben, estilo bitako osagaiez artelan bakana zein bikaina eratuz.
Euskaldunon izakera be erromantikoa dan ezkero,
poztasun eta ilusino haundiz onartu ebezan organo barri
hareek. Hain ederrak ziran. Hunkigarritasunaren eragileak.
Maitasun giroaren sortzaileak. Zoragarriak.
Musikari zein organojoleek be, organo barrokoak
konpondu beharrean, era barriko artelan hareenganako
zaletasun bizia agertu eben. Lehenagokoak baztertu eta
adierazpen aberatsagoak erosteko joera hartuz.
Horixe gerta zan Ondarroan eta itsasalde honetako
hainbat herritan be. Lekeition, Mutrikun, Getarian,
Usurbilen, Donostian, Pasaian, Oiartzunen eta Irunen.
Organo barriak, erromantikoak, Cavaillé-Collek egindako
artelan bikainak erosi ebezan.
Ondarroako organoa, 1868koa
ONDARROA:
La Natividad
de Nuestra Señora
EGILEA:
A.Cavaille-Coll et Comp.
URTEA: 1868
(Libro 9 Decretos Ayto.
Ondarroa)
SISTEMA: Mekanikoa
TEKLATUAK:
2 eskuko 54 notakaz
30
ORGANO ERROMANTIKOAK.
ANKAKOA,
PEDALEROA,
30 notakaz
SOINUAK:
I. Eskukoa:
Violón 26
Flautado 13
Flauta armónica 13
Octava (8va)
II. Eskukoa:
2
0
0
3
Viola de gamba 8
Voz angélica 8
Lleno armónico
Flauta octaviana (8va)
Fagot-Oboe 13
Trompeta real 13
ANKAKOA,
PEDALEROA:
Violón 26
Contras 8
LOTURAK:
I/P II/P ll/l
Temblant
Expresión II
OHARRAK:
-Altzairua, barroko erako
lehenagoko organuarena
da. Bertan D. Clemente
Ugarteburu egon zan organujole (1863), nork, «con
insistencia" organu barri
bat eskatu eban.
-Oraingoa 1868. urtean
montatu zan, bere kostua
«4.950 escudos, o sea,
49.500 reales, más los
caños actuales del órgano
viejo».
• Oraintsu, Violón 26 eta
Pedalerako Contra 13 bat
erantsi izan jakoz.
Ondarroako organoa
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
CAVAILLÉ-COLL SENITARTEA.
Organogile ospetsuen familia frantsesa izan zan.
Euren arteko ezagunenak, Jean Pierre, Dominique eta
Aristide ditugu.
Jean Pierre CAVAILLÉ (Caillac, 1740-Bartzelona,
1815), Bartzelonara joan zan 1760an Santa Katalinako
organoa egitera. Eta hantxe ezagutu eban Maria Francisca
COLL katalandarra eta berarekin ezkondu. Bien abizenak
alkartu eta deitura bikoitz bat osotzea erabagi eben. Holan
sortu zan geroago Aristidek hain ospetsu egingo eban organogintzaren munduko markarik aipagarriena.
Paris, 1855. Organo erakusketa. Aristide Cavaillé-Coll-ek Ohorezko Domina Haundia irabazi eban.
FELIX GERENABARRENAK EMONDAKO IRUDIAK
CAVAILLÉ-COLL abizendun lehena DOMINIQUE
izan zan, Jean Pierren semea (Toulouse, 1771-Paris, 1862).
Bere aitaren antzera, Katalunian zehar aritu zan, organo
zaharrak barriztatu eta barriak eraikitzeko lanetan,
Nafarroaraino be iritsiz. Frantziara itzuli eta gero, Parisera
erretiratu eta han hil zan.
ARISTIDE CAVAILLÉ-COLL.
Dominiqueren semea (Montpellier, 1811-Paris,
1889). Trebeena. Ospetsuena. Hoberena. Organo erromantikoen asmatzailea. Organogintzaren teknikea gehien irauli
dabena.
zehar.
"MAISUEN MAISU" deitzen eutsen Europa osoan
Aristide Cavaillé-Collen organoetan,
"biziki ezaugarriak dira beren flauteria eta
zenbait erregistro bakarlari. Airearen presioa da
Cavaillé-Coll organoen beste bereizgarria".(1)
"Erregistro orotan nabari da Cavaillé-Coll
etxeak beti erakutsi duen bereizkuntza...".(2)
"Aristidek sartu eta garatu zituen berritzapenik nagusienak Flauta eta tronpeta Harmonikoak
izan ziren eta Flauta Ttipia, eta aldi berean airearen
presio mailakatua altu eta baxuentzat eta Barker
makinaren erabilpena".(3)
Frantzian bertan, Belgikan, Espainian, Holandan,
Ingalaterran... ehundaka organoen eraiketak zuzendu ebazan Parisko bere lantegian.
1. Gipuzkoako Organoak, 31 or.
2. Baron de La Tombelle eta J.A. Santesteban organojole haundiak, Azkoitiako organoari, aditu legez, egin eutsen txostenean).G.O. 39 or.
3. (G.O. 31 or.)
32
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Paris, 1878. Aristide Cavaillé-Coll-ek Ohorezko Domina Haundia irabazi eban, Pariseko Notre-Dameko San Sulpizio organoa berreratzeagatik
Parisen antolatu ziran erakusketa danetan jaso eben
saria eta OHOREZKO DOMINA HAUNDIA 1855ean
ospatutakoan.
San Sulpizioko organo zoragarria erabat berreratzea
izan zan Aristide Cavaillé-Collen lanik garrantzitsuena.
Frantsesen ustez, haxe da munduko organorik onena.
Aristideren ekintzei buruzko idazki batzuk be argitaratu ebezan.
- Aristide berak, "Organoa eta bere arkitektura
(1856)" eta "Erromako San Pedroren Basilikarako Organo
Monumentalaren proiektua (1872)".
- Beste batzuk:
• Adriano de la Fage, "Cavaillé-Coll aita-semeak
egindako San Deniseko errege elaizako organoa" (Paris,
1845).
• Fetis, "1855eko Erakusketa Unibertsalaren epaimahiaren txostena".
• Lamazon, "San Sulpizioko organo monumentalaren
eta organo modernoaren egitureari buruzko azterlana"
(Paris) eta "Cavaillé-Coll jaunak egindako Sheffield
(Ingalaterra) hiriko kontzertu gela barriko Organo
Haundia" (Paris, 1847).
• Lefebvre, "1887-1888 urteetan A. Cavaillé-Collek
eraikitako Havreko San Miguel eleizako organo haundia"
(Havre, 1888).
• C.M. Philbert, "Amsterdamgo Industria Jauregiko
Organoa" (Amsterdam, 1870).
Euskal Herrian lehenengo ipini eban organoa,
Lekeitiokoa izan zan, 1856an. Aristide Cavaillé-Collek
berak Parisko Nazioarteko Erakusketarako eginda eukana,
hain zuzen be. Jose Jabier Uribarren lekeitiarrak erosi eban
Parisera bertara joanda. Eta Juan Maria Altunak estreinatu,
herri haretako organojole zalarik.
Aristide Cavaillé-Collen beste bost organo be badaukaguz Bizkaian: Ondarroakoa (1868), Durangoko
Klaratarrena (1878), Orduñako Antiguako Amaren eleizakoa (1880), Begoñako Basilikakoa (1883) eta Begoñako
"El Karmelo" elaizakoa (1894).
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
33
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
Mutinen
artelanak
ditugu,
Balmasedako
Parrokiakoa, Bilboko San Antongoa, Bidaniakoa eta
Usurbilgoa.
Horrez gainera, Cavaillé-Coll Etxearen organo guztien katalogoa argitaratu eban Parisen, 1923an. Bereak be
zerrenda haretan sartuta, jakina.
699 organo dira guztira. Hareetatik 60, Espainiarako
eta 35 Euskal Herrirako.
Azkoitiako organo haundiaren kontratua sinatzerakoan, adibidez, han egon ziran, Cavaillé-Collen izenean,
Charles Mutin eta Charles Carloni ahalduna, Ondarroako
organoaren erosketan be parte hartu ebana.
AKILINO AMEZUA. (1847-1912).
Azpeitiarra. "Cavaillé-Coll espainiarra" deitureagaz
ezagutzen eben bere garaikideak. Organo asko eta onak
egin ebazan. Aristide Cavaillé-Collen lehiakide lez izatera
iritsi zan, biak be artelan erromantiko ederrak, aldi berean,
eraiki ebezalako. Edozelan be, euskal organogilerik hoberena dogu Akilino.
CHARLES MUTIN.
Organogile paristarra izan zan. Aristideren
Lantegiko zuzendari teknikoa izatetik, bere kide izatera iritsi zan. Eta, 1890. Urtetik aurrera, "Cavaillé-Collen ondorengo" deiturarekin, hainbat organo egiten jarraitu eban,
haren teknikak erabiliz.
34
1863an Parisera joan zan. Cavaillé-Collen eta Stoltzen organoak instalatzen ibili zan Frantzian, Alemanian,
Ingalaterran eta Kuban. Lanean eta ikasten. Behatzaile
zuhurra izanik, asko be asko ikasi eban organogile berezi
hareengandik.
188an, Bartzelonako Nazioarteko Erakusketan,
berak egindako itzelezko organo bat aurkeztu eban
Akilinok, eskuko lau tekladu eta pedalierrarekin.
O N D A R R O A K O
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
A R T I S T I K O A
Harrituta laga ebazan danak. Espainiako organogile
zein organojoleak ez ezik, atzerritarrak be hurretaru jakozan. César Franck, Guilmant, Widor, Sain-Saëns, Dubois,
Gigout eta Aristide Cavaillé-Coll bera be ikaratuta gelditu
ziran musika-tresna miresgarri ha ikusten.
Arrakasta izugarria lortu ondoren, organorik ederrenetarikoak eraikitzeko aukera heldu jakon. Sevillako
Katedralekoa, adibidez. Munduko onenen artekoa. 4627
tutu daukaz. Haundiena, 10 metroko luzeraduna ; txikiena,
barriz, 8 milimetrokoa.
Akilinoren 11 organo daukaguz Bizkaian.
Markinako hirurak, berbarako. Xemeingoa, Karmengoa eta
Mesedetako Amaren eleizakoa.
Mutrikuko Parrokiako organoa be Akilino Amezuak
egindako da.
ARABA, BIZKAIA ETA GIPUZKOAKO
CAVAILLÉ-COLL ORGANOEN
EGUNGO ZERRENDA
Urtea Herria
1856
1860
1861
1862
1865
1868
1868
1870
1870
1870
1870
1877
1878
1880
1881
1883
1884
1887
1892
1894
1894
1898
1901
1902
1907
1992
Lekeitio
Getaria
Oiartzun
Donostia
Urnieta
Donostia
Ondarroa
Donostia
Donostia
Donostia
Pasaia
Irun
Durango
Orduña
Alegia
Bilbao
Gasteiz
Azpeitia
Balmaseda
Bilbao
Mutriku
Azkoitia
Bilbao
Bidania
Usurbil
Donostia
Erregistroak
Parrokia
Parrokia
Parrokia
Koruko Santa Maria
Parrokia
San Bizente
Parrokia
San Martzial
Sta. Teresa eta Sta Ana Monastegia
Zorroaga Egoitza
San Pedro
Junkaleko Santa Maria
Klaratarren Monastegia
Antiguako Ama
Parrokia
Begoñako Andra Maria (*)
Karmengo Eleizea
Loiolako Santutegia
Parrokia (Mutin)
Begoñako A. Karmeldarren Elizea
Santa Katalina Monastegia
Parrokia
San Antonio Abata (Mutin)
Parrokia (Mutin)
Parrokia (Mutin)
Familia Santua
(Adoratrizetatik eroanda)
24
8
17
44
11
35
12
6
6
6
6
18
13
5
10
15
19
36
21
21
8
40
17
28
22
11
(*) 1991n, Ferdinand Prince, Cavaillé-Collen teknikariak
eranskin bat ezarri eutsan organo honi.
Jesus Guridi "Maisu gorena" zan bertako organojolea.
Azpeitia. Aquilino Amezua organo fabrika.
O N D A R E
ONDARROAKO ORGANOA.
Erromantikoa da. Aristide Cavaillé-Collek egindako
artelan bikaina.
Aitatu ditugun organo danen artean, Alegiako San
Juan
Bateatzailearen
Parrokian
aurkitzen
da
Ondarroakoaren antzerakoena. Baina gurea baino txikitxoagoa da ha. Hankako tekladurako erregistrorik ez dauka.
Halan da be, Jabier Bello-Portu tolosar musikari gorenak,
Gipuzkoako organo Haundiak goraipatu ondoren, holan
jarraitzen dau,
"nahiz txikiagoak izan, ale bikainak ditugu
Bidania, Irun, Alegia...".(4)
Beraz, Alegiako organoa "ale bikaina"da. Eta
Ondarroakoa, egile berberarena ta haunditxoagoa izanik,
ba, are bikainagoa.
Soinu berezikoa da Ondarroako organoa. Gozoa.
Giro atsegina sortzen dabena. Anai arteko giroa.
Otoitzerako gozotasuna. Eleiz abestiak dinon legez, "Zein
gozo ta eder dan anaiok alkartu eta danok batera Jainkoa
goratu...".
ORGANOA ETA ORGANOJOLEA.
Biak ezinbestekoak. Eta Ondarroako organoak izan
ditu bere jagole eta bere adierazle edo interprete zintzo zein
trebeak.
-Eduardo Gorosarri. (1890-1947). Eskoriatzan
jaioa.Organojole eta musikagilea 1917an etorri zan
Ondarroara eta hurrengo urtean irabazi eban Begoñako
organojole titularra izateko lehiaketa. Handik hamar urtera,
Euskal Herriko Txistularien I Batzarreko lehendakari lez
aukeratu eben.1930ean, Algortako Hirutasun Santuaren
eleizako organoa inauguratu eban. Gogoan daukat
Gasteizko Seminarioan abesten genduan bere "Magnificat"
onena.
4. (G.O. 27 or.)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
35
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
Eduardo Gorosarri, Ondarroako organujolea 1917an
Ondarroa, 1994ko zemendiaren 26an. (Sta Zizili Kontzertua)
Jose Markuerkiagari omenaldia Andra Mari Elizan.
Argazkian omenduagaz Jose Mari Rementeria bikarioa
- 1994an, Pellerin et Uys Organogile frantsesen
hasierako konponketak
- 1996an, Pellerin et Uys-ekin sinatu zan gure organoaren zaintzaren kontratua.
- 2002an, Ondarroako organoaren behin-behineko
konponketei eta erabateko barriztatzen lanei buruzko
Pellerin et Uys-engandik jasotako txostenak, aurrekontuak,
kontratuak, fakturak eta proiektuak.
1990ean, "Equipo 7" deritxonak egin eban lana:
organoaren zurezko altzaria garbitu, sitsaren kontrako tratamentua emon, apurtuta eukazan apaindurak osotu eta egurraren berezko kolorea berreskuratu.Organogile honen kontratua, Ondarroan bertan sinatu eben aitatu dogun Miguel
Salaberriak eta Joaquín Loisek, parrokoaren onereitxiagaz,
1989ko Abenduaren 10ean. Arabako Oiongo organoa be,
beronek egina da, 1995ean.
Joaquín Loisek egin ebazan lanak: tutu eta aldagailu
danak garbitu, haizearen motor barria sartu, eskuko tekladuen gaineko txapa berriak ipini eta Violón 26, behi
Pedalero Contra 13 bat erantsi.
-Anjel Urzelai. (1904-1992). Zarauztarra.
Organojole eta Koruko zuzendaria. 1926an heldu zan
Ondarroara. Lan bikaina egin eban. Sevillako Katedraleko
Kapera Maisu eta Organojole titularra izatera iritsi zan.
Lanok amaitzerakoan, Louis Robilliard, Lyongo
Saint Françis de Salesko Cavaillé-Collaren organojole titularrak emondako kontzertua ospatu zan Ondarroako
Parrokian. Hona hemen eskainitako egitaraua:
-Klemente Ugarteburu. 1868ko martiaren 1ean,
Ondarroako Udalari organo barri baten preminea azaldu
eutsan bertako organojolea. Ondarroatik Begoñako organojoletzara aldatu zan geroago. Horrez gainera, aditu ona izan
zala eta bere lana hainbat lekutan egin ebala ikusi geinke:
- 1889an, Laudioko San Pedroren Parrokiarako organoaren proiektu bat egin eban.
- 1894an, Mutrikuko Santa Katalina Monastegiko
Cavailé-Coll barriaren bere oneritzia emoten azaltzen da.
- 1903an, Portugaleteko organo barriaren froga saio-
an.
- 1909an, Markinako Mertsedeko organo barriaren
azterlanean.
GARAIAK ALDATUZ DOAZ.
Eleizako arduradunak, abestaldeak, musika-erak.
Jose Markuerkiaga, gure organojoleak, ostera, hor
dirau, leial eta tinko, Eleizearen zerbitzuan. Eleizkizun ederrak Cavaillé-Coll organoaren soinu gozoz girotzen.
Liturjiako ospakizunei egokitasun osoz eusten.
Ondarroako Cavaillé-Coll organoak 135 urte daukaz.
Bere egiturako artelan batek hainbeste denporan egoera
onean irautea nahiko zaila da. Begiratu, bestela, zer dinoskun Bilboko Eleizbarrutiko Organuen Batzordeko ardura-
5. (Bizkaiko Organuak, 15 or.)
36
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
"Bizkaiko organuen egoerea txarra dala esan
daikegu. Hogeitamar organu ez dira erabiltzen, bazterreratuta balegoz lez. Hirurogei bat, egoera ertainean dagoz, pipia, sitsa eta hezetasunaren ondorioaz bai soinuetan eta bai notatan ere akatsak daukezala"(5).
Hasteko, 1994ko martiaren 5ean, gure CavailléCollaren egoereari buruzko TXOSTEN TEKNIKOA aurkeztu eban:
Aristide Cavaillé-Collek 1868an egindako organo
hau, bere jatorrizko egituran aurkitzen da ia bere zatiki
danetan. Halan de guzti be...
- Organo honen fitxan agertzen danez, "Oraintsu,
Violón 26 eta Pedalero Contra 13 bat erantsi izan jakoz"(6).
Ba, PELLERIN et UYS Organogileen TXOSTENAREN
arabera, eransketa ha ez eben egin, hurrik emon be ez,
Cavaillé-Collen teknikea erabiliz. Egikera haretan, gainera,
kontsolaren altzaria be maluskatuta laga eben, zuloz eta
urgertuz doazen torlojuz betez.
Izan be, osagai asko daukaz organo batek. Zurezko
altzaria, alde batetik eta organoaren zatiki edo piezak, zein
mekanika konplexua, bestetik. Hauspoak, sekretuak, tekladuak, tutuak, erregistroak eta abar. Arriskuak, barriz, erabilera desegokia, dardarea, hautsa, hezetasuna, gehiegizko
lehortasuna, sitsa...
- 1990ean, "Equipo 7, Restauración SA" lantalde bilbotarrak eta Joaquín Lois Cabello, Tordesillasko
Organogileak gauzatu eben lehenengo ekinaldia.
Izan be, Cavaillé-Collek egin eban Ondarroako organoa era egokian barriztatu ahal izateko, harek erabiltzen
ebazan teknikak edota "piezen kopiak" ezarri beharko litzakez. Eta horixe da, hain zuzen be, Organo Etxe honek
eskeintzen dabena.
- Koruko erdigunetik Ebanjelio aldeko solairura,
orain dagon lekura, aldatu eben noizbait. Lekuz aldatze
haretan, barriz, lehenagoko 27 tekladun pedalierraren
ordez, 30 teklako eta kalidade ez hain oneko beste behesubil bat ipini eutsen, eskuko tekladuekaz lokarrituz. Gainera
zatiki ha, gaur egun, erabat hondarutik dago. Eta ondo konpontzeko beharko litzaken denporea kontutan hartu ezkero,
ba, Cavaillé-Coll erako beste zatiki bat jartzea be ez da
gehiago kostako.
duna dan Miguel Salaberriak:
Azken urteotan, azterlan, txosten eta barriztatze lan
garrantzitsuak egin izan jakoz Ondarroako organoari.
1994.urtean, organoaren tekladuetako matxura larri
bat agertu zala ta, Frantziako Landetako Dax hiriko
PELLERIN et UYS Organogileengana jo eben esandako
Organuen Batzordeak berak eta Ondarroako Parrokiak.
Esan beharra dago, igazko gabonak ingurun inauguratu
eben Bilboko Katedraleko Organo barria be eurok eraikitako dala.
Ondarroako Organoaren barriztatze lanetan parte
hartzen daben erakundeak ondorengo honexeek dira:
Organogileen Enpresea, Bilboko Elizbarrutiko Organuen
Batzordea eta Bizkaiko Foru Aldundia.
TXOSTEN honi egokion aurrekontua onartu eta
derrigorrezkoak gerta ziran lanak amaitu ondoren, PELLERIN et UYS Etxeak "erabiltzeko moduan" laga eban gure
organoa.
1996an sinatu eben Pellerin et Uys Organo Etxeak
eta Ondarroako Parrokiak gure Cavaillé-Coll organoaren
6. (Bizkaiko Organuak, 62.or.)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
37
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
zaintzari dagokion kontratua. Eta halan, ordutik hasita,
urtean birritan etortzen dira euren tekinkariak organo honen
zaintza edo berrikusketa egitera.
2002ko Dagonilaren 13an, ordura arteko lanak egiterakoan, gure organoaren barrukaldean ikusi eben egoera
larria kontutan harturik, musika-tresna honen erabateko
barriztapena eskini eutsan Pellerin eta Uys Enpreseak
Ondarroako Parrokoari.
Oinarrizko hiru arazo azpimarratzen ditu Pellerin et
Uys-en idazkiak: haize-ihesena, sitsarena eta tutuen egoerearena.
1. Haize-galtzeak. Organoaren barrukaldeko haizesisteman daukazan zulotxoetatik haize asko galtzen dau
instrumentuak. Bere erabilera normala be eragozteko ainan.
Hauspoetan, sekretuetan eta haize-bideetan daukazan zuloetatik.
2. Sitsaren arazo nabarmena. "Xylofafoak instrumentua desegiten ari dira". Holan dino Organogile honeen txostenak. Zatiki edo pieza batzuk oso kalteturik aurkitzen dira,
edozein unetan apurtzeko eran. Ez da nahiko sitsaren kontrako botikea ezartzea. Beti gelditzen dira bertaraino iritsi
ezineko zirrikituak edota sitsaren bizileku ezkutuak. Beraz,
tratamentu honen erabateko eragina lortu ahal izateko,
organoaren zatiki danak, bakotxa banan-banan, "garbitu"
behar dira.
O N D A R R O A K O
Beraz, organo honen akats guztiak zehatz-mehatz
konpondu ahal izateko, erabateko deseraiketa egin behar
jako lehenego. Gero, barriz, zatiki danak Pellerin et Uys-en
Lantegira eroan; banan-banan garbitu, tratatu edo egokitu
eta Ondarroara ekarri. Azkenez, barriztatutako pieza horrekin, organo osoa berreraiki.
g.g.b.
O N D A R E
A R T I S T I K O A
“Cantantibus Organis”, Organogile, organojole eta musikazaleen zaindaria dogun Santa Ziziliren ereserkia
Ekintza guzti honeen aurrekontua, 90.000 eurokoa,
Pellerin et Uys-ek eskeinitako egitasmo konplexu
hau azteru ondoren, Ondarroako Parrokiako Pastoral
Batzordeak, bere onarpena emotea erabagi eban.
Pellerin et Uys-ek, bere aldetik, lanpetuta ebilela,
baina 2004.urtearen hasieran ekingo eutsala gure organoaren barriztatze sakon honi, agindu eban.
Bitartean be, hor daukagu, Andra Mari eleizearen
altara inguruan, eskuko tekladu bi eta pedalierra daukazan
organo elektroniko barria. Antiguako eleizan daukagunarekin batera erositako musika-tresna egokia.
Felix
Gerenabarrena Egurrola
3. Tutuen egoerea. Organoaren aurrealdeko hodieria
makurtzen edota okertzen hasita dago. Tutu batzuk, mailatuta. Nagusiak, itxuragabetuta. Afinazinorako roiluak urratuta. Zurezko hodi batuzk, ostera, zartatzen hasita.
ARGIBIDE ITURRIAK
AZKUE, J.M.; ELIZONDO, E. Eta ZAPIRAIN, J.M. Gipuzkoako Organoak/ Organos de Guipuzcoa. Kutxa
Fundazioa. Donostia. 1999
DE LA IGLESIA UGARTE, J.S. Catálogo Histórico Documental de los Organos de Alava. Arabako Foru
Aldundia. Kultrua eta Euskara Saila. Gasteiz, 1997
ENCICLOPEDIA GENERAL ILUSTRADA. EspasaCalpe, S.A.
ONDARROAKO PARROKIA. Artxiboa
SALABERRIA SALABERRIA, M. Bizkaiko organuak/ Organos de Bizkaia. Bizkaiko Foru Aldundia. Kultura
Saila. Bilbao, 1991
38
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
FELIX GERENABARRENAK EMONDAKOA
ARANA MARTIJA, J.A. Enciclopedia General Ilustrada del Pais Vasco. Auñamendi. "Música" hitza.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
39
DARÍO DE REGOYOS
eta ONDARROA
U.B.I. ikasten nenbilela, Arteko testuliburuaren atzeko orrietan, Ondarroa agertzen zen margolan bat zegoela konturatu nintzen. Dario de Regoyos delako batek margotutakoa eta "Ondarroako portua" zuen izenburua.
Irudi hark arro sentiarazi ninduen eta egilearekiko jakinmina piztu. Orduantxe konturatu nintzen, Regoyos
XX. mende hasierako margolari ospetsua zela eta Ondarroa behin baino gehiagotan margotu zuela.
O
Dario de Regoyosek Losadari idatzitako gutuna, “Hotel de la Bahia”tik
ndarroako herria gaitzat duten Dario de Regoyosen
koadroek, artelan gisa duten aberastasunetik aparte, ordungo Ondarroako irudia eta bizimoduaren
adierazleak dira: portua, txalupak, arkitektura, ohiturak...Margolan eder hauek, egileak herriarekiko zeukan
maitasuna eta mirespena isladatzen dute. Artikulu honek,
margolanak bildu eta Dario de Regoyosen bizitza herritarroi ezagutaraztea du helburu. Margolanekin batera garai
bereko argazki batzuk gehitu dizkiot lanari, irakurleak bien
arteko berdintasunak ikus ditzan.
Regoyosen bizitza aztertzerakoan aipatu beharrekoak dira lagunei Manuel Losada, Zuloaga, Albeniz alegia
idatzitako gutunak. Arte eta kulturako jende ezagun askoren laguna izan zen eta gutunen bidez beraiekin harremanak
mantentzen zituen, beste batzuen artean Unamuno, Areilza,
Maeztu, Pio Baroja, Picasso, Albeniz, Rusiñol, Werhaeren,
Signac, Pissarro, Ignacio eta Daniel Zuloaga, Leopoldo eta
Ricardo Gutierrez Abascal, eta abar.
Gutunak, bere biografia dira, bertan bere izakera,
pentsakera eta sentimenduak adierazten baititu. Nahiz eta
gutun asko desagertuta egon 260 baino gehiago ezagutzen
dira. Gaur egun Madrilgo Biblioteka Nazionalean eta
Kataluniako Liburutegian daude gordeta. Artikulua, gutun
hauetan oinarrituta dago, batez ere Ondarroan egon zenean
idatzitakoetan.
Darío de Regoyos y Valdés
(1857 • 1913)
Darío de Regoyos, 1880 inguruan
DARIO DE REGOYOS Y VALDES
1857-1913
Ondarroa (Ilunabarra) 1906. (45. orrialdean koloretan)
Dario de Regoyos 1857ko azaroaren 1ean jaio zen
Ribadesellan (Asturiasen) dirudun familia batean. Bere
aita arkitekto ospetsua zen eta lanagatik Madrilera joan
ziren bizitzera 14 urte zituela. Gaztetatik, aitaren gogoz
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
41
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
Donostia, 1908. Dario de Regoyos koadro bat margotzen
1900.urtean Bilbon egin zen lehen Arte Moderno erakusketako sustatzaile izan zen eta Euskal Herrian ikusmolde
artistikoa berritu nahi zuten artisten buru: Durrio, Zuloaga,
Rusiñol, Uranga, Guiard, Utrillo, Zubiaurre, Salaverria,
Arteta, Agüero, Tellaeche...
ONDARROA REGOYOSEN GARAIAN
Euskal Herriko paisaia eta argiarekin maitemindu
egin zen. Regoyosen ustez bazeuden bakoitzaren sensibilitateari hobeto egokitzen zitzaizkion herrialde edo lurralde
piktorikoak, eta berak gogokoena Euskal Herria zuen.
Kanpora joaten zenean Eukal Herriko paisaia eta argia faltan botatzen zituen. Honela dio M. Losadari bidalitako
gutun batean:
" (...) Gipuzkoako edo Bizkaiako zelai zati
batean pentsatu nuen, eta han baserrien artean,
zeru grisaren azpian, utz ziezadatela behien antzera
bazkatzen" (2).
kontra, artearekiko sentitzen zuen zaletasunak bultzatuta,
kitarra eta pintura ikasten hasi zen.
Madrilen Carlos Haësen ikasle izan ondoren, 1879.
urtean Bruselasen, Joseph Quinauxekin arte mota librea
jorratu zuen, eta geroxeago, Belgikako Arte Ederren Erret
Akademian, Van Sevendock maixu belgak, gizakiaren
espresioa margolanetan atzitzen irakatsi zion. Bruselasen,
L’Essor (1881) eta Circle des Vingt (1883) taldeetako partaide izan zen. Kultur mugimendu hauek garaiko artearen
estetika berria bultzatu eta Klasizismoa baztertzen ahalegindu ziran. Bruselasen, Europear abanguardiako margolariekin erakusketak egin, eta Paris, Ingalaterra eta Espainian
margotu ondoren, 1892an Euskal Herrira iritsi zen.
Ordurako bere estiloa finkatua du. Regoyos inpresionista zen.
"izan ere 83-93 bitartean jaio zen nire artea,
Bruselasetik nentorrela Irunera heltzeko nuen gogo
bizi hartatik, eta ez beste inondik" ( 1 ).
Europako haize berriak Espainiara ekarri zituen
bakarrenetarikoa izan zen eta Belgikan pintore bezala preziatua izan arren, Espainian bere estilo eta ideia berriengatik baztertua izan zen. Langile amorratua eta ideia berrien
defendatzaile sutsua; Egunkarietan, akademismoa eta erakusketa ofizialen kontra artikulu ugari idatzi zituen.
Bidaiari nekaezina izanik, ez zuen euki Euskal
Herrian toki finko bat bizitzeko. Lehendabizi Gipuzkoan
kokatu zen, Hondarrabia, Donostia eta Irunen, geroago
Bizkaira etortzeko, Areeta, Durango eta Bilbora. Baina
inoiz ez zen toki batera egokitzen eta maiz, hiruzpalau egunetarako, inguruetako herrietara joaten zen paisaia berriak
margotzera. Honela iritsi zen Ondarroara.
Henriette de Montguyon, bere emaztea, Durangoko
Santa Ageda hospitalean gaixorik zegoen. Sendatu zenean,
Regoyos, 1906ko apirilaren 8an, Aste Santuan, uda pasatzeko etxe merke baten bila etorri zen Ondarroara. Hostal
Vega izenez ezagutzen dugun Hotel de la Bahian hartu zuen
ostatu.
Honela esaten dio Isaac Albeniz musikariari zuzendutako eskutitzean:
"(...) y yo estoy de paso, en busca de alguna
casa de verano pues es fácil que nos retiremos a un
trou artístico, y si resulta, quedarnos tambien en
invierno porque San Sebastian es muy caro para mi
presupuesto y si me como mi capital y no se puede
evitar, prefiero comerlo en pequeñas dosis aunque el
resultado sea el mismo para más tarde" (3).
Karta honetan diru arazoak nabarmenak dira:
Etengabeko bidaiak, seme alaben mantenua (bost seme izan
zituen: bat berehala hil zitzaion, eta azkena jaio eta handik
gutxira bera hil zen), bere eta emaztearen osasun arazoak
1. Prado M., Dario de Regoyos (bere gutun argitaragabeak), Bilbao 1994, 187.or. Madrilgo Biblioteka Nazionalean 22431 mikrofilmeko
111. zenbakia.
2. Prado M., op. Cit. 187.or. Madrilgo Biblioteca Nazionalean, 22431, 111. zenbakia.
3. Prado M., op.cit. 210 or. Kataluniako Liburutegian dago.
42
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Ondarroako porturako sarrera, 1910 inguruan.
eta erakusketetako gastuak, Regoyosen ekonomia urritu
zuten.
Ondarroako egonaldi horretakoak dira margolan
gehienak: Ondarroa(4), Txalupen itsasoratzea(5), Sareak eta
oihalak(6), Txalopen porturatzea(7), eta Ondarroa ilunabarrean(8). Teknikoki inpresionistak dira denak. (Margolan
hauek 17tik 20ra orrialdeetan dituzue koloretan)
Regoyosek bere teknika inpresionisten teoriara eta
praktikara egokitu zuen: ikusmenaren sentzazioan bilatuko
du inspirazioaren iturria. Horretarako lantokitik irten, kanpoan astoa finkatu eta naturaren argi iheskorra margotzen
ahaleginduko da. Objetuak biltzen duen argia. Naturaren
momentuko inpresioak margotuko ditu. Margotzerakoan,
eguneko argi une egokiaren zain egongo da. Unerik gogokoenak eta Ondarroan gehien margotu zituenak ilunabarra
eta egunsentia dira. Manuel Losadari zuzendutako gutun
batean honela dio:
"Gaur eguzkia jaisten hasten denean, gazteluaren inpresio piztua egingo dut (...) egunsentia
eta ilunabarra dira pintoreen orduak " (9).
Bi aldiz margotu zuen gai berbera urte ezberdinetan,
Ondarroako Portua (alde zaharra), bata 1906an eta bestea
1907an. Ondarroako herria aitzakitzat hartu badu ere, ilunabarraren argitasunean datza koadro hoien muina.
ONDARROA ARGAZKIAK/FOTOS, 1995 (AUGUSTIN ZUBIKARAI) LIBURUTIK HARTUA
Motrollomendi eta Kalamendi atzetik irtetzen duten azken
eguzki izpiak Artibai ibaian eta lehioetako kristaletan isladatzen dira. Oskorriak, koadro guztia giro goibel eta baketsu batean biltzen du.
Giro hau atzemateko, pintzelada solteak eta laburrak
erabiltzen ditu. Ukitu solte bakoitza besteetan isladatzean
lortutako kolore gorrizkak dar-dar egiten digu begietan.
Regoyosen ohial gehienak txikiak dira, kanpoan
margotzera irtetzeko, eta toki batetik bestera beraiekin
erraz bidaiatzeko ezin hobeak. Baita ere edozein burgesen
etxetako hormetan zintzilikatzeko aproposak. Ramón
Gómez de la Sernak zioen:
"Ikaragarri hunkitu ninduen bere pintatzeko
eta bidaiatzeko erak, eta ezin ahaztu propio egin
arazi zuen maleta hura, zeinetan 60 x 60ko koadroak ere sartzen baitzituen pintore apopilo gisa denboraldi bat aukeratua zuen probintzietako hoteleraino"( 10 ).
Badago beste ezaugarri bat Ondarroan pintatutako
koadroetan. Badirudi, Durangoko mendiekin asperturik,
uraren eta itsasoko gaien (kaia, hondarra, arkaitzak, txalupak) bila etorri zela. Itsasoa eta Artibai ibaia dira
Regoyosek aukeratako gai nagusiak. Denetan agertzen da
ura, eta urak paper garrantzitsua hartzen du margolanetan.
4. Fundación Kutxa Fundazioa, Regoyos en Bizkaia. Bilbao 2000. 87.or.
5. Rafael Santos Torroella, Maestros de la pintura moderna. Cariatide Ed. Madril 1954.
6. Fundación Kutxa Fundazioa, Dario Regoyos Donostia 1994.
7. Fundación Kutxa Fundazioa, Darioa Regoyos Donostia 1994.
9. J. Ignacio Telletxea Idigoras, Dario de Regoyos. Fundación Kutxa Fundazioa. Donostia 1994, 306 or. Madrilgo Biblioteka Nazionalean
22431 mikrofilmeko 74. zenbakia.
10. Ramón Gomez de la Serna, Nuevos retratos contemporáneos, Editorial Sudamericana, Buenos Aires, 1945, 217.or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
43
O N D A R R O A K O
O N D A R E
A R T I S T I K O A
TXALUPEN ITSASORATZEA. 1906. Dario de Regoyos.Oleoa / egurra. 95 x 61 zm. Gregorio de Ibarra. Desagertua.
Ilunabarra eta egunsentiaren argia isladatzeko, uragaz
baliatuko da. Txalupak, mendiak, etxeak, hodeiak, oihalak... denak ur gainean isladatuko dira.
Txalupen itsasoratzea koadroa 1908ko martxoaren
31n Madrileko Vilches erakusketara eraman zuen.
Erakusketa hau estrategia guztiarekin prestatu zuen,
Madrilgo artista eta arte-kritikarien artean bere burua ezagutarazteko (11). Kritikak ez ziren hain zorrotzak izan eta oso
harrera ona izan zuten erakutsitako 40ren bat koadrok.
Hona hemen kritiko baten iritzia:
" El cuadro más importante es una marina en
la que aparece una serie de barcos de vela, de vela
latina por cierto, y de un carácter clásico; son barcos que vuelven de pesca, sus siluetas rojizas destacan sobre el cielo y el agua".
Goian agertzen zaigun Txalupen itsasoratzea koadroa originalaren zirriborroa da. Juan de la Encina
Regoyosen lagunak zuena. Originala tamaina handiko oihala zen eta Regoyosek askotan erakutsi zuen bere bizitzan
zehar. Bera hil eta gutxira, D.Gregorio Ibarra industria
gizonak erosi zuen: bere esanetan Espainiako gerra zibilean desagertu zitzaion koadro hau eta ez du geroztik ezer
jakin (12).
"Más de cuarenta cuadros iluminan las paredes de casa Vilches y en todos aparece tan patente
la personalidad del artista, que nada más dificil que
hacer una selección entre ellos para señalar los más
dignos de admiración o estudio.(...) La salida de las
barcas de Ondarroa, enrojecidas por los primeros
rayos del sol, obra maestra, de una intensidad de luz
sencillamente portentosa"(13).
Sareak eta oihalak koadroan, ura urdin ilun orban
gogor asko erabiliz margotzen du, Txori Erreka gaineko
zuhaiskak ordea, berdeen gamarekin. Bi kolore ilun hauen
nahastearekin lortutako giro goibela, txalupen ohial zuriek
apurtzen dute, margolanari bizitasuna emanez. Aipatzekoak
dira eleizako korretatik zintzilik dauden sareen gardentasuna eta Kanttoipera begira dagoen mamuaren detaile zehatza.
Regoyos osasun ahulekoa zen. 1906ko udabarrian,
Ondarroan zegoela neurosis edo nerbioetako gaitz batek
jota, gaixotu egin zen. Gaixotasun honek ez zion margotzen
uzten eta ezer egin gabe aspertuta, Donostiara bueltatu zen.
Hona hemen Losadari bidalitako gutunetan nola
aipatzen duen bere egoera:
Vilcheseko erakusketara ere eraman zuen Regoyosek
margolan hau. Honela zioen kritiko batek:
"Querido: Como ve V. estoy de vuelta en casa
y mis proyectos han caído por tierra porque me he
puesto en un estado de nervios que no podía traba-
11. Fundación Kutxa Fundazioa, Dario De Regoyos. Donostia 1994. 224 or.
12. Fundación Kutxa Fundazioa, Dario De Regoyos. Donostia 1994. 224 or.
13. J.M. Jorda. España Nueva aldizkaria, 1908ko Apirilean.
44
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
ONDARROA (ILUNABARRA) 1906. Dario de Regoyos. Oleoa / Egurra. 37 x 27 zm. Bilduma partikularra.
TXALUPEN PORTURATZEA. 1906. Dario de Regoyos. Oleoa / oihala. 24 x 34 zm. Fundación Kutxa Fundazioa.
SAREAK ETA OIHALAK. 1906. Dario de Regoyos. Oleoa / oihala. 55 x 44 zm. Bilduma partikularra.
ONDARROA. 1906-1907. Dario de Regoyos. Oleoa / oihala. 43 x 61 zm. Bilduma partikularra.
O N D A R R O A ,
Ondarroa, XX. mendearen hasieran. Dario de Regoyosek horrela ezagutu zuen Ondarroa.
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
YOLANDA EIZAGIRRE URKIOLAK EMONDAKOA
jar y no pintando me aburría en Ondarroa" (14).
"Amigo Losada: Hoy recibo su carta. Ya estoy
mejor de nervios desde que no trabajo. Ha sido una
crisis como muchas que he tenido y naturalmente el
trabajo no me convenía" (15).
EGUNSENTIA EUSKAL KOSTALDEAN. 1907. Dario de Regoyos. Oleoa / egurra. 35 x 27. Bilduma partikularra.
Harritzekoa da gaixorik egonda ere zenbat koadro
margoztu zituen Ondarroan egon zenean: bost guztira; eta
zenbat erakusketetan hartu zuen parte 1906ko urte honetan:
- XXII. Artista Independienteen Elkarteko urteroko
aretoan. Parisen.
Ondarroa, XX. mendearen hasieran. Regoyosen garaiko Ondarroa.
- Arte Ederretako erakusketa orokorrean. Madrilen.
Ohorezko izendapena lortu zuen bigarrenez.
zela, ze badago Ondarroa izeneko beste koadro bat (18). Bere
Ondarroako azken egonaldia izango da, 1913ko urriaren
29an, 54 urte zituela, Bartzelonan hil baitzen mingaineko
minbizi baten ondorioz.
- Arteen Lagunen Elkarteko XLII. Erakusketan.
Pauen.
- Dario de Regoyos erakusketan Druet galerian.
Parisen.
- Arte Ederretako erakusketa herrikoia. Frameriesen.
(Belgika).
- Independienteen Arte Zirkuluko urteroko aretoan.
Bruselasen.
1907an Durangon hartu zuen bizileku eta handik
Ondarroara bueltatu zen itsasoa eta ibaia margotzeko prest:
Egunsentia euskal kostaldean (16) eta Ondarroako portua (17)
dira ezagutzen ditudan lanak.
Ondarroan egindako azken koadro horretan (Kafeko
Atzea) pintzelkada trinkoak bata bestearen gainetik nabarmentzen dira kafekoatzeko uretan. Gerizpean dauden txalupak marra eskematiko beltzekin daude margotua, pasiatzen
ari diren bi andrak bezala. Eguzkitan dagoen txalupa ordea
kolore biziekin dago pintatua.
Arratsaldea da, eguzkiaren argia etxe artetik sartzerakoan bata bestearengatik bereizten ditu, etxeen gerizpeak
uretan isladatzen direlarik.
Goizaldeko argia da Egunsentia euskal kostaldean
koadroaren muina; eguzkia Eskilantxarri atzetik irten aurreko momentua; bapateko une aldakorra nabarmentzen da.
Egunsentiaren oskorripean txalupak arrantzara doaz.
Hona hemen Ondarroa maitatu eta margotu zuen
margolariaren bizitzaren laburpen bat. Nahiz eta ikusleriaren irrifarrea eta kritikoen isiltasuna jasan, bere ideei tinko
eutsi zion artistarena, eta beti gertatzen den bezala, hilda
gero ospea lortu zuenarena.
Badirudi Regoyos geldiezina 1910 Ondarroara itzuli
Margolan hau 1908an Pariseko Independienteen
XXIV. Aretoan erakutsi zuen eta Regoyosen lagun handia
zen Gustave Koekckert bibolinjole Suitzarrak erosi zuen.
14. J. Ignacio Telletxea Idigoras, op.Cit. 179 or. Madrilgo Biblioteka Nazionalean 22431 mikrofilmeko 135. zenbakia.
ONDARROAKO PORTUA. 1907. Dario de Regoyos.
Oleoa / oihala. 73 x 60 zm. Bilduma partikularra.
15. J. Ignacio Telletxea Idigoras, op. Cit. 258 or. Madrilgo Biblioteka Nazionalean 22431 mikrofilmeko 67. zenbakia.
ONDARROA (Kafeko atzea). 1910. Dario de Regoyos.
31 x 16 zm. Pilar de Regoyosen bilduma.
17. Dario de Regoyos. Caixa Pensión Fundazioak antolatutako erakusketaren katalogoa. Bartzelona 1985. 150.or.
18. Pintores y escultores vascos de ayer, hoy y mañana: Dario de Regoyos II . La gran enciclopedia vasca Ed. Bilbao 1974. 114.or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
49
Ondarroa, 1961eko otsaila. Alameda. Aurrez aurre, Isaac Lasarte. Atzean, neska gazte kuadrila.
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABALEN ARGAZKIA. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
HERRIA ETA
HERRITARRAK
EZKERRA ONDARROAN
II. ERREPUBLIKA GARAIAN
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
Imanol Oruemazaga Baseta
Gauza jakina da Espainiako Errepublika Eibarren aldarrikatu zela beste inon baino lehen. Hau dela-eta,
Errepublikak hiri titulua eman zion Eibarko herriari. Baina zenbatek ote dakite ondarrutarrak ere, eibartarrekin batera, Errepublika aldarrikatzeko zorian izan zirela?
"Por cierto que el primer pueblo que proclamó la República fué Eibar, que de siempre ha sido
un pueblo de signo izquierdista. Como anécdota
contaré que ya el dia 13 de Abril, un grupo de
eibarreses vino a Ondárroa... Se les contestó que
todo llegaría a su tiempo y tuvieron que marcharse
sin ver cumplidos sus deseos, que fueron expresados
con mucha palabrería altisonante" (2).
Ezagunak dira, izan ere, eibartarren eta ondarrutarren
arteko adiskidetza-harremanak, garai batean batez ere.
Baina, irakurle, ez deritzazu harrigarri eibartarrak, ezkertiarrak gainera, Errepublika aldarrikatzeko zeukaten asmoa
ondarrutarrei jakinaraztera etorri izana?
Goian aipatu ditudan hitzetan argi agertzen zaigu
eibartarrek ondarrutarrengandik jaso zuten erantzuna.
Baina ez dezagun ahaztu F. Egiguren bera EAJ-PNVko
kide oso ezaguna eta entzutetsua izan zela garai hartan, eta
bere hitzetan ere islatzen direla garai hartako Ondarroako
EAJ-PNVren pentsaera eta jarrera.
Hortaz, eibartar ezkertiar haiek ez ote zeukaten
Ondarroan ezker giroko solaskiderik?
Galdera honi erantzun nahirik egin dudan azterketaren emaitzak laburbiltzen saiatuko naiz hurrengo lerro
hauetan.
ERREPUBLIKAREN LEHEN URRATSAK
ONDARROAN
Goian aipatu ditudan F. Egigurenen hitzen arabera,
badirudi Errepublikaren etorrerak ez zuela sortu horrelako
oihartzun edo zoramen handiegirik Ondarroan. Ez herriko
politikoengan. Ez eta herritar arrunten artean.
Adierazgarriak honetaz, besteak beste, Joxemari
Etxaburu "Belero" ondarrutar idazlearen gomutak (3). 22
urteko mutil gaztea zela, honela bizi izan zituen
Errepublikaren lehen egun haiek Ondarroan.
H E R R I A
E T A
H E R R I T A R R A K
Ondarroa, 1930-35 inguruan. Futbol partidua Arrigorriko hondartzan. Tente ezkerretik eskumara: Jose Egurrola “Txaille”, Aranbarri, Pako Elu, Markos
Gabikaetxebarria, Pedro Etxebarria (atezaina), Jose Campos, Francisco Martinez, Jose Solabarrieta eta Felipe Egiguren (arbitroa). (Hain zuzen be
honengana, Felipe Egigurengana hurbildu zen (beste batzuen artean) eibartar talde bat 1931ko apirilaren 13an euren asmoen barri jakin araztea.)
Makurtuta: Zezilio Badiola “Koikili”, Xabier Agirre “Itziar” eta Jose Mari Iriondo. Argazkilaria: Ortuoste (Eibar)
"Errepublikea etorri zanean, balioko agerkunde edo manifestaziñorik ez zan izan Ondarroa'n.
Abertzale jendea, errikorik geiena, poztu egin zan
orregaz; baiña poz ori agertzen ezetan ez zan
nabarmendu. Udaletxeko balkoian ikurrin andi bi
esegi ziran: errepublikanua ta eusko abertzaletasunarena edo eusko ikurriña.
Errepublikea etorri eta egun bira, udaletxean
eusko ikurrina esegita egoala lagunak esan eusten;
eta, beste egiteko barik, bera ikustera joan giñan
Kale Kutz'ean gora.
Orratio, egun areitan manifestaziño edo
olako zertxobait izan zan. Errepublikea etorri ta
astebete ingurura, iluntzean, beti lez Alameda'n
ango eserlekuetan jarri eta kontu-kontari gengozala, zerbait ba-zala ta Loza'ra urreratu giñan, zer ete
zan; eta, mutil gazte bi ikurrin bategaz buru zirala,
iru-lau mutil txiki ta gazte batzuk, geienez be ogei
lagun ez, zarataka igaro ziran. Ikurriña, eusko ikurrin eta errepublikanua, biak batera eukazana zan,
(1) Felipe Egiguren Ibaibarriaga (Ondarroa, 1903-IV-22 / 1973-V-21) Ondarroan garai hartan bizi zen giro politikoan guztiz murgilduta
zegoen. Protagonista ere izan zela esan dezakegu. 1930. urtean Primo de Riveraren diktadura erortzerakoan, hain zuzen, EAJren
Ondarroako UBB barriztatu zutenean, idazkari izendatu zuten. Eta 1933. urteko udal hauteskundeen ondoren, alkate ordea izan zen
Ondarroako udalean. Lekuko zuzena, beraz.
(2) Felipe Egiguren: "Efemérides principales de mi vida entre 1918-1945". Argitaratu gabeko izkribua, 2. or.
“REPUBLIKIA, 1931-2001” LIBURUTIK HARTUA
1
931ko apirilaren 13an, hain zuzen, eibartar talde bat
hurbildu zen Ondarroara euren asmoen berri ematera.
Bidenabar, ondarrutarren atxikimendua ere lortu nahirik, antza. Felipe Egiguren garaikideak (1) gertaera honen
berri utzi digu bere oroit-idazkian:
“C.D. AURRERAREN 75. URTEURRENA” LIBURUTIK HARTUA
EAE-ANVren sorrera
eta lehen urratsak
O N D A R R O A ,
Eibar, 1931ko apirilaren 14an. Eibartarrak pozez gainezka Errebal kalean.
(3) J. M. Etxaburu, "Belero" Ondarroan. "Kamiñazpi" izengoitiaz ezagutua euskal literaturan. Bere izaeraz ikus, besteak beste, "Ondarroa
2002", 102-126. or.
52
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
53
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
O N D A R R O A ,
batez ere!
Errepublika iritsi zen garaian, egia esan, bare eta
baketsu agertzen zen Ondarroako herria. Bazen esamesik
eta haserrerik herritarren artean abadeek zuzentzen zuten
"Bide Onera" zinema-aretoan pelikulak mozten zituztelako.
Baina, herritarrak, orokorrean, axolagabe ere agertzen ziren
herriko gaietaz, garaikide batek salatzen zuenez:
IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
"No creemos que haya un pueblo con 5.378
habitantes (38 hembras más que varones), segun el
censo cerrado el 31 de diciembre del pasado año de
1930, que sea más indiferente y se encuentre menos
animado para las próximas luchas electorales.
Y el caso es que no habrá más remedio que
elegir representantes corporativos, aunque al pueblo, aletargadado por la dictadura y por el mal
recuerdo de pasadas y fratricidas luchas, no le
importa, al parecer, nada, la administración municipal y provincial" (7).
Gasteiz, 1931ko urriaren 1ean. Juan Ibarretxe “Eztabalerio” taxistaren autobusa, abadetzako ondarrutar ikasleak eroaten. Atzean, bere autobusa.
eta Santos Garzia ta Agirre'tar Kelemente'k eroien,
edo bietatik batek" (4).
Honaino gure "Belero"ren lekukotasuna.
Hala ere, bazen Ondarroan egun haiek barnean
zekarten apurketa-mezua herriari helerazten saiatu zen
herritarrik. Era bortitzean, gainera.
Udaletxean zegoen Erregearen irudia balkoitik jaurti
zuen Jon Mari Ituarte pilotari gazteak.
Beste norbait, gaueko iluntasunean babesa aurkituz,
hurbildu zen lau urte lehenago eraikita zegoen Plaiko
Zubira, eta han jarrita zeuden "Pasarela de Alfonso XIII" "XIIIg'en Albontsa Zaldaña" plakak ere pintura gorriz estali zituen.
Juan Ibarretxek ere, "Eztabalerio" desizenaz ezagutuak, -taxista bere ogibidea-, bere kotxeari lotu Berriatuko
plazan jarrita zegoen Alfonso XIIIren plaka, eta tatarrez
paseiatu zuen Ondarroako kaleetan zehar.
Hauek guztiak gazte zoro batzuen ekintzatzat hartu
zituzten herritar batzuek. Eskumatar petoak, ostera, biziki
haserretu ziren. "Kale borroka"ko ekintzak deituko lituzkete gaurko kazetari batzuek.
Baziren Ondarroan egun haietan, egia esan,
Erregearen irudia kendu zuten herritar zuhur eta zentzudunak ere. Santa Klara kofradian bertan, halaber, apirilaren
17an bilera berezian bildu zen Zuzendaritza Batzordea,
Bartolomé Badiola lehendakaria buru zela. Bazkide
batzuen eskaria onartuz, Kofradiako areto nagusian zintzilikatuta ageri zen Erregearen irudia kentzea erabaki zuten
aho batez. Baina bitxikeri aipagarri batekin:
"según era su deseo, manifestado por Juan
Bta. Beitia de recoger dicho cuadro y conservar
bajo su custodia, la Junta accede y le entrega, con
condición de que por cualquier circunstancia si un
día reclamara la Cofradia, queda Juan Bta. Beitia
obligado a reintegrar a su puesto dicho cuadro" (5).
Ondarroako erregezaleek "buelta"ren zain ote zeuden
jada? Edo urte gutxira sortuko zen anai-arreben arteko
gerra usaintzen ote zuten?
Hurrengo egunetan giroa zakartzen joan zen herrian.
Apirilaren 19an, igandean, gaueko zinema emanaldia bertan behera utzi behar izan zuten "Bide Onera" zinema-aretoko arduradunek (6). Hain gogorrak izan ziren herritarren
artean sortutako iskanbilak, politika eztabaidak zirela-eta
(4) J. M. Etxaburu: "Ondarroa'ko Kontuak", Auspoa liburutegia, Sendoa, 226 zkia. 1995, 54. or.
(5) Ondarroako Santa Klara Arrantzale Kofradia, Bilera agirien liburua (1927-1940), 133. or.
(6) Garai bateko "Zelaia" zinema aretoa Ondarroako Santa Maria parrokiaren eskuetara iritsi zen 1930. urtean. Eta "Bide Onera" izen
barria jarri zioten.
54
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Baina, Errepubklika iritsi eta egunak aurrera egin
ahala, erabat asaldatu ziren ondarrutarrak. Non nahi ikusten
ziren "Abajo los monárquicos", "Muera el Somaten",
"Gora Euskadi azkatuta" eta antzeko esaldiak aldarrikatzen
zituzten paparrekoak, nazionalista eta errege-espainiazaleen artean eztabaida eta liskarrak areagotuz.
Ondarroan bertan, haatik, ez zegoen arrazoi gehiegirik herriko giroa irakiten edo pil-pilean jartzeko. Hasiera
batetan behinik behin.
Apirilaren 12an udal hauteskundeak egin ziren
Espainia osoan, Erregea kanporatu eta Errepublika ekarriko
zuten hauteskundeak, alegia. Inork uste ez zuen eragina
izan zuten hauteskunde haiek, beraz.
Ondarroan, ostera, ez zen hauteskunderik egin.
Aurreko igandean, apirilaren 5ean, udal berria izendatu zen
Ondarroan, Udal Legearen 29. artikuluaren arabera (8).
Herritarren ezelako partaidetzarik gabe, beraz. Ezelako
botaziorik gabe. Herriko gizonezkoak -emakumeak botoa
emateko eskubiderik ez zeukaten oraindik-, ez zituzten
deitu ere egin hautesontzietan euren botoa ematera.
Egia esan, ondarrutar guztiak ez ziren lotan edo
eskuak tolestuta gelditu 1931. urteko lehen hilabete haietan.
Halaber, herritarrak lozorrotik atera nahirik-edo,
herri kandidatura zabal bat proposatzera ausartu zen herritarrik izan zen Ondarroan. Itxaropentsu agertzen zen, gainera. "Neu Naz Neu" izengoitiaz sinatutako artikulu batean
honela zioen:
H E R R I A
E T A
"ya que en esa candidatura están dignamente
representadas las fuerzas comerciales e industriales, el elemento pescador que es el más importante
y decisivo, la juventud deportiva e inteligente y, en
fin, todo lo que tiene fuerza viva e influencia en el
pueblo" (9).
Ohartzen zen gure gizona hauteskunde haietan jokatzen zen kartarik garrantzitsuena politikoa zela. Antonio
Bikandi (independientea) zerrendaburu zela, beste 7 nazionalistaz eta 4 independientez osotutako zerrenda aurkeztu
zion Ondarroako herriari 1931ko martxoaren 10ean (10).
Argi baitzeukan ondarrutarren gehiengo nabarmena nazionalista zela garai hartan. Gainera, berak erregezaleak zokoratzea besterik ez omen zuen amesten.
Baina "Neu Naz Neu"ren proposamenak ez zuen
arrakastarik lortu. Herriko politikari eta jauntxo batzuek
nahiago izan zuten, dirudienez, isilpeko lanean murgildu.
Herriaren alde... baina herritarrei ahotsik eta botorik eman
gabe!
Izan ere, Ondarroako EAJ bera kezkati agertzen
omen zen hauteskunde haiek herritarren artean sor litzatekeen liskar eta amorruek udal berriari lana eragotzi lekiokela-eta. Negoziazioen garaia omen zen. Horrela zioen
behinzat "Goiznabar" herriko kronikariak 1931ko martxoaren 17an (11).
EAJko arduradunek negoziatu zuten, bai negoziatu
ere azken ordura arte. Halan da be ezin izan zuten behar
adina hautagai aurkeztu apirilaren 5ean egin zen zinegotzien aldarrikapen ekimenerako. Honela aitortu zuen
Euzkadi egunkariak berak:
"En Ondarroa habrá mayoria nacionalista.
No pretendía el Partido Nacionalista Vasco
de esta anteiglesia monopolizar los cargos del
Ayuntamiento. La gestión de los servidores de la
Dictadura había sido tan nefasta que el buscar candidatos para la concejalía resultaba una labor
penosa. Por fin se acordó ir por mayoria, reservando tres puestos a la Cofradía de Pescadores.
Tampoco así se llegó a completar el número, por lo
que, ante el acto de proclamación, hubo que buscar
nuevos candidatos" (12).
Santa Klara kofradiak hiru lagun izendatu zituen.
Zuzendaritza Batzordeko kideak hirurak. Hauetatik bat,
Donato Lejardi, kofradiako lehendakari-ordea bera. Eta
hirurok izan ziren zinegotzi Ondarroako udal barrian.
(7) "De elecciones", "La Voz" en Ondarroa kronika. “La Voz De Guipuzcoa”, 1931-III-10, 12. or.
(8) 1909.04.26ko Udal Legearen 29. artikulua Bizkaian indarrean jarri zen 27 udalherrietariko bat Ondarroakoa izan zen. Aipaturiko artikulu horren arabera, hautatu beharrezko eta hautagaien kopurua berdina gertatzen zen barrutietan, kontzejaltzat aldarrikatu beharko ziren
aurkeztutako hautagaiak, ezelako botaziorik egin gabe. Hauxe gertatu zen Ondarroan ere.
(9) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1931-III-10, ibidem.
(10) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), ibidem.
(11) "Euzkadi", EAJ-PNVren egunkaria (Bilbo), 1931-III-19, 8. or. Ondarroako kronika.
(12) "Euzkadi", EAJ-PNVren egunkaria (Bilbo), 1931-IV-07, 3. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
55
H E R R I A
E T A
Hauen izendatzeari buruz, egia esan, aztarranik ez
dut aurkitu Kofradiako Zuzendaritza Batzordearen bilera
agirietan. 1931ko martxoaren 17tik apirilaren 16 bitartean
ez zen bildu ere egin. Eta apirilaren 16an egin zuen bileran
bazeukan Zuzendaritza Batzordeak zertaz arduratu, jarraian
ikusiko dugunez.
Idazlan hau zerbait luzatu arren, zilegi bekit aipatzea
apirilaren 16ko bileran hartutako erabaki jakingarria. Hain
zuzen, antxoa kiloa 14 zentimotan saldu behar zen gutxienez. Horrela erabakia zeukan Kofradiak berak. Baina baziren arrantzaleak prezio horren behetik saltzen zutenak
euren arrantzua. Eta hauei, arrantzaleei zein erosleei, zigorrak jartzea erabaki zuen Zuzendaritza Batzordeak: 250
pezetako isuna txalupa jabeari, eta urte beterako "bola"
(arraina erosteko eskubidea) kendu erosleari (13).
Kasua da, hortik edo hemendik, herriko udala osotuko zuten 13 zinegotziak izendatu zituela Ondarroako
Hauteskunde-Zentsuak apirilaren 5ean, eta biharamunean
bertan jakinarazi zizkiola udalari (14). Ez bat gehiago, ez eta
bat gutxiago. Herritarrak botoa ematera deitu gabe
Hauteskunde Legeak eskatzen zuena bete eta kitto!
Denok dakigunez, apirilaren 12ko hauteskunde haien
eraginez, udalak aldatu ez ezik, Espainikoa errejimen politikoa bera ere ainkaz gora joan zen. Erregetzaren ordez,
Errepublika aldarrikatu zen.
Beraz, beste kutsu eta dimentsio bat -askoz politikoagoa- hartu zuten udal berri haiek.
Ondarroako udal berriari dagokionez, esan dezakegu
EAJ-PNVk udalaren gehiengoa eta alkatetza lortu zituela,
udaleko 13 aulkietatik 10 behintzat argi eta garbi berak
eskuratu zituen-eta. Herriko erregezale-karlista-tradiziozaleek, ostera, hiru udal aulkirekin (gutxiagokin, agian) konforme gelditu behar izan zuten. Amaitu zitzaien Primo de
Riveraren diktadura garaian izan zuten aginpide osoa eta
baztertzailea.
ONDARROAKO UDAL BERRIAREN
LEHEN URRATSAK:
Apirilaren 16n, goizeko 8retan(!) bildu ziren udaletxean zinegotzi berriak. Hamabi, denetara. Aho batez aldarrikatu zuten alkatetzat Jose Maria Solabarrieta
Markuerkiaga jauna. Horrela eratu zen Ondarroan "el
Ayuntamiento de la República, bajo las banderas republicanas y de Euzkadi" (15).
"dirigir un telefonema al Presidente Sr.
Alcalá Zamora como primer acuerdo tomado por
este Ayuntamiento que a la letra dice así: "Saludar
entusiásticamente por el advenimiento de la
República, haciendo votos por que sea definitiva
para bien de España y de nuestra Patria Euzkadi,
pidiéndole abolición de ley de 25 Octubre de 1839,
conculcadora de la Soberanía Vasca" (16).
Eta, holakoetan ohi denez, haize leunak laztantzen
duen txalupa baten antzera, gogo biziz eta aho batez erabaki zuten Bizkaiko armarria jartzea "en el lugar que ocupaba (ordurako, beraz, kenduta zeukan norbaitek) el retrato
del abdicado Rey". Eta "que continúen colocadas e izadas
las banderas republicanas y vascas durante nueve dias" (17).
Herritarrak aurretik eginiko lanak onartuz, nabari denez.
Udal bilera hartan agertutako apaindurak eta hartutako erabakiak argi eta garbi agertzen digute nolako giroan
egin zen udal berriaren lehen bilera hura. Ez da harritzekoa,
beraz, udal bilera honetan parte hartu zuten bi zinegotzi tradiziozale-karlista-erregezaleak eurak ere ez agertzea udaletxera biharamun goizean egin zen udal bilerara. Besperan
eginiko behin behineko hautaketa, behin betirako bihurtu
behar zen gaurko bileran. Baina norbaitek ohartarazi zituen
gure hiru zinegotziak. Besperakoa gehiegi iruditu zitzaien
Ondarroako tradiziozale-karlista-erregezaleen buruzagiei,
antza.
Errepublikaren etorreraz honaino agertu ditudan
xehetasun hauek irakurriz, batek baino gehiagok pentsa
lezake 1931ko apirilean ez zeudela Ondarroan bi alderdi
politiko baino, "nazionalistak eta karlistak" herritarrek esan
ohi zutenez. EAJ eta Erregezale-Karlista Alderdia, alegia.
Biak eskumatarrak, hain zuzen.
Baina, egiatan, Ondarroako errealitate politikoa
askoz zabalagoa eta aberatsagoa zen, hurrengo kapituluan
agertuko dudan lez.
EUSKO ABERTZALE EKINTZA (EAE) ACCIÓN NACIONALISTA VASCA (ANV).
1930.11.30ean "Manifiesto de San Andres" delako
agiria kaleratuz, ezagutarazi zuen bere burua EAE-ANV
euskal alderdi berriak.
(15) Ondarroako Udalaren bilera agiria, 1931.04.16. Bilera agirien liburua. (1916-II-16 / 1931-V-04), 384. or.
56
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
E T A
Lehenak honela zioen hitzez hitz:
(14) Ondarroako Udal Artxiboan aurki dezakezu izendatze bitxi honen txosten osoa. Gaur egun Ondarroako Udal Artxiboa, 1936ko gerra
artekoa, Bilbon, Foru Aldundiaren ardurapean gordeta dago.
(17) Ondarroako Udalaren bilera agiria, ibidem, 385. or.
H E R R I A
Baita aho batez hartu zuten beste zenbait erabaki
aipagarri ere.
(13) Ondarroako Santa Klara Arrantzale Kofradia, Bilera agirien liburua, 1927-1940, 132. or.
(16) Ondarroako Udalaren bilera agiria, ibidem, 385. or.
O N D A R R O A ,
IRUNE BERROIA LARRAÑAGAK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
Ondarroako “Aquarium” taberna, 1950 inguruan. Bertan, Pako Larrañaga Gurpide kafetera alboan bezero bategaz berbetan.
1930. urte honetan, hain zuzen, "Aberri" eta
"Comunion" delakoak elkartzeko giroa nagusitzen ari zen
bitartean, abertzale mugimendua barriztatu beharra ere
somatzen zen mugimendu horien baitan. Eta "Aberri" eta
"Comunion" delakoak berriro EAJ-PNV osotuz bildu ziren
garai berean (Bergara, 1930.11.16), Eusko Abertzale
Ekintza (EAE) alderdi abertzale berria sortu zuten Bilbon
mugimendu bi horietako zenbait kidek edo zaletuk.
Haustura sakona abertzale mugimenduan. Urraketa
mingarria. Nazionalista askori hain maitagarri zitzaien JEL
(Jaungoikoa eta Lege Zarra) goiburua alboratuz, nortasun
ezaugarri oso kontrajarriekin azaldu zen EAE-ANV alderdi
abertzalea.
EAJ-PNVk (zati batek behintzat) aldarrikatzen zuen
independentziaren ordez, Euskal Herriaren autodeterminazioa zen EAE-ANVren azken jomuga, Autonomia
Estatutua zuela lehen urratsa. Ezinbesteko Estatutua. Berau
lortzeko, errepublikar eta sozialistekin elkar lanean iharduteko prest beti.
EAJ-PNV katolikoaren aurrean, akonfesionala (inola
ez Elizaren kontrarioa). Liberala. Demokrata eta errepublika zalea.
Beraz, EAJ-PNV baino hurbilago ezkerreko alderdiekin. Horrela 1931.04.12ko udal hauteskundeetan ezkerreko eta errepublika-zale alderdiekin batera aurkeztuko
zaigu, "Errepublika eta Autonomia" oinarritzat harturik.
Bilboko burgesia txikiko eta liberal lanbidetako zenbait partaide izan baziren ere sortzaileak, erdi mailako
gizarte-klase eta euskal langileen artean ere hedatu zen
EAE-ANV alderdi berria (18).
Ondarroari dagokionez, Felix Urkizu, eta Bilbon
ikasten edo lanean ari ziren beste ondarrutar batzuen bidez
iritsi zen alderdi honen berri.
Baina guztien gainetik aipatzea merezi du, nire ustez,
Santi Meabek. Politika munduan erabat murgilduta bere
bizitza osoan. EAJ-PNV barruan, lehenik. Gero EAEANVren sortzaileetarikoa 1930. urtean. Eta motor indartsua
ere Ondarroan EAE-ANV sortzeko eta bultzatzeko orduan
(19)
.
1931KO APIRILAREN 18KO BILERA.
Larunbata. Gaueko 10etan ondarrutar talde bat bildu
zen. Erabat kezkatuta, antza, Errepublika Espainia osoan
aldarrikatu arren, Ondarroako udal barrian karlista-erregezaleen presentziaz, batetik, eta, bestetik, herritarren artean
sortzen ari zen giro asaldatu eta oldartsuaz.
Bilera horretara deitzeko inolako pregorik ez zen jo
herrian. Bestelako propaganda askorik ez, antza.
Halandabe, 23 herritar bildu ziren. "Pakoneko" kafetegian
(geroago "Aquarium" izenaz ezagutuan), nire ustez.
Ezkertiar, errepublikazale eta abertzaleak, denak.
(18) EAE-ANVri dagokion zenbait datu J. L. Granjaren "Nacionalismo y II República en el Pais Vasco" liburutik jaso ditut. (Liburu hau
Txomin Agirre udal liburutegian eskura dezakezu).
(19) Santi Meabe bera ez zen ondarrutarra jaiotzez. Baina Ondarroan eman zituen bere bizitzako urte asko, Goitiatar batekin ezkondu baitzen. Goitiatar hauek ehun denda zeukaten elizaurreko plazan (Gaur egun Ondarroako parrokiak bulegoa daukan toki berean).
"Joakinaneko dendi" deitzen zioten ondarrutarrek. II. Errepublikaren garaian, ez zegoen, ez, batere ondo ikusia nazionalisten artean.
Hauek, destainez-edo, "Orbela" deitzen zioten. Urte askotan EAJko kide sutsua izan zen, lan asko eginaz. "Patria" eta "La Patria" astekarien zuzendaria ere izan zen, besteak beste. Baina, EAJren JEL izenburua batetik eta, orokorki, EAJ-k politikagintzan hartu zuen bidea
zela-eta, EAJrekin eztabaida asko izan ondoren, alderdia utzi eta errepublikar-ezkertiarren munduan murgildu zen buru belarri.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
57
Ondarroa, 1937. Plaiko Zubixe Artibai Zaldaña izeneko plakagaz
Ondarroako EAE-ANVren kide edo zaletuak, alegia.
EAE-ANVren ideia politikoak herrian zabaldu eta herritarren atxikimenduak lortu nahi zituzten. Asmo hauek burutzeko,
EAE-ANVko Batzorde Nazionalak kaleratutako Agiria Bilbora
eskatzea erabaki zuten. Maiatzean bertan bi mitin Ondarroan antolatzea ere aurreikusi zuten.
Honetarako, 12 kidez osatutako Ondarroako EAE-ANVren
behin-behineko batzordea izendatu zuten. Hona hemen hauen izenak eta bakoitzaren zereginak batzorde barruan:
• Markos Gabika-Etxebarria (idazkaria);
• Martin Garzia (diruzaina);
• Santi Meabe (afiliazio berriak tramitatzeko arduraduna);
• Jose Naberan, Alberto Etxebarria, Pedro Maiztegi, Jose
Arruti, Angel Landaribar, Agustin Arbex, Pedro Beristain, Bixente
Burgaña eta Juan Arriola.
Herriko alkateari ere eskari zuzenak egitea erabaki zuten.
Alde batetik, hondartzarako zubi birakariari inagurazio egunean jarri zitzaizkion "Pasarela de Alfonso XIII"-"Alfontso
XIIIren Zaldaña" plakak kentzea eta hauen ordez "República
Vasca", "Azkatasuna", "Alkartasuna", "Anaitasuna" zeritzon edo
antzekoren bat ipintzea eskatuko zioten. Bestetik, herritarren artean egun haietan azaltzen ziren gehikeriak moztu eta herritarren
arteko bizikidetza zaintzeko neurriak har zitzala.
Batzar hartako giroa ezin hobeto islatzen digu batzordekide
guztiek sinatu eta Bizkaiko Gobernari Zibilari igorri zioten telegrama honek:
"Al constituirse Comité provisional Acción
Nacionalista Vasca de Ondarroa, ruega a usted transmita
al Gobierno de la Segunda República nuestra adhesión
entusiasta y resolución ofrecer nuestra sangre, si es preciso, en defensa de los principios republicanos y contra posible sugerencia o intentos monárquicos, afirmando a la vez
personalidad vasca y esperando que República española
sabrá cumplir sus promesas libertadoras Pueblo Vasco"
(20)
.
HURRENGO URRATSAK.
JOSE MARI URRUTIA TOTOLOK EMONDAKOA (ZATIA)
Ondarroako EAE-ANVren sorrerako batzar hartan hartutako erabakiak laster bideratu zituen Markos Gabika-Etxebarria
idazkariak. Halaber, apirilaren 25ean udalak egin zuen osoko bileran jakinarazi zitzaien zinegotziei aipaturiko EAE-ANVko idazkariak zuzendutako eskaria.
58
O
n
Aho batez onartu zuten zubi birakariari jarritako plaka biak
kentzea. Izen barria aukeratzerakoan, ostera, iritzi ezberdinak
azaldu ziren. "Anaitasuna" izena proposatu zuen Jose Aremaiok.
Baina azken batean "Artibai" izena onartu zen, Isidro Etxeberriak
(20) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia),
"Desde Ondarroa", 1931-IV-22, 5. or.
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
H E R R I A
E T A
“LA VOZ DE GUIPUZCOA” EGUNKARITIK HARTUAK.
O N D A R R O A ,
Santi Meabe bera mitinlari Gipuzkoako zenbait herritan (1931ko maiatza eta ekainean). “La Voz De Guipuzcoa”, 1931-V-02 eta 30.
emaniko arrazoiarekin bat eginaz: "Toponimia-izenak erabiltea da euskaldunon ohitura" (21).
1931. urteko udabarri-udan, aldaketek ekarri ohi
duten giro berezia bizi izan zen Euskal Herrian. Baikorra
eta ametsez bor-bor, batetik. Oldarkorra eta sumindua, bestetik. Ondarroan ere, urak handi. Nola ez, bada, ondarrutarren izaera beroa ezagutuz!
Ondarroako EAE-ANV ere giro horretan murgildu
zen buru-belarri. Dzanga egitera ere behartuta aurkitu zela
esango nuke nik; bere borondatearen kontra, zenbait kasutan.
Besteak beste, ekainean egin ziren Hauteskunde
Orokorrak aipatuko ditut hemen. EAE-ANVren pentsaera
eta jarrera politikoak azaltzen baitizkigute nabarmenki,
batetik; eta, bestetik, alderdi honek geroztik Ondarroan izan
zuen ibilbidea markatuko zuten hein handi batean.
1931KO HAUTESKUNDE OROKORRAK:
1931-VI-28rako Hauteskunde Orokorrak deitu ziren
Espainia osoan, Errepublikako lehen Legebiltzarra osotuko
zuten diputatuak aukeratzeko.
Laster mugitu ziran alderdi politikoak, batez ere
Euskal Herrian. Talde batean bildu ziren EAJ-PNV eta
"Comunión Tradicionalista" delako alderdia. Bestean, errepublikazale eta sozialistak.
"Las elecciones del 28 de Junio de 1931
tuvieron un carácter prebiscitario en Euskadi sobre
la política religiosa y autonómica; de ahí la dureza
con que se desarroló la campaña, en la que hubo
manifestaciones de violencia",
honela laburbiltzen dizkigu haueskunde haiek J. L.
de la Granja idazleak (22).
Izan ere talde handi bi haien artean polarizatu zen
hautes-borroka:
"La derecha trataba de defender a la Iglesia
católica de las medidas anticlericales de la
República mediante la cláusula concordataria del
Estatuto de Estella; la izquierda buscaba impedir la
conversión del Pais Vasco en un reducto clerical
antirepublicano y ofrecía la alternativa del Estatuto
de la SEV (Sociedad de Estudios Vascos) reformado
por las Comisiones Gestoras (Diputazioetako aginpidea zeukatenak garai hartan)" (23).
EAE-ANVk berak, ostera, tokian tokiko jokaera
hartu zuen: Errepublikazale eta sozialistekin batean
Gipuzkoan, talde honetan Justo Garate bere hautagaia ere
aurkeztu zuelarik; EAE-ANV bera bakarrik, Bizkaian (24).
Nabari denez, ezberdina ez ezik, kontrajarria ere
EAE-ANVk Bizkaian eta Gipuzkoan hartu zuen jarrera,
Gipuzkoan elkarkideak zirenak lehiakideak bihurtzen
ziren-eta Bizkaian.
Honetaz, jakingarri deritzat jadanik ezaguna zaigun
Santi Meabe bera EAE-ANVren ordezkari moduan jardun
zuela Gipuzkoako hainbat herritan (25), errepublikazalesozialistekin batean Justo Garate EAE-ANVko hautagaiaren alde, eta EAE-ANVren propaganda zabaltzen, bidenabar.
Hari honetatik ten eginaz, ulergarri egingo zaigu,
agian, EAE-ANVk izan zuen bilakaera Ondarroan.
Baina honetaz guztiaz geroago ihardungo naiz.
(21) Ondarroako Udalaren bilera agiria, 1931-IV-25. Bilera agirien liburua (1916-II-16 / 1931-V-04), 390. or.
(22) Jose Luis De la Granja, "Nacionalismo y II República en el Pais Vasco", CIS-Siglo XXI de España Editores, "Monografias" bilduma,
84. zkia, Madrid, 1986, 202. or.
(23) Jose Luis De la Granja, ibidem.
(24) Azterketa zehatza aurki dezakezu Jose Luis De la Granja, "Nacionalismo y II República en el Pais Vasco" liburuan, 180-229. or.
(25) Badaukat aski datu ziurtatzeko Santi Meabek berak, besteak beste, Tolosan, Beasainen, Hondarribian, Getarian, Elgoibarren, Deban
eta Arrasaten eginiko mitinetan parte hartu zuela. Eibarko Casa del Pueblo delakoan ere hitz egin omen zuen 1931ko maiatzaren 31an.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
59
H E R R I A
E T A
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
Bizkaia, 1931ko ekainaren 28ko hauteskundeetan EAE-ANVk %5a baino gehiago zeuzkan herriak.
Hel iezaiogun berehala 31-VI-28ko igande egunari.
Bai bitxia -esperpentikoa ere esango nuke nik- hauteskunde haietan Ondarroak eskaintzen zuen irudia!
"Nazionalistak" eta "karlista-erregezaleak", elkarren artean
urteetan izandako liskar eta haserreak alboratuz, zerrenda
berarentzat botoa eskatzen eta ematen batzuek eta besteek!.
Errepublikazale-sozialistak eta EAE-ANV, ostera,
banatuta.
Hauteskunde haien aurrean Ondarroan bizi zen giroa
antzemateko, lagungarri izango zaizkigu aurreko egunetan
batzuek eta besteek eginiko adierazpenak.
"Nuestros arrantzales se encuentran en las
costas asturianas y de la Montaña, pero todos nuestros hombres han de volver para votar integramente
la candidatura del Estatuto aprobado por los
Ayuntamientos vascos”.
O el triunfo del Estatuto vasco redactado por
la Sociedad de Estudios Vascos, único discutible y
aceptable por un régimen republicano, o el de
Estella, que no puede ser admitido por ningún espíritu liberal, generoso y progresivo" (27).
Beraz, udalek (ez denek) onartutako Euskal
Estatutua eta kristau fedea jokoan, batzuentzat; askatasuna,
demokrazia eta Eusko Ikaskuntzak onartutako Estatutua,
besteentzat.
Botazioaren emaitzak Ondarroan: (28)
BOTOAK
KANDIDATURAK
ESKUMATARRAK:
1030
Frantzizko Basterretxea (EAJ)
1033
Martzelino Oreja (Karlista)
“¡Gertu Ondarrutarrak! Argi begijak Jaungoikorik
nai ez dabenakaz!" - honela zioen "Artibai" herritarrak
"Euzkadi" egunkarian, ekainaren 26an, hauteskundeak
baino egun bi lehenago (26).
Santi Meabek, Ondarroako EAE-ANVren bihotz eta
arimak, ostera, hauteskunde egun berean:
"¡A LA LUCHA! ¡Hoy se juega, hoy!
Todas estas cosas se juegan hoy:
O el triunfo de la libertad o el triunfo de la
reacción.
O el triunfo y consolidación de la República o
el triunfo de los muxikistas, como con frase acertada adjetivó a la candidatura de las derechas el ciudadano ministro de Hacienda.
ERREPUBLIKAZALE-SOZIALISTAK:
Ramon Madariaga (Errepublik.)
Julian Zugazagoitia (PSOE)
9
34
EAE-ANV:
Luis Areitiourtena
34
Laukia ulertzeko zenbait ohar:
a) Hauteskunde hauetan emakumeek ez zuten parterik hartu.
Errepublikak berak aitortuko zien botoa emateko
eskubidea handik aldi laburrera, 1931ko urrian, alegia.
Gizonezkoek eurek ere 23 urtetik gorunzkoek soilik .
b) Herritar bakoitzak bi hautagai aukeratzeko eskubidea zeukan.
Horrela, EAE-ANVk berak hautagai bat aurkeztu arren,
EAE-ANVko boto-emaileek euren botoa Luis Areitiourtenari,
EAE-ANVko hautagaiari, eta Julian Zugazagoitia sozialistari
eman zieten.
(26) "Euzkadi", EAJ-PNVren egunkaria (Bilbo), 1931-VI-26, 4. or. Ondarroako kronika hau sinatzen zuen "Artibai", Jose Kruz Ituarte bera
dugu. Garai hartan Ondarroako EAJ-PNVren UBBko lehendakaria. Jose "Zintzo" deitzen zitzaion Ondarroan.
(27) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia). 1931-VI-28, 3. or.
(28) Bizkaiko Boletin Ofiziala, 1931-VII-01, 598. or.
60
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
“REPUBLIKIA, 1931-2001” LIBURUTIK HARTUA
“NACIONALISMO Y II REPÚBLICA
EN EL PAIS VASCO” TIK HARTUA
O N D A R R O A ,
Eibar, 1932 irailaren 13an. Euskal Estatutoaren hauteskundeak. Euskal emakumeek 1931ko urrian lortu zuten botatzeko eskubidea.
Aurreko lauki honek argi eta garbi adierazten digunez, eskumatarrek, "Katolikoen Batasuna"ren ikurra altxatuz, garaile ez ezik, jaun eta jabe atera ziren, herriko botoemaileen %96ak euron alde bozkatu baitzuen. "Goleadaz"
irabazi zutela esango luke gaur norbaitek.
Porrot ikaragarria, ostera, EAE-ANVk
Errepublikazale-Sozialisten multzoak.
zein
EAE-ANVk berak, halaber, herriko boto-emaileen %
3`17a besterik ez zuen bereganatu. Bizkaian lortutako
emaitzak baino kazkarragoak, hain zuzen, botoemaileen
%4'1ra iritsi baitzen probintzian. Are gehiago, LeaArtibaiko beste herri batzuetako emaitzekin alderatuz gero,
hurrengo mapak agertzen digunez: (29).
lehen!
Baina Ondarroa "errepublika berezia" orain eta
Hauteskundeak egin beharra berriz ere?
Hain giro sutsuan eginiko hauteskunde haien emaitzak bertan behera uzteko arriskuaren mamu beltzak bere
hegoak zabaldu zituen ondarrutarren artean.
Interesagarri deritzat hemen aipatzea garaikide batek
utzitako gomutak:
"Polita jazo zan auteskunde aretan! "La
Esperanza" autobusen jaubeak ziran sendiko
Beristain'dar Perikok'k, errepublikatarra bera,
berak sartu nai izan eban bere autarkia; eta, bere
naia ezin egin izan ebanean, ez dakit zelan jo urnea
eta autsi egin eban.
Jendea, batez be abertzalea, asarratu egin
zan, ori jakin ebanean. Jazo zana jazo zalako, auteskunde areik Ondarroa'n ez baliotea be izan eitekeala esaten asi ziran, eta ortik kaltea etorkien arrantzaleai. Bagillaren 28'a zan, eta San Pedro-txiki
eguna igaro zain egozan, beti lez Santander eta
Asturias aldera atunetara joateko. Ta, auteskundeak
barriro be egin bear ba'ziran, astebete luzatzeak iru
edo lau egun atzeratzen eban arrantzaleen atunetarako urteera.
Olan, jendea gero eta beroago, eguerdi inguruan bere billa joan ziran; eta, ganbaran eskutau
zan arren, arkitu eben, eta lau foralen erdian kuartelera eroan. Eskuak lotuta eroan ebela uste dot.
Naikoa estua izan zan kaleetan zear eroate hau.
Jendeak artu nai eban; eta foralak, eskopetak eskuetan zituela, lau alderdietara begira ta gizona ezin
zainduta, ez ziran bereala eldu kuartelera. Baiña
azkenean be gauzea ondo amaitu zan.
Balio izan eben auteskundeak; eta, jendeak
lenengoan olakorik uste ez arren, bi edo iru egun
barru, Periko auzo erri baten kalean ikusi eben" (30).
Honaino Joxemari Etxaburu "Belero"ren adierazpen
zehatza.
(29) J. L. de la Granja, ibidem, 220. or.
(30) J. M. Etxaburu, "Ondarroa'ko kontuak", 64. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
61
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
O N D A R R O A ,
Dudarik gabe, errioxarrek salatzen zuten jarrera hura
ez zen ondarrutar guztiena. Baina ezin inola uka erabat
sumindua eta erasokorra zela ondarrutar abertzale batzuek
kanpotarrekiko zein kanpokoen eskubideak defendatzen
zituzten EAE-ANVko kideekiko zeukaten jarrera.
Guztia hura, zoritxarrez, EAJ-PNV eta EAE-ANV
alderdien arteko eztabaida ideologiko sakona izan beharrean, alderdi biak elkarri mokoka iharduteko borroka bilakatu zen. Odolik isuri gabe, baina elkarri ezpata-ezpataka.
Batzuen eta besteen izen ona eta ohorea oinpean (32).
Giro honen lekuko zuzena dugu, besteak beste, 1931VII-9an agertu zen Ondarroako kronika bera. "Uno de la
"heróica" sinatzen zuen kronikariak. Eta honi babesa
eskaintzen "Varios de los 34 heróicos" (33). EAE-ANVko
kideak, alegia, ekainaren 28ko hauteskundeetan lortutako
botoak gogoratuz, EAJ-PNVren aldetik zetorkien zaparradatik euren buruak gorde nahian.
1931ko abuztuan, hala ere, ekaitza baretzen, edo zerbait mantsotzen lagun lezakeen ekimen hunkigarria gertatu
zen Ondarroan.
ANTIGUAKO AMAREN IRUDIAREN
JEITSIERA:
ra haien agiria idatzi eta udal bilera agirien liburuan idatzita utzi zuen gerokoen oroitzapenerako (34).
Elizkizun haiek herriko giroa baretzeko lagungarri
izango ote ziren?
Inolako dudarik gabe, ondarrutarrak astintzen zituen
ekaitz haren baitan bazen arazo erlijioso sakon bat.
Lehenago ere agertu dut EAE-ANVk bere ideariotik kendu
(32) Eztabaida hura egunkarietara ere hedatu zen uztaila osoan zehar. Ikus "El Dia" (Donostia) eta "Euzkadi" (Bilbo) egunkariak, abertzaleak biak; eta "La Voz de Guipuzcoa" errepublizalea (Donostia) eta "El Liberal" (Bilbo) sozialisten aldekoa. Egunkari hauetan erruz aurki
ditzakezu Ondarroako EAJ eta EAEko kideek, eta buruzagiek eurek ere, idatzitakoak.
(33) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1931-VII-09, ""La Voz" en Ondarroa", 12. or.
(34) Udal agirian agertzen zaigu egun haietan Antiguako Amaren irudiaren omenez eginiko ekintzen berri zehatza; batez ere abuztuaren
14an, irudia bere baselizara itzultzeko egin zen prozesioarena. Hain zehatza ze, kaleetako arkuetan jarritako idazkun edo esaldiak eurak ere
banan-banan jasota ageri dira agirian. Ikus Ondarroako Udalaren bilera agirien liburua, 1931-1933, 35-39. or.
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Une latzak EAJ-PNVrentzat, noski. Baita edozein
abertzalentzat ere.
Ondarroako EAE-ANV baitan elkartasun hotsak
entzun ziren. Han azaldu zen berriz ere Santi Meabe bera:
"A mis hermanos de JEL"...
Soy el primero en lamentar lo que sucede con
vuestros Batzokis alegres y optimistas...
Estaís, hermanos, prestando argumentos a los
unitarios..." (36).
EAE-ANVk defendatzen zuen akonfesionaltasun
hura ulertzea oso zaila egin zitzaien garai hartako abertzaleei; are ondarrutarrei. Eta Antiguako Amaren omenez eginiko ospakizun haiek erreflexioa ekarri beharrean, ondarrutar askoren odolak berotu egin zituen, antza, ondoren azalduko dudan gertaerak adierazten duenez.
Nahiz EAE-ANV-k "JEL" goiburua bere ideario
politikotik kendu, gure idazleak anaitzat hartzen zituen
"JEL" helburua mantentzen zuten EAJ-PNVko kideak!
Baserriko lanek sortutako nekearen ondoren atsedena hartu nahirik, Ondarroa aukeratu omen zuten euren atseden-lekutzat.
Hortik aurrera, 1931. urteko hurrengo hilabeteetan,
egia esan, ez dut lortu Ondarroako EAE-ANVri buruzko
albiste gehiegirik. Bere ekintzen berririk esan nahi dut.
Adierazgarri honetaz errioxar udatiar batzuei gertatua, "El Liberal" egunkariak agertzen zuenez.
(31) "Artibai" kronikariak, Ondarroan eskumatarrek lortutako batasuna goralduz gain, batasun hori aurrerantzean ere zaintzera dei egiten
zuen. Euskadi, 1931-VII-03, 10. or. "Información Postal" atalean.
O
Halaber, Bizkaiko Gobernari Zibilak EAJ-PNVren
batzokiak eta egunkariak itxiarazi zituen 1931-IX-12an.
Bilboko "Juventud Vasca" egoitza ere arakatu, eta lau buruzagi atxilotu (hauen artean Eli Gallastegi bera).
zuela JEL goiburua. Bere ustez, alderdi abertzale aurrerakoi
batek albo batera utzi behar zuen konfesionaltasuna. Are
gehiago EAJ-PNVk Eliza katolikoarekin mantentzen zuen
lotura; organikoa izan ez arren, bai lotura ideolojikoa.
Ekaitz bortitzak astintzen zuen gure herria 1931ko
uztailean.
62
Hala ere, Ondarroako EAE-ANVko kideek ez zuten
galdu abertzale norabidea.
“ONDARROA IKUSGARRI” LIBURUTIK HARTUAK
Baina gertaera hura, nahiz "Euzkadi" egunkariak
aipatu ere ez egin Ondarroako hauteskundeei eskainitako
atalean (31), tamalez, alderdien arteko eztabaida sutsu eta
garratzari sua eman zion txispa madarikatua bilakatu zen. J.
M. Etxaburuk aipatu digun Pedro Beristain hura
Ondarroako EAE-ANVko batzordekidea zen, hain zuzen.
Hain pil-pilean ze, Ondarroako udalak berak gertae-
tes y tuvieron la frescura de decirnos que eran de
mermelada, con unos modales que ¡ya, ya!" (35).
Azkenean gauza ondo amaitu zela diosku berak. Eta
egiatan hauteskundeak errepikatu beharrik ez zen gertatu.
Eta arrantzaleek normaltasun osoz atera ziren atunetara San
Pedro Txiki eguneko jaiaren biharamunean.
1931ko abuztuan, hain zuzen, Antiguako Amaren
irudia Antiguako baselizatik parrokiara jeitsi eta kalerik
kale erabili zuten lore eta arku artean. Herriko kale-kantoietan jarritako zenbait irudi plastikoz gain, 53 arku eraiki
zituzten ondarrutarrek. Hura zoramena! Ondarrutarren sentipenak pil-pilean!.
E T A
Ondarroa, 1931ko abuztuan.
Antiguako Amaren omenezko arkuetariko
bat, artoburuz eginda.
Ondarroa, 1931ko abuztuan. Antiguako Amaren prozesioa
Ondarrutarrak, eliztar sutsuak beti. Ikutuezinak,
beraz, erlijioa, elizkizunak, erlijioarekin lotutako ohitura
eta sentimenduak... eta Antiguako Ama, guztien gainetik.
H E R R I A
"Es el caso, -kontatzen dute bi errioxatarrekque en nuestra excursión llegamos al citado pueblo
vizcaino, donde se nos recibió con tal hostilidad en
todas partes que tuvimos que marcharnos inmediatamente, sin poder desayunar, pues hubo establecimiento donde se nos dijo en plena cara: "Para
maquetos no hay nada. Castellanos cortar cabesa
hay que haser".
En una tienda de comestibles vimos unas
latas de conserva de bonito y sardinas en los estan-
ONDARROAKO EAE-ANVKO
"TXORI KANTARIAK" MUDAN?
Egia esan, 1931-VI-28ko hauteskundeetan Bizkaian
jasaniko porrotak bazterrak astindu zituen EAE-ANV
barruan. Eztabaidak, krisiak, dimisioak... Ondarroako
EAE-ANV bera ere harrapatu zuen olatu zakar hark.
Are gehiago, Santi Meabe berak Gipuzkoako mitinetan esandakoak ere ez omen zetozen bat EAE-ANVk 1930XI-30an aldarrikatu zuen "San Andresko Agiria"rekin.
Santi Meaberen kontrako salaketak ere iritsi zitzaizkien
EAE-ANVko buruzagiei (37).
(35) Errioxar bi haiek, euren izen eta abizenekin sinatutako gutuna igorri zioten Calahorratik "El Liberal" egunkariari, eta honek argitaratu 1. orrialdean. Ikus "El Liberal", 1931-VIII-26, 1. or.
(36) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1931-IX-18, azken or.
(37) J. I. Arana EAE-ANVko kideak N. Mendizabali igorritako gutunaren aipamena. Ikus J. L. de la Granja, ibidem, 67. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
63
H E R R I A
E T A
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
IRUNE BERROIA LARRAÑAGAK EMONDAKOAK
O N D A R R O A ,
Ondarroa, 1931n.
Argazkilaria: L. Roisin.
Ondarroa, 1935eko ekainean. Umeak
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL
JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOAK
ERRETRATUEN
OTZAREA
Ondarroa, 1940ko abuztuan.
Igerilaria “A la Karpa” saltoa egiten
Kasua da, Santi Meabe bera, Ondarroako EAEANVren "alma mater" eta ahotsa, tribuna politikotik erabat
desagertu zela 1931. urteko azken aldean. Errepublikako
Konstituzioan emakumeei ere boto eskubidea aitortzeko
1931-X-13an idatzi zuen artikulua salbu, ez dut garai horretako beste idatzirik aurkitu, pilota eta pilotarietaz izan ezik.
Agian, berak hainbeste maite zituen txori kantarien
antzera, Santi Meaberi ere "muda" garaia iritsi zitzaion.
Dena den, Ondarroako EAE-ANVren ordezkaritza
ere aipatzen da 1931-X-04an EAE-ANVk Irunen egin zuen
mitin nazionalean parte hartu zuten herrietako ordezkarien
artean (38).
EAE-ANVKO TXORI KANTARIEN
"MUDA"REN AMAIERA?.
Apirilaren 14an handikiro ospatu zuten
Errepublikaren lehen urteurrena. Bolandera artean, 32
lagun bildu ziren afari batean "Hotel Comercio"ko jatetxean. Kementsu aldarrikatzen zuten:
"Esto, como se ve, marcha...¡Quien lo hubiera dicho ayer! Los "34 heróicos" hemos pasado ya
de cien. Los despectivamente llamados "cuatro"
gatos" se van convirtiendo en más de cuatro tigres.
Y lo que os rondaré, rubios, si se nos resuelve bien
la cuestión del local apropiado a nuestro optimismo
y categoría" (39).
URON (Unión Republicana Ondarresa)ren garaia
zen. Beste artikulu baterako gaia, alegia.
Zenbait hilabeteko isilaldiaren ostean, 1932ko apirilean, udaberri jorian, txoriak kantari hasi ziren Ondarroako
partean.
(38) "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1931-X-06, 6. or.
Imanol
Oruemazaga Baseta
(39) Santi Meabe, "También nosotros", "La Voz de Guipuzcoa", ezkertiar egunkaria (Donostia), 1932-IV-23, 13. or.
64
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
MAKINA BAT ERRETRATU EDER EGONGO DIRA BA, HERRIKO GANBARETAN!
ONDARROAKO HISTORIA ZALEOK ONDARRUTARREN ARGAZKI ZAHARRAK
BILDU, KOPIATU ETA GORDE NAHI DITUGU.
AITITA-AMAMAREN, HERRIAREN EDO BESTE ARGAZKI ZAHARRAK BADAUKAZUZ,
UTZI YOLANDA URROSOLOREN ESKUETAN TXOMIN AGIRRE UDAL LIBURUTEGIAN.
LASAI, FITXA EGIN, KOPIATU ETA GERO ZURI BUELTAN EMONGO DIZUGU ARGAZKIA ETA.
ARGAZKI ARTXIBO BAT EGITEA DA GURE ASMOA, ETXEKO ARGAZKIAK GAL EZ DEZATEN.
ONDARROA URTEKARI HONETAN AGERTUKO DIRA, URTERO, ARTXIBO HONEN FRUITUAK.
ESKERRIK ASKO ZUEN LAGUNTZAGATIK.
65
66
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
E T A
O N D A R R O A ,
H E R R I A
Ondarroan, 1935ean. La Esperanzako geltokia eta korriue Alameda alboan. Neska gazte Kuadrila be Kafeko alboan. (“Café Cristina”)
SANTOS ZABALA “ARTEONDO”K EMONDAKOA
H E R R I A
Ondarroa, 1943an. Artabide kale hasiera (Kafe Marina alboan). Ezkerretik eskumara, Zezilio Garmendia “Patxa”, Santos Zabala “Arteondo” eta Errapel Solabarrieta. (Honek amaren lutoa darama besoan)
O N D A R R O A ,
E T A
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
67
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
H E R R I A
E T A
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
Milloi-Ganen, Berriatuan, 1954ko urrian. Ferraz txirrindularia “Premio de Montaña” helmugatik pasatzen.
Ondarroa, 1957ko urrian, Federico Martin Bahamontes “El Aguila de Toledo” aurrez-aurre, Guzur Etxe eta Gurea taberna aurrean, “Ondarroako Sari
Nagusia” txirrindu lasterketa amaitu ostean. Lehena, antolatzaileek hementxe jartzen zuten helmuga edo “meta”. Atzean, Antiguako Ama kalean etxeak
egiten
JUAN MARI IRIONDOK EMONDAKOA
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
Ondarroa, 1957ko urrian, Guzur Etxe aurrean bizikleta karrera amaitu ostean. Pedro Mari Arrizabalaga “Lesmes”, Luis Amutxastegi “Errota Barri” soinujolea eta beste lagun bat, “Botella” txirrindulariarekin.
Ondarroa, 1963ko abuztuaren 15ean. Juan Mari Iriondo “Paleton” eta Jose Antonio Perez “Euskadi”. Atzean, “Brontxe”, Bandako uniformeagaz.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
69
70
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
GARBIÑE ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKOA
Ondarroa, 1949ko maiatzaren 10a, Begoñako Amaren etorrera. Musikoak eta dantzariak Artalekun (Kale Handian). Aurrez aurre, musikariak: Manolo Uranga
danbolintxeroa eta Imanol San Antonio “Tanborrero” atabaleroa. Dantzarien artean hauek ezagutu ditugu: (tente) Juan Balentziaga, Juan Rementeria, Jesus Mari
Urkiola “Brontxe”, Andoni Laka, (makurtuta) Iñaki Beristain, Joseba Arizti (arrantzalea), Jose Luis Rementeria (kaleko jantzita), Gaizka Urresti, Agustin
Bengoetxea, Jose Antonio Urrosolo, (atzean) Blankita Lertxundi “Lasuneruneku”, Jose Mari Arriola (kaleko jantzita) eta . Silverio Beristain euskal dantza-maixuaren ikasleak ziren.
JUAN BALENTZIAGAK EMONDAKOA
Ondarroa, 1965eko otsailaren 4a, Sta Ageda bezpera, Veganeko sarreran. Tente, goitik behera eta ezkerretik eskumara, Sabin Lertxundi “Porru”, Pedro Mari
Aranbarri “Galtzandi”, Andima Lertxundi “Porru”, Karmel Lertxundi “Porru”, Mikel Lertxundi “Porru”, Sabin Ibazeta “Txato”, Mauro Palacios, (behean) Anjel Etxanik
“34ku”, Ander Arantzamendi, Jose Mari Urresti, Iñaki Errapel Alkorta eta Domingo Akarregi. Eserita, Migel Beitia “Miel Mutu” (eskuan santa eskeko izara betea erakusten pozik), Eusebio Iparragirre, Benito Zarraga??, Ion Azpillaga bertsolaria, Jose Mari Aranbarri “Egia pasteleru”, Anjel Bengoetxea “Unidá”, Jose Zabaleta “Riko”,
Iñaki Ugartetxea “Iñaki Panadero” eta Jose Basterretxea Solabarrieta “Jose Panderitxo”. Tente eskuman soinuagaz, Josu Etxaburu “Latxanbre”.
Santa eskean batutako 20.000 pezetak (ordungoak!) herriko preso politikoentzako izan ziren.
O N D A R R O A ,
Bartzelona, 1930ean. Gillermo Amutxastegi pilotaria bolante atzean.
H E R R I A
E T A
EMONDAKOA
E T A
JON LERTXUNDIK
H E R R I A
JESUS MARI ARAMAIOK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
123 PILOTARI
ONDARRUTAR
MARIA ISABELEK, “MORROXKO”REN EMAZTEAK EMONDAKOA
Bartzelona, 1980 inguruan. Ondarrutar zestalariak. Ezkerretik eskumara tente: Jon Lertxundi, Pedro Egurrola, eta Jose Antonio Rekalde.
Makurtuta, Abel Zubikarai eta Imanol Aranbarri.
Ondarroa, 1962ko apirilaren 6an. Ezkerretik eskumara, ???, Jabier Lekue “Txikuri”, Pedro Aldazabal Bilbao “Morroxko”, Luis Kauso, Sabin Etxaburu
“Ingelesa” eta ???. Pilota partidua jokatu osteko bazkaria.
72
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
DAKIZUEN LEZ, ONDARROAKO HISTORIA ZALEAK TALDEKOAK ONDARRUTAR PILOTARIEN HISTORIA EGITEN GABILTZA GERO LIBURU BAT PLAZARATZEKO. EUREI ETA EUREN SENIDE ETA LAGUNEI ESKER, DAGOENEKO 123 ONDARRUTAR PILOTARIEN BARRI JASO DUGU.
BAKOITZAREN DATUEKIN BATERA, ARGAZKI UGARI ERE JASOTZEN ARI
GARA LIBURUTEGIAN: BATZUK, LIBURURAKO GORDE DITUGU; BESTE BATZUK
GITXIKA-GITXIKA “ONDARROA”N KALERATZEN JOANGO GARA.
BENETAN MILA ESKER EMOTEN ARI ZARETEN LAGUNTZAGATIK, ETA SEGI
HORRELA!
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
73
EUSKAL HERRIETATIK
IGARO ZEN TRENA
F. Javier Arrieta Idiakez
-I-
-II-
Lehenengo, Italiako herriek Risorgimentoaren bideari jarraitu zioten. Espiritu erromantikoa, kultura-mugimendua eta ekonomia uztartuz, Mazzinik ireki zuen bidea eta
Garibaldi abenturazale sutsuak amaitu. Bada, Turinen eratutako parlamentuak Italiaren independentzia aldarrikatu
zuen.
Napoleonen zentralismo gogorrak Lapurdiren,
Zuberoaren eta Nafarroa Beherearen subiranotasuna irentsi
zuen eta Espainiak, karlistaldia amaitu ondoren, gauza bera
egin zuen Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroarekin.
Kontuan hartu behar da Espainiak Frantziaren zentralismoa
hartu zuela eredu.
Gero, herri germaniarren txanda heldu zen.
Estreinako urratsak ekonomiaren esparruan eman zituzten.
Hain zuzen, aduana-batasunari ekin zioten lehenengo.
Zollverein-a izan zen emaitza. Bestela esanda, herri germaniarrek batasun ekonomikoa lortu zuten. Batasun ekonomikoa oinarri, batasun politikoa izan zen hurrengo helburua.
Orduantxe agertu zen Bismarck kantzilerra: Austriako eta
Frantziako gudarosteak garaitu eta herri germaniarren askatasuna erdietsi zuen. Alemania Estatu zen dagoeneko.
Labur-zurrean esanda, Italiako herriek eta herri germaniarrek, batasunerako bidean, ezin hobeto justifikatu
zuten berezko nortasuna zutela, hots, Europan, Estatu gisa,
lekua zutela. Urratsez urrats, batasun ekonomikoari batasun
politikoa gehitu zioten.
Zuzenbidearen ikuspuntutik ere, Savigny lege-gizonak, Eskola Historikoaren sortzaileak, «herriaren espirituaz» hitz egin zuen, hots, herri bakoitzaren Zuzenbidea
iraganean, historian, oinarritzen dela defendatu zuen.
Eskola Historikoaren arabera, herri bakoitzaren beharrizanaren ondorioz sortzen da Zuzenbidea, herria antolatzeko
espiritu gisa sortu ere. Denborak aurrera egin ahala, herri
bakoitzak Zuzenbidea aztertu eta eguneratu behar du, baina
ez bere nahierara, ezpada historian sustraituta duen espiritua aintzat hartuta. Beraz, bidezkoa zen oinarrian espiritu
bera zuten herriak elkarrekin aritzea, Estatua sortu eta
Zuzenbidea eguneratzeko.
74
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
2
Euskal herriek ez zuten izan trena hartzeko aukerarik. Soil-soilik, urrunetik aditu zuten tren-hotsa. Egin-eginean ere, Italia eta Alemania Estatu egin ziren unean, euskal herrien egoera zeharo desberdina zen, lurralde-estatuen
mende baitzeuden. Zehatzago esanda, Lapurdi, Zuberoa eta
Nafarroa Beherea Frantziaren mende zeuden eta Bizkaia,
Gipuzkoa, Araba eta Nafarroa Espainiaren mende.
Alabaina, estatu-nazioen trenak ihes egin arren, euskal herrietako bazter guztietan adi zitekeen urrutiko trenhotsa. Karlistaldian, Bizkaiak, Gipuzkoak, Arabak eta
Nafarroak erabat galdu zuten subiranotasuna. Une latzak
ziren herri euskaldunentzat, baina, apurka-apurka, elkarri
laguntzen hasi ziren. Horren adibiderik garbiena Gamazada
izan zen.
Gamazada izan zen Espainiako Gobernuak, Estatuko
gastu orokorrei aurre egiteko, Nafarroari ezarri nahi zion
kuota-igoeraren aurkako mugimendu foruzalea. Nafarrek
gogor egin zioten Espainiako Gobernuari eta asko izan
ziren osterantzeko lurralde euskaldunetatik nafarrek antolatutako protesta-ekitaldietara joan zirenak. Horietako bat
Sabino Araba bizkaitarra izan zen.
Sabino Arana harrituta geratu zen nafar guztiak batera ikustean. Herri-nortasuna ikusi zuen Nafarroan; pentsamendu desberdinetako pertsonak izan arren, Nafarroak
batzen zituen. Une horretan aldatu zen Sabino Arana. Ordu
arte bizkaitar hutsa izan zen, hau da, Bizkaiaren independentzia baino ez zuen defendatu. Aurrerantzean, ordea, euskal herrien batasunaren eta independentziaren alde lan egin
zuen. Ondorenez, esan genezake Gamazada foruzaletasunaren eta abertzaletasunaren arteko kate-maila dela.
1936-37an. Hiru gudari. Ezkerretik eskumara, Donato Egurrola “Txaille”, Martin Gartzia “Gorri” eta Hilario Egiguren “Ezin aberastu”
MARTIN GARTZIA “GORRI”K EMONDAKOA
XIX. mendearen amaieran igaro zen Europatik estatu-nazioen azken trena. Aitzitik, gutxi batzuk izan ziren
trena hartu zutenak. Batzuk berandu iritsi ziren geltokira
eta, beste batzuek, besterik gabe, geltokira iristeko aukerarik ere ez zuten izan. Lehenengoek trenaren kea baino ez
zuten ikusi. Bigarrenek gero eta urrunago zegoen tren-hotsa
aditu zuten, ezer ere ez gehiago.
O N D A R R O A ,
Ondarroa, 1945-50 aldera.
H E R R I A
E T A
tza? Ez dezagun denbora gehiago galdu eta has
gaitezen, apal-apal, gure nortasuna behar den
moduan lantzen, sasoia da eta.
-IV-
Herri euskaldunei ez zaie argudiorik falta
berezko nortasuna behar den moduan defendatzeko. Euskal herriak gai dira XXI. mendeko
gizarte aurreratu, baketsu eta demokratikoen
moduan jokatzeko eta ez lapiko-soinulari eta
kanpai-tintilarien moduan. Horretarako, berriz,
gure nortasuna landu behar dugu. Beste hitz
batzuekin esanda, errealitatetik abiatzen den
egitasmoa izan behar dugu.
TXOMIN ITUARTEN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA
Gainera, historiako makina bat pasadizok erakusten digute gure arbasoak gai izan
zirela errealitatetik abiatu eta batasuna lortzeko. Edozenbat egitasmo ere baditugu historian,
hala nola, Larramendik eta Garat anaiek prestatutakoak. Batasun horren adibiderik garbiena
ekonomia-harremanak ditugu. Azter ditzagun,
bada, zer-nolakoak izan ziren euskal herrien
arteko ekonomia-harreman horietako batzuk.
-V-
-III-
Egun, abertzaletasunaren bidean jarraitzen dugu,
baina, beharbada, ez gara konturatu trena aspaldi galdu
genuela eta helmugara iristeko guk geuk egin beharko
dugula, lehenengo, trenbidea eta, gero, trena. Beharbada, ez
gara konturatu trenbide horrek geltoki desberdinak izan
behar dituela eta geltoki batetik besterako bidea ezari-ezarian egin behar dugula, trenbidea kalitatezkoa izan dadin.
Edozelan ere, badugu sasoi batean galdu genuen trenaren eredua. Italiako herriak eta germaniar herriak ez ziren
batu besterik gabe, inolako arrazoirik gabe: berezko nortasuna zuten. Hala eta guztiz ere, nortasun hori landu egin
behar izan zuten.
Inork ez du ukatuko euskal herrien berezko nortasuna. Hor daude, besteak beste, historia, hizkuntza eta kultura. Baina, landu ote dugu euskaldunok gure nortasuna?
Nortasun horretaz baliatu eta harrokeria hutsean jausi garela iruditzen zait. Errealitateari bizkarra eman eta ametsetan,
lotan, jarraitzea nahiago izan dugula iruditzen zait. Hala
bada, noiz esnatu behar dugu? Hala ez bada, zertan gabil-
Industriari eta merkataritzari dagokienez, aspaldikoa
zen, batetik, Bizkaiak eta Gipuzkoak eta, bestetik, Lapurdik
zuten elkarrekikotasuna.
Gipuzkoak (1200ean) eta Bizkaiak (1379an) bat egin
zuten Gaztelarekin, baina batasun horren oinarri elkar
errespetatzea zen. Gaztelako erregea Bizkaiko eta
Gipuzkoako jauna zen, baina nahitaez errespetatu behar
zuen lurralde euskaldunen lege zaharra, subiranotasuna.
Lapurdik, aldiz, Frantziarekin egin zuen bat (1450ean),
baina Frantziako erregeak ere lurralde euskaldunaren subiranotasuna errespetatu behar zuen.
Hain justu ere, Gaztelak (gero, Espainiak) eta
Frantziak errespetatu beharreko subiranotasun horren
ondorio izan ziren Bizkaiak eta Gipuzkoak Lapurdirekin
sinatutako itunak edo konbertsak1. Gaztelako (gero,
Espainiako) eta Frantziako erregeek nahitaez onartu behar
izaten zituzten konbertsok.
Batetik, Bizkaiak eta Gipuzkoak Frantziako zerealak, lekak eta hornidurak behar zituzten. Bestetik, Lapurdik
gainerako lurralde euskaldunetako burdina, altzairua eta
1. Itun edo konbertsa horien inguruan ikus GOROSABEL P. Noticia de las cosas memorables de Guipúzcoa. In Cosas Memorables de
Gipúzcoa. Bilbao: Editorial La Gran Enciclopedia Vasca, 1972, II. tomoa, II. liburua, IV. kapitulua, IV. sekzioa, 155. or. eta h.
76
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Ondarroa, 1959ko martxoan. Ondarroako Nuevo San Rafael txalupa eta bertako arrantzaleak Lesteko mollan.
jeneroa behar zituen.
Ekonomia-trafiko hori bideratzeko, herri euskaldunek aipatu konbertsak egin zituzten eta merkataritza-askatasuna ezarri zuten, nolabaiteko batasuna beraz.
Berebat, lurralde euskaldunen subiranotasuna eta
elkarren arteko lotura estua argi eta garbi ondoriozta ditzakegu ondoko hau kontuan hartzen badugu: Espainia eta
Frantzia gerran izan arren, konbertsek aurrera egiten zuten.
Bizkaiko eta Gipuzkoako arrantzaleek ere konbertsei
esker abantaila garrantzitsuak lortu zituzten XVII. mendearen amaieran. Sasoi horretan Frantziaren mende zegoen
Ternua, eta Espainiaren eta Frantziaren arteko gerra gorigorian. Hori dela-eta, hasieran, Bizkaiko eta Gipuzkoako
arrantzaleak asko kezkatu ziren, arriskuan ikusi baitzuten
bakailaotara edo baleetara joatea. Haatik, kezka guztiak
albo batean utzi zituzten, konbertsen bidez Ternuara abiatzeko askatasuna lortu zutenean2.
Espainiak eta Frantziak konbertsak bertan behera
utzi zituzten euskal herriak errespetatzeari utzi ziotenean.
Edozelan ere, Bizkaiko eta Gipuzkoako arrantzaleek eutsi
egin zieten Lapurdiko arrantzaleekin zituzten harreman
onei. Horretarako, komenentziazko banderez baliatu ziren,
hau da, bizkaitarrek eta gipuzkoarrek bandera frantseseko
ontziak erabiltzen zituzten, esate baterako, urrutiko kaletan
arrantzan jarraitzeko eta turkiarren erasoak saihesteko.
-VI-
Gainetik, azaletik, begiratu diogu gure historiari, eta
lurralde euskaldunen arteko batasun ekonomikoa aurkitu
dugu. Errealitatetik abiatu eta merkataritza-askatasuna lortu
zuten gure arbasoek. Egun, Europar Batasunak aintzatetsi
du merkataritza-askatasuna.
Gure arbasoek ez zuten batasun politikorik lortu;
estatu-nazioen trena galdu zuten eta lurralde-estatuen
mende geratu ziren. Egun, euskal herriek lurralde-estatuen
esanetara jarraitzen dute; izan ere, lurralde-estatuen egiturak hertsiak eta mugatuak dira eta herrien errealitatea, izatea, ezkutatzen dute. Egia ezkutatzen dute.
XXI. mendeko trenbide eta tren berriek eraman
behar gaituzte egiturok gainditzera, zilegi delako egiturok
malgutzea eta herriek elkar errespetatzea.
F. Javier Arrieta Idiakez
2. Ternuarako bidaien eta konbertsen arteko loturari dagokionez, ikus FERNÁNDEZ DURO, C. Disquisiciones Náuticas. Madril: Imprenta
Esterotipia y Galvanoplastia de Aribau y Compañía, 1876, 6. liburua, Arca de Noé, 274. or. eta h.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
77
O N D A R R O A ,
ONDARROA 2010:
PLANGINTZA
ESTRATEGIKOA
Eta helburu zehatzak honako hauek dira:
•Pertsonen banako prestakuntza-beharrizanen diagnostikoa egitea; inguruko enpresek, kontratatuko lituzketenen prestakuntza-eskakizunei dagokienez, dituzten beharrizanak identifikatzea; prestakuntza egitarauak taxutu eta
abian jartzea, eta enpresekin bitartekari jardutea, langabeen
lan praktikak zehazteko.
•Langabeak euren enpresa-ideiak garatzeko behar
dituzten baliabideez zuzkitzea.
Pixkanaka aurrera doan ekimena
•Ekintzaileen enpresa-proiektuak bereganatzea.
1997-98 urteetan zehar idatziz jarri zen Ondarroa 2010 Plangintza Estrategikoak aurrerapausoak ematen ari
ditu azken urteetan. Azpiegituren mailan egin diren ekimenetaz aparte, Ondarroako Garapenerako Tresnak
ipini dira martxan ere: Behargintza Zentroa eta Ondarroa Lantzen Udal Elkartea.
BEHARGINTZA ZENTROA:
GARAPENERAKO TRESNA
O
ndarroako etorkizunari begira, garapenerako tresna garrantzitsua sortu da Ondarroan. Behargintza
ARTIBAI zentroak, EUDEL, bbk eta Foru
Aldundiarekin egin zen akordioaren arabera, Ondarroan du
egoitza.
[email protected]).
Behargintzak Ondarroako langabetuak aukeran dauden lanpostuetara egokitu daitezen lagundu eta enpresa-ekimen berriak abiaraz daitezen sustatzeko xedez, Zentroak
prestakuntza, besteren konturako lan sarbidea eta kultura
ekimentsuaren sustapena ditu oinarrizko helburu, bai eta
enpresa-proiektuen sorrera bultzatzea ere.
Zentroaren funtsezko helburuetako bat ekintzaileen
prestakuntza eta bultzada dira, bai eta enpresa-proiektu
bideragarri bihur daitezkeen ekimen berriak garatzea ere.
Beraz, hiru ardatz
Behargintzaren bitartez:
BEHARGINTZA zentro hauek Udalerri eta eskualdeetan Enplegua, autoenplegua eta enpresen sorrera bultzatzeko asmoa dute. Dagoeneko 23 Behargintza zentroak
ireki dira Bizkaian. Ondarroako ARTIBAI Behargintza
Bizkaiko sare horretan sartuko da, eta Ondarroako 2010
Plan Estrategikoan agertzen diren enplegu, autoenplegu eta
enpresa berrien sorrerarekin zerikusia duten gaien ardura
hartuko du.
BBKk (%30a) eta Foru Aldundiak (%30a)
Behargintzaren funtzionamenduaren % 60a finantziatzen
dute, beste %40-a Ondarroako udalak finantziatuko du.
2001 urtearen amaieran, abenduan, Behargintzaren
Eraketa Batzarra izan zen Foru Aldundian eta abenduan
bertan zabaldu zen. BEHARGINTZA ARTIBAI zentroaren
egoitza ONDARROAko KANTTOIPE KALEAn izango da
(tel. 946.833.495, faxa: 946.833328 e-posta: behargin-
78
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
nagusi
landuko
•Enpresa-ideia eta ekimenak garatzeko informazioa,
orientazioa, prestakuntza, aholkularitza espezializatua eta
tutoretza eskaintzea.
•Enpresa-proiektuak abiarazteko behar diren laguntzen ekarpena bideratzea.
•Beste Behargintza Udalen Enplegu zentroekin Sarea
osatu: Ermuko Behargintza, Bermeokoa, Barakaldokoa,
Galdakaokoa, Lekeitiokoa, Lea Ibarrakoa, Bilbokoa,...
Behargintza.net edo B.NET sarean parte hartuz.
Helburu hauek lortzeko, besteak beste, inguruko
heziketa zentroekin, Institutoa, Arrantza Eskola, Lea –
Artibai eta Azaro Fundazioarekin, akordioak ditu. Izan ere,
langileen eta langabetuentzat ikastaroak antolatzen ari dira:
teknologia berrien inguruan zein ohizko ogibideen inguruan.
ONDARROA LANTZEN:
AZPIEGITURAK BULTZATZEKO
ELKARTEA
dira
H E R R I A
E T A
ONDARROAKO PLANGINTZA
ESTRATEGIKOA AURRERA DOA.
Azken urteetan Ondarroa 2010 Plangintza estrategikoan agertzen ziren helburuak pixkanaka betetzen doaz.
Beste askoren artean, Plangintza estrategikoaren batzordetik aipagarrienetariko bezala ikusten ditugun batzuek jorratuko ditugu hemen:
Ondarroako Saihesbidea
Komunikabideak eta azpiegituta hobetzea Plangintza
Estrategikoan agertzen ziren lehentasunean dago. Urte asko
itxaron ondoren, Berriatuatik Ondarroako zubi berriraino
doan Ondarroako Sahiesbidea ireki zen. Artibai ibaiaren
inguruan doan Durango-Ondarroa ibilgunearen zati honek
ia 2,7 km ditu eta guztira 12 miloi euroko kostua izan zuen..
Hasieran pentsatutakoa baino lan gehiago eman
zituzten sahiesbidearen lanak, eta hasierako proiektuan
aurreikusita ez zeuden oztopoak agertu ziren. Batez ere egitura geotekniko ezberdina agertu delako atzeratu ziren
lanak, baina azkenik 2002.ko abuztuan bukatu eta ireki zen.
Hala ere, oraindik Plan Estrategikoan diseinatutako
beste azpiegiturak beharrezkoak dira, besteak beste,
Durangora doan errepidearen berrizketa osoa.
Turismo eta irudiaren sustapena
Arlo honetan, ekitaldi ezberdinak bultzatzen ari dira
eta Ondarroako irudia hobetzeko hainbat ekintza egin eta
promozionatu dira:
• Ondarroako bideoa
• Ondarroako foiletoak
• Ondarroako postalak
• Ondarroako posterrak eta egutegiak
• Ondarroako “Hondar- Ahoa” brontzezko figurak
(Pedro Lasarte Iparragirre “Toxuk” egindakoa).
1. Besteen kontura egiten den lanerako aukerak
hobetu,
2. Autoenplegua hobetu
3. Enpresa eta langabetuak harremanetan jarri
2001eko maiatzaren 10ean egindako Udalbatza
Osoan, Ondarroako udalak hirigintzako kudeaketari buruzko ekintza ekonomikoak aurrera eramateko eratutako
Elkarte Anonimoa da Ondarroa Lantzen, S.A.
Elkartearen kapital sozial osoa Ondarroako Udalaren
eskuetan dago.
Besteak beste, Ondarroa Lantzen elkartearen bitartez
Astilleruko aparkalekuak, etxe bizitza sozialak edota Izartu
eraberritze programa garrantzitsua kudeatzen dira.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
79
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
O N D A R R O A ,
Kofradia zaharreko Museoa
Kofradia zaharrean eraiki nahi den Ondarroako
Museoa, erreketa bezalako ezbeharrak sufritu ondoren,
martxan ipintzeko pausoak eman dira. Museoaren azpiegitura lanak bukatutzat eman daiteke eta ondorengo pausoa
museoa hornitzea izango da.
Museoa, azpiegitura dinamikoa izateko bokazioa
duenez, Turismo bulegoa bertan jarri da eta Ondarroara
bisitariak erakartzeko plangintza osatzen ari da.
NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI
Eliza, zubiak eta irudiaren aldeko
bestelako ekintzak
Ondarroa, 2003ko iraila. Astilleru eta Kafeko Atzea. Astillerun, Arraun Elkartearen ezker-eskuma, aparkaleku barriak (urtarrilean zabaldua) eta Gaztetxe
barria (maiatzaren 16an inauguratua) goiko lokal barriekin.
Ondarroako irudiaren alde, herriaren erakartasuna
bultzatzeko eta baita ere Ondarrutarren bizitza kalitatea
hobetzeko asmoz hainbat lan egin dira azken urteotan.
Elizako korretaren argiak, zubietako argiak, kale argiak, eta
abar, Lanak jarraitu egingo dute datozten urteetan, orokorrean irudi hobekuntzaren alde.
Aparkalekuak: Astilleru eta Zaldupe
Zaharra da aparkalekuen arazoa Ondarroan eta seguruenik, herritarrek kotxea erabiltzeko joera aldatzen ez
dugun bitartean, areagotu egingo da datorren urteetan.
Horregatik, gure herriaren espazio urritasunak uzten duen
neurrian, aparkalekuak eraikitzea premia handia da.
Astilleruko aparkalekua arlo honetan herrian dugun
hutsune hori beteko du eta etorkizunari begira, ahal den
neurrian behintzat, horrelako ekimen gehiago egin beharko
dira.
Bestalde, berrantolaketarekin batera, Zaldupeko egoaldean aparkaleku estaliak joango dira ere.
Honekin, batera portuko espazioa libre dagoen bitartean aprobetxatzen ari dira eta seinalizazio lanak egin dira
ere.
Ekipamendu berriak:
Frontoia eta Monjetako aretoa
Herriko ekipamendu azpiegitura hobetzeko pare bat
ekimen gauzatu dira. Alde batetik, Zaldupeko frontoirako
proiektua egina dago eta enkante berria egin ondoren lanak
hasiko dira. Esan bezala frontoi berriarekin batera aparkalekuak egingo dira Zaldupen. Bestalde, Monjetako ikastetxe zaharraren lekuan eraikitzen ari diren etxebizitzen behetan, Udal Areto berri bat egingo da, batez ere ekitaldi publikoetara begira.
Etxebizitzak Kamiñalde-Iturribarrin
Hirigintzako Foru Sailak Kamiñalde-Iturribarri eremuari buruzko arau Subsidiarioen Aldaketa onartu da.
Ondarroa, 2003ko iraila. Alameda barria (ekainaren 13an inauguratua)
80
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Hurrengo egunetan ebazpen hau, onetsitako hiri
araudiarekin batera, Bizkaiko Aldizkari Ofizialean argitaratuko da.
H E R R I A
E T A
Aldaketa honi esker, Kamiñalde-Iturribarri eremuan
164 etxebizitza egiteko aukera izango da, besteak beste.
Horretarako, Udalak laster jarriko du lurren birbanaketa
hasteko espedientea martxan. Aurreikusita dagoenez, etxebizitzen erdia inguru babes ofizialekoa izango da.
Ospital Zaharreko Ostatua
Azken urteetan Ondarroako herrian etorkinen presentzia nabarmenki areagotu egin da. Hauetariko askok
Ondarroako sustrai ekonomikoa den arrantza sektorean lan
egiten dute eta Ondarroako arrantza enpresetan, naiz beste
sektore batzuetan lan egiten dute.
Proiektua Ondarroako zaharren egoitza zaharra,
Ospitalea bezala ezagutua dena, eraberritu eta etorkinen
ostatua bihurtzea litzateke.
Horrela, ostatuan dagokion azpiegitura eta zerbitzuak era egokian jarriz, besteak beste, gaur egun txalupetan eta bodegetan lo egiten duten etorkinak toki eroso eta
egokia izan dezaten, behar dituzten zerbitzu guztiekin eta
prezio egoki batean
Depuradora
Udala eta Foru Aldundia proposamen ezberdinak
aztertu ondoren, depuradora kokatzeko adostasun batera
ailegatu da. Beraz, aurrera pausua emanda dago, eta urte
gutxi barru, pare bat edo, errealitatea izango da.
Portua
Ondarroko bizitzari estu lotuta dagoen Portuaren
berrantolaketaren inguruan instituzio eta sektoreen artean
adostasuna lortzeko lanak egin dira eta lonja proiektua
diseinatzeko Garapen Batzordea sortuko da.
Lonja bateratua izango da, baina zati bi edukiko ditu:
bata, alturako arrainarentzat, eta, bestea, baxurakoarentzat.
Ezaugarri zehatzak Garapen Batzordean eztabaidatuko
dituzte. Bertan, Lakuako Gobernuko, Udaleko eta portuko
sektoreetako ordezkariak batuko dira
Lur saila industriala,
gasa eta zuntz optikoa
Etorkizunari begira, Ondarroako garapenerako oso
garrantzitsuak diren beste azpiegitura batzuek martxan
ipintzea nahi da. Hauen artean Lur saila industriala, gasa
eta zuntz optikoa azpimarratu nahi dugu.
Garapenerako beharrezkoak diren aktibitate eta
enpresa berriek behar beharrezkoa dute ganoraz kokatzeko
azpiegiturak. Beraz, Poligono industriala eta gasa eta
komunikazioa azpiegiturei, jakina herritarrentzat bizitza
kalitatea hobetzeko ezinbestekoak, garrantzi handikoak ere,
lehentasuna ematea komeni zaie.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
81
H E R R I A
E T A
Ingurugiroa eta Tokiko 21 Agenda
Eskualde osoan eramaten ari den ekimenean parte
hartzen du Ondarroak ere.
Tokiko 21 Agenda garapen jasangarrirako programa
orokorra da. Ingurumen, ekonomia eta gizartea politikak
integratzen datza, beti ere jasangarritasunaren irizpideak
kontuan izanik- 21 Agendaren ezarpenean eskualdeko eta
Ondarroako hainbat lagunek parte hartu behar dute, erabakiak adostuz, besteak beste, ordezkari politikoek, udal teknikariek, eragile ekonomikoek, gizarte eragileek eta herritarrek, herriko garapen jasangarria ziurtatzeko.
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A
Bestalde, Ondarroako Udalak Ondarroa.net
(http://www.ondarroa.net) webgune berria ireki da. Bertan,
era dinamikoan,informazioa, deialdiak, berriak albisteak, ...
eskaintzen dira.
FERNANDO AGIRRE ARAMAIO
O N D A R R O A ,
Ondarrutarron prestakuntza
eta berziklaia
Teknologia Berriak:
Ondarroa, 2003ko iraila. Santa Kutzetik ikusita.
ONDARROAKO PLANGINTZA
ESTRATEGIKOAREN XEDE NAGUSIAK
Ondarroa 2010 Plangintza Estrategikoko lema eta
helburu orokorra "Ondarroa 2010: arrantza tradizioaren
eraberritze inobatzailea" zen. Aukera orokor hori lortzeko
ondorengo xede eta helburuak lortu behar zirela aurreikusi
zen:
1. Xedea:
Ondarroan ohikoak ez diren
sektoreak garatu
•Turismoari lotutako jarduerak bultzatu.
•Garapen ekonomikorako azpiegitura eta zerbitzuak
kontsolidatu
•Zerbitzuak garatzeko aktibitateak bultzatu.
2. Xedea:
Herriaren Dinamika Soziokultural
Errepresentatiboa
•Hezkuntza eskaintza hobetu eta aniztu
Konekta Zaitez Gunea eta Ondarroa.net
Herritarrei Teknologia berriak hurbildu nahian,
Ondarroako Udalak Jaurlaritzarekin batera, Ondarroako
Institutoaren ondoan Ondarroako Kzgunea ireki du. Bertan,
herritarrak honako hau aurkitzen dute:
•Internet zer den eta zertarako balio duen ikasteko
zerbitzuen katalogo oso bat.
• Sarean nabigatzeko ordenagailuen azpiegitura
bikaina.
• Erabiltzaile bakoitzari laguntzeko tutoreak.
82
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
•Ondarroako aniztasunaren islara den garapen soziokulturala.
•Lea Artibai eskualde barnean Ondarroaren identitate eta garapen propioa mantendu.
3. Xedea:
Ondarroako Portuaren Lidergoa Bultzatu
•Arrantzari eta nekazaritzari loturik ez dauden sektoreen sustapena
tzatu
•Ondarroako arrantza sektoreen arteko elkarlana bul-
•Mugakideak diren eskualdeenak bezalako
laguntza europearrak lortu
ditu
•Itsasoko espezien gehiegizko ustiaketa eki-
•Ondarroako ontzidiaren ustiapen ahalmena
baimendutako maila altuenean mantendu
4. Xedea
Errekurtso disponibleak
eta komunikazio
eta zerbitzu azpiegiturak optimizatu
•Errepide komunikazioak hobetu
•Poligonoen garapena
•Azpiegitura eta ekipamenduen garapena
•Inguruneko hobekuntzak
•Instituzioen arteko erlazioak eta baliabideak
hobetu
Baina, bukatzeko Plan estrategikoaren prozesuan behin eta berriro esandakoa gogorazi nahi
dugu: Ondarroako etorkizuna ez dago inon idatzia,
neurri handienean Ondarrutarren esku dago, eta
egunez egun, ondarrutar guztion ahaleginarekin,
eraikitzen joango gara. Beraz, berriro ere guztion
lana dela esan behar dugu!
2003KO IRAILA
Esan bezala, ekimen ugari bultzatzen ari dira
Behargintza bulegotik, Arrantza Eskola, Institutoa eta LeaArtibai Lanbide Heziketa zentroarekin koordinatuz. Foru
Aldundia eta Eusko Jaurlaritzaren sustapenarekin.
Informatika, soldadura, enpresa kudeaketa, ... izan dira,
besteak beste, landu diren arlo batzuk.
Ondarroa, 2003ko iraila. Harbide pasialekua eta rrigorri hondartza
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
83
ONDARROA,
ARRANTZA HERRIA
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABALEN ARGAZKIA.
JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
86
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Ondarroa, 1950 aldera.
TXOMIN ITUARTEN ARTXIBOA. ANJEL ITUARTEK
EMONDAKOA
200 LANGUSTATA
185 LANTZOITA
185 LANTZOITA
825 KANPOKOA
200 AINGIRATA
180 HIRUMAILA
250 HIRUMAILA
180 BARRUKOA
200 BARRUKOA
1.600 KANPOKOA
SARITA
275
825 KANPOKOA
200 BARRUKOA
SARITA
225
1.550 KANPOKOA
MAZIRA
225
1.000 KANPOKOA
1.225 KANPOKOA
1.300 KANPOKOA
1.000 KANPOKOA
200 AINGIRATA
180 AINGIRATA
180 AINGIRATA
160 AINGIRATA
MAZIRA
195
MAZIRA
200
160 KANPOKOA
TREÑEAN
700
1.625 KANPOKOA
SARITA
575
240 AINGIRATA
200 BARRUKOA
200 BERDELETA
200 BARRUKOA
1.000 KANPOKOA
200 BARRUKOA
200 BERDELETA
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
1901
H.P.
3
3
3
9-16
4
4
4
2
3
9-16
6
9-14
2-3
5-6
9-16
4-5
9-15
9-16
9-16
9-16
3-4
3-4
3-4
3-4
4-5
4-5
5
9-14
14-19
7-8
4-5
2-3
2-3
2-3
9-16
2-3
2-3
URTEA
0·-6
0·-55
0·-56
0·-82
0·-6
0·-62
0·-65
0-6
0-6
1·-12
0-84
0·-72
0·-6
0·-77
1·-28
0·-6
0·-72
1·-15
1·-15
0·-99
0-6
0·-52
0·-62
0·-62
0-6
0-6
0-6
0-7
1·-28
0·-72
0·-6
0-6
0·-58
0·-58
1·-16
0-6
0·-57
ARRANTZA
1,4
1,4
1,25
1,75
1,2
1,45
1,74
1,4
1,46
3,21
1,8
1,8
1,4
1,62
3,1
1,52
2,12
3,21
3,21
2,37
1,47
1,45
1,45
1,45
1,4
1,4
1,46
1,8
3,3
1,75
1,5
1,47
1,45
1,45
2,55
1,46
1,32
PUNTALA
ZABALERA
LUZERA
1,14 5
1 5
1 5,85
3,1 12
1,1 6
1,22 5,55
2,07 6,4
1,2 5
1,14 5
16,22 14,2
2,52 7
3,8 12
1,14 5
1,1 6,95
15,4 12
1,62 6,68
6,16 11,7
14,9 14,2
14,92 14,2
7,13 11,78
1,22 5,3
1,22 5,55
1,22 5,55
1,22 5,55
1,24 5,88
1,28 5,88
1,35 5,85
3,9 10,82
19,65 14,5
2,3 6,9
1,86 6,1
1,2 5,15
1,1 5,25
1,1 5,25
8,14 12,1
1,14 5
1 5,55
H E R R I A
GAIA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
DOMINGO J. AKARREGI
BI-1-745
INDALEKI BENGOETXEA BI-1-774
DOMINGO BADIOLA
BI-1-768
DANIEL ARAMAIO
BI-1-765
JOSE GOIKOETXEA
BI-1-767
DOMINGO ARANTZAMENDI BI-1-5
MARTIN BILBAO
BI-1-769
TIBURTZIO OTXOA
BI-1-38
JOSE BERNEDO
BI-1-748
CANDIDO ARRIOLA
BI-1-785
ISIDORO ELU
BI-1-757
D.MILLAN TXAKARTEGI BI-1-52
NICASIO SOLABARRIETA BI-1-746
ERRAMON IRIODO
BI-1-770
BITOR URRESTI
BI-1-784
JOSE MARTIN AKARREGI BI-1-773
FRANCISCO UGARTETXEA BI-1-64
PAULIN URRESTI
BI-1-569
J. ANTONIO AGIRRETXEA BI-1-777
SALBADOR AGIRRE
BI-1-68
LIBURIO BENGOETXEA
BI-1-796
LUIS ARANTZAMENDI
BI-1-4
PEDRO JOSE AZPIAZU
BI-1-6
PEDRO JOSE AZPIAZU
BI-1-16
CASIMIRO BURGOA
BI-1-40
ANIX GOIOGANA
BI-1-441
JUAN BAUTIS. IRAMATEGI BI-1-743
TURIBIO BURGOA +BESTE BI-1-25
TIADORA AZPILLAGA
BI-1-733
SIMION ARANTZAMENDI BI-1-58
ATANASIO ARANTZAMENDI BI-1-766
ELIAS LEKUE
BI-1-791
DOMINGO BEDIALAUNETA BI-1-26
CANDIDO ARRIOLA
BI-1-27
JUAN ALEGRIA
BI-1-56
FRANCISCO URIBE
BI-1-748
ERRUPERTO ETXEBARRIA BI-1-797
A R R A N T Z A
ASTILLERUA
Agustin Legarda
Agustin Legarda
Genar Osa
Cadido Arriola
Jose Legarda
Bitor Urresti
Genar Agirre
Jose Mª Zumeta
Jose Tomas Ikaran
Candido Arriola
Bitor Urresti
Pedro Arriola
Pedro Arriola
Genar Osa
Pedro Arriola
Jose Tomas Ikaran
Agustin Legarda
Anton Arriola
Bitor Urresti
Manuel Telleria
Doming. Aranbarri
Manuel Telleria
Jose Maria Agirre
J. Antonio Arriola
Jose Maria Irueta
Jose Maria Garli
Candido Arriola
Pedro Arriola
Pedro Arriola
Genar Osa
Bitor Urresti
Jose Maria Agirre
Agustin Egurrola
Genar Agirre
Agustin Egurrola
Anton Arriola
Domingo Aranbarri
Jose Maria Zumeta
Jose Maria Garli
Jose Legarda
Domingo Aranbarri
Jose Legarda
Manuel Telleria
Genar Osa
Domingo Aranbarri
Agustin Egurrola
Jose Legarda
GAIA
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
ASTILLERUA
BERDELETA
1885
3 160
3 200 LANGUSTATA 1898
TREÑEAN
1899
9-14 800
AINGIRATA
1900
3 200
TREÑEAN
1900
9-14 800
KANPOKOA
1900
9-14 800
1900
9-17 1.550 KANPOKOA
AINGIRATA
1900
3 200
KANPOKOA
1900
15-16 840
BERDELETA
1900
3 130
1900
9-15 1.525 KANPOKOA
KANPOKOA
1900
15 880
SARITA
1900
4-5 200
MAZIRA
1900
4 210
KANPOKOA
1900
9-15 840
AINGIRATA
1900
4 225
BARRUKOA
1900
3 190
KANPOKOA
1900
9-15 800
PALANKATA
1900
2 215
KANPOKOA
1900
9-15 850
SARITA
1900
6 200
KANPOKOA
1900
9-14 710
HIRUMAILA
1901
4 185
1901
12-16 1.000 KANPOKOA
KANPOKOA
1901
9-14 825
KANPOKOA
1901
9-16 160
1901
9-17 1.600 KANPOKOA
MAZIRA
1901
5 190
1901
9-18 1.750 KANPOKOA
BARRUKOA
1901
3 200
KANPOKOA
1901
9-14 825
MAZIRA
1901
5 215
AINGIRATA
1901
4 200
4 180 MAILABAKARRA 1901
KANPOKOA
1901
15 825
AINGIRATA
1901
4 200
HIRUMAILA
1901
3 215
AINGIRATA
1901
4 200
SARITA
1901
4 300
SARITA
1901
9 500
MAZIRA
1901
6 325
KANPOKOA
1901
9-14 825
KANPOKOA
1901
10-14 800
BERDELETA
1901
2 200
BARRUKOA
1901
3 200
AINGIRATA
1901
3 200
PALANKATA
1901
2 200
H.P.
URTEA
0,6
0,7
0,75
0,56
0,75
0,75
1,25
0,6
0,9
0,58
1,2
0,8
0,6
0,62
0,9
0,7
0,6
0,6
0,57
0,98
0,65
0,75
0,6
0·-98
0·-82
1·-14
1·-12
0·-55
1·-1
0·-6
0·-75
0·-57
0·-55
0·-64
0·-75
0·-56
0·-57
0·-6
0·-8
0·-68
0·-72
0·-75
0·-73
0·-6
0·-55
0·-58
0·-57
ARRANTZA
1,25
1,85
1,78
1,47
1,78
1,78
3,4
1,5
2,15
1,35
3,12
1,8
1,5
1,65
2,2
1,65
1,4
2,1
1,4
2,1
1,53
1,78
1,5
2,37
1,76
3,2
3,21
1,25
3,2
1,5
1,75
1,4
1,37
1,42
1,75
1,47
1,4
1,45
1,87
1,75
1,6
1,75
1,82
1,4
1,1
1,45
1,45
BALIOA
1,8 5
1,8 6,12
1,8 12
1,22 5,25
3,9 12
3,97 12
16,78 14,5
1,22 5,6
5,46 11,6
0,9 5,2
14,83 14,35
3,52 12,1
1,7 6,7
2,18 6,15
8 11,5
1,7 6,3
1,16 5,1
5,76 11,55
1,16 5,45
4,43 11,7
1,48 6,02
3,87 12
1,15 5,6
7,13 11,78
3,1 12
15,87 13,96
16,22 14,2
1,04 5,85
16,1 14,5
1,15 5,6
3,8 12
1,16 5,45
0,95 5,72
1,25 5,55
3,75 12
1,22 5,25
1,16 5,45
1,35 5,85
2,8 7,38
3,12 9,7
2,17 7,8
3,75 12
4,4 11,93
1,14 5
0,74 5,6
1,1 5,25
1,1 5,25
ONTZILARIAK
BI-1-173
BI-1-639
BI-1-682
BI-1-688
BI-1-678
BI-1-226
BI-1-679
BI-1-735
BI-1-681
BI-1-676
BI-1-699
BI-1-693
BI-1-733
BI-1-717
BI-1-182
BI-1-710
BI-1-737
BI-1-14
BI-1-738
BI-1-729
BI-1-693
BI-1-135
BI-1-216
BI-1-54
BI-1-772
BI-1-64
BI-1-787
BI-1-50
BI-1-87
BI-1-90
BI-1-753
BI-1-738
BI-1-78
BI-1-790
BI-1-756
BI-1-788
BI-1-441
BI-1-742
BI-1-65
BI-1-32
BI-1-789
BI-1-758
BI-1-29
BI-1-747
BI-1-790
BI-1-28
BI-1-24
PUNTALA
CASTOR GARALDE
JUAKIN AKARREGI
JUAN JOSE EGIGUREN
SEBASTIAN LARRAÑAGA
FAUSTO ZUBIKARAI
MIGUEL ARRIZABALAGA
JUAN J.EGIGUREN+ ANAIAK
ANGEL LANDARIBAR
JOSE Mª BURGOA
TOMAS ARKOTXA
DOMINGO ARRIZABALAGA
MILLANTON ZARRAGA
PEDRO URIBE
ANTONIO BADIALAUNETA
JOSE OSA
ILLAPONTSO BILBAO
FERNANDO ARAKISRAIN
LIBURIO BEDIALAUNETA
FULGENCIO J. URROSOLO
DEOGRACIAS BADIOLA
DOMINGO GUENAGA
TEODORA AZPILLAGA
IÑAZIO TXAPARTEGI
D.BELTXIOR ZABALETA
SALBADOR AGIRRE
JUAKIN BADIOLA
JOSE ANTONIO AGIRRE
B.BURGOA ETA F.ARAUKO
JUAN JOSE ETXABURU
JUAN JOSE ETXABURU
JUAN JOSE ETXABURU
DOMINGO SARAS
JUAN FERNANDEZ
PAULIN ETA JUAN J.PAGATE
ERRAMON OSA
MARTIN BADIOLA
MELITXON EGIA
LORENZO LESUNDI
DANIEL ARAMAIO
EZEKIEL ARIZTONDO
NICASIO LERSUNDI
JOSE AGIRRETXEA
JUAN TOMAS BERRIDI
NIKOMES ARAMAIO
JOSE Mª BADIOLA
ZABALERA
CASTOR
AMBROSIA
INMACULADA
AKORDA
JOSITO
JOSPA ANTONI
ROSARIO
SAN MARTIN
SANTA CECILIA
SANTA CLARA
SANTA CLARA
SANTA FLORA
SANTA ISABEL
SANTA RITA
SANTA ROSA
SANTA TERESA
SANTA TERESA
SAN ANTON CRISTO DE LEZO
SIGLO
TRINIDAD
VICTORIA
VIRGEN DE ARRITOKIETA
ANGEL DE LA GUARDA
ANGELITA
ANGELITO
BEGOÑA
CATALINA
CECILIA
CONCEPCION
CONCEPCION
CONCEPCION
DAMASO
DEJALE EN PAZ
DOLORES
DOS HERMANOS
FELIPA
FELIPE
FELISA
FRANCISCA
GOIZEKO IZARRA
JOSE
JOSE Y MARIA
JOVEN JOSE
LAGAIZU HONI
LUISA
MARGARITA
MARIA
LUZERA
JABEGOA
TONA
IZENA
FOLIOA
TONA
(1885-1903)
MARIA
MARIA
Mª JESUS
Mª RESURRECCION
NORBERTO
NTRA.SRA DE LA ANTIGUA
OTXOA
PELAYO
PURIFICACION
ROSA
ROSARIO
SAN AGUSTIN
SAN AGUSTIN
SAN AGUSTIN
SAN ANTON
SAN ANTONIO
SAN ANTONIO
SAN ANTONIO
SAN JERONIMO
SAN IGNACIO
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JUAN
SAN JUAN
SAN JUAN BAUTISTA
SAN JUAN BAUTISTA
SAN LEON
SAN LUIS
SAN LUIS
SAN PAULO
SAN PEDRO
SAN PEDRO
JABEGOA
FOLIOA
IZENA
BALIOA
ONDARROAKO ARRANONTZIAK
ONTZILARIAK
O N D A R R O A ,
Agustin Legarda
Jose Maria Garli
Anton Arriola
Jose Mª Zumeta
Jose Mª Agirre
Urresti-Arriola
Bitor Urresti
Pedro Arriola
Genar Osa
Candido Arriola
Manuel Telleria
Jose Maria Irureta
Jose Maria Zumeta
J. Antonio Arriola
Bitor Urresti
Genar Agirre
Bitor Urresti
Bitor Urresti
Bitor Urresti
Anton Arriola
Jose Tomas Ikaran
Candido Arriola
Genar Osa
Genar Osa
Jose Maria Agirre
Jose Mª Aranbarri
Candido Arriola
Candido Arriola
Urresti
Bitor Urresti
Jose Mª Aranbarri
Jose Mª Garli
Candido Arriola
Candido Arriola
Jose Mª Agirre
Pedro Arriola
Urresti
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
3
87
88
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
3,33
1,37
1,42
1,3
1,3
1,42
3,44
3,35
1,45
3,23
1,5
1,6
3,33
1,37
1,3
1,5
1,65
3,3
1,4
2,22
1,5
3,34
1,6
1,45
1,5
1,5
1,42
1,62
1,55
1,82
2,23
1,77
1,76
3,34
1,46
1,54
1,82
1,36
1,6
1,65
2,23
1,8
-
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1902
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
1903
GAIA
BARRUKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
BARRUKOA
KANPOKOA
SARITA
MAZIRA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
AINGIRATA
SARITA
SARITA
AINGIRATA
BARRUKOA
SARITA
SARITA
MAZIRA
MAZIRA
KANPOKOA
KANPOKOA
LANTZOITA
BARRUKOA
MAZIRA
MAZIRA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
KANPOKOA
MAZIRA
MAZIRA
MAZIRA
MAZIRA
BARRUKOA
MAZIRA
SARITA
SARITA
KANPOKOA
SARITA
MAZIRA
MAZIRA
SARITA
SARITA
KANPOKOA
LANTZOITA
MAZIRA
KANPOKOA
SARITA
MAZIRA
KANPOKOA
KORDA
MAZIRA
LANGUSTATA
MAZIRA
KANPOKOA
KORDA
KORDA
MAZIRA
MAZIA
ASTILLERUA
240
1.750
1.750
1.750
200
1.200
285
280
1.750
1.850
1.700
225
300
250
220
200
240
250
260
270
2.750
2.800
220
250
250
255
880
2.750
5.500
5.200
300
300
290
300
225
230
280
250
2.750
270
260
250
300
300
475
190
250
5.700
680
260
820
600
575
550
500
6.700
780
680
240
260
H E R R I A
H.P.
-3
9-17
9-16
9-16
2-3
9-17
6-7
3-4
9-16
9-15
9-16
3-4
5-6
4-5
3-4
2-3
4-5
4-5
4-5
4-5
9-19
9-18
3-4
2-3
3-4
3-4
8-9
9-17
10
10
9-18
6
6
6
4
3-4
4-5
6
5
9-18
7
4-5
4-5
5-6
5-6
8
3-4
4-5
10
8-9
4-5
15
8
6
4
7
10
8
7
4
5
A R R A N T Z A
URTEA
0,7
1,22
1,3
1,3
0,56
1,35
0,7
0,7
1,2
1,1
1,2
0,6
0·-75
0·-62
0,8
0,54
0,62
0,62
0,6
0,67
1,35
1,4
0,6
0,6
0,7
0,7
0,92
1,35
1·-5
1·-5
0,7
0,66
0,75
0,6
0,6
0,6
0,7
0,7
1·-4
0·-65
0,7
0,7
0,68
0,74
0,78
0,64
0,68
1,6
0,77
0,42
0,73
0,72
0,72
0,7
0,7
0,62
0,82
0,8
0,7
0,7
ARRANTZA
1,5
3,34
3,42
3,42
1,75
5,4
1,5
1,7
3,3
2,8
3,5
1,45
1,82
1,55
1,5
1,54
1,6
1,55
1,4
1,6
3,53
3,5
1,5
1,44
1,56
1,62
2,07
3,53
3,16
2,7
1,68
1,6
1,54
1,5
1,28
1,6
1,6
1,5
3,4
1,5
1,62
1,62
1,7
1,65
1,95
1,26
1,66
3,05
1,68
1,63
1,72
1,7
1,7
1,6
1,57
3,1
2,03
1,96
1,5
1,65
BALIOA
5,6
14,6
12,55
12,55
5,45
14,6
6,7
6
14,7
14,4
14,5
5,85
7
6,15
6
4,8
6,15
6,15
6,7
6,56
14,8
15
6,1
5,6
6,21
6,45
9,7
14,8
12,2
12,7
7,1
6,83
7,55
6
6
6,15
7
6,1
14,85
6,97
6,7
6,45
7,1
7
9
5,85
6,37
12,6
10,05
6,9
11,92
10,1
7,1
7
6,9
12,2
8,93
7,95
6,1
6,7
ONTZILARIAK
1,21
17,13
14,66
14,66
1,28
17
1,45
1,54
13,1
12,5
15,36
1,34
2,44
1,6
1,5
1,1
1,48
1,6
1,45
1,86
19,35
18,73
1,54
1,18
1,67
1,72
4,44
19,35
13,5
8,7
2,54
2,9
2,02
2,3
1,1
1,63
2,32
1,32
18,06
1,8
1,84
1,72
2,13
2,06
7,05
1,05
2,85
12,96
0,33
3,03
4
2,96
2,16
2,02
1,76
12,5-7,08
2,84
3,4
1,47
2,22
PUNTALA
JUAN E.ALDAZABAL
BI-1-338
SIMEON ARANTZAMENDI BI-1-162
MARTIN SOLABARRIETA BI-1-123
MARTIN SOLABARRIETA BI-1-153
ANTONIO BRIGIDO
BI-1-116
MIGUEL ARRIZABALAGA BI-1-205
SOTERO BAKERIZA
BI-1-401
BIZENTE BAKERIZA
BI-1-407
MANUEL BEITIA
BI-1-123
ADRIAN OTXOANTESNA BI-1-232
PEDRO ARRIOLA
BI-1-53
MRGTA.+ SIMION BADIOLA BI-1-426
DEOGRACIAS BURGOA
BI-1-103
JUAN RAMON IRAMATEGI BI-1-279
BENINO GALLASTEGI
BI-1-294
JOSEFA RIANI
BI-1-225
JOSE RAMON ETXABURU BI-1-381
JOSE PEDRO BENGOETXEA BI-1-277
DOMINGO GUENAGA
BI-1-156
ANDRES BADIOLA
BI-1-848
SEGUNDO ZUBIKARAI
BI-1-817
LORENZO TXAKARTEGI BI-1-820
DOMINGO SESMA
BI-1-837
PAULIN URRESTI
BI-1-608
CRESCENSIO ITXASO
BI-1-313
BELTXIOR ZABALETA
BI-1-819
DOMIN. MANU. ZABALETA BI-1-874
SEGUNDO IBAIBARRIAGA BI-1-816
JOSE CRUCEÑO
BI-3-391
ANTONIO BERISTAIN
BI-1-1089
JOSE PLAZA
BI-1-420
ERRUPERTO IBAZETA
BI-1-843
DOMINGO BURGOA
BI-1-863
DOMINGO GUENAGA
BI-1-860
JOSE M. SAGASTIZABAL BI-1-832
SALBADOR ALDARONDO BI-1-827
TELESFORO EGIGUREN
BI-1-546
PEDRO BEDIALAUNETA BI-1-839
BITOR ARRIZABALAGA BI-1-270
PAULIN PAGATE
BI-1-814
BITORIANO URKIOLA
BI-1-834
PAULI URRESTI
BI-1-873
MANUEL BADIOLA
BI-1-809
DOMINGO ALKORTA
BI-1-876
GUILLERMO IRAMATEGI BI-1-856
PEDRO OTXOANTESANA BI-3-799
D.RESUREC. ARANBARRI BI-1-844
LUCIANO GALLASTEGI
BI-1-845
JOSE CRUCEÑO
BI-3-399
DANIEL ARAMAIO
BI-1-857
ZIZILIO ERUPERTO
BI-1-871
PATXI ARRASATE
BI-1-341
SEBASTIAN LARRAÑAGA BI-1-831
FERNANDO BADIOLA
BI-1-851
DOMINGO J. AKARREGI BI-1-830
JESUS Mª ARANBARRI
BI-1-854
D.MANUEL MARKUERKIAG. BI-3-859
DOMIN. MARKUERKIAGA BI-1-870
FAUSTO EGIGUREN
BI-1-833
RUFO GARRAMIOLA
BI-1-846
DOMINGO ARANTZAMENDI BI-1-842
ZABALERA
SAN JUAN
SAN JUAN BAUTISTA
SAN MARCOS
SAN MARCOS
SAN PEDRO
SAN PEDRO
SAN PEDRO
SANTA BALBINA
SANTA BARBARA
SANTA CLARA
SANTA MARGARITA
SANTA MARGARITA
SANTA MARIA
SANA MELCHORA
SANTA REGINA
SANTA SOTERA
TXAPAZTA
VICENTA
VICTORIA
ALLENDE
AMA ANTIGUAKOA
AMA ANTIGUAKOA
AMPARO
ANA MARIA
ANGELITA
ANGELITA
ANGELITA
ANKERA
ARTIBAI
ARTIBAI
ARRIZABALAGA
BEHIN EDO BEHIN
BENIGNA
VICTOR
BLANCA
CASIMIRA
CECILIA
DEMETRIA
DOMINICA
DOS HERMANOS
EGINADA
EMILIA
FAMILIA SAGRADA
FRANCISCO
GUADALUPE
GURUGU
HAU NEURI
JESUS
JOSE Mª
JOSEFA
JOVEN RAMON
KORTA
LARRAÑAGA
MAGDALENA
MARIA
MARITXU
MARKUE-ERKIAGA
MARKUE-ERKIAGA
MATER DOLOROSA
NTRA.SRA DE COVADONGA
JABEGOA
LUZERA
IZENA
TONA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
FOLIOA
Agustin Legarda
Domingo Aranbarri
Candido Arriola
Pedro Arriola
Jose Maria Agirre
Candido Arriola
Jose Maria Garli
Jose Maria Garli
Jose Maria Irureta
DomIngO Alkorta
Agustin Legarda
Bitor Urresti
Bitor Urresti
Domingo Aranbarri
Jose Mª Aranbarri
Domingo Aranbarri
Domingo Aranbarri
Candido Arriola
Jose Mª Zumeta
Pedro Arriola
Domingo Aranbarri
Mendieta (Lekeitio)
Candido Arriola
Candido Arriola
Agustin Egurrola
Anton Arriola
Manuel Telleria
Genar Osa
Anton Arriola
J. Antonio Arriola
Jose Mª Irueta
Agustin Legarda
Genar Agirre
Jose Mª Zumeta
Pedro Arriola
Jose Mª Irureta
Agustin Legarda
Jose Mª Irureta
Jose Mª Irureta
Bitor Urresti
Jose Mª Garli
Jose Mª Irureta
Manuel Telleria
Domingo Aranbarri
Genar Osa
Jose Mª Aranbarri
Manuel Telleria
Bitor Urresti
Pedro Arriola
Jose Legarda
Agustin Legarda
Jose Maria Garli
Agustin Legarda
Anton Arriola
Pedro Arriola
Domingo Aranbarri
Jose Maria Garli
Agustin Legarda
Zumalabe (Mutriku)
Jose Mª Agirre
GAIA
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
Arraunean
ASTILLERUA
AINGIRATA 1901
3-4 205
BARRUKOA 1901
2-3 200
9-18 1.600 KANPOKOA 1901
9-15 1.000 KANPOKOA 1901
2-3 200 MAILABAKARRA 1901
KANPOKOA 1901
9-14 800
BARRUKOA
1901
1-2 200
9-18 1.980 KANPOKOA 1901
MAZIRA
1901
4-5 225
SARITA
1901
6-7 300
1901
SARITA
1901
6-8 400
10-18 1.750 KANPOKOA 1902
AINGIRATA 1902
3-4 275
BARRUKOA 1902
1-2 200
KANPOKOA 1902
9-18 9-16 1.800 KANPOKOA 1902
HIRUMAILA 1902
2-3 200
MAZIRA
1902
4-5 250
BARRUKOA 1902
1-2 200
BARRUKOA 1902
1-2 180
BARRUKOA 1902
1-2 200
9-18 2.000 KANPOKOA 1902
9-18 2.500 KANPOKOA 1902
KANPOKOA 1902
9-18 BARRUKOA 1902
2-3 200
9-16 1.800 KANPOKOA 1902
AINGIRATA 1902
3-4 240
BARRUKOA 1902
3-4 225
9-10 1.800 KANPOKOA 1902
KANPOKOA 1902
9-17 PALANKATA 1902
2-3 200
AINGIRATA 1902
3-4 205
AINGIRATA 1902
3-4 240
3-4 240 LANGUSTATA 1902
9-16 1.750 KANPOKOA 1902
AINGIRATA 1902
3-4 200
SARITA
1902
7-8 925
MAZIRA
1902
4-5 300
9-17 1.750 KANPOKOA 1902
SARITA
1902
4-5 280
SARITA
1902
4-5 220
KANPOKOA 1902
9-18 MAZIRA
1902
3-4 250
BARRUKOA 1902
2-3 240
HIRUMAILA 1902
2-3 200
MAZIRA
1902
4-5 265
AINGIRATA 1902
3-4 250
SARITA
1902
7-8 330
SARITA
1902
8-9 300
SARITA
1902
8-9 500
SARITA
1902
8-9 490
9-18 1.750 KANPOKOA 1902
BARRUKOA 1902
1-2 200
MAZIRA
1902
4-5 250
MAZIRA
1902
6-7 300
AINGIRATA 1902
3-4 200
MAZIRA
1902
4-5 260
BARRUKOA 1902
3-4 200
KANPOKOA 1902
8-9 900
SARITA
1902
7-8 320
H.P.
URTEA
0-6
0-6
1·-12
!·-00
0-6
0·-73
0·-58
1·-3
0·-65
0·-6
0·-75
1·-22
0·-65
0·-54
1·-3
0·-55
0·_55
0-6
0-6
0·-56
1·-32
1·-26
0·-58
1·-22
0-7
0·-6
1·-3
0,55
0,6
0,7
0,7
1,2
0,7
0,95
0,7
1,22
0,62
0,56
0,8
0,7
0,56
0,68
0,7
0,75
0,95
0,76
0,73
1,22
0,6
0,62
0,7
0,55
0,65
0,58
0,92
0,78
ARRANTZA
1,46
1,47
3,21
2,4
1,47
1,82
1,45
3,5
1,9
1,47
1,85
3,34
1,65
1,45
BALIOA
5,85
5,3
14,2
11,7
5,3
11,93
5,25
14,55
6,15
6,7
7,8
14,6
6,45
5,1
14,5
5,6
6,7
5,3
5,3
5,3
14,5
14,5
5,5
14,1
5,8
5,85
14,5
5,6
6
6,1
6,1
14,7
6,1
9,3
6,4
14,6
6,15
5,85
6
5,7
5,3
6,35
6,35
8,1
9,3
9,5
9,45
14,6
5,64
5,85
7
5,6
6,15
5,58
9,2
7
O N D A R R O A ,
ONTZILARIAK
1,14
1,22
16,22
6,97
1,22
4,4
1,1
17,3
2,04
1,48
2,76
17,13
1,55
1,1
3,9
15,03
1,18
1,5
0,92
0,92
1,18
18,11
17,45
1,3
15,58
1,4
1,55
15,03
1,18
1,07
1,6
1,7
13,1
1,25
5,1
1,4
17,13
1,66
1,27
1,5
1,24
1,2
2,08
1,56
2,83
5,08
3
2,92
17,13
1,2
1,38
1,56
1,05
1,77
1,31
5
2,38
PUNTALA
JOSE BERNEDO
BI-1-749
BIZENTE BAKERIZA
BI-1-798
JOSE ANTONO AGIRRE
BI-1-787
MIGUEL ANTON ZARRAGA BI-1-74
ADRIAN OTXOANTESANA BI-1-795
DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-36
SALBADOR OSA
BI-1-30
DOMINGO ALKORTA
BI-1-781
CASIMIRO GUENAGA
BI-1-771
RAFAEL ALKORTA
BI-1-77
BI-1- JOSE Mª BERNEDO
BI-1-3
EUSTASIO ZUBIKARAI
BI-1-167
ANGEL BERRIDI
BI-1-315
CRESCENCIO ITXASO
BI-1-390
JOSE PLAZA
BI-1-420
JOSE ARETXAGA
BI-1-120
DOMINGO BURGOA
BI-1-287
BITORIANO ZELAIA
BI-1-300
CRISTOBAL BURGOA
BI-1-366
JOSE M. SOLABARRIETA BI-3-419
MIHUEL GALLASTEGI
BI-1-266
NICOLAS LERSUNDI
BI-1-23
JOSE ANTONIO AGIRREOA BI-1-212
JOSE ANTONIO AGIRREOA BI-1- DOMINGO OSA ETA BESTE BI-1-387
ROMAN MARURI
BI-1-216
DOMINGO SESMA
BI-1-348
JUAN JOSE ANAKABE
BI-1-444
JUAN JOSE BURGOA
BI-1-118
LUCAS ARAKISTAIN
BI-1- PEDRO LANDARIBAR
BI-1-288
DOMINGO BADIOLA
BI-1-289
JOSE AÑORGA
BI-1-353
JUAKIN AKARREGI
BI-1-372
ESTANISLAO ETXABURU BI-1-121
ESTANISLAO ETXABURU BI-1-438
JUAN JOSE EGURROLA
BI-1-464
JOSE P.CRUCEÑO
BI-1-422
FAUSTINO ZUBIKAAI
BI-1-163
DOMINGO BEDIALAUNETA BI-1-318
CASTOR GARALDE
BI-1-386
PAULINO PAGATE
BI-1-407
IÑAZIO ARANTZAMENDI BI-1-291
DIEGO BADIOLA
BI-1-336
LUIS AZPIAZU
BI-1-269
SALBADOR BADIOLA
BI-1-452
ERRAMON BAKERIZA
BI-1-463
ERRUPERTO BADIOLA
BI-1-110
JUAN JOSE EGURROLA
BI-1-454
PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-128
PASKAS ARRZABALAGA BI-1-395
DOMINGO ARRIZABALAGA BI-1-176
INDALEKI BENGOETXEA BI-1-371
JUAN Mª LEZERTUA
BI-1-93
ATANASIO ARANTZAMEN. BI-1-104
PASKUAL ARAUKO
BI-1-280
ENRIQUE BEDIALAUNETA BI-1-312
IÑAZIO LAKA
BI-1-314
DEOGRACIAS BURGOA BI-1-328
JOSE Mª LEZERTUA
BI-1-332
ZABALERA
SAN PELAYO
SANTA BALBINA
SANTA CATALINA
SANTA FLORA
SANTA ISABEL
STA.M.PERPETUO SOCORRO
SANTA TERESA
SANTO DOMINGO
SIMEONA
USO-ZURIA
VIRGEN DEL CARMEN
VIRGEN DEL MAR
ANGEL DE LA GUARDA
ANGEL DE LA GUARDA
ANGELA
ARRIZABALAGA
BAT
BENIGNA
BIZKAIA
CARMEN
CARMEN
DELFIN
DOMINICO
DONATA
DORITA
DOS CUÑADOS
EUSKALDUNA
GENERAL SANDOBAL
JOSE Y MARIA
JULIAN
LUCAS
LUISITA
Mª JESUS
Mª JESUS
Mª JESUS
Mª LUISA
Mª LUISA
Mª SALBADORA
MARITXU
NAZARENO
PATRICIO
PAULINO
PEDRO MARIA
PELAYO
PILAR
ROSARIO
RUFINO
RUPERTO
SALBADORA
SAN ANTONIO
SAN ANTONIO
SAN IGNACIO
SAN IGNACIO
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
LUZERA
JABEGOA
H E R R I A
TONA
IZENA
A R R A N T Z A
FOLIOA
O N D A R R O A ,
Jose Mª Irueta
Arraunean
Candido Arriola
Arraunean
Anton Arriola
Arraunean
Jose Mª Irureta
Arraunean
Jose Mª Agirre
Arraunean
Jose Mª Irureta
Arraunean
Genar Agirre
Arraunean
Agustin Egurrola
Arraunean
J. AntonIO Arriola
Arraunean
Jose Mª Garli
Arraunean
Candido Arriola
Arraunean
Genar Osa
Arraunean
Jose Tomas Ikaran
Arraunean
Domingo Aranbarri
Arraunean
Jose Mª Aranbarri
Arraunean
Bitor Urresti
Arraunean
Agustin Legarda
Arraunean
Jose Legarda
Arraunean
Pedro Arriola
Arraunean
Bitor Urresti
Arraunean
Anton Arriola
Arraunean
Candido Arriola
Arraunean
Manuel Telleria
Arraunean
Bitor Urresti
Arraunean
Manuel Telleria
Arraunean
Manuel Telleria
Arraunean
Domingo Aranbarri
Arraunean
Pedro Arriola
Arraunean
12 - Aranguren (Lurrinkia) Nerbioi (Bilbon)
8- Aranguren (Lurrinkia) Iparrat (Donibane L.)
Jose Maria Irureta
Arraunean
Bitor Urresti
Arraunean
Domingo Aranbarri
Arraunean
Urresti
Arraunean
Pedro Arriola
Arraunean
Jose Legarda
Arraunean
Bitor Urresti
Arraunean
Pedro Arriola
Arraunean
Pedro Arriola
Arraunean
Pedro Arriola
Arraunean
Jose Legarda
Arraunean
Bitor Urresti
Arraunean
Manuel Telleria
Arraunean
Jose Legarda
Arraunean
Manuel Telleria
Arraunean
Irureta-Esnal(Zumaia)
Arraunean
Agustin Legarda
Arraunean
Jose Legarda
Arraunean
8 - Aranguren (Lurrinkia) Nerbioi (Bilbo)
Jose Mª Aranbarri
Arraunean
Pedro Arriola
Arraunean
Pedro Arriola
Arraunean
Jose Mª Garli
Arraunean
Jose Mª Irureta
Arraunean
Jose Mª Agirre
Arraunean
Jose Mª Aranbarri
Arraunean
Nerbioi (Bilbo)
8-Aranguren (Lurrinkia)
Jose Legarda
Arraunean
Pedro Arriola
Arraunean
Candido Arriola
Arraunean
Jose Legarda
Arraunean
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
89
90
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
1904
Arraunean
300
MAZIRA
1904
Arraunean
280
MAZIRA
1904
Arraunean
260
SARITA
1904
Arraunean
300
MAZIRA
1904
Arraunean
278
SARITA
1904
Arraunean
275
MAZIRA
1904
Arraunean
275
MAZIRA
1904
Arraunean
300
SARITA
1904
Arraunean
280
SARITA
Arraunean
2.750 KANPOKOA 1904
1904
Arraunean
295
MAZIRA
1904
Arraunean
275
MAZIRA
1904
Arraunean
300
SARITA
Arraunean
2.750 KANPOKOA 1904
1904
Arraunean
275
MAZIRA
Arraunean
2.750 KANPOKOA 1904
Arraunean
2.750 KANPOKOA 1904
1904
Arraunean
275
MAZIRA
Arraunean
200
BARRUKOA 1904
Arraunean
300 LANGUSTATA 1904
1904
Arraunean
275
MAZIRA
1904
Arraunean
280
MAZIRA
1904
Arraunean
325
SARITA
1904
Arraunean
275
SARITA
1904
Arraunean
300
SARITA
1904
Arraunean
278
SARITA
1905
Arraunean
325
SARITA
5.000 KANPOKOA 1905 8 - Balentziaga (Lurrinkia)
1905
Arraunean
325
SARITA
1905
Arraunean
280
MAZIRA
1905
Arraunean
265
MAZIRA
1905
Arraunean
310
SARITA
1905
Arraunean
275
MAZIRA
1905
Arraunean
300
SARITA
1905
Arraunean
300
MAZIRA
1905
Arraunean
300
SARITA
1905
Arraunean
300
SARITA
Arraunean
3.000 KANPOKOA 1905
Arraunean
485
KANPOKOA 1905
1905
Arraunean
385
SARITA
1905
Arraunean
350
SARITA
Arraunean
2.950 KANPOKOA 1905
Arraunean
270 MAILABAKARRA 1905
1905
Arraunean
300
MAZIRA
Arraunean
KANPOKOA 1905
Arraunean
2.800 KANPOKOA 1905
1905
Arraunean
316
MAZIRA
1905
Arraunean
300
SARITA
5.000 KANPOKOA 1905 8 - Aranguren (Lurrinkia)
1905
Arraunean
470
KORDA
Arraunean
2.750 KANPOKOA 1905
Arraunean
2,75 KANPOKOA 1905
1905
Arraunean
575
KORDA
1905
Arraunean
450
KORDA
Arraunean
250 LANGUSTATA 1905
Arraunean
250 MAILABAKARRA 1905
Arraunean
KANPOKOA 1905
1905
Arraunean
300
MAZIRA
Arraunean
250
AINGIRATA 1905
1905
Arraunean
300
MAZIRA
6.800 KANPOKOA 1905 8 - Andonegi (Lurrinkia)
O
n
d
a
r
r
Urresti-Arriola
Agustin Legarda
Manuel Telleria
Jose Tomas Ikaran
Domingo Legarza
Jose Maria Ikaran
Pedro Arriola
Manuel Telleria
Jose Mª Irureta
Candido Arriola
Bitor Urresti
Jose Mª Irureta
Candido Arriola
Pedro Arriola
Pedro Arriola
Pedro Arriola
Jose Legarda
Pedro Arriola
Candido Arriola
Jose Mª Aranbarri
Domingo Aranbarri
Jose Lagarda
Pedro Arriola
Jose Mª Irureta
Pedro Arriola
Pero Arriola
Jose Legarda
Bitor Arriola
Jose Legarda
Candido Arriola
Bitor Urresti
Candido Arriola
Bitor Urrsti
Agustin Legarda
Candido Arriola
Jose MªIrureta
Domingo Aranbarri
Agustin Legarda
Jose LEgarda
Agustin Legarda
Jose Mª Irureta
Candido Arriola
Anton Arriola
Jose Mª Aranbarri
Jose Legarda
Anton Arriola
Jose Mª Garli
Jose Legarda
Bitor Urresti
Jose Legarda
Candido Arriola
Anton Arriola
Bitor Urresti
Jose Mª Irureta
Bitor Urresti
Agustin Legarda
Jose Mª Garli
Jose Mª Irureta
Genar Osa
Domingo Aranbarri
Genar Osa
o
a
2
0
0
3
GAIA
ASTILLERUA
H E R R I A
H.P.
6
7
8
5
6
6
5
6
6
9-18
7
7
6
9-17
6
9-16
9-17
6
2
5
6
7
7
6
7
6
7
10
7
6
5
6
7
6
7
6
6
9·-19
10
7
7
9·-19
3
6
9·-19
7
6
10
8
9·-18
9·-17
6
7
3
3
6
4
7
10
A R R A N T Z A
URTEA
0,7
0,64
0,6
0,68
0,7
0,8
0,7
0,22
0,7
1,3
0,7
0,64
0,7
1,3
0,68
1,1
1,47
0,66
0,5
0,7
0,4
0,62
0,77
0,72
0,75
0,68
0,7
1,2
0,7
0,62
0,6
0,7
0,65
0,56
0,7
0,6
0,7
1,4
0,76
0,75
o,8
1,4
0,65
0,62
1,31
0,8
0,65
0,72
0,95
1,4
1,3
0,8
0,7
0,62
0,62
0,6
0,65
0,67
1,52
ARRANTZA
1,7
1,76
1,4
1,7
1,64
1,6
1,75
1,66
1,4
3,38
1,9
1,55
1,7
3,38
1,6
3,3
3,62
1,66
1,75
1,62
1,4
1,7
1,7
1,7
1,62
1,6
1,64
2,7
1,6
1,63
1,5
1,7
1,6
1,6
1,6
1,55
1,67
3,5
1,85
1,5
1,7
3,5
1,42
1,64
3,5
1,7
1,6
3,21
2
3,5
3,5
1,8
1,7
1,42
1,42
1,45
1,45
1,53
3,54
BALIOA
7,05
6,95
8,55
7,1
6,84
6,98
7
6,8
6,9
14,4
6,7
6,83
6,9
14,4
6,95
14,74
15,07
6,7
5,5
6,97
6,8
7,1
7,57
7,1
6,95
6,7
7,25
12,5
7,25
6,95
6,55
7
7,1
7,4
7,26
6,38
6,45
15
8,15
6,7
7,8
14,9
5,55
7,25
14,43
7,2
7,03
12,35
8,4
13,4
14,9
6,8
7,8
5,75
5,75
6,7
6,005
6,95
14,3
ONTZILARIAK
2,14
1,94
2,05
2,13
2
2,12
2,06
2,08
1,58
17,82
2,55
1,72
2,05
17,82
1,88
14,52
18,36
1,96
1,21
2
1,72
2,1
2,5
2,14
2,02
1,81
2,18
9,06-7,1
2,17
1,96
1,8
2,13
1,97
2,1
2,17
1,73
1,72
19,07
2,02
2,9
2,17
20,55
1,31
1,82
18,73
2,02
2,04
5,68-4,17
3,82
19,07
12,92
1,98
2,3
1,21
1,21
1,68
1,7
1,88
9,4-5,37
PUNTALA
MILLAN TXAKARTEGI
BI-1-956
SEBASTIAN LEKUE
BI-1-931
DOMINGO BADIOLA
BI-1-947
DOMINGO ALKORTA
BI-1-876
SIMON ETXEBARRIA
BI-1-896
JOSE Mª BURGOA
BI-1-881
ISIDORO AZPILLAGA
BI-1-905
ILDEFONSO BILBAO
BI-1-912
JOSE AÑORGA
BI-1-917
BELTXIOR ARRIZABALAGA BI-1-933
CASIMIRO BURGOA
BI-1-942
TIBURTZIO OTXOA
BI-1-957
MARTIN BADIOLA
BI-1-892
FRANCISCO ARRASATE
BI-1-934
PABLO BADIOLA
BI-1-901
ROQUE ZALDUNBIDE
BI-1-906
PEDRO GIMON
BI-1-968
ANTERO FERNAN. URKIZU BI-1-915
PEDRO URIBE
BI-1-945
JOSE Mª AKARREGI
BI-1-891
ANDRES LANDARIBAR
BI-1-910
ZIPRI ARANBARRI
BI-1-922
JOSE AKARREGI
BI-1-929
EZEKIEL ARISTONDO
BI-1-884
JUAN BURGOA
BI-1-920
PANTALEON IBARLOZA
BI-1-921
IÑAZIO TXAPARTEGI
BI-1-1020
DOMINGO ARRIZABALAGA BI-1-970
IÑAZIO TXAPARTEGI
BI-1-1020
PEDRO ETXABURU
BI-1-974
SALBADOR ALDARONDO BI-1-1042
BITOR ARRIZABALAGA
BI-1-987
PAULIN URRESTI
BI-1-964
JOSE MARURI
BI-1-993
LORENZO LERSUNDI
BI-1-1018
PEDRO BURGOA
BI-1-994
MARIANO OLABARRIA
BI-1-883
MANUEL BADIOLA
BI-1-1000
ROSA ARRIZABALAGA
BI-1-972
DOMINGO IRALA
BI-1-885
NICOLAS GOIOGANA
BI-1-973
JUAN BADIOLA
BI-1-1063
PEDRO URIBE
BI-1-1030
DOMINGO IBARLOZA
BI-1-1024
LIÑO AROSTEGI
BI-1- NIKOMES ARAMAIO
BI-1-1007
ESTANISLAO ETXABURU
BI-1-1089
DOMINGO AREXAGA
BI-1-980
D. MANUEL MARKUERKIAGA BI-1-1033
DINO AROSTEGI
BI-1-1021
FELIPE BURGOA
BI-1-999
DGO., JUAN BTA.AGIRRETX. BI-1-982
SOTERO LAKA
BI-1-988
ADRIAN OTXOA
BI-1-1023
JOSEFA RIANE
BI-1-1003
JOSEFA RIANE
BI-1-1013
RAMON JULIAN
BI-1- SILBERIO PEDRO AGIRRE BI-1-1027
FLORENTINO URKIAGA
BI-1-1015
DOMINGO GARRAMIOLA BI-1-971
JOSE ANTONIO AGIRREOA BI-1-1013
ZABALERA
ROSARIO
SAN ANDRES
SAN ANDRES
SAN FRANCISCO
SAN FRANCISCO
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JUAN DE DIOS
SAN LUIS
SAN PABLO
SAN ROQUE
SAN TEODORO
SANTA AGUEDA
SANTA ISABEL
SANTA JULIANA
SANTA MARIA
SANTA MONICA
SANTIAGO
SANTO TOMAS
TEODORO
VIRGEB DEL PILAR
AINGERU GUARDAKOA
ALBA
ANGEL DE LA GUARDA
BIZKAITARRA
CASIMIRA
DOMINICA
EMILIA
ESPAÑA
GANDIN
GERTRUDIS
IGNACIO
JESUS MARIA
JOSE
JOSE MARIA
JOVEN FRANCISCO
JOVEN SAN ANTONIO
JUANITA
LAGUN ARTEA
LIÑO
MARGARITA
Mª LUISA
Mª MAGDALENA
MARKUE
MATIAS
NTRA.SRA D MONTSERRAT
NTRA.SRA LAS MERCEDES
NUEVO RODAS
PEDRIN
PEPITA
PEPITA
RAMON JULIAN
SALBADORA
SAN AGUSTIN
SAN ANTONIO
SAN ANTONIO
LUZERA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
JABEGOA
TONA
Genar Osa
Nerbioi (Bilbo)
Jose Mª Aranbarri
Agustin Legarda
Genar Osa
Jose Tomas Ikaran
Jose Mª Aranbarri
Jose Legarda
Agustin Egurrola
Jose Mª Garli
Doming.Aranbarri
Jose Mª Irureta
Urresti
Genar Agirre
Manuel Telleria
Jose Mª Zumeta
Domingo Aranbarri
Jose Legarda
Agustin Legarda
Agustin Legarda
Jose Mª garli
Genar Osa
Genar Osa
Candido Arriola
Jose Mª Agirre
Bitor Urresti
Jose Maria Zumeta
Anton Arriola
Pedro Arriola
Manuel Telleria
Genar Agirre
Bitor Urresti
Domingo Aranbarri
Pedro Arriola
Candido Arriola
Anton Arriola
Irureta
Genar Osa
Nerbioi (Bilbo)
Jose M. Aranbarri
Urresti-Arriola
Pedro Arriola
Bitor Urresti
Jose Legarda
Pedro Arriola
Manuel Telleria
DominG. Aranbarri
Candido Arriola
Jose Legarda
Candido Arriola
Pedro Arriola
Domingo Aranbarri
Urresti
Jose Legarda
Jose Maria garli
Jose Legarda
Jose Maria Irureta
Candido Arriola
Genar Osa
Pedro Arriola
IZENA
FOLIOA
Arraunean
1903
1903 25 - Nerbioi (Lurrinkia)
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
Arraunean
1903
1903 8 - Aranguren (Lurrinkia)
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
Arraunean
1904
GAIA
275
MAZIRA
15.000 KANPOKOA
720 KANPOKOA
700 KANPOKOA
2.750 KANPOKOA
275 KANPOKOA
KANPOKOA
208
MAZIRA
250
KORDA
2.700 KANPOKOA
300
SARITA
KANPOKOA
250 MAILABAKARRA
820 KANPOKOA
300
SARITA
300
MAZIRA
275
MAZIRA
1.100 KANPOKOA
900
KORDA
270
MAZIRA
260
MAZIRA
260
MAZIRA
275 LANGUSTATA
220 LANGUSTATA
2.700 KANPOKOA
260
MAZIRA
2.750 KANPOKOA
275
MAZIRA
275
MAZIRA
350
SARITA
290
MAZIRA
200 BARRUKOA
825 KANPOKOA
2.750 KANPOKOA
340
SARITA
2.700 KANPOKOA
300
SARITA
825
KORDA
780
SARITA
6.300 KANPOKOA
280
MAZIRA
390
MAZIRA
275
SARITA
275
SARITA
300
SARITA
325
SARITA
285
SARITA
280
MAZIRA
750
KORDA
275
SARITA
2.750 KANPOKOA
320
MAZIRA
220 BARRUKOA
270
MAZIRA
275
SARITA
275
SARITA
275
SARITA
200
SARITA
2.750 KANPOKOA
275
SARITA
275
MAZIRA
ASTILLERUA
5
10
9-12
8
9-18
4
9-17
5
4-5
19-19
4-5
9-19
3
9-14
7
5
5
10
8
5
5
4
4
3
9-19
4-5
9-19
5
4
7
5
2
15
9-19
7
9-17
6-7
15
7
10
5
5
6
6
6
6
6
5
9-14
6
9-20
6
2
5
6
6
6
7
9-16
6
6
H.P.
0,7
1,5
0,75
0,72
1,4
0,77
0,62
0,7
1,4
0,7
0,6
0,73
0,7
0,6
0,72
0,92
0,7
0,6
0,7
0,8
0,66
0,62
1,22
0,7
1,4
0,7
0,85
0,7
0,7
0,6
0,72
1,35
0,7
1,22
0,75
0,8
0,82
0,62
0,7
0,64
0,7
0,72
0,72
0,7
0,72
0,75
0,8
0,72
14
0,65
0,6
0,7
0,72
0,7
0,64
0,55
1,2
0,7
0,7
URTEA
1,7
3,16
1,95
1,75
3,7
1,62
1,5
1,6
3,5
1,65
1,47
1,72
1,55
1,6
1,7
2,25
2,5
1,7
1,6
1,7
1,6
1,7
3,34
1,64
3,4
1,5
1,5
1,6
1,64
1,45
1,75
3,5
1,6
3,34
1,54
1,74
2,03
3,1
1,74
1,8
1,4
1,72
1,6
1,75
1,72
1,7
1,05
1,4
3,5
1,6
1,4
1,9
1,72
1,55
1,5
1,35
3,3
1,65
1,5
ARRANTZA
7
12,2
9.2
10,35
15
6,55
6,55
6,45
15
6,7
5,06
11,92
6,82
6,83
6,7
9,33
9,7
6,7
6,7
6,4
6,83
6,36
14,5
6,7
14,85
7
6,35
8,3
6,7
5,3
12,05
14,8
8,3
14,5
7,55
12,05
8,93
12,2
7
7,05
6,9
7
6,8
7,5
7
6,55
10,3
6,8
14,9
7,55
5,6
6,7
7,05
7,1
7,7
8,57
12,4
6,7
7,7
BALIOA
2,22
13,5-8,67
3,66
3,06
19,48
1,82
1,65
1,71
19,07
1,9
1,26
4
1,8
2,8
2,06
4,4
4,47
1,86
2,22
1,61
2,76
1,71
17,4
1,8
18,06
2,04
1,86
2,2
1,83
1,18
3,45
19,35
1,85
17,4
2,02
3,7
2,84
12,5
2,22
2,14
1,58
2,25
2,08
2,34
2,26
1,9
2,92
1,72
20,55
1,9
1,17
2,13
2,26
1,7
1,93
1,02
12,5
2
1,68
O N D A R R O A ,
ONTZILARIAK
BI-1-877
BI-3-372
BI-1-869
BI-1-835
BI-1-818
BI-1-806
BI-1-421
BI-1-805
BI-1-821
BI-1-1001
BI-1-850
BI-1- BI-1-333
BI-1-801
BI-1-855
BI-1-862
BI-1-865
BI-1-866
BI-1-872
BI-1-875
BI-1-841
BI-1-822
BI-1-864
BI-1-303
BI-1-378
BI-1-878
BI-1-813
BI-1-880
BI-1-305
BI-1-852
BI-1-223
BI-1-282
BI-1-858
BI-1-815
BI-1-853
BI-1-378
BI-1-860
BI-1-604
BI-1-870
BI-3-859
BI-1-907
BI-1-955
BI-1-918
BI-1-919
BI-1-913
BI-1-944
BI-1-923
BI-1-890
BI-1-936
BI-1-911
BI-1-967
BI-1-948
BI-1-940
BI-1-941
BI-1-924
BI-1-925
BI-1-928
BI-1-943
BI-1-958
BI-1-895
BI-1-926
PUNTALA
JUAN JOSE ETXABURU
JOSE JUAKIN EIZAGIRRE
ANGEL ARISTONDO
EUSTAKIO ARIZTONDO
SOTERO LAKA
JUAN JOSE EGURROLA
JOSE UGARTETXEA
MANUELA A.,A.GUENAGA
RAFAEL AKARREGI
PASCAS ARRIZABALAGA
IÑAZIO F.ARANTZAMENDI
INAZIO ETXABURU
EDUBIGIS ZARRAGA
ROMAN MARURI
JOSE IRIONDO
PEDRO URKIOLA
BENITO BURGOA
CRESCENSIO ETXANO
MTS.BENGOETXEA ,BESTE
JORGE B.AZPILLAGA
JUAN ALEGRIA
LUIS ARANTZAMENDI
JUAN AKARREGI
DOMINGO AKARREGI
JOSE ANTONIO AGIRREOA
DIONISIO BENGOETXEA
ZIZILIO BADIOLA
DOMINGO BADIOLA
ADRIAN OTXOANTESANA
PEDRO URIBE
PEDRO IBAROZA
SALBAGOR ZUBIKARAI
JOSE Mª BURGOA
PEDRO AZPIRI
PEDRO ARAMAIO
JOSE ANTONIO AGIRREOA
VICTOR GUENAGA
EUSTASIO ZUBIKARAI
DOMINGO MARKUERKIAGA
DGO.MANU. MARKUERKIA.
SANDALIO ARRASATE
BERNABE AULESTIARTE
DOMINGO BADIOLA
S.ALDARONDO+JOSE OSA
BLAS GARRAMIOLA
MARTIN BILBAO
JOSE BASTERRETXEA
BELANTZI ARANTZAMENDI
JOSE JUAN ETXABURU
FAUSTO LARRAÑAGA
MIGUEL ARRIZABALAGA
DONATO GUENAGA
FROILLAN LERSUNDI
DOMINGO EGIGUREN
JUAN JOSE ANAKABE
AGUSTIN ITIONDO
FELIPE BENGOETXEA
PEDRO ETXABURU
SIMON ANTXUSTEGI
JULIAN BASTERRETXEA
JOSE BERNEDO
ZABALERA
NUEVA CONCEPCION
ONDARROA 1
PIEDAD
PILAR
RODAS
SALBADORA
SAN AGUSTIN
SAN ANDRRES
SAN ANTONIO
SAN ANTONIO
SAN BONIFACIO
SAN IGNACIO
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JOSE
SAN JUAN
SAN JUAN
SAN LORENZO
SAN PABLO
SAN PEDRO
SAN PEDRO
SAN RAFAEL
S.VICENTE D LA BARQUERA
SANTA ANA
SANTA EUGENIA
SANTA EUGENIA
SANTA ISABEL
SANTA ISABEL
SANTA PERFECTA
SANTA TERESA
SANTA TERESA
SANTO CRISTO DE LEZO
SOTERITA
VICENTE BARQUERA
VICTOR
VIRGEN DEL CARMEN
MARKUE ERKIAGA
MARKUE ERKIAGA
ABERTZALE
BERNARDITA
BITARTEKO AMA
CASIMIRA 2.
FELISA
GOIZEKO IZARRA
JESUS Mª JOSE
JOSE
JOSE MARIA
JOVEN MARIA
JOVEN SAN ANTONIO
CANTABRIA
LERSUNDI
MARIA
Mª DOLORES
Mª IGNACIA
Mª MILAGROS
MAURICIA
NTRA. SRA. DE LA PAZ
PELAYO
LUZERA
JABEGOA
H E R R I A
TONA
IZENA
A R R A N T Z A
FOLIOA
O N D A R R O A ,
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
ZURA
91
O N D A R R O A ,
ARRANONTZIAK 2.002an
BAXURAKO
Arranontzia
Jabegoa
Folioa
Tona
H.P.
ARLANPI
Arlanpi S.A.
BI-4-1-99
65,07
365
BETI SAN JUAN
Ondarkide,S.A.L.
SS-2-1706
105,93
800
NUEVO MONTE BIZKARGI
Bonifacio Laka Iturriza
BI-4-59
Arlanpi,S.A.
NUEVO LAU ANAIAK
OITZ
TONIÑO SEGUNDO
Ondarroa, 1978 aldera. Udal Artxiboa
92
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
VI-5-9866
BI-2-2761
74,73
49,96
515
275
Miren Etxaburu eta besteak BI-4-23
90,11
300
Jose Beitia eta besteak
31,44
280
Jose Luis Ouviña y otro
BI-4-193
CO-7-3571
116,94
43,68
400
360
H E R R I A
IZENA
JABEGOA
ARRANTZA
IKURRIÑA
Abiko
Aconit
Agora
Aketxe
Akillamendi
Alba Do Mar
Allegro
Andre Kala Berria
Apar
Aralarko Mikel Deuna
Arbide
Arretxinagako Mikel Deuna
Arretxu Berria
Baccara
Begirari
Beti Asmor
Bits
Casalmar
Concerto
Dagmara
Elsinor
Erlaxi
Ezkardi
Galerna Uno
Galerna Dos
Galerna Tres
Gaztelugatxe
Goizalde Argia
Gure Reinare
Hodeiertza
Horizonte Claro
Idurre
Intxortamendi
Ipar Aizea
Itxas
Itxas Ondo
Jerusalen Argitasuna
Keroulan
Kirrixki
Koaxi
Lanfon
Lasti
Le Stiff
Legorpe
Mareton
Mariñela
Michel
Mikel
Mountain Peak
Muztu
Nuatica
Patrice Therese
Peña Verde
Plati
Talaimendi
Toki Alai Berria
Treñeru
Txori Erreka
Zapi
Mendipesca S.A.
Itxas Zabal S.A.
Lagun Talde S.A.
Aketxe S.A.
Akillamendi S.A.
Eusko Galaica S.A.
Aurrerutz S.L.
Andrekala S.A.
Chemaypa S.L.
Pª Gaztiak S.A.
Larrasmendi S.A.
Astiola
Arretxu S.A.
Gaaldonamendi S.L.
Zabaleta Cortazar
Larrauri Hnos.
Chemaypa S.L.
Mendipesca S.A.
Galdonamendi S.L.
Lagun Talde S.A.
Pª Iturraspe S.A.
Larrasmendi S.A.
Badigara S.A.
Urondo A.E.
Urondo A.E.
Aketxe S.A.
Aketxe S.A.
Chemaypa S.L.
Pª Zarrak S.A.
Pª Zozuak S.A.
Marbasa S.A
Idurre S.A.
Pª Intxorta S.A.
Pª Pio Baroja S.A.
Intxorta L.T.D.
Marbasa S.A.
Badigara S.A.
Armament Keroulan
Lagun Talde S.A.
Pª Antxiñe S.A.
Pª Lanfon S.A.
Lagun Talde S.A.
Laubi S.A.
S. Agirregomezkorta y CIA
M. Ituarte E Hijos S.A.
Boga Boga S.A.
Suitegift L.T.D.
Marbasa S.A.
S. Agirregomezkorta y CIA
Chemaypa S.L.
Astiola
Pª Irrintzi S.L.
Ondarrutarra S.A.
Chemaypa S.L.
Intxorta L.T.D.
Larrauri Hnos.
Chemaypa S.L.
Pª Intxorta S.A.
Chemaypa S.L.
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Korda
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Arrastea
Frantsesa
Frantsesa
ARRANONTZIAK 2.002an
BARRENETXEA
Oztarki,S.A.
OPPAO
ALBACORA DIECISIETE
A R R A N T Z A
O
n
d
a
Frantsesa
Frantsesa
Frantsesa
Frantsesa
Ingelesa
Frantsesa
Frantsesa
Frantsesa
Ingelesa
Ingelesa
Frantsesa
r
r
o
a
2
0
0
3
93
LOS
SALAZONEROS
ITALIANOS
J.Agustin Maiz
En estas páginas se pretende recordar una página singular de la historia de nuestro pueblo: la llegada e instalación de los salazoneros italianos a nuestras costas. Su presencia es más fuerte en nuestra memoria colectiva que en las publicaciones históricas.
Sin embargo, pocos hechos han contribuido tan notoriamente a la configuración de la economía pesquera
como su llegada a comienzos del siglo XX. Esta origina una serie de movimientos encadenados que trascienden la esfera del sector transformador y llegan hasta el sector extractivo.
L
a industria salazonera ejerce una acción de arrastre
sobre los diversos sectores y ramas que configuran
la economía pesquera. En primer lugar, repercute en
la propia evolución del sector transformador. Así, frente al
modelo habitual de desarrollo basado en la producción conservera, Vizcaya y Guipúzcoa presentan un desarrollo basado en el fortalecimiento de la producción de salazón. En
segundo lugar, la industria salazonera acarrea profundas
transformaciones en el sector extractivo. Su influencia se
percibe en tres frentes:
- La demanda salazonera orienta las capturas: la
anchoa, que era un recurso muy secundario en la pesquería
del siglo XIX, se convierte en el principal recurso del siglo
XX.
- La demanda de la anchoa produce un espectacular
incremento del volumen de las capturas.
- La misma demanda estimula la modernización de la
flota pesquera: primero mediante el empleo de pequeñas
embarcaciones de vapor que sustituyen a las boniteras y
traineras del siglo XIX y después con la permuta de unidades de vapor por las de motor diesel.
Este artículo consta de tres partes: una presentación
de la configuración del sector pesquero en el siglo XIX, la
llegada de los salazoneros a las costas vizcaínas y las consecuencias de la misma. Trataremos, en la medida de lo
posible, de centrarnos en Ondarroa. Sin embargo muchas
veces nos veremos obligados a ir más allá y hacer mención
a la evolución general de toda Vizcaya. Así mismo, también
deseamos hacer constar que los datos aquí ofrecidos tienen
un carácter muy general. El fenómeno de los italianos en
nuestras costas requeriría un estudio más detallado en el
94
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
que no debe faltar su vertiente etnográfica. En este sentido
sería muy interesante recopilar la memoria histórica de las
personas relacionadas con los hechos que aquí se describen:
bien sean salazoneros italianos o descendientes de ellos,
trabajadoras de aquel sector, empresarios salazoneros vascos y pescadores, entre otros.
1. EL SECTOR PESQUERO ONDARRES
EN EL SIGLO XIX
Durante el siglo XIX coexisten dos tipos de pesca: la
de altura o mayor y la pesca costera o menor. La pesca
mayor se realiza desde las lanchas mayores o boniteras y se
orienta a la pesca del besugo y merluza en invierno y atún
en verano. La pesca menor emplea las traineras, lanchas
sardineras, botes y bateles y se ordena hacia la anchoa, sardina, verdel y chicharro como especies principales. En
Ondarroa, como en Bermeo y Lekeitio, encontramos ambos
tipos de pesca. A continuación tocamos brevemente los tres
aspectos principales (puerto, flota y capturas) del sector
pesquero en Ondarroa durante el diecinueve.
Hasta mediados del siglo XIX el puerto de Ondarroa
estaba situado a los pies del Puente Viejo. Por esas fechas
un primer auge de las actividades pesqueras origina una
serie de proyectos encaminados a la canalización del cauce
de la ría. Estas se inician con la construcción de un muelle
en su tramo occidental. Entre 1850 y 1866 se construye el
muelle de la ribera en dos tramos. El primero se dirige
desde el puente hasta el dique de la iglesia, prolongándose
O N D A R R O A ,
AÑO LANCHAS MAYORES LANCHAS MENORES TRAINERAS
1804
15
8
1817
15
6
1828
16
7
1856
22
18
8
1864
22
28
1877
1883
BATELES
A R R A N T Z A
BOTES
H E R R I A
TOTAL
23
21
40
48
50
62
190
17
CUADRO 1. Evolución de las embarcaciones pesqueras en Ondarroa.
FUENTE: Archivo General del Señorío de Vizcaya (A.G.S.V.), Pesca y Marina, varios registros.
en una segunda etapa hacia el norte1. Una vez elevado el
muelle se pretende mejorar la entrada al puerto.
En 1878, tras varios intentos, fue aprobada la construcción de un largo espigón de 212 m., que partiendo
desde la bocana oriental de la ría se dirige hacia el noreste
con una concavidad este2.
A finales del siglo XIX la construcción de un gran
dique de encauzamiento y canalización en la orilla occidental del río sirve de complemento al muelle construido en
1878. De esa forma queda esbozada el área sobre el que se
va localizar el nuevo puerto.
dro 1.
La evolución de la flota queda expresada en el cua-
En Ondarroa las consecuencias de la Guerra de la
Convención fueron particularmente desastrosas:
"a resultas del incendio de 30 de agosto de
1794 fueron hechos prisioneros bastantes por las
tropas francesas, desde donde han buelto muy
pocos, y otros han pasado a otros pueblos a vivir" 3.
Aún con todo, entre 1804 y 1828 el número de
embarcaciones aumentó en 24 unidades. Esta tendencia se
quiebra con la Guerra Carlista. Su incidencia fue tal que 30
años más tarde no se había recuperado de las pérdidas de la
mayoría de las embarcaciones. Hacía finales de siglo se
produce un fuerte incremento constatado por Azcárraga.
Para este autor en Ondarroa
"al contrario de lo que sucede en Mundaca y
algún puerto, la pesca va en aumento debido a que
la juventud se dedica a ella, en vez de emigrar a
otros puntos o dedicarse al pilotaje" 4 .
Esa coyuntura favorable originó en 1855 la primera
propuesta de creación de una sociedad pesquera de vapores5. Dicha propuesta fracasó.
Revisando ahora la producción pesquera puede
decirse que el fuerte incremento de los desembarcos durante el siglo XIX (un 702 por cien de 1803 a 1898 para la totalidad de Vizcaya, pero aplicable a Ondarroa) tuvo un ritmo
fluctuante. Durante la primera mitad del siglo las cuatro
guerras (Convención, contra Inglaterra, Independencia y
Primera Carlista) distorsionan el normal desarrollo de la
economía pesquera. Se habrá de esperar a la superación de
las consecuencias negativas de los acontecimientos bélicos
para encontrarnos con un crecimiento del sector. Junto a esa
concentración temporal, la distribución de desembarcos
sufre una variación conforme avanza el siglo. En Ondarroa
la primacía de especies procedentes de la "pesca mayor" es
reemplazada en las últimas décadas del siglo por los recursos procedentes de la pesca menor. En la mayoría de los
años comprendidos entre 1794 y 1856 las capturas de besugo, merluza y atún suman más de un 75 por cien del total6.
Sin embargo, entre 1889 y 1899 los desembarcos de
anchoa, sardina, verdel, chicharro y lanzón suponen el
50,51 por cien de los desembarcos totales7.
La variación tanto cuantitativa como cualitativa
durante las últimas décadas tiene su razón de ser en los
cambios morfológicos que sufre la industria transformadora. Esta se fortalece a mediados de siglo gracias a las medidas liberalizadoras que repercuten en la industria conservera8. Así, a finales del siglo XIX el sector pesquero ondarrés
se encuentra preparado para hacer frente a la revolución
que conlleva la instalación de los salazoneros italianos.
1. M. CIRIQUIAIN-GAIZTARRO, La pesca en el País Vasco, Telleres gráficos Ugina, Madrid 1952, 184.
2. Ibid. 185.
3. A.G.S.V., Marina, Reg. 94.
4. J.R. ITURRIZA, Historia de Vizcaya con ampliación de Manuel Azcárraga, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao 1981, Vol III, 866.
5. Ibidem. Su impulsor el señor Nafarrete se amparaba en la Real Orden de 1866 que determinaba la entera libertad en el empleo de los
buques de pesca a excepción de que utilizasen artes de arrastre.
6. Datos procedentes del A.G.S.V., Pesca y Marina, varios registros.
7. Datos procedentes del Archivo de la Cofradía de Ondarroa, Libros de venta de pescado.
8. A la desaparición del régimen exclusivista de la Cofradía a finales del siglo XVIII se suma la exención en 1857 de todos los impuestos
que recaían sobre el aceite, sal y vinagre.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
95
O N D A R R O A ,
A R R A N T Z A
H E R R I A
2. LOS SALAZONEROS ITALIANOS,
1908-1939
El perfil de la industria transformadora vizcaína a
comienzos del siglo XX tiene poco que ver con el período
precedente. La ruptura con el siglo XIX se produce simultáneamente a dos niveles:
a) En relación al incremento de las cantidades globales de la producción. Ello define una etapa de crecimiento
sostenido.
b) En relación al movimiento adquirido por las distintas ramas de la producción. Ello define un modelo propio de crecimiento.
La variación de la producción global puede explicarse relacionando las tasas de producción vizcaína anual. Esta
asciende de las 1.022 Tns. del período 1803-1892 a las
2.937 Tns. del período 1892-1914, lo que viene a significar
un incremento de un 187,14 por cien. Con las lógicas oscilaciones de una producción plegada a la irregularidad de las
capturas, el crecimiento se mantiene a lo largo del período
que discurre entre 1892 y 1939.
Las variaciones experimentadas en la distribución de
la producción dan pie a definir un tipo concreto de desarrollo industrial. Frente al modelo de desarrollo basado en la
expansión hegemónica de la actividad conservera9, Vizcaya
presenta un modelo de crecimiento que se sostiene en el
fortalecimiento de la rama salazonera. En los países europeos, donde la industria transformadora adquiere mayor
expansión, la innovación de Josef Colin abrió las vías para
que la nueva industria conservera se presente como la evolución natural de la industria tradicional y más concretamente de la salazonera10.
En Vizcaya, la presencia de los salazoneros italianos
marcará el destino definitivo de la industria transformadora
y extractiva. Sobre todo a ésta última, influyendo en la
orientación de sus capturas.
Para los que han estudiado la industria pesquera la
aportación de los salazoneros italianos a la industria transformadora vizcaína ha sido poco menos que decisiva. Así,
para José María Roldán, la industria existente en 1920, fue
instalada a comienzos de siglo por los italianos11.
O N D A R R O A ,
Recientemente, una publicación de la Cámara de Comercio
de Bilbao, matizando esa postura maximalista, sigue manteniendo que,
"la llegada de los salazoneros sicilianos en el
primer cuarto de siglo ha tenido una especial
importancia en este sector, habiendo marcado en
cierta medida el buen hacer de nuestras industrias,
así como el destino de sus exportaciones"12.
La llegada de los italianos a la costa cantábrica, como
la de los conserveros franceses del siglo XIX, debió estar
motivada por una cierta crisis cíclica de la pesquería italiana de la anchoa13. La disminución de sus capturas impulsó
a los salazoneros italianos, principalmente sicilianos, a la
búsqueda de nuevos mercados de abastecimiento. En ese
marco, la costa cantábrica ofrecía innumerables condiciones que favorecían su instalación. En primer lugar, sus
asentamientos estuvieron garantizados por las circunstancias óptimas en las que se encontraba la pesquería de la
anchoa en Vizcaya.
En segundo lugar, la situación del mercado, favorecía el abastecimiento de anchoa a un precio muy ventajoso.
Pese a la riqueza de los stocks, su pesquería se mantenía en
un grado mínimo de explotación debido a los límites
impuestos por la demanda. De esta forma, a la llegada de
los italianos el mercado de anchoa presentaba grandes síntomas de desequilibrio, siendo las cantidades desembarcadas mucho mayores que las que en principio podían consumirse. Esa situación daba lugar a la consolidación de unos
precios muy por debajo del valor real de la especie.
Finalmente, los salazoneros encontraron una mano
de obra abundante y experimentada en las tareas de manipulación de la pescado.
Sus primeras fábricas o talleres debieron inaugurarse
muy a comienzos del presente siglo. Ya para 1904 todos los
establecimientos salazoneros del distrito de Lekeitio eran
propiedad de comerciantes italianos. El cuadro 2 recoge el
estado del conjunto de la industria en Ondarroa para ese
mismo año y nos permite descubrir la configuración del
sector a su llegada.
ESCABECHE
"
"
"
"
SALAZÓN
"
"
"
"
"
OPERARIOSTRUCHA (?) BESUGO
VDA. CELAYA Y CIA
15
3580
7491
JOSE ARECHAGA
15
4375
8350
VDA. ORTIZ
15
4340
5220
ANDRES CAMPOS
20
8000
20000
JOSE A. AGUIRREOA
14
7000
3350
BERNARDO SCOLA
20
FELIX MIRACARTE
20
VICENZO GRIBALDI
20
ANGELO PARADI
25
B. PELAZZA
25
EUGENIO CARDINI
20
11. J.M. ROLDAN, "La pesca marítima en España en 1920. Costas Vascas", Boletín de Pescas 64 (1921) 379-406, 391.
12. CÁMARA OFICIAL DE COMERCIO, INDUSTRIA Y NAVEGACIÓN DE BILBAO, El sector de conservas de pescado en el País
Vasco. Perspectivas, Bilbao 1990, 56.
13. La incidencia del descenso de temperaturas del mar desde finales del siglo XIX, debió incidir de forma neta en el stock de anchoa del
Mediterráneo.
96
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
SARDINA
15000
14000
8600
7000
10000
H E R R I A
ANCHOA
3656
7630
4900
4000
10000
8000
11200
24000
50000
19000
TOTAL
47727
54455
33160
47000
40350
10000
8000
11200
24000
50000
19000
CUADRO 2.- Distribución de la industria transformadora en Ondarroa en 1904.
FUENTE: Dirección General de Navegación y Pesca, Anuario estadístico de la pesca marítima en España. Datos en Kg.
Los datos del cuadro 2 permiten realizar algunas afirmaciones.
1. Resulta un tanto extraño que en Ondarroa no aparezca ninguna fábrica de conserva cuando ésta representa el
63,90 de toda la industria transformadora del distrito. Quizá
algunas de las casas que aparecen localizadas en Lekeitio
(Brieu y cía en concreto) operasen en Ondarroa. Sea como
fuere y tomando en cuenta los datos totales para todo el distrito podemos decir que, como ocurre en todo el País Vasco,
el sector conservero de principio de siglo se encuentra dirigido por un sólido núcleo de empresarios, que poco tiene
que ver con aquellos que iniciaron el sector. El rendimiento para todo el distrito (4.014 Kg/hombre), cifrado en producción (36900 Kg) por operario (180), nos indica que nos
hallamos lejos de aquella otra producción artesanal de
mediados del siglo XIX.
2. El auge de la conserva, sitúa los niveles de producción de escabeche muy por debajo de las cifras que
mostraban durante el siglo XIX. Ninguna de las principales
fabricas que venían funcionando hacia 1884 en Lekeitio
continua abierta en 1904. Sin embargo, en Ondarroa entre
las dos mismas fechas se han abierto un mínimo de dos
establecimientos. Así y todo sus índices de producción son
siempre inferiores a las fábricas de conservas (61 Tns. de
conserva por fábrica frente a las 40 de escabeche).
3. Una de las características más sorprendentes de la
estructura del sector antes de llegada de los italianos es la
diversificación de los productos elaborados. A comienzos
de siglo nos encontramos con especies totalmente nuevas
(trucha (?), calamar y angula) a las trabajadas durante el
siglo XIX.
9. El desarrollo de la industria transformadora de Francia, Italia, Portugal o incluso del estado español está basado en la sustitución de las
actividades tradicionales por las técnicas de conservación.
10. En 1824 Joseph Colin aplica la técnica de esterilización de alimentos descubierta en 1820 por Nicolas Appert a la fabricación de sardinas en aceite. El nuevo método permite la sustitución de las actividades tradicionales del salazón y escabeches por las cosechas de pescado. Cf. C.L. CUTTING, A History of Processing from Ancient to Modern Times, Leonard Hill Limited, London 1955.
ATÚN
18000
20100
10100
8000
20000
A R R A N T Z A
4. En 1904, la producción de salazón representa únicamente un 17,82 por cien de la producción total del distrito pesquero. Esta cifra aumenta hasta un 60,57 entre 1908
y 1914, mostrando que la aceleración del sector salazonero
se produjo en un mínimo espacio de tiempo. La creciente
afluencia de italianos, a los que se unieron muy pronto
holandeses y franceses, y la inmediata aparición de imitadores vizcaínos consolidan las perspectivas abiertas en
1904.
La evolución del sector salazonero en el distrito de
Lekeitio nos da pautas como para que podamos evaluar la
distribución de propietarios. Pese al aumento de la producción de los fabricantes extranjeros, muy pronto más del 50
por ciento de la producción se encontraba en manos de
fabricantes vizcaínos. Ahora bien, la mayoría de ellos, producían directamente para las compañías italianas, las cuales
venían a suministrarles la producción de la que no podían
hacerse cargo. Más que su incidencia directa sobre la producción, la influencia de los italianos se hizo sentir en el
ámbito del mercado. Ofreciendo la garantía de un mercado
seguro, llegaron a dominar la producción mediante el
comercio14. Los productores vizcaínos no tenían más que
salar y enlatar, ya que las casas comerciales italianas aseguraban su adquisición, posterior transformación y venta15.
La escasa inversión que requiere la elaboración del
salazón (un local, sal, barriles y piedras) hace que el número total de establecimientos fuera muy eventual. En años en
los que las capturas de anchoa eran abundantes y su precio
económico, surgían infinidad de pequeños fabricantes que
dejaban de trabajar cuando cesaban las circunstancias favorables para ellos16.
El crecimiento de los desembarcos de anchoa en más
14. Este modelo de desarrollo coincide en buena medida con la clásica teoría de comercio de Adam Smith, el "vent-for-suplus". Aplicada
a la economía agraria, la demanda exterior hizo posible que la capacidad productiva desaprovechada en las zonas rurales encontrara una
nueva salida. Recogido de VV.AA. Industrialización antes de la industrialización, Crítica, Barcelona 1986, 41.
15. La subordinación a los mercados italianos es una de las constantes del desarrollo de la industria transformadora vasca. El informe de
la Cámara Oficial de Comercio, Industria y Navegación de Bilbao afirma que "el comercio exterior del País Vasco (comercio de conservas
de pescado, referido a 1987 y 1988) se fundamenta en la exportación a Italia de anchoa en salazón, que año tras año mandan nuestros industriales a los consumidores de pizzas", op. cit., 71.
16. J. M. ROLDÁN, art. cit., 400.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
97
A R R A N T Z A
H E R R I A
de un 89 por cien entre 1914 y 1938, es el dato más indicador para demostrar la evolución ascendente del sector salazonero vizcaíno17.
Hacía 1920, la propiedad jurídica de las empresas
salazoneras había variado consideradamente con respecto a
la del período anterior. El cambio más significativo vino
producido por la sustitución de los productores italianos por
comerciantes de la misma nacionalidad. De esta forma,
pese a que la totalidad de la industria transforma-dora vizcaína se encontraba en manos de capitales españoles, su
comercialización dependía enteramente de los comerciantes italianos.
Los italianos, después de envasar y etiquetar el producto con las marcas de las fábricas que representan, lo
exportan a Génova, donde su Depósito Franco se había convertido en el mayor centro mundial de contratación de pescado. Independiente del capital que gobernara directamente la producción, el sector salazonero estaba sujeto a los ritmos que imponían los comerciantes italianos. En este sentido, los años que transcurren entre 1919 y 1935 vendrán
marcados por las continuas iniciativas que tratan de liberar
a la industria vizcaína de las cargas a la que la sometía el
monopolio italiano de exportación. Una prueba de las cargas a las que se veía sometida la exportación de productos
españoles es la imposición que realiza el gobierno italiano
en 1919.
Con el objeto de evitar la salida de capital de su país,
el gobierno concede permisos de exportación únicamente a
aquellos fabricantes que realicen sus operaciones por
mediación de una casa consignataria domiciliada en Italia.
Además, los productores quedaban obligados, a cobrar el
pago del producto en títulos de renta italiana al 5 por cien,
que debían ser depositados en cualquier banco de aquel
país, dejándolos inmóviles y no venderlos hasta que el
gobierno italiano permita la exportación de dichos productos.
Cuatro años más tarde, se constituye la Federación
de Fabricantes de Conservas y Salazones del Norte de
España. Entre sus objetivos inmediatos se proponen deshacerse de las ataduras que liga la producción vizcaína al mercado italiano. En carta dirigida al Presidente del Consejo de
Ministros solicitan la habilitación de un centro de contratación de conservas y salazones en el puerto franco de Bilbao
capaz de atraer a todos los compradores del producto.
Asimismo, esa petición será presentada en 1925, por M.
Saralegui ante la Asamblea de Pesca Marítima Vasca y que
quedará incluida 5 dentro de sus proposiciones acordadas18.
Los "años treinta" se caracterizaron por la progresiva
degradación del comercio mundial, que se vio acelerada
por las políticas restrictivas que sucesivamente fueron
adoptando la mayoría de los países19. Como el resto de los
bienes, el comercio de los productos pesqueros sufrió una
profunda caída. Los países europeos restringen la importación de pescado mediante la adopción de medidas que van
desde la elevación de los derechos de importación a la
tajante prohibición de importación de productos pesqueros.
El comercio de anchoa en salazón no escapó de la tendencia general. A partir de 1933, las importaciones de anchoa
española serán grabadas en un 10 por cien de su valor original.
Pese a las buenas intenciones de los salazoneros vizcaínos, lo cierto es que su producción permaneció subordinada al mercado y comerciantes italianos. Quizá su conformidad con las garantías ofrecidas por el mercado italiano
cerraron las puertas a la creación de un gran sector conservero, tal cual lo hicieron los salazoneros gallegos.
3. CONSECUENCIAS PARA
EL SECTOR PESQUERO
El impulso salazonero provoca, en pocos años, una
profunda transformación del sector pesquero. Sus efectos
de arrastre pueden ser clasificados en varios grupos:
aumento de las capturas, variación en la distribución por
especies, delimitación de la tipología de las embarcaciones
y cambio en los tipos de artes empleados en la pesquería.
En primer lugar, la industria del salazón es la responsable directa del espectacular incremento del volumen
de las capturas durante la primera mitad del siglo XX. Estos
crecen un 382 por cien en Vizcaya entre los períodos 18551898 y 1908-1914.
En segundo lugar, el salazón indujo a una profunda
reorientación de las capturas. La anchoa, soporte único del
sector salazonero, pasa de ser un recurso secundario de la
pesquería del siglo XIX a ser la especie más importante de
la pesquería vizcaína. Los índices de la cofradía de
Ondarroa justifican esa afirmación: 13,78 por cien entre
1889-1899; 18,55 por cien entre 1900-1907; y 46,24 por
cien entre 1908-1914.
En tercer lugar, acelera la modernización de la flota
mediante el empleo de las embarcaciones de vapor que sustituyen a las boniteras y traineras del siglo XIX. Ahora bien,
17. En 1920, el 80 por cien de la anchoa se elaboraba en salazón. El conjunto de salazón y conservas absorbía el 90 por cien de los desembarcos de esta especie (Ibidem) en 1935, el 85 por cien de los desembarcos de anchoa eran vendidos a propietarios de plantas transformadoras (J. M. GANDÁSEGUI LARRAURI, La industria pesquera vizcaína., Madrid 1936, 45).
18. La carta se encuentra en el Archivo Administrativo de la Diputación de Vizcaya, Industrias pesqueras, Caja 552, Carpeta 12. M. T.
SARALEGUI, "El Depósito Franco de Bilbao y la industria pesquera, especialmente la de salazón", en Eusko Ikaskuntza-Sociedad de
Estudios Vascos, 223-235.
19. R. TAMAMES, La República. La era de Franco, Alianza, Madrid 1975, 96.
98
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
O N D A R R O A ,
Ondarroa, 1947ko otsaila. Ondarroako Sagrada txalupa jeleran eta bertako arrantzaleak. Arrantzaleen artean Antonio, Bernabe eta Josu Solabarrieta
anaiak eta Imanol Urkiza koinatua. Atzean, Pontoia (ikatza gordeteko itsasontzia)
pese a lo que pudiera pensarse, la adopción del vapor por
parte del pescador tradicional fue un proceso lento que tuvo
que superar muchos recelos y obstáculos. De hecho, entre
1904 y 1912 la evolución de la flota mantiene ritmos decrecientes.
El crecimiento de las embarcaciones de vapor (27,9
por cien y 21,0 por cien en número y arqueo respectivamente) no compensa el descenso de las unidades de vela y
remo (37,65 por cien y 28,57 por cien en número y arqueo
respectivamente). La aceleración de la flota de vapor vendrá dada por un acontecimiento trágico: a consecuencia de
la galerna de 1912 perecieron 116 pescadores bermeanos,
16 lekeitianos, 8 de Elanchobe y 3 de Ondarroa. Las fuentes mencionan que todos ellos tripulaban chalupas de vela
y remo. J. Urkidi y J. Apraiz hacen notar que los tripulantes de los vapores salieron ilesos20.
Los primeros modelos tenía 12,30 m. de eslora, 2,70
de manga y 1,20 de puntal con un arqueo de 9,06 T.R.B. y
estaban dotadas de un motor de expansión de 12 HP. Las
primeras unidades adquiridas en Ondarroa debían proceder
de Galicia y Francia. Sin embargo, las adquiridas en 1906
eran construidas en los astilleros de la provincia, aún cuando sus máquinas y calderas debían ser importadas de
Francia.
rada por los salazoneros italianos origina la paulatina sustitución de las artes de deriva y el bolitxe por la traiña.
Ambas fueron utilizadas por última vez en vísperas de la
Guerra Civil. La misma traiña sufrió varias modificaciones
para incrementar su capacidad pesquera. Así a comienzos
del siglo se les incorporó el copo, un paño de red más tupido y fuerte que tenía como fin concentrar la pesca en su
seno. En esos años el copo se encontraba situado en el centro de red mientras que años más tarde se desplazará hasta
uno de los extremos.
En conclusión, puede afirmarse que el establecimiento de los salazoneros italianos en la costa vizcaína a
comienzos del siglo XX origina un movimiento que lleva a
la transformación total del sector extractivo tradicional. La
fuerte demanda de anchoa provoca la desaparición de la
pesca de altura del siglo XIX y su sustitución por un nuevo
tipo de pesca, la bajura. Esta combina elementos de la pesca
mayor (la pesca de túnidos) y menor (la anchoa, sardina,
chicharro, verdel, etc.) del siglo anterior.
Jose Agustin Maiz
En cuarto lugar, la amplia demanda de anchoa gene-
20. J. URKIDI Y J. APRAIZ, "La construcción naval en Bermeo", Bermeo 1 (1981), 153-201.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
99
ONDARROA,
EUSKAL
KULTURAREN
KABIA
PATXI ETXABURUK EMONDAKO ARGAZKIA
ONDARROA,
ERRI EUSKALDUNA
O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
ROSARIO ARETXAGAK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
Arrantzale eta itxastar.
Itxas-merkatari eta itxas-lapur
Augustin Zubikarai Bedialauneta
Batzutan arrantzale. Bestetan merkatari, baina bere
bizia beti itxas gainean irriskatzen.
Antxiña, gaur baiño Ondarru gitxiago aitatzen zanean, Ondarroako portuak esan eta irakurten zan, Ondarruko
kaiak.
Zelako portuak, mollarik ez egoan aldi aretan?
Nire urteak baino hogei gehiago ez dira bear jakin eta
konturatzeko, itxasoa ezelako eragozpen barik, horma
barik, aurrekaldean egozan aitz muturren tartetatik, zabal
zabal sartzen zala errian, gure parroki andiaren oiñak busti
arte.
Eta urak be bideak eukiten dauzanez ondar arteko
tartetan, edo itxas ondoko aitzetan, bai eta mendi beko eta
ur egaletako iatzetan, edo Artibai ibaian gora jota Errenderi
aldeko abaunetan, Ondarroako portuak, tarte txiki eta estu
orreitan izaten ziran.
Portuaren edo itxas sarrerako arriskuen goraberan,
odoleko oroitza daukat.
Nire antxiñako aurretikoak, ez ziran ondarrutarrak .
Itziar eta Mendaro bitarteko Lastur ingurukoak ziran. 1.819
urtean jaio zan lenengo Zubikarai Ondarroan. Aldi aretan
txalopagintza, itxas-ontzigintza ugaria zan eta gure odolekoa basoetako egurretan ezaupidea eukanez, orretara ekarri
eben Ondarrura orretako astilleru bateko lagun.
Garai aretan eta geroago be, askoren oitura izaten
zan domeka eta jai goizetan kale-mariñelak, edo mariñel
kaletarretan (ogibidez arrantzale ez ziranei deitzen eutsen
horrela) txaloparen baten itxas ertzeko arrantzara urtetea.
Eta Ondarroara etorri zan lenengo Zubikarairen
semea be, 1.839 urteko Andra Mari Martiko egunez, beste
iru lagunekaz batera arrantzara joan eta eguerdirako errira
sartzen etozala, emengo sarrera arriskutsuan apurtzen ziran
olatuetako batek txalopeari tirabira eragin eta laurak itto
ziran. Domingo Ozerin, Jose Ozerin, Juan Zelaia eta Jose
Zubikarai itto ziranak.
Eta esandako kaietan gordeten zituen ondarrutarrak
euren ogibidean bear zituen txalupak. Ala neguan. Eta udaran, noiznai Frantzi goi aldeko Bretaña arte joan al izateko,
edota Kantabria eta Galizi arte ibilteko, beste erabideko
102
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
txalopak eukezan, batzutan merkataritzan txalopa jaube
berberen mesedean, bestetan korsario edo itxas-lapur zeregiñetan.
Ondarroa, 1922an. Iperkalea eta Iperkalekoak
Badirudi Ondarroak ez ekiala leorretik ibilten. Itxas
zabala aurrean eta zelako giro, ala jokatu bear.
Geienetan emendik meazkia, minerala eroaten eben
erbestera. Eta urruneko portuetatik janari eta edariak ekarri
edo eunkiak (telak), eta ez jakin kontrabandoko traturik
erabilten ez ete eben be. Beintzat Inkisisiño denboretan
salakuntzak egon ziran protestanteen zabalkundeko paperak itxasoz sartzen zirala, eta jakiña da emengo txalopak
itxas aurrean agertuaz batera, begiraleak euren zai egoten
zirala ekarren guztia arakatzeko.
Zelako bizitza erabilen garbi oartzen da lengo garaietako Arrantzale Kofradien arauetan eta ezagutzen diran idatzi bakanetan. Ez ziran soil-soil Arrantzalien Kofradiak deitzen. Batzutan bereiztu egiten zituen sardiñatako arrantzaleak, baleetakuak eta merkatariak be. Ori bai, Kofradiak
beti itxaosko ardura.
Sarri irakurten da, aldi aretako itxas gizonak, esateko
Mediterraneoan ibilten ziran merkatari andien artean,
Ondarroako Romo deitzen zan bat eta abar zirala.
Ain zuzen be Romo abizena, apellidua irakurtean,
iñoiz kezkatu izan nintzan nundik agertu ete zan Ondarru
lako erri euskaldun baten orrelako abizena. Eta orretan
nebillela, bein Isaak Lopez Mendizabal ospetsuaren
"Catalogo de Apellidos Vascos" irakurtzean, ara nun billatzen dodan Romo abizena, euskal abizena zala.
"Romo, diño berak, en Lekeitio y Bilbao". Au da
orko euskaldunen tartean artu zitula berak lenengo barriak
edo ezaupideak. Eta euskeraz ze esangura daukan azalduteko diño: "Pastizal" (de oma-pasto, con R protética. Variante
de Roma).
Eta Roma abizena begiratzean, au irakurri lei: Roma,
en Oñate, en 1.461. Variante de Oma = pastizal. Bai eta
variante de Irama = helechal, de ira, aro = helecho y el sufijo ama.
Itxura edo ikuspegi baten, XV. gizaldian Genoba zan
itxasontzirik geienak joan bearreko portua.
Martin Santxez bilbotarrak eraso bat euki eban
Saboiako dukearen aldetik, Cerdeña’tik Napoles’eko erreiñua igarotean, eta emen Juan Likona ondarrutarra agertzen
da Jakobo Spatafora´k erabillan txalopa bat inguratzen.
Simancas’eko artxiboan aurkitzen da ori.
Simancas berbertan dago baita ondarrutar baten aurkako auzia. 1.487 urtekoa da. An salatzen ebena Pedro
Urresti ondarrutarra zan, moroekaz ondo konpontzen zanaren aitzakiz, ta berak erabillan txalopea be kendu eutsen eta
saldu. Baiña andik lau urtetera bere burua garbitu al izan
eban, auzia irabaziaz.
1.477 urtean gipuzkoar eta bizkaitar txalupa batzuk
eskoziar txalopa bateri erabillan guztia kendu eutsen.
Ondarrutarrak an lapurtutako asko errira ekarri eben
, nai ta bertaraño jarraitu eskoziarrak. Gertaera onetan
Diego Aresmendi ondarrutarra agertzen da txalopako buru
lez.
Abizenetatik laster igarten da ondarrutar abizen jatorrak zirala eurenak.
ETXEAK
Gizonen alboan ikusi daiguzan etxeak.
zan.
Eta aldi aretan etxe asko egurrezkoak ba ziran be, eta
arrain gantz eta koipez beteta egozalako, sualdi larrietan
bertan bera galtzeko arriskuetan ezagutu ziran.
Ba egozan tartetan torre batzuk eta arrizko etxeak.
Euretan bizi ziran Ondarroari itxura eta entzutea emoten
eutsenak. Ala, euretarikoak:
Aboitiz. Ikurdi edo eskudoa eukan, esaera onegaz
"Ad vitam aut culpam"
Agar. "Hon haec sine nomine" ikurdian. Etxe onen
eta abizen onen aztarrenik ez dago gaur Ondarroan.
Auñamendiren "Enciclopedia General Ilustrada del Pais
Vasco"n irakurten danez, abizen onetakoak Ondarroan euki
eben euren jatorrizko etxea. Jaime Kerexeta’k diño etxe au
Frantziako Venaissem kondadutzatik etorria zala. Lopez
Mendizabal’en esanetan euskal itxura emon nairik, Agar ori
Akar’en aldakuntza izan lei.
Beste etxeak:
Ondarroa, 1500 aurretik, iru kaledun erri txiki bat
Iru kaleak gaur be ezagutzen diran eran: Goiko kalea,
nai eta gaur izen ofizialez Txomin Agirre kalea deitu, baiña
beti be erriarentzat Goiko kalea. Kale Nagusia edo Kale
Andia, bietara ezagutu izan da, eta Ipar Kalea. Eta ortik
bera Erribera edo Ibarra kalea. Orreik kenduta, beste lurralderik geienak, Artibai egaleko ortu eta iatzak izan ziran,
edo ta itxas alderdiko ondartzak.
Agirrekoa. Gaur be etxe au ezaguna da Goki kalean.
tua.
Ateguren. Agirrekoa berbera da, gizaldietan alda-
Aranzibia. Guk Antxubixa. Eta onetan aitortu bear
da Berriatuako lurretan, Ondarru ta Berriatu bitartean ikusten dogun torre etxea ezaguna ba da be, Ondarroako kaleetan, Ipar kalean euki ebela Aranzibiatarrak beste etxe bat.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
103
K U L T U R A R E N
O N D A R R O A ,
K A B I A
Ondarroa, 1940-45 ialdera
Arostegi.-
Barroeta. Anton Trueba’ren esanetan, Ondarroan
euki eban jatorrizko etxea. Ezaguna da Markiña’n be abizen onetako dorrea.
Etxeandia. Gaur Erribera kalean ikusten dira, urte
askotan eskutatuta egon izan diran etxe onetako leio eta
agerbide zarrak.
Goitiniz. Torrea izan zan. Ba dirudi gaur Musika
Eskola dagoan lurraldian egon zala. Izen bardiñeko baserri
bat badago, baña agiriak or dagoz torrea be egon zala esaten dabenak.
Illorokua. Lopez Mendizabal’en esanetan berak
Elorrio eta Barinaga’n billatu eban lenengoz abizen au.
Ondarroan, Parrokiko illobi edo sepulturak banatu ziranean, Illorokua etxeak Ebanjelio aldeko erreskadan, 53garrena eukan.
Jauregikoa. Kaleandian, eleizarako bide egalean.
Arrizko etxe galanta. Goiko-kale eta Kale-andira emoten
dabe bere ormak.
Likona. Gaur be ezaguna da torre au, nai eta Likona
abizena zearo galdu errian, lenengo abizentzat behintzat.
Liburu askotan Torre-barria da. Itxuraz, aurrerago beste
izen bereko torrea egon zan, eta ez jakin lengoaren gaiñean
eraikitako etxea dan gaur ezagutzen dana.
Munitibar. Trueba’ren esanetan, abizen onek
Ondarroan euki eban bere oiñetxe edo jatorrizkoa zana.
Olabarria.-
104
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Antxikoa. Markiña’ko Antxia torrekoekin zerikusia
eukenak, odolez beintzat.
Orrez gain, antxiñako papaer zar ugari ez ba dago be,
ba dago 1.541 urteko etxe erroltzea, eta an ikusten dira
garbi etxe jaube eta biztanle askoren abizenak. Eta euretan,
Aierdi, Apallua (oneik be euki eben torretxoa), Aranzibia,
Arriola, Aulikiz, Artolazaga, Asterrika, Aransolo, Aranaga,
Belendiz, Elantxo, Gillestegi, Goitia, Inprubide, Iramategi,
Irarrazabal, Kareaga, Laka, Lekoiz, Olabe, Orobio, Pertika,
Portu, Sagarraga, Sustaeta, Tellaetxeri, Unda, Urkiola eta
abar agertzen dira, eta gauza bakana da orren artean be
erdal kutsuko abizenik ez aurkitzea.
PARROKIAN BATEATUAK
Ondarroan, beste parroki askotan lez, 1.550 inguruan
asi ziran bateotakoen izenak edo kontua artzen. Trentoko
Eleiz Batzar Nagusiaren ondoren etorri zan ori.
Eta 1.550 urtean kontatzen asi eta 1.900 urte arte,
danetara, 13.925 lagun jaio ziran gure errian.
Zeaztuta:
1.550 urtetik 1.600 urtera,
859 lagun
1.601 urtetik 1.700 urtera, 1.611 lagun
K U L T U R A R E N
K A B I A
Ondarroa, 1902-1905 aldera. Ikerketa etnografiko liburu batetik ateratakoa, “2. taldea: Eredu Euzkotarrak” diño. Gizon hauetako bat “Romano” pilotariaren
osaba da .
Orreitan, XVIgarren gizaldiko 859 lagunetatik, abizen ezbardiñekoak, 188 izan ziran
Patrokua.-
E U S K A L
ARGAZKIA: G. DE ZORRAQUIN. ROSARIO ARETXAGAK EMONDAKOA
E U S K A L
TXOMIN ITUARTE IRIONDOREN ARTXIBOA
O N D A R R O A ,
XVIIgarren gizaldiko 1.611 jaiotzetatik, 240 izan
ziran abizen ezbardiñekoak.
XVIIIgarrenean jaiotakoetatik 297 ziran abizen
ezbardiñekoak.
XIXgarrenean 9.084 jaiotzetatik, 445 abizen ezbardiñekoak.
Eta euretatik abadeak esan arren batzun jaiotzetan
"Dios sabe de que padres", edo "por mucho que averigüé
no dí con sus padres" edo ta "pobres vagantes" eta antzerakoak, orreik ez eben abizenik lagaten. Ez ziran erian kokatzen.
Ziurtzat esan geinke, erdal abizenetan 1.627 urtean
agertzen dala Oliveros-Sargueras bat. Eta beste berrogei
urte ingurutan beste iñor ez.
1.677 urtean Fernandez Velasco bat jaioten da, baiña
oneik be ez eben odol barririk sartu errian, erriz-erri ibilten
ziran eskaleak ziralako.
Eta 1.696 urtean sartzen daerrian Gonzalez Santisso
abizena. Galizitik etorria zan. Eta urte berean Gonzalez
Nuñez bat, eta au portugaldarra zan.
XVIIIgarren gizaldian, 1.705 urtean Fuelles abizenduna jaio zan, Madrid’tik etorria zan, baiña beste geiagorik
ez zan bertan jaio.
1.710 urtean Valle bat jaio zan. Araba´ko Henares’tik
etorria, baiña au be bakarra izan zan. Ibiltarien batzuena.
1.746 urtean Trujillo.Gurasoak eskaleak ziran eta
emendik joan ziran.
1.768 urtean lenengo Ruiz de Dulanto jaio zan. Au
errioxarra zan. Geroago batzutan Ruiz de Dulanto eta bestetan Dulanto Ruiz agertzen da; abizen au bertan sartuta
geratu zan.
1.750 urtean Trizio abizena agertu zan. Cenicero’tik
etorria. Emen bateatuarren bakarra izan zan.
1.784 urtean Martinez de Llano, Burgos´ko
Villafriatik etorria. Iru jaio ziran abizen orretakoak
Ondarroan, baiña Burgos aldera biurtu ziran.
1.799 urtean, Perez, palentziarra. Pereztarrak bertan
ugaritu ziran.
XIXgarren gizaldian, lenengo berrogeitamar urtetan,
aureragoko urtetako neurria emon giñei. Beste sei famili
etorri ziran lenengo 50 urteetan.
Jimeno. Briviesca´tik etorri ziran eta emendik deituta etorri be. Organu jotzaillea zan lenengoa. Organu jotzaille, musikalari, sakristau eta al eban guztia egiteko gertu
etorri zan lenengoa. Gizaldiaren barruan 35 Jimeno jaio
ziran gure errian.
1.807 urtean Mejias abizena etorri zan. Ez jakin nundik. Amasei Mejias jaio ziran gizaldiaren barruan.
Talon abizenekoa be jaio zan, baina bakarra, salamankarra zan.
rriak.
Ramos abizeneko bi jaio ziran, Valdepeñas’tik eto-
Baiña gizaldiaren erditik aurrera ugariago datoz erdal
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
105
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Ondarroa, 2003ko otsaila. Kalipot-arrantzaleak
Ondarroa, 1947-50 aldera. Fabrikako andrak
abizenak, alaz eta ez euken bertan geratzeko gogo andirik
euki.
Geratzeko asmotan edo merkatu ona ikusita bertan
geratzen asi ziranak, Santander’tik etorritako "pasiegoak"
ziran: Abascal, Lavin eta abar.
"FUEROAK" GALTZEA...
Orduntxe igarten da erbesteko kutsua. Karabiñero eta
abar asi ziran etorten eta bertan geratzen. Baiña karabiñeruak erri egokitzat artzen eben au, eta atsegiñez bertan bizi.
Eta euren seme-alabak euskeraz euskeraz ikasten asi ziran.
Orrela, Ondarroan, 1900 urte arte, zazpireun eta larogei abizen ezbardin ezagutzen ziran, jakiña lenengo abizena eukenen artean, eta euretatik eun eta hamaika kanpotik
etorritakoak.
Orrela euneko amabi inguru izatera eldu ziran abizen
erdaldunak, baiña orrek ez dau esan nai erdaldun jarraitu
ebenik. Euretatik erdiak baiño gehiagok euskera ikasi eben,
ez eskoletan eta ez etxeetan be, kalean baiño, erri bizitzan
baiño.
Sartu gaitezen gure gizaldira (XX.era) Txirrist eta
laprastadan.
Gizaldiaren lenengo laurdenean, Ondarru, euskera
kontuak Eleizak eta familiko bizitzak erabilten eban.
Beste aldetik, bost milla bizilagun eukiarren, mutillentzat eskola bi , neskeentzat beste bi, danak lenengo maillakoak.
106
O N D A R R O A ,
JOSE MURUETAGOIENA SCOLA
ANTIGUA “SAGUK” EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
1.906 urte inguruan Gurutzeko Alabak, monjak etorri ziran. Oneik, txikitxoentzat, euskera egiten eben. Guri,
anditxuagoei erdera erakutsi eta azalpenak euskeraz emon.
Estaduko eskolak, ez eben euskerarik erakusten.
Baiña ez eben indar andirik be erderara biurtzeko. Kontu
egin maisu bakoitzak irurogei umetik gora, adin guztietakoak eukiten ezabala. Ezin asko irakatsi.
Errian, arrain usaiñekoak kenduta, industririk ez.
Bajurako arrantzaleak, eta geien be andrazkoentzat kontserba eta filetetako lana.
Kanpoko biargiñik ez. Arrantzaleak danak euskaldunak. Karabiñero batzuk kenduta ez egoan erdal erakunderik. Beraz euskera errez zaintzeko eran ezagutu gendun
Ondarroan. Egia da ikasi be ez genduala egiten, etxeetako
berezkotasunetik kanpora.
Egia da baita euskal izenik be ez gendula oraindik
gure denboretan. Jakiña da eleizako goi agintariak ez ebela
orretan eskurik emoten, arerio agertu zirala. Gogoratu
1910ko gotzaiñaren agindu bat.
Egia da izenak ez dabela gizonik egiten, baiña zerbait erakutsi bai, txapela nundik darabillan ezagutu eragin
bai.
1.910 urtean, oztopoak oztopo, 4 ume bateatu ziran
euskal izenakaz.
1.911 urtean, bederatzi.
1.912 urtean, amar
1.913 urtean, hemeretzi
1.914 urtean, ni be tartean nintzala, amalau.
1.917’n hogei ta bost.
1.919’an berrogei ta bi.
Or be ikusten da euskal maitasun apur bat.
Aurrera joanda, 1.931 urtean, Antiguako Ama errira
ekarri zanean, kaleetan jaso ziran ia eun arkoetatik iru bakarrik ziran erderazkoak.
Bardin gertatu zan, 1.949 urtean, Begoñako Ama
errira ekarri zanean. Agintarien aginduak aurkako izanarren, errian ez eben indarrik artzen.
Latiñez esaten dana: ex abundantia cordis os loquitur. Ondarruk biotz euskaldunez agertu eban bere maitasuna.
GERO, GEROKOAK...
Arrasteko arrantza Ondarroan indarra artzen asi
zanean, gauzak aldatzen joan dira, arrantzale preminaren
eraginez. Arrasteko arrantza era gerra aurretxoan sartu zan
emen, naiz eta urteak aurrez ezagutu Pasaian eta Erandion.
Lenengotan lau txalupa bakarrik. Eta danak ondarrutarrak.
Eta gerra amaitu ondoren, nai eta Ondarrun bertan egin zan
Kantauri guztiko batzar baten, Kantauriko portuak arrastaren aurka agertu, arrantzako erabide ori indar artzen asi zan.
Eta bertako mariñeltzat, txalopetako gizontzat, gizonak
kanpotik ekarten asi ziran.
Lenengotan galiziarrak, eta orreik Ondarru euskaldunean sartzean, euren artean galegoz egiten baeben be, ume
eta andrak laster asi ziran euskera ikasten, emengo kale
giroan. Galiziar batzuk euren portuetan gauzak obetzen asi
ziranean, euren lurraldera joaten asi ziran. Eta utsunea beteteko, andaluziarrak ekarten asi ziran. Ia astero etorten zan
Almeriatik edo Ayamontetik autobusen bat.
Orrela bost-sei milla laguneko Ondarru, bederatzi
milara laster eldu zan. Ainbeste jende batera etorteak bere
eragiña euki eban. Berbetan bikoiztu. Orduan ezagutu genduzan errian ainbat extremeño, andaluziar, moro eta portugues, ez ziran danak errian geratzen joan. Bizimodu garratza itxasokua eta batzuk laster aldatu ziran inguruko errietako beste leorreko zeregiñetara. Gero, arrantzako goraberak garraztean, baretu egin zan orreen etorrera. Gaur, afrikar baltzak ikusten doguz kaleetan, ogibide bila gurera etorrita.
Edozetara be, askok laster ikasten eben eta dabe
kalean euskera. Erbesteko askok eurenean jarraituarren be,
badakie irabazpidea billatu daben erriari begiramena eukiten.
Beste alde batetik, bertokoak eta bertaratu askok,
euskaldun jarraituarren, irakaskintza, telebista eta gaurko
komunikabide eta ibilbideen indarrez, gaztelera ondo ikasi
dogu. Orrek konplexu guztia kendu dau alkarrekiko.
Alaz eta oraindik Ondarru euskaldun dala, guk baiño
errezago igarten dabe ortan begirale diranak.
Zutarra
(Augustin Zubikarai)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
107
GOTZON AULESTIA
ONDARRUTAR MUSIKARIA
(1940-2003)
Gorka Aulestia Txakartegi
Heriotza guztiak mingarriak dira eta ez da bat ere samurra beraiek deskribatzea, batik bat hildakoa senidea
denean. Hain zuzen, horixe da Gotzon Aulestiaren kasua eta, bertoko egunkari batek zioen bezala, "sortzeko
unerik onenean hil zaigu" (J.A. Zubikarai, 2003-III-16ko Deia: 66.orr.). 2003ko martxoaren 14an hil zenez,
bere heriotza dataren hurbiltasuna eta, orobat, senidetasuna ez dira aholkularirik egokienak holako egoeretan objektibitatez idazteko, zeren hildakoaren aldeko apologia subjektiboegian eror baikaitezke. Dena den,
Ondarroa aldizkariak egin didan gonbiteari ezin diot entzungor egin. G. Aulestiaren pertsona eta obra aurkezteko eskaria egin didate bere jaioterrian egindako lan musikala nabarmen dezadan, halaber, bere produkzio orokorra bazterrean utzi gabe. Beraz, laburki bilduko ditut haren bizitza eta lan oparoa.
G
ONDARROA, 1997AN.
GORKA AULESTIAK EMONDAKO ARGAZKIA
otzon Aulestia Txakartegi Ondarroan jaio zen
1940ko maiatzaren 27an arrantzale familia xume
batean eta sei anai-arrebetan gazteena izan zen
(hiru arreba eta hiru anaia). Bere haurtzaroa edozein umerena bezalakoa izan zen eta, herriko haur gehienen modukoa, Astilleru auzoko mutiko alai eta bihurria izan genuen.
Bederatzi urte zituela, Silverio Beristainek zuzendutako dantzari taldean sartu zen bere arreba Amaia eta
Itziarrekin batera, eta han Luis Mª Etxaburu "Latxanbre",
geroago Euskal Herriko txapeldun handia izango zena, izan
zuen bikotekide dantzari txikienetan. Garai hartan inork ere
ezin zezakeen susma haur arrunt harengan hain musikazaletasun sakona sortuko zela.
Ondarroa, 1962 inguruan. Nasa kalea (molla zaharra), Gotzon jaio zen kalea.
Ondarroa, 1940an. Gotzon, sei hilabetekoa. (Argazki egilea: Furor)
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
GORKA AULESTIAK EMONDAKOAK
Gotzon Aulestia Txakartegi
(Ondarroa, 1940 • Donostia, 2003)
HAURTZAROA. ONDARROA (1940-1951)
3
109
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOAK
O N D A R R O A ,
Monachil, Granada, 1962ko otsailean. Fraile ordenaten.
Monachil, 1963an. Gotzon Mikel Elugaz.
AITA AGUSTINDAR ERREKOLETOAK.
MARTUTENE, DONOSTIA ETA
MONACHIL (1951-1958)
Ondarroa, 1949-05-10. Itziar, Gotzon eta Amaia dantzariak.
Ondarroa, 1950-51. Bloeneko fabrika aurrean, bertako beharginak. Makurtutako umeen
artean, eskumatik lehenengokoa da Gotzon.
1951n Martuteneko (Gipuzkoa) Aita Agustindarren
ikastetxean sartu zen eta han Humanitate urteak hasi zituen
(1951-1953). Geroago Donostiako Santa Rita Ikastetxera
igaro zen eta ikastaro horiek eta Filosofia ikasketak burutu zituen (1953-1958).
Euskal Herrira itzulita, Donostian Santa Rita
Ikastetxean irakasle aritu zen eta latina, grekoa eta filosofia
irakatsi zituen, horrez gain abesbatzaren zuzendaria eta
organojolea ere izan zen. Aldi berean, Donostiako Goi
Mailako Kontserbatorioan F. Escuderorekin Armonia,
Kontrapuntu, Fuga eta Konposizio ikasketak eta A.
Cabanasekin piano ikasketak egin zituen. Gainera, karrera
Hamaika urte zituela musikarako ezohiko
joera erakutsi zuen, hori zela-eta tiplea izan zen
eta baita bere inguruko pianoak tekleatzeko zalea
ere. Hamabost urte baino ez zituela, bere lehenengo bi gabon kanta konposatu zituen, eta hemezortzirekin bere komentuko ekitaldi liturgikoetan
kantatzen ziren zenbait motete eta gabon kanta;
zoritxarrez, hasiera musikal haien froga dokumentalik ez dago. Hala ere, hauen ondoren egin zituen
bi abestiren partiturak badaude: Campanitas
(1962) eta Bateletan (1962; azken hau bere arreba
Amaiari eskainia dago).
Ondarroan Andramaxetan. Aulestia Txakartegi sei anai-arrebak. Ezkerretik eskumara: Amaia, Gorka, Lorea, Kepa, Itziar eta Gotzon.
110
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
G.Aulestia neurri handi batean autodidakta
izan zen, dena den horrek ez zion galarazi azterketetan oso nota bikainak ateratzea eta Granadako
"Victoria Eugenia" Kontserbatorioan solfeo ikasketak, hiru piano ikasturte eta bi armonia ikasturte egin zituen, gainera batzuetan bere nagusien
baimenik gabe. Granadan botoak egin eta Ordena
txikiak eta nagusiak (diakonotzaordea eta diakonotza) jaso zituen. 1963ko abenduaren 21ean
Donostiako Seminarioan apaiztu zen eta egun
batzuk geroago Ondarroan, abenduaren 29an,
bere lehenengo meza eman zuen.
GORKA AULESTIAK EMONDAKOA
GORKA AULESTIAK EMONDAKO ARGAZKIAK
1958an nobiziatua eta teologia ikasketak
egiteko asmoz (1959-1963) Monachilera
(Granada) aldatu zen. Urte horietan gai erlijiosoak
sakonki landu zituen, baina bere bigarren bokazioa, hots, musika, ez zuen baztertuta utzi.
Ondarroa, 1963. Meza berria. Gotzon gurasoekin: Angel eta Josepantoni.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
111
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
(1965, piano eta haize instrumentuetarako kalejira. Bi ahotsetarako abesbatza); obra hau bere anai-arreba Amaia eta
Txomin Ituarteri eskainia dago. Solistentzat eta ganbara
orkestrarentzat egindako Mundu Baltzean (1966), ArreOrru (1967), Bost kanpai (1966) eta Nik ez dakit (1966)
abestiek, baita hirugarren euskal jaialdiko abesti irabazleak
ere, Augustin Zubikarai ondarrutar idazlearen letrak daramatzate.
Coliseo Albia Antzokia, Bilbo, 1967ko martxoaren 12an. M.C. Ibarra,
F.J. García, G. Aulestia, B. Lertxundi, M. Lurdes Iriondo.
bukaerako bi lehenengo sari lortu zituen: Armonia (1964)
eta Fuga (1966) sariak.
Urte horietako produkzio musikalean Amets egin dot
(1966) orkestraz lagundutako ahots bakarreko kanta nabarmentzen da, Bilboko Coliseo Albian III. Euskal Abestien
Jaialdian lehenengo saria lortu baitzuen (1967-III-12). El
Correo-ko J.A. Larrauri orduko kritikari musikalak lehiaketari buruz honela idatzi zuen:
"[...] deseamos elogiar la canción ganadora
"Amets egin dot" con música de Angel Aulestia y
letra de Agustín Zubikarai. Canción incomparablemente la mejor, con estilo moderno, sí, pero con una
unidad mantenida y un carácter vasco muy presente
en todo momento".
Beste obra batzuk ere aipagarriak ditugu: Artzai Ona
(bere adiskide Andres Herrerarekin batera 1965ean konposatutako meza eta Donostiako elizbarrutiko lehiaketan
Donostia (F. Escudero), Bilbo (Victor Zubizarreta), Iruñea
(Fernando Remacha) eta Sevillako (Norberto Almandoz)
kontserbatorioetako zuzendariek osatutako epaimahaiak
onartutakoa. Meza hau herri eta abesbatzarentzat dago konposatua, organoak lagunduta); Eskari samurra (1967,
Saustan izenaz ezagunagoa), abesbatzarentzako abestia, 4
ahots mistoetarako eta solistentzat pianoak eta orkestrak
lagunduta; María, Madre de la Iglesia Meza (1967, 4 a.m.etarako eta herriarentzat organoak lagunduta); Ardu, Ardu
112
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Bere maisu F. Escuderorekin konposizio karrera
amaituta, ikasketak hobetzeko eta garai hartan askoren
ustez munduko konpositorerik onena zen O. Messiaenek
zuzendutako kontserbatorioan sartzeko asmoz, 1967an
Gotzon Aulestia Parisera joan zen. Hogei eta zazpi urteko
euskal konpositore gaztearengan maisu frantsesak utzitako
marka handia izan zen, batez ere Turangalîlaren egile
mirestuaren kalitate humano, artistiko eta erlijiosoagatik.
Onarpen proba gogorrak egin ondoren, urrian ikasturtea
hasi ahal izan zuen. Konposizio ikastaroak erraztasunez
eramateko bere frantses maila nahikoa ez zenez, "Alliance
Française"-n ere matrikulatu zen. Ikastaro horretan (ikastaro berezi eta ikuspuntu akademikotik gorabeheratsu suertatu zitzaion "68ko Maiatzaren Udaberria" izan zela-eta)
berak egindako piezarik nabarmenena Événement à
Gernika (1967, Gernikan gertatu zen) dugu, hiru aldiz
interpretatua izan dena: Errenteriako Musikastean (1984ko
maiatzaren 18a), Zumaiako Nazioarteko Jaialdian (1990VIII-5) eta Donostiako 48. Musika Hamabostaldian
(1987ko abuztuaren 21a). Pianoarako egindako obra da eta,
egilearen arabaera, "Gernikako bonbardaketaren gertaera
historikoari buruzko zertzelada adierazten du".
Zarautz, 1968. Francisco Escudero konpositoreari omenaldia. Argazkian, Francisco Escudero bera, Txomin Ituarte, Jabier R. Solabarrieta Urrutxe, Mari
Paz Ituarte eta Amaia eta Gotzon Aulestia.
MADRIL (1968-1970)
1968ko udan Madrileko Santa Mónica Parrokian
organojole jarri zuten eta, bere maisuaren oroimenez,
"Olivier Messiaen" abesbatza sortu eta zuzendu zuen.
Horrez gain, 1968ko uztailean Clemente Terni irakasleak
Santiago de Compostelan zuzendutako konposizio ikastaroetan parte hartu zuen. Han bertan Egia bat esateagatik
(1968) konposatu zuen, Gabriel Arestiren Harri eta Herri
poematik ateratako letrarekin. Soprano eta errezitatzailearentzat eginda dago, lau eskutarako piano, harpa, txelorako
eta perkusio taldearentzat. 1984ko maiatzaren 18an
Errenteriako Musikastean estreinaldia egin eta 1986ko
abuztuaren 22an Donostiako 48. Musika Hamabostaldian
interpretatu zuten.
1969an Madrileko kontserbatorioan matrikulatu zen
eta Gerardo Gombau maisuarekin musika dodekafonikoaren teknikak ikasi zituen. Ezina (1970; xirula, oboe eta bi
gitarrarako azterketa dodekafonikoa) konposatu zuen.
1984ko maiatzaren 18an Errenteriako Musikastean lehen
aldiz eman zuten.
ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOAK
OLIVIER MESSIAEN. PARIS (1967-68)
Aireportuan, 1975. Gotzon abade lagunekin.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
113
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
MISIOLARIA BRASILEN (1970-1975)
Egi Bidean, 1970. “Kresala” taldearen diskoa.
Urte horretan bertan Cantar es amar (1970) hamalau
kantak osatutako diskoa, 4 a.m.-etarako, grabatu zuen,
"Olivier Messiaen" abesbatza berriak interpretatua; hauetako lau abestiekin (beren letrak A. Zubikaraik euskaratu
zituen) Egi Bidean (1970) diskoa grabatu zuen Ondarroako
"Kresala" koruak lagunduta.
Madrilen egindako bi urteko egonaldian ondorengo
obra hauek ere nabarmendu egin behar dira: Eucaristía
(1970, eszena dramatikoa orkestra handi eta abesbatzarentzat egina); Preludio (1970), orkestra sinfonikoarentzat, eta
Beethovenen 26. op. sonataren Orquestación (1970):
Andante Bariazioduna.
Manaos, Brasil, 1975. Gotzon Aulestia Koruen zuzendari.
114
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Geroago, 1975eko uztailaren 16tik 20ra egindako
biltzar eukaristiko handi baterako arduradun musikal izendatu zuten horretarako Missa do IX Congresso Eucarístico
Nacional de Manaus obraren letra eta musika egin zituen.
Lan hau aukeratu, saritu (partitura ugari aurkeztu ziren
lehiaketa batean) eta grabatu egin zuten. Horrez gain, 300
bat ahotsetako abesbatza baten ardura hartu zuen eta, idazki batean agertzen den bezala:
"Frei Gotzon ensaiou o coral do Congresso
com 300 vozes mistas [...] e que se tornou um dos
pontos altos do Congresso, durante as Celbraçoes".
Manaoseko Metropoli Artzapezpiku D. Joao de
Souza Limak agiri batean musikari ondarrutarraren lana
aintzat hartu zuen eta esker ona adierazi zion:
“em reconhecimento pela colaboraçao prestada ao Congresso, indispensável ao seu êxito otorgam a Gotzon Aulestia o presente diploma de
COLABORADOR BENEMÉRITO. Manaus, 20 de
Julho de 1975”.
“al hacer esta obra me he limitado exclusivamente a darle el sentido a la letra, y que ésta, en
todo momento, fuese informando a la música [...].
El relato tiene un contenido real muy profundo en
cualquiera de nuestras localidades costeras”.
BERRIZ EUSKAL HERRIAN:
MARTUTENE ETA ONDARROA
(1975-1978)
Bost urteko kontratua bukatu eta gero, Euskal
Herrira itzuli zen, Martutenera, eta han musika irakatsi eta
ikastetxeko abesbatza zuzendu zuen. Hiru urteko egonaldi
hori euskal kultura musikalari egindako ekarpenari estuestu lotua dago, baita bere jaioterriko “Kresala” talde musikalari emandako laguntzari ere.
Talde hau Imanol Oruemazagak
zuzendua zegoen eta asko ziren
beren laguntza ematen zioten ondarrutarrak eta Ondarroan finkatutako
pertsonak, hala nola, A. Zubikarai,
J.A. Arkotxa, “Atxukale”, Jose
Markuerkiaga, Amaia Aulestia,
Txomin Ituarte, Jabier Urrutxe;
horiekin batera G. Aulestiak Euskal
Herriko hogei bat herritan jarraian
aipatuko dugun bere obra erakutsi
zuen.
1977an X. Leteren letra duen
Atako Bandan (1975-1976) grabatu
zuten (solistentzako, abesbatza eta
Ganbara orkestrarentzako poema sinfonikoa); erritmoz eta indarrez beteriko musika abangoardista da. Disko
honetarako ere beste lau abesti konposatu zituen abesbatzarentzat eta 4
a.m.-etarako: Zuzentza (1976),
Amaren kezka (1976), Euskal Herri
Berria (1977), eta Bertsolaria (1976)
(azken hau Joxe Martin Apalategiren
letrarekin eta Fernando Aire
Xalbadorri, Urepeleko bardo hil
berriari, eskainia). Egileak berak birpasatu zituen obra honen letra eta
musika 2000ko uztailaren 28an.
Bere bizitzako une zoriontsu batean (lagun onak,
lana, lorpen musikalak e.a.) G. Aulestiak dena bertan behera utzi eta erlijio bokazioari lehentasuna eman zion bokazio
musikalaren aurretik. Horren ondorioz, bere borondatez
Brasileko Amazonia aldera, hain zuzen Amazonas ibaiaren
Purus ibaiadarraren ondoko Canutamara, misiolari joan
zen. Lana gogorra zen eta ugari ziren Amazoniako oihaneko gaixotasunak. G. Aulestiak gaixotasun larria hartu eta
Manaosera eraman zuten. Han poliki-poliki osatuz joan zen
eta, bitartean, arlo musikalean ere lan egin zuen.
ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA
Manaos, Brasil, 1975.
Gainera, 1976an Nor da
Pekatari konposatu zuen, 4 a.m.-etarako eta solistentzat “Masas Corales
de Tolosa”-k argitaratua eta urte
horretan bertan “Premio Vizcaya”-n
Itxaso Lapurra obraz abesbatzentzako bigarren saria lortu zuen, hau 6
a.m.-etarako eta solistarentzako
abestia dugu euskal instrumentuek
lagunduta. Egilea konposizio honetaz honela mintzatu zen:
Bizkaiko Aurrezki Kutxak 1976ko abenduaren 5ean
argitaratutako programa irakurriz gero, badirudi 47 orrialdeko obra hau interpretatzea ez dela bat ere erraza. Hona
hemen:
“la obra Itxaso Lapurra del compositor guipuzcoano (?) Gotzon Aulestia, ha sido también premiada en el Concurso en razón de sus méritos con
un 2º premio. No ha sido posible, sin embargo, su
estreno en este concierto por la gran duración de la
misma y por las dificultades de orden técnico que
han encontrado los coros para su rápida preparación”.
1977an Herri zahar hau diskoa ere grabatu zuten, hamar kantak
osatutakoa eta ganbara orkestrarentzat eta solistentzat G. Aulestiak
egina. Horietako batek, Itsas Kateak
abestiak, Ondarroan “Canción
Marinera de Euskadi” lehiaketan
bigarren saria lortu zuen.
Ekintza artistiko hauek guztiek
eta irteera ugariek arazo bat baino
gehiago sortu zioten bere agustindar
nagusiekin. Egoera horrek Setien
apezpikuaren bitartekotza behar izan
zuen. Beronek alde guztien arteko
bilera batean Aita Agustindarrak
Elizaren “aggiornamento” batera animatu zituen unean uneko gizartera
hurbiltzeko, Elizaren asmoa den
bezala.
Hasieran dena konponduta
zegoela zirudien arren, ondorioak ez
ziren berak espero zituenak eta musikari ondarrutarra alde egitera behartu
zuten. 1978ko martxoaren 19tik urte
horretako uztailaren erdialderarte
Granadako hiriburuko parrokia batean egon zen.
“Kresala” Jolas eta Kultura
Elkartea, hurrengo lerroek frogatzen
dutenez, kasuari konponbidea ematen saiatu zen:
“[...]
esta
Sociedad
Recretativo-Cultural “Kresala”
de Ondárroa, vinculado estrechamente a su pueblo desde hace
muchos años, ha acordado en la
reunión celebrada al efecto el día
20-IX-1977, dirigirse oficialmente a Ud. a fin de manifestarle
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
115
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
nuestra inquietud con dicho destino y sus consecuencias para esta Sociedad y el pueblo, en general,
ya que Gotzon ha estado fuertemente unido con
nosotros y su colaboración ha sido enormemente
positiva”.
“La inculturización en el apostolado del País Vasco”
izenburua zuen 14 orrialdeko agiri batean jarritako eta bere
nagusiei zuzendutako hausnarketa serio baten ondoren,
Ordena Agustindarra utzi eta Euskal Herriko klero sekularrera igarotzea erabaki zuen.
Bi urte pasatu eta gero, gauza bitxi bat gertatu zen, G.
Aulestiari ordena agustindarreko goi mailako agintari batek
begirunez eta maitasunez beteriko gutun bat bidali zion,
non komentura itzultzeko gonbitea egin zion:
“hago votos para que tengas un verdadero
éxito apostólico. Pero ¡cómo me gustaría que retornases con nosotros! Sentiría una gran alegría. Los
años no hacen desaparecer tantos ideales vividos en
común, tantas luchas y tantos esfuerzos. Pido a Dios
que se haga el milagro”.
Baina ordurako bera oso zoriontsu eta pozik bizi zen
eta “miraria” ez zen egin, eta gonbitea eskertu zuen arren
Urnietan apaiz jarraitzea nahiago izan zuen. Bitartean,
1978ko udaren zati bat eta bere erlijio egoera konpontzeko
itxaron beharreko hurrengo hilak atseden hartzeko ondo
etorri zitzaizkion, gainera musikari erabat emana egon zen
eta bi disko armonizatu eta orkestratu zituen: Luzaideko
Iantzak (I eta II).
Beste alde batetik, denbora aurrera joan ahala, bere
erlijio egoera konpondu nahi zuen: klero erregularra edo
fraide izatetik klero sekular edo parrokiako apaiza izatera
igaro. Nahiz eta Gipuzkoan urte asko bizitzen zeraman, G.
Aulestia beti bizkaitar sentitu zen (eta, jakina, Bilboko
Athleticen jarraitzaile) eta horregatik Bilboko elizbarrutian
sartzeko ahaleginak egin zituen.
Hala ere, bere lurraldeko eliz aginteriekin ez zuen
akordiorik lortu eta berriz ere Donostiako apezpikuarengana jo zuen. Setien jaunak borondate onez hartu zuen (gure
ondarrutarrak sekula ahaztu ez zuena)
eta proba moduan apaiz lagunkide bezala bidali zuen Urnietako parrokiara.
URNIETA (1978-1980)
G. Aulestiarentzat herri honetan
emandako ia bi urte horiek oso osasungarriak izan ziren. Alde batetik,
Zegamako (Gipuzkoa) Joxe Goiaren
guraso euskaldunengandik maitasun
handia jaso zuen, zeren beraiek apaiz
taldea zaintzen baitzuten. Gotzonek beti
biziki maite izan zituen.
Bestetik, apaiz lagunen ondoan
eta herriko jendearekin harremanetan
bere euskara nabarmen hobetu zuen,
gainera “euskara batuan” alfabetatu egin
116
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
O N D A R R O A ,
K A B I A
zen, A.E.B.-etako senideekiko konrrespondentziak frogratzen duenez. Honez gain, M. Lurdes Iriondo eta X.
Leterekin izandako harremanen bidez euskal kultura hobeto ezagutzeko aukera izan zuen.
Arlo musikalari dagokionez, berarengan ohikoa
zenez, ez zen geldirik egon: parrokiako korua sortu zuen,
berarentzat Eliz-Abestiak I (1979; 4 a.m.-etarako organoak
lagunduta) hogei eta hamar kantuko bilduma konposatu
zuen; Santa Ageda korua prestatu zuen; Maite Idirinen
Ahizpatasuna (1979) diskoaren bederatzi abestietako zortzi
armonizatu eta orkestratu zituen, baita Donostiako
Ihauteriak (1979; Carnaval Donostiarra) ere, non Zubi
Zahar ereserkia sartu baitzuen, Ondarroako izen bereko
ikastolaren inaugurazioarako konposatua eta Pasaiako
“Tirri-Tarra” fanfarreak interpretatua.
Urnietan zegoen bitartean, Sevillako Katedral
Metropolitarreko Kapera Maisu postua eskaini zioten,
baina gonbite horri uko egin zion oso baldintza onak proposatzen zizkioten arren; eta, bere apezpikuari kontsulta
egin ondoren, Euskal Herrian geratzea erabaki zuen. G.
Aulestiak beti pentsatu zuen euskal musika konposatzeko
ingururik egokiena eta sustraiak ezartzeko lurrik onena euskal lurra zela. Gainera, artista izateko bere bokazioa oso
handia zen:
“llega hasta tal punto la necesidad de tener
que expresarse que resulta casi fisiológica”.
AIETEKO PARROKIA (1980-1982)
1980an Donostiako Aieteko parrokiara apaiz lagunkide bezala bidali zuten eta han “Gurutziaga Abesbatza”
sortu eta zuzendu zuen. Lehen emanaldia 1980ko abenduaren 8an egin zuten. Nahiz eta parrokia honetan artista lanak
egiteko egoerarik hoberena ez aurkitu, bere produkzio
musikala handia izan zen. 1980an Euskal Kondaira konposatu zuen, Euskal Herriko historiako pasarterik garrantzitsuenak jasotzen dituena, X. Lete eta X. Amurizaren letrekin. Bere jatorrizko bertsioan obra hau oso aurreratuta
dago, baina bukaera eman gabe geratu zen, zeren, egilearen arabera,
Haur eremutik
irten gabe Jolastuko
gara obra (1980;
umeentzako hamar
bilduma,
abestiko
ganbara
orkestrak
lagunduta eta L.
Iriondoren letra) aipatu beharra dago.
Erlijio kantuen alorrean Aietetik Kantari
(1982) diskoa oso
garrantzitsua da letren
eta musika koralaren
kalitateagatik. Hamalau abestiz osatutako bilduma da 4
ahots mistoetarako organoak lagunduta. Disko hau, baldintza kaskarretan grabatuta dagoen arren, euskarazko urte
liturgikoaren kantu bildumarako meritu handiko ekarpen
onuragarria da. Bukatzeko aipagarria da 23 kantuz osaturiko Eliz Abestiak II (1982) izeneko bilduma herriarentzat eta
organorako.
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Batzordeko kide izendatu zuten. Karguotan hogei urtez, hil
arte, iraun zuen. Azkenik, Ama Salestarren komentuan bere
obra handiak konposatzeko toki eta isiltasun ezin hobeak
aurkitu zituen.
Azterketetarako ariketa moduan aurkeztu zituen
obren artean honako hauek nabarmentzen dira: Esperpento
(1983; 46 orrialdekoa; Ramón Mª del Valle Inclánen testuari buruzko eszena, abesbatzarentzat 4 a.m.-etarako eta
solistentzat orkestra sinfonikoarekin); Fuga Vocal (1983; 4
a.m.-etarako); Scherzo (1983; hari laukotearentzat); Fuga
Instrumental (1983; 22 orrialdekoa; laukote instrumentalarentzat); Magnificat (1983; 38 orrialdekoa; abesbatzarentzat, solistentzat eta Orkestra sinfonikoarentzat); Escena
dramática (1984; 35 orrialdekoa; Hamleten testuari buruzkoa Orkestra sinfoniko eta solistarentzat).
DONOSTIAKO KONTSERBATORIOA.
KATEDRALEKO ORGANOJOLEA. AMA
SALESTARREN KAPERAUA (1983-2003)
1982an, Setien apezpikuak, G. Aulestiaren prestakuntza musikalaz jabetuta, Donostiako Goi Mailako
Kontserbatorioko oposizioetan aurkezteko animatu zuen.
Aieteko Oloriz-Gorostiaga adiskideen etxean kontzentratuta, prestatu zituen eta 1983an armoniako laguntzaile plaza
lortu zuen.
Urte horretan bertan Artzai Onaren Katedraleko
organojole, Ategorrietako Ama Salestarren kaperau eta
Euskal Herriko Musika Sakroaren Elizbarruti arteko
“una posterior audición del
Rey David de Honnengger me suscitó nuevas ideas y espero hacer
una revisión del material porque
la letra merece la pena”.
G. Aulestiari ere Erein argitaletxeak deitu zion material didaktikoa
argitaratzeko: ikastoletan euskara
ikasteko metodo bat. Horrela Txalo
Pin Txalo II (24 abestiz osatutako bilduma, ganbara orkestrak lagunduta,
A. Lertxundiren letrak eta X. Lete, L.
Iriondo eta A. Valverdek interpretatuak), eta Txalo Pin Txalo III (1981;
antzeko egitura baina oraingoa
Errenteriako “Orereta” Ikastolako
umeek interpretatuta).
Donostia, 1985. Donostiako Kontserbatorioko irakasle.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
117
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Técnicas compositivas del siglo XX liburua.
TÉCNICAS COMPOSITIVAS
DEL SIGLO XX (I. TOMOA).
Liburu honek atal berezi bat merezi du, zeren bere
bitartez G. Aulestiak erakutsi baitu sortzaile musikalaz
gain, musika garaikidearen teoriko handia izan dela. XX.
mendeko bigarren zatiko konpositorerik nagusienen obrarik garrantzitsuenak aztertu ditu, haustura tonaletik hasita
gaurko estetiketaraino.
1990ean, E. Elizondorekin batera, laborategi elektroakustikoa diseinatu eta abian jarri, eta hil arte bere zuzendaritza eraman zuen. Donostiako prentsak laborategi horri
honelaxe iritzi zion:
“de los más avanzados del país [...] sólo el Reina
Sofía es más complejo”.
Lan hau iganderoko Katedraleko organojole betebeharrarekin bat eraman zuen, gainera Ategorrietako moja
salestarren kaperaua zenez, eguneroko meza ere ematen
zuen.
Baina G. Aulestiak, bere obra zabalak erakusten duenez, sorkuntza musikalaren arloan ordu ugari eman zuen.
Berak beti pentsatu zuen bere musikazaletasuna Jainkoaren
dohaina zela, garatu beharreko gaitasuna. Gotzonek azaldu
Ategorrietako Salestarren Komentuko Kaperau (1983-2003)
118
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
zuenez, erlijio eremuan 400 bat obra egin zituen.
1984an Hitzmitz konposatu zuen, orkestrarentzako
preludioa. Izenburuak (berriketa) ez du adierazten nolako
trinkotasuna duen hain atsegintasun handiz entzuten den
obra txiki honek.
1985ean Ixil-ixilik diskoko hamabi abesti herrikoietatik sei armonizatu eta orkestratu zituen Bilboko Orkestra
Sinfonikoarekin E. García Asensioren zuzendaritzapean.
Beren izenburuak honako hauek dira: Ixil-ixilik,
Galtzaundi, Edurra teilatuan, Salamankara, Pello Josepe
eta Bateltxoa kulunkaz.
1985. urteak bere ibilbidean inflexio puntua markatu
zuen. Granadan Luigi Nono, Armando Gentilucci eta
Giacomo Manzoni maisuekin musika garaikideari buruzko
ikastaro batzuk egin eta gero (1985eko uztaila), bere sorkuntza artistikoari erabateko aldaketa eman zion eta arlo
sinfonikoan musika mota hau lantzen hasi zen, ordurarte
garatutako generoak guztiz alboratu gabe.
GORKA AULESTIAK EMONDAKO ARGAZKIAK
Profesionala zen aldetik, buru-belarri ekin zion kontserbatorioko lanari. 1982an armonia klaseak ematen hasi
zen, baina 1983an hutsik zegoen Konposizio Katedraren
ardura ere hartu zuen (1. eta 2. mailak) eta 1989az geroztik
3. eta 4. mailak ere bere gain hartu zituen.
“[...] tengo que felicitarte porque has hecho
un monumental trabajo y además muy minucioso.
Creo que el libro es un buen ejemplo de análisis y
una selección muy amplia de las técnicas compositivas contemporáneas. Seguramente será muy útil
para los compositores jóvenes ya que siempre he
constatado con preocupación que desconocen esas
obras, no tienen partituras y no se han molestado en
oirlas.”
Bigarren tomoa 350 bat orrialdekoa izango da eta I.
Xenakis, G. Ligeti, L. Berio (2003an hil zaigu hau ere,
Aulestia baino hilabete batzuk beranduago) eta K.
Penderecki konpositoreak sartuko dira eta 2004an argitaratua izango da. 60etako hamarkadatik gaur arteko obrak barnean hartuko ditu eta honako gaiak aztertuko ditu: espazioa, denbora eta musika espazial, elektroniko, informatiko
eta ordenagailuak lagundua e.a. Bi liburuok hurrengo pertsona hauek dute helburu: goi mailako kontserbatorioetako
konposizio eta azterketa ikasleak, eta XX. mendeko eta
gaurko estetiketan interesatuta dauden profesionalak.
Donostia, 1990. Kontserbatorioko laborategiko zuzendari.
687 orrialdeko liburu honek harridura sortarazten du
bere zehaztasun akademiko eta egileak erabilitako bibliografiagatik. 50 urteetan konposatutako obrei eta mendeko
hasierarekiko (Debussy, Ravel e.a.) bere konexioari buruzko teorizazio eta ikerketa lana da, halaber Messiaen,
Boulez, Maderna e.a. bezalako egileen lanaren azterketan
eta atonalitate, politonalitate, serialismo, polirritmia, estrukuralismo sistemen eta dodekafonia gaietan sakonduz.
Ondarrutar konpositoreari Tomás Marco kritikari musikalak bidalitako gutun batean ziotson:
Koldo Mitxelena kulturgunea, Donostia,1997an. Técnicas compositivas del siglo XX liburu honen aurkezpena: Gotzon eta Karmelo Bernaola.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
119
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
O N D A R R O A ,
K A B I A
E U S K A L
GOTZON AULESTIAREN OBRAK
K U L T U R A R E N
K A B I A
KARMEL ALDIZKARITIK HARTUTAKO ZERRENDA (242 ZK., 2003-2 APIRILA-EKAINA), GORKA AULESTIAREN KOMENTARIOEKIN OSOTUA.
Azken arnasa eman zuen komentuko lagunekin.
AMAIERA
G. Aulestiak bukatu gabe utzi dituen obren artean,
oso aurreratuta dauden arren, CONCIERTO PARA PIANO
Y ORQUESTA obra dago. Berau Donostiako Goi Mailako
Kontserbatorioan armonia, kontrapuntu, konposizio eta
orkestra zuzendaritzan saritutako Jabier Ituarte Aulestia
bere antzinako ikasle eta lobak osatuko du.
G. Aulestiaren bizitza eta obrari buruzko zirriborro
hau ez nuke amaitu nahi hogei urtez egin zuen pedagogo
eta hizlari lana aipatu gabe.
Konpositore gazte belaunaldi batzuk prestatzeaz gain
(v.g. “Músicos Vascos de Vanguardia”-n parte hartu zuten
Errenteriako Musikaste 1994ko musikariak bere ikasleak
izan ziren); musika garaikideko ikastaro espezializatuak;
hitzaldi ugariak, beraien artean hauek ditugu aipatzekoak:
Oviedoko Unibertsitateko Azterketa Musikalaren
Nazioarteko I. Sinposiumean “Perfil Analítico” buruzko
txostena (1991eko maiatzaren 22-25a), Pabeko
Unibertsitateko Konposizio Koral Ikastaroa (1991), eta
Euskal Herriko Unibertsitateko Munduko Filosofia
Biltzarrerako “Tiempo, Espacio y Continuidad” buruz egindako txostena (1993ko apirileko 19-22a).
120
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
A.- KONPOSIZIOA INSTRUMENTU
BAKARRERAKO ETA ORKESTRARAKO
- PIANO ETA ORKESTRA KONTZERTUA (2001)
(Concierto para piano y orquesta)
Bukatzeko bakarrik esan nahiko nuke G. Aulestiak
ondo jakin zuela batera eramaten apaiz zerbitzuko lanak
(lagunkidea, misiolaria, kaperaua) eta sakon sentitu eta bizi
izandako bokazio artistikoa.
Familia, adiskidetasuna, Euskal Herria, lan profesionala eta apaiz zerbitzua bere bizitzako jomugak izan ziren,
eta Jainkoa eta Kristo Berpiztuarenganako fedea bere kristautzaren oinarria, Biblian eta S. Agustinen doktrinan inspiratua.
Gazte joan zitzaigun, baina bere ekarpen musikala
nahikoa dugu adierazi ahal izateko XX. mendeko bigarren
zatiko euskal konpositorerik nabarmenetako bat izan zela.
Goian bego.
Gorka
Aulestia Txakartegi
GASTEIZ, 2003-IX-1
B.- KONPOSIZIOA ORKESTRA EDO
BANDARAKO
- Beethoven-en 26. Sonataren ORQUESTACIÓN (1970),
andante bariazioak ditu orkestratarako egokitua.
- PRELUDIOA (1970): Orkestra sinfonikorako.
- ZUBI ZAHAR (1979). Banda eta danborradarako ereserkia. izen bereko Ondarroako ikastolaren hasiera-egintzarako egina.
- HITZMITZ (1984): Orkestrarako preludioa.
- URGAZAK (1985): Orkestrarako poema sinfonikoa.
Poema sinfoniko honek 1986an, Euskal Jaien mendeurrena zela-eta, 1. saria lortu zuen Durangoko lore jokoetan, obra sinfonikoen konposizio arloan.
Haurtzarotik egileari hain erakargarri suertatu
zitzaion itsasoari egindako kantu handia da. Etenik gabe
jotzen den hiru mugimenduko poema sinfonikoa dugu:
"Kitolisen itsasmin"; "Olarruen kardala"; eta "Arokaitzari
Brankaz". Obra honen lehen emanaldia 1987ko urriaren
30ean Bilboko Arriaga Antzokian eman zuten, E. García
Asensioren zuzendaritzapean.
- ERAZ, BERAZ, ERRAZ: Orkestra sinfoniko eta tresna
autoktonoentzako musika gunea.
- ORKESTRARAKO KONTZERTUA (1998): Orkestra
sinfonikoarentzako kontzertua, hiru mugimendutan. 42
minutuko iraupena. 306 orrialde. Estreinatu gabeko lana.
G. Aulestia 2003ko martxoaren 14an Ategorrietako
(Donostia) Ama Salestarren komentuko mintzategian infartu baten ondorioz hil zen eta hurrengo egunean bere jaioterriko kanposantuan ehortzia izan zen.
Hileta elizkizunak Ondarroako Andra Mari parrokian
egin zizkioten. Meza Donostiako Elizbarrutiko Bikarioak
(Juan Mª Uriarte apezpikuaren izenean) eta berrogei bat
apaiz lagun talde batek eman zuen. Ospakizun erlijiosoaren
ondoren, hilkutxa G. Aulestiaren konposizioetako baten
akordeez (Hitza haragi egin zen, “Verbum caro factum
est”, Aietetik Kantariko abesti bat) agurtu zuten, Kantaize
Orfeoiak kantatua. Jarraian, hil ondoko omenezko aurresku
baten ostean, txistulari bandak Agur Jaunak jo eta aldi berean bertan zeudenek kantatu zioten.
Oso ugaria izan da Gotzon Aulestiak burutu izan duen lana. Hainbat obra ditu argitaratuta. Jabetza intelektualean erregistratutakoen artean 86 partitura aurkitu ditugu. Zerrendan falta ziren batzuk ere tartekatu ditugu lana ahalik eta osoen biltzeko asmotan. Dena dela, zerrenda honetan ez daude Aulestiak egindako guztiak.
Esan bezala, era askotakoak eta hainbat musika-motatakoak dira. Hurrengo lerroetan dituzu, irakurle, motaren arabera sailkatuta.
Estreinatu gabeko kontzertu bati buruz ezer gutxi
esan daiteke. Aurreratu ahal dugu hiru mugimendukoa dela
eta G. Aulestiaren konposiziorik luzeena. Badira urte
batzuk orkestra handirako sinfonia hau Euskadiko Orkestra
Sinfonikoaren arduradunen eskuetan dagoela eta 2004ko
udazkenean entzun ahalko dela espero dugu, egilearen in
absentia izan arren.
Gotzon eta Gorka anaia.
- PASODOBLE "LUIS OLORIZ" (2000): Obra honen bi
bertsio daude: bandarentzat orkestratutakoa eta bi pianorako prestatutakoa. Andaluzian bizi izandako urteetan zezenketa girora ohitu egin zen.
Bestetik, Gotzon Aulestiak beti kontatzen zuen
Carmelo Bernaola adiskideari entzundakoa: "no se consideraba compositor hasta que no escribió un pasodoble".
Obraren lehen emanaldia Arrasateko Monterron
Jauregian 2000ko ekainaren 24n izan zen, eta E.
Arzamendik zuzendu zuen. Geroago Iruñan (2000ko azaroaren 12an), Irunen eta Errenterian ere interpretatu dute.
- ORKESTRARAKO FANTASIA (2001): Orkestra sinfonikoarentzako fantasia. 15 minutuko iraupena du.
Bere izenburuak adierazten duenez, irudimen eta
fantasiari egindako sinfonia da. Obrak hiru zati ditu: sarrera, abestia eta dantza. G. Aulestiaren arabera, bere egitura:
"obedece a una idea muy sencilla: el desarrollo de una idea
en su declive genera nuevos elementos que a su vez se desarrollan y mueren".
BOSek (Bilboko Orkestra Sinfonikoa) Bilboko
Euskalduna Antzokian 2001eko urriaren 24 eta 25ean lehen
emanaldia egin zuen, baita arrakasta handia lortu ere.
C.- KORUA EDO AHOTSA,
ORKESTRAREN LAGUNTZA DUELA
- EUCARISTIA: Eszena dramatikoa orkestra handi eta
korurako.
- ESPERPENTO (1983): Valle-inclan idazlearen testuan
oinarritutako eszena dramatikoa 4 ahots misto eta bakarlarientzat, orkestra sinfonikoaren akonpainamendua duela.
46 orrialde.
- ESZENA DRAMATIKOA (1984): Shakespeare idazlearen Hamlet testuan oinarrituta, orkestra sinfonikorako,
koruentzat eta bakarlariarentzat. 35 orrialde.
- MAGNIFICAT (1983): Koru, bakarlari eta orkestra sinfonikoarentzako oratorioa. 38 orrialde.
- IXIL-IXILIK (1985): 6 euskal kantu herritarri (Ixil-ixilik,
Galtzaundi, Edurra teilatuan, Salamankara, Pello Josepe
eta Bateltxoa kulunkaz) orkestazioa eta harmonizazioa jartzea.
- BIDEZ-BIDE (1996): Donostiako Artzain Ona elizaren
mendeurreneko ereserkia 4 ahots mistoko koruarentzat eta
organorako. Egokitze hirukoitza orkestra sinfoniko txikirako eta handirako, organoa lagun duela. Artzain Onaren
Mendeurreneko Batzordearen eskariz eginiko obra. Letra
Pello Esnal euskal idazlearena da.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
121
E U S K A L
K U L T U R A R E N
Obra 1997ko uztailaren 30ean Euskadiko Orkestra
Sinfonikoak eta Donostiako Orfeoiak interpretatu zuten.
Egileak kalitate musikal garaikidearen eta izaera
herrikoiaren arteko oreka bilatu zuen, halaber obra otoitz
eta hausnarketa leku bihurtzeko asmoz. Organorako, koru
eta orkestrarentzat egindako konposizio honetan G.
Aulestiak hiru elementu islatu nahi izan zituen: xalotasuna,
samurtasuna eta konpromisoa.
1984ko maiatzaren 18an Errenteriako Musikastean
estreinaldia egin eta 1986ko abuztuaren 22an Donostiako
48. Musika Hamabostaldian interpretatu zuten.
- EUSKAL KONDAIRA (1980): Euskal Herriko historiaren estanpak. Ahots eta kamera-orkestrarako musika-guneak. Xabier Leteren eta X. Amurizaren letra du.
E.- KONPOSIZIOA AHOTS ETA
KAMERA-ORKESTRARAKO
- ARDU, ARDU (1965): Piano eta haize-instrumentuetako
kalejira. Korua bi ahotsetan.
Obra hau bere anai-arreba Amaia eta Txomin
Ituarteri eskainia dago.
- AMETS EGIN DOT (1966): Ahots bakarrerako abestia,
kamera orkestraren akonpainamendua duela. Lehen saria
Euskal Abestiaren III. Jaialdian (Coliseo Albia Antzokia,
Bilbo 1967-03-12).
- MUNDU BALTZEAN; ARRE ORRU; BOST KANPAI;
NIK EZ DAKIT (1966): Ahots eta kamera-orkestrarako
abestiak. Augustin Zubikaraik egindako letrak.
- ESKARI SAMURRA "SAUSTAN" (1967): 4 ahots misto
eta bakarlariarentzako abestia, piano eta kamera-orkestraren akonpainamendua duela.
- CANTAR ES AMAR (1970): 4 ahots misto eta bakarlarientzako 14 abestiko sorta, kamera orkestraren akonpainamendua duela.
Sorta honetako lau abestiekin Kristau Urak,
Gezurra, Mundu Garratza eta Goratzea (letrak A.
Zubikaraik euskaratuak) EGI BIDEAN (1970) diskoa grabatu zuen Ondarroako "Kresala" koruak lagunduta.
- ITXASO LAPURRA (1976): 6 ahots misto eta bakarlariarentzako abestia, tresna autoktonoen akonpainamendua
duela. 47 orrialdeko obra. 2. saria Abesbatzentzako Bizkaia
lehiaketan, Bilbon, 1976an.
- ZUZENTZA (1976); AMAREN KEZKA (1976);
BERTSOLARIA (Joxe Martin Apalategiren letrarekin eta
Fernando Aire Xalbador bertsolariari eskainia) (1976);
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
- HERRI ZAHAR HAU (1977): 10 abesti biltzen dituen
sorta, kamera orkestrarako eta bakarlarientzat. EDIGSA-k
Donostian argitaratuko diskoa.
D.- ANTZERKI MUSIKALA
- ATAKO BANDAN (1975-76): Poema sinfonikoa bakarlarientzat, 4 ahots mistoko korurako eta kamera orkestrarako.
Xabier Leteren letrak. 1977an diskan grabatua.
O N D A R R O A ,
EUSKAL-HERRI BERRIA (1977): 4 ahots misto eta
bakarlarientzako abestiak kamera-orkestraren akonpainamendua duela. EDIGSA-k Donostian argitaratutako
ATAKO BANDAN diskoan.
- AHIZPATASUNA (1979): Maite Idirin (sopranoa) abeslariaren diskorako harmonizazioa eta kamera-orkestrarako
prestaketa. ELKAR-ek Baionan argitaratua.
- EGIA BAT ESATEAGATIK (1968): Sopranoarentzat eta
errezitatzailearentzat eginda dago, lau eskutarako piano,
harpa, txelorako eta perkusio taldearentzat Gabriel
Arestiren Harri eta Herri poematik ateratako letra.
122
K A B I A
- JOLASTUKO GARA (1980): Haurrentzako 10 abesti biltzen dituen sorta, kamera orkestraren akonpainamendua
dutela. Lurdes Iriondoren letra du. EDIGSA-k Donostian
grabatuta.
- TXALO PIN TXALO II (1980): Euskara ikasteko metodoa. Ahotserako 24 kantu, kamera orkestraren akonpainamendua dutela. Andu Lertxundiren testua du. EREIN-ek
argitaratua eta Donostiako IZ-en grabatua.
- TXALO PIN TXALO III (1981): Euskara ikasteko metodoa. Ahotserako 24 kantu, kamera orkestraren akonpainamendua dutela. Andu Lertxundiren testua du. EREIN-ek
argitaratua eta Donostiako IZ-en grabatua.
- ERESI: Biolontxelo, piano eta korurako elegiazko kantua.
- TEMA CON VARIACIONES (2000): Kamera orkestra,
piano eta organoaren laguntzarekin.
F.- KORUA ETA/EDO AHOTSA,
GEHI ORGANOA (TEKLATUA)
- "ARTZAI ONA" MEZA (1965): Herri eta koruarentzat,
organoaren akonpainamendua duela. Donostiako
Elizbarrutiko Lehiaketan onartua. Bere adiskide Andres
Herrerarekin batera konposatutako meza
- MARÍA, MADRE DE LA IGLESIA MEZA (1967): 4
ahots mistoetarako eta herriarentzat organoak lagunduta.
- MISA DE LA ASAMBLEA CRISTIANA: Bakarlari eta
herriarentzat, organoaren akonpainamendua duela.
- SALVE: Herriarentzat eta organorako.
- JOSEPH: Herriarentzat eta organorako.
- DE PIE A TU DERECHA: Antifona herriarentzat eta
organorako.
- MISSA DO IX CONGRESSSO EUCARISTICO
NACIONAL DO BRASIL (1975): Koru eta herriarentzat,
organoaren akonpainamendua duela. (Lehiaketan aukeratutako letra eta musika - Manaus 1975).
- HIMNO A LA VIRGEN DE LA LUZ: Herriarentzat eta
organorako. José Mª Pemán-en letra du.
O N D A R R O A ,
Ondarroa, 1999ko abuztuaren 6a. “Agur Maria”ren estreinaldia Bide Onera Zineman (XIII. Pedro Mª Unanue Musikaldia). Argazkian goian: Gotzon
Aulestia eta Txomin Ituarte. Behean: Pablo Pascual baritonoa, Ainhoa Garmendia sopranoa, Itziar Barredo pianojolea eta Miguel Olano tenorra.
- HIMNO A SANTO TOMAS: Herriarentzat eta organorako. José Miguel Fernández-en letra du.
- ELIZ-ABESTIAK I (1979): 30 kantu biltzen dituen sorta.
4 ahots mistoentzat, organoaren akonpainamendua duela.
- ELIZ-ABESTIAK II (1982): 23 kantu dituen sorta herriarentzat eta organorako.
- AIETETIK KANTARI (1982): 14 kantu, lau/bost ahots
mistoko koruarentzat, organoaren akonpainamendua duela.
IZ-k Donostian argitaratutako diskoa.
- ALLELUIA: 4 ahots mistoko koruarentzat eta organorako.
- PENTEKONTA: Abestia ahots-laukotearentzat eta organorako.
- MEREZI DUZUN AITORRA (1997): Kantua herriarentzat eta organorako. José Mª Setién jaunaren apezpikuezteiak: (1972 - 1997).
- AGUR Mª (1998): Kantua sopranoarentzat, piano eta
harizko orkestrarako. Bi bertsio dauzka: DO nagusian eta
RE b nagusian. 1999ko abuztuaren 6an Ondarroako Bide
Onera zineman Ainhoa Garmendia soprano ordiziarrak
estreinatuta (XIII. P.M. Unanue Musikaldia).
- NIRE POZTASUNA: Kantua 4 ahots mistoko koru eta
herriarentzat, organoaren akonpainamendua duela. Lisieuxeko Teresa santari, Santaren mendeurreneko batzordeak
eskatuta.
- GURE AITA (2000): Kantua tenorearentzat (baritonoa)
eta pianorako. Bi bertsio daude: RE nagusian eta SI nagusian.
- ZERUKO ERREGINA: Bach-en "In memorian", 4 ahots
mistoko koruarentzat eta organorako.
- ZERUKO ERREGINA: kantua herriarentzat eta organorako.
- JAUNAREN AINGERUAK: "Angelus" kantua herriarentzat eta organorako.
- HONA HEMEN: 4 ahots mistoko koruarentzat eta herriarentzat, organoren laguntza duela. José Mª Zunzunegi jaunaren letra du.
- MAITA EZAZUE: Kantua 4 ahots mistoko koruarentzat
eta herriarentzat, organoaren laguntza duela. Xabier
Basurkoren letra du.
- ELIZKIZUN LITURGIKOAK I (Oficios Litúrgicos)
(2001): Juana Francisca F. de Chantal santaren jairako,
kantu eta organorako. Salestar Ikustaldi-Ordenak eskatuta
Ama Salestarren orduen liturgiarako. 82 orrialde.
- ELIZKIZUN LITURGIKOAK II (Oficios Litúrgicos)
(2001): Andra Mariaren ikustaldi jairako; kantu eta organorako. Salestar Ikustaldi-Ordenak eskatuta. 68 orrialde.
- SYLVIARENTZAT (2002): Ahotsaren eta pianoaren
laguntzarekin. Egilearen beraren euskarazko eta gaztelaniazko letrarekin.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
123
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
G.- BAKARLARIA DUEN EDO EZ DUEN
"A CAPELLA" KORUARENTZAT
- CAMPANITAS (1962): Kantua lau ahots baxurentzat eta
tenorearentzako soloa.
- BATELETAN (1962): Kantua 6 ahots mistorentzat eta
soprano eta tenorearentzako soloak. Bere arreba Amaia
Aulestiari eskainita dago.
berdinetan. TXIO-TXIOKA sortan
Gipuzkoako abesbatzen federazioa.
O N D A R R O A ,
argitaratua
-
- UHINAK KULUNKARI (1988): Haur-koruarentzako
kantua hiru ahots berdinetan. L.M. Mujikaren letra du.
TXIO-TXIOKA sortan argitaratua - Gipuzkoako abesbatzen federazioa.
- NOR DA PEKATARI (1976): kantua 4 ahots mistorentzat
eta bakarlariarentzat (Tolosako abesbatzek argitaratua).
- NADIN NADILLA (1989): Kantua 4 ahots mistoko
koruarentzat eta sopranoarentzako soloa. J.M. Lekuonaren
letra du.
- EGUN BATEAN (1985): Kantua 4 ahots mistorentzat eta
errezitatzailearentzat. 1986an, Tolosako konposizio lehiaketaren 1.saria.
- NHI (1990): Hiru gune eta ahots-taldeentzako musika.
Donostiako LI. Musika Hamabostaldiak eskatuta eginiko
obra ahots musika garaikideko sailerako. 20 minutukoa.
- FUGA VOCAL (1983) : 4 ahots mistorentzat.
- HAUNDIESTEN DU (1986): Kantata lau abesbatza eta
ahots-laukote bakarlariarentzat.
Konpositore honen sorkuntza artistikoaren ibilbidea,
eskola abertzalearen zertzelada garbiak dituen estetika
baten eragina duena, geroago eboluzionatuz joan zen obra
honetan eta NHI-n lengoaia pertsonalago bateranzko behin
betiko haustura lortu arte.
Autoreak baieztatzen duenez, obra hau "pertenece al
comienzo de una etapa compositiva que supuso mi ruptura
estética con el pasado". Estatuko eta atzerriko konpositore
eta kritikarien balorazio batzuek kantata honen garrantzia
ulertarazi ahal digute:
"Composición importante, cimera, del repertorio de carácter religioso en euskera, rica en recursos expresivos...". L. Ondarra (euskal konpositorea)
"Haundiesten du is a complex and imaginative work" (lan oso zaila eta irudimenezkoa da). John
Poole (BBC Singers-en zuzendaria).
"[...] creo tratarse de una obra importante,
hermosa, grande, profunda y de gran valía técnica,
elaborada con la mejor síntesis de los sistemas de
composición actuales". Juan Cordero (euskal konpositorea).
"Es una fascinante partitura". Wermer Pfaff.
"[...] me parece muy interesante, merece la
pena todo tipo de esfuerzos para darla a conocer,
dado que obras a capella de estas dimensiones en
una estética y grafía actual carecemos casi por
completa de ellas". Miguel Groba (Madrileko
Erkidegoko Orkestra eta Ganbarako koru
Zuzendaria)
- ASPALDIAN (1987): Gabon kanta 4 ahots mistorentzat
eta bakarlarientzat. ONDARROA 1988 aldizkarian argitaratua.
- BAT BAKARRA (1988): Haurrentzako kantua lau ahots
124
K A B I A
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
- CORAL: Juan Sebastian Bach-en "in memoriam".
Konpositoreak bere 50. urtebetetzea obra handi hau
sortzean ospatu zuen. Luzea da, a capella kantatua, eta
interpretatzeko oso zaila, baina ez entzuna izateko.
Lehen emanaldia 1990ko abuztuaren 21ean
Donostiako Udaletxean eman zuten, "Cluster Abesbatzak"
interpretatua Juanjo Menaren zuzendaritzapean.
Konpositore
ondarrutarraren
etorria
J.M.
Lekuonaren poesia izan zen, hain zuzen Muga Beroak
(1973) liburuko "Hondarrean idatzia" olerki luzea. Poema
horretan oinarrizko lau elemento (lurra, sua, ura eta haizea)
dituen unitate kosmiko bat agertzen da Pierre Teilhard de
Chardin (1891-1955) paletontologo frantses ospetsuaren
teoriekin bat etorriz.
G. Aulestiaren iritziz, gizaki kosmikoak (NI) bere
dimentsioa lortzen du alteritatea aurkitzean. "Niak" "Hia"
aurkitu eta berarekin bat eginik transzendentziara doan
NHIa sortzen da.
H.- KAMERA-ERAKETARAKO
KONPOSIZIOA
- GERNIKAN GERTATU ZEN (Événement à Gernika)
(1967): Pianorako obra.
Hiru aldiz interpretatua izan da: Errenteriako
Musikastean (1984-V-18), Zumaiako Nazioarteko Jaialdian
(1990-VIII-5) eta Donostiako 48. Musika Hamabostaldian
(1987-VIII-21).
Egilearen arabera,
"Gernikako bonbardaketaren gertaera historikoari buruzko zertzelada adierazten du".
- EZINA (1970): Flauta, oboe eta bi gitarrentzako ikerlan
dodekafonikoa. 1984ko maiatzaren 18an Errenteriako
Musikastean estreinatua.
- LUZAIDEKO IANTZAK (I ETA II) (1978): Luzaideko
dantzen gaineko bi diskoren harmonizazioa eta orkestazioa.
Donostiako EDIGSA-k argitaratua.
- DONOSTIAKO IHAUTERIAK (Carnaval donostiarra)
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
(1979): 18 euskal gai herritarri fanfarriarako konponketak,
harmonizazioa eta orkestazioa. Tirri-Tarrak interpretatu eta
Donostiako EDIGSA-k argitaratua.
- SCHERZO (1983): Hari-laukotearentzat.
- FUGA INSTRUMENTAL 1 (1983): haizezko laukotearentzat. 22 orrialde.
- ROMANZAS: Pianorako bi pieza.
- FUGA INSTRUMENTAL 2: Haizezko septetoarentzat.
- JOSTARI: harizko laukotearentzat
- MINUETO: pianorako.
- HAIZEA (1989): Flauta eta pianorako fantasia.
Ondarroako Bide Onera zineman 2003ko uztailaren 26an
estreinatua (Ondarroako XVII. P.M. Unanue Musikaldia).
- ANTZALDATZEN (1990): Organorako eta bi tronparentzat. Obra hau enkargua da, Santanderreko Nazioarteko 39.
Jaialdiarako.
Lehen emanaldia 1990eko abuztuaren 4an
Comillasen eman zuten E. Elizondok eta J.A. Ballesterosek
(biak Donostiako Goi Mailako Kontserbatorioko katedradunak) eta Hanz Pikak (Municheko Orkestra Sinfonikoko
tronpa solista). Konposizio hau musika garaikidearen estetikaren barruan sartzen da eta bertoko prentsaren arabera
oso txalotua izan zen.
- HARIZKO LAUKOTEA (1992): harizko laukotearentzat.
Francisco Escudero jaunari eginiko omenaldia. Donostiako
LIII. Musika Hamabostaldiaren eskariz eginiko obra.
Etenik gabeko hiru denborako lana da.
Egileak zioenez:
"está llena de trinos, trémolos, glissandos,
pizzacatos, notas repetidas y percutidas".
Gainera interpretatzaileei konposizio zaila dela adierazten die:
"obliga a moverse sobre el registro de la virtuosidad".
Bi urte geroago (1994ko abuztuaren 25ean)
"Moskuko Laukoteko" kideek ("Birtuosoak") Donostiako
San Telmo Museoan interpretatu ahal izan zuten. Lan honi
buruz G. Aulestiak agertu zuen:
"representa el acabamiento más difícil y más
exigente del oficio de compositor".
Horregatik obra honek poztasun handia eman zion
eta esan zuenez:
"ha supuesto para mí uno de mis mayores
retos y goces espirituales".
- ARANTZA ARTEAN (2001): Arantzazuko ereserkiari
buruzko bariazioak dituen gaia. 500. urtea antolatzeko eratutako Arantzazuko Aita Frantziskotarren batzordearen
eskariz.
I.- ELEKTROAKUSTIKA
- RACCONTO (1997): obra elektroakustikoa eta txistua.
Ordenagailu sintetizadoreko hotsez beteriko musika
elektroakustikoak ondarrutar konpositorea ere erakarri
zuen. Berak Bartzelonan Gabriel Brncic-en zuzentzaritzapean Phonos Laborategian 1987 eta 1988an egindako musika elektroakustiko ikastaroetan parte hartu zuen. Interes
honen erakusgarri, 1997an txistu edo silboterako obra esperimental hau konposatu zuen Txistulari aldizkariaren
enkarguz, non argitaratua izan zen (1997-3, 191.zk:58405863).
Konposizio honek J.M Lekuonaren Mimodramak eta
Ikonoak (1990) liburuko "Racconto 2" olerkia du etorria.
Gure konpositorea musika garaikidea eta txistuaren soinu
tradizionala batzen saiatu zen eta obran txistua bera da
narratzailea. G. Aulestia inoiz ez zen musikaren iraganarekin konformatu eta pentsatzen zuen irakaskuntza tradizionalak Parisen ikasitakoari galga jarri ziola (kontserbatorioa
=kontserbatu). Behin baino gehiagotan adierazi zuen:
"hace falta airear las aulas, que la vanguardia entre en los conservatorios".
du:
Erabilitako baliabideei dagokienez, egileak aitortzen
"la partitura tiene una escritura inicialmente
tradicional. Seguidamente se vuelca a un secuenciador y desde un sintetizador se van aplicando los
límites deseados. Con el soporte de una Sample Cell
se introducen también los efectos pertinentes hasta
conseguir la elaboración definitiva".
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
125
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Ondarroa, 2001eko ekainean. IV. Zapato Azule. BOLO-BOLO
O N D A R R O A ,
Arantzazu. Gotzonek amaitu zuen azken lana.
H.- ORGANORAKO KONPOSIZIOA
- ARANTZAZU: HARKAITZ, ELORRI, LORE (2003): organorako konposizioa. Obra hau Donostiako 64. Musika
Hamabostaldiaren enkargua da, frantziskotarrek
Arantzazun 500 urte bete dituztela ospatzeko. Hiru zatitan
sailkatuta dago: AMETS TOKI, OTOITZ LEKU eta PIZKUNDEA.
Nabarmendu beharreko gertaera hunkigarria dugu
egilea obra hau entregatu eta egun batzuk geroago hil egin
zela, hortaz, bere hil ondoko obra dugu.
"Disfruto con la obra de Aulestia [...] es una
obra difícil, que no se aprende en cuatro días [...].
En conjunto, sin ser muy de vanguardia, sí resulta
muy moderna, con acordes muy extraños y estridentes y con mucha sonoridad y espectacularidad final"
(GARA, 2003-VIII-2).
"es una composición muy elaborada y compleja dotada de una inmensa fuerza" (EL DIARIO
VASCO 2003-VIII-1).
PatxiUribarren Leturiaga
Gotzon Aulestia Txakartegi
Baita ere hau dio:
Antxon Zubikarai kritikari musikala honela agertzen
zaigu La Quincena aldizkarian (9.zk. 2003ko abuztua):
"Arantzazu está estructurada en tres partes,
Amets Toki, Otoitz Leku y Pizkunde, que corresponden a otros tantos poemas de Iñaki Beristain.
La primera se inicia de una forma lenta, en
mezzoforte y en crescendo, como buscando sonoridades plenas. Una secuencia descendente da paso a
un episodio de mayor complejidad y viveza rítmicas.
O
"Otoiz leku" es la página central, la más recogida de las tres, con un sesgo melódico de gran
intensidad, con un encaje armónico de poética
expresividad. No falta tampoco la parte contrastante, enérgica, ni las progresiones escalísticas que dan
cierto aire concertístico a un pasaje de la página.
La tercera pieza, "Pizkunde egunsentia", que
se inicia con una imitación escritural "alla tocatta",
presenta una configuración de aire más inquieto e
incisivo, con un pasaje casi dancístico, muy ritmado, prácticamente cruzado sobre una fluencia continua de semicorcheas. El pedal interviene en este
juego en el que, aunque no responde a una transposición exacta de danza cantada vasca, sí que nos
remite al comportamiento de los componentes melódico-rítmicos de esta variante folklórica euskaldun.
El final de la obra está revestido de una espectacularidad del mejor toque".
Estreinaldia Donostiako Andra Mari Basilikan
2003ko abuztuaren 5ean egin zuten eta Jose Manuel Azkue
euskal organojole ospetsuak interpretatu zuen. Oiartzuar
artista honen esanetan:
126
Vuelve el aire sosegado inicial en un pasaje lento,
que empalma con la última gran fase de este primer
número.
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
KARMEL ALDIZKARITIK HARTUTAKO ZERRENDA
(242 ZK., 2003-2 APIRILA-EKAINA),
Gorka Aulestia Txakartegi
-REN KOMENTARIOEKIN OSOTUA.
X
INGURUNE FONETIKOAK
ERAGINDAKO BUSTIDURAK
ONDARROAKO EUSKARAN
Koldo Alijostes Bordagarai
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
127
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
X
Behar honen helburu nagusia, Ondarroan gaur egun,
eguneroko bizitzan, egiten den berba moduaren ataltxo bat
ikertzea izan da. Aztertzen den gaia, izenburuak dioen lez,
Fonologiaren esparruan kokatzen da. Ondarroako euskara
jasotzeko saiakera garrantzitsuena Karmele Rotaetxek
1979an burutu zuen, lan zabala berau. Baina Rotaetxek bustiduren gaia ez dau gehiegi jorratzen eta horregatik heldu
netzan gai honi.
Hizkuntza azterketa hau aurrera eramateko ezinbesteko
izan diren lekukoak aipa nahi nituzke, herriko euskararen
berba islatu dabenak hain zuzen ere. Eskerrak eman nahi nizkieke Nati Etxaburu Larrinaga, Rita Bedialauneta Etxaburu,
Jon Iñaki Aristi Azpiazu, Nerea Ramos Elordi, Mª
Illarramendi Bedialauneta eta Aitor Etxanori, izan genituen
berbaldietan izan zuten jarrera lagungarriagatik.
L
AZTERGAIA AZALDUZ ETA MUGATUZ
ARGAZKIAK: LORE BENGOETXEA IBAZETA • NEKANE AKARREGI AMUTXASTEGI (Ondarroan, 2000-2003)
ehenik esan behar dugu hizkuntzaren atal garrantzizkoa den
Fonologiaz arituko garela, bilakabide fonologiko zehatza
batzuetaz. Hizkera arruntean, buruan dugun ahots ideia gauzatzean beste hots batez ordezkatzen dugu maiz. Ordezkatze hori fonetikoki azal badaiteke, bilakabide fonologiko bat gertatu dela esaten
dugu. Adibide bat aurreratze arren, il hitza: buruan duguna il da, baina
berbaldian illdde ahoskatzen dugu. Guk aztertuko ditugun bilakabideak, asimilazioz gertatzen diren bustidurak izango dira, ingurune fonetikoak eragiten dituzten bilakabideak beraz.
128
Jarraitzeko, bustidurak edo soinu sabaikariak (palatalak) zer
diren jakitea komeni zaigu. Ahoskatzerakoan mihiak aho sabaia ukitzean edo hurbiltzean sortzen diren hotsei sabaikariak deitzen diegu.
Badakigu euskarak oro har kontsonante hots busti edo palatal ugari
duela, inguruko hizkuntzekin konparazioan behintzat. Eta Ondarroako
hizkerari erreparatzen badiogu, aurreikuspen batean behinik behin,
fenomeno hau nabaria da.
n eta l hots ozenak, eta d, t, s, z, tz eta ts trabariak, bustitze edo
sabaikaritze deritzon bilakabide fonologiko batez ñ, ll, tt, dd, x eta tx
bihurtzen dira (t > tt, tx; n > ñ; l > ll; d > dd; s, z > x; ts, tz > tx).
Sabaikaritze adierazkorra izango da, hiztunak nahita hitzaren esanahia
aldatzeko egiten duenean, hitzei zentzu afektibo edo txikigarri bat
emateko (’ttantta, pottolo’). Beste sabaikaritze batzuk automatikoak
dira, hiztunak ez du nahita egiten, alboan dituen hotsen eraginez gauzatzen da bustidura.
Euskaran, inguruak eraginda gertatzen den palatalizazioa,
Ondarroako hizkeran gertatzen dena ere beraz, honela azaltzen digu
M.L. Oñaederrak:
"Euskarazko palatalizazioa asimilazio aurrekaria edo
iraunkorra (progresiva edo persistente) dugu. Esaldi bakarrean adieraztekotan, bokal(erdi) palatal goiko edo itxienak ondorengo kontsonanteari bere ahoskune edo artikulazio puntua
"kutsatzen" diola esan daiteke: bokalaren artikulatzaileek
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
(mihi-gaina eta ahosabaia) iraun egiten dute hurrengo kontsonantea ahoskatzean, kontsonantearen ahoskunea aldatuz."
Ondarroako euskaran, bustitze hau, t, n, l, d, s, z, tz, ts hotsen
aurretik [i] bokala edo [j] bokal erdia (i fonema, bokal baten atzetik [j]
bihurtzen da, i eta y hotsen tartekoa) aurkitzen direnean gerta daiteke.
Adibidez, iturria > itxurrixe, bizi > bixi, ginan > giñan, bezalako
hitzetan. Kasu hauek aztertuko ditugu hain zuzen ere.
AZTERKETAREN PRINTZIPIOAK
ETA JARDUNBIDEA
Azterketa sinkroniko bat izan nahi du, Ondarroako gaur egungo
berbaldiaren azterketa. Baina zein berbaldi?
Erregistro jasoa ala arduragabekoa. Helburua eguneroko kaleko
berbaldi arduragabearen azterketa egitea da. Corpusa jasotzeko grabaketak 2002ko gabonetan egin zirenez, hausnarketa sinkronikoa izango
da.
Aztertuko diren asimilazio bustidurak azaltzerakoan erregela
adierazpidea, Generatibisten eredua jarraituz, erabiliko da laburpen
modura: A Æ B / D __ E (A Bn bilakatzen da, D eta Eren artean dagoenean). V bokalak adierazteko erabiliko da eta C kontsonanteentzat. #
ikurrak hitz amaiera azalduko du.
Hotsen transkribaketa ikur ortografikoekin bidez izango da adibideetan, eta azalpenetan [j] irristariaren kasuan IPAn (International
Pholologi Alphabet) oinarrituko naiz, j letraz ez nahasteko.
CORPUSAREN AZTERKETA
Jasotako corpusa sailkatu eta aztertu ondoren, asimilaziozko
bustidura gerta dakiokeen kontsonante bakoitzari jazotakoa azaltzen
joango gara.
l > ll
(i __ V) ingurunean bustidura gertatzen da erregularki, hala nola,
aguazilla, illune, pasillu, eskillara, andrakilleta hitzetan.
Baina kilo, milagru eta kilometro beti busti gabe agertzen dira.
Maileguak direlako izan daiteke bustidura ez gertatzearen arrazoia,
baina mailegu zaharrak ditugu hauek. ibili ere bere horretan agertzen
zaigu gehienetan (lekuko bakarra izan da busti duena).
(Vi __ V) ingurunean bustidura gertatzen da beti eta batzutan [j]
irristariaren desagertzea ere. Hona hemen adibideak: motxaille, ollu.
(i ___ #) ingurunean lekuko batzuk bustitzen dute eta beste
batzuk ez. mutill eta dabill diote nagusiek, baina mutil eta dabil gazte
gehienek. Nagusi batek bakarrik esan zuen ill, beste guztiek il ahoskatu zuten, beraz esan daiteke hitz honetan gaur egun ez bustitzeko
joera dagoela. Aldiz, ill en bi na eta ill eiñ dde kasuetan solas azkarrean l albokariak bokal artean egongo balitz bezala jokatzen du eta asimilazioa gertatzen da.
(i __ C), kontsonante aurretik illddaku, billddurre, illtxeko, ixildu eta ilko ditugu, eta berba katean ill dde, ill ddiz (kasu batean il diz),
il zan. Hemen oro har esan dezakegu ld eta ltz taldeetan sabaikaritzea
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
129
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
X
gertatzen dela eta beste kontsonanteekin ez. ixildu berban bilakabidea
jasango balitz ixillddu emango luke, bilkura oso sabaikoa, beraz ez
bustitzearen arrazoia disimilazio moduko bat izan daiteke.
Jatorriz sabaikaria duten maileguek bere horretan jarraitzen
dute; hala nola botelli, bombilli.
n>ñ
(i __ V) eta (Vi __ V) egoeratan asimilazioa ia beti gertatzen da:
biñe, iñope, ipiñi, sorgiñe, erreiñu, oñak. Dena den, inaguraziñoi bezalako maileguetan hiztunak ez du bustidura gauzatzen.
(i ___ #), hitz amaieran jakin, kalin, ezin (bi nagusik eziñ), fermiñ, bardiñ eta miñ ditugu. Azken hau aipatu behar da miñ andixe esaldian agertzen dela, horregatik bokal artekotzat ere har daiteke. Beraz,
sudurkari hau hitz amaieran gehienetan ez da bustitzen, baina batzutan
bai.
(i __ C) eta (Vi __ C) ingurunetan honelakoak agertzen zaizkigu: inguru, eingo, ainke, inkata, intxaurrak, in bir, zaiñddu, iñddarrak, iñddarra, iñ ddabe indixuk, piñtxura, erremiñtxa.
Garbi ikusten da [j] bokalerdiaren ondoren eta atzetik kontsonante busti gai bat doanean ( nt nahiz nd ) sabaikaritzen dela baina
beste kontsonanteekin ez. nt taldea sortzen denean bi kontsonanteak
asimilatzen dira eta indar handiko bustidura ematen du. nd taldean oro
har asimilazioa gertatzen da bi kontsonanteetan, indixu delarik salbuespena. Hitz honek bilakabidea jasango balu iñddixu emango luke,
bilkura oso sabaikoa. Sudurkariaren ondoren doan kontsonantea belarea denean ez dago bustidurarik, aurretik bokala nahiz irristaria joan
(inguru, eingo, ainke, inkata).
t > tx
Ondarrutarrez, mendebaldeko beste leku batzutan bezala, oro
har ez da ematen t > tt ordezkatzea, baizik eta t > tx.
(i __ V) naiz (Vi __ V) ingurunetan ia beti gertatzen da ordezkatze hau. Adibidez ermitxa, erditxik, itxurriko, lekeitxarra (batzutan
leketxarra), bitxe ‘bi eta’, atxe, atxitxe, kotxaue. Baina itargixe berban
ez da bustitzen, hitz markatu bat dela esan dezakegu.
Lekuko nagusi batek atte, kottaue, eukitte diosku, eta beste lekuko batek, bere amak horrela ahoskatzen zuela esan zidan. Diakronian
ez nuen sartu nahi, baina sortzen zaigun galdera garbia da, t > tt ordezkatzea ote zegoen gaur egungo t > tx honen aurretuk?
(i ___ #), hitz amaieran, baraitx ahoskatu dute hiru lekuko nagusiek, beraz asimilazioa hitz barnean bezala ematen da. Baina hitz bera,
gazteek barai esan dute. Hau da hots sabaikariaren desagertze bat egon
da. Berriro ere diakroniak muturra sartu du hemen.
Bi mailegu agertzen zaizkigu busti gabe: gitarra, jitanu.
d > dd
(i __ V) naiz (Vi __ V) egoeretan ez dut bustidurarik aurkitu.
Adibidez: idar, bidar, zidar eta aide (‘aide hemendik!’ adierazpenean).
130
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
Ordezkatze hau ondarrutarrez ez da gertatzen, ñ edo ll hotsen
ostean ez badoa.
s>x
(i __ V) ingurunean ixildu, bisigu, isabel eta bisitxatu ditugu eta
hemen ere oro har bilakabidea gertatzen ez bada ere, ixildu salbuespena dugu.
Eta salbuespenak duen ingurune fonikoan ez dago ezer berezirik
bilakabidea gertatzea bultzatuko ez duena. Gogoan izan hitz hau n > ñ
bilakabidean aipatu dugula, eta bertan ere joera orokorraren aurka
zihoan. Joera nagusiak jarraituz isillddu ahoskatzea litzateke logikoena. Badirudi hitz intsumisoa dugula hau.
(Vi __ V) egoeran aldiz, maixu dugu eta bai bustitzen da.
(i ___ #), hitz amaieran ere joera berdina dugu, ez dago ordezkatzerik, honako maileguetan: gris, mis.
z>x
(i __ V) kasuan joera ezberdinak nabari dira. Alde batetik ixurde, gixona, ixan, bixi, eixun eta elixan ditugu asimilazioa gertatuta, eta
bestetik zer dabizu, eizu, izari, izerdixe, bizarra eta izarra bustidurarik
gabe. Bitxia da eizu eta eixun berbena. Bata galderetan erabiltzen da,
eizu hori? ‘egin duzu hori?’ bezalakoetan, eta bestea honelako aginduetan: eixun hori txo! ‘egin ezazu hori txo!’. Ikusten da bilakabide
hau gertatzeak edo ez, funtzio gramatikal bat betetzen duela
(i __ C) eta (Vi __ C) ingurunetan aizti, aixkora eta bixkorra
ditugu. Lehenaren kasuan ez da bustidurarik gertatu. Gainontzekoetan
bai, atzetik k belare ahoskabea dutelako izan daiteke.
(i ___ #) eta (Vi ___ #) egoeretan ere ez dugu bateratasunik, nox,
gorriz eta marroiz ditugu. Badirudi asimilazio hau ere ez dela nahitaezkoa.
Hitz katean etorri zin dugu eta ez dago asimilaziorik.
tz > tx
(i __ V) naiz (Vi __ V) ingurunetan bustidura gertatzen da honako hitzetan: atxetan, atxekixe, bixitxi.
Baina aritze dioskute zuhaitz mota izendatzeko. Bustidura ez
gertatzeko ez dago azalpen fonetiko garbirik, baina bestelako bi arrazoi egon daitezke, bata atxe (harkaitza), atxe (aita), atxe (hizkia)rekin
bereizketa bat egiteko beharra, eta bestea kostako herria izanik ez dela
oso erabilia, kasu berezietan bakarrik esaten dutela. Aztertzekoa izango litzateke Ondarroako baserri bakanetan nola esaten den.
Bestalde bitze eta lapitze ere baditugu bustidurarik gabe.
ts > tx
(i __ V) egoeran ez dago bustidurarik, itsoso eta itsu naiz itzu
agertzen zaizkigu eta.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
131
O N D A R R O A ,
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
ONDORIOAK
X
Ikerketatxo honen sarreran aipatzen nuen, aurreikuspen batean,
azaletik behatuz Ondarroako hizkeran soinu sabaikari ugari agertzen
zela, eta azterketa honek irudipen hori baieztatzen du. Bustidura hauen
nondik norakoak azaltzeko beraz, korpusaren hausnarketatik ateratzen
ditudan ondorioak laburbilduko ditut.
l, n, t, z eta tz kontsonanteek asimilazioa jasaten dute, i bokalaren ostean eta bokal aurretik doazenean. Baina bilakabide hau gehienetan gertatzen bada ere salbuespenak agertzen dira. Beraz, esan daiteke ingurune honetan eta aipatutako kontsonanteekin bustidura bilakabidea gertatzen dela, baina ez dela nahitaezkoa.
[j] bokal erdiaren ostean eta bokal baten aurretik, l, n, t, s, z eta
tz beti bustitzen dira. Hemen nabari da irristari honek sabaikaritze asimilazioa eragiteko duen indarra.
Kontsonante aurretik bustidura prozesu hau gutxiago gauzatzen
da. ld, ltz, nd, eta nt taldeak sortzean bi kotsonanteak bustitzen dira, eta
zk taldea berriz xk bilakatzen da. Gainontzeko kasuetan ez da sabaikaritze asimilazioa gertatzen.
Hitz amaieran ere bustidura prozesuak gutxiago ematen dira, eta
zalantza edo joera desberdinak agertzen zaizkigu. l kontsonante albokariaren kasuan sabaikaritzea ez gertatzeko joera nabari da. Belaunaldi
desberdinen arteko ahoskatze diferenteak daude, nagusiek bustiduraz
ahoskatzen dute eta gazteek ez. n eta z ahoskatzean, hitz amaieran, hitz
batzutan sabaikaritzen dira eta beste batzutan ez. Ez dut joera garbirik
ikusten.
Hau ikusita, ondarrutar hiztun arruntak bere berbaldian burutzen
dituen asimilaziozko bustidurak, erregela adierazpide laburdura erabiliz, hauek izango lirateke:
1. l > ll, n > ñ, t > tx, z > x, tz > tx
(i __ V)
2. l > ll, n > ñ, t > tx, s > x, z > x, tz > tx
(Vi __ V)
3. ld > lldd, ltz > lltx, nd > ñdd, nt > ñtx, zk > xk
(i __ C)
Bestalde, gogoan izatekoa da ere, asimilazio bustidurak ez ezik,
ondarrutarrez hots sabaikari ugari agertzen direla. Bustidura adierazkorrak alde batetik (potxolu) eta bestetik kontsonante palatal epentetikoak sartzeko joera (ogixe, sarixe, manifestaziñoi, indiziñoi) dagoelako.
Guztiari gain begirada bat botaz, lau gauza aipatuko nituzke:
-Oro har bustidurak egiteko joera.
-Bilakabide hauek ez direla nahitaezkoak.
-tx hots bustiaren nagusitasuna aipatuko nuke, t naiz tz-ren saibakaritzeak berau sortzen bai dute.
-Hitz amaieran bustidura ez gauzatzeko joera.
Amaitzeko, eta hausnarketa honetan zeharka agertu direnez, diakroniaz ohartxo batzuk azaldu gura nituzke.
Lehenik, t > tx bilakabideaz aipatu gura nuke lekuko nagusi
132
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
O N D A R R O A ,
batzuk adierazitakoagatik, eta K. Rotaetxeren lanean
(1978) agertzen den korpusa kontuan izanik, urte asko ez
dela Ondarroako hizkeran t > tt bilakabidea bizirik zegoela. attitte eta atte erabiltzen zen lehen, atxitxe eta atxe aldiz
gaur egun.
Bigarrenez, nagusiek hitz amaieran l > ll bilakabidea
darabiltela agertu zaigu eta gazteek ez. Despalatalizazio
prozesu baten aurrean egon gaitezke hemen: mutill > mutil,
dabill > dabil .
Eta azkenik, bustitze/ez-bustitze gertaerekin zer ikusirik ez badu ere, aipatzekoa da nagusiek baraitx diotela eta
gazteek barai. Beraz, hitz amaierako bustiduraren desagertze joera dagoela ematen du.
Aipatu beharrean nago lantxo honek hutsune bat
duela, Ondarroako auzoa den Gorozika kontutan ez duela
hartu, eta oso interesgarria litzateke Ondarroako kale-gunea
eta Gorozikaren arteko berba moduen konparazioa egitea.
Hurrengo baterako lagako dugu.
Azken hitz modura, esan gura nuke euskara munduko hizkuntzen artean bitxia badugu, ondarrutarra euskalkien artean bitxia dugula, bitxitasun bikoitza beraz; horregatik, ondarrutar sustraiak hobetuen gordetzen dituen hizkera eder hau, aztertzea, biltzea eta, batez ere, berba egitea
eta beraz bizitzeak, pena merezi duela.
NAGUSIXAN ISTOIXAK
Hizkuntz azterketa egiterakoan, lekukoen berbaldiak, Ondarroako euskararen isla ez ezik, ondarrutarren historia hurbila ere eskaini didate. Aipagarria da, gure nagusiek beraien bizipen ugariei esker, bere baitan duten ondare
historiko miresgarria, eta hauek kontatzeko patxada eta berbaldi gozo bezain adierazkorra. Hemen dituzue istoixa
batzuk:
NATI ETXABURU LARRINAGA:
"Berrota zortzi orduko konbati, iru illabete
ixan zan etxeti kanpo. Alde in genun Lekeitxion zier,
eta Atxazpirarte bonbardeata euan, jausitxe.
Lekeitxorarte ezin jun kamioetan. Telebistan oaiñ
ikusten dan morun gure pardeltxuaz, mantotxuaz ...
Ixiko pardel andi bateaz burun, alda-zapixaz, zorkeixaz ... ja, ja. Goxeko ordubixak jota urten genun,
gaba andixe zan. Nik oxe dakat burun, itxasun otsa
entzuten nebala, olatuk. Farolipe ezin zan piztu, bestela espia ziñan, ja, ja. Jende asko jun giñan alaxe
Atxazpirarte. Usteot nekez jenti juntzan, arri asko
euan. An artu genuzen milizianok kamioin.
Lekeitxoko batzokire erungenuzen. Beti goatzen na
ondarrutar bateaz, gixon bat. Alla giñanin, palanganatxo baten ankak sartuztazena, ori dakat ... ikusi
itteot oaindik. Ontxerala urte batzuk amentxe etortzen zan onaxe, axe gixona. Eta berak esaztan: ba ni
E U S K A L
K U L T U R A R E N
K A B I A
akordate na Lekeitxoko bartzokixan sartu zinin,
neska txiki bati ankak garbitxu netzala. Ori neu na,
esan netzan. Geatu zan... arritxute. Eta euan zenuzen lau almendra, ta gaur be ikusitxeitxuas arek lau
almendra. Oain gauon bueltan ero, ikusten baitxuas
almendra andixak beti jatetxuas."
JON IÑAKI ARISTI AZPIAZU:
"Jesus Mari Urkiola, Alfonso Bengoetxea eta
ni, jun giñan, oktubre baten euri asko asko iban, ta
errixun bera asko etortzen zin sagarrak ta intxaurrak, errixun bera ... Atsaldin eskola alla giñan
berandu. Ta eskola sartu giñanin irurok, maixuk: los
tres al enzerau! Etorri zan maixu katxondo katxondo ... eta esaban: donde abesis estau asta ora? Eta
Alfonsok esatzan: en la playa. Ta gero neuri: Juan
Inazio, a que abeis estau en la playa? Eta nik: a por
nuezes. Como? A por nuezes en la playa? Si señor
maestro. Urak erundako zikiñak itxe zin plaire jun...
Ori zan egi santu! Geo klase guztiai esatzan: chicos
oir lo que dizen. Juan Inazio donde abeis estau? En
la playa a por nuezes. Eta eskola guztie ja, ja, ja ...
Y donde estan las nuezes? En la bodega de Jesus
Mari. Eta gero esazkun: ir y traer! Jesus Mari ta ni
jun giñan ta kriston zaku berantzako dana. Maixu
txarrixe ... "
RITA BEDIALAUNETA ETXABURU:
"Gure atxitxe famau izantzan. Bruno Baltza.
Zan patroia, ta oso azkarra, usaintzeuan arrañe.
Ordun Melillako gerra dala ta, amengo jende asko
euan, bost urte eiñdde ta ... euskaldun asko. Ta
zegon an Josemari La Chambre, pentsatzen dot iparraldeko jeneral bat, oso famau. An Arrigorrin batze
omen zin ondarrutar maiñelak eta ... Jute zin itxaso
txarraeuanin, araxe ikustea, nox amañaten zan itxasu. Alako batin, zeiñ dator arraiñaz? ta Bruno
Baltza. Eta Melillako banderi zenek irabazi rau? eta
La Chambrek. Ta ori La Chambre baño famauara ta
... olantxenik ipinitxaku re. Ta oiñ segitzerou danok
Latxanbre ixaten".
Koldo
Alijostes Bordagarai
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
133
Ondarroa, 1943ko uztaila. Kortaminasak Arlanpan.
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABALen argazkia.
Jose MuruetaGoiena Scolak emondakoa.
ARTXIBOAK
ARAKATZEN
EL CONVENTO MEDIEVAL
FRANCISCANO
DE SANTA KUTZ
A R T X I B OA K A R A K AT Z E N
PARA LA EVANGELIZACIÓN
DE LAS CANARIAS
Fernando Agirre Aramaio
Existen dos bulas papales (1) de la Edad Media (1.484 y 1.485) extendidas por los Papas Sixto IV y Inocencio
VIII, que se refieren a un convento de religiosos franciscanos situado entre Ondárroa y Mutriku, llamado de
"SANTA CRUZ", cuya misión era la formación de religiosos o frailes con destino a la evangelización o cristianización de las Islas Canarias. Dichas bulas van dirigidas al franciscano ondarrés Juan de Goitiniz, como
profesor y responsable de dicho convento.
Me parece importante en sí, el hecho de que en plena Edad Media, exista un convento franciscano en
Ondárroa, anterior a Aranzazu y Sasiola, y que nadie se haya referido hasta hace 40 años que algunos Padres
Franciscanos(2) iniciaron su publicación. Y que ni por tradición oral habíamos oido los ondarreses.
C
onocemos evidentemente la ermita de "Santa
Kutz", pero no la existencia, junto a la ermita, de un
convento de hace más de 500 años. Algunos frailes
franciscanos que han publicado artículos sobre el mismo,
no lo hacen muy convencidos de su existencia por cuanto
que, pensaban, no existían rastro alguno físico del convento ni ningún ondarrés sabía de su existencia.
Quizá los únicos que podían tener conocimiento eran
o son, los moradores del Caserío "Burgo", ya que como
diremos más adelante se adjudicaron en subasta la propiedad de la misma hace 125 años. La cuestión es que ha habido tal ignorancia del tema, que algunos han llegado a negar
su existencia diciendo que en lugar de Ondárroa, podía ser
Orduña.Pero ya nadie puede dudar de la existencia de dicho
convento por cuanto además del documento oficial de la
bula publicada en el registro Vaticano, existe el original
remitido en el Archivo Franciscano de Valladolid. El Padre
Saturnino Ruiz de Loizaga en su libro "Documentación
medieval de la Diócesis de Bilbao, en el Archivo Vaticano
(siglos XIV y XV)", así lo relata literalmente. (3).
Este artículo sobre el convento de "Santa Kutz" de
Ondárroa es un resumen de otro mucho más extenso y
amplio que pienso publicar en unos meses.
1.- Las Bulas, dentro de los documentos pontificios (cartas encíclicas, epístola encíclica,Constitución Apostólica, Exhortación Apostólica,
Carta Apostólica) son las de inferior rango. La bula es una contestación papal a una rogatoria o súplica de un fiel cristiano, religioso o prelado. Una bula da respuesta a la petición de un seglar, sacerdote, religioso u Obispo. Llevaban el sello de plomo o de cera y utiliza el título de "Servus Servorum Dei" o "El Siervo de los Siervos de Dios".
2.- El Padre franciscano José M. Pou y Martí, O.F.M., Modesto Sarasola en "Vizcaya y los Reyes Católicos", Fr. Lorenzo de Aspurz en
"Manual de la Historia Franciscana", Fr. Fidel de Lejarza en "Archivos españoles y Misionología", Fr.Angel Uribe en "La Provincia
Franciscana de Cantabria desde su origen hasta 1.551", Fr. Iñazio Omaetxebarria en "Franciscanos Vascos en la conversión de las
Canarias. Un antiguo Colegio misionero en la costa vascongada", así como artículo "Un colegio de Misioneros en Ondárroa en el último
cuarto de siglo XV", "Anales de Waddingo y Bullarium Franciscanum". En todos estos esos escritos se refieren al convento-colegio de
Santa Kutz de Ondárroa.
3.- El Padre Loizaga ha publicado al menos 3 libros, referidos a las 3 diócesis de Bilbao, San Sebastián y Vitoria sobre documentos papales medievales. En concreto, aparecen 6 escritos papales sobre Ondárroa, desde 1.415 por el Papa Benedicto XII hasta 1.485 por Inocencio
VIII. A los dos últimos nos vamos a referir.
136
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
A R T X I B O A K
Reproducimos los textos de las dos bulas en latín, así
como mi traducción casi literal de los mismos. La primera
se refiere a la bula expedida en Roma el 23 de Junio de
1.484 por el Papa Sixto IV (4), y que se halla en el Registro
Vaticano 677, fols.480 v-s, así como en "Bullarium
Franciscanum", Nova Series, tomo III, pp.931-932. Y dice
así:
“DILECTO FILIO JOHANNI DE GOITINIZ, ORDINIS MINORUM PROFESSORI.
Ex iniuncto nobis desuper apostolice servitutis officio ad ea libenter intendimus per que personarum quarumlibet, presertim sub suavi religionis
iugo Altísimo famulantium paci et quieti ac animarum saluti valeant provideri, et ut illam optatum sortiantur effectum cum a nobis petitur favorem apostolicam libenter impartimus.
Sane, pro parte tua nobis nuper exhibita petitio continebat quod tu alias, de licentia dilecti filii
Alfonsi de Zamora, ordinis fratum Minorum de theologia professoris,nuntii postmodum apostolici ad
insulam Canarie pro conversione incolarum dicte
insule ad fidem catholicam destinati, habentis ad
hoc, ut asserebat, ab eadem sede specialem per eius
litteras facultatem, quamdam domum de Santa Cruz
nuncupatam, inter villas de Hondaroa et
Motico,(Motrico) Calagurritane diócesis, pro usu et
habitatione fratrum dicti ordinis, tam ex bonis tuis,
tibi dum in seculo esses a Deo collatis, quam piis
aliarum fidelium elemosynis, construxisti et edificasti, tuque et nonnulli alii profesores Ordinis eiusdem domum ipsam hactenus laudabiliter et cum
odore bone fame inhabitatis. Et deinde, cum tu, certis de causis, ad id animum tuum moventibus, pro
tue et aliorum pro tempore dictam domum inhabitantium animarum salute et concientiarum pace et
quiete, desiderares domum predictam et fratres
illam pro tempore inhabitantes ab obedientia dicti
Alfonsi ac aliorum prelatorum dicti ordinis, in insula predicta degentium, liberari et eximi, ac sub obedientia, cura et visitatione ministri generalis dicti
ordinis pro tempore existentis perpetuo subiici, ab
eodem Alfonso licentiam obtinuisti, ut tu et pro tempore domum predictam inhabitantes, sub obedientia
et iurisdictione dicti generalis ministri perpetuo
remanere possitis.
Quare, pro parte tua nobis fuit humiliter supplicatum, ut tibi ac aliorum fratrum dictam domum
pro tempore inhabitantium, statui in premissis oportune providere de benignitate apostolica dignaremur.
A R A K A T Z E N
Nos igitur, qui pacem et quietem personarum
quarumlibet, presertim sacre religioni deditarum,
intensis desideramus affectibus, huiusmodi supplicationibus inclinati, te ac domum ipsam, necnon
fratres in illa tempore degentes, ab obedientia et
subiectione dicti nuntii ac aliorum prelatorum dicti
ordinis in ipsa insula degentium, auctoritate apostolica, tenore presentium, penitus eximimus et totaliter
liberamus, teque ac illos et domum ipsam sub obedientia, cura, visitatione et correctione dicti Ministri
Generalis, ita tamen quod in observantia regulari
dicti Ordinis, prout hactenus fecistis, vivatis, perpetuo subiicimus. Ac tibi ut octo, decem vel plures dicti
Ordinis professores, sub quacumque obedientia
existentes, in dicta domo recipere et admittere,
quodque tu et ipsi omnibus et singulis privilegiis,
exemptionibus, immunitatibus ac indulgentiis dicto
Ordini ac illorum fratribus et domibus per Sedem
predictam, vel alias in genere concessis, uti et gaudere libere et licite possitis et debeatis, auctoritate
prefata, earumdem tenore presertium, de specialis
dono gratie, indulgemus.
Non obstantibus constitutionibus et ordenationibus apostolicis, ac statutis et consuetudinibus
dicti ordinis, iuramento, confirmatione apostolica,
vel quavis alia firmitate roboratis, privilegiis quoque et indultis per Sedem predictam forsan eidem
Ordini, sub quibusvis verborum formis forsan in
contrarium concessis, quibus omnibus etiam si de
illis eorumque totis tenoribus pro illorum sufficienti
derogatione specialis et expressa mentio habenda
foret illis alias in suo robore permansuris quoad hoc
specialiter et expresse, hac vice dumtaxat, derogamus, ceterisque contrariis quibuscumque. Nulli ergo
omnino hominum liceat hanc paginam nostre
exemptionis, liberationis,subiectionis concessionis
et derogationis infringere, vel ei ausu temerario
contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum
Petri et Pauli, apostolorum eius, se noverit incursurum.
Datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno
....1.484, nono kalendas iulii, anno XIII ".
“A nuestro querido hijo JUAN DE GOITINIZ, profesor de la Orden de Menores.
En nuestro quehacer pastoral entendemos
que hemos de servir a cualquier persona que esté
bajo el suave yugo del Altísimo, así como que debemos contribuir a la paz y reposo de las almas, y
hacer cuanto podamos para solucionar sus problemas.
4.- Sixto IV. Este Papa nació en la Provincia de Sabona (Italia) el 21-07-1.414. Fue religioso franciscano, y estudió Filosofía y Teología en
Pavia y Bolonia. Elegido Ministro General (Superior) de los Franciscanos, y más tarde Cardenal. Como Papa fue elegido el 09-08-1.471.
Murió el 12-08-1.484, y 50 días después de la publicación de la Bula dirigida al ondarrés Fr.Juan de Goitiniz.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
137
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
En la solicitud por ti presentada a Nos, consta que entre las villas de Hondarroa y Motico
(Motrico), de la diócesis de Calahorra, hiciste edificar un convento bajo la advocación de la Santa
Cruz, con licencia de nuestro dilecto hijo Fray
Alonso de Zamora, de la Orden de los Frailes
Menores, profesor de Teología y más tarde Nuncio
Apostólico, destinado a las Islas Canarias, para la
conversión de aquellas gentes a la Fe Católica: el
cual, según afirmaba, tenía en esto especiales facultades de la Santa Sede, confirmadas por letras
apostólicas, y el convento, edificado con los bienes
que de Dios recibiste cuando estuviste en el siglo y
con las piadosas limosnas de otros fieles, lo destinaste a uso y morada de los Frailes de dicha Orden;
en el cual, tú, con otros profesores de la misma
Orden, habeis vivido hasta ahora y vivís laudablemente con olor de buena fama. Pero, deseando tú
ahora, por ciertas razones que mueven tu ánimo, y
por la paz y tranquilidad de tu conciencia y de los
demás frailes que en él viven contigo actualmente,
ser declarados exentos y libres de la obediencia del
citado fray Alonso y de los demás prelados de la
Orden que en dicha Isla habitan, para someteros
perpetuamente a la directa obediencia, jurisdicción
y visita del Ministro General de dicha Orden, declaras que has tenido para ello licencia del mismo fray
Alonso. Por lo cual nos fué rogado por tu parte que
nos dignáramos proveer oportunamente con nuestra Apostólica benignidad a la situación ya expuesta, que te afecta tanto a ti como a los demás frailes
que actualmente moran en dicha casa.
Por lo cual Nos, que con encendido celo deseamos la paz y tranquilidad de todos, y en particular
de las personas religiosas, tomando en consideración tus súplicas, con autoridad Apostólica y por
tenor de las presentes, os EXIMIMOS radicalmente
y todo en todo os declaramos libres a ti , al convento y a los frailes que en él habitan, de la obediencia
y sujeción del citado Nuncio y de los demás prela-
138
O
n
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
dos en la Islas Canarias; y a ti, y al convento y a los
citados frailes os ponemos para siempre bajo la
obediencia, cuidado, visita y corrección del dicho
Ministro General, pero de tal modo que vivais, como
hasta ahora, en la Regular Observancia de dicha
Orden. Y te concedemos, como gracia especial, por
tenor de las presentes, en virtud de nuestra autoridad ,que puedas recibir y admitir en dicho convento
ocho, diez o más profesores de dicha Orden, pertenecientes a cualquiera de las obediencias; y que tú
y ellos podais y debais gozar libre y lícitamente de
todos y cada uno de los privilegios, exenciones,
inmunidades e indulgencias otorgadas por la Santa
Sede a dicha Orden y a sus frailes y sus conventos.
Sin que obste ningún género de constituciones u
ordenaciones Apostólicas, ni estatutos o costumbres
de la Orden, aún garantizados con juramento o confirmación Apostólica o cualquier otro género de
garantía, ni privilegios o indultos de cualquier
modo otorgados, los cuales ,especial y expresamente derogamos por los que a este punto se refiere,
aunque por lo demás se exigiera para su derogación
una mención expresa y especial del tenor de los términos, advirtiendo, no obstante, que en los demás
casos continúan conservando todo su vigor. A nadie
absolutamente sea permitido infringir estas nuestras letras de exención, libertad, sujeción, concesión
y derogación o con osadía oponerse a ellas. Mas, si
alguno llegare a intentar tal cosa, sepa que incurrirá en la indignación de Dios omnipotente y de sus
bienaventurados Apóstoles San Pedro y San Pablo.
Dado en Roma, junto a San Pedro, año de
Encarnación del Señor de 1.484, á 23 de Junio,
décimo tercero de nuestro Pontificado."
Antes de añadir o comentar dicha bula de ratificación
de la anterior, creo necesario y conveniente transcribir otra
Bula, (fallecido el Papa Sixto IV), y que 15 meses más
tarde fué publicada por Inocencio VIII, en Roma de fecha
5 de Septiembre de 1.485 , y que se halla en el Registro
Lateranense (Letrán), 839, fols.332v-334r. El original del
pergamino se conserva en el Archivo franciscano de
Valladolid ,y publicado en "Bullarium Franciscanum",
Nova series, tomo IV-1, pág.171. También publicado por el
Padre Angel Uribe en "Provincia Franciscana de
Cantabria", I, pág. 487-489.
"Innocentius Episcopus, servus servorum
Dei.Ad perpetuam rei memoriam.
Provisionis nostre debet provenire subsidio ut
ius suum cuilibet conservetur. Hinc est quod Nos
tenorem quarundam letterarum felicis recordationis
Sixti pape IV, predecessoris nostri, in registro ipsius
predecesoris repertum, pro eo quod, sicut exhibita
nobis nuper pro parte dilecti filii Iohannis de
Totiniz, ordinis Fratrum Minorum professoris, petitio continebat, ipse huiusmodi tenorem ex certis
causis noscitur indigere, de registro ipso de verbo
ad verbum transcribi, et (ad) ipsius Iohannis supplicantis instantiam, presentibus annotari fecimus.Qui
talis ......."Sixtus piscopus.............”
(repite la anterior bula de Sixto IV dirigido a Fray
Juan de Goitinez ya reproducida y traducida).
Y sigue:
"Ceterum, ut earumdem litterarum tenor predictus, sic insertus, omnimodam rei seu facti certitudinem faciat, apostolica auctoritate decernimus ut
illud idem robur, eamque vim, eumdemque vigorem
dictus tenor per omnia habeat, quem haberent originales littere supradicte, et eadem prorsus iedem
tenori fides adhibeatur quandocumque et ubicumque, sive in iudicio sive alibi ubi fuerit exhibitus vel
ostensus et eidem tenori firmiter stetur in omnibus,
sicut eisdem originalibus litteris staretur, si forent
exhibite vel ostense. Per hoc autem nullum ius cuique de novo acquiri volumus, sed antiquum tantummodo conservari. Nulli ergo hominum liceat hanc
paginam nostre constitutionis et voluntatis infringe-
re, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem
hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli, apostolorum eius, se noverit incursurum.
Datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno
incarnationis dominice millesimo quadragentesimo
octugesimo quinto, nonis septembris, pontificatus
nostri anno primo"".
"Inocencio obispo, el Siervo de los Siervos
de Dios. A la perpetua memoria.
Es nuestro deber vigilar para que a cada uno
se le respeten sus derechos. Aquí debemos hacer
alusión al contenido de las cartas o bulas de nuestro predecesor, el Papa Sixto IV, de feliz memoria, y
en concreto, a la carta que nuestro querido hijo
Juan de Gotiniz, profesor de la Orden de Menores,
se halla en su registro correspondiente, y por las
causas que se exponen en su traducción literal, Nos,
a la solicitud del referido Fray Juan, lo hacemos
transcribir por medio de la presente. Y dice así:
Sixto, Obispo ........................”
....( transcripción total de la bula o carta anterior).
Finalmente sigue diciendo,
"Por ello, y a tenor del contenido de las
carta anterior aquí transcrita y adjunta, la hago
mía, y por la autoridad apostólica a mi conferida,
ordeno que se le dé el mismo valor que tiene el original, y dándole validez a todo lo que en ella se dice,
y que tenga poder todo y en cualquier otro lugar
donde se exhibiere, y haya que atenerse en todas las
cosas a este tenor como sería obligatorio atenerse a
los originales, caso de ser exhibido o presentado.
Por ello, no queremos que tenga un nuevo valor
dicha carta, sino que mantenga su valor lo dado
anteriormente. Así pues, a nadie le esté permitido
quebrantar o desobedecer esta carta, por Nos dis-
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
139
A R A K A T Z E N
puesto y querido, porque esa es nuestra voluntad, o
actuar temerariamente en sentido contrario. Y si
alguno se atreviera a quebrantarlo, estaría incurriendo en la indignación del Dios Todopoderoso, y
de los Apóstoles San Pedro y San Pablo.
Dado en Roma, junto a San Pedro, el día 5 de
Septiembre del año 1.485 de la Encarnación del
Señor, y primer año de nuestro pontificado".
Estos son los textos papales de las dos bulas referidas
al convento de " Santa Kutz".
ALGUNAS CONSIDERACIONES
SOBRE LAS 2 BULAS PAPALES
Se dirige al Papa al fraile Juan de Goitinez (o
Goitiniz), como profesor y perteneciente a la orden de
Franciscanos Menores (5). Era profesor y responsable del
convento de Santa Kutz, y da a entender que Juan de
Goitiniz le había dirigido al Papa, un escrito para que se
eximiera de la jurisdicción u obediencia de los Obispos de
Canarias y del Nuncio, y que quería someterse a los
Superiores de la Orden franciscana. Ese es el fondo sustancial de la bula. Y debía de ser un problema de gran tensión
por cuanto que, muerto el Papa Sixto IV, su sucesor
Inocencio VIII ratifica en todos sus términos y con incluso
con amenazas de excomunión a los que no respetaren tal
decisión papal.
Entiendo que, no es éste el momento ni oportunidad
para profundizar en el asunto. En otro artículo más extenso,
publicaremos y analizaremos las tensiones existentes entre
los Prelados de Canarias, la Orden franciscana y el convento de Santa Kutz. Siendo ése el problema de fondo y objeto del escrito papal y que quizá al día de hoy parezca intrascendente, no es menos cierto que a través de la bula nos
da a conocer una serie de datos importantes, aunque sean
A R T X I B O A K
colaterales que son dignas de señalar, como son :
1º.- El convento fue construido para la formación
filosófica y teológica de futuros misioneros con destino a la
evangelización o cristianización de las Islas Canarias,
simultáneo a la conquista militar de Canarias por el Reino
de España, todavía en esas fechas no acabada.(6).
2º.- El convento fue construido con los bienes propios personales de Juan de Goitiniz y limosnas de los feligreses. Llama la atención que en esa época del siglo XV,
Juan de Goitiniz tenía posesiones. Y dada la estructura
social de la Edad Media, es de suponer que debía de pertenecía a la nobleza o hidalguía local. Su padre Juan Sánchez
de Goitiniz aparece en los Archivos de Simancas, como
hijosdalgo. Y tanto él como su padre, relatando las luchas
internas o banderizas entre gamboinos y oñacinos por el
historiador Lope García de Salazar, en el libro XXIII ( "Las
bienandanzas e fortunas"), aparecen sus nombres y que
coinciden por las fechas(7).
3º.- No se habla para nada de la ermita. Y es lógico
por cuanto que , a esa fecha no era relevante la ermita que
servía como Iglesia para uso de los frailes, sino el eremitorio o convento o colegio destinado a la formación de los
futuros misioneros que iban a ser destinados a Canarias. Se
puede deducir que ambas( eremitorio y ermita, o casa convento y ermita) fueron construidas simultáneamente. Y no
es nada nuevo ya que han existido eremitorios franciscanos
en que la ermita estaba separada de las habitaciones o
moradores y del convento, como por ejemplo el de San
Lúcar de Barrameda y en las Islas Madeira. (P.Angel Uribe
en "Casas –procuras o conventos de reclutamiento".
4º.- El apellido GOITINIZ, (fundador y profesor del
convento) aunque a estas fechas es inusual en Ondárroa, no
ha sido así en la Edad Media y fechas posteriores. Además
de la cita realizada por Lope de Salarzar antes referido, el
historiador Trueba hablando de Ondárroa relata y confirma
la cita de Lope de Salazar.
5.- Aunque sea brevemente y de forma superficial, podemos distinguir entre Franciscanos Conventuales ( sus conventos eran iglesias). Tras
la muerte de San Francisco en donde la mayoría eran legos, se transformó en una Orden docta y clerical que servían a la Iglesia en múltiples actividades. Hubo numerosas tensiones entre los "conventuales" y "observantes" (en eremitorios) a lo largo de la Edad Media. En
siglas, uno es OFM conv. Y la otra orden OFM a secas. Y los capuchinos son una escisión de los franciscanos.
6.- Difícil sintetizar aquí, la conquista de Canarias. Pero sirva como dato unos hechos.Los Reyes Católicos enviaron a Alonso Fernández
de Lugo en 1.494 a la conquista de Tenerife. Ya antes, había luchado para unir a la corona de España junto a Pedro de Vera en la conquista de Gran Canaria en 1.476-1.483. Y el otro hecho es que en Agosto de 1.487 los Reyes Católicos mandaron secuestrar todas las embarcaciones de "30 toneles arriba, y en especial las de Guipúzcoa y Vizcaya, por ser necesarias para formar la armada, que había de ir por
la mar"( SRGS.SIMANCAS REGISTRO GENERAL DEL SELLO VIII.1.487.345) . Recordar que nos hallamos en plena vigencia de la
Inquisición Española y que el mismo Papa Sixto IV expidió una bula en Noviembre de 1.478 que autoriza a los Reyes de España a nombrar inquisidores.
7.- Texto íntegro de Lope de Salazar ,"DE CÓMO MATO MALAMENTE MARTIN ROYS DE ARANCIBIA A JUAN GONZALEZ DE ARTEAGA, E MORIO EL POR ELLO. En este año mesmo (1.460), mató malamente Martín Roys de Arancibia, fijo de Pedro Ortis de Arancibia,
a Juan Gonzales de Arteaga, fijo legitimo de Fortud Garcia de Arteaga, fuendose anbos de compañía, cauo(camino ) Motrico, seyendo del
dicho solar de Artega, e la causa desta muerte fue esta, que este Martín Roys tomo por sus amores a la muger de Juan de Gautinis, fijo
de Juan Sanches, que era hermana de Martín Roys de Gamboa, e muertos su marido, e su suegro, aposentose en Ondarroa con ella, e ocupauales los bienes, que eran muchos, e la madre de aquel Juan de Gautinis, seyendo vieja, casose con este Juan Gonzales, que era mancebo e ome para toda cosa, por que le defendiese sus bienes, e morauan el e ella en Motrico, e por que gelos defendia, lo mató e fuendo
acotado por ello, lo mataron con yeruas sus parientes en Laborte".
140
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Santa Kutz ermita, 2003.
En el "Libro de cuentas de 1.541" del Archivo del
Ayuntamiento de Ondárroa, aparece como "poseedor de
una casa con huerta y una torre" (Agustín Zubikarai en
ONDARROA, págs. 79-81-84-85). Así mismo, en el
"Padrón para hazer el repartimiento y derrama concejil
segund huso y costumbre della 1.541", aparecen 106 apellidos, y entre ellos GOITINIZ (pág.154 de "ONDARROA"
por A.Z.).
La Torre referida de Goitiniz en Erribera, a punto de
derrumbarse, lo compró el Ayuntamiento para instalar la
Alhóndiga en el siglo XVIII, que es la actual Escuela
Municipal de Música P.M Unanue.
En 1.577, aparece una tal Catalina de Aragón "moradora de la Casería de Goitiniz", así como en el Libro de
Finados del Archivo Eclesiástico de Bizkaia, tal apellido
entre 1500 y 1.600 es común. El caserío actual yendo de
Zaldupe a la izquierda de la carretera hacia Rentería, bien
claro está en la puerta principal el nombre de Goitiniz.(8)
Y finalmente, en el casamiento del Capitán Iñigo
Lertxundi y María Ibáñez de Apallua de fecha 14 de Junio
de 1.598, ante el escribano Martín Otxoa de Ajorabide, se
relata que dejarían en herencia a sus hijos y hermanos, en el
lugar de Bizkaia, cerca del lugar conocido como Goitiniz,
o monte Goitiniz.
Se podía concluir que este franciscano Goitinez era
de Ondárroa,que pertenecía a la hidalguía local y tenía
posesiones tanto en el núcleo urbano de Ondárroa como
caseríos y montes.
¿ QUE FUE DEL CONVENTO?
A todos los que en los últimos últimos 50 años, fundamentalmente padres franciscanos que se han detenido a
estudiar sobre el eremitorio-convento-colegio de Santa
Kutz, les llama la atención de la no existencia de un rastro
físico del mismo, ni que nadie haya relatado su derrumbe,
quema o destrozo.
Pues bien, no es así, por cuanto en breves trazos
podemos detallar qué pasó con el mismo y su posible proceso histórico.
1.- Existe cierta aureola de misticismo, sobre el convento, sobre todo por parte de los moradores de los caseríos que dan a Mutriku y Ondárroa ("Doistu y Burgo").
Aunque no sea dato histórico, cabe reseñar lo que J.M.
Barandiarán publicó en Eusko Folklore sobre "establecimientos humanos y zonas pastoriles" en 1.928, referido a
este lugar. Dice,
"Aita Kutzekua, Santa Kutzen agertu zala,
esaten dabe, ta gero paraje larragaitik Paguetan ein
gera ebela. Baiña, egunez aste ebana, gabaz atzera
kurutzera jaten zala. Zela iñ eitzela, Doistuko batek
gabian da zeuzer ete ebilen ikusi ebala, eta oiñua
entzun ebala:
Aida txuri eta belio, zelatian daguenari,
begiak estango al dio!
Da laugarren gizaldian segidu ebala tuertuak
Doixtuko familian. Da gero elixia Santa Kurutzeri
eiñ eben”.
El intento de construir en un lugar más llano
,("Pagueta" cerca de Doixtu) que en el monte de Santa
Kutz, no es nada ilógico dada la orografía del lugar. Lo que
construían de día, se trasladaba a Santa Kutz de noche. Uno
de Doixtu accedió de noche y vió que algo se movía y oyó
esta voz:
"Aida blanco y amarillo, a quien está acechando, ojalá le salga el ojo".
Y dicen que hasta la cuarta generación hubo tuertos
en Doixtu. Y luego hicieron la Iglesia de Santa Kutz.
8.- El actual Caserío Goitiniz está situado en Berriatua, tiene un piso bajo y camarote, con su heredad "Basoalzu y Minachu" aparece como
titular inicial (1.856)a favor de los hermanos Antonio y Tomás de Lecuona y Echaniz.Por fallecimiento de Tomás, jesuita y con destino en
Cuba, deja a su hermano Antonio la total propiedad del caserío.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
141
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Burgo baserria, 2003.
Mijoa eta San Jeronimo, Santa Kutzetik ikusita, 2003. Akilla mendiko Gipuzkoako aldea.
2.- Como dato histórico-documental, Lope Martinez
de Isasti en "Cosas memorables o Historia General de
Guipúzcoa" en el año 1.625, hablando en el capítulo XXIV
sobre la noble Villa de Motrico, de "su nombre, sitio, antigüedad, iglesia, hermitas y cosas memorables de ella y de
los mayorazgos", dice,
"hay muchas hermitas devotas que son San
Miguel, San Pedro, San Juan Bautista, San Blas,
Santa Elena, en que se dicen misas y se sirven de
beatas o Seroras: y otra llamada el Monte Calvario
de Maya con casería y jurisdicción, en que se dice
misa y se sirve de hermitaño. Hay otra en el montaña, jurisdicción de Motrico, cumulative con la anteiglesia de Berriatua en Vizcaya, que se llama Santa
Cruz: y dos hospitales de la Magdalena y Santa
Cruz con renta y casa de hospitalidad con síndico
para los Frailes de San Francisco que allá llegan.
Tiene dos humilladeros a las puertas de mediodía y
poniente: uno se llama de la Piedad y el otro de
Betlen, y se dice misa en ellos".
Hasta aquí la cita de Lope de Isasti. De modo que,
tras la conquista de Canarias, y obsoleta la función del eremitorio-convento-colegio , no es ilógico deducir que sirviera de hospital "para peregrinos y posibles viandantes con
caserías y viñas para su sustento" siguiendo los padres
franciscanos en otra función apostólica totalmente diferente a la fundacional.
3.- Existe documento oficial que relata el Padre
Manuel de Garai en el año 1.745, que en el inventario del
archivo provincial de Burgos ( se halla en Aranzazu), hay
un título que dice,
"Contiene un testimonio de la entrega que se
142
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
hizo de el convento de Santa Cruz de Hondarroa ,al
Vicario de la Observancia de la Provincia de
Castilla" ( L.B. Faxo 9,n 6, fol 15v).
Se dice del convento, no de la ermita.
4.- En el período de la desamortización, cuyos inicio
aunque fueron en 1.766, son famosos los de Mendizábal y
Madoz. Ya en la cuarta fase de la Desamortización, de
Madoz, en el Boletín Oficial de Ventas de Bienes
Nacionales Nº 1, ( en virtud de las leyes del 01-05-1855 y
11-07-1856) publicado en Bilbao, sábado 4 de Mayo de
1.867, aparece como inventario 580 del clero,
"la casita titulada Santa Cruz Mendikua con
su heredad, piso alto, procedente de la fábrica de la
Iglesia de Ondárroa y radicante con jurisdicción de
Berriatúa, en arriendo a Fermín de Amuchástegui"
(Archivo Histórico de Bizkaia).
De modo que el convento, propiedad de la Iglesia de
Ondárroa, en virtud de la leyes de desamortización y como
bien inventariado presentado con la Santa Sede el 4-071.866, pertenecientes al clero , es adjudicado por la Junta de
Bienes Nacionales el 24-07-1.867. Recordar que estamos
hablando de la casita, antes convento, de Santa Kutz. No de
la ermita.
5.- En el Registro de la Propiedad de Markina, aparece la finca 213 de Berriatua, como rústica que dice así:
"la casería titulada Santa Cruz Mendikua,
con su heredad radicante en jurisdicción dela AnteIglesia de Berriatúa, cuya sin número es de un piso
y ocupa de planta solar diez estados cuadrados o
sean seiscientos metros. Confina por Norte, Oeste y
Este con terreno propio y por el Sur con Casería de
Deustu. La heredad contigua titulada Echeaspia
confina por Norte con pertenecido de Doña
Faustina de Nafarrete, por Este con los de la casería de Deustu, por Sur con la caseta y hermita de
Santa Cruz y por Oeste con egido común de
Berriatúa".
Así pues, había un casería de una sola planta de unos
600 m2 de planta ( buen caserío y/o convento para vivienda
y colegio para 10 ó 12 frailes como dice la bula de Sixto
IV).
Me ha costado el situarme su ubicación, tras varios
paseos por Santa Kutz. Pero, está claro, el antiguo convento estaba detrás de la ermita y justo en la muga de Mutriku
por el Sur. Lógicamente este convento estaba rodeado con
su propia heredad. Pero ésta por el Sur con la ermita.
Existen todavía algunos restos de piedra, que mediante una
pequeña investigación científica (Carbono 14, p.e.), se
podía saber exactamente su ubicación.
La inscripción 1ª de la casería dice que fue adjudicada a Don Martín de Irala, y Arrizaga, vecino de Mendaro
por la cantidad de 800 escudos. (Markina, 5 de Enero de
1.884). Fallecido dicho Sr., sus herederos Felipa de
Madariaga y Nafarrete, vecina de Ondárroa, y sus 4 hijos
(Saturnina, Pedro María, María Cristina y Domingo
Santiago, lo inscriben a su nombre el 2-03-1.900. Y éstos
venden a los antiguos moradores y propietarios del Caserío
"Burgo", Salvador Barruetabeña y Legarda, y éste a su vez,
dona a su hijo Francisco Barruetabeña y Iriarte, casado con
Dña Josefa Plaza y Pagoaga. Pero, en la inscripción 7ª al
citar la donación de Francisco a favor de su hijo Salvador
Barruetabeña Plaza, dice al comienzo que la
"casa según el título presentado ha sido derribada y la heredad contigua nombrada Echeaspia.
La descripción que consta en la inscripción primera, conforme a la del título ahora presentado, con la
única diferencia de que la casa ha sido DERRIBADA".
De modo que el convento-eremitorio-colegio construida hacia el año 1.480 fue derribada entre los años 1.906
que aparece la inscripción 6º de donación a Francisco
Barruetabeña y posterior donación inscrita en 1.930.
Desconozco la fecha exacta del derribo, pero por datos orales consultados, fue entre 1906 y 1.912.
Así terminó la historia del antiguo convento franciscano de Santa Kutz de Ondárroa. Como hemos repetido,
pienso realizar una publicación más extensa en breves
fechas.
Fernando Agirre Aramaio
ONDÁRROA, SEPTIEMBRE DEL 2.003.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
143
LAGI-ZAHARRETIK
KONSTITUZIONALISMORA
MUNDU BI AURREZ-AURRE
Gotzon Iparragirre Burgoa
Orain dela 130 urte, II. Karlistaldia hasi eta urtebete eskasera, ondarrutarrek armaz eta munizioz beteriko
txalupa bat aurkitu zuten lehorretik hamar bat milatara, eta Ondarroara ekarri. 1873ko urriaren 20ko egunsentia zen, eta inolako tripulaziorik gabe "Ville de Bayonne" deituriko ontzi hartan gordetzen ziren 4.000 fusil
eta miloi bat kartutxoren aurkikuntza, miraritzat jo zutelako karlistek, batez ere, Abarzuza eta Jurramendiko
lubakietan, Moriones jeneral liberalaren eraso erraldoiaren zain zeuden soldaduek. Karlos VII.ak berak,
ondarrutarren ausardia eta kemena saritzeko, "Muy Esforzada" titulua gehitu zion, herriko armarrian zitzelkatutako "Muy Noble y Muy Leal" esaldiari, eta gertakizun hura oroitzeko monumentu bat eraikitzea agindu;
baina, ezerezean geldituko zen ekimena, gerran galtzaile suertatu zen eta. Ondarroako Historia Zaleok ez dugu
nahi izan 130. urteurren hau oharkabean igarotzerik, eta bai ordea, II. Karlistaldian ondarrutarrok protagonizatu genuen pasarte bitxi hau ezagutzera emateaz gain, karlismoaren inguruko ihardunaldi batzuk antolatzea, garrantzitsua bezain ezezaguna dugun mugimendu sozial eta politiko honengana hurbiltzeko.
K
arlismoa, iraganari lotutako mugimendu bat bezala sortzen da, Europa osoan zehar hedatzen ari
ziren iraultza liberalek aurkezturiko programa
berriztatzaileen aurrean. Liberalismoak laizismorantz joko
bazuen, karlismoa erlijio katolikoaren alde agertu zen;
espainiar liberalak Kadizeko Konstituzioaren alde bazeuden, euskal karlistek nahiago zituzten foruak; liberalak
merkatu nazionalaren alde borrokatu bazuten, karlistek
Ebron nahi zituzten aduanak; eta derrigorrezko soldaduzkaren ordez ordez, autodefentsan oinarrituriko sistema militarra... Orokorrean, tradizioaren alde zeudenak, zera da, arlo
ekonomiko zein politiko-ideologikoan sortzen ari ziren
berrikuntzen aurka azaldu zirenak, don Carlosen inguruan
bildu ziren, karlismoa gorpuztuz; liberalak, berriz, mundua
goitik behera aldatu behar zuen iraultzaren militante bihurtu ziren, eta ideia zahar eta berrien arteko borroka honetan,
bizitza, askatasuna eta ondasunak galtzeko prest agertu
ziren, bi aldetako kideak ere. Aldaketa orotan gertatzen den
bezala, eredu berrian bazegoen zer irabazi, eta zer galdu.
Zentzu honetan, komeni da lehenengotik ohartaraztea, gaur
egun kontserbatzaile edota tradizionalista bezalako hitzak
konnotazio negatiboez jantzita badaude ere, testu honetan
terminu horiek erabiltzerakoan ikuspegi neutro edo aseptiko bat eskaini nahiko nukeela, iraganeko baloreak ez dau-
katelako zertan izan etorkizunekoak baino okerragoak (1).
Zeregin horretarako, bi atal nagusitan banatu dut artikulu hau. Lehenengo zatian, Antzinako Errejimena (edo
Lagi Zaharra) eta Errejimen Berria (Konstituzioa) alderatuko ditut, bi sistema hauen artean zeuden antzekotasun eta
ezberdintasun nagusien berri emateko. Bigarrenean,
Iraultza Frantsesean hasi (1789) eta II. Karlistaldira arteko
(1876) ibilbide historiko bat proposatzen dizuet, mundua
ulertzeko ikuspegi antagoniko hauen arteko borrokaren
urrats nagusiak ezagutzeko. Tradizionalista eta iraultzaileen
arteko lehiaren hastapena Konbentzio Guduan badago ere
(1793-1795), Espainiako Independentzia Gerratearen
(1808-1813) testuinguruan sorturiko Konstituzio espainiarrak (1812), liberal eta tradizionalisten arteko mugak
zehaztu zituen, Hirurteko Liberalean zehar (1820-1823)
elkarren aurka joko zuten alderdiak, alegia. Fernando
VII.aren heriotzak (1833) aitzakia paregabea eskaini zien
batzuei zein besteei, ekonomiko-politikoa zen borroka hau,
dinastikoa bihurtzeko. Ordundik aurrera tradizionalistak
hildako erregearen anaiaren jarraitzaile bihurtu ziren –don
Carlos-, karlistak beraz, eta liberalak bere alabaren –gerora
Isabel II.a izango zena- alde, isabeldar edo "isabelino" deitura hartuz.
1. Koxka ez dago berriztatzailea edo kontserbatzailea izatean, zer kontserbatu edo zer berriztatu nahi denaren artean baino. Izan ere, nire
ustez aurrerakoiagoa izan daiteke baso bat gorde (edo kontserbatu) nahi duena, baso hori suntsitu eta azken teknologiaz hornitutako fabrika berria eraikitzeko prest dagoena baino. Horren kontzientzia bazuten garaiko tradizionalistek: "El ideal de la nueva España, un "España
futura" sobre la base de un sistema provincial semejante al foral que lanzase a España por la vía de la modernización, hacía ver que progreso y tradición no se oponen: "En Europa el despotismo es nuevo y la libertad antigua y a ella vuelve Europa", escribe Orense, citando
a Mme. Stäel", SANCHEZ PRIETO, Juan María: "Fuerismo e historiografía. La memoria política vasca anterior al nacionalismo", Los liberales (1808-1876), 306-307. orr.
144
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
A R T X I B O A K
Ohartxo batekin bukatuko nuke sarrera hau: konturatuko zareten moduan, gehien bat Gipuzkoari dagozkion iturriak eta bibliografia erabili ditut artikulu hau egiteko
orduan, izan ere hori delako gehien ezagutzen dudan errealitatea. Baina era berean, eztabaida sutsuenak eta liskarrik
gogorrenak ere herrialde honetan eman zirenez, bere prozesua ezagutzea gainontzekoena ulertzeko argigarria izan daitekelakoan nago.
LAGI ZAHARRA ETA KONSTITUZIOA
Lehen atal honen aurkezpena, lau arlotan zatitu dut:
eredu ideologikoak, eredu politikoak, eredu ekonomikoak
eta eredu militarrak.
Eredu ideologikoak
Arlo honetan, lehenik eta behin azpimarratu behar
dugun faktorea da, eliza katolikoak gizartean zuen eragina.
Herrialde guztietako foruetan aurkitzen dugu Jainkoaren
aipamena. Errealitate honen adierazpiderik esanguratsuenetakoa dugu Bizkaiko Jaurerriaren armarrian Gernikako
arbolaren atzean (edo barruan, esan beharko genuke?)
nabaritzen den gurutze kristaua. Izan ere, eliza katolikoak
ondo baino hobeto jakin izan zuen uztartzen bere ideologia,
euskal lurraldetan aurkitu zituen gobernu motekin, udalerri
zein herrialde mailan. Homogenizazio erlijioso prozesu
hau, borondatez emango zen kasu batzuetan (bertoko jai,
errito eta jainko/jainkosa paganoak egutegi katolikoan asimilatuz), eta borondate ona ez zenean nahikoa, indarkeriz,
batez ere Trento Kontzilioaren ondoren, bertoko sineskera
ez katolikoen aurkako jazarpen sistematikoa aplikatzen hasi
zenean (pagano, hereie eta protestanteen aurka).
Dana dalagaitik, egia dena da, XVIII. mendearen
bukaera aldera erlijio katolikoak nagusitasun osoa zuela
euskal lurraldetan, eta neurri handi batean, euskal gizartea
bera kohesionatzen zuela. Ez dira oharkabean pasatzekoak
Foruetan agertzen diren hainbat pasarte, judu, agote, konbertso edota mairuei herrialdean sartzea debekatzen ziena,
eta "kristau zaharra"rena ezinbesteko labela genuen edozein kargu betetzeko orduan. Kadizeko Konstituzioa liberalak (1812) ez zuen ikuspegi baztertzaile hau gainditu, bere
12. artikuluan erlijio katolikoa inposatzen zuelako estatuko
bakartzat, beste guztiak debekatuz(2). Ikusiko dugun
moduan urteekin politika liberalak laizismorantz jo zuen,
A R A K A T Z E N
eta estatu eta elizaren arteko banaketarantz, sektore tradizionalisten haserrerako.
Liberal eta tradizionalisten arteko lehian, hala ere,
bazegoen ikuspegi espiritual hutsa gainditzen zuen eztabaidarik. Horren adibiderik argiena, hamarrena edo "diezmo"arena dugu. Hamarrena, eliza katolikoak biztanleengandik zuzenean jasotzen zuen zerga bat genuen, izenak
berak dioen bezala, elizak eskuratzen baitzuen uzta bakoitzean ekoiztutakoaren hamargarren zatia. Zerga hau espezietan kobratzen zen (garitan, artotan, oilotan...) eta aldakorra zen, uztak onak zirenean gehiago zegokiolako eta
txarrak zirenean gutxiago. Liberalek agintea hartu zutenetan, hamarrena kendu bai, baina Kultu eta Klergoaren Zerga
ezarri zuten bere ordez, eredu iraultzaileei jarraiki, elizgizonak estatuaren funtzionari bihurtu nahi izan zituen, eliza
eta komentuen autonomia ekonomikoari mugak ezarri
nahian. Eredu horren arabera, estatuak erabakitzen zuen
eliz-barruti bakoitzean zenbat apaiz egon behar ziren, eta
zenbat kobratu behar zuten beren lanarengatik(3).
Botere politikoaren eskuhartze honek klergoaren
erresistentziarekin egin zuen topo, eta borroka honetan biztanlegoaren elkartasuna lortu zuen; izan ere, Kultu eta
Klergoaren Zerga, metalikoan ordaintzen zen, kopuru finko
bat, uztak onak ala txarrak izan. Enfrentamendurik bortitzenak Gipuzkoan burutu ziren, hainbat udalerritako agintariek zerga berri hau kobratzeari uko egin ziotenean, eta
diputazioak ezarritako isunei aurre egin ezinean, kartzelaratuak izan zirenean(4). Zer esanik ez, atxilotuta eraman
zituzten 52 udalgizon hauek, heroiak bihurtu zituztela propagandista karlistek.
Hamarrenaren inguruko eztabaida honekin lotuta
agertzen da desamortizazioarena, hau da, eliza edota
komentuen eskuetan zeuden jabetzen estatalizazioa. Bi
desamortizazio nagusi burutu zituzten espainiar liberalek:
bata Mendizabalena, komentuen eta orde erlijiosoen ondasunei ukitu ziena; bestea Madozena, 1855ean, udalen eta
elizaren jabetzena. Klergoaren kasuan, txiro, gaixo eta ezinduen alde lan egiten zuten hainbat orde erlijioso desagertarazi edota beren baliabide ekonomikoak murriztean, giza
esparru ahulenak laguntzarik gabe uzten zituen eredu desamortizatzaileak, horren truke inolako alternatibarik eskaini
gabe; elizaren ondasunei zegokionez, maizterren eskuetan
utzita zituen lur eta baserriak estatuaren eskuetara pasatzean, maiztergoaren bizi-baldintzak zeharo kaxkartu ziren,
alokairuen monetarizazioaren ondorioz. Ikusten dugunez,
2. "Art. 12. La religion de la Nacion española es y será perpetuamente la católica, apostólica, romana, única y verdadera. La Nacion la protege por leyes sabias y justas, y prohibe el exercicio de qualquiera otra", RICO LINAGE, Raquel: Constituciones Históricas. Ediciones
Oficiales, 21. or.
3. "Al suprimir por decreto-ley (...) el diezmo y la primicia en frutos, los junteros de Fuenterrabia establecían la forma de cubrir los gastos
de culto y clero por medio de una contribución local establecida por la Diputación, conforme a la práctica de municipios tan significados
por su liberalismo como Irún, San Sebastián y otros. Asimismo, una vez aprobados los presupuestos, todos los vecinos deberían pagar sin
excusa sus respectivas cuotas en la depositaria del Ayuntamiento", RODRIGUEZ DE CORO, Francisco: Política eclesiástica de los gobiernos liberales en Euskadi, 136. or.
4. GARMENDIA, Vicente: La ideología carlista (1868-1876). En los orígenes del nacionalismo vasco, 50 or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
145
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Orduñako aduana-etxea
kontrajarritako bi eredu hauen artean, lehia ideologikoaz
gain, bazegoen interes sozio-ekonomikoetan oinarritutako
borroka bat.
Eredu politikoak
Arlo politikoan, XIX. mendea foru-erregimenen eta
espainiar konstituzioaren arteko borrokarengatik bereizi
zen Hegoaldeko lau herrialdeetan. Zentzu honetan komeni
da lehenengotik ezberdintzea XII. mendetik aurrera sortuko
diren "villa" edo hiribilduen foruak, euskal herrialdeetako
foruengandik(5). Zenbait autorek, ez dute hau behar bezala
azaldu, eta udalerrietako foruak erregeak edo jaunak emanak zirenez, herrialdeetako foruak ere haien emakida edo
dohainak izan zirela ondorioztatu dute. Baina berez, foruerregimena itunean edo paktoan oinarritutako sistema bat
genuen, eta Gaztelako erregeak herrialdeko foruak errespetatzea sinatzen zuen neurri berean, herrialde bakoitzak
berarenganako zintzotasuna eta leialtasuna sinatzen zuelarik. Sistema honen arabera, Erregeak ezin zion inolako
aldaketarik inposatu herrialdeari (foru-baimena edo "pase
foral"ak bermatzen zuen eskubide hori), eta alderantziz,
herrialdeak ezin zuen ezer aldatu erregearen oneritzirik
gabe. Beraz, komeni da ohartaraztea, Gaztelan monarkaren
aginteko ahalmena erabatekoa zela (errege absolutoa),
baina foru-lurraldeetan bere aginpidea mugatuta zegoela,
are gehiago sasoi hartan botere zentrutik urruti zeuden
guneak kontrolatzeko aukerak ez zirelako gaur egungoak.
Euskal lurraldeek gozatzen zuten status juridiko hau ezagututa, autore batzuk absolutismoaren garaian euskal lurraldeetan sasi-demokrazia bat ezagutzen zela baieztatu
zuten(6).
Udal karguak izendatzerakoan sufrajio murriztuan
oinarritutako sistema bat erabiltzen zen. Boto eskubidea
edukitzeko, gizona izateaz gain, derrigorrezkoa zen lurjabetza gutxiengo bat edukitzea, hau da milarduna izatea;
eta gainera kaparetasuna ("hidalguia") frogatuta edukitzea.
XVI. mendetik aurrera bizkaitarren kaparetasun unibertsala
onartua zegoenez, bertoko biztanleen kasuan gurasoak bertan jaiotakoak zirela frogatzea nahiko izaten zen. Eta forulurraldeetatik kanpo zetozenek kapareak zirela frogatu
behar zuten –ahal bazuten-, prozesu luze eta garesti baten
bidez. Beste aldetik, lur-jabetza gutxiengo baten jabe izatearen baldintzak, udal boterea jauntxoen eskuetan uzten
zuen(7), eta udal ordezkaritzarik gabe giza-esparru ahulenak.
1766ko matxinadaren ondoren, Carlos IV.ak herri diputatuak eta herri sindikoaren udal kargu berriak sortu zituen,
auzokide-hautagaiak ez zirenei udalean ordezkaritza edukitzeko aukera emanez, baina hauen gaitasuna elikagaien prezioak eta zerga berriak inposatzeari buruzko eztabaidetan
parte hartu eta bozkatzera mugatzen zen. Hala ere, kargu
berri hauen agertzeak auzokide hautagaien monopolioa
apurtzen lagundu zuen, Rubio Perezek Ondarroarako baieztatzen duen bezalaxe(8).
Liberalek ezarri nahi zuten eredu konstituzionalaren
arabera, kaparetasunaren baldintza kendu egiten zen hauteskundeetan parte hartzeko orduan, eta erabaki honek,
praktikan, foru-lurraldeetako udalak kanpotik etorritako
hautagaiei zabaltzea suposatu zuen. Eta lurjabe izatearen
baldintza ezabatzea erabaki bazuten ere, errenta gutxiengo
bat ordaintzearena ezarri zuten, lurjabe ez izateagatik ordura arte sistema politikotik kanpo egon zitezkeen zenbait
merkatari, artisau edota arrantzaleei udaletxeko ateak
zabalduz. Arlo honetan, foruzaleak eta liberal moderatuak
nahiko ados zeuden, giza-esparru ezinduenak udal gobernutik at uztearen alde, biak ere. Beraz, liberalen eskutik etorritako konstituzionalismoak ez zuen sufrajio orokorroraren
aldeko aposturik egin, eta zentzu horretan, bere ikuspegi
iraultzailea nahiko zalantzagarria bihurtu zen(9).
Foruarena gainera, sistema federalista bat genuen.
Herrialde bakoitzak bere foruak zituen, eta foru hauen oinarrian funts berdina aurkitu arren, bakoitzak bere berezitasu-
5. "De otro lado es preciso distinguir entre los Fueros Vascongados, propiamente dichos, que se refieren al derecho territorial privativo de
toda o la mayor parte de las provincias, de los Fueros Municipales, que otorgados por el Señor o Monarca, tuvieron vigor exclusivamente
en las villas de la Region vasca (...) Los fueros generales vascongados, que son los que a nosotros nos interesan, tuvieron reconocimiento,
que no origen real", SOLOZABAL, Juan José: El primer nacionalismo vasco, 214-215 orr.
6. "Figura por ejemplo en 1787 dentro del panorama constitucional comparado que ofreciera, como Defence of the Constitution of
Government of the Unites States of America, quien fuera luego presidente de los mismos, John Adams. Vizcaya comparecía como república democrática junto a San Marino, algún cantón suizo y las Provincias Unidas de los Países Bajos por delante de la misma Inglaterra,
al ser ésta república monárquica, pasándose por repúblicas aristocráticas de cantones helvéticos", CLAVERO, Bartolomé: "Alava ante
Cádiz. Euskadi ante España", Cuadernos de Alzate, 23. zkia., 31. or.
7. "El hecho de que para ocupar ciertos cargo fuera necesario gozar, como mínimo, del título de hidalgo, les daba una cierta ventaja inicial. Hidalguía hacia afuera, millares hacia dentro, les garantizaba un espacio bastante acotado dentro del gobierno", FERNANDEZ de
PINEDO, E.: "So pretexto que Garibay pasa por Valladolid...", Cuadernos de Alzate, 23. zkia., 13. or.
8. "Desde la fecha de la promulgación de dicho ordenamiento hasta la invasión francesa de finales de siglo algo parece haber cambiado en
el ayuntamiento, sobre todo en cuanto a la política comercial. Destaca en primer lugar la consecución por parte de los mareantes del permiso de entrada de aguardiente en la villa mediante una comercialización controlada y a pesar de las protestas de la oligarquía viticultora.
A su vez, por vez primera se consigue frenar las decisiones de esta oligarquía de propietarios, toda vez que pretendían una liberalización
de los precios de su vino a la vez que se mantenía la prohibición de importar los claretes y blancos foráneos", RUBIO PEREZ, L.M.:
Ondarroa. Apuntes históricos de una villa marinera durante la Edad Moderna, 31. or.
9. "De manera que si en algun punto de la Monarquía es cuestionable el carácter revolucionario del proceso liberal, lo es más que en ningún otro caso en el País Vasco", RUBIO POBES, Coro: "Del antiguo al nuevo régimen foral", Cuadernos de Alzate, 23. zkia., 143. or.
146
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
nak zituen: Gipuzkoan, adibidez, ez zegoen lur lau eta hiribilduen arteko bereizketarik; Bizkaian, bai. Bizkaian hiribildu bakoitzak boto bat zuen Batza Nagusietan;
Gipuzkoan, biztanlegoaren araberako boto kopurua zuen.
Gerrarik suertatzen bazen, biztanleak bakoitza bere herrialdea defendatzera behartuta zeuden, baina ez ingurukoena.
Bizkaian Batza Nagusiak beti Gernikan egiten ziren;
Gipuzkoan, txandaka, 20 herri desberdinetan... Eta foruherrialdeen arteko batasuna, botere erdirakoiek eginiko presioaren arabera jorratzen zen, errege absolutoak gerrarako
soldaduak eskatzen zituenean, adibidez, edota liberalek
aduanak Ebrotik mugitu zituztenean. Beraz, ikuspegi autonomo/federalista bat nagusitu da euskal foruetan(10), borboiek leunago, eta bortitzago liberalek, Madrilgo gobernuaren inguruan bateratutako sistema bat inposatu zuten arte.
Eredu ekonomikoa
Arlo honetan hiru puntu erabiliko ditut foru erregimenak zituen berezitasunak azaltzeko: aduanen kokapena,
sistema fiskala eta ekoizpen/salmenta ereduak.
Aduanen kokapena
Aduanen kokapenari dagokionez, jakina da, Ebro
hibaiaren lerroan kokatzen zirela, 1841eko urriaren 20ko
dekretuaren 9. artikuluaren bidez Esparterok gaur egun
dauden lekuan ezarri zituen arte. Aurretik, foru herrialdeek
librekanbio gune bat bezala funtzionatu zuten, eta atzerritik
ailegatzen ziren gaiek ez zuten inolako zergarik ordaindu
behar. Aranzel gabezi honen ondorioz, garia, ehunak, tabakoa eta hainbat produktu askoz merkeagoak ziren lurralde
hauetan, atzerriko gaiak Ebro hibai zeharkatzerakoan
zamatzen zituztelako, hain botizki gainera, ezen tabakoa
hamar aldiz merkeagoa zela lurralde hauetan Gaztelan
baino. Zergen gehiegikeriak berak areagotzen zuen, nolabait, kontrabando jarduera hau, eta izan ere aduanen lekuz
aldatzearen aldekoek estraperloaren kontua izan zuten arrazoirik edo aitzakiarik erabilienetariko bat. Horrez gain,
aduanak Ebron egotea kontsumitzaileentzat onuragarria
bazen ere, industri jarduerarentzat kaltegarria omen zen,
foru lurraldeetan ekoizturiko produktuak atzerritar lez tratatzen zirelako Ebrotik hegoaldera(11).
Ameriketako gaiei dagokionez, ez zegoen merkataritza askatasunik, Kadizeko portutik bideratu behar zirelako
hartueman guztiak, eta erregearen baimenarekin, zenbait
konpainiak jarduera hau monopolizatzen zutelako.
Gipuzkoan, Karakaseko Konpainia Gipuzkoarrak betetzen
zuen paper hau. Baina egoera hau errotik aldatuko zen
1778ko dekretuekin, zeintzuen bidez, espainiar monarkiako
portu gehienak amerikar merkataritzara zabaltzen ziren.
Bilbo eta Donostiako merkatariek ere, biziki gutiziatzen
zuten zabalduberria zen merkatu horretan parte hartzea,
batez ere luzaroan hain emankorra izandako Karakaseko
Konpainiaren etekinak zeharo murriztuta zeudenean, eta
krisialdian(12).
10. Batzutan entzuten da, euskaldunok, guztiok barnehartuko gintuzkeen egitura politiko bakar bat eratu ez izanak, sekulan ez garela independienteak izan frogatzen duela; alderantziz esango nuke nik, hain izan gara independienteak, hain jeloskorra herrialde (eta udalerri)
bakoitza bere askatasunak zaintzeko orduan, ez dugula herrialde ezberdinen artean osatutako egitura politiko baten azpian biltzeko premiarik sentitu. Erdirakoien oldarra herrialde bakoitzaren askatasuna murrizten joan den neurrian, sendotu dira foru-herrialdeen artean loturak eta egitasmo politikoak.
11. "Ya se comprende que, desde el punto de vista del consumidor, la franquicia –que alcanzó casi siempre al tabaco, al café y a los artículos coloniales- era una ganga. Pero, en cambio, desde el punto de vista productor era desastrosa. Nos se podían establecer nuevas industrias porque la competencia extranjera, con fronteras abiertas, las mataba en flor. Las industrias ya existentes, como las famosas ferrerías
del país, morían. En primer lugar, porque ya no exportaban apenas. No exportaban porque en los otros países se estaba ya produciendo más
barato, y porque la sublevación de las colonias americanas les había privado de su principal mercado. Tampoco podían vender en el resto
de España porque casi siempre, al salir los productos de Guipúzcoa e introducirse en otras regiones, les cobraban los derechos de aduana
en éstas, lo cual les hacía no poder competir con las ferrerías del interior", MUGICA, José: Carlistas, moderados y progresistas, 74. or.
12. "Para el comercio de San Sebastián, por otra parte, los años cincuenta marcaron una serie de cambios estructurales que evidenciaron,
por un lado la imposibilidad total de recuperar la posición de gran puerto lanero que antaño había ocupado San Sebastián, y, por otro, estos
años señalaron sobre todo el fin del planteamiento mercantilista-proteccionista en el que se había vendio desenvolviendo la Compañía de
Caracas, y colocaron a ésta en una estrecha dependencia en relación a los intereses del Estado (...) De ahí también que antes las dificultades que presentaba momentaneamente el mercado europeo, los comerciantes tuviesen un vivo interés en participar en el recién concedido
decreto", FERNANDEZ ALBADALEJO, Pablo: "Algunos textos sobre la polémica entre libre comercio y Fueros hacia 1780", Boletin de
la Real Sociedad Bascongada de Amigos del Pais (BRSBAP), 32. urtea, 231 or., 1976.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
147
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Donostia, XVIII. mendean.
Baina merkataritza askearen jokoan sartzea ez zen
hain erraza. Izan ere, konpainien monopolioa hautsita, erregeak aduana ajenteen bidez kontrolatu nahi zituen baimendutako portuen merkatal mugimenduak. Baina Gipuzkoa
eta Bizkaiako Batza Nagusiak kontrolatzen zuen merkatal
oligarkiak ez zuen begi onez ikusten erregearen funtzionari hauen sarrera, beraien presentziak, foru-erregimenak bermatzen zituen eskuduntzen aurkako mehatxu bat suposatzen zuelako. Bestalde, aduanak kostara eta mugetara iragatzea foruen kontrako erasotzat jotzen zen, bere atalik
garrantzitsuenetariko batek kanpotik ekarritako gaiak inolako zergarik ordaindu gabe ekartzea baimentzen baitzuen.
Kontrajarritako interesen lehia hau, leuntzen barik, zabaltzen eta beste faktore batzuekin nahasten joan zen, hikamika horien bidez ikuspegi bakoitzaren ortodoxia finkatuz
joan zelarik(13). Alde batetik Gipuzkoa-Bizkaia/nekazal
/foruzalea/tradizionalista agertuko zaigu, eta bestetik
Donostia-Bilbo/merkatal/forukontrakoa/liberala, Mugicak
argi utzi duen bezalaxe talde bakoitzaren barnean hainbat
ñabardura eta paradoxa aurkitu ahal baditugu ere(14). 183211-14ko Erret Dekretuarekin, Donostiak, herrialdearen baimenik ez izan arren, aduanak ezarrita kanpotik gaiak ekartzen hasi zen. Herrialdeak protestatu egin zuen, eta baita
Maria Cristinak emandako agindua indargabetzea lortu ere
(1833-3-21). Zer esanik ez tirabira hauek Gipuzkoa eta
Donostiaren arteko harremana zeharo kaxkartu zutela, eta
donostiarrak Nafarroara batzekotan ere ibili ziren, urte
batzuk beranduago, batez ere 1834tik aurrera, Gipuzkoako
Batza Nagusietan parte hartzeari uko egin ziotenetik aurrera.
Laburbiltzeko, merkataritza askean sartzearen truke,
aduanak ezartzea ezinbesteko baldintzatzat aurkeztean,
1778ko dekretuek diskordia elementu bat sartu zuten foru
herrialdeetan, lehia horretan Bilbo eta Donostiak –merkatal
guneak izateagatik- ziri lana betetzen zutelarik. Eta
momentuan bertan, nekazal jauntxeriak osatzen zuen enborrak donostiar merkatarien asmoak errotik moztu bazituen
ere, epe luzera oso eraginkorra suertatuko zen gatazkakortasun faktore berri bat sortarazten zuten foru herrialdeetan(15). Eta aipatzekoa da, protekzionismo eta merkataritza
askearen artean aukeratzea, erabakiorra izan zela gaur
egungo Europa osatzen duten estatu-nazioen egituratze
politiko-ekonomikoan. Zentzu horretan, ez genuke ahaztu
behar Zollwerein edo Aduanen Batasunak zernolako papera jokatu zuen alemaniar estatuaren sorkuntzan. Eta hainbat
autorek diotenez, aduanen lekuz aldatzea foru herrialdeen
industrializazio prozesuan ezinbesteko baldintza bazen ere
(merkatu espainiarra bermatzen zion bertoko gaiei, atzerritik zetozenak zamatuz), gehiegizko protekzionismoaren
kalteak ere ezagunak dira (produktibitatearen jeitsiera(16),
industri sarearen zaharkitzea...) eta gainera, neurri hauekin
guztiekin ere, espainiar estatuak ez zuen lortu bere ekoizpen egitura babestea, handik urte gutxitara esparru esanguratsuenak (trenbideak, meategiak, zerbitzu publikoak...)
kapital atzerritarren menpe gelditu baitziren(17).
Aduanen inguruan sortu zen eztabaida honek, ematen digu oraindik ere hausnarketa gehiagorako biderik.
Kasu honetan, azpimarragarria da ez gaudela tradizionalista edota liberalen arteko lehia baten aurrean, edo hobeto
esanda, lehia hori foru lurraldeetako tradizionalista eta liberalen artean burutu zela, eta ez Madrilekoen artean, hauek,
dibergentzia ideologiko-politikoen gainetik, guztiz bat baitzetozen aduanen "affaire" honetan. Azken urratsa
Espartero liberalak eman bazuen ere, aduanak aldatzeko
saiakerak hasiak ziren absolutismoaren garaian(18). 1778ko
dekretuekin, aldaketa inposatu beharrean, aukeratzera ematen zen: aduanarik gabe ez zegoen merkataritza askerik(19).
Beste aukeraren bat ere bazegoen, agian: espainiar koroari
lotzen zuen ituna apurtzea, eta foru erregimenak agintzen
zuen moduan jarraitzea: kanpotik gaiak ekartzeko gaitasu-
13. "No obstante el decreto hizo que el centro de las discusiones se localizase en torno al aspecto aduanero, que no era sino una sola de las
caras del problema. Con ello, lo que podía haber sido una polémica sobre el "modelo de crecimiento" a seguir, se convirtió en una disputa esencialmente foral, a cuya ortodoxia hubieron de supeditarse la mayor parte de las propuestas emitidas", FERNANDEZ ALBADALEJO, P.: Ibidem, 235. or.
14. MUGICA, J.: Op. cit., VI. or.
15. "Los enfrentamientos surgidos entre el Ayuntamiento de San Sebastián y la Hermandad en sus Juntas Generales, particulares y
Diputación foral, no resultarán fáciles de restañar. Los vaivenes de la política derrocarán y restaurarán los fueros, pero las diferencias de
mentalidad y de intereses enfrentarán de nuevo a los dos contrincantes en una constante y reiterada sucesión de incidentes, que se prolongarán durante años", MUTILOA POZA, J.M.: Guerra, desamortización, fueros, 343. or.
16. 1866an, euskal lurraldetako bi industri siderurgiko nagusiek zera salatzen zuten: "la falta de consumo y estrechez del mercado español
(...) El atraso técnico y el abuso de la protección arancelaria comenzaban a estar en la base de los problemas de nuestra siderurgia", SOLOZABAL, J.J.: Op. cit., 79-80. orr. Eta 85. orrialdean "Su incapacidad para competir con productos exteriores incitó al capitalismo vasco a
pedir protección aduanera, coaligándose y apoyando a los sectores dirigentes de la Restauración. De este modo, la burguesía vasca no acabo
con la oligarquía agrario-financiera en el Poder, sino que pactó con ella".
17. FONTANA, Josep: Cambio económico y actitudes políticas en la España del s. XIX, 137. or.
18. 1778 Merkataritza Askearen dekretuen aurretik, Felipe V.ak indarrez leku aldatu zituen aduanak 1717ko Erret Dekretuaren bidez. Eta
1718an, dekretu horren aurka lehertu zen matxinada zanpatua izan zen arren, 1726an aduanak berriz Ebroren lerrora itzuli ziren,
STÜRTZE, Alicia eta beste batzuk: Foruen aurkako saioaldiak eta herri-erreboltak (XVIII. mendean), 60. or.
19. "... si bien el Estado no manifestaría nunca de manera explícita este punto hasta la llegada de Godoy al poder, resultaba evidente cuál
era el sentido de la maniobra: los vascos no entrarían en el libre comercio hasta que las aduanas no estuviesen en la costa", FERNANDEZ
ALBADALEJO, P.: Ibidem, 229. or.
148
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
narekin, inolako zergarik ordaindu gabe. Izan ere, sezesionista izan zen gipuzkoar burgesiak hartu zuen norabidea 18
urte beranduago, Konbentzio Guduaren testuinguruan,
Romero Aldamar, Barroeta, Lascurain eta abarrek, espainiar koroarengandik banatu eta frantziar iraultzaileei biltzea
erabaki zutenean(20). Baina, noski, 1778an espainiar erresumarengandik banatzearen ondorioa, Ameriketako merkatutik kanpo gelditzea zen, izan ere, espainiar koloniak zirelako haiek. Baina bide hori hartzea, erretako hatzamar bat ez
sentitzeko, besoa moztea bezala izango zen, eta aukera hori
zeharka ere ez zen aipatu.
Eta polemika guzti honetan, galdetzekoa da, sistema
foralean inolako aldaketarik onartzen ez zuten giza-esparruen jokabidea beren helburuentzako eraginkorrena izan
zen edo ez. Izan ere, zein zuhaitzek dauka bizirauteko aukera gehiago: haize bortitzaren boladapean, makurtzeko eta
altxatzeko gaitasuna gordetzen duenak; edo ekaitzaren astinaldien aurrean inolako mugimendurik eskaintzen ez
dakien arbola zurrunak? Zeren, orokorrean, donostiar liberalak ez ziren foruak guztiz ezabatzearen aldekoak; bai
ordea, foruan komeni zitzaien aldaketak eginda, mantentzearen aldekoak, aurrerakoienak ere(21). Foruzale sutsuen aldean, malgutasun eza da gehien nabarmentzen dena lehia
honetan, Napoleonen inbasio garaian beste hamaika kontrafuero ikusi eta erantzun gabe utziko bazituzten ere.
Foru-erregimenaren aduana politikarekin jarraituz,
funtsezko elikagaiak kanporatzea debekatuta zegoela aipa-
tu behar da. Izan ere, aletan defizitario den lurralde batentzat ezinbestekoa da inportatzeko erraztasuna edukitzea, eta
hortik aduanak Ebron egotearen garrantzia; baina sistema
honen bigarren zutabea, bertan ekoiztutako alea bertan kontsumitzea zen. Nekazal gizartetan "biziraupeneko krisialdiak" sarri gertatzen ziren: uzta txarren ondorioz, aleen prezioak gora egiten zuen, eta gosearekin batera, giza-esparru
ahulenen haserrea –nekazariak eta artisauak- eta protestak
azaltzen ziren, aleak pilatzen zituztenen aurka(22). Ez zen
hiriaren eta landaren arteko lehia bat, gari "kontsumitzaile"
eta gari "ekoizle" edo "pilatzaileen" artekoa baizik. Zeren
nekazariak izan arren, 1787. urtean Gipuzkoako edozein
baserritan ekoizten zen ia ale guztia, jabeari errenta ordaintzeko erabiltzen zen, eta baserrian bertan taloa ogi txuria
baino maizago jaten, hainbat hiritarrek –merkatariek eta
klergoak, berak- bihitegiak alez gainezka zituzten arren.
Eta espekulazioari mugak ezartzeko, aleak kanporatzea
espreski debekatzen zuten foruek, herrialde guztietakoek
gainera. Ez aleak soilik; baita sagardoa, txakolina, behikiak
edo funtsezkoa jotzen zen beste edozein elikagai: Bermeon
eta beste zenbait herritan bezala, udalerritik gaztainak kanporatzea debekatuta egon zen Ondarroan ere(23).
Baina debekuak debeku, pilatzaileek negozio biribila
aurrikusten zuten krisialdi hauetan, eta aleen kanporaketak
ez ziren gelditzen. 1766an, ordea, arto anega 30 errealeko
preziora igota zela, eta gariarena 40ra, Azpeitiko errementariek handiki baten gurdia "in fraganti" harrapatu zuten,
20. "Lo que, tal vez, convenga retener de todo ello es el papel predominante de las burguesías urbanas en la costa del País Vasco; tanto
cuando son victoriosas sobre el campesinado, con la ayuda eficaz de los terratenientes del interior, como cuando son derrotadas, tras un
intento quizás excesivamente prematuro, de convertir el País Vasco en una especie de república del estilo de la Cisalpina o de la
Partenopea", OTAZU, Alfonso: La burguesía revolucionaria vasca a finales del s. XVIII, 13. or.
21. "Y por otro lado, los progresistas de San Sebastián, que eran los que con más calor habían sostenido la bandera de la modificación,
habían vencido en la batalla por las aduanas y tenían definitivamente el sistema constitucional para la elección de cargos públicos, con lo
cual podían permitirse suavizar su actitud", GARCIA RONDA, Angel: La transformación de la foralidad guipuzcoana (1837-1844), 182.
or.
22. "Lo que ocurría, además, es que estas prácticas especulativas provocaban periodos de escasez, y los periodos de escasez, el hambre; y
el hambre encendía los ánimos de los consumidores (campesinos y gentes de oficio) y la revuelta quedaba planteada en cosa de pocas horas.
Sobre todo, porque los acaparadores de grano, diezmeros (terratenientes y aristócratas) y comerciantes, no se contentaban con guardar el
trigo en sus graneros, esperando la coyuntura favorable para ellos; sino que procuraban que esa coyuntura se presentara, a base de extraer
fuera el poco trigo que el País producía", OTAZU y LLANA, A.: Op. cit., 19 or.
23. RUBIO PEREZ, Laureano: Op. cit., 47 or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
149
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Arraingintza Kofradiek arautzen zuten Lehen Karlistaldira arte
alez beteta, herritik irtetzera zihoala. Berehala gurdia gelditu, bahitu eta herriko plazara eraman zuten, bertan "bidezko prezioan" saltzeko biztanlegoaren artean, hau da, 16
errealetan arto anega eta 26 errealetan gariarena. Honez
gain, neurri eta pisu berriak kendu eta aurretik zeudenak
ezartzeko –handiagoak- eskatzen zuten, udalerriko lurrak
ongarritzeko behar zen otea ebakitzeko askatasuna, zuhaitz
mozketen kontrola areagotzea udalaren aldetik e.a. Hau da,
aleen garestitzearen aurkako protesta hutsean gelditu beharrean, testuinguru batean kokatzen zuten, foruen ikuspegi
herrikoia aldarrikatuz, handikiek ematen zieten interpretazio murriztu eta interesatuaren aurrean. Otazuk eta
Iñurrategik "economia moral del fuero" deitu diote, 1766ko
matxinada eragin zuen foruen ikuspegi herritarrari.
Mugimenduari zilegitasuna eman ondoren(24), matxinada baretu beharrean, inguruko herrietara zabaldu zen:
Azkoitia, Elgoibar, Deba, Mutriku... Eta herrialdeko muga
igaroz, baita Ondarroa eta Markinara ere(25). Eta guztietan,
udal agintarien konpromezua exijitu zen, mugimendua zilegiztatzeko. Gainera, matxinadari biltzen ziren herriek,
puntu berriak gehitzen zituzten Kapitulazioetan, Mutrikun
apaizen aurka onartu zena bezalaxe. Baina, beste aldean ere
ez zeuden geldirik. Diputazioa, eta Korrejidorea bera,
matxinoen eskuetan zegoenez, lurjabeen utzikeriaren aurrean, donostiarrak, edo hobeto esanda Donostiako merkatariak izan ziren matxinada zanpatzeko ardura hartu zutenak(26). Hasiera batean, ale kopuru handiak bidali zituzten
matxinadaren bihotzera, matxinoek ezarritako prezioan.
Eta egoera baretu zenean, hau da, bakoitza bere etxera itzuli zenean, 1.200 bolondresek ("paisanos") osatutako zutabe
militarra bidali zuen Urola ibarrerantz, Antonio Arriola del
Corral komandantearen gidaritzapean. Azpetiara heldu zen
egunean 75 pertsona atxilotu zituen, eta 25 Azkoitian.
Hurrengo egunetan, jokabide berdina jarraitu zuen inguru-
Sistema fiskala
ko herrietako susmagarriekin, eta horrela bukatu zen
1766ko matxinada, ez espainiar erregearen eskuhartzeari
esker, donostiar merkatarien oldarraren ondorioz baizik.
Donostiar merkatariek aleak kanporatzeko askatasuna lortu nahi bazuten, Ondarroako mahasti jabeek herrian
bertan ekoiztutako txakolina edaten ez zen bitartean, kanpokoa ekartzea debekatzen zien arrantzaleei, udalean zuten
nagusitasunaz eta Bizkaiko diputazioaren laguntzaz baliatuz. Teorian bidezkoa dirudien foru-disposizio honen atzean, errealitate gordin bat izkutatzen zen, txakolin ekoizleek
gozatzen zuten salmenta monopolioak edari honen kalitatea
jeistea eragiten zuelako, eta prezioak ere beraiek ezartzen
zituztelako, udalaren kontrolari esker(27). Azken finean, bai
donostiar merkatarien eta bai Ondarroako txakolin ekoizleen kasuan, nabaritzen duguna zera da: udal agintariek
foruak beraien interesen arabera interpretatzen eta moldatzen zituztela, foruaren ikuspegi herrikoia geroz eta gehiago ahultzen zelarik. Beraz, foru-sistemak, alde batetik klase
ezinduenen eskubideak bermatzen bazituen ere (soldaduzkarik eza, adibidez), bestetik boteretsuek dominaziorako
erabiltzen zuten marko juridiko-politikoa ezartzen zuen, eta
aduanen kokapenaren inguruan (inportazio/exportazio ereduaren inguruan, azken finean) mantenduriko jokabide
kontrajarriak izan ziren horren adibiderik garbiena.
24. "Y el punto central, el cumplimiento de estas disposiciones siempre pendientes de la economia moral del Fuero, se garantizaba con la
obligada implicación de las autoridades locales y provinciales, con la firma de la ley machina por parte de sus principales figuras y su pública lectura, en castellano por el corregidor y euskera por el parroco de la villa, a continuación", IÑURRATEGUI, José María: Monstruo
indómito, rusticidad y fiereza de costumbres, 83. or.
25. Matxinada zanpatzearen arduradun nagusiak –Arriola del Corral- zioenez "... finalmente se ha podido recoger una lista de los principales Gefes de la sublevación, juntamente con dos cartas escritas por el alcalde y síndico de la villa de Marquina a Francisco Eguren,
Bartolomé de Echaburu y el escribano de Ondárroa, al parecer todos vecinos de ella", OTAZU y LLANA, A.: Op. cit., 63. or. Ondarroari
buruz idatzita dagoen artikulu bakarra, URROSOLO, Yolanda: "La matxinada de 1766 en Ondárroa", Ondarroa 1991, 97.-100. orr.
Ondarroan, egia esan, biziraupeneko krisialdiak gertatzen zirenean, "itsas-matxinadak" ziren ezagunagoak, 1711n herriko alkatea zen
Bartolome de Armaoleak burutu zuena bezalakoa. Kasu honetan ere ordaindu egin zen itsasoan harrapatutako txalupa bretoian zihoan alea
–bidezko prezioan, noski- eta harrigarriagoa dena, "itsas-matxinada" hau zilegiztatu ez ezik, udalgizonek beraiek erabakitako gauza zela
aitortzen zuten: "... en conformidad de lo que verbalmente sería acordado en esta dicha Villa a causa de la falta de granos que se experimenta en ella y en los lugares zircuvecinas, el dia veynte y uno del corriente mes y año haviendo salido a la mar con chalupa equipada
havia abordado a un navio Breton que de la Probinzia de Bretaña salió cargado de trigo para el Puerto de San Juan de Luz del reino de
Francia (...) Y haviendo entendido todo los dichos ofiziales del Regimiento –udal partaideak- y Vezinos dijeron que aprobaban y aprobaron todo lo así executado y dieron muchas grazias a dicho Sr. Alcalde" ITXASERTZ: "Los Armaolea de Ondárroa, corsarios y dueños de
navios", Ondarroa 1994, 64-65 or.
26. "Pero, entonces, los comerciantes de San Sebastián, que dominaban el ayuntamiento de la ciudad, se agrupaban en el consulado y vivían estrechamente ligados a una asociación mercantil de la envergadura de la Compañía Guipuzcoana de Caracas, sorprendieron a todos,
incluidas las autoridades militares, que se limitan solamente a secundarlos, con el despliegue de una actividad y la improvisación de una
fuerza de intervención inmediata, que no cabe considerar más que como el mejor exponente de la vitalidad burguesa (...) Porque la burguesía de San Sebastián se ha mostrado más activa y más capacitada para organizar y dirigir la represión. Ha demostrado un vitalidad coercitiva donde los terratenientes no han mostrado más que amarga resignación", OTAZU y LLANA, A.: Op. cit., 11-13 orr.
27. RUBIO PEREZ, L.: Op. cit., 26-28 orr.
150
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Foru herrialdeek ez zioten inolako zergarik ordaintzen estatu administrazioari, alkabala izan ezik, eta hori ere,
Bizkaiak ez zuen ordaintzen. Baina, noski, salbuespen
honen truke herrialde hauek beraiengain hartzen zituzten
gainontzeko lurraldeetan estatuak berak finantziatzen
zituen azpiegitura eta zerbitzuak (bideen konponketa,
administrazio zerbitzuak eta langileak...). Sistema honek
badu bere logika, erregeari ezertxo ordaindu ez arren, erregeak ere ez zuelako ezer gastatu beharrik lurralde hauetan.
Honez gain, monarkiaren ogasuna larritasun egoeran sartzen zenean, ohizkoa zuen foru lurraldeetara jotzea, diru
eske. Herrialdeok, erregearen eskakizunak atzeratzen,
murrizten edota bertan behera uzten saiatzen baziren ere
(foru-baimenarenbidez), gehienetan ordaindu egiten zuten,
emakida edo "donativo" formula erabiliz, hau da, borondatez eta erregeari zor zioten begiruneagatik ematen zuten,
dohain gisa. Normalean, gainera, emakida honen truke
estatu administraritzarekin auzitan zegoen beste liskarren
bat beraien alde konpontzen saiatzen ziren, azken hau,
geroz eta zailago bazen ere.
Zergak biltzearen arduradunak udalak ziren, eta izan
ere udalerri bakoitzak erabakitzen zuen zertan gastatu behar
zuen bildutako dirua. Are gehiago, udalean bertan erabakitzen zen zeintzuk azpiegitura ziren premiazkoenak, eta
lehentasun horien arabera ezartzen zituen bere zergak.
Bide, zubi, kale eta iturrien eraikuntza eta konponketa, eta
udal langileen soldaten ordainketa izaten ziren gastuen
arloan atalik mardulenak, izan ere, sasoi hartan maixumaestra, osagile, albaitari e.a. udalen aurrekontuetatik
ordaintzen zirelako. Horrez gain, udala bera arduratzen zen
diputaziotik zetozen diru eskakizunak biltzeaz (diputazioaren zerbitzu eta langileak ordaintzeko, lehen aipatu "emakidak", gerra gastuak...).
Sarreren atalean, zeharkako zergak ziren udal aurrekontuak orekatzen zituztenak. Bakoitzak zuen jabetzaren
arabera ezarritako zerga ere erabiltzen zen (zerga zuzena),
baina askozaz ere maizago kontsumo gaiei ezarritakoa
(zeharkako zerga). Bi sistemen arteko ezberdintasuna argi
dago: batak, gehiago zeukatenei gehiago eskatzen zien;
besteak, aberatsak zein txiroak, berdintsu zamatzen zituen,
guztiak ere kontsumitzaile ziren neurrian. Gairik zamatuenak ardoa, sagardoa, mistela, olioa, haragia e.a. ziren. Bide
bat konpondu behar zela? Ba ardo azunbreari 4 errealeko
zerga ezartzen zitzaion, harik eta bidea konpondu arte; iturri berria egin behar zela? Ba haragi libra erreal batekin
zamatzen zen... Argi dagoenez, sistema honek ezinduenak
kaltetzen zituen, beraiek zirelako baliabide gutxien zituztenak kontsumo gaiak eskuratzeko orduan, eta kontsumitzaileen artean talde handiena(28).
Zeharkako sistema hau, forurik gabe lurraldeetan ere
ezagutzen zen, eta liberal aurrerakoiek beraien programa
politikoaren funtsezko puntutzat zuten "impuesto de consumos" zeritzon hau desagertaraztea. Baina, foru herrialdeetan irtenbidea ez zen hain erraza, hainbat azpiegitura eta
soldata zeharkako sistema horren menpe egoneran, horren
desagertzeak zerbitzuak bertan behera uztea suposatzen
zuelako, edo estatu ogasuna arduratzea beraietaz. Zentzu
honetan, liberalak beraiek ere laster konturatu ziren zeharkako zergaren ordez zerga zuzena ezartzeak zekartzan
buruhausteez(29).
Ekoizpen eta salmenta sistema
Antzinako erregimenak –eta foru-erregimenak ondorioz- gordetzen zuen berezitasunetariko bat, salmenta
monopolioena izan zen. Zergak ordainduta ere, zenbait produktu saltzeko askatasunik ez zegoen, ezta udalerrira ekarteko ere. Errematearen sistema zen nagusi, zeinen bidez
urtero urtero udalak funtsezko gaien horniketa eta salmenta eskubideak subastatzen zituen, hornitzaile edo saltzaileen jarduerari baldintza zehatzak ezarriz (prezioak, kalitatea,
epeak...). Sistema honek bi helburu nagusi jarraitzen zituen:
bata, horniketak, ahal zirenen baldintzarik hoberenetan bermatzea; bestea, gastuei aurre egiteko diru sarrerak lortzea.
Baina erremate sistemak muga zehatzak ezartzen zizkion
geroz eta libreago aldarrikatzen zen ekonomi jarduerari.
Zentzu horretan, gai bakoitzaren errematatzaileez gain,
beste inork ezin zuen produktu horiek saldu udalerrian,
merkatal ekimen berriak oztopatzen zirelarik. Testuinguru
horretan kokatu behar dugu, 1821. urte aldera zenbait ondarrutarrek Zubi Zaharraren bestaldean (Berriatuako lurretan)
taberna bat zabaltzeko baimena eskatu izana(30).
Indarrean zegoen sistema gremialak ezartzen zituen
mugak ere ezagunak ditugu. Ondarroan, Santa Klara
Kofradiak arautzen zituen arrantza jardueraren inguruan
jarraitu beharreko ildo ekonomikoak. Hara zer dinoskun
Zubegik Ondarroarako:
28. Bi sistemon arteko ezberdintasuna nabaritzeko, adibide bat ezarriko dut. Jabetzaren arabera ezarritako zerga baten arabera (% 10ekoa,
adibidez), 100 erreal duen batek, 10 ordaindu behar du; hau da, 10 erreal duten 10 biztanleren beste (1 x 10 = 10). Zeharkako sistemaren
arabera, guztiek ordaindu behar dute erreal bana haragi libra bakoitzeko, eta gehiago duenak gehiago jan arren, beti irabazten irteten du,
beste sistemarekin alderatuz. Gainera, 10 erreal duten 10 biztanle baino maizago aurkituko ditugu 2 erreal daukaten 50 biztanle, 100 erreal dituen handiki bakoitzeko, zeharkako zergak suposatzen zuen desoreka areagotzen zelarik.
29. "Esto suponía, de un lado, condenar a los capitalistas acreedores a no cobrar y, de otro, ganarse la oposición de todos los pueblos que
tendrían que pagar por medio del reparto vecinal, al no haber tenido arbitrios destinados para la contribución de consumos", LLANOS
ARAMBURU, Felix: El Trienio Liberal en Guipúzcoa (1820-1823), 355. or.
30. "algunos individuos de esta villa han solicitado al Ayuntamiento del Pueblo de Berriatua el permiso para que puedan herigir casa de
nueva planta para taberna en el hastillero que se halla confinante con esta sobredicha villa en el camino que se dirige para la de Motrico",
Ondarroako Udal Ordenantza eta Bilkuren Akta Liburua (OUOBAL) 1812-1826, 4B-L009, 1821-3-8.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
151
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
"Arraiña eskabetxean gertuteko ezaupideak
lortu ziranean, monopolioari eusten alegindu ziran
Kofradiak eta ez eben aukerarik itxi nai orren merkataritzan sartu nai ebenei (...) Alaz kanpotar
batzuk, alagiñaren alegiñez, lortu eben Bizkaian
eskabetxeri aske, independiente bat ipintea.
Orretarako arrantzale erri guztiak ukatu egin ziran
portuetan lantegi orreri tokia emoten..." (31).
Monopolio honek bazuen bere arrazoia: arraina oso
produktu galkorra denez, ziurtatu nahi izaten zen, arrain
enparaua norbaitek erosiko zuela, arrain erosleei prezioak
bajatzeko aukerarik ez emateko:
"Ba dirudi batetik ziurtasuna euki nai izaten
zala arraiña erosi eta ordainduko ebenena.
Arrantzalea beti izan da orretan ezpaikor (...) Alegin
asko, arrisku ugari eta irabazi gitxiko izateak,
erbesteko merkatari "gantzeruen" bildur biurtzen
zitun" (32).
Librekanbismoak, ordea, askatasun ekonomikoa
aldarrikatzen zuen – "Laissez faire, laissez passer"-,
eskaintza eta eskariaren legeak, berez, "egiazko prezioa" (33)
ezarri, eta egiazko kalitatea eta horniketa bermatuko zituelakoan. Arrantza eta kontserbagintzaren kasuan bezala,
antzera gertatu zen ordura arte gremioek araututako gainontzeko ekoizpen esparruetan. Orokorrean, ekonomi arloan funtsezko aldaketak burutu ziren XIX. mendean zehar.
Eta aldaketa horietan, batzuetan kontsumitzaile eta pilatzaileen arteko lehia nabarmenduko da (1766ko matxinada);
bestetan, merkatari eta lur jabeen artekoa (1778ko dekretuak eta aduanen lekuz aldaketa); arrantzale eta kontserbagileen artekoa ikusiberria dugu; ekoizle eta kontsumitzaileen arteko liskarrak ere, aztertu ditugu (txakolin ekoizleak/arrantzaleak)... Eta, hikamika hauek nahasteko, beti ere
ez ditugu pertsona berdinak aurkituko talde berdinetan,
arrantzaleak eta kontserbagileak, kontsumitzaileak zirelako
txakolin ekoizleen aurrean; eta alderantziz, 1766ko matxinada zanpatzeko orduan merkatari eta lurjabeak bat etorri
baziren ere, aduanen eztabaidak bi taldeon arteko kontraesanak nabarmenduz, elkarrengandik urrundu zituelako.
A R T X I B O A K
Ekonomi arloan aurkitzen ditugun interesen dibergentzia
honek barne kontraesan ugari sortaraziko zituen, batez ere
heterogenotasun hau, arlo politikoan sorturiko karlista eta
liberalen arteko dikotomia sinplistara mugatu nahi izan
zenean.
Eredu militarra
Foru lurraldeetako biztanlegoa soldaduzka zerbitzutik salbuetsita zegoela sarritan entzun dugun arren, badago
ñabardurarik baieztapen honentzat. Alde batetik, salbuespen honek ez zituelako barnehartzen Gipuzkoa eta
Bizkaiako kostaldeko herriak, armada zerbitzurako deialdiak gertatzen zirenean marinelak eman behar izaten zituzten eta(34). Bestetik, liberalen aurretik ere, espainiar monarkiak behin baino sarriago exijitu zituelako soldaduak lehorreko zerbitzurako, eta eskakizun hauek sahiesteko era
bakarra soldaduen truke, dirua eskaintzea izaten zelako(35).
Eta dirua lortzeko, diputazioek zerga bereziekin zamatzen
zuten biztanlegoa. Beraz, lehorreko zerbitzua ez bete arren,
foru herrialdeotako biztanleok gainontzeko lurraldeetan
ezagutzen ez zen "zerga militar berezia" ordaintzen zutela
esan dezakegu.
Eta soldaduzkarik ez bazegoen ere, gerra mehatxuaren ondorioz foru lurraldeak inbaditzeko arriskua sortzen
zenean mobilizazio orokorrera deitzen zuten diputazioek,
eta famili bakoitzak gizon bat eman beharra zuen herrialdea
defendatzeko. Testuinguru horretan kokatu behar ditugu
alardeak, zeren etsaiak erasotzen zuen egunean,
"jendeak ez bazekien zer egin, nora jo, norekin bildu eta abar, alferrikakoa bihurtzen zen ahalegin guztia. Horretarako prestatzen ziren alardeak:
egun seinalatuetan entseiuak eginez, borrokatzeko
momentua ailegatzen zenerako biztanleen borondateak bildu, obedientziak lotu, gorputzak prestatu eta
izpirituak indartzeko. Berehala erantzun behar zen,
noski. Ziztu bizian jantzi, etxean armarik bazeneukan hartu, eta besteekin bildu behar zinen leku jakin
batean, defentsa prestatzen hasteko. Jokoan zegoena norbere etxea eta familia zela dakigunean, irudikatzekoa da kanpaia jotzeko modu berezi hark sor-
31. ZUBEGI: "Arrantza eta Arraingintza", Ondarroa 1998, 19-20 orr.
32. ZUBIKARAI, Augustin: "Arraingintza eta gertuketa Ondarroan" Ondarroa 1993, 88. or.
33. Otazuk dioenez, 1766ko matxinada zanpatzeko eratu zen milizia, "egiazko prezio" hau defendatzeko eratu zen, "pues con aquella medida pretendían, sin duda, revelar la verdad de los precios y mostrar las ventajas de la economía libre de mercado o, lo que es lo mismo, los
alicientes del mayor beneficio como norma reguladora de toda la vida económica", OTAZU y LLANA, A.: Op. cit., 10. or.
34. Ondarroari buruzko zenbait datu aurkitu ditzakegu hurrengo artikuluan: IPARRAGIRRE, Gotzon: "Font osagilearen garaia (18201823)", Ondarroa 2002, 25-26. orr.
35. 1818. urterako hara zer dioen Felix Llanosek: "Desde el Mº. de Guerra, una R.O. de Diciembre exigía un contingente de 211 hombres
para reemplazo del ejército, añadiendose que igual servicio se debería hacer para años sucesivos. Todo lo cual era un enorme contrafuero,
como lo hacían ver las instituciones forales y sus agentes en la Corte. Tras grandes esfuerzos se consiguió eximir el servicio personal a
cambio del pago de 10 millones de reales por parte de las Vascongadas y el Reino de Navarra", LLANOS ARAMBURU, Felix: Op. cit.,
47. or.
36. IPARRAGIRRE, Gotzon: Txano frigiarretik karlisten txapelera, 162. or.
152
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
tarazi behar zuen zirrara, beldurra eta amorrua" (36).
Prestakuntza hauek muga ondoan kokatzen ziren
herrietan indar berezia izaten zuten, eta hain zuzen ere, hori
izan daiteke alardearen ohitura Irunen eta Hondarribian
baino mantendu ez izanaren arrazoia. Baina kostaldeko
herrietan ere arrisku berdina bizi zen, batez ere
Ingalaterraren aurkako gerrateetan edozein lekutan lehorreratu ahal zirelako haien txalupak. Horrelako abagunetan,
barne aldeko herriek ere laguntza eman behar zuten kostaldea defendatzen(37).
Gainera, mobilizazio orokor honek eragiten zituen
gastuak diputazioek ordaintzen zituzten neurri handi batean
–beste herrialde batzuetan monarkiak berak-, eta estrategikoki, foru herrialdeak lehen lerroan kokatzen zirenez,
espainiar eta frantziar erregeen artean nahi baino maizago
gertatzen ziren guden lehen pairatzaileak beraiek izaten
ziren. Alde bateko zein besteko gudarosteen horniketak eta
zerbitzuak, eta herritarrengan eta beraien ondasunengan
eragindako kalteak (erahilketak, atxiloketak, bortxaketak,
erbesteratzeak, erreketak, zerga bereziak, expropiazioak...)
ez dira gutxiesteko modukoak(38).
Beraz, salbuetsita baino gehiago, foru herrialdeek
zerbitzu militarra betetzeko modu berezia zutela esatea
egokiagoa iruditzen zait. Une zehatz batzuetan, derrigorrezko soldaduzka ezartzeko ahaleginak egin zirenean,
herritarrak matxinatu arren (Zamakoladaren arrazoietariko
bat hau izan zen, adibidez), foru-herrialdeek, luzaroan, funtsezko lana bete zuten espainiar monarkiaren defentsa militarrean. Hala ere, erdirakoiek, foru lurraldeek estatuari iruzurra egiten ziotela uste zuten, espainiar izatearen abantaila guztiak gozatzeko prest baitzeuden, baina betebeharren
aurrean entzungor (zergak eta soldaduzka). Paradoxa honen
bestaldean, kontzientzian errotuta daukagu euskaldunok ez
garela inoiz soldaduzka betetzera derrigortuak egon; ez
horren errotuta, espainiar monarkiaren egitura militarrean
foru herrialdeek –batez ere Gipuzkoak eta Nafarroak- betetzen zuten paper estrategikoa.
II. Karlistaldiaren ondoren, eskubide hauek guztiak
ezabatuak izan ziren, 1876ko uztailaren 21eko dekretuz.
Ordundik aurrera, soldaduzka derrigorrezkoa egin zen
espainiar estatu biztanle guztientzat, salbuespen bakarrare-
A R A K A T Z E N
kin: liberalen alde borrokatu zutenek, edota haien semeek
zerbitzu hau betetzetik salbuetsita gelditu ziren(39).
KONBENTZIO GUDUTIK
II. KARLISTALDIRA
Aurreko atalean Antzinako Errejimen eta Errejimen
Berriaren arteko eztabaida hauek guztiak plano teorikoan
planteatzen saiatu naiz, baina errealitatean liskar hauek
koiunturaren araberako ibilbide bat jarraitu zuten, gatazka
batzuk beste batzuekin elkargurutzatzen zirelarik. Izan ere,
XIX. mende osoa, konfliktu militarrez beteta dagoela ikusten dugu, eta horiek ezagutu gabe, zaila egiten da borroka
honek hartu zuen norabidea ulertzea. Zeregin horretarako,
komenigarria deritzot lehia honen urratsik esanguratsuenak
aipatzea. Ondorengo eskema baliogarria suertatu daitekeelakoan bildu dut.
1789-7-14: Frantziako Iraultzaren hasiera.
1793-1795: Konbentzioko Gudua.
1808-1813: Napoleonen aurkako gudua.
1812-1814: Kadizeko Konstituzioa indarrean, estatu espainiarreko lehena.
1814-1820: Absolutismoaren berrezarkuntza, Fernando
VII.aren eskutik.
1820-1823: Hirurteko Liberala. 1812ko Konstituzioa berriz
indarrean.
1823-1833: Absolutismoaren berrezarkuntza, Fernando
VII.aren eskutik.
1833: Fernando VII.aren heriotza. I. Karlistaldiaren hasiera
(Isabel II.a / Carlos V.a).
1833-1839: I. Karlistaldia (1835: Zumalakarregiren heriotza).
1839: Bergarako Akordioa, Maroto eta Esparteroren arteko
besarkada.
1840-1843: Esparteroren Erregeordetza (liberal aurrerakoiak boterean)
1843-1854: Liberal moderatuak boterean.
37. Eibarko herriari dagokionez, orain dela gutxi aurkitutako dokumentu batek Ingalaterrarekin hasitako gerraren ondorioz hartu ziren neurriak azaltzen dizkigu: "Y consiguientemente acordaron el que en el dia de mañana Domingo por la tarde y en los demas que dispusieren
y ordenasen los referidos señores oficiales se hagan practtiquen por dicha Compañia los ejercicios conducentes para que este mejor instruida, dandosele el refresco acostumbrado, y que este prevenida para marchar y presenttarse en la primera orden de la Diputtacion de esta
M.N. y M.L. Provincia de Guipuzcoa, a donde llamase la necesidad". Eibarko Udal Artxiboa, Akta Liburua, A,1,1,6, 1779-10-2. Eta azaroaren 17an: "He quedado de acuerdo con el Exmo. señor Comandante General en que devera marchar la Compania de Naturales de V.M.
(con otras) a la villa de Motrico o Deva, al primer Disparo de Cañon de aquella villa, en caso de percibirse, y en defecto al puntto mismo
que recibiere VMd. orden mia, o havisso de alguno de los citados dos Pueblos". Ez zituzten belarri makalak eibartarrek, Mutrikun jotako
kanoikada entzuteko.
38. 1794an Ondarroa erre zuten frantziarrek, lau etxe izan ezik. Datu gehiago: BURGOA, Jose Luis: Ondarroako Historia Marrazkietan,
29-30. orr.
39. "Tercero. Para incluir entre los casos de exencion del servicio militar a los que acrediten que ellos o sus padres han sostenido con las
armas en la mano, durante la última guerra civil, los derechos del Rey legítimo y de la Nación, sin que por estas exenciones disminuya el
cupo de cada provincia", BLASCO OLAETXEA, C.: Los liberales fueristas guipuzcoanos, 146. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
153
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Baztan, 1794an. Konbentzioko Gudarosteak
egiteko udalerri asko eta asko udal lurrak saldu beharrean
aurkitu zirela aipatu behar da. Izan ere, horniketak eskuratzeko heriotza mehatxua erabiltzen zuten militarren aurrean, udalgizonek herriko handiekiengana jo beharrean aurkitzen ziren maiz, maileguak eskatu eta horniketak erosteko.
Gerra bukatu zenean, maileguei aurre egin ezinean, hainbat
eta hainbat udalerrik udal lurrak saldu behar izan zituzten,
ordura arte biztanle guztiek ustiatu ahal zituzten lurrak
(egurra edo gaztainak biltzeko, abereak bazkatzera eramateko, otea ebakitzeko ongarri gisa...) gutxi batzuen eskuetara igaro zirelarik. Konbentzioko Guduan hasitako pribatizazio fenomeno hau indartu egingo zen Napoleonen aurkako gerrateek sortutako zortzapenaren ondorioz(43).
Napoleonen aurkako gudua (1808-1813)
1854-1856: Biurteko aurrerakoia.
1856-1868: Liberal moderatuak boterean.
1868-1874: Iraultza Loriatsua. Demokrata eta errepublikarrak boterean.
1872-1876: II. Karlistaldia (Isabel II.a / Carlos VII.a).
1873-1874: Espainiako I. Errepublika.
1874: Monarkiaren berrezarkuntza. Alfonso XII.a errege.
1876: Foruen ezabatzea.
Frantziar Iraultza (1789-7-14) eta
Konbentzioko Gudua (1793-1795)
Pariseko iraultzaileek "La Bastille" deituriko kartzela eta armen gordelekua hartu zutenean, absolutismoaren
bukaeraren hasi zen. Ordundik aurrera erregearen botereari, herritarrek (ez guztiek ere) aukeratutako parlamentu
batek mugak ezarriko zizkion; Montesquieuk zabaldutako
botereen zatiketaren teoria praktikara eramango zen, botere
legegile, betearazle eta judizialak bereiziko ziren; sistema
gremiala deuseztu; herritarren ejertzitu bat sortu –derrigorrezkoa-, mertzenarioz osatutakoaren ordez... Zer esanik ez,
frantziar iraultzaren eztanda atseginez ikusi zutela absolutismoaz gogaituta zeuden herritarrek, eta alderantziz,
Europako gainontzeko errege absolutuek mehatxu bat bezala bizi izan zutela. Potentzia hauek gerra deklaratu zioten
Frantzia iraultzaileari, iraultzaileek Luis XVI.a konspiratzen harrapatu ondoren, gilotinara bidaltzea erabaki zutenean, bere familia guztiarekin.
Konbentzioko Gudua hasi zen orduan (1793-1795)
zeinaren ondorioz Ondarroa kiskalia gertatu zen (1794-830) (40), beste zenbait herrirekin batera. Baina gudu honek
izan zuen beste eraginik, frantziarrek Gipuzkoa erasotu
zutenean, Getarian bildu ziren Gipuzkoako Batza
Nagusiek, mobilizazio orokorrera deitu beharrean, frantziar
iraultzaileekin
kolaboratzea
erabaki
zutelako(41).
Hondarribia eta Donostia bera ere, inolako erresistentziarik
gabe erori ziren konbentzionalen eskuetan. Jokabide honek,
Gipuzkoak luzaroan erregearekiko izandako jarrera leiala
hausten zuen, eta aitzakia aproposa eskaini foruen etsaiei,
aspalditik hasita zeukaten erasoaldia indarberritzeko.
1795ean, Basileako Bakearen ondorioz Gipuzkoa berriz
espainiar erresumara atxikitu bazen ere, handik aurrera
monarkiaren jarrera askoz mesfidagarriagoa izan zen
herrialdearenganako, eta batzuk diotenez gudu haren ondorioak bizirik diraute oraindik Euskal Herriaren eta espainiar
estatuaren arteko harremanetan(42).
Konbentzioko Guduak eduki zituen ondorio ekonomikoen inguruan, gatazka honek eragindako gastuei aurre
40. Gertakizun honi buruzko informazioa eta erreferentzia bibliografikoak nahi dituztenentzat, BURGOA, Jose Luis: Op.cit, 29-30. orr.
41. "¿Cómo explicarse una Guipúzcoa adicta y fiel a los reyes hasta la guerra de la Convención y su ruptura en 1794? ¿La quiebra proviene de los reyes, del estado monárquico de Carlos IV (dígase Godoy), o de la misma Guipúzcoa? (...) Guipúzcoa vive ya en la última
década del XVIII, ese desgarro, la crisis, la división. ¿La vive frente al rey, frente al resto de España o frente a sí misma? La vive primero
en sí misma (aristocracia y burguesía, la Guipúzcoa interior y la marítima) luego se va a enfrentar con el rey y con España: con la unidad
nacional. La guerra de la Convención es la ocasión en que se destapa y salta a la palestra este doble conflicto. Sus dimensiones son imprevisibles: gerra realista, guerras carlistas, nacionalismo, separatismo", MUTILOA POZA, J.M.: Op. cit., 63. or.
42. Jose Antonio Zavalaren ustez, Konbentzioko Guduak "marca la iniciación de un proceso de división ideológica cuyas consecuencias
todavía subsisten.Tenía razón Cánovas al afirmar que "la guerra de la Convención fue clave y decisoria para las modernas relaciones de
las provincias vascas con el resto de la Nación", ZAVALA, José Antonio: "Guipúzcoa ante la invasión de los convencionales: actitudes
divergentes", RIEV, 37. urtea, 34. liburukia, 1. zenbakia, 1989ko urt./ekaina, 53. or.
154
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Napoleonen aginte garaia Iraultza Frantziarraren
gehiegikeriei muga zorrotz bat ezartzera zetorren, baina era
berean, iraultza horren aurpegirik moderatuena eredu gisa
eskaintzera Europako liberalei; hori bai, frantziarren gidaritza ukaezinaren azpian. Trafalgarreko porrotaren ondoren
(1805) Napoleonek argi ikusi zuen bere egitasmoak mugatzeko gaitasuna zuen herri bakarra Ingalaterra zela, eta itsasoan ingelesak nagusitasun osoa zutenez, hauen aliatu zen
Portugalen aurka jo zuen, oraingoan lehorretik espainiarren
laguntzarekin. Baina bere gudarosteak penintsulan kokatu
zituenean, Fontainebleauko Ituna hautsi, eta Espainiako
errege familia bahitu zuen Napoleonek. Frantziar soldaduen jarrera oldarkorra ikusirik espainiar herria beraien
kontra altxatu zen, eta Aranjuezeko matxinadak Espainiar
Independentzia Gerrari eman zion hasiera.
Napoleonen aurkako gerrateak epe luzerako ondorioak ekarri zituen, eta hiru aipatuko nituzke:
a) Espainiar sentimenduaren indartze eta areagotzea.
Espainiarrek ez diote alperrik deitu izan "Guerra de la
Independencia" gudu honi, frantziarrak ideia berrien mezulari gisa bazetozen ere, espainiar liberalek nahiago izan
zutelako espainiar tradizionalistekin batera frantziarren
okupazio armadari aurre egitea. Espainiar izatea liberal izatearen gainetik zegoen, eta "frantsestuak", liberalak izan
arren, etsaitzat zituzten.
b) Espainiar konstituzionalismoak ere, frantziarren
aurkako erresistentziaren testuinguru honetan izan zituen
bere hastapenak, espainiar monarkiak aurkezturiko etsitze-
aren aurrean, mugimendu liberalak hartu zuen protagonismoa erabakiorra izan zelako askapen prozesuan. Espainiar
liberalek beren eredu politikoak finkatu zituzten frantziarren hatzamarretatik at gelditu ziren lurraldeetan, eta eremu
berriak askatu ahala, eredu hau sustatzeari ekin zioten. Ildo
honetatik etorri zen Kadizeko Konstituzioa, San Jose egunean onetsia izanagatik –1812-3-19- espainiarrek "La
Pepa" deitu dutena.
c) Pertsonengan eragindako kalte fisiko eta psikologikoez gain, honelako gudu bat sostengatzeak hilzorian utzi
zituen jada lur jota zeuden ogasunak. Udalak bortizki pairatu zituen alde bataren zein bestearen gudaroste eta partidek indarrez egiten zituzten eskakizunak, eta horniketa
hauei erantzuteko udal propioak eta komunalak saldu zituzten(44).
Frantziarren okupazio garaia bi epe nagusitan banatu
ahal dugu, eta erdigunea 1810eko otsailean kokatzen da,
Napoleonek dekretu baten bidez Ebrotik iparraldera zeuden
herrialdeak Frantziara bildu zituenean. Ordura arte ere,
frantziarren menpe zeuden herrialdeok, baina espainiar
erresumaren barnean, zeinaren erregea Jose I.a zen
–Napoleonen anaia-, borboiak bahitu ondoren, Napoleonek
berak izendatua. Baina 1810eko dekretuarekin, administrazio josefindarrari bukaera eman, eta Frantziarekiko menpekotasun zuzenean ezarri zituen Napoleonek Katalunia,
Aragoa eta foru herrialdeak. Azken hauek bi administraziotan banatu zituen: bata Nafarroako Gobernua, eta bestea
Bizkaiako Gobernua deiturikoa, Bizkaiaz gain, Gipuzkoa
eta Arabako herrialdeak ere barnehartzen zituena.
Lehen epean, Jose I.ak, teorian behintzat, foru erregimena errespetatu zuen, baina praktikan indargabetu egin
zuen, gobernu organoak mantenduz –Batza Nagusiak, adibidez- baina beren eskuduntzak murriztuz, eta
Korrejidorearen figura indartuz. Foru herrialdeetan boterea
handikien sei zazpi familitara mugatzen zela ikusirik, sortu
beharreko administrazio berria burgesiaren eskuetan ipintzea erabaki zuen. 1809ko irailean, udal kargua izateko baldintza bakarra ezarri zuen: berarenganako eta konstituzioarenganako leialtasuna sinatzea. Erabaki honen helburua
herri mailan bere aldeko burokrazia bat sortzea zen, eta
bere bidez, kaparetasunaren baldintza ezabatua suertatzen
zen.
Bigarren epean, foru-erregimenaren erabateko deuseztatzea etorri zen, foru-baimenaren desagerpena eta sare
43 "Los montes comunales, por su parte, constituian el principal ámbito de abastecimiento de una serie de recursos como son la leña, la
madera, el helecho y los pastos. Pero ademas, los bosques proporcionaban algunos frutos comestibles, especialmente la castaña, y permitían también el aprovechamiento de plantas como la argoma, así como hojas secas y broza que se empleaban, al igual que el helecho, en
la formación de estiércol, que ha sido el principal fertilizante agrícola hasta fechas relativamente recientes (...) puede considerarse que en
las sociedad rural guipuzcoana del Antiguo Régimen los aprovechamientos comunales complían una función esencial para el mantenimiento de la economía agropecuaria, lo que explica, en gran parte, la resistencia que los campesinos opusieron a la privatización del patrimonio comunal que se llevó a cabo en la provincia durante la guerra napoleónica", OTAEGUI, Arantza: La venta de comunales, 2. or.
44 Espainiar Independentzia gerrateak Ondarroan izan zituen eraginaren inguruan, URTUBIXA, "Ondárroa hipotecada", Ondarroa 1993,
12-15. orr. Bertan aipatzen denez: "De donde se deduce que Ondárroa agobiada y agotada de recursos y presionada "militarmente" por "el
francés" no tubo más remedio que malvender sus propiedades en tierra firme y quedarse a dos velas mirando al mar", 15. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
155
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
administratiboaren berrikuntza osoa burutu baitzen.
Munizipalitateen ordez, Kontseiluak ezarri ziren, herrialde
eta udal mailakoak. Hasiera batean, hautagai izateko ezarritako baldintzetariko bat jabe izatea bazen ere, herriko handiki askok kontseiluean parte hartzeari uko egiten ziotela
ikusirik, jabe izatearen baldintza kontseiluko partaideen
erdietara jeitsi zuten frantziarrek. Era honetara, kontseiluen
izaera herrikoia indartu egin zen, ondasunik ez edukitzeaz
aparte, zenbait herritan irakurten eta idazten ez zekiten
herritarrak hautagai moduan aurkeztu zirelarik.
Beraz, frantziarrek alde batetik foruak erabat indargabetu bazituzten ere, udal mailan aukera paregabea eskaini zieten ordura arte udaletik baztertuta egondakoei(45).
Ondarroan bertan udal karguan berriztatze nabarmen bat
eman zen (vide 1. taula). 1809-1813 bitarteko agintaldietan
A R T X I B O A K
Legio Britanikoaren laguntzarekin, galdutako lur eremuak
berreskuratzen joan ziren. Frantziarren aurkako erresistentzia hau liberalek koordinatu zuten, eta zeregin horretarako
Juntak sortu ziren herrialde guztietan, erreklutamenduak
burutzeko, soldaduei laguntzeko, Erregeordetzaren zirkularrak banatzeko... Baina euskal lurraldeetan ez zuten lortu
beraien helburuetariko bat, nekazal oligarkiak ez zuelako
parte hartu junta hauetan. Gerraren abagunean, liberalek
beren helburu politikoak leundu zituzten, frantziarren aurkako aliantza sendotu zedin, eta era guztietako laguntzaileak onartu zituzten(47); baina, lurraldeak askatu ahala
Kadizen onarturiko eredu politiko berria ezartzen joan
ziren, hau da, konstituzioa. Euskal lurraldeetan foru diputazioen ordez diputazio probintzialak ezarri ziren lehenengoz, baina hauetan lehengo jauntxoak ezarri ziren berriz,
eta mugimenduaren izaera iraultzailea zeharo ahulduta gelditu zen.
(1812rako alkatearen nortasuna baino ez dakigu) udalean
aritu ziren 21 karguetatik, 9 baino ez ziren auzokide-hautagaiak. Eta gainontzeko dozenari dagokionez, espainiar liberalismoa ez zen beraiengan oinarritu, Ondarroan behintzat,
bere egitasmoak aurrera ateratzeko. Datu bezala, horietatik
bakar batek izan zuela nolabaiteko protagonismoa
Hirurteko Liberalean (1820-1823) zehar: Miguel Antonio
Goitiak; beste hamaika "frantsestuen" arrastoa galdu egiten
da Udal Akta liburuan.
Espainiar konstituzionalismoaren
hastapenak (1812-1814)
Frantziar armadaren oldarrari, espainiar independentistek gerrilen gudua kontrajarri zioten(46), eta Wellingtonen
45. "La excepcional coyuntura política que generó en el País Vasco la ocupación francesa de principios de siglo, determinó no sólo una
reestructuración profunda de la administración provincial y local del país, anulándose el régimen foral y creándose por vez primera instituciones comunes a las tres provincias –Comisario regio, Gobierno de Vizcaya, Gobierno del Ejército del Norte-, sino también una renovación sin precedentes del personal político de las mismas, al dar entrada a la burguesía a los órganos de gobierno provincial. La burguesía vasca, alejada hasta el momento de los centros de poder y recluída en el marco local, vivió en esta coyuntura su gran oportunidad. Sin
embargo fue breve; el retroceso del ejército de ocupación ante el empuje aliado y el establecimiento del primer régimen constitucional en
España, pondrían fin a esta situación; acabarían con las estructura administrativa organizada por los franceses y con la clase política por
ellos encumbrada", RUBIO POBES, Coro: Fueros y Constitución: la lucha por el control del poder. País Vasco, 1808-1868, 118. or.
46. Gipuzkoari buruz badago artikulu interesgarri bat: KASPER, Michael: "Gerrila Gipuzkoan", Azterketa Historikoak II aldizkarian.
Berak eskainituko datuen arabera 300.000 eta 500.000 soldadu frantziar bitarte hil zituzten Espainiako Independentzia Gerratean. Gure
inguruetan ere bazegoen frantsesen aurka borrokatzen zuen gerrilaririk: "El Gefe de banda Pastor (Jauregui) habiendo unido su guerrilla
los restos de Gorostola, del Rojo, del Zapatero de Motrico y de otros (...) ha desarmado Ondárroa y Motrico", MUGARTEGUI, Juan: La
villa de Marquina: monografia histórica, 197. or. Baita, IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: "Ingelesak, pattarra eta Arriaran gerrilaria
1809an", Ondarroa 2002, 138-141. orr.
156
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
zoi nagusia edo bakarra, agintaldi berean errejidore lanetan
aritutako Domingo Ibasetak eta Manuel Ignacio Aspiazuk,
udal konstituzionalean parte hartzeko oztoporik ez zuten
izan eta. Udalaren buruan, alkate, Lezea bera jarri zen eta
gainontzeko bi errejidoreak eta sindikoa, ez ziren auzokide
hautagaiak. Beraz, frantziarren okupazio garaian bezala,
berriztatze nabarmen bat burutu zen, hautaturiko udal kargu
guztiak ordura arte udal gobernuan parte hartu gabekoak
baitziren (vide 2. taula), franziarrekin kolaboratu zuten biak
izan ezik. Hauek gainera, "frantsestuek" ez bezalaxe,
Hirurteko Liberalean partaidetza aktibo bat izan zuten.
Absolutismoaren berrezarkuntza
(1814-1820)
Frantziarrak penintsulatik bota eta gero (1813-8-31:
San Martzialeko gatazka), Gorte espainiarrek bazeukaten
zertaz arduratu. Fernando VII.a napoleonen eskuetan zegoen bitartean, oztopoekin baina konstituzionalismoa sendotzen zihoan. Baina zer gertatu behar zen itzultzen zenean?
Posible izango ote zen erdibideko elkarbizitza bat monarkia
eta konstituzioaren artean? Badaezpada, liberalak erregearen itzulera prestatzen hasi ziren, eta ibilbide zehatz bat
ezarri zioten espainiar erregeari, behin estatuan sartzen
zenerako. Ez zen onartzen bere ondoan frantziar militarrik
ezta aholkularirik, Gorteak arduratuko baitziren
Madrilerainoko ibilbidean babesa emateaz. Liberalen helburu nagusia, nola ez, Fernando VII.ak konstituzioa sinatzea zen(49).
2. TAULA
1. TAULA
Udal mailako agintariak izendatzeko, Kadizeko
konstituzioak sufragio unibertsala ezartzen zuen, 25 urtetik
gorako gizonezkoek –zeharkakoa-, foru erregimenak oraindik mantentzen zuen zozketaren pausoa eliminatuz. Eta
frantziarrengandik askatzen ziren udalerrietako udal kargu
berriek konstituzioa sinatu zuten, arazo gehiegirik gabe.
Beste gauza bat izan zen konstituzioak zioena betetzea,
udal asko eta asko lehengo erara izendatzen jarraitu baitziren. Ondarroan bertan, izugarrizko iskanbila sortu zen
Candido Jose Lezeak alkate konstituzional berriaren aurka
–Antonio Ramon Etxabarria- buruturiko protestaren ondorioz(48). Izan ere, hau alkatea izana zen aurreko urtean frantziarrekin (1813an), baina ez dut uste hori izan zenik arra-
A R A K A T Z E N
47 "Asi pues, la guerrilla era la forma de hacer la guerra a las tropas napoleónicas que adoptaron los españoles ante la manifiesta inferioridad en que éstos se encontraban (...). Los que se unían a ellos podían ser soldados o civiles de todas clases: campesinos, pastores, estudiantes, contrabandistas y bandidos, algún que otro noble y bastantes clérigos. ¿Por qué llegaron a convertirse en guerrilleros? A veces por
puro patriotismo, pero a veces también para reparar algún daño sufrido a manos de los franceses o por el deseo de vengar alguna afrenta
personal", SANCHEZ MANTERO, Rafael: Fernando VII: un reinado polémico, 24. or.
48 OUOBAL, 1813-12-18an eta 1814-1-1.ean.
49 Fernando VII.aren itzulera prestatzeko espainiar Gorteek emandako dekretuaren 11. eta 12. artikuluek argi eta garbi zioten. 11.ak: "El
Presidente de la Regencia presentara a S.M. un exemplar de la Constitucion politica de la Monarquia, a fin de que instruido S.M. en ella
pueda prestar con cabal deliberación y voluntad cumplida el juramento que la Constitución prescribe". Eta 12.ak: "En quanto llegue el Rey
a la capital vendra en derechura al Congreso a prestar dicho juramento, guardándose en este acto las ceremonias y solemnidades mandadas en el reglamento interior de Cortes", Irungo Udal Artxiboa, A,1,57, 1814-2-3. Letra etzana nirea da.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
157
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Baina, liberalen susmoak gauzatuz, espainiar
Gorteek ezarritako ibilbideari uko egin eta Fernando VII.,
Madrilerantz barik, Valentziarantz abiatu zen, han
"Manifiesto de los Persas" deituriko proklamaren bidez,
Kadizeko konstituzioa indargabetu, eta absolutismoa berrezartzeko. Boterea berreskuratu zuen momentutik liberal
kutsua zeukan edozein pertsona eta ideia jazartzea izan zen
bere helburu nagusienetarikoa, 12.000 liberal baino gehiago frantziar estatuan erbesteratu behar izan zirelarik.
Penintsulan gelditu ziren asko eta asko espetxeratuak izan
ziren, eta beste hainbat, udal karguetarako inabilitatuak.
Baina, zein izan zen foru lurraldeen jokabidea abagune
berri honetan?
Erregeak boterea bereganatu zuela jakin bezain laster, Gipuzkoako diputazioak ordezkaritza bat bidali zuen
Madrilera, erregea zoriontzeko bere itzuleragatik, eta bide
batez, foru-erregimena berriz indarrean ipintzeko eskatzera. Antzerako eskakizunak burutu zituzten Arabak,
Nafarroak eta Bizkaiak, azken honek, bere kabuz, diputazio
probintzialak harturiko eskuduntza eta eginkizunak foru
diputazioaren eskuetara itzuli zituelarik. Neurri hauek guztiak beraien kabuz hartu izana ez zitzaion gehiegi gustatu
erregeari(50), baina azkenean, 1814ko uztailaren 28 Erret
Zedularen bidez, euskal lurraldeen foruak baieztatuak izan
ziren. Kasu honetan, herrialdeotako oligarkiek frantziarren
aurrean erakutsi ez bezalako kemenaz defendatu zituzten
beren foruak, eta paradoxa bat bazen ere, espainiar estatuko gainontzeko biztanlegoarentzat absolutismoaren berrezarkuntza menperatzailea zena –liberalek kenduriko
Inkisizioa berriz indarrean jartzen zen, adibidez-, askatasunen berreskuratze bat bezala bizi izan zen foru herrialdeetan, beraien boterea bermatzen zuen "status quo"ra itzultze
bezala, handikien esparruetan.
Luze baino lehen konturatuko ziren, gobernu absolutistak ere foruen aurkako erasoarekin jarraitzeko asmoa
zuela. 1816an, Martin Garayk ministroak, ogasunaren sistema birmoldatu nahi izan zuen, espreski aitortu ez arren,
eredu liberalean oinarrituriko zerga berri bat ezarriz.
Salbuetsitako Lurraldeei(51) zegokionez, gainontzekoekin
bateratzeko asmoa hasiera hasieratik azaltzen zuen, eta
berak hartu zuen foruen aurka jada aspalditik hasita zegoen
erasoari beste bultzada bat ematearen ardura(52) Beraz, badirudi liberal zein absolutistek, espainiar agintariek orobat,
A R T X I B O A K
euskal herrialdeen erregimen berezia deuseztatzea zutela
helburu, eta arlo honetan bien arteko desadostasunak,
hauek kentzeko erritmoan edo aldatzeko moduan zeudela
gehien bat.
Hirurteko Liberala (1820-1823)
1820ko urtarrilaren 1.ean, Rafael de Riego teniente
koronela, Cabezas de San Juanen altxatu zen, Ameriketako
matxinatuak zanpatzeko helburuarekin antolatzen ari zen
gudarostearekin. Saiakera hau ez zen ezerezetik sortua.
1814-1820 bitartean altxamendu ugari burutu ziren 1812ko
konstituzioa berrezartzeko helburuarekin, hautatik gehienak espainiar militarren gidaritzapean. Zeren Napoleonen
aurkako gerriletan aritutako hainbat buruzagi ejertzitutik
baztertuak izan ziren, karrera militarreko ofizialen mesedetan; eta kargu militar gorenak absolutisten eskuetara bilduz,
Espainiako Independentzia gerratean sortutako gerrilariak
armadako postu xumeenetan ezarri zituzten, eta egoera
honek, liberalismoaren eskuetara bultzatu omen zituen.
Riegoren altxamendua, hasiera batean, ez zen aurretik burututakoengandik gehiegi bereizi. Baina, Fernando
VII.aren armadak ez zuenez lortzen Riego menperatzerik,
estatuko zenbait hiritan liberalismoaren aldeko altxamenduak hasi ziren. Horrela, A Coruñan, Bartzelonan,
Zaragozan, biztanleak Kadizeko konstituzioa aldarrikatzen
hasiak ziren. Armada absolutistaren apatia eta ezinaren
aurrean, martxoan Fernando VII.ak, sei urte lehenago
indargabetu zuen konstituzio berbera sinatu behar izan
zuen. Oraingo honetan liberalek beren erreformak burutzeko aukera gehiago eduki zuten. Eta berehala jarri zituzten
abian: aduanen lekuz aldaketa; alkatearen figuraren desjudizializazioa, lehen instantziako epaitegien sorkuntzarekin;
kargu publikuen hautaketa sistemaren aldaketa, sufragio
unibertsala iragarriz; soldaduzkarako deialdia; diputazio
probintzialen berrezarkuntza...
Eta herrialde mailako agintea, betiko jauntxoen
eskuetan gelditu bazen ere, hiruburuetan eta kostaldeko
beste zenbait herritan, sufragio unibertsalak berriz, udaletxetako ateak zabaldu zituen herritar xumeentzat. Kointura
berri honetan, itsas aldean, Ondarroan(53) eta Deban(54), besteak beste, arrantzaleak auzokide hautagaien monopolio
hausten saiatu ziren, boterea eskuratzen ahaleginduz. Udal
oligarkiek ez zituzten begi onez ikusi saiakera hauek, ezta
50. "El gobierno fernandino consideró esta medidas como un exceso de atribuciones y llegó a ordenar a Vizcaya que fuera repuesta la diputación provincial hasta que el rey determinara su supresión, orden que desde luego no cumplió", RUBIO POBES, C.: Ibidem., 131. or.
51. Foru lurraldeei, "Provincias Exentas" ere deitu izan zaie, eta hortik itzulpena.
52. "En líneas generales se trataba de dificultar el comercio de las Vascongadas y se intentaba ampliar las facultades de los empleados de
Hacienda en el País Vasco, extender nuevos impuestos tanteando la introducción de estancos en el tabaco y las sales, obligar el uso de guías
o registros en el comercio, imponer la obligación de quintas para el servicio militar al País, tradicionalmente exento, aumentar las levas de
marinería, etc...", LLANOS, F.: Op. cit., 46. or.
53. Ondarroari buruz begiratu, IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: "Font osagilearen garaia (1820-1823)", Ondarroa 2001, 33-34 orr.
54. PORTILLO, José María: Los poderes locales en la formación del Régimen Foral de Guipúzcoa (1812-1850), 37. or.
55. "Al parecer, José de Churruca hace de caja de resonancia de una opinión, que se forjaría en el trienio, de corte liberal moderado, partidaria de restringir el sistema municipal, por la inestabilidad que caracteriza a sus populares elecciones, y de conservar el sistema tradicional vasco de los Millares", LLANOS, F.: Op. cit., 210-215. orr.
158
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
beren esparru liberaletan. Mutriku da horren adibiderik garbiena, herriko handiki batek, -Jose Txurrukak- Gorteetara
bidali zuen gutunean, sufragio murriztura bueltatzea proposatzen baitzuen(55).
1812-1814 bitartean ez bezalaxe, Hirurtekoan zehar
liberalek ez zuten frantsesen aurka borrokatu beharrik izan,
baina beste gerra bat biztu zen, absolutismoaren alde eratu
ziren gudu-taldeak ahal zuten guztietan erasotzen zituztelarik liberalek defendaturiko hiriguneak. Hauek, Milizia
Liberala sortu zuten, hiritarrez osatua. Absolutista eta liberalen arteko enfrentamendu honek, gudu zibilaren ñabardurak hartu zituen, 1833an piztuko zen karlistaldiaren prologoa balitz bezala.
Gerrila talde hauek ez ziren liberalen ejertzitu nazionala menperatzeko gai, eta ez zuten beren helburua lortuko
"San Luisen Ehun Mila Semeen" eskuhartzeagatik izan ez
balitz. Izan ere, Europako potentzia absolutistek ez zuten
begi onez ikusten estatu espainiarrean gauzatzen ari zen
iraultza liberala, beraien erreinuetara hedatzeko arriskua
ikusten zuten eta. Frantzian bertan absolutismoa zegoen
indarrean berriz. Horrela, Veronako Kongresuan armada
bat osatzea erabaki zuten -batez ere soldadu frantziarrez
osatua- estatu espainiarrean sartu eta saio iraultzaileari
bukaera emateko. 1823ko apirilean sartu, eta erresistentzia
handirik gabe jabetu ziren penintsulaz, liberalik sutsuenak
A Coruñarantz jo zutelarik, bertan borrokatzen jarraitzeko
asmoz. Alferrikoak izan ziren ahalegin guztiak, irailean
hartu baitzuten absolutistek liberalen eskuetan jarraitzen
zuen hiri bakarra: Donostia.
1823-1833: Tamalezko Hamarkada
1823ko urriaren lehenean Angulemako Dukeak
–"San Luisen Ehun Mila Semeen" buruzagi nagusiakFernando VII.a askatu zuen, Puerto de Santa Marian. Eta
askatasuna berreskuratuaz berehala, liberalen jazarpena
agindu zuen, agian 1814an baino bortitzagoa, Hirurtekoan
zehar mugimendu liberalak, estatuaren gobernurako egiazko alternatiba bihurtzeko gaitasuna zuela frogatu baitzuen.
Eta ohizko atxiloketa, erbesteratze, inabilitazio eta inoren-
A R A K A T Z E N
ganatzeak hasi ziren. Izan ere, 1823-1833 epea Hirurteko
Liberalaren eta I. Karlistaldiaren arteko zubi baten modura
ulertu dezakegu, Hirurtekoan zirriborratutako dikotomia
politikoa birmoldatzen eta indartzen joan zelarik, I.
Karlistandan eztanda egiteko.
Euskal herrialdeetan foruak berrezarri ziren berriz:
aduanak Ebrora itzuli ziren, foru diputazioak berreratu,
alkateek eskuduntza judiziala berreskuratu... Atzerrira ihes
egin ez zuten liberal gehienak, kargu publikoetarako inabilitatuak izan ziren, eta auzokide-hautagaien sistemaren
bueltatzeaz gain, udal karguak betetzeko baldintzak zorroztu egin ziren: alde batetik, ekonomikoki; bestetik, politikoki, lehenago alkatea zuzenean izendatzeko zuten eskubidea
galdu, eta diputazioari hiru alkategai aurkeztera mugatu
zelarik udal batzaren erabaki ahalmena, Gipuzkoan behintzat. Edonola ere, foru sistema berriz indarrean jarri zen, eta
zentzu horretan, Fernando VII.aren konfidantza berrirz irabazteko orduan, funtsezkoa izan zen diputazioek burutu
zuten lana, liberal susmagarrien jazarpenean. Testuinguru
honetan onartu zen, 1824ko irailean Erregearen
Bolondresen(56) araudia, absolutismoa defendatzeko herri
mailan sorturiko gorputz armatuen funtzionamenduari
buruzkoa. Izan ere, 1820ko iraultzak frogatua zuen absolutismoa gutxien uste zen momentuan erori ahal zela matxinada edo altxamendu militar baten ondorioz, eta ejertzituarenganako zuen mesfidantza zela eta, Fernando VII.ak
zuzenean bere menpe egongo zen gorputz armatu eta ideologizatu honen sorkuntza bultzatu zuen(57), San Luisen Ehun
Mila Semeak penintsulatik alde egin baino lehen.
Baina, absolutismoak ere erreformak behar zituen(58),
ekonomi arloan, batez ere. Eta erregezaleen artean ere ezadostasunak sortzen hasiak ziren, absolutista moderatuen eta
sutsuen ("ultra"k deituak) artean, azken hauek ez baitzituzten onartzen Fernando VII.ak suspertutako zenbait egitasmo berriztatzaile, eta are gutxiago, 1825ean, Gerra
Ministroa eta Policiaren Superintendentea aldatu izana,
liberalen errepresioan epelagoak ziruditen Miguel Ibarrola
eta Juan Jose Recachoren alde. Ultren mesfidantza hau,
absolutismo sutsuago baten aldeko altxamendu militarretan
gauzatu zen(59), guztiak ere zapuztuak. 1826an "Manifiesto
56. Hau da "Voluntarios Realistas" izenari eman diodan itzulpena "Bolondres Erregezaleak" baino egokiagoa delakoan.
57. "Entendida como el predominio de las autoridades militares sobre las civiles, las militarización afectó tanto a las estructuras políticas
como a la organización social. El instrumento fundamental fueron los voluntarios realistas, martillo de liberales y guardianes de la ortodoxia absolutista. Además de mantener el orden público, respaldar la autoridad de los alcaldes y estar disponibles también para la defensa
del territorio, esta fuerza paramilitar asumió tareas propias de los cuerpos de seguridad (persecución de malhechores, traslado de presos,
custodia de edificios públicos, servicio de orden en los actos multitudinarios, etc). La adscripción era voluntaria y estaba abierta a todos
los varones entre 20 y 50 años que acreditaran buena conducta, fidelidad al soberano y, sobre todo, aversión al sistema constitucional.
Recibían el uniforme y el armamento y, aunque el servicio no estaba remunerado, gozaban de algunos privilegios", ORTIZ DE ORRUÑO,
José María: "La militarización de la sociedad vasca en tiempos de paz: los naturales armados (1823-1833)", Guerras civiles y violencia en
Vasconia (siglos XIX y XX), 26. or.
58. "Fernando VII recuperaba la plenitud de su soberanía y se dispuso a continuar su reinado de una forma similar a como la había hecho
entre 1814 y 1820. Sin embargo, con el paso de los años, el gobierno experimentaría una cierta evolución hacía un reformismo moderado
que marcaría una clara diferencia con el periodo absolutista anterior", SANCHEZ MANTERO, Op. cit., 102. or.
59. "Esta renovación de algunos cargos importantes fue considerada como un apoyo del rey a la línea de los realistas moderados y aceleró los preparativos de los conspiradores ultras. Estos llegaron a constituirse en una oposición interna que causaría tantos o más problemas
que la oposición que planteaban los liberales desde el exterior", SANCHEZ MANTERO, R.: Op. cit., 109-110. orr.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
159
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Isabel II.a, Espainiako Erregina 13 urtegaz.
koroa heredatzeko eskubidea onartzen zielako. Eta zaplada
galanta zen d. Carlosentzat, bere anaia zen Fernandoren
gizonezko oinordekorik ezean bera izan behar zelako
hurrengo erregea.
Honez gain, ezaguna zen Maria Cristina erreginak
liberalismoaren aldeko jokabidea mantenduko zuela, arriskutsua ultrentzat, erregearen alaba –Isabel II.a izango zenaumea zen bitartean, Maria Cristinaren eskuetan geldituko
zelako erregeordetza. Horrez gain, Europa mailan, egoera
polikoak liberalen aldera jo zuen berriz, 1830eko iraultzen
bidez hainbat estatutan botera berreskuratu zutelarik. Hau
ikusirik, sektore absolutistak don Carlosen inguruan biltzen
hasi ziren, Fernando VII.aren heriotzarekin batera, matxinada absolutistari hasiera emateko helburu bakarrarekin.
Egun hori 1833ko irailaren 29an ailegatu zen, I.
Karlistaldiari hasiera emanez. Eta ordura arte, absolutista,
tradizionalista, erregezale edo foruzale deitu izandakoek
"karlista" deitura hartu zuten; eta ordura arte konstituzionalista, liberal, iraultzaile edo foruen aurkako izandakoek
"isabeldar", azken hauen deitura hain ezaguna ez bada ere.
Lehen Karlistaldia (1833-1839)
de la Federación los Realistas Puros" delakoan laburbildu
zituzten beraien aldarrikapen nagusiak, eta Fernando
VII.aren anaia gaztea zen d. Carlosen aldera biltzen hasi
ziren, honek liberalismoari zion gorrotoa aski ezaguna zen
eta(60). Gainera, geroz eta argiago zirudien Espainiako
hurrengo erregea bera izango zela, are gehiago, 1829an
Fernando VII.aren hirugarren emaztea hil zenean, ondorengotzarik utzi gabe.
Korrika eta presaka erregina berri baten bila hasi
ziren espainiar gortean, eta Napolesko Maria Cristina izan
zen aukeratua. 1830eko ekainean erregina berria bere haurdunaldiaren bosgarren hilabetean zegoela iragarri zen, eta
azaroan, Fernando VII.aren agindu bat jaso zen, zeinaren
bidez,
"... se ha dignado resolver que a su muy
amada hija la Infanta Dª. Maria Isabel Luisa se le
hagan los honores como al Principe de Asturias por
ser heredera y lexitima sucesora a la corona mientras Dios no le conceda un hijo varon" (61).
Erabaki honek –"Pragmatica Sanción" delakoak-,
espainiar koroaren ondorengotza araudiak hankaz gora jartzen zituen, "Ley Sálica" derogatuz, emakumeei espainiar
XIX. mendeko karlistaldien zergatiak azaltzeko arrazoi ugari erabili izan dira, izan ere, mota askotako kontraesanak izan zirelako gudu hauen zurrunbiloak irentsi zituenak: arazo dinastikoa (d. Carlos / Isabel), arazo ekonomikoa (nekazaritza / industria-merkataritza; librekanbismoa /
protekzionismoa), erlijiosoa (konfesionalitatea / laizismoa), arazo politikoa (absolutismoa / konstituzioalismoa),
foruen arazoa (aldaketen kontrakoak / erreformen aldekoak), arazo etniko-kulturala (Euskal Herria / España), arazo
soziologiko-kulturala (herriak / hiriburua) eta beste hainbat
arazo, pribatu mailakoak izan arren, ziur aski argigarriak
izango genituzkeenak, gudu hauen zergatiak ulertzeko
orduan. Adibidez, ea nola zitekeen d. Tomas Zumalakarregi
karlista buruzagi ospetsuaren anai nagusia –Miguel
Antonio Zumalakarregi- Gipuzkoako diputatu liberala izatea espainiar Gorteetan...
Alderdikerien ondorioz, karlistaldien interpretazioa
baldintza bakar batera mugatu nahi izan dutenak ugari izan
dira, baina gaur egun nahiko zaila gertatzen zaigu ulertzea
nola euskal lurraldeetako jendetza borrokara zihoan, erabat
ezezagun zuten gizon baten espainiar trono eskubideak
defendatzeko soil-soilik. Edota arrazoi nagusia, erlijioa
bazen, nola ez zen horren aipamenik egin Bergarako
Itunean, edota 1839ko urriaren 25eko legean. Beste batzuen
ustez, txiro eta aberatsen arteko gudua baino ez zen izan,
txiroak liberalismoaren alde altxatu zirelarik, eta aberatsak
60 Melgarrek dioenez, Hirurteko Liberala hasi zenean "... montó un día Don Carlos a Caballo reclamando a su hermano el honor de capitanear la guardia real sublevada contra los milicianos que se habían pronunciado a favor de las Cortes", MELGAR, Conde de: Pequeña historia de las guerras carlistas, 14. or. Autorearen ustez, keinu hau d. Carlosek espainiar monarkiaren lege zaharrei zien atxekimendu hautsiezinaren froga nahikoa zen.
61 Irungo Udal Artxiboa, A,1,77, 1831-11-10.
160
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
A R A K A T Z E N
Tomas Zumalakarregi, buruzagi karlista
karlismora atxikitu. Hala eta guztiz, espainiar noblezia ia
oso osorik, are euskal noblezia bera ere, gobernuaren alde
jardun ziren beti ere, gaur ongi dakigun bezala. Nekazar eta
hiri munduaren arteko gatazkari buruz, frogaturik dagoenez, nekazal lurjaberik ahaltsuenak alderdi isabeldarrari
lotu zitzaizkion, eta hiriko sektorerik behartsuenek, berriz,
karlismoaren alde jo zuten. Honi lotuta, desamortizazioaren
fenomenoa ere aipatu izan da, kaltetuek karlismorantz jo
zutela argudiatuz, eta pribatizatutako lurren erosleak, liberalismorantz. Baina, desamortizatutako lurren erosleen
artean karlista ezagunak ere aurkitzen dira, eta zenbait
herritan, gehiengoa gainera. Azkenik, karlistaldiak
Foruetan ordezkatzen den euskaldunen izaeraren defentsan
altxaturiko matxinada armatu gisa hartzen duen teoria bera
ere ez dugu ahantzi behar. Izan ere, "Bakea eta Foruak"
lema izan zen Bergarako Besarkadara eraman zuena. Hala
ere, euskal liberalismoa foruen aurkako baino, foruak
berriztatzearen aldekoa zen gehiago; eta gobernu absolutistek lehenengo, eta karlistek geroago, hamaika "contrafuero" burutu zituztela gauza jakina da.
Barcenillak eta Gonzalez de Garaik maixutasunez
laburbildu dute faktore hauen guztien eragina: "Gaur egun,
ezin uka daiteke mugimendu karlista oso konplexua izan
denik, ez eta, arestira arte egin ohi izan diren azalpen erredukzionista horiek karlismoa esplikatzeko baliorik ez dutenik. Izan ere, aipaturiko guztiak, zatika bada ere, hartu zuen
esku mugida karlista hartan. Don Carlos eta bere kamarilak,
Madrilen tronoa konkistatzeko helburu estrategikoaz
zuzendu zuten gerra. Alderdi karlistan, katolikotasunaren
defentsa izan zen zen, zalantza izpirik gabe, propagandamotiborik nagusienetariko bat. "Bergarako Besarkada" eta,
horrekin batera, gerratearen bukaera bideratu zuen programaren funtsetatik bat, Foruen iraupena izan zen. Azkenik,
matxinadari atxekitzeko, Penintsulako nazio desberdinetatik eskuratuko erantzun diferentea ere, adierazgarri zaigu:
Euskal Herrian, beste herrialdeetan ez bezala, arazo politikoenganako halako sentsibilitate berezia zetzala dirudi.
Izan ere, euskal probintzietan, altxamendu karlistaren zergatia gizarte mugimendu desberdinen arteko elkarketaren bidez adieraz daiteke (zeinak bere balio eta motibazio bereziekin). Funtsez, nekazariek osaturiko herri-matxinadari lotu zitzaizkion hiriko biztanleriaren behe mailako
sektoreak; horrekin batera, beren boterearen tradiziozko
oinarriak arriskutan jartzen zituen erregimen liberalaren
aurka, nekazal buruzagi edo aitzindariak eta apezeria orobat, altxa egin ziren. Hauek bat eginik, Espainiako tronora
D. Carlos eraman nahi izan zuten absolutista konspiratzaileekin. Azkeneko hauek dira gure ustez, merezimendurik
handienaz karlista dei ditzakegunak" (62).
Ikuspegi hau bat dator Jose Urrutikoetxearenarekin:
"Ez da karlismo bakar edo bakun bat gertatzen. Era askotako "karlismoak" ditugu eta hasieratik hau kontuan eduki
behar genuke". Eta segidan: "Testuinguru geografikoa dela
eta, zera esan beharra dago: Karlismoa Estatu osoaren problema dela. XIX. mendeko Liberalismoa eta Karlismoa
Estatu osoan gertatzen diren gorabeheren ezaugarri nagusiak ditugu. Baina, nahiz eta hau egia izan, aitor dezagun
Karlismoak konkretuki Euskal Herrian inon baino garrantzi
handiagoa duela" (63).
Izan ere, Carlos V.ak, ez zituen aintzakotzat hartu
foruak, harik eta Zumalakarregik aipatu zizkion arte(64),
gerra hasi eta bost hilabetera. Ordurako, Bizkaia eta
Gipuzkoako ordezkariek Ormaiztegiko buruzagiaren nagusitasuna onartua zuten, gerraren lehen fasean jasandako
porroten ondoren, armetan jarraitzen zuen bakarretarikoa
zelako. Zumalakarregi bere jakituria militarraz baliatu zen
–altxamenduaren aurretik Fernando VII.aren ejertzituo ofi-
62 GONZALEZ DE GARAI, Iñaki eta BARCENILLA, Miguel Angel: Jauntxoak, burgesak eta foruak, 75-76 orr. Karlismoari buruzko
euskarazko bibliografia oso urria da, eta liburu hau gutxi horietariko bat.
63 URRUTIKOETXEA, José: Karlismoa, 10. or.
64 UGARTE, Javier: "La Primera Guerra Carlista y el régimen foral", Los carlistas (1800-1876), 279. or.
65 I. Karlistaldiak Ondarroan utzi zuten aztarnari buruz ez dago ikerlanik, baina Benito Perez Galdosek "Zumalacarregui" eleberrian, buruzagi nafarrak Ondarroara bidali zuen soldadu talde baten berri ematen du, bertako hondartzan zegoen kainoi bat jasotzera. Eleberria izan
arren, Galdosek bere lanak dokumentatzeko ohitura handia zuen, eta ez nuke besterik gabe baztertuko egiazko pasadizu bat izatearen hipotesia. Honi buruzko artikulu bat argitaratuta dago: MARTINEZ OTXOA, J.M.: "El cañon", Ondarroa 1986, 75-76 orr. Honez gain, badago beste artikulu bat itsasoentzietatik jasandako bonbardaketen berri ematen duena, baina ez du I. Karlistaldiari buruz datu askorik eskaintzen, 1837ko irailean eta urrian jasandako erasoen aipamena izan ezik. Vide ONDARRUTARRA: "La Marina de Guerra contra Ondárroa",
Ondarroa 1989, 11. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
161
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Maroto eta Esparteroren arteko besarkada Bergaran (1839ko abuztuaren 31n)
ziala izana zen- ezerezetik ejertzitu bat sortzeko: alde batetik, bere gerrilara bildutako baserritar, artisau, langabetu
e.a. soldadu bihurtu behar zituen; bestetik, hauentzat
armak(65) eta jantzi egokiak lortu; ondoren, horniketa eta
informazioa sare bat eratu; eta azkenez, okupatzen zituen
lurraldeak babesteko sistema militar bat egituratu. Guztia
maixutasunez egin zuen, eta liberalak Ebro ibaiaren bestaldera bidaliak zituen, Bilboko setioan izterrean jotako bala
batek eragindako zauria zolitu, eta hil zenean (1835-7-24).
Batzuen ustez, momentu honetatik aurrera gudua
galduta zegoen, baina errealitatean, beste lau urte iraun
zuen. Batzuen eta besteen garaipenak tartekatuz, bazirudien
inork ez zeukala etsaia menperatzeko gaitasunik. Baina,
gerraren luzatze honek karlisten kalterako zen, izan ere,
beraien eskuetan zegoen lurraldea oso txikia zelako liberalek kontrolatzen zutenarekin alderatuz, eta ondorioz, askoz
baliabide gutxiago zituztelako, bai soldatutan, horniketetan,
armetan... Karlistek, euskal lurraldeak (hiriburuak ezik)
kontrolatzen zituzten, eta d. Carlosek bere gortea Lizarran
ezarri behar izana da horren frogarik argiena. Baina, gainontzeko lurraldeetan –Aragoa, Katalunia, Maestrazgoa...-,
matxinatu karlistek ez zuten lur eremu esanguratsu bat konkistatu eta mantentzeko gaitasunik erakutsi.
Liberalen alderdian, baliabide gehiago eduki arren,
kohesio politikoa apurtzen zihoan, liberal aurrerakoi eta
moderatuen arteko tirabirak zirela eta. Maria Cristina erregeordeak, liberal moderatuen laguntzarekin gobernatzen
zuen, baina 1836an Segoviako La Granjako palazioan
zegoela, bera babestearen arduradunak matxinatu egin
ziren, eta 1812ko Konstituzioa indarrean jartzera derrigortu zuten(66). Ikusten denez, erregeordetzaren egoera ez zen
bat ere egonkorra, bere alabaren ustezko eskubideak bermatzeko beraien artean zatituta zeuden liberalengan sostengatu behar baitzen Maria Cristina. Zentzu horretan, ez dut
uste gehiegikeri bat denik, 1833-1843 bitartean korronte
liberal ezberdinek erreginaordea txotxongilo bat bezala erabili zutela esatea.
La Granjako sarjentuen matxinada aurrerakoiaren
ostean, bere ahultasunaren jakitun, Maria Cristina d.
Carlosekin akordio batera ailegatzen saiatu zen, zeinaren
bidez bere alaba don Carlosen seme nagusiarekin ezkonduko zen gerrari bukaera emateko(67). Ordurako, Carlos V.a
"Expedición Real" deiturikoa prestatzen ari zen, Ebro ibaia
zeharkatu eta estatu espainiarreko gainontzeko lurraldeak
matxinatzeko asmoarekin. Baina Maria Cristinaren proposamenaren berri izan zuenean, honi beste norabide bat ematea erabaki zuen: Espainiako kapitalerantz zuzenean, bertan
Maria Cristinarekin bilduz, gerrari bukaera emateko. Baina,
Erret Espedizioa Madrileko ateetara heldu zenean egoera
politikoa berriz aldatuta zegoen, egun batzuk lehenago Van
Halen brigadak altxamendua burutua baitzuen Aravacan,
Calatrava ministrari aurrerakoia Bardaxi moderatuak
ordezkatu zuelarik. Maria Cristina lasaitu zen orduan, eta
D. Carlosi emandako hitza jan zuen(68). Beraz, borroka
dinastikoa edo borroka politikoa? Zerk zuen lehentasuna,
zer pisatu zuen gehiago Maria Cristinaren erabakian?
Ikusten denez, errazagoa zirudien lehengusu lehengusinak
ezkontzea, haien magalera hurbildu zirenen interes politiko-ekonomikoak baino.
Euskal akordioa: "Bake eta Foruak"
Euskal lurraldeetan, ordea, guduaren bukaera
"Foruak eta Bakea" formularen bidez etorri zen(69), 1839ko
abuztuaren 31n Maroto karlistak eta Espartero liberalak
elkarri emandako "Bergarako Besarkada" ezagunean.
Militarren arteko akordio bat izan arren, bakearen oinarriak ezarri zituen, bere lehen artikuluan zioenez:
66. "En realidad, Doña María Cristina se daba cuenta de que su autoridad no se ejercía mucho más allá de los límites de su capital, y eso
gracias al dominio personal que ejercía sobre la guarnición de Madrid el enérgico general Quesada. El turbio pronunciamiento de La Granja
donde las Reinas se hallaban de veraneo en agosto de 1836 había venido a dar al traste con sus últimas ilusiones si es que aún las conservaba. Un grupo de sargentos amotinados se presentan ante Palacio, destacando a tres de ellos para que se entrevisten con la Regente, que
tiene que oir toda suerte de amenazas, y al fin inclinarse ante las exigencias de aquellos irresponsables, dando la orden de publicar la absurda Constitución de 1812", MELGAR, Conde de: Op. cit., 68-69. or.
67. "En efecto, Doña María Cristina confiaba a su hermano que, visto el curso de los acontecimientos en España, sentía verdadera angustia ante los peligros que amenazaban el trono de su hija, y que no veía más manera de afianzar éste que el llegar a una conciliación con su
cuñado Carlos V. "Estoy dispuesta a echarme a sus brazos –decía la Regente- sólo con la condición de que su primogénito se case con mi
hija, y que sean perdonadas todas las personas que para defender a ésta se habían comprometido, para lo cual daría una lista", MELGAR,
Conde de.: Op. cit., 67. or.
68. "Esta mudanza, alcanzada "in extremis", causó gran satisfacción a Doña María Cristina, que así se estimó vengada de los ultrajes inferidos a su dignidad real por los sargentos de La Granja (...). Pero de rechazo, fue fatal esta nueva actitud de la Regente a la transacción
negociada con Carlos V por el Rey de Nápoles. Ignorante Don Carlos de este nuevo aspecto del debatido pleito que había colocado frente
a él a la viuda de su hermano, permaneció inmovil en Arganda al frente de sus dieciséis aguerridos batallones, en espera que se abrieran
de par en par las puertas de la capital de España", MELGAR, Conde de: Op. cit., 70-71. orr.
69. I. Karlistaldian arazo foralak eduki zuen garrantzia gutxietsia izan da sarri. Beste autore batzuen ustez, foruen defentsa gatazkaren
muin-muinean aurkitzen da. "En 1833 la cuestión dinástica fue el móvil principal de la insurrección de esta provincias; pero luego se complicó con la causa de los Fueros y la importancia de esta causa fue siempre en incremento por las sugestiones de los mismos que tenían
interés en fomentar el entusiasmo del partido carlista", EGAÑA Julian: La Legislación Foral de las Provincias Vascongadas, 124. or. Edota,
"... si bien no fueron en sí mismos casus belli, una vez estallada la guerra adquirieron cada vez mayor relevancia (...) y acabaron condicionando el final de la contienda bélica (...) a cambio de olvidar la reclamación dinástica", RUBIO POBES, Coro: "Del antiguo al nuevo
régimen foral", Cuadernos de Alzate, 150. or.
162
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
"El Capitan General don Baldomero
Espartero recomendará con interés al gobierno el
cumplimiento de su oferta de comprometerse formalmente a proponer a las Cortes la concesión o
modificación de los fueros".
Eta bere aurrean formatuta eta –oraindik- armatuta
zeuden Gipuzkoako eta Bizkaiako batailoietan zurrumurruak areagotzen zirela ikusirik, beste zera gehitu zuen:
"Yo os prometo que se os conservarán vuestros fueros, y si alguno intentase despojaros de ellos,
mi espada será la primera que se desenvaine para
defenderlos" (70).
Araba eta Nafarroak ez zuten Bergarako Konbenio
onartu, baina bakea ziurtatuta zegoen, bi herrialdeok ere
itunaren oinarrian barnehartu zituztelako. Gudua
Maeztrazgoko mendilerrora mugatu zen, zeinean Cabrera
jeneral karlistak borrokatzen jarraitu zuen, 1840ko maiatzera arte.
Baina, Bergarako Itunaren ondoren, d. Carlosek ez
zuen jada Madrileko tronura ailegatzeko aukerarik, indarrez behintzat. Foruen inguruko akordio hori ez zen gauetik
goizera sortua. Gerrak aurrera egin ahala –eta agiri ofizia-
letan islatu ez arren- foruen aldarrikapena indartzen zihoan,
gerra bukatzeko ezinbesteko baldintza bihurtuz. 1835etik
zebilen Muñagorri konspiratzailea "Bake eta Foruak" lema
bultzatzen, baina proposamen hau 1838ko apiriletik aurrera indartu zen, eta gorputza hartu zuen Baionako bulegoaren zabalkundearekin. Bulego honek espioitza lanaz gain,
notizia faltsuak zabaltzeko eginkizuna zuen, beti ere karlisten artean iskanbila eta etsitzea lortzeko helburuarekin.
Horrez gain, "Bake eta Foruak" lemari bildutako zenbait
erbesteraturekin muga-lerroa zeharkatu zuten, eta karlisten
erretaguardian zenbait erreketa burutu, baina laster babestu
ziren berriz estatu frantziarrean.
Beste modu batekoa izan zen Abiraneta konspiratzailearen eginkizuna, general karlista ezberdinen artean zizua
ipintzearena, mesfindantza sortu eta karlismoaren desintegrazio prozesua bizkortzea. Horretarako, Frantziak eta
Ingalaterrak (Lord John Hayren bidez) lau herrialdeen independentzia bermatuko zutela sinestarazi zien soldaduei eta
behe ofizialei, Maroton gidaritzapean(71). Guztia gezurra
izan arren, konturatu gaitezen ziria sartzeko erabilitako karnata zein izan zen: lau herrialdeen independentzia. Eta konturatu gaitezen, soldadu gehienak eta ofizialitatea, tratu hau
onartzeko prest zeudela. Ez dugu ahaztu behar, 1830eko
iraultzaren ondorioetako bat Belgikaren independentzia
70. MUTILOA POZA, J.M.: Op. cit., 399. or.
71. "... que acogida bien la demanda de los subordinados y preguntadoles a que se dirigian sus miras habian respondido que a la independencia de las cuatro Provincias bajo un sisteman republicano foral, y que él (Maroto), fuese el Presidente de la República expulsando a d.
Carlos y a su familia del territorio peninsular, haciendose todo de acuerdo con la garantia de Francia e Inglaterra", Reseña de la "Memoria
dirigida al gobierno español sobre planes y operaciones puestos en ejecución para aniquilar la rebelión en las Provincias del Norte de
España", Apalategi bilduma, 091 APA, 143. dok.
72. "El fantasma de la independencia es un fantasma real. No es producto exclusivo de cerebros trastornados por la guerra, que en su delirio transfiguran el mito de la independencia primitiva. Ni de mandaderos que esconden con frialdad los exclusivos intereses económicos
en juego de potencias extranjeras. El fantasma cobra cuerpo, sobre todo, en hombres (...) que se pronuncian a favor y en contra de la creación de un Estado independiente con Vascongadas y Navarra, razonando, evaluando el pasado vasco, el presente de la guerra, el futuro de
Europa. El debate de 1836 en la Revue des Deux Mondes entre Viardot y Carne es singularmente revelador", SANCHEZ PRIETO, José
María: "Persistencia y quiebra del Antiguo Régimen. El debate vasco durante la primera mitad del siglo XIX", Cuadernos de Alzate, 23.
zkia.,104-105. orr.
73 "Siendo las tropas de línea las mas adictas a Maroto y que mas odiaban al Pretendiente los Gefes supieron o sospecharon que d. Carlos
trataba de seducirlas contra aquel General, y determinaron impedirle la entrada en las líneas fortificadas. Mientras tanto los capitanes del
tercer Batallón de Guipuzcoa, que estaban alojado en la villa de Andoain, reunieron toda la fuerza en la Plaza Real y mandaron cargar las
armas con la firme resolución de que si se presentaba el Pretendiente hacerle una descarga y fusilarlo con toda su comitiva", Reseña de la
"Memoria dirigida al ...", Apalategi bilduma, 091 APA, 143. dok.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
163
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
izan zela, eta testuinguru horretan, Hegoaldeko lau herrialdeena ez zen amets hutsa(72), horretarako d. Carlos bera
erahil behar bazen ere(73). "Eta "bakearen" helburua lortuta,
hanka egin zuen Marotok tarrapataka Ameriketara. Eta hantxe hil zen, Txileko Valparaíson, 1853ko abuztuaren 25an,
eta Bergaraz eta Euskal Herriaz oinazerik gabe osoki ahaztuta" (74).
Bergarako besarkadaren ondoren, espainiar Gorteei
zegokien Esparterok agindutako baieztatzea. Eta bai eztabaida biziak sortu ere, Gorte hauetan liberal aurrerakoiek
zutelako nagusitasuna. Baina azkenean lortu zen akordioa,
1839ko urriaren 25eko legea:
"Art. 1º. Se confirman los fueros de las provincias Vascongadas y Navarra, sin perjuicio de la
unidad constitucional de la monarquía"
Art. 2º. El Gobierno, tan pronto como la
oportunidad lo permita, y oyendo antes a las provincias Vascongadas y a Navarra, propondrá a las
Cortes la modificación indispensable que en los
mencionados fueros reclame el interés de las mismas, conciliado con el general de la nación y de la
Constitución de la monarquía, resolviendo entre
tanto provisionalmente, y en la forma y sentido
expresados, las dudas y dificultades que puedan
ofrecerse, dando de ello cuenta a las Cortes" (75).
A R T X I B O A K
sistema erabiltzea konstituzioaren aurka zihoala argudiatuz,
eta beraz, 1839-10-25eko legearen aurka. Gobernuaren
erantzuna ez zen luzatu, eta abenduaren 20ko legearen
bidez, askatasuna eman zion Donostiari –eta ondorioz,
horrela eskatzen zuten udalerri guztiei- udal hauteskundeak
konstituzioaren arabera burutzeko, eta ez foru-erregimenaren arabera. Ikusiko dugun bezalaxe, hau ez zen donostiarren eskakizun bakarra.
Esparteroren Erregeordetza (1840-1843)
Gerra bukatu zenean, Maria Cristinak Espartero
izendatu zuen Ministruen Kontseiluko lehendakari,
Bergarako Akordio ahalbidetu izanak jeneral liberalari
ematen zion ospea zela eta. Espartero liberal aurrerakoien
burua zen, eta hauek onartu nahi zuten "Ley de
Ayuntamientos" zela eta –demokratikoagoa- etorri zen
moderatuekin enfrentamendua, zeinaren ondorioz, erreginaordeak –Mª. Cristinak- dimititu behar izan zuen. 1840ko
urriaren 12an Espartero bera ezarri zen erregeordetzan, eta
laster erakutsiko zuen ez zegoela Bergaran emandako hitza
betetzeko prest.
1840ko ekainaren 19an Bizkaiko diputazioak
Bilboko epaile batek emandako sententzia bat errekurritu
zuen, Burgoseko audientziaren agindu bat betearazi izanagatik "sin que constase el pase o uso concedido por dicha
Lege honen garrantzia bistakoa da, lehen aldia baitzen espainiar konstituzioak euskal foruak zilegiztatzen
zituena. Baina era berean, "sin perjuicio de la unidad constitucional de la monarquía" gehigarriskak, lehen baieztapenaren indarra erlatibizatzen zuen, eta laster ikusiko ziren
horren ondorioak. Bigaren artikuluari dagokionez,
Nafarroan gauzatu egin zen foruen aldaketa, bi urte beranduago espainiar gobernuak eta Nafarroako diputazioak
–liberalez osatua- "Ley sancionada de 16 de agosto de
1841 sobre los fueros de la provincia de Navarra" adostu
eta onetsi baitzuten. Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak,
ordea, bigarren artikuluaren aplikazioa atzeratzen saiatu
ziren behin eta berriz, eta bai lortu ere.
1839ko urriaren 25eko legearen anbiguotasunak,
interpretazio ezberdinetarako bide ematen zuen. Horrela,
azaroaren 16an gobernuak emandako lege batek foru-erregimena I. Karlistaldiaren aurretik zegoen bezala berrezarri
zuenean, Donostiako liberalek sutsuki protestatu zuten,
udal hauteskundeak burutzeko berriz auzokide-hautagaien
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
eta ondorioz, Espainiako erregina: Isabel II.a.
Foru herrialdeak bi karlistaldien artean
(1839-1872)
1844tik aurrera, parentesi antzeko bat zabaldu zen,
aurreko mende erdian zehar bizi izandako lau gatazken
ondoren, garai baketsu eta emankor bati hasiera emanez.
Epe honetan zehar, ordura arte elkarren aurka aritutako blokeak foru erregimenaren defentsaren inguruan sendotu
zuten beraien arteko aliantza. Eta foru herrialdeek abagune
berri hau aprobetxatu zuten, alde batetik, ekonomia berrantolatzeko, bideak berriztatzeko, trenbide sareari hasiera
emateko, eta ahal zuten neurrian, aduanen kokapenaren
aldaketa profitatuz industrializazio prozesua indartu eta
bizkortzeko. Politikoki, administrazio liberalak erakunde
berriak sortzen zituen neurrian, foru diputazioek haien konpetentziak eskuratzen saiatu ziren, foru erregimena indartzeko. Lehia honetan, batasunak ematen zieten indarraren
jakitun, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak Irurak bat deituriko batzarrak indartu zituzten(80), Madrilen aurrean estrategiak koordinatzeko. 1839-X-25eko legearen bigarren artikulua oraindik gauzatu gabe zegoen, eta espainiar gobernuek behin eta berriz deitu zituzten hiru herrialdeok, behinbetiko akordio bat zehazteko helburuarekin. Nafarroari
dagokionez, Irurak bat deituriko biltzar hauetatik kanpo
gelditu zen, 1841-8-16ko legearen bidez, beste norabide bat
hartu zuelako.
Garai honetan sukar foruzale baten antzekoa zabaldu
zen euskal lurraldeetan, Jose Mari Iparragirre kantari urretxuarrak ondo baino hobeto islatzen eta bultzatzen jakin
zuena. Euskalzaletasunaren aitzindari honek, herrialde
bakoitzeko mugaz haraindi, foru lurraldeek herri bakar bat
osatzen zutela ohartu eta komunikatzen jakin zuen.
Kontutan hartzekoa da, Iztuetaren garaikideentzat (17661845) "Gora Probintzia" ohiukatzea gaur egungo "Gora
Euskadi" deiadarraren parekoa zela, eta Iztuetak berak, eus-
77. GONZALEZ de GARAI, I. eta BARCENILLA M.A.: Op. cit., 95. or.
Esparteroren liberal aurrerakoien buru bihurtu zen
76. "Al mismo tiempo he tomado en consideración otros puntos contenidos en dicha consulta, y no ha podido dejar de observar la poca
importancia que para el bien y la prosperidad de esos naturales del llamado pase o uso foral; que al cabo es del todo insignificante, supuesta la obligación de cumplir a la segunda yusión (...) y sobre todo que es incompatible con la unidad constitucional que es siempre debe quedar salva por lo dispuesto en la ley de 25 de octubre de 1839", GARCIA RONDA, Angel: La transformación de la foralidad guipuzcoana
(1837-1844), 65-66 orr.
164
Matxinada hau liberalismo moderatua ordezkatzen
zuten militarrek hasi zuten, Maria Cristinaren alde eta
Esparteroren kontra. Altxamendu honek foru diputazioen
laguntza jaso zuen, baina O’ Donnell eta gainontzekoek ez
zuten indar nahikorik bildu eta garaituak izan ziren.
Abagune honetan eman zituen Esparterok 1841eko urriaren
29 dekretuak: diputazioen jokabidea zela eta Bergarako
Akordioa hautsi zutela argudiatuz, diputazio foralen ordez
probintzialak ezartzea agindu zuen, udal hauteskundeak
konstituzioak agintzen zuen erara burutzea, alkateei eskuduntza judizialak kentzea, eta besteak beste, aduanak
mugetara eta kostaldera iragatea, Hirurteko Liberalean
egon ziren bezalaxe. "Azken urte haietan donostiar erakundeek erakundeek adierazitako funtsezko guztia jasotzen
zuen Dekretu hura Gasteizen izenpetu ondoren, Espartero
Donostiara abiatu zen berriro, hirian ohore guztidun ongi
etorria eman zitzaiolarik" (77).
Momentu honetatik aurrera donostiar burgesiak
foruekiko zuen jokabidea zeharo leundu zen, haiekiko
askoz jarrera irekiakoa agertuz(78). Are gehiago, beste altxamendu militar baten bidez, Espartero Erregeordetzatik bota
-1843ko uztaila- eta moderatuek Madrileko Gobernua
berreskuratu zutenean, foru-erregimena berriz indarrean
jarri bai, baina aduanak mugan eta kostaldean mantentzen
zituztela ikusi zutenean(79). Urte berean (1844), hamairu urte
baino ez zituela, Isabeltxo, adin nagusiko deklaratu zuten,
74. Datu hau Txillardegik eskaintzen digu Putzu eleberrian. Eleberria izan arren, datu zehatzak eskaintzen ditu Jose Luis Alvarez
Enparantzak obra honetan, eta hau ere, datu zuzena delakoan gaineratzen dut. TXILLARDEGI: Putzu, 200 or.
75. RICO LINAGE, Raquel: Constituciones históricas. Ediciones oficiales, 113. or.
diputación". Eta helegitearen erantzunean, epaileari arrazoia emateaz gain, Esparterok foru-baimena kentzea erabaki zuen, hain zen garrantzi gutxikoa bere ustetan(76). Ez hori
bakarrik: Epaitegi Gorenarekin adostasunean ministeritza
guztiei agindua igortzea erabaki zuen "... para que con ningun motivo ni pretexto se sujeten al pase y uso de la diputación foral las leyes, las órdenes y decretos del Gobierno
supremo y las providencias y ejecutorias de los tribunales,
extendiéndose esta disposición a las provincias de Alava y
Guipúzcoa". Erabaki garrantzitsua, hamar hilabete beranduago burutu zen matxinada justifikatzeko erabili zen arrazoietariko bat izan baitzen.
A R A K A T Z E N
78. "Pero los años cuarenta modificaron esta actitud: durante el trienio esparterista (1841-1843), los liberales donostiarras tuvieron ocasión
de comprobar que el progresismo hacía peligrar ciertas atribuciones forales que interesaba conservar (exención del papel sellado, arrendamientos de impuestos provinciales, derecho de avería, libre introducción de tabaco y sal para el consumo...), así que una vez modificado
el Fuero en el sentido deseado –aduanas en la costa y frontera con Francia- a raíz del Decreto de Vitoria de 29 de octubre de 1841, abandonaron su radicalismo y en 1847 la ciudad de San Sebastián acepto la invitación de la Provincia para reintegrarse en la Hermandad",
RUBIO POBES, Coro: "Del antiguo al nuevo régimen foral", Cuadernos de Alzate, 152-153. orr. Fernandez Albadalejok ere puntu hau
azpimarratzen du: "En la medida en que habían resuelto a su favor la vieja pugna de las aduanas, y dado que el régimen constitucional les
independizaba de la posición marginal que ocupaban dentro del régimen foral, podían exhibir una postura mucho más moderada a propósito de los cambios que debería sufrir este último", FERNANDEZ ALBADALEJO, Pablo: "Guipúzcoa: 1839-1868. La recomposición de
una sociedad", Moneda y Crédito, 155. zkia., 53. or.
79. "Parece cierto que de esto a la abolición completa de los fueros vascos no hay mas que un paso. Y aunque otras disposiciones promulgadas después de la salida de Espartero del poder, restaurasen instituciones y uso que este decreto había derogado, podemos decir que su
influencia fue definitiva en los asuntos referentes a las aduanas, la administración de justicia, la seguridad pública, e incluso la elección
constitucional de los ayuntamientos", GARCIA RONDA, Angel: La transformación de la foralidad guipuzcoana (1837-1844), 72. or.
80. Irurak bat konferentzien inguruan, vide AGIRREAZKUENAGA, Joseba: "El estado vascongado, triple y uno. Irurak bat", Los liberales, 229-258. orr.
81. SAN MARTIN, Juan: "Iparragirre literaturan", Iparragirre, 144. or.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
165
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Bizkaiko askatasunen ikur izandakoa, euskal lurralde guztiena izatera pasatu zelarik. Are gehiago munduko herri
guztiena, garaiko ikuspegi erromantikoarekin bat datorren
zatiak gogoratzen digun bezalaxe:
Jose Maria Iparragirre, euskal bardoa, foruzale amorratua zen
"eman da zabaltzazu munduban frutuba...".
kara goratu bai, baina Euskal Herriaren kontzeptu orokorra
falta zitzaiola. Gipuzkoaz gainerako euskaldunak anaitzat
zituen, baina erakunde politiko desberdinekotzat(81).
Gernikako Arbola abestia asmatu zuena gipuzkoarra
genuen, eta bere herrialdean Batza Nagusien izaera ibiltariak itsututa eduki izan balu bezala, Gernikako Arbola ikusieran konturatu zen, haren magalean gordetzen zirela
(Gipuzkoan ez bezala), Bizkaiako herrialdearen foruak. Eta
gipuzkoarra izanik ere, Gernikako Arbolari abestu zion,
bere herrialdean ez zegoelako sentimendu horiek hain garden eta indartsu islatu ahal zituen sinbolorik, ordura arte
Estatu espainiarrean moderantismoa zen nagusi
(1854-1856 bitarteko Biurteko Aurrerakoiean izan ezik),
eta 1851ko Konkordatoaren bidez Aita Sainduak espainiar
liberalismoa onetsi zuen, karlisten haserrerako. Egia esan,
ordurako partidu karlista zeharo ahulduta zegoen euskal
lurraldeetan, I. Karlistaldiaren ondoren bertoko burgesiaren
eta nekazal oligarkiaren artean burutu zen hurbilketa foruzalearen ondorioz(82). Erbestean, Carlos V.ak bere semearengan abdikatu zuen 1845ean, eta hau La Rápitako porrotaren
hurrengo urtean hil zenez (1861), ondorengotza eskubidea
bere anaiarengana igaro zen, d. Juanengana. Baina honek
pentsamolde liberalak zituenez, eta konstituzioaren aldekoak, kontraesan nabarmena gertatzen zen, legitimisten erregegaia ez zelako absolutisten hautagaia. Arazo hau konpontzeko erabakiorra izan zen Beirako Printzesak – Carlos
V.aren alargunak eta d. Juanen amaordeak- jokaturiko
papera, "Carta dirigida a todos los españoles" delakoan
(1864), Carlos VII.aren (d. Juanen semea) aldeko abdikazioa eskatzen zuelarik(83). Zer esanik ez gertakizun hauen
ondorioz, izugarrizko desorientazioa sortu zela karlisten
alderdian, liberalen poz eta txantxarako.
Gerra bitarteko epe honi buruz balorazioak egiterakoan, garaia ikertu duten autoreak ez datoz bat. Fernandez
Albadalejoren ustez, arlo administratiboan lorturiko eskuduntza berrieki esker, diputazioek zilegitasuna irabazi zuten
esparru herrikoien aurrean(84). Portillo bat dator ikuspegi
honekin, 1848tik aurrera espainiar Gorteetan baino gehiago
erreginaren gortean egindako ahaleginen ondorioz, foru
erregimena sendotu egin zela azalduz(85). Ezkorragoa dugu
82. "Con anterioridad al triunfo de "La Gloriosa", Guipúzcoa se caracteriza por la ausencia de una conflictividad intensa. Las diversas fracciones que componen el grupo dirigente provincial establecen una estrecha colaboración una vez superadas las divergencias que habían
opuesto a la burguesía rural y a la comercial y que habían cristalizado en el enfrentamiento mantenido entre la Provincia y San Sebastián.
Aunque por los años centrales del siglo XIX todavía permanecen residuos de la antigua hostilidad, por encima de ésta lo que se palpa es
un funcionamiento cohesionado ante el poder central, subordinándose las posibles diferencias que pudieran existir en función de la defensa del sistema vigente en Guipúzcoa (...) A lo largo de estos años se difunde, pues, una política interclasista que logra atenuar las tensiones internas y sirve para presentar un frente unido ante las posibles pretensiones de eliminar lo que quedaba del régimen foral", CASTELLS, Luis: "El Sexenio Democrático y su repercusión en Guipúzcoa", Ludovico Michelena..., 1271. or.
83. Beirako printzesa portagaldarraren jitea ezagutzeko, Melgarrengana joko dugu berriz: "Al contraer Don Carlos segundas nupcias con
su cuñada la princesa de Beira cuatro años más tarde, se conformó sin duda con un deseo que hubiese tenido doña María Francisca si la
muerte le hubiera permitido expresarse. La princesa de Beira fue una segunda madre para los hijos de Don Carlos, fue la digna continuadora en la corte carlista de la labor de la difunta reina. Desde su entrada en España, la princesa de Beira había de ser para su marido una
animosa colaboradora y una sagaz consejera", MELGAR, Conde de: Op. cit., 17. or.
84. FERNANDEZ ALBADALEJO, P.: Op. cit., 54-56. orr.
85. "en vez de la supresion de la jurisdicción contencioso-administrativa, lo que se verifica es un control de ésta por parte de los poderes
forales. Ahora (...) podían recuperar el control de unos municipios (...) y establecer el "ayuntamiento foral", lo cual se consiguió plenamente en 1853, con Egaña como ministro de la Gobernación", PORTILLO, J.M.: Op. cit., 176. or.
86. "Desde 1844 hasta la Segunda Guerra Carlista (...) diversos incidentes mostrarían la precariedad del equilibrio establecido entre la concepción centralista de los gobiernos (...) y el particularismo de la organización foral: la generalización de la organización municipal (1845
y 1847); la aplicación de las leyes desamortizadoras; la desestimación de las pretensiones sobre atribuciones judiciales para los alcaldes
vascongados; las consecuencias desvasquizadoras de la Ley Moyano de Educación (cercenando las atribuciones de las corporaciones en el
nombramiento de maestros...", SOLOZABAL, J.J.: Op. cit., 289. or.
166
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Solozabal, 1839-10-25eko legeak ezarritako orekaren hauskortasuna azpimarratuz, 1844-1872 bitartean foru-erregimenak jasandako zenbait eraso aipatzen dituelarik(86).
Artiñano ere iritzi berdinekoa zen, 1839ko Konbenioaren
ondorioz, botere zentralaren eta foru herrialdeen artean sorturiko lehiaren orekarik eza nabarmentzen zuelarik, azken
hauek, urratsez urrats, sistematikoki, beren erregimena nola
deuseztatzen zuten ikusi behar behar izan zutelarik. Nire
ustez, bi ikuspegiok ez daude hain kontrajarriak: gobernu
liberalek foru erakundeen (Batza Nagusiek eta diputazioek)
botere politikoa mugatu zuten neurrian (foru-baimenaren
deuseztatzea da horren adibiderik garbiena), sortuberriko
oligarkiari eskuduntza administratibo berriak onartu zizkioten, barrura begira, herrialde mailako boterea mantentzeko
tresnak zorroztu zitzaten. Edo beste era batera esanda,
komunitatearen eskubideak saldu zituzten, beraien klase
boterea sendotzeko.
Iraultza Loriatsua eta Seiurteko
Demokratikoa (1868-1874)
1868ko irailean iraultza progresista bat burutu zen
estatu espainiarrean, espainiarrek "La Septembrina" edo
"La Gloriosa" deitu izan dutena. Liberalen Batasuna alderdiaren disgregazio prozesuak, bere enfrentamendua Isabel
II.arekin, eta azkenean O’Donnellen dimisioak, irtenbiderik
gabe utzi zuen erregimen isabeldarra. 1866an, liberal aurrerakoiek, demokratek eta moderatu batzuk ere, Ostendeko
Ituna sinatu zuten, estatu espainiarrean erregimen demokratiko bat ezartzeko helburuarekin. Urte berean Isabel
II.aren gobernuak Victor Manuelek bateratu berria zuen
Italiako erresuma onartu zuen, eta prozesu honetan Estatu
Pontifizioak anexionatu zituenez, erreginak neokatolikoen
gaitsezpena jaso zuen. Beraz, bai ezkerretik, bai eskumatik,
erregimen isabeldarra sostengurik gabe gelditu zen.
Testuinguru honetan kokatu behar dugu 1868 iraultza, eta
haren ondorioz etorri zen Isabel II.aren erbesteratzea.
Baina Iraultza Loriatsua, askatasun demokratikoak
aldarrikatzera zetorren neurri berean (gizonezkoen sufragio
unibertsala, bilera askatasuna, adierazpen askatasuna, prentsa askatasuna...), estatu espainiarrean eliza katolikoak
gozatzen zuen tratu bereziari muga zorrotzak ezartzera etorri zen, neurrigabekeri batzuk ere bai, horien artean.
Serrano jeneralak gidatzen zuen behinbetiko gobernuak
jesuslagunen kanporaketa agindu zuen urriaren 12an; klergoari jabetzak izateko eskubidea kendu, urriaren 15ean;
18an, 1837 geroztik zabaldutako komentuak itxi zituen;
katolikoak ez ziren kultuak baimendu, azaroaren 9an; eliz
artxiboen inkautazioa agindu 1869ko urtarrilaren 1.ean(87)...
Argi zegoen beraz, elizgizonik gehienak ez zituela alde
izango. Gainera, aipagarria da klergoak biztanle katolikoen
A R A K A T Z E N
elkartasuna biltzeko gaitasuna erakutsi zuela, erakunde
zehatz baten protesta izan zitekeena katolizismoaren aldeko
herri mugimendu bihurtuz. Sei hilabeteren buruan, bi miloitik gora sinadura bildu zituzten estatuaren konfesionalitate
katolikoaren alde. Askoz latzagoak izango ziren Kultu eta
Klergoaren zergaren inguruan sortu ziren boikot eta desobedientzia baketsuaren ondorioak, artikuluaren lehen atalean ikusi dugun bezalaxe, 52 udal kargu espetxeratuak izan
baitziren.
Loriatsua, bestalde, umezurtz jaiotzen zen, estatuaren erregimenak monarkikoa izaten jarraitzen bazuen ere,
erregearen aulkia hutsik zegoelako, Isabel II.aren erbesteratzearen ondorioz. Espainiar Gorteak errege bila hasi ziren,
eta azkenean, 1871n, hautatua Saboiako Amadeo izan zen,
"Aita Santuaren espetxeratzailearen semea", neokatolikoen
esanetan. Baina errege berria aukeratzea prozesu luzea izan
zenez, karlismoa alternatiba bezala agertu zen berriz,
Carlos VII.aren pertsonan, eta bere inguruan katalizatu zen
mugimendu kontrairaultzailea, are gehiago, Saboiako
Amadeoren abdikazioaren ondoren (1873) Espainiako I.
Errepublika proklamatu zenean. Orduan, liberal moderatu
askotxo ere karlismora bildu ziren. Epe laburra izan zen,
hala ere, hamaika hilabete, 1874ko urtarrilean Pavia jeneralak emandako estatu golpeak Berrezarkuntzari bidea zabaldu baitzion, Alfontso XII.aren pertsonan, Isabel II.aren
semea. Hemendik aurrera, iraultzaren ondorioz Carlos
VII.arengana hurbildutako sektore moderatuek berarengandik urrunduko ziren berriz, Alfontso XII.arengana hurbilduz.
Bigarren Karlistaldia (1872-1876)
Iraultza Loriatsuak iraun zuen artean karlismoak giza
esparru ezberdinak biltzeko gaitasuna azaldu zuen, eta bere
baitan ere, tirabirak sortu ziren, bide legala –parlamentarismoa- eta matxinadaren bidea defendatzen zutenen artean.
Izan ere, neokatolikoek hauteskundeen bidez d. Carlosen
proklamazioa lortu ahal zela uste zuten, Gorteetan gehiengoa lortuz. Baina laster konturako ziren ildo horretatik ez
zegoela zer eginik, foru lurraldeetan Gorteetarako hautagai
karlistek nagusitasun osoz irabazten bazuten ere, estatu
espainiarrean ez zutelako indarrik, espainiar parlamentuan
gehiengo bihurtzeko. Aukera legalak ahuldu ziren neurrian,
altxamendua prestatzeari egin zion mugimendu karlistak,
eta horren seinalerik garbiena, 1870ean Karlos VII.a bera
Orokietatik sartu zela Nafarroan, gudu-talde baten buruan,
baina bai laster alde egin ere, ejertzitu liberaletik desertatu
eta berari bildu behar ziren indar militarrak, berari tiroka
hasi zirela ikusi zuenean.
1872ko altxamendua beste gauza bat izan zen.
Hemen herritarrek parte hartu zuten, zenbait apaiz gudutaldeen buruan jarri zirelarik. Baina, zenbait porroten oste-
87. RODRIGUEZ de CORO, Fº.: Política eclesiástica de los gobiernos liberales en Euskadi, 23-27. orr.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
167
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Bera, 1873ko apirilaren 8a. Manuel Santa Kruz apaiza, bere guardia beltzarekin. Argazkilaria, Ladislao Konarzeweski (96)
Kruz ez zuten bat ere maite d. Carlosen gortean. Inoren
aginduen zain egon gabe bere kabuz borrokatzeko zuen
joera horrek, berak buruturiko zenbait ekintzaren inguruan
egunkari liberal zein karlistek egindako manipulazioek, eta
batez ere, karlistek ejertzitu erregular bat sortzeko zuten
premiak, Manuel Santa Kruzen gainbehera eragin zuten.
Berak alde egin zuen, 1873ko ekainean, karlisten artean
borrokarik egon ez zedin. Hortik aurrera, II. Karlistaldia
ejertzitu erregularren arteko borroka bihurtu zen, eta hasieran garaipen entzutetsuak lortu arren, gerra luzatu ahala
estrategia honen ahultasunak geroz eta gehiago nabarmendu ziren. Estatu osoa zen lau herrialderen aurka, eta gainera matxinatuek, menperatzen zituzten lurretan bizi zen
gerra zibilari aurre egin behar izan zioten. Zentzu honetan,
Ondarroa ez zen salbuespen bat izan(92).
an, Bizkaiko karlistek Zornotzako Konbenioa sinatu zuten,
eskakizun bakarraren inguruan: erregimen liberalak
Bizkaiko foru-erregimena errespetatzea. Ordundik aurrera,
Gipuzkoan baino ez ziren gelditu gudu-talde batzuk, haien
artean garrantzisuena Santa Kruz apaizarena(88). San
Prudentzion arma konboi bat erasotu ondoren, harrapatu
egin zuten Hernialdeko apaiza, baina ihes egitea lortu zuen,
Aramaionako ihesaldi entzutetsuan, Iparraldean babestuz.
Erresistentzia umezurtz gelditu zen hilabete batzuetan,
baina ejertzitu liberalaren gehiegikeriek biztanlegoaren
haserrea pizten zuten(89), eta 1872ko abenduan Santa Kruz
apaiza itzuli zenean, han eta hemen sakabanatuta zebiltzan
gudu taldeak bildu zitzaizkion(90). Bera izan zen, Gipuzkoan
behintzat, liberalak hiriguneetan babestera behartu zituena,
komunikabideak suntsituz, tren geltokiak errez, militar
liberalen indarkeriari indarkeriaz erantzunez, azken finean.
Eta gaitzesle eta difamatzaile askoren artean (Pío Baroja
euren artean) Kruz apaiza, euskal erresistentziaren sinbolotzat hartu dutenek ere badira, Buenaventura Durruti militante anarkista euren artean(91).
Baina, herritar askorentzat heroi bat izan arren, Santa
88. "Del 16 al 24 de Mayo de 1872, la entrega y rendición del carlismo fue total; excepción hecha de Santa Cruz que quedó sólo en el
monte con su reducida partida (...) se ocultaban de día y hacían sus correrias de noche, reuniendo fusiles diseminados, procurándose otros
nuevos, proporcionándose municiones, y comenzando una vez más, la ardua e ingrata tarea de crear nuevos depósitos", 091.APA 108. dok.
89. "Cuando se produce la insurrección armada (1872) el número de rebeldes no representa todavía, en porcentajes, sino una minoría ínfima de la población, pero ante la intervención del Ejército, el reflejo de las masas consiste en proteger a los guerrilleros, de forma que las
unidades militares (...) acaban por cometer abusos con la población civil. Así, la dinámica de la guerra impulsa a los indiferentes a pasar
al campo rebelde" EXTRAMIANA, José: Hª de las Guerras Carlistas (II), 398. or.
90. "No hay que creer que el Cura era jefe de una formación fija y consistente; de una especie de batallón o regimiento con el que marchara siempre. No (...). En realidad su papel era el de jefe supremo de una confederación de partidas mandadas por cabecillas que habitualmente operaban con autonomía, cada uno por donde le parecía bien, y que cuando el Cura los convocaba para alguna aventura de más
importancia, se reunían y peleaban juntos. A estas fuerzas divididas así, en partidillas minúsculas, y esparcidas por los montes, corriendo
sin cesar de un lado para otro, era difícil asestar un golpe mortal", Apalategi Bilduma, 091.APA 108. dok.
91. "Pabellón de los piratas del mar cantábrico, bandera de los mutillak del cura Santa Cruz, y emblema de la revolución anarquista, la
Rebelión anda siempre en el país vasco, a la usanza de su tradicional etxeko anderea, vestida de negro", Durrutik Likinianori egindako
gutuna, Legassek aipatzen du. LEGASSE, Marc: Las carabinas de Gastibeltza, 15. or.
168
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Eta oraingoan ez zen egon akordiorik, II. Karlistaldia
ez zelako bukatu besarkada batekin, ejertzitu liberalaren
garaipen osoarekin baizik. 1876ko martxoan amaitu zen
gerra, eta lau hilabete beranduago, Canovasek foruetatik
gordetzen ziren azken eskubideak ezabatu zituen(93), 18767-21eko legearen bidez: Batza Nagusiak eta foru diputazioak legez kanpo ezartzeaz gain, soldaduzka derrigorrezkoa
bihurtu zuen foru herrialdeetan, eta sistema fiskala estatukoarekin parekatu zuen. Azken puntu honen inguruan
Canovasen gobernuak bere jarrera leundu zuen zertxobait,
bi urte beranduago lehen Kontzertu Ekonomikoak adostu
baitziren mendebaldeko foru lurraldeen eta estatu espainiarraren artean. Edonola ere, I. Karlistaldia foruen inguruko
akordio batekin bukatu bazen, II. Karlistaldiak foruak ezabatzen zituen dekretua ekarri zuen ondoriotzat. Halan eta
guztiz ere, Madrileko Unibertsitate Konplutensean, karlis-
taldietan foruek inolako garrantzirik ez zutela eduki defendatzen duten irakasleak badira oraindik, altxamendu karlisten eztandak apaizek gizartearengan zuten influentzia guztiahaldunari egotziz(94).
1876tik aurrera, karlismoa osatu zuten adar ezberdinak sakabanatu egin ziren. Alde batetik, lehia dinastikoaren
gainetik, arazo erlijiosoari lehentasuna ematen ziotenek
alderdi integrista sortu zuten 1888an, gipuzkoar karlismoa
bitan zatituz. Bestetik, Eusko Alderdi Jeltzalea sortu zen
Bizkaian, II. Karlistaldian zehar Ortiz de Zarate eta beste
karlista batzuk zirriborratutako estrategia separatistari bide
emanez(95). Alderdi karlista zeharo ahulduta gelditu zen,
bere magalean "legitimistak" baino ez zirelako gelditu
(Nafarroan, batez ere), hau da, arazo erlijiosoaren (integristak) edota etniko/kulturalaren gainetik (abertzaleak), hikamika dinastikoari lehentasuna ematen ziotenak. Horiek izan
ziren 1936an altxatu zirenak Espainiako II. Errepublikaren
aurka, eta ondorioz, euskal gudariek defendatu zuten estrategia estatutistaren aurka. Eta oraingo honetan ere, gerra
irabazi arren, ez zuten beren hautagaia ikusi Madrileko tronuan, Franco bera jarri baitzen estatuaren buruan, eta ondorengotza eskubideak ere, adar isabeldarreraren eskuetan
utzi zituelako (Isabel II.a. Alfontso XII.a, Alfontso XIII.a,
d. Juan eta Juan Carlos I.a).
Gotzon Iparragirre Burgoa
ONDARROAN, 2003KO IRAILEAN.
92. Kostaldeko herri gehienetan bezala, liberalismoak bazuen bere indarra Ondarroan ere. Sasoi hartako udal akta liburuek diotenez,
Askatasunaren Bolondresen konpainia bat egon zen herrian, eta herritar hauek Donostian babestu ziren karlistek herri hartu zutenean. Eta
Real Academia de la Historiaren Pirala Bilduman zerrenda bat dago, "Lista de los liberales con las rentas retenidas" dinoena, alde egindakoen aurka egin ezinean, karlistek beraien errentak bahitu baitzituzten. Gerra bukatu orduko etorriko ziren karlisten aurkako expropiazioak. Arlo militarrean, Ondarroan ez zen gatazka handirik burutu, baina bai jasan behar izan zuela armada liberalaren bonbarketak, "La
Victoria" fragata liberalak ehundaka proiektil jaurti zituelarik Ondarroaren aurka. Vide ONDARRUTARRA: "La Marina de Guerra contra
Ondárroa", Ondarroa 1989, 11-13. or., eta BREA: La campaña del Norte (1873-1879), 310-311. orr.
93. "El aislamiento de los liberales, la impotencia del Ejército, han hecho de la insurrección carlista una especie de guerra de secesión, de
tal forma que la victoria de los gubernamentales va a tomar el aspecto de una derrota del pueblo vasco, incluso en sus capas liberales",
EXTRAMIANA, J.: Op. cit., 366. or.
94. "A este respecto, es muy interesante la opinión del liberal decimonónico F. Sagarminaba, según el cual el espíritu tradicional vasco, y
muy en particular el carlismo comunal-religios, se debe a los curas (clericalismo) y a las mujeres: y en efecto, nosotros pensamos también
que ello es así, aunque los determinantes en última instancia del tradicionalismo vasco no son, como suele ingenuamente creerse y piensa
nuestro autor, los curas sino sus madres, o sea, las mujeres, las cuales, son, obviamente, no sólo la causa biológica de aquellos sino sus
"animas" protectoras", ORTIZ OSES, Andrés eta KARL MAYR, Franz: El matriarcalismo vasco, 13. or.
95. "La Restauración implica el triunfo del Estado español, y la derrota (¿provisional?) de todos los que refutan la nación. La nueva clase
dirigente que nace en Vizcaya con la revolución industrial, así como el proletariado inmigrado, serán un factor de unidad nacional frente a
las tendencias centrífugas del País Vasco. Los que animan esas tendencias, por poco influyentes que sean en el último cuarto de siglo XIX,
tienen el mérito de existir, y cuando la España de los "Restauradores" sea repelida por nuevos grupos, podrán ser el fermento de una nueva
y potente impugnación de la nación española", EXTRAMIANA, J.: "Elites vascas en busca de nación: segunda mitad del siglo XIX", Actes
du colloque d’Histoire Sociale d’Espagne, du 14 au 16 Mars 1982, Les elites espagnoles a l’époque contemporaine, 25. or.
96. EGAÑA, Juantxo: “La Fotografía en las guerras carlistas” Zazpika, 40.or. (Gara egunkariko igandetako gehigarria, 2003-6-1). Ladislao
Konarzeweski poloniar aristokrata eta argazkilaria. 1865ean Euskal Herrira etorri zen, Donibane Lohitzunera eta Urruñako emakume bategaz ezkondu zen. II. Karlistaldiko militar eta pertsonaien argazki ugari egin zituen, eta hauxe da bere argazkirik ezagunena (dagerrotipoa).
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
169
A R T X I B O A K
DIFUNTOAK
ONDARRUTARRON
BIHOTZETAN
E
gia esan, hildakoenganako ondarrutarrok sentitzen
eta bizi dugun eraspen edo debozioa gure aurretikoek ere bizi izan zuten. Baina beste era batera.
Urteetan aurrera goazen ondarrutarrok gogoan daukagu
gure eliza nagusia "sepulturaz" beteta. Famili bakoitzak
berea. Kandela argiz apaindua, eta emakumez inguratua.
Aezkoa, 1930 aldera. Emakumeak otzara barrutan argia hartuta eskaintza egiteko.
170
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
“RITOS FUNERARIOS EN VASCONIA”TIK HARTUA
Ondarroako Kanposantua, 2001ean.
ONDARROA 2003 honetan, hain zuzen, 1935/1936.
urteetako diru-kontu interesgarri batzuk argitaratzen ditugu. Bertan "Sagastaneko" familiak, euren amaren heriotza
zela-eta, "sepultura zerbitzen" urtebetean egin zituen gastuen datu zehatzak eskaintzen zaizkigu. Guztira 1.083,05
pezeta izan ziren familia honek urte osoan zehar hileta elizkizun, meza, errosario, argizari, errekordatorio eta abarretan gastatutakoa. Beheko laukian duzue gastuen taula orijinaletako bat (1935eko abendutik 1936ko martxora), eskuz
idatzitakoa, eta, artikulu honen amaieran, guk egin dugun
urte osoko gastuen transkripzioa.
Gastuen artean badago ordainketa bitxi bat
Sagastaneko familiak egindakoa, Emakume Abertzale
Batzari 1935ko abenduaren 29an, pezeta bateko ordainketa
alegia, lau hilabete kuotarengatik. Aipatu gabe ezin utzi,
Barbare ama hil eta gero ere, azken lau hilabeteetako kuota
zintzo ordaindu zutela seme-alabek. Amaren konpromisu
politikoaren azken arnasa.
Gastu taula, 1935eko abendutik 1936ko martxora.
IBAI SOLABARRIETA - UDAL ARTXIBOA
Euskaldunen bihotzetan zenbat sentimendu ez ditu
biztuten hildakoen gomutak! Eta zer esan
"Difuntuk" hitzak, ezpainetara dakargun bakoitzean, ondarrutarron baitan sortzen digun zirraraz!
Ikustekoa da gaur egun Antiguako gainean daukagun hilerriak eskaintzen digun irudi paregabea.
Hilobi guztiak lorez apainduta.
Zein baino zen jantziago. Badirudi norgehiagoka
bat ere sortu dela gure artean, zeinek lore ederragoak eraman hilerrira. Edo zeinek sarriago eraman. Ez al gera, beharbada, gehiegikerietan ere
erortzen?
A R A K A T Z E N
Zerain, 1972. Argizaiolak hilobiaren gainean, eliza barruan.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
171
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Argizaiolak.
Ondarroa, 1934 eta 1935. Domeka Mirena Arrizabalaga eta Barbare Laka senar-emazteen errekordatorioak.
Azpimarragarria eskela hau. 36ko gerra aurrean Sabino Aranaren jarraitzaileek erabili ohi zuten euskaran idatzia. Etxeko diru-kontuak, ostera, gazteleraz eraman behar! Eskola erdaldunaren ondorio latza.
Zornotzako "Jaungoiko-Zale" inprimategian inprimatua.
Famili bakoitzak, etxekoren baten heriotza gertatzen
zitzaioenean, berehala ateratzen zituen etxeko armairuan
gordeta zeuzkan "mankala" eta "argizaiola", eta elizara,
"etxeko sepultura"ra eraman.
URTEBETEKO LUTOA
Agertzen diren datu horiek, dudarik gabe, gure aurretikoek bizi izan zuten mundura garamatzate. Gaurko belaunaldi gazteoi hain arrotza egiten zaigun mundua, alegia.
Beraz, azalpen labur bat eskaini behar nahitaez.
"Mankala" deitzen zitzaion "sepultura" gainean ipintzen zen tela beltzari. Eta "mankala"ren gainean, "argizaiola"; elizkizunetan biztuten zen argizaria batuta eukiten zuen
egurrezko eusgailua.
Sasoi hartan, eta belaunaldiz-belaunaldi, etxekoren
bat hiltzen zen bakoitzean, "lutoa" delakoaren mamuak
estaltzen zuen familia osoa. Mamu honen izaerari buruzko
xehetasun batzuk gogora ditzagun laburki:
"Sepultura" hori URTEBETE osoan zaindu behar
zen, "mankala" jarriz eta argizaria biztuz. Ardura hau emakumeei zegokien. Eta maiz ikusten ziren eliza osoan zehar,
euren eserleku berezietan belaunikaturik, bakoitza bere
"etxeko sepultura" zaintzen.
"Lutoz" (soineko beltzez) jantzi behar nahitaez, urtebetean gutxienez. "Lege" hau apurtzera norbait ausartuko
balitz, marmarra ugari herrian bere kontra.
Ondarroako parrokiari dagokionez, 1751. urtean egin
zen eliza barruko "sepulturen" banaketa, familia bakoitzari berea izentatuz. Gogoratu beharra dago elizetatik
kanpoko hilerriak edo kanposantuak XVIII-XIX. gizaldian
egin zirela, higiene arrazoiak zirela-eta Karlos IV
Espainikoa Erregeak emaniko agindua betez.
172
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Otsagi, 1920 aldera. Alarguna argizaiolagaz eliza bidean.
"Sagastanekuk" eurek, laukian agertzen ditugun
datuen arabera, urtebetean 106 egunetan joan ziran elizara
euren "sepulturara", eta egun batzutan bi aldiz ere! Eta 8'5
libra argizari erre zituzten.
Aipaturiko "lutoaren legea"ren eusgarri sendoa bilakatzen zen hildakoaren inguruan elizan ehuntzen zen
marasma bitxia. Familia bakoitzak bazeukan elizan bertan
bere "sepultura".
Ondarroari dagokionez, Maria Doiztuate, Tomas
Arraguetaren alarguna, izan zen hilerrian hobiratu zuten
lehena. 1811-XI-l6an, hain zuzen. Ordura arte, eliza barruan
bertan hobiratzen ziren hildakoak. Familia bakoitzak bere
toki propioa zeukan. "Etxeko sepultura" deitzen zitzaion.
Eta gorpuak hilerrian hobiratzen hasi eta gero ere, familia
bakoitzak bere "sepultura" gordetzen jarraitu zuen elizan
ere. Norberen etxea balitz bezala gordea.
"Sepulturara" joan beharrak bazeukan, gainera, bere
zama ekonomikoa ere. Meza emaileak, "ofertorio" delako
garaian, gradara jeitsi eta "manipuloa" delako zapia luzatzen zien herritarrei musu emateko. Eta han hurbiltzen ziren
emakumeak, "sepultura" bakoitzetik bat, euren eskupekoa
otzaran utziz bide batez. Abadeen eta elizako zerbitzarien
mantenurako ematen zen eskupeko honi "Oblata" deitzen
zitzaion.
"Sagastanekuk" eurak, urtebetean, hau da, 1935ko
abenduko 19tik 1936ko abenduko 22ra bitartean, 86 aldiz
urreratu ziren gradara, euren eskupekoa ematera.
Dirukopuru ezberdina, kasu bakoitzean.
Hileta-elizkizunetan hildakoaren etxekoak, gizonezkoak, iladan sartzen ziren eta elizan aurreko aldean zeuden
eserleku luzeetan esertzen ziren, bakoitzari zegokion tokia
zainduz. Emakumeak aldiz, "sepultura" inguruan pilatzen
ziren.
Hileta-elizkizunetan, gainera, bazeuden maila edo
klaseak: "segundakoak", "primerakoak" eta "primerisimakoak". Baziren dirudun familiak fraideak ekarri eta elizako
aldare guztietan mezak ematen zituztenak hileta-elizkizun
garaian.
Fraideak aipatu ditugunez, aipa ditzagun "meza gregorianak". Hidakoren bat gertatzen zenean, "mezak emateko" dirua "apuntatzen" zen elizopean. Baita etxekoei dirua
eman ere. Dirutza honekin 31 egunetan segidan mezak
ematea agintzen zuen familia bakoitzak. "Meza gregorianak" izenaz deituak, alegia. Meza hauek, batzuek, herriko
abadeek eman ohi zituzten; asko, fraideen konbentuetara
bidaltzen ziren.
Meza hauek, ohiko mezak baino zertxobait gehiago
ordaintzen ziren.
"Sagastanekuk" familiaren kasuan, 186 pezeta
ordaindu zuten 31 "meza gregorianak" emateko. 6 pezeta
meza bakoitza. Herrian, hilero eman ohi zuten meza, ostera, 5 pezeta baino ez.
Bazen Ondarroan heriotzen inguruan mugitzen zen
beste pertsonaia aipagarri bat: "errosario-errezatzailea".
Izenak berak adierazten digunez, pertsonaia hau ezinbesteko bihurtzen zen hildakoen inguruan. Errosarioa errezatzen
zuen elizan zein etxeetan. Azkena, "Petra errosario-errezatzailea", duela urte gutxi hil zitzaigun. 1930ko hamarkadan
"Romalda" zen horretan iharduten zuen emakumea. Bere
eginkizun horiek hildakoen familiak ordaintzen zizkion,
Sagastaneko familiaren diru-kontuetan agertzen denez.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
173
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R T X I B O A K
Amaitzeko, gure esker ona Sagastaneko familiari,
gure herriko historiako datu hain interesgarriak eman dizkigulako. Ez daukagu inolako zalantzarik etxe askotan gordetzen dituzuela horrelako edo antzeko jakingarriak. Pozez
argitaratuko dizkizuegu. OHZ taldeko kideren batengan
hurbiltzea besterik ez daukazue, edo Txomin Agirre udal
liburutegiko arduradunari utzi.
Hona hemen agiria bera osorik transkribatuta.
GASTOS CORRESPONDIENTES A LA
DEFUNCION DE DÑA. BARBARA LACA
(MADRE) (1935-XII-17).
Año 1935
Diciembre 19 Pagado por los funerales
"
26
" a Romalda por el novenario de rosarios
"
19 Pagado por 3 libras de cera para sepultura
"
21 Pagado por una ofrenda
"
22
"
"
25
"
"
26
"
"
27
"
"
28
"
"
29
"
"
31
"
"
27
Pagado a Josefa Antoni
174
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
232,55 pts.
16,00 pts.
9,00 pts.
0,30 pts.
0,60 pts.
0,65 pts.
0,60 pts.
0,30 pts.
0,30 pts.
0,60 pts.
0,30 pts.
1,00 pts.
" a Emakume Abertzale Batza
por cuota de cuatro meses
Pagado a Vda. De Ituarte
1,00 pts.
8,20 pts.
Año 1936
Enero 1
"
5
"
6
"
8
"
12
"
19
"
26
"
31
Pagado por una ofrenda
"
"
"
misa
"
ofrenda
"
misa
"
ofrenda
"
misa
0,65 pts.
0,60 pts.
0,65 pts.
5,00 pts.
0,65 pts.
5,00 pts.
0,60 pts.
5,00 pts.
Febrero 1
"
2
"
9
16
"
"
22
23
"
25
"
"
28
Pagado por sobres para recordatorios
"
"
"
"
"
"
misa
0,65 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,60 pts.
0,65 pts.
0,30 pts.
5,00 pts.
Pagado por misa del padre
"
Pagado por cera para sepultura
0,65 pts.
5,00 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
3,00 pts.
Diciembre 29
"
Marzo
"
"
"
"
29
2
4
8
15
18
Marzo 19
"
22
"
0,60 pts.
0,65 pts.
309,90
Marzo
"
"
"
22
25
29
29
Suma anterior
"
"
misa
309,90 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
5,00 pts.
Abril
"
"
"
"
"
"
"
"
5
12
13
14
18
19
20
21
26
"
"
"
Pagado por misa del padre
"
0,65 pts.
0,65 pts.
0,60 pts.
0,30 pts.
3,00 pts.
0,60 pts.
5,00 pts.
5,00 pts.
0,65 pts.
Mayo
"
"
"
"
"
"
"
"
"
1
3
8
10
15
17
23
26
30
31
"
Pagado por misas gregorianas
"
"
"
"
misa
"
ofrenda
0,30 pts.
0,65 pts.
186,00 pts.
0,65 pts.
0,30 pts.
0,65 pts.
0,60 pts.
5,00 pts.
0,30 pts.
0,65 pts.
Junio
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
1
2
2
7
11
13
14
21
24
25
28
29
"
"
cera para sepultura
"
"
"
"
"
"
misa
"
ofrenda
"
0,30 pts.
0,30 pts.
1,50 pts.
0,60 pts.
0,65 pts.
0,30 pts.
0,60 pts.
0,65 pts.
0,30 pts.
5,00 pts.
0,65 pts.
0,60 pts.
Julio
"
"
"
"
"
"
Agosto
5
5
12
19
25
26
31
2
"
una ofrenda
"
"
"
"
0,65 pts.
3,00 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,60 pts.
0,60 pts.
0,65 pts.
546,85 pts.
Agosto
"
"
"
2
9
10
12
Suma anterior
"
"
546,85 pts.
0,65 pts.
0,30 pts.
0,30 pts.
Agosto
"
"
"
"
"
"
"
"
6
8
16
15
16
23
24
28
30
A R A K A T Z E N
Pagado por una misa
"
misa del padre
"
funerales y propina
"
una ofrenda
"
2 libras de cera y una ofrenda
"
una ofrenda
"
"
"
5,00 pts.
5,00 pts.
272,00 pts.
0,65 pts.
6,60 pts.
0,60 pts.
0,30 pts.
0,30 pts.
0,60 pts.
Setiembre 6
"
8
"
13
"
20
"
21
"
"
"
"
0,65 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,30 pts.
Octubre 6
"
11
"
18
"
25
"
28
Pagado por una misa
"
una ofrenda
"
"
"
5,00 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,30 pts.
Noviembre 1
"
2
"
10
"
15
"
22
"
28
"
30
"
"
"
"
"
"
0,65 pts.
0,60 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,30 pts.
Diciembre 6
"
8
"
13
"
20
"
21
"
4
"
17
"
"
"
"
Pagado por una misa
"
0,65 pts.
0,60 pts.
0,65 pts.
0,65 pts.
0,30 pts.
5,00 pts.
5,00 pts.
Noviembre 2
Pagado a Romalda por rezar el dia de
los funerales y el dia de las ánimas
7,00 pts.
Diciembre 22 Pagado por nocturno y del otro del novenario
"
22
Pagado a Romalda
Ejalaren 5
115,50 pts.
2,00 pts.
Pagado por recordatorios del padre
y de la madre
Suma
73,25 pts.
1.084,05
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
175
SATURRARANGO
KARTZELA
(1938-1944)
Argia Garrido Beristain
Entre 1938 y 1944 pasaron por la cárcel de
Saturraran varios miles de mujeres, por lo
menos 116 de ellas murieron allí, pero además
de soportar el encarcelamiento por sus ideas,
el hambre y la humillación estas mujeres
tuvieron que observar, impotentes, cómo sus
hijos y los hijos de sus compañeras sufrían
esas mismas condiciones; 62 de estos niños
también murieron en Saturraran y fueron
enterrados en Mutriku (1).
A bello, a peste, a fame, libera nos Domine
(De la guerra, de la enfermedad, del hambre, libéranos, Señor)
Dedicado a Pasión (madre), Mikaela, Carmina, Lucía, Pasión (hija), Manuel
y a todas las mujeres y niñ@s protagonistas de esta historia
1
de abril 1939, finaliza la Guerra Civil, iniciada tres
años antes tras el golpe de militares fascistas alzados
contra la República legalmente constituida. Imposible
cuantificar con exactitud la cifra de presos que saturaron las
cárceles de todo el Estado, pues las cifras oficiales (83.750
a 1 de enero de 1940) sólo cuentan el número de condenados y no hacen referencia ni a quienes están pendientes de
juicio ni a los castigados en campos de concentración o
batallones de trabajo.
En 1940 una ley determina que los niños
mayores de tres años salieran de las cárceles;
aquellos cuyos familiares pudieron reclamarlos a tiempo, volvieron con ellos, otros pocos
fueron acogidos por familias de Ondarroa o
Mutriku para escapar de la muerte o del hospicio, pero el resto fue llevado a centros estatales o religiosos donde se les trataría de
adoctrinar en las ideas fascistas.
Posteriores investigaciones sitúan las cifras de 1940
entre los 221.000 que da Ramón Tamames y los 400.000
del prestigioso hispanista inglés Paul Preston2.
Imposibilitados, pues, para dar una cifra exacta, podemos
sin embargo hacernos a la idea de la situación social creada
por las detenciones sin miramientos, garantías legales ni
comprobación alguna sobre la veracidad de las denuncias:
rara era la persona que en la postguerra no tuviera un familiar en la cárcel, el exilio o desaparecido.
Un número indeterminado de niños cuyas
madres murieron o cuyos familiares no pudieron hacerse cargo de ellos o no llegaron a
tiempo de reivindicarlos, fueron secuestrados,
cambiadas sus identidades y entregados a
familias del Régimen en adopción.
www.asturiasrepublicana.com/libertad17
Si hoy preguntamos por las calles de
Ondarroa, l@s jóvenes con los que nos encontramos no ignoran únicamente la dimensión
de esta tragedia, sino incluso la existencia
misma de la cárcel: no es culpa suya, pues es
un capítulo de nuestra historia encerrado en
el silencio. Este artículo pretende despertar
parte de la memoria que un régimen dictatorial se empeñó en enterrar.
La situación, aunque desbordada, estaba dentro de la
máxima de Francisco Franco Bahamonde, el general
Saturraran, 1942ko irailean. Emakume eta ume presoak.
Franco, de no dejar enemigos a sus espaldas, y tuvo cobertura legal con la Ley de Responsabilidades Políticas que,
publicada en 1939, incluía como culpables a todos los que
en los años republicanos previos al golpe de estado hubieran colaborado con la República "con actos concretos o
pasividad grave" 3; esta Ley, al incluir como delito incluso
la pasividad, permitía encarcelar prácticamente a cualquiera que no demostrara haber colaborado con el alzamiento
fascista, por lo que generó una ola de delaciones cuyo objetivo era proporcionar a los denunciantes la salvaguarda de
haber colaborado con el nuevo régimen.
Pero las cárceles ya estaban saturadas antes de terminar la guerra, pues se iban llenando sobre la marcha, según
avanzaban las tropas fascistas. Ello obligó a adaptar edificios diseñados para funciones bien diferentes; así, fueron
habilitados como prisiones colegios, chalets y antiguos
conventos.
ello.
Muy cerca de nuestra casa tenemos un ejemplo de
1. Datos extraídos de los listados conseguidos en la parroquia de Mutriku, pero es muy probable que allí no consten todas las muertes; es
una sospecha justificada, pues precisamente la única que se cita con nombres y apellidos en el artículo de Egin, no aparece en este listado.
Es posible que a algunas las llevaran al cementerio de Ondarroa o, simplemente, no se registrase su enterramiento. También conocemos
otro caso, que podemos suponer que no fue el único, de una presa a la que liberaron enferma muy grave de tuberculosis, ya para morir en
su pueblo; se trata de Angelita, de la que habla Agurtzane Garrido. Estos dos datos permiten suponer que el número de fallecimientos fue
bastante superior al que ofrecemos, pero de momento no tenemos ninguna fuente con la que contrastarlo.
2. Datos extraídos de RODOLFO Y DANIEL SERRANO: Toda España era una cárcel. Santillana Ediciones Generales, Madrid, 2002, pags
14 a 18. Otras fuentes cifran en 600.000 las personas bajo disciplina penitenciaria, contando con unos 300.000 en libertad vigilada;
ENCARNACIÓN BARRANQUERO: Mujer, cárcel y franquismo. La prisión provincial de Málaga (1937-1945). Ed. ¿las autoras?,
Málaga, 1994.
El que las cifras oficiales sean fiables queda desmentido por las afirmaciones de los propios miembros del régimen, tal y como recoge esta
obra citando al ministro de Justicia en el diario "Ya" de 29 de noviembre de 1944 "el problema penitenciario, que la rebelión marxista origina, no tiene precedentes en la historia del mundo."
3. Ley de Responsabilidades políticas de 1939, artículo 1º, extraído de Serrano, op. cit. pag 17
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
177
A R A K A T Z E N
A R A K A T Z E N
www.asturiasrepublicana.com
A R T X I B O A K
www.asturiasrepublicana.com
Saturraran, 1938-1944. Hondartza eta Grand Hotel-a, emakume eta ume kartzela bihurtua.
“KARTZELI EON ZALA?”
Octubre de 1937, Asturias cae en poder de las tropas
franquistas y ello lleva a disparar el número de mujeres prisioneras que ya había en Euskadi, zona donde las asturianas serán trasladadas.
29 de diciembre de 1937, se publica una Orden que
dispone que el seminario de Saturraran sea empleado como
prisión. Resulta evidente que corría prisa, pues apenas unos
días más tarde, en
Enero de 1938, llegan las primeras presas y se
encuentran una cárcel todavía sin preparar para alojarlas:
totalmente desnuda de mobiliario, de manera que tendrán
que comer y dormir en el suelo húmedo y frío del edificio.
5 de Septiembre de 1938, el B.O.E. publica la autorización para que las monjas mercedarias se ocupen de las
cárceles de mujeres. A partir de entonces, la dirección del
penal estará en manos de un funcionario de prisiones y
serán responsables del régimen interior las monjas mercedarias.
En el primer momento las cárceles se llenaron con
presas de lugares cercanos; a Saturraran llegaron presas de
la mitad septentrional peninsular, sobre todo asturianas,
pero en 1939, tras finalizar la guerra, una orden dicta el alejamiento, por lo que gran parte de las presas de Saturraran
serán trasladadas a Mallorca para ser sustituidas por otras
procedentes de Almería, Levante y La Mancha.
Verano de 1939. Precisamente de La Mancha, de
Puertollano (Ciudad Real) procedía Pasión Sánchez
Hernández, que llegó con su hija a Saturraran en verano de
1939, después de haber pasado por las cárceles de
Puertollano, Almodóvar, Madrid y Amorebieta.
El recorrido carcelario de Pasión no es una excepción, sino que refleja la situación de desbordamiento que
hizo llevar a las presas de un lado a otro hasta encontrarles
acomodo. El diseño de la ruta, con distintos recorridos, se
repite: primero la cárcel local o de partido, luego la espera
178
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
del juicio y el posterior paso por una o dos prisiones antes
de llegar a aquélla en la que se ha de cumplir la condena.
En el recuerdo de Pasión, como en otros, Madrid aparece
como un infierno de saturación:
"... a Madrid ... Madrid, las cárceles de
Madrid estaban de bote en bote. Cuando nos trajeron aquí a Saturraran, (en la parada que hicieron
en Madrid) nosotras en el pasillo dormíamos, no
había sitio. Sentados en el suelo se dormía en
Madrid." Pasión, 1.1.B.
Por eso se explica perfectamente la epidemia de
sarampión que trajeron a la cárcel también saturada de
Saturraran los niños que habían estado en Madrid,
"Había mucha gente, mucha gente, además,
trajeron una expedición de Madrid y se nos llenó
todo por todos sitios, una enfermedad se desarrolló
que murieron lo menos treinta niños... era un
sarampión y todos los niños que vinieron de Madrid
parece que tenían esa... porque Madrid estaba hacinado" Pasión, 1.1.B
Saturraran, que no era de las más saturadas, tenía una
capacidad oficialmente establecida de 700 presas, pero su
ocupación osciló entre las 1500 y las 2000 presas, muchas
de ellas embarazadas o con niños pequeños, que no figuran
en los cómputos pues no eran inscritos en prisión, no aparecen en documentación alguna.
También Inma fue llevaba de un lado a otro, y su
impresión también fue de que había mucha gente.
"Nos trasladaron en unos vagones para llevar cerdos. Allí había muchísima gente. Estuve
nueve meses. En Saturraran había mujeres de toda
España y muchas vascas... Llegamos con un abrigo
que llevaba yo, verde con cuello de piel. Y las tres
Saturrarango Grand Hotel-a.
que íbamos nos tapábamos con este abrigo, pero
durmiendo en el suelo. No teníamos nada más.
Estuvimos allí hasta el 14 de abril. Entonces nos
dieron un petate. Sólo uno para cada tres. Lo poníamos de través y poníamos en él los lomos" Inma 4
Pasión coincide en el detalle del traslado:
"Cuando vine de Puertollano a Amorebieta
vine en un vagón de ganado (...) Todo infrahumano
era aquello" Pasión,1.1.B.
Tal y como dice Ricard Vinyes en Irredentas, los
traslados de estos primeros momentos fueron efectuados en
unas condiciones materiales espantosas que se repiten en
todos los testimonios: violencia, vejaciones, falta de alimentación, precintado exterior de vagones, prolongadas
esperas en vías muertas y en presidios de paso, falta de agua
y de servicios sanitarios, ofensa al pudor y desprecio a la
vida. Estas condiciones se debían por un lado a la saturación mencionada, y por otro a la imagen que se dio de las
presas, de las mujeres de la República, como seres degradados, infrahumanos, con los que no era preciso tener consideración. Ilustra esa imagen el testimonio de Pilar
Pascual, que se refiere al calado de la publicidad franquista
en la mentalidad infantil:
"Llegamos tarde y al otro día nos sacaron
temprano para Amorebieta. Cuando bajamos del
tren los chiquillos, como íbamos con la Guardia
Civil, se acercaban con curiosidad. Oí que decía
uno de ellos: "¡Anda, dicen que eran presas y resulta que son mujeres!" Pilar Pascual 5
A R T X I B O A K
Saturraran, 2003. Grand Hotel-a zegoen tokia. Etxeen hondakinak
agertzen dira haitzen kontra. Erreka eta erreka alboko arbolak dira
ordungo bakarrak; zubi txikia be barriztu eta lekuz aldatuta dago.
QUIÉNES Y POR QUÉ
Vallejo-Nájera: "La Ley del Talión", Divagaciones
Intrascendentes, 1938. (Antonio Vallejo Nájera era comandante y director del Gabinete de Investigaciones
Psicológicas, creado por el ejército para probar la inferioridad mental de las personas de izquierdas):
4. En C. MOLINERO, M. SALA y J. SOBREQUÉS, eds: Una inmensa prisión. Los campos de concentración y las prisiones durante la
guerra civil y el franquismo. Crítica, Barcelona, 2003. PAG 206, testimonio en catalán.
5. En RICARD VINYES, Irredentas. Las presas políticas y sus hijos en las cárceles franquistas, Madrid, Temas de Hoy, 2002, pag 110.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
179
A R A K A T Z E N
Nuestras esperanzas de justicia no quedarán
defraudadas, ni tampoco impunes los crímenes perpetrados, lo mismo morales que materiales.
Inductores y asesjnos sufrirán las penas merecidas,
la de muerte la más llevadera. Unos padecerán emigración perpetua, lejos de la Madre Patria, a la que
no supieron amar, a la que quisieron vender, a la
que no pueden olvldar porque también los hijos descastados añoran el caIor materno. Otros perderán
la libertad, gemirán duranfe años en prisiones, purgando sus delitos, en trabajos forzados, para ganarse el pan, y legarán a sus hijos un nombre infame:
los que traicionan a la Patria no pueden legar a la
descendencia apellidos honrados. Otros sufrirán el
menosprecio social, aunque la justicia humana los
haya absuelto de sus culpas, porque la justicia
social no los perdonará, y experimentarán el horror
de las gentes, que verán sus manos teñidas de sangre.
Todos los culpables de la tragedia española
tendrán el castigo a que se hayan hecho acreedores,
aunque hayan eludido la acción de los tribunales de
justicia. Acaso algunos, en penitencia expiatoria,
laboren intensamente, para reparar los daños originados, y sus remordimientos de conciencia será el
Pero, ¿por qué estaban en la cárcel personas
como Pasión o Inma? ¿Cuáles eran sus delitos
para merecer tanto encarnizamiento?
La idea era acabar con todos aquellos
que pudieran tener relación con la República,
sus ideales y su realización.
¡0h tormento del enemigo al presenciar la
triunfal coronación del adversario! ¿Qué pensará el
nacionalista cuando la multitud grita viva España?
Y el paso de nuestras victoriosas banderas ante el
enemigo enmascarado, ¿no será terrible tortura?
Jamás el cruel ¡vae victis! (¡ay, de los vencidos!); al contrario, clemencia, misericordia cristiana para el vencido. Pero nada de calentar víboras
en nuestro regazo porque al revivir envenenarían a
España, que las toxinas antiespañolas poseen gran
poder mortífero"." 6
Pero, ¿por qué estaban en la cárcel personas como
Pasión o Inma? ¿Cuáles eran sus delitos para merecer tanto
encarnizamiento? A la luz de la furibunda represión que
suscitaron, cabría pensar que fueron sangrientas participantes en batallas o en represiones desmesuradas. Nada más
lejos de la realidad: las cárceles franquistas se llenaron de
mujeres con un compromiso político de lo más variado, a
veces incluso prácticamente inexistente; algunas de nuestras entrevistadas aún se refieren a ello con extrañeza:
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Saturraran, 1941. Emakume presoak.
Su padre que, como ella, no tenía actividad política,
pudo seguir trabajando en la mina; ella y su niña fueron a
parar a la cárcel de Saturraran.
¿Por qué ocurría esto? No fue únicamente consecuencia del error o el desorden. La idea era acabar con
todos aquellos que pudieran tener relación con la
República, sus ideales y su realización.
Pasión contaba dieciocho años cuando fue juzgada y
no tenía ninguna participación política, pero tanto su madre
como su marido eran líderes socialistas de su comarca. A su
madre la fusilaron, a su marido lo mataron a palizas, y ella
fue al juicio con la niña de un año en brazos; contra ella no
había ningún cargo concreto, ser hija de doña Felisa y
mujer de Pedro,
"Y sin embargo, a mi padre, lo respetaron
siempre" Pasión, 1.1.A.
Como Pasión, hubo numerosas mujeres cuyo único
delito fue el ser compañeras, mujeres, hermanas o hijas de
alguien significado, como Carme Riera, compañera de un
sindicalista de la CNT-FAI al que fusilaron tras un juicio
muy revelador del pensamiento entonces dominante:
"Toda vez que no se le acusa de tener las
manos manchadas de sangre, pido la absolución
para que se convenza de que tiene unas ideas equivocadas" Y salta el cabrón del fiscal- perdonad las
palabras, pero no tengo otras para esa gentuza- y le
dice: "Señor letrado, tiene que pensar que EN
NUESTRA ESPAÑA NO QUEREMOS CONVENCIDOS, QUEREMOS SOMETIDOS. Por lo tanto, no
pido una pena de muerte, sino que pido tres penas
de muerte" Estas fueron sus palabras textuales. Y a
mi marido lo fusilaron.
"Yo no sabía de política nada de nada, pero
es que nada de nada, es que ...es ¡Es increíble!
Porque yo al juez... Me dijo, además, cuando me
juzgaron, que por saber tanto me iban a echar cinco
años de prisión, por saber tanto, y yo le dije: "Por
saber tanto, ¿de qué? Quiero que me explique
usted," y tenía un guardia que me hacía así (gestos
para que se callara)".Carmina, 1.1.A
6. En RICARD VINYES, MONTSE ARMENGOU y RICARD BELIS: Los niños perdidos del franquismo. Random House Mondadori,
Barcelona, 200, pag. 308-309
180
PASION SANCHEZEK EMONDAKOA
"(...) Débese la ley del Talión a que está muy
arraigada la idea de que el daño que recibimos
necesita una reparación o una compensación, y
también la idea de que hay que escarmentar al criminal, de causarle daño en proporción al que haya
inferido.
A R A K A T Z E N
castigo. Muchos pasarán el suplicio de Tántalo,
porque no beberán las aguas puras de la felicidad
de la Nueva España, ni experimentarán la delicia de
ver a España grande y libre. Mayor será el castigo
de los despechados y rencorosos, espectadores de
los jubilosos días del triunfo, para ellos derrota.
(...)A mí me acusaron de ser la "amante de mi
marido" y por eso me pidieron pena de muerte"
Carme Riera, 7
“LOS NIÑOS PERDIDOS DEL FRANQUISMO” LIBURUTIK
Comandante
Antonio Vallejo
Nájera, propagador
de las tesis de
"segregación total"
que postulaba la
separación de los
hijos de los reclusos
de su ambiente
familiar para evitar
el contagio ideológico.
A R T X I B O A K
Saturraran, 1942. Pasión ama eta Pasión alaba.
A R T X I B O A K
A Angelita la detuvieron siendo casi una niña:
"...no sé si la apresaron con dieciséis o se
murió con dieciséis. Muy cría, muy niña, muy niña.
Debía de tener varios hermanos y el hermano mayor
debía de ser significado comunista, o republicano,
o... lo que sea, y ése se fue a México, y entonces,
como no le cogieron a aquél, pues los otros no lo sé,
pero apresaron a ésta y a su hermano Luis, como al
7. En RICARD VINYES, MONTSE ARMENGOU y RICARD BELIS: Los niños perdidos del franquismo. Random House Mondadori,
Barcelona, 200, pag. 110
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
181
A R A K A T Z E N
otro no le pudieron coger se trajeron a éstos. Eran
de Ciudad Real." Agurtzane Garrido, 1.1.A.
En el caso de Angelita, su hermano, también menor
de edad, fue detenido con ella; sin embargo, parece que
fueron mayoritariamente mujeres las condenadas por sus
relaciones de parentesco. El padre de Lucía y sus hermanos
eran socialistas, todos ellos, junto a un cuñado, fueron fusilados. Apresaron a la madre y la abuela de Lucía, y al abuelo le dieron una paliza por ser padre de cuatro socialistas.
Mikaela tuvo que huir de Mutriku principalmente
por ser la novia de un dirigente socialista:
"Yo estaba comiendo en mi casa y nunca no
me olvido, que estaba comiendo bainas con patatas
(...) mi padre y mis dos hermanos, y viene ése, nunca
había entrau, los novios entonces no entraban a las
casas, era vecino, pero a casa no había entrado,
conocía a mis padres, claro, y entra a casa, "Buenos
días y tal y cual (...) Beitxu, nator... nik jun enbirdot
(...) hau derrigor erunbirdot, ze, bestelan, neu enabe
atrapako, baine hau atrapaten badabe, beronek
pagakotxuz neure guztixe". Yo todavía no me enteraba de lo que pasaba, la pura verdad, yo fe y todo
porque él me contaba y toda la devoción que tenía,
y sentir que sentía, pero base no tenía para saber
dónde andaba." Mikaela, 1.1.A
Mikaela llegó en su huida a Barcelona y no volvió a
Markina hasta cuatro años más tarde, tras pasar uno en un
campo de concentración en Francia. Mikaela tenía una
minusvalía física desde niña (parálisis infantil: cojera y
problemas en la movilidad de la mano izquierda), lo que no
le impidió aprender un oficio, sastresa pantalonera, ni adaptarlo en la guerra para colaborar con el bando republicano.
Trabajó en Barcelona en confección militar y pasó luego un
año infernal en un campo de concentración nazi en Francia.
MIKAELA IBARROLAZAK EMONDAKOA
Mikaela Ibarrolaza
Gaztiasoro,
1941ean.
Bere
salbokonduktutik
ateratako argazkia
182
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Ella, no obstante, sí se siente resistente; formó parte
de la lucha contra "el invasor", superó sus limitaciones y
ayudó como pudo en cada momento, sobre todo en
Barcelona, en la confección de ropa para los hombres que
estaban en el frente, y encuentra una razón de ser para su
cautiverio, pero aún habla con una mezcla de pena y de
humor de todas las mujeres que estuvieron presas sin razón
alguna, como su hermana, que estuvo presa en Saturraran
sólo por expresar sus ideas:
"¿A ella? Porque habló, por nada más que
por hablar, tenía mucha costumbre de hablar, y
habló. Hablaría mal de los que venían, nada más,
cosa más triste no puede haber, porque yo siempre
dije, "Yo siempre me he defendido, y seguiré defendiéndome, pero una persona sin ton ni son, y de eso
ha habido un montón, que no saben ni por qué, yo
les decía "¡Qué desgracia! ¡Y el estorbo que hacéis,
no es pequeño, además de que vosotras estáis mal,
estorbáis!" Claro que estorbaban. Qué desgracia la
vuestra y la que nos estáis haciendo" (...) Se fue del
pico y por eso la tuvieron tres años y medio. (...)
Decía siempre que era nacionalista, por eso la
encerraron" Mikaela, 1.2.A.
La función de esta desproporcionada represión era
crear una sociedad en la que todo resto de democracia o
republicanismo hubiera desaparecido y por ello era fundamental castigar a las mujeres para que en su papel de educadoras no cayeran en la tentación de transmitir los valores
en los que habían vivido. En este sentido, la ideología fascista y la moral religiosa de los vencedores no les impidieron cargar contra el sexo "débil" que decían defender, y
apresaron a las mujeres sin tener en cuenta si estaban embarazadas o el número de hijos que tuvieran a su cargo.
"PSIQUISMO DEL FANATISMO MARXISTA. INVESTIGACI0NES PSICOLÓGICAS EN
MARXISTAS FEMENINOS DELINCUENTES por
los doctores A. Vallejo Nájera, Jefe de los Servicios
Psiquiátricos del Ejército y Director del Gabinete
de Investigaciones Psicológicas de la Inspección de
Campos de Concentración y Eduardo M. Martínez,
Teniente Médico. Director de la Clínica
Psiquiátrica de Málaga y Jefe de los Servicios
Sanitarios de la Prisión Provincial.
Coméntase vivamente el hecho de que en la
revolución comunista española haya participado el
sexo femenino con entusiasmo y ferocidad inusitada, no dudando muchas jóvenes en alistarse como
«milicianas» para combatir en los frentes, imitando
ventajosamente a la famosa Luisa Michel, pues bastantes murieron en los parapetos, y alguna al pie de
la ametralladora que manejaba con rara habilidad.
Mucho mayor ha sido el número de mujeres que unidas a la horda perpetraron horribles asesinatos,
A R T X I B O A K
Saturraran, 1942. Emakume presoak Harbide amaieran. (Gaur, pasialekua dago. Baina orduan Saturraranek bi irteera zeukan: kartzelako sarrera edo itsasoa)
incendiaron y saquearon, además de animar a los
hombres para que cometieran toda suerte de desmanes. En el presente trabajo no hemos de entrar a
fondo en el estudio de la criminalidad femenina, ni
en el de las relaciones entre delincuencia y sexualidad que han pretendido encontrar Jassny y E.
Wulfen, limitándonos a sentar conclusiones deducidas del estudio de la personalidad y curva de la
vida, en cincuenta mujeres marxistas condenadas a
graves penas por su actuación durante el terror rojo
malagueño. Seguimos la metódica de que nos hemos
servido en los prisioneros marxistas internacionales, sin proceder al estudio antropológico del sujeto,
necesario para establecer las relaciones entre figura corporal y el temperamento, que en el sexo femenino carece de finalidad, por la impureza de los contornos.
Recuérdese para comprender la activísima
participación del Sexo femenino en la revolución
marxista su característica labilidad psíquica, la
debilidad del equilibrio mental, la menor resistencia
a las influencias ambientales,la inseguridad del
Era fundamental castigar a las mujeres
para que en su papel de educadoras
no cayeran en la tentación de transmitir
los valores en los que habían vivido.
control sobre la personalidad y la tendencia a la
impulsividad, cualidades psicológicas que en circunstancias excepcionales acarrean anormalidades
en la conducta social y sumen al individuo en estados psicopatológicos. Si la mujer es habitualmente
de carácter apacible, dulce y bondadoso débese a
los frenos que obran sobre ella; pero como el psiquismo femenino tiene muchos puntos de contacto
con el infantil y el animal, cuando desaparecen los
frenos que contienen socialmente a la mujer y se
liberan las inhibiciones frenatrices de las impulsiones instintivas. Entonces despiértase en el sexo
femenino el instinto de crueldad y rebasa todas las
posibilidades imaginadas, precisamente por faltarle
las inhibiciones inteligentes y lógicas. Dice Jassny,
que la opresión social en que vive la mujer hace que
se hipertrofien en ella las propiedades caracterológicos de los seres débiles: la envidia, la maldad y la
venganza; encontrando una explicación a la crueldad femenina en el complejo afectivo de protesta
contra los fuertes: contra el hombre que la domina.
Caracteriza la crueldad femenina que no queda
satisfecha con la ejecución del crimen, sino que
aumenta durante su comisión.
Idénticamente que en las revoluciones francesa y rusa ha desempeñado importante papel la
mujer española en la tiranía roja, desbordando los
límites de la criminalidad femenina habitual, participando en el pillaje, en los incendios, en la destrucción de objetos religiosos, también en las
matanzas, con marcado carácter sádico. El hecho es
tanto más digno de atención cuanto que la mujer
suele desentenderse de la política, aunque su fana-
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
183
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
PASION SANCHEZEK EMONDAKOAK
tismo o ideas religiosas la hayan impulsado en los
últimos años a mezclarse activamente en ella, aparte de que en las revueltas políticas tengan ocasión
de satisfacer sus apetencias sexuales latentes. Suele
observarse que las mujeres lanzadas a la política no
lo hacen arrastradas por sus ideas, sino por sus sentimientos, que alcanzan proporciones inmoderadas
o incluso patológicas debido a la irritabilidad propia de la personalidad femenina. La influencia del
medio ambiente familiar y social aparece francamente definida, como tendremos ocasión de comprobar, en la exaltación pasional política de la
mujer". Revista Española de Medicina y Cirugía de
Guerra, Valladolid, Año II, mayo de 1939 (“Los
niños perdidos del Franquismo” 256 y 257 pág.)
Tampoco tuvieron en cuenta la edad de las mujeres;
en Saturraran hubo, sin contar los hijos de las presas, desde
chavalitas apresadas a los dieciséis años hasta señoras que
rondaban los ochenta.
Saturraran, 1941eko ekainaren 20a, Corpus Christi eguna. Umeak prozesiorako prestatuak. Erropetan Xa duen umea Pasión Fernandez da, Pasiónen
alaba. Sasoi haretan presak horrelako argazkiak bidaltzen zituzten euren senideei postal bezala. Aititak ezagutu zezan, Pasiónek X-a jarri zion alabari.
Atzekaldean agertzen den emakume presoa (mantilla eta erropa tantauagaz) Teresa Martinen ama da (Teresa Martinen adierazpenak be azaltzen dira
artikulu honetan) eta Teresa Martin bera Pasión txikiaren alboan agertzen zaigu.
184
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Por razones evidentes, hemos podido entrevistar a
alguna de las entonces chavalitas, pero no a las que entonces eran mayores. Sin embargo, no hace falta esforzarse
mucho para comprender que la vida carcelaria debió de ser
más dura si cabe para ellas. Muchas de las mujeres de avanzada edad no pudieron resistirlo, como Clara Valdés
González, de setenta y siete años, asturiana, o Antonia
Cuartero Filera, zaragozana, de ochenta, que constan en el
registro parroquial de Mutriku como fallecidas "por senectud". Catalina Montoro Mansilla, de Granada, murió presa
en Saturraran a los ochenta y cinco años.
Saturraran, 1941. Argazkia prestatua izan arren (umeak aurrekaldean
txukun-txukun), tarte baten, atzekaldean amuma zaharra agertzen zaigu.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
185
A R T X I B O A K
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
MAESTRAS
En esta misión "purificadora" es también significativo el número de maestros sobre los que actuó la represión.
Los maestros y maestras, que habían soñado con lograr una
sociedad igualitaria y justa a través de la extensión de una
educación democrática, representaban la sociedad que el
franquismo pretendía eliminar:
"... me pidieron pena de muerte... ¡Pero si yo
no tenía méritos para tener pena de muerte! La acusación... Toda la historia salió de allí: que si era
comunista desde los trece años, se metieron con el
trabajo de la escuela. Con la escuela no se podían
meter, porque desde que empecé a trabajar para mí
el alma del niño ha sido algo sagrado... Entonces el
golpe fue muy duro (...) la sentencia quedó en treinta años y un día." Inma (8)
Ella no lo entendía, pero fue detenida precisamente
por ser maestra, por su papel en la formación de los niños
que ella tanto respetaba; la "depuración" afectó en el Estado
a un cuarto del magisterio público, así como a gran cantidad de libros, a los que se aplicó el "fuego purificador" y la
censura, y al cierre de 54 institutos de enseñanza media.
Nuestras entrevistadas recuerdan que había muchas
maestras en Saturraran. De esa abundancia de maestras se
beneficiaron las presas, pues las maestras organizaron clases para las demás reclusas.
"Sí, había una que daba francés, y otra que
daba matemáticas (...) cultura general también, cultura general" Pasión, 1.1.B
"luego hubo muchas gallegas también, profesoras, muchas, gallegas, guapísimas, aquéllas nos
daban clase a nosotras. Yo saqué el graduado escolar y no sé cuántas" Carmina, 1.1.B.
La "depuración" afectó en el Estado
a un cuarto del magisterio público, así como a
gran cantidad de libros, a los que se aplicó el
"fuego purificador" y la censura, y al cierre de
54 institutos de enseñanza media.
Nuestras entrevistadas recuerdan que había
muchas maestras en Saturraran.
De todas formas, la cárcel se cuidaría de que esas clases no pudieran ser fermento de ideas subversivas, y controló sus contenidos haciendo obligatoria y preferente la
enseñanza religiosa. Esto era verificado en los exámenes
que les hacían a las que querían sacar títulos como el
Graduado Escolar; venían varios hombres de fuera de la
cárcel y les examinaban con preguntas del tipo de "¿Cuáles
son los enemigos del alma?". Esto nos lo contó Carmina; la
siguiente cita nos muestra también el realismo con el que
veía su futuro ante la posibilidad de aprender algo cuya
práctica veía fuera de su alcance:
"¡Jolín, la religión lo primero! También si
queríamos nos daban solfeo (...) ¡Yo para qué quiero solfeo si voy a salir de aquí a fregar! Yo lo tenía
clarísimo, que iba a fregar, porque ¿quién te iba a
coger por aquí?" Carmina, 1.2.A.
El adoctrinamiento catequístico y la privación de
libertad serán usados con profusión por el nuevo sistema
para lograr la sumisión, la anulación de la capacidad de respuesta y el vaciamiento de la personalidad de las mujeres
republicanas, pero, no bastando, se recurrirá a la desposesión de todo, el hambre y la muerte.
FUNCIONAMIENTO
El penal de Saturraran ocupaba los edificios de lo
que había sido balneario (el "Grand Hotel") y después
seminario, con algunos edificios anejos para dar cabida a la
población reclusa. Era uno de los numerosos centros, cárceles provinciales y conventos, a los que se llevaba a las
presas tras el juicio, aunque legalmente sólo se podían cumplir condenas en firme en cinco penales centrales: Málaga,
Alcalá de Henares, Palma, Segovia y Guadalajara. A
Saturraran llegaron, en un primer momento, presas del
norte de la península, provenientes de prisiones locales y de
partido judicial, y más tarde, por una decisión política de
alejamiento, de otros penales provinciales y centrales.
Como hemos dicho, constituían el penal varios edificios, que favorecieron la distribución de las presas por
pabellones según sus características: había un pabellón de
madres lactantes con sus hijos, un pabellón de ancianas,
uno para las enfermas de tuberculosis, etc. La comunicación entre unas y otras era imposible, de tal forma que se da
el caso de presas del mismo pueblo que no supieron unas de
otras en su estancia allí.
Los pabellones eran de muy diferente hechura:
Pasión recuerda que en el de las madres con niños, situado
en el hueco de la curva del río, el invierno era muy crudo.
A ella le tocó dormir en el suelo para no molestar a la niña
en el camastro cuando estuvo enferma, y la madera del
suelo sobre la que dormía estaba mojada; notó una gran
8. En Molinero, op.cit. mismo testimonio que la anterior cita, pags. 206-207
186
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
A R A K A T Z E N
Saturraran, XX. mende hasieran. Saturrarango “Grand Hôtel”a. (Edición del Hotel de la Bahía-ko postalak)
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Entrega de canastilla en la Maternidad de Auxilio Social por una dama de la
Sección Femenina. Mercedes Sanz Bachiller, dama de la Sección femenina,"(…) ¿Hacerse cargo el Estado de los niños? No, lo que había era deseos
de que se incorporasen a la vida de la España Nacional (…)"
EGIN (1988-03-27) EGUNKARITIK HARTUA
das, casado con una chica de Ondarroa. En el capítulo sobre
la ayuda de las mujeres de Ondarroa aparece una anédota
sobre este director.
Toda la vida de las presas estaba controlada a través
del uso del tiempo y el espacio. Las presas tenían que permanecer en el interior de los pabellones, salvo en los
momentos dedicados al paseo, los oficios religiosos, la
comida y las clases. Gran parte de estas actividades, debido
a la masificación del centro, se realizaban por turnos.
Saturraran, 1940an. Kartzelako pabelloiak (errekaren beste aldeko etxeak). Don Antonio kartzelako zuzendaria (Llanesekoa zen), enfermera bi eta sor
Paz y sor Benita mojak. “Fotografía preparada para mostrar las bondades del sistema”.
mejoría luego, cuando se llevaron a la niña y pasó al edificio que había sido hotel, que estaba mejor construido y, por
lo tanto, mejor protegido de las inclemencias del tiempo,
además de ser, como afirma Carmina, muy bonito.
La dirección corría a cargo de un director enviado
desde las instituciones penitenciarias y veinticinco monjas
de la Merced, que imponían una disciplina férrea en la que
cualquier pequeña falta podía ser castigada al momento. No
había funcionarias. También había un capellán de la prisión, además de los sacerdotes de Ondárroa, que solían visitarla. Guardias Civiles y soldados se encargaban de la vigilancia exterior; estaban en la entrada de la prisión (controlaban, por ejemplo, las visitas y recepción de paquetes), en
las garitas y el monte.
De las monjas de la Merced, salvo contadas excepciones, se conserva una imagen tenebrosa. Su misión era
tan lúgubre y estaba desempeñada con tal dureza de corazón que hubo alguna que movida por verdadera piedad y
posiblemente, vocación religiosa, hubo de abandonar la
Orden, asustada por lo que encontró allí:
"...muy duras en el trato, salvo sor Matilde y
sor Manuela, que era de Donostia, pero se salió
porque estuvo en Saturraran nada más meterse
monja (...) Duras, no siendo sor Virginia, que era de
Donostia, y sor Manuela también. Aquella se metió
monja y estuvo en Saturraran, pero vio lo que había
y se salió. Años después, me encontré con sor
Manuela en la Brecha, estaba vestida de casera,
vendiendo en la plaza. (...) Allí era sor Manuela,
“(...) Harek monjak ezta ezta ezta zerun be eztaz!
eta zerun be, hantxe be kalte eingo leuken”
188
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
pero soy Miren, (...) Aquello no era para mí, allí
había muchas injusticias. Yo no puedo maltratar a
una persona sin motivo, y con motivo, tampoco.(...)
¡Ay! ¡Qué paz volver al caserío! ¡qué paz!"
Carmina, 1.2.B.
Salvando las excepciones, los comentarios son unánimes:
"Pertsonak badaz onak, baine harek monjak
ez, e, harek monjak ezta ezta ezta zerun be eztaz! eta
zerun be, hantxe be kalte eingo leuken. Niri behintzat nahiku kalte eisten, Ama ikustea jun eta ama
ikusten laga bez." Manuel León, 1.1.B
"Gaiztua zin!", Agurtzane Garrido, 1.1.A.
De los soldados que custodiaban la prisión la memoria colectiva conserva la impresión de que eran chicos que
estaban allí cumpliendo el servicio militar, e incluso en el
relato de la presa que se fugó las mujeres percibieron, quizá
por la cercanía, que el hecho afectaba más a las monjas que
a los encargados de la seguridad del recinto:
"En el tiempo que yo estuve se escaparon dos,
una por la ría, por la ría arriba, se fue con su palangana, y otra por las peñas (...) la esperaban en un
coche y se subió por las peñas, pero no era política,
la otra sí, pero ésta no era política, era común (...)
¡Y luego las monjas estaban! Ya, cuando iba la
gente a lavar (...) y cuando veníamos a la playa...
pero ese disgusto les dieron." Pasión, 1.1.B
Los directores aparecen diferenciados unos de otros,
alguno incluso es recordado como hombre bueno, como
ocurre con don Antonio, que salvó a Carmina de un castigo, o con otro, cuyo nombre no recordaban las entrevista-
"Era tanta gente que había, tanta gente, que
es que no conocíamos a todos, porque por todos no
te dejaban ir, eh, no te dejaban pasar de un pabellón
a otro, no, y entonces la gente que estaba en otro
pabellón, porque si era mayor, o si era madre, o de
las otras, pues no dejaban ni relacionar. Luego
había la hora del paseo y sacaban a cada una por
su sitio; las madres íbamos a la playa, pero a las
otras no les dejaban,. No conocías a tanta gente, no
podía ser, había de mi pueblo también y yo creo que
las vi dos veces." Pasión, 1.1.B.
Había, además, servicio de enfermería, atendido por
algunas monjas y por presas con titulación de enfermeras.
Una de estas presas enfermeras, cuyo testimonio recogió el
periódico Egin, recordaba el estado de maltrato físico en
que llegaban algunas presas, jóvenes violadas y torturadas
a las que se mantenía apartadas para que nadie las viera
hasta que recuperaban una imagen que permitiera juntarlas
con las demás. Esta mujer fue también testigo de los
secuestros de los niños recién nacidos de las jóvenes violadas, era la peculiar manera que tenían en las prisiones de
borrar el "pecado" del nacimiento de esos niños; lo trataremos más tarde.
Las clases, como veremos, también eran impartidas
por las propias presas; se daban en el edificio número seis,
sobre la enorme sala del comedor (más o menos, donde
ahora aparcan los coches).
Algunas presas realizaban trabajos para redimir días
de condena; su salario era entregado a las juntas locales del
Patronato de Nuestra Señora de la Merced que se encargaba de distribuirlo a las familias. Aunque no hemos encontrado testimonios al respecto, la documentación indica que
se realizaban trabajos para la casa Berasategi, de material
de escritorio en Donosti, y para los talleres Egaña, de
Mutriku. Lucía recuerda que su madre limpiaba ropa, no
sabe si de las monjas o quizá de presas más pudientes:
"Aquélla pobre tenía muchos hijos y tenía que
trabajar y trabajaba limpiando la ropa,
Saturranen... para mandar a casa, con seis hijos"
Lucía, 1.1.A.
La dolorosa situación vivida por las familias fue utilizada para "reeducar" a las presas, pues no a todas se les
permitía realizar trabajos remunerados y de que se les permitiera dependía que luego se pasara una asignación a sus
familias (a las presas comunistas, por ejemplo, no se les
permitía realizar estos trabajos para pasar dinero a su familia ni redimir condena). El efecto de control logrado era
doble; por una lado, a las presas y, por otro, a sus familias,
pues gracias a esa asignación las damas del Patronato y de
Auxilio Social pudieron entrar en los hogares de las presas,
conocer a sus familias, intentar influir y obtener información sobre sus vidas. Sin embargo, y como en casi todos los
demás aspectos de la represión franquista, eso tampoco se
hizo extensivo a todas las familias ni a todos los lugares,
sino a impulsos del voluntarismo de las señoras de la caridad, cuya asistencia "benéfica" dejó muchos huecos por
cubrir, además de las familias que se zafaron de su control
y su caridad a propósito.
Otro trabajo que realizaban las presas es el que,
voluntariamente, hacían para corresponder a quienes las
ayudaban. De éste sí que hemos encontrado testimonios,
que recogemos más tarde, en el capítulo dedicado a la gente
de Ondarroa.
Uno de los problemas a los que tuvieron que hacer
frente las presas del franquismo fue a que, en un intento de
deslegitimar su lucha y confundir, las presas políticas fueron mezcladas con las comunes, en su mayoría prostitutas,
negando la posibilidad de las mujeres de haber realizado
actividades políticas y englobando a todas, comunes y políticas, en el concepto de "mujeres caídas" por la "marxistización de las costumbres". Las presas trataron de defenderse y en la mayoría de prisiones se realizaron protestas para
que las separaran o, por lo menos, las reconocieran en su
identidad de presas políticas.
"Todas, y protestábamos siempre, y luego ya
empezaron a clasificar, (...) Estaba todo mezclado,
todo mezclado, ..." Carmina, 1.2.A.
Por otro lado, las presas políticas trataron de crearse
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
189
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Dos constantes presiden los relatos de las presas
de Saturraran: el hambre y la inseguridad, la
incertidumbre. Una falta cualquiera
podía ser castigada con la privación
del paseo, de la comunicación, de los
paquetes que venían de fuera, tan necesarios
para la supervivencia, o con las temidas
celdas de castigo.
Saturraran, 1941eko ekainaren 20a, Corpus Christi eguna. Emakumeak prozesiorako jantzita, zubitxoaren aurrean. Eskumako lehenengoko emakumea Pasion da.
un ambiente de civilización que permitiera mantener su
identidad y dignidad en un entorno tendente a lo contrario:
a embrutecerlas y reducirlas a su animalidad (hambre, desposesión de todo, control físico y humillación). Así, atendieron a su imagen cuanto pudieron, tratando de aparecer
siempre pulcras y esmeradas, y no dejarse caer en la desidia, mantenerse siempre activas, cosiendo, formando coros
o yendo a las clases que ellas mismas organizaron.
El contacto que tenían las presas con el exterior era a
través del correo y de las personas de Ondarroa y Mutriku
que las ayudaban. Por correo sólo podían escribir en tarjetas con el texto a la vista, y recibían cartas que eran también
leídas, por lo que, cuando pudieron, se las arreglaron para
evitar esos cauces y comunicarse con sus familiares a través de las familias de Ondarroa y Mutriku que las ayudaban
o con un recadista, las que se lo podían permitir.
HAMBRE, INCERTIDUMBRE Y MUERTE
"Aquí dins res no us pentany, excepte el que
heu menjat, i no sempre, perquè es probable que ho
vomiteu" 9.
Dicho a Mavis Bacc Dowden, británica acusada de
espionaje, a su entrada en la cárcel de Barcelona
Dos constantes presiden los relatos de las presas de
Saturraran: el hambre y la inseguridad, la incertidumbre
sobre lo que podía ocurrir en cualquier momento y acabar
con el delicado equilibrio en que se mueve la presa. Una
falta cualquiera podía ser castigada con la privación del
paseo, de la comunicación, de los paquetes que venían de
fuera, tan necesarios para la supervivencia, o con las temidas celdas de castigo. Los abundantes traslados, causa de
numerosas muertes y difusión de contagios, parecen explicarse en un primer momento por la saturación carcelaria,
pero se mantuvieron cuando ésta disminuyó; la razón es
que su sentido no era únicamente recolocar a las presas sino
utilizar el propio traslado como estrategia de agotamiento,
de pérdida de asideros. Los traslados sirvieron para quebrar
el equilibrio que la presa teje a su alrededor, su red de relaciones, su relativa estabilidad. Así, se juega con la necesidad y con el miedo a la desposesión absoluta, y los límites
se forzarán con las presas más rebeldes o menos afortunadas hasta llevarles a la muerte.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
El hambre no sólo afectaba a las presas, a quienes
cumplían condena tras un juicio más o menos "legal", también a sus hijos, víctimas imprevistas de la situación, como
cuenta Teresa Martín de ella misma cuando la trasladaron
junto a su madre al penal de Saturraran en 1940:
Del hambre tenemos abundantes testimonios y no
hay entrevistada que no nos haga un relato exhaustivo y
minucioso de la comida, que llegaba a convertirse en una
obsesión.
"Para levantar tocaban la campana, para
levantar, por la mañana a las siete se levantaba y te
daban en el pabellón mismo; traían unas calderas
de café... bueno, de... Traían eso y nos daban, cada
una tenía su pote, nos poníamos en la fila y daban el
café. Y luego a mediodía tocaban la campana y ya
en grupos bajábamos a comer. Un cazo de comida
"Me acuerdo de que yo era muy pequeña, tendría unos dos años y que había muchos niños. Nos
peleábamos por los tronchos de las coliflores y de
los repollos que tiraban a la basura, porque coger
aquello significaba comer y yo se lo llevaba a mi
madre. A ella le daban un trozo de pan y un poco de
leche, y cambiaba su pan por otro poco de leche,
porque ya no tenía pecho para darme. Mi madre se
quedó como un esqueleto. Cuando salió de la cárcel
y se fue a casa, mi abuela se la cruzó por el pasillo
de la escalera y no la reconoció" Teresa Martín 10
Confirmamos esto con los datos oficiales de otro par
de prisiones franquistas:
"y era de eso, nosotros comíamos porque teníamos hambre, nos daban mal de comer (...) no sé si
eran unas Navidades, puerros con patatas, para
seiscientas no sé si echaron dos docenas de puerros
y las patatas... tenías que bucear para encontrar
alguna ¡Agua! ¡agua! Pero yo aquello no me callaba, yo salía y la monja estaba allí y le digo: Si esto
es comer ¿qué es bañarse? Encima, no nos dais de
comer, ni nos dejáis bañar" Carmina 1.1.B.
Hambre
9. "Aquí dentro nada os pertenece, excepto lo que habéis comido, y no siempre, porque es probable que lo vomitéis" . En MOLINERO,
op. cit, pag 170
190
de... berza o.... cuando daban habas era una fiesta;
echaban aquel cazo de agua y... Merienda, nada. A
la noche, otro cazo, el cazo de aquello, eran berzas,
o eran coles... habas daban algunas veces, grijos
también había (...) Cuando daban eso también y
habas, también, comías algo, pero si te daban berza
o verduras y, cosas de esas, era agua, porque no
quedaba nada, si te cogía a lo primero del caldero,
algo, pero, si no, nada" Pasión, 1.1.B.
A R A K A T Z E N
Teresa Martín, 1941ean eta gaur egun.
“IRREDENTAS” LIBURUTIK HARTUA
A R T X I B O A K
A una dieta de por sí insuficiente (carencia absoluta
de grasas) hay que restarle el fraude que se dio en numerosas prisiones en las que sus administradores desviaron fondos destinados a alimentación o incluso los propios alimentos, para su enriquecimiento personal. En Saturraranse dio
de manera tan escandalosa en los primeros años que la
Superiora y el Director de la cárcel tuvieron que ser sustituidos, de entonces son los relatos que refieren cómo en el
economato se vendía lo que por ley les correspondía a las
presas.
A la luz de todo esto, no extraña la elevada mortalidad, favorecida por un debilitamiento del organismo desnutrido, sino el que alguien pudiera sobrevivir. El historiador
Ricard Vinyes explica esta posibilidad de supervivencia por
dos factores: la existencia de economatos en todas las cárceles, donde las presas más pudientes o que recibían ayuda
económica podían comprar todo lo que no tenían en su
dieta, y la utilización de la solidaridad de las familias y los
10. En Los niños perdidos... pag. 114
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
191
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
"La que no se confesaba le iban a quitar la
visita y los paquetes. Yo siempre le decía, mandar a
nombre de ésta, porque aquella parecía una monja"
Carmina, 1.2.B.
Saturraran, 1942. Presak mojekin. Mojak beti agertzen dira argazki prestatuetan, itxura morala emoteko asmoz.
Pasión, eskumatik hasita, tente dagoen lehenengoa da. Argal-argal, nahiz eta makal egon, dotore jantzita eta apainduta agertzen da.
tenéis hambre, que os traigan de la calle para
comer."- Y salimos las dos llorando." Carmina,
1.1.B
"Para comer... pues nos daban de comer...
mira, te voy a decir, yo no comía nada, porque es
que las lentejas no sabías si eran lentejas o bichos y
yo, aquello... ¡es que yo no podía comer! Y porque
mi madre nos metía, nos traía cosas y yo comía de
allí, y luego dábamos" Carmina, 1.1.B
"Peque, ¿no tienes hambre? ¡Yo tengo un
hambre! Vamos al economato a ver si nos dan alguna fruta podrida o algo", y figúrate, tenía allí cebollas que estaban malas, y yo entonces le dije. "¿no
nos das ni una cebolla de esas?" "Eso son para
tirar." "Es que nosotras tenemos hambre." "Pues si
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Entre los muchos problemas de salud que origina la
falta de alimentos, se dio el caso de mujeres que, habiendo
ingresado jóvenes en prisión, empezaron a padecer trastornos en la menstruación como consecuencia de la desnutrición (actualmente este trastorno se da en enfermas de anorexia, por la misma causa) o incluso sufrieron una menopausia precoz. La noticia de que no podrían tener hijos, ya
de por sí dura de sobrellevar emocionalmente, fue ridiculizada por algunas monjas, que lo atribuían a un castigo divino.
Incertidumbre
La lucha por la supervivencia fue utilizada como
herramienta de sumisión; la presión y la amenaza de castigo flotaba sobre todos los aspectos de la vida. Las monjas
de la prisión jugarán constantemente con un sistema de premios y castigos en los que se trata con elementos vitales
para la supervivencia de la presa y de sus hijos. Un hecho
cualquiera puede provocar el desastre, lo que lleva a las
presas a moverse en un contexto de inseguridad, de incertidumbre. Por ejemplo, los paquetes que se recibían del exterior y que contribuían a la alimentación de las presas fueron
utilizados para doblegarlas, pues a la menor falta se les castigaba sin ellos. Carmina se zafaba de ese castigo pidiendo
que sus paquetes los mandaran a nombre de su hermana,
que tenía un comportamiento más conforme a las reglas de
la cárcel, y así se aseguraba de que le llegaran.
En las cárceles, pues, se organiza la solidaridad para
evitar estar siempre a merced, para mitigar esa incertidumbre. En cárceles como la de Málaga, donde había un número alto de presas comunistas, éstas se organizaron en "familias" de presas; las familias estaban compuestas de varias
hermanas que se ayudaban y compartían lo que tenían. No
hemos encontrado testimonios de una organización similar
en Saturraran, aunque sí del hecho de compartir los paquetes o de las charlas o debates que las maestras organizaban
“LOS NIÑOS PERDIDOS DEL FRANQUISMO”TIK HARTUA
pueblos para con las presas. Estos dos elementos fueron utilizados, además, como una fuente extra de ingresos para el
Estado, en el caso de los economatos, y de reducción de
gasto, en el de la ayuda que recibían las presas, pues a las
presas que tenían estos paquetes se les reducía su ración
diaria.
192
La desposesión no fue casual ni motivada únicamente por una coyuntura económica pésima o por la crueldad
de algunos individuos, que también, sino pensada y motivada políticamente por la necesidad de comunicar al vencido que lo es y que está totalmente a merced del vencedor
incluso en los aspectos más nimios (un lazo, un trozo de
jabón, podían cobrar en prisión un valor imponderable pues
servían para hacer recobrar el valor personal, la dignidad
humana a partir de la cual se construyen otras identidades).
La desposesión busca quebrar la fortaleza personal y con
ella la identidad política y la solidaridad que se teje dentro
de las cárceles. La solidaridad era eje de los valores políticos de las republicanas y romperla se convierte en un triunfo político en cuanto que destruye la identidad política de la
presa, priva de sentido a su lucha y, por lo tanto, a su cautiverio, que se hace así mucho más difícil de sobrellevar.
Plantear a esta sumisión alternativas de autoorganización
que permitan la supervivencia de manera colectiva se hará
imprescindible para mantener la identidad.
Saturraran, 1942. Carme Riera (bigarrena eskumatik beste presa baten
semeagaz) CNT-FAIko sindikalista baten laguna-emaztea izateagatik kartzeleratua.
A R A K A T Z E N
La solidaridad permitía a las presas
construir un orden propio, paralelo al oficial,
mediante el que protegerse de la incertidumbre,
de la sensación de estar siempre a merced.
en los pabellones para hablar de sus ideas y de las razones
por las que estaban allí.
La solidaridad permitía a las presas construir un
orden propio, paralelo al oficial, mediante el que protegerse de la incertidumbre, de la sensación de estar siempre a
merced. Encontramos otros indicios de capacidad de respuesta en los testimonios de Lucía y Carmina; la primera
recuerda que su madre les contaba una ocasión en la que las
presas hicieron una huelga porque un militar que visitaba la
prisión quiso confesarlas en lugar del sacerdote, y la segunda nos dice que, cada vez que, estando en el comedor, había
un conflicto y se llevaban a alguna presa, el resto dejaba de
comer, se levantaba y se quedaba en pie hasta que la presa
volvía a su sitio. Una vez le ocurrió a ella, se la llevaron por
defender a dos mujeres que habían olvidado los cubiertos y
enfrentarse a la monja que quería castigarlas.
"Y toda la gente protestando, se pusieron
todas de pie, en el comedor, y no se sentaron hasta
que no volví. (pregunta por organización) De organización, no, yo contestaba porque he sido contestona. Las demás todas se ponían de pie y callando allí,
se pusieron todas de pie, porque vieron que (la
monja) no tenía razón." Carmina. 1.1.A
El director la libró del castigo, pero es un buen ejemplo de lo que comentábamos anteriormente sobre la incertidumbre, que cualquier incidente podía tener consecuencias
fatales.
Muerte
"Por ejemplo yo, lo que le hice a la monja, no
llega a estar el director (la podían haber llevado a
una celda de castigo)... estaba todo mojado y allí es
donde se quedaban tuberculosas, porque como
había tanta humedad, pues las metían allí e igual
estaban tres meses allí, hasta que no, que ya no...(...)
Las sacaban de allí cuando ya....(...) Había una que
era maestra, la metieron allí, y de allí... (...) y vino
un hermano de ella para preguntarme a mí a ver si
sabía dónde estaba enterrada (...) Tres hermanas
tuvo adentro, y esta se murió, y él quería llevarse el
cuerpo (...) Le conté todo, le dije, mira, tú no puedes
llevarte a tu hermana, porque las metían... hacían
una fosa común y las metían a todas, y había tantas...(...) ¿Entierros? ¡Qué va! ¡Las llevaban en el
carro de la basura! Ni los familiares venían, porque
no les decían nada, cuando se morían las enterraban y luego les mandaban el... el esto de que habían muerto”. Carmina, 1.1.B.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
193
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Saturraran, 1938-1944. Saturrarango kartzela Kateitik ikusita. Beheko argazkian, leku bera 2003ko irailean.
Las celdas de castigo, situadas
en los sótanos al nivel del río,
se inundaban constantemente.
“¿Entierros? ¡Qué va!
¡Las llevaban en el carro
de la basura!”
En las celdas de castigo solían dejar a las presas
durante ocho o quince días a pan y agua. De las condiciones de las celdas de castigo, que situadas en los sótanos al
nivel del río se inundaban constantemente, y de los "entierros" también nos habla este otro testimonio:
"Cuando murió la niña la llevaron a la celda
de castigo para velarla y la pusieron en una cama
que estaba sobre unos ladrillos porque el agua se
filtraba y corría por el suelo. Las monjas fueron a
buscar flores al campo, unas campanillas, que siempre que las veo me recuerdan a mi hija, y me las trajeron para que se las pusiera. Y entonces empezaron
a decir: "¡Ay, qué angelito! ¡Un angelito que adorará a Dios! ¡Bendito sea Dios!". Mira, les arranqué
la toca y las eché fuera, tuvieron que largarse. Y no
me dejaron ir al entierro. Está enterrada en
Mutriku, pero no sé dónde" Carme Riera, (11)
11. En Los niños perdidos... pag 116
194
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
¿OCURRIÓ REALMENTE?
"Contaré hechos reales, pero habrá quien
diga que los he inventado". OVIDIO (12)
Junio de 2003. Mientras selecciono fragmentos de
relatos para reproducirlos en este artículo reflexiono sobre
la conveniencia o no de incluir algunos de los testimonios
más dramáticos; refieren hechos tan terribles que temo
pueda pensarse que aparecen distorsionados o son exageraciones para conmover al lector.
Desgraciadamente, no lo son, cada episodio viene
acompañado con una nota que indica la fuente de la que ha
sido tomado, y los hechos son incontestables, acompañados
como van de datos y de sus fuentes oficiales, como son los
de los niños del patronato de San Pablo, las listas de fallecidos en la cárcel de Saturraran o las proclamas del reputado psiquiatra Antonio Vallejo Nájera. También sorprende la
coincidencia de los relatos de personas que no se conocen
entre sí, como los referidos a las celdas de castigo, al par de
patatas que flotaban en el agua o a la dureza de corazón de
la mayoría de las monjas. Insisto: desgraciadamente, no he
A R A K A T Z E N
Algunos de los testimonios más dramáticos; refieren hechos tan terribles que temo pueda
pensarse que aparecen distorsionados o son
exageraciones para conmover al lector.
Desgraciadamente, no lo son.
Los hechos son incontestables
dramatizado, lo relatado ocurrió, y ocurrió aquí, casi en
casa.
Es preciso anotar otra cuestión: En el contexto de la
represión postbélica y dentro de la arbitrariedad reinante,
quienes con más rigor sufrieron la disciplina penitenciaria
y la estrategia de humillación y destrucción de la personalidad fueron las presas más politizadas, las que habían tenido una militancia destacada y continuaban aferradas a sus
ideas e incluso haciendo manifestación pública de ellas.
Hemos tomado sus relatos de la bibliografía consultada, y encontramos diferencias entre estos relatos de mujeres más implicadas políticamente y, por lo tanto, más "conflictivas" en la prisión, y los de las mujeres con las que
hemos podido contactar nosotros no a través de redes políticas sino por relaciones de vecindad. Aunque fue una experiencia dura para todas, en ocasiones parece que se refieran
a cárceles o momentos diferentes, pero ello no es debido
más que a la arbitrariedad que mencionábamos y a la obsesión del régimen por unos determinados colectivos y actitudes a erradicar. El contraste nos reafirma en la idea de que
una de las armas más demoledoras de la represión franquista fue precisamente la existencia de la arbitrariedad, la
conciencia que tuvieron las propias presas de que en su
sometimiento, en el caer bien o mal, o en un golpe de suerte, podía estar la diferencia entre la vida y la muerte, la propia o la de un hijo, y el poder se valió de ese arma para
someter voluntades que no pudo someter de otra manera.
Pasión recuerda esa circunstancia de azar de la siguiente
manera.
"Yo tuve suerte porque a mí me ayudaron....
no como otras pobres que estaban.... como se está
en la cárcel" Pasión, 1.1.B
DESAFÍO ... LUEGO EXISTO
"Pero mientras vivamos una de las que hemos
pasau por apuros, (estaremos) contra: de los bigotes y de las castañas que tengan." Lucía, 1.1.B.
Aún con todo, no se logró el sometimiento, o se logró
de manera muy deficiente, y es ahí donde vemos que ésta
no es únicamente una historia de opresión y sufrimiento,
sino que también lo es de resistencia y lucha. Las mujeres
que sufrieron la represión política no eran meros sujetos
pasivos de maltrato, sino seres activos que pertenecían al
mundo de la República, un mundo que sus captores trataban de borrar. Sin embargo, sus actitudes de resistencia, a
Saturraran, 2003. Carmina kontuak azaltzen Txiringitoko atean. Orain
dela 60 urte kartzelara sartzeko bigarren atea hementxe bertan zegoen.
www.asturiasrpublicana.com
A R T X I B O A K
veces meramente simbólicas, se prolongan desde su encierro hasta nuestros días. Resulta llamativa la defensa que las
entrevistadas hacen, por ejemplo, de su ateismo o su no
religiosidad, o de sus posturas políticas consecuentes con
las que se supone que les llevaron a la cárcel o incluso radicalizadas con el tiempo.
A Mikaela, por ejemplo, le estaba preguntando por la
política en su casa cuando me sorprendió con esta otra afirmación
"Yo he sido siempre socialista... y atea, ya
nací con ello." Micaela, 1.1.A
Carmina no nació con ello, me dice que en la cárcel
iba a misa sólo los domingos, porque no le quedaba otro
remedio, y le pregunto por su fe:
"Yo no. A mí me quitaron ellos la fe."
Carmina, 1.1.A.
También tuvo una conversación sobre ello con don
José María, el cura de la cárce,l
"Pero, ¿desde cuándo no crees tú en Dios?
–Desde que me han metido en la cárcel. –¿Por qué?
– Pues porque he visto mucho, he visto matar a
gente que no tenía nada ... he visto tantas injusticias... que no." Carmina, 1.2.A.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
195
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
“Todos los esfuerzos educativos se concentraron en un objetivo
no se formaba a niños y niñas, se formaba el espíritu nacional.
El adoctrinamiento en el ideario fascista
comenzaba en la más tierna infancia”.
padre de los cuatro hermanos que mataron. Cuatro
hermanos, cuatro hermanos de mi padre y un cuñao
y luego otro del pueblo." Lucía Campos, 1.1.A.
Como la abuela también estaba presa, su tía se quedó
con los niños, pero era demasiado joven para hacerse cargo
de ellos,
"¿Cómo cargo? Mi tía, con ... cuántos años
tendría, mi hermana once, pues quince o dieciséis, o
diecisiete tendría, tenía cuatro hermanos, tuvimos el
tifus, la piojera..." Lucía Campos, 1.1.A.
Algunas de estas afirmaciones pueden hoy no llamarnos la atención por no revestir actualmente de mayor
trascendencia o parecer lugares comunes. No lo son.
Pertenecen a mujeres diferentes, que no se conocen entre sí
y que ni siquiera habían hablado conmigo antes de la entrevista. Recordemos que fueron sometidas durante años a un
régimen de misa diaria, a un adoctrinamiento constante y a
la imposición de la sumisión más absoluta; por ello, no es
casual que nos lo digan incluso sin preguntarles sobre ello,
pues es la manifestación última de que, a pesar de todo, no
pudieron con ellas.
Saturraran, 1942. Corpus Eguneko prozesioa. Umeak prozesiorako jantzita. X bategaz Pasión Fernandez txikia, Pasionen alaba.
196
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
www.asturiasrpublicana.com/libertad17
La procesión a su paso por el pabellón nº 6 (Salas y Comedores)
Pabellón de las Ancianas
El número de "Ancianas" era muy elevado en Saturrarán,
con edades de 60 a 80 años. Con condenas de 30 años y
reclusión perpetua.
La comunidad de la prisión celebra la fiesta del Corpus y las reclusas son obligadas a ir a la procesión.
Pabellón nº 8. Talleres - Capilla - Enfermería
En el Pabellón nº 8 habia 6 grandes salas.
Uno de sus pisos lo ocupaban las "Madres", mujeres que
habian tenidos sus hijos dentro de la prisión.
LA ESTIRPE DEL MAL:
HIJOS E HIJAS QUE QUEDARON FUERA
"Me duele este niño hambriento
como una grandiosa espina
y su vivir ceniciento
revuelve mi alma de encina"
Miguel Hernández, "Nanas de la cebolla" escritas a
su hijo mientras estaba en prisión.
Sobre la realidad de la escasez de la Guerra Civil y la
postguerra, los vencedores utilizaron el hambre como arma
política para someter o acabar con los derrotados; constatamos esto a través de quienes fueron encarcelados, pero también de quienes sufrieron la prisión ajena, los hijos de presas y presos.
Lucía recuerda cómo la situación de miseria y desprotección obligó a su tía a llevarlos a ella y a sus hermanos al Patronato de San Pablo, que los repartió por distintos
colegios. La madre de Lucía había sido apresada durante la
guerra por socialista (Lucía matiza "socialista de los de
antes") y al padre lo mataron en cuanto volvió de la guerra;
él no quiso escapar porque creía que estaba "limpio", pero
lo torturaron y luego lo mataron.
"A mi padre también lo habían matao, a mi
abuelo le dieron una paliza de muerte, porque era
Así que tuvo que dejarlos en un colegio del Patronato
de San Pablo, para niños huérfanos. Separaron a los hermanos en distintos colegios repartidos por la provincia de
Madrid, era la mejor manera de quebrar su identidad y
poder "reeducarlos":
"A mí me llevaron a un colegio, a un colegio
de huérfanos... Hortaleza (...) Los demás hermanos
repartidos, estuvimos separados todos, yo estuve
con unas primas también que les mataron al padre,
porque mataron a cuatro hermanos (...)"Estuvimos
en colegios separados, cuatro. Sí, sí, nos separaron,
nos separaron” Lucía Campos, 1.1.A
Lucía no parece conocer la causa por la que estuvo
separada de sus hermanos, pero, ¿a qué se debía? ¿era simplemente crueldad? La crueldad, aunque ingrediente fundamental de la represión, no puede sin embargo explicarlo
todo; explica casos, pero no el sistema. Que por sistema se
separara a los hermanos en distintos centros forma parte sin
duda de la voluntad de destrucción de la identidad política,
en el caso de los niños totalmente vinculada a la identidad
familiar. Sin ningún familiar al que aferrarse, el niño se
encuentra solo y su mente es más vulnerable a las influencias, más moldeable según la voluntad de sus educadores.
El separarlos también aumenta las trabas puestas a los familiares que quedaban para que pudieran mantener contacto
con todos los niños, por la imposibilidad de llegar a todos
en los días de visita. En el caso de Lucía y sus hermanos la
situación se resolvió a su favor, pues la tía, en cuanto pudo,
Separaron a los hermanos en distintos colegios
repartidos por la provincia de Madrid, era la
mejor manera de quebrar su identidad y poder
"reeducarlos":
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
197
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Misa de Campaña el día de la "Merced"
El personal penitenciario celebra la fiesta de la "Patrona de los Cautivos".
los sacó de nuevo, aunque del testimonio puede deducirse
que no lo hizo oficialmente, lo que quizá no era posible,
sino aprovechando unas vacaciones.
"La tía, que nos venía a ver y nos veía por la
tapia, porque había unas horas, y, si no llegabas, no
había visita, y como tenían que venir en burro a vernos, pues no llegaba nunca, siempre por la pared. Y
un año por Navidades nos sacaron para volver y no
volvimos. No volvimos, nos quedamos en el pueblo;
yo estuve con mi tía, era joven, pero ya nos sacó, es
que, claro, por no ir tantos kilómetros a visitarnos,
y además separaos" Lucía Campos, 1.1.A
Lucía tiene recuerdos confusos, como fotos en sepia
por el paso de los años, de aquellos tiempos en los que se
limitaba a escuchar y obedecer sin entender gran cosa:
"Yo en el colegio oía palabras que no entendía, por ejemplo, pues estábamos, yo siempre detrás
de las señoritas, y venía alguien y "¿Esas niñas qué
son? ¡Todas rojas! ¡Mejor si las hubiesen matado
hasta la séptima generación!" Pero yo no sabía lo
que era, eh, no lo entendía, no caía en cuenta, cuatro o cinco añitos... sí se te clava lo que ves, pero el
significado no” Lucía, 1.1.A.
Otros recuerdos nos remiten a las carencias de su
dieta y al fingido paternalismo que se dió desde el Estado:
"La merienda me acuerdo que venía esa señora de... la de Franco, y nos daban o media onza de
chocolate o una zanahoria, y "¿Qué queréis, zanahoria o chocolate?" Yo zanahoria, porque era más
grande, éramos pequeñitas pequeñitas y ella nos
decía "¡Ay! ¡Estas son unas conejitas!" . Lucía,
1.1.A.
O al intento de adoctrinarlas en la ideología fascista.
Se ríe al recordar la comunión en el colegio: las vistieron de
uniforme y las llevaron a desfilar, a ella le pareció una
aventura por la posibilidad de salir del colegio, aunque
fuera a desfilar. Fue como ir de excursión. Los cantos fascistas eran, por otro lado, algo constante en su vida de
pequeñas presas:
"Había una más perra.... nos ponía firmes y
¡ala! A cantar el Cara el Sol "¡VIVA ESPAÑÑÑA!"
(Imitándolas) Luego quitaron a las señoritas y
pusieron monjas". Lucía, 1.1.A.
Lucía guarda un recuerdo amargo de las "señoritas"
de la Sección Femenina, ¿y de las monjas? "Eran monjas,
monjas", es su enigmática respuesta.
A Manuel León ni siquiera intentaron "comerle el
198
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
tarro"; en Madrid, él y sus hermanos se vieron privados de
la cartilla de racionamiento y de la mínima asistencia sanitaria por ser "hijos de rojos", por estar sus padres presos.
"Razionamentu eotezan ba, da gero atxe ta
ama gorrixak zilakun eiskun kendu (...) Jateko ixebez, da patata azalak topau da jan da..." Manuel,
1.1.A
Alguna gente les ayudó en ocasiones puntuales, pero
la situación de penuria era tal que a sus catorce años, y sin
saber siquiera dónde se encontraba Saturraran, escapó de
Madrid escondiéndose y colándose en trenes hasta llegar a
Deba, y en Deba el conductor del autobús a Saturraran lo
dejó subirse, compadecido por ese chaval que quería ver a
su madre. Una vez aquí, en Saturraran, pasó varios días sin
poder ver a su madre porque le exigían que pagara para ello
una pequeña cantidad de dinero, y él carecía de todo. No
consiguió que las monjas se apiadaran de él y tuvo que ser
un carabinero, un viejo asturiano, el que finalmente lo coló
en un descuido de la monja. Manuel pasó estos primeros
días escondido en una cueva, comiendo lo que encontraba
por el monte; no pasó, sin embargo, tanto hambre como en
Madrid.
"Lo, ... koban... Saturraranen da halako...
koba txiki bat, eta egunin juten nitxan mendixan
zehar da... babak, kolku bete da gabeako gorde da...
akazi sustraiak da... Baine Ama ikusi ezin".
Logró encontrar un lugar en el que quedarse; lo acogieron en un caserío del barrio de San Jeronimo (Mutriku),
cuya familia no hablaba castellano. Al principio fue difícil,
pero tenía cama y comida y acabó por ser el chico del caserío y llamar a los baserritarras "tíos". Incluso después de
casado volvía los fines de semana a ayudar en las tareas.
Hoy Manuel habla en euskera incluso mejor que en castellano, se considera de aquí y no quiere saber nada de la política que le destrozó la infancia.
LA ESTIRPE DEL MAL:
LOS HIJOS E HIJAS QUE
EL FRANQUISMO ARREBATÓ
"... y legarán a sus hijos un nombre infame:
los que traicionan a la Patria no pueden legar a la
descendencia apellidos honrados"
Cita de Vallejo Nájera, en “Los niños perdidos del
franquismo”
A R A K A T Z E N
Saturraran, 1941. Teresa Martin naskatilatxoa
(argazkiaren erdi-erdian) bere amagaz.
Derrigorrez kendu ziotenera arte, ama ez zen alarengandik banatu.
medios suficientes para alimentarlos y
educarlos." (13)
A R T X I B O A K
Había otros hijos de presas: los que ingresaron con
sus madres en prisión, como la hija de Pasión o la hermana
pequeña de Lucía. Éstos sufrieron junto a sus madres el
rigor, la falta de medios higiénicos y sanitarios y el hambre
imperante en prisión.
No es posible calcular cuántos niños pasaron por
Saturraran, pues los que entraban con sus madres no eran
inscritos en la prisión y tampoco se registraban los nacimientos, aunque hubo muchos, sobre todo de jóvenes violadas en la detención o los interrogatorios. Los únicos datos
que tenemos referidos a niños son los de los fallecidos que
aparecen en los registros parroquiales de Mutriku, niños
que murieron en su mayoría de enfermedades relacionadas
con la situación de insalubridad y hambre en que vivieron:
epidemias de tifus y sarampión, desnutrición, neumonía...
Muertes que se podrían haber evitado, como las de los
bebés, que se quedaban prematuramente sin la leche de
unas madres infraalimentadas.
Tener las cárceles llenas de niños sin registrar empezó a resultar, al poco tiempo de acabar la guerra, costoso y
complicado
"luego salió una ley que había que mandarlos
con familiares y, si no, al hospicio." Pasión, 1.1.B
tra:
El 30 de marzo de 1940 se publicó una Orden sinies"...transcurriendo un plazo que puede fijarse
en la edad de los tres años, no existe en estos
momentos justificación alguna para que en las
Prisiones, las reclusas tengan a sus hijos, por lo que
el Ministerio ha servido disponer:
1º. (...) las reclusas tendrán derecho a amamantar a sus hijos, y a tenerlos en su compañía en
las Prisiones hasta que cumplan la edad de tres
años.
2º. Una vez cumplidos los tres años, las
Juntas Provinciales de Protección a la infancia se
harán cargo de los niños y su manutención y asistencia, si los familiares de los mismos no tuvieran
Esta ley disfrazaba de amparo caritativo de los niños lo que en realidad respondía a una teorización de la necesidad
de sustraerles de la influencia familiar,
según la teoría de la "segregación total"
del psiquiatra Antonio Vallejo Nájera, que
consideraba que los ambientes democráticos eran proclives a la formación de futuros enfermos mentales, por lo que era necesario sustraer a los niños de su
nefasta influencia.
Antes de que esa ley se aplicara de la manera más
brutal en Saturraran varias niñas salieron de una manera
distinta, con la aceptación e incluso la exigencia por parte
de sus madres. Pasión nos cuenta cómo dejó su hija a una
familia que se hizo cargo de ella, la familia con la que más
tarde, cuando salió de la cárcel, se quedó ella también.
Hubo otro caso en Ondarroa: cuando otra madre vió
cómo salía la hija de Pasión exigió el mismo trato para las
demás, pues ella tampoco tenía con quién dejar a su niña y
consiguió que le buscasen otra familia. La ley, como hemos
visto, preveía que los niños y niñas mayores de tres años
debían salir de las cárceles, y reglamentaba la posibilidad
de que fueran acogidos por familiares; la hermana de Lucía,
por ejemplo, volvió al pueblo con sus hermanos y su jovencísima tía:
"Cuando cumplió los tres años la mandaron
al pueblo, con la tía y la hermana mayor (...) Ya no
podía estar allí, ya con tres años ya....(...) La mandaron al pueblo y allí estuvimos hasta que mi madre
nos empezó a reclamar" Lucía Campos, 1.1.A.
Sin embargo, en gran número de casos eso no era
posible: la guerra y la represión se habían cebado en las
familias de las encarceladas y quienes podrían haberse
hecho cargo de las criaturas en otras circunstancias habían
fallecido en la contienda, estaban encarcelados, escondidos
o exiliados; quienes quedaban vivían en tal miseria que no
podían responsabilizarse de ellos y menos demostrar su
posibilidad económica y "habilitación moral" ante las
Juntas encargadas de decidir la custodia. Resultado de todo
esto fue que la mayor parte de los niños que salieron de las
cárceles fueron a parar a instituciones como Auxilio Social
o el Patronato de la Merced que pasaron a ostentar la tutela
de los niños y trataron de educarlos conforme a la ideología
del régimen.
Un día de 1944. Cuando las madres salían al patio
con sus hijos, las monjas les dijeron que los niños tenían
que quedarse dentro para pasar un reconocimiento médico.
(13) En Mujer, cárcel...pag 90
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
199
A R A K A T Z E N
"Me sacaron de la cárcel y, sin que las madres
lo supieran, nos metieron a todos los niños que estábamos en la cárcel de Saturraran un tren. Recuerdo
que era un tren de madera y hierro. Tenía unos
asientos largos de madera y se iba oyendo el cham,
cham, cham del tren sobre la vía. Terminamos en
una estación y había mucho ruido. Me imagino que
era Madrid pero no sé dónde estaba porque yo
entonces tenía unos cuatro años. Luego, por lo que
me contó mi madre, a ella le dieron una paliza muy
fuerte y tuvieron que encerrarla porque se puso a
chillar como una loca, porque le habían quitado a
su hija. Bueno, a ella y a otras madres", Teresa
Martín, 14
En la misma obra se recoge este otro testimonio que
una presa le contó a un hombre de su pueblo,
"Amenazaron a las madres diciéndoles que
callasen si querían conservar la vida. Una mujer de
Oviedo que salió de la cárcel poco después de estos
hechos encontró a su hija en casa de unos militares
en Valencia, pero no sabía si la pudo recuperar o
no. Concepción pasó toda su vida muerta de miedo,
como les pasó a muchas otras personas que sufrieron la represión en estos pueblos pequeños de
Asturias. Todo lo que tenía de Saturraran lo tiró, a
su familia no les dijo nada y todo esto me lo contó a
mí poco antes de morir porque me tenía mucha confianza" Felix Espejo, 15
Las cifras del Patronato de la Merced, que se encargaba de los hijos presos, hablan por sí solas: en diciembre
En diciembre de 1943, según la relación que dió
en 1944 el propio Patronato de la Merced, había
10.675 niños tutelados por el Patronato y
repartidos por diferentes centros
de 1943, según la relación que dio en 1944 el propio
Patronato, había 10.675 niños tutelados por el Patronato y
repartidos por diferentes centros: Colegios religiosos, colegios del Estado, Sanatorios y Hogares de Falange. En estos
centros se aislaba al niño de la influencia familiar y se le
exponía a un fuerte adoctrinamiento religioso y político de
tal manera que en muchos casos se logró un efectivo distanciamiento emocional y que los niños se acabaran volviendo en contra de las ideas de los padres. La educación
religiosa se volcó en las niñas hasta el punto de que muchas
de ellas acabaron ingresando en las órdenes religiosas.
Desde los primeros momentos, aun antes de contar
con estas leyes, los agentes del franquismo trataron de arrebatarles los hijos a sus madres para educarlos conforme a
sus ideas, como relatan los testimonios de Carme Riera y
Teresa Martín.
A Carme Riera el director de la prisión de Les Corts,
en Barcelona, le intentó convencer de que dejara a la niña,
que la llevarían a Maternidad y la atenderían bien, pero ella
tenía muy claro el objetivo de "quitársela":
"Cuando vinieron para quitármela, y lo digo
así, para quitármela, porque decían que en la cárcel
no había condiciones, les dije: "Antes la ahogo. Soy
su madre, pero antes de daros a la niña para que me
la criéis como os dé la gana, la ahogo. Yo no he
parido una hija para que vosotros me la criéis como
os dé la gana" Me puse echa una fiera, porque lo
que querían era educarla a su manera. No querían
nuestra raza, y por eso les interesaban los niños,
porque a una criatura se la puede dominar. Ellos
sólo querían a personas que estuvieran bajo su
bota" Carme Riera, 16
Teresa Martín, la niña que recordaba el "cham,
cham" del tren el día que la sacaron de Saturraran, había
estado a punto de perder a su madre en la propia detención:
"En mayo de 1939 también arrestaron a mi
madre, que no tenía ninguna vinculación política.
La vinieron a buscar a casa y le dijeron que no se
16. La niña de Carme Riera sobrevivió a la llamada "expedición de Saturrarán", que salió de Les Corts en junio de 1940 con 32 madres y
sus hijos y sería tristemente famosa porque en el viaje o al cabo de poco tiempo murieron gran parte de los niños. Sin embargo, murió con
un año recién cumplido, es la niña de la que se ha hablado anteriormente, la que velaron en la celda de castigo En Los niños perdidos...
pag 111-112
200
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Aunque hacía varios años que había sido publicada la ley
por la que ningún mayor de tres años podía quedarse en las
cárceles, en Saturraran aún había un número indeterminado
de niños que no habían sido reclamados por ningún familiar. Las madres de estos niños no recibieron más información, simplemente no volvieron a verlos:
A R T X I B O A K
Saturraran, 1942. Goian Mercedes, Pasionen lagun bat. Alboan
goiko kuadrilan Josefina Dávila dago, Pasionen beste lagun bat
eta behekoan Concha, beste lagun bat.
me llevara con ella, que iba a ser cosa de dos o tres
horas. Pero se estaban oyendo muchas cosas.
Cualquier madre sabía que si se desprendía de un
hijo en esos momentos tan duros, quizá no volviese
a verlo. Y, afortunadamente, me llevó con ella, porque ya no volvimos a casa hasta cuatro años más
tarde" Teresa Martín, 17
Como vemos, estos secuestros podían tomar apariencia legal, pues en un caso hubiera tomado la forma de
cesión de la madre, y en el otro la de abandono. También se
dieron secuestros que se perpetraron incluso sin cobertura
legal, con la idea de borrar la huella del "pecado" y ocultar
nacimientos ignominiosos:
"mujeres embarazadas de falangistas o soldados que las habían violado. Algunas mujeres recomendaban a una de ellas que perdiera el hijo, pero
ella respondía que al fin y al cabo también era hijo
suyo. Aparte de esta mujer concreta había más.
Probablemente fueron a asilos" Teresa Martín 18
"Venían chicas muy jóvenes de quince o dieciséis años, muchas de Barcelona o Madrid, pasadas
por las jefaturas de policía. Habían abusado de
ellas y las traían a dar a luz aquí. No exagero pero
más de cien niños ya asistí yo al nacer. ¡Pero en qué
condiciones venían! Algunas tenían unas quemaduras horribles en los pechos y en los pezones, que les
habían hecho con corriente eléctricas y con cigarros. Venían embarazadas y desesperadas.
Auténticos desastres habían hecho con aquellas chicas ¡las pobres! (...) ... no sé adónde llevaban a
aquéllos niños. No lo puedo decir. Sé que los llevaban hacia Mutriku pero no puedo decir más adónde
iban a parar" 19
Por exceder del ámbito estrictamente local que estamos tratando, no vamos a entrar en otras dos formas de
secuestro: los casos en los que se esperaba al parto para la
ejecución de una mujer y el niño era directamente cogido
por las religiosas, que se lo entregaban a familias en adopción, con nombres y apellidos nuevos, de manera que
seguirle la pista se convirtió en poco menos que imposible;
y los casos de hijos de republicanos que, de vuelta de los
países europeos que los acogieron durante la guerra, sufrieron una suerte similar, pero hemos querido dejar constancia
de ellos pues constituyen una de las facetas más desconocidas de la historia del Franquismo y es hora de que comience a divulgarse.
18. En MOLINERO op. cit. pag 168
19. Testimonio anónimo recogido en el artículo "Cárceles del franquismo (VIII). Saturrarán" en Egin, 27-III-1988
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
201
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Zornotza, 1941. Kartzelako joste tailerra.
Argazkiaren atzekaldean, moja betiko lez zaintzen. Eli Ituarte jaiobarria bere amagaz egon zen
kartzela honetan.
iniciaron los trámites para volver, presentó de ella alguien a quien ahora
Agurtza no quiere señalar. No obstante,
estaba bien económicamente y empezó
a ayudar a Angelita y, tras la muerte de
ésta, fue madrina de su hermano Luis,
que también estaba preso, y ayudó a
otra presa de Saturraran, una chica de
Granada. Actualmente Agurtzane y su
hermano mantienen relación epistolar
con Luis, el hermano de Angelita, y las
hijas de éste.
LA CÁRCEL PARA EL PUEBLO DE
ONDARROA. MADRINAS Y PRESENCIA
EN LA CONCIENCIA COLECTIVA.
"Asko juten zin, e, Ondarrun asko juten zin"
Gurutze.
Antes hemos mencionado la ayuda que las presas
recibieron del exterior y la utilización que el sistema hizo
de la solidaridad de las gentes. La situación que se daba en
las cárceles era conocida en los pueblos donde se asentaban
y desde el principio se crearon lazos de solidaridad con las
personas presas.
Quiénes
Fueron muchas las mujeres de Ondarroa que ayudaron a las presas, en su mayoría acompañadas de sus hijas o
enviando a éstas en su nombre. Muchas de estas niñas
podrían contarnos relatos similares pero, resultando imposible entrevistar a todas ellas, nos hemos reunido con tres
de ellas para reflejar la diversidad de experiencias. Nos
consta, no obstante, que el colectivo de familias que ayudaron fue mucho más amplio, que nuestras entrevistadas son
apenas el botón de muestra; esta es su experiencia.
Ramona Meléndez se llamaba la presa a la que atendió la familia de Gurutze Aranbarri; solían ir Antigua, su
hermana menor, y Gurutze, ambas niñas, a llevarle la comida, cree que un par de veces por semana, y de ella es la
anécdota de la vez que llegaron tarde. Su abuela limpiaba
ropa para tres soldados de Saturraran y también les preparaba comida, por eso había veces, si estaban ellos, en las
que podía saludar a las presas desde arriba, cuando salían a
la playa. También pasaban delante de la cárcel cuando iban
a buscar leche para su abuelo, que estaba enfermo, al caserío de Arbelaitz y aún recuerda con cierta aprensión que,
cuando estaba oscuro, al pasar por delante de las garitas los
soldados preguntaban "¿Quién va?" y había que contestar
"¡ESPAÑA!"
Agurtzane Garrido pasó la guerra junto a su familia
refugiada en Francia. Era muy niña cuando regresaron y sus
recuerdos son difusos en ocasiones o aparecen fundidos con
lo que le contaba su madre, Rosario Ituarte. Ésta era abertzale, "muy peligrosa" a juzgar por el informe que, cuando
202
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Eli Ituarte estuvo a punto de nacer en la cárcel, de
hecho su madre estaba detenida en Ondarroa y la llevaron a
la Cruz Roja para parir. Luego madre e hija pasaron unos
días en casa de los abuelos, con dos soldados apostados en
la puerta de su habitación, y cuando la madre se repuso las
llevaron con la niña a la cárcel de Amorebieta. Al salir de la
cárcel, su madre, marcada por su militancia política y la
significación de su esposo como amigo personal del lehendakari José Antonio Agirre, no tuvo reparos a la hora de
ayudar a quienes estaban aún peor que ella, pasando también por alto su precaria situación económica; ella es la primera que nos aclara que fueron mujeres abertzales, y sólo
abertzales, las que se interesaron por ayudar a las presas,
como parte del mismo sentimiento antifascista,
"Gauza guzti jakitxenda. Gu pobrik ginan
baine... ba bai, horixe. (...) Askorek, askorek; abertzalik, bai, bestik zelanik erungotsuen, ba? Hoxe be,
hoxe be!..." Eli, 1.1.B.
"Bai, abertzalik, bai, nik ezautzen dotenak,
abertzalik" Guruzne, 1.1.A.
A quiénes
...y lo hicieron prescindiendo del color político de
aquellas a quienes ayudaron:
"... eta beatu baik abertzalik bazin, ero komunistak bazin ero ... zelakuk zin. (...) Guk euki genduzenak komunistak zin bixak, gogorrak gainea, e,
gogorrak, bai, gogorrak gainea be, guk abertzalik
ginan modure eurak be gogorrak zin" Eli, 1.1.A.
Fueron muchas las mujeres de Ondarroa
que ayudaron a las presas, en su mayoría
acompañadas de sus hijas o enviando
a éstas en su nombre
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
Saturraran, 1942. Día del Corpus. Segunda puerta de entrada a la prisión.
A la derecha, edificio de visitas y sótanos donde se encontraban
las celdas de castigo junto al río.
Saturraran, 2003. Leku bera, gaur.
Cómo
Entre ellas surgió la necesidad de paliar la situación
de las presas y se pusieron en contacto con ellas, a veces de
manera casual, por coincidir con un familiar que venía a
visitarlas, otras a través de la mediación de los sacerdotes
de Ondarroa. La ayuda, que en los primeros momentos de
la cárcel no fue permitida, se hacía de manera individual;
una persona se interesaba y comenzaba a llevar a su presa
alimentos y otras cosas necesarias.
Sin embargo, quienes ayudaban a las presas se conocían entre sí y aún hoy algunos de sus descendientes, sobre
todo sus hijas, mantienen ese recuerdo, de tal manera que
haciendo este artículo unas nos han llevado a otras. Hemos
hablado sólo con unas cuantas, todas ellas hijas de las mujeres que ayudaron, y nos hemos dejado a otro buen montón
sin entrevistar, pues, como recuerdan las presas, el pueblo
de Ondarroa se volcó en la ayuda.
"Yo por eso yo a Ondarroa le quiero porque
he visto que son dadivosos, cariñosos, y que son
amigos de ayudar, también de Deba, eh, y de aquí
(Mutriku) también mucha gente; gente que no tenía,
eh, porque hay gente que puede tener, pero nadie
tenía entonces, entonces era época mala, y se quitaban de comer ellos para mandarnos". Carmina,
1.2.A.
Gurutze recuerda que a la hora de llevar la comida se
juntaban allí muchas mujeres y niñas; en una ocasión llegaron tarde y sólo pudieron dejar la comida a sus presas gracias a la intervención del director:
"Han euan gainea bertako diretori, nausixe
etxebana, majisimu zan, e, euan hamengoxe
Amilibianekuaz ezkondute, (...) guapi bera andrazku, gixona be bai, e, (diretori) eta ona (...) Klaro,
hamabixetako juten ez bazinan, Julian ixeneko bat
euan, hamabixak minito bat igual faltako zan baine,
hotsin takilli itxitxeban da akabo. Ahalegine etxegendun, ze ez gendun ardurabaikotasunekoatxik
ezin zeinkien laga berandu juti, ze bestelan ez
dotsun hartzen eta. Baten eiskun, ikusi gendunin
bera etorten, oinez behintzat ikusi gendun etorten,
ez ginan geu bakarrik, hiru o lau euazen. (...)
Einginan ikusi gendunin etorten, buelta emon baik,
bagenkixenetik zelaku zan, zain eon. Buenos días
don... beran ixenaz ¿Qué pasa? Klaro, pakete guztik
hor euazenetik... ¿Qué pasa? Esaskun de.... Klaro,
harek bazekixen zein euan takillan, baine ez ginan
atrebiuten esaten (...) Decírmelo con tranquilidad,
que no va a pasar nada. Pues hemos llegau, pues no
serían las doce, y nos ha dicho que ya ha pasado la
hora y que no nos coge. "estaros tranquilas, que no
os va a pasar nada, la próxima vez que vengáis también no tengáis miedo si venís a la hora. (...)
Halantxenik sartu zan bera barrure, da entsegire
baten, bera atzin dala, e, bera atzin dala, berak takillan eotenzanak hartuskun... Baine hurrengun gixuzeneako, dardari...! Geure dardari! Baine ez, serixo,
berez be halakoxi zan, despota demasa zan da,
baine eztoskun ixe esan, e, on, geuk be prokuraten
gendun puntualidadin juti" Guruzne, 1.1.A.
Qué
La ayuda ofrecida era de distinta índole, pero, principalmente, se les llevaba comida, hasta el punto de que ninguna de las entonces niñas que se la llevaban recuerda otra
cosa. No obstante, sabemos que también se les llevaba
otras cosas, como jabón, tan necesario para mantener una
higiene mínima que las resguardara de las enfermedades y
también de la pérdida de dignidad, y que las familias de
aquí cumplieron también con la función de mantener contacto con la familia de las presas, para evitarles estar a merced de las monjas en su comunicación con ellos.
Sin embargo, la ayuda fundamental era la de la comida, y así lo recuerdan también las presas. Casi podemos
saborear el protagonismo que para las presas tenía la comida en esta cita:
"Venía gente, algunas conocidas, a mí me
venía siempre la familia de la tía Luisa, o ella, o la
hermana, y ... me traían a la semana dos veces, a la
semana dos veces me traían una cestita con un par
de tajadas de bonito o anchoas si había o... lo que
había, lo que había, lo que había. Me traían aquello, un trocito de pan así, porque también estaba
racionado, no había mucho pan entonces, y una
botella de café con leche , café con leche siempre,
también. Pero había algunas que les mandaban
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
203
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Saturraran, 2003. Kartzelara sartzeko bigarren atea zegoen hemen (Gaur Txiringitoa dagoen aurrean). Oraindik horma zatia geratzen da.
unas cestas... pero estupendas, este carnicero, el
carnicero ése que había cerca de la plaza, ése le
mandaba... la hija vive ahora en la casa ahora (...)
Le mandaban unas cestas, pero, ¡pero de encanto!
Unos cacharros de alubias, unos cacharros de flan,
pan abundante... de todo, de todo." Pasión, 1.1.B.
FLASHES
Como hemos dicho, las mujeres a las que hemos
entrevistado eran niñas cuando esto ocurrió, y sus recuerdos se han fijado en detalles que pueden ser significativos,
por ejemplo, son recurrentes los comentarios sobre el portón de entrada, con cuya descripción las niñas nos remiten
a la idea de entrada al mundo oscuro, apenas vislumbrado,
de la vida en prisión.
"Donde estaba el chiringuito ese, que hay un
bar, un poquito más allí había un portón grande, yo
sólo me acuerdo del portón, pasabas el portón"
Agurtza Garrido, 1.1.A.
O el que los soldados no dejaban que la gente saludara a las presas desde el camino cuando salían a la playa,
pero las niñas solían intentar saludarles:
"Urteten eben plaire edo, holanik, eta, ba... Ia
handik begiratute ze eingo zendun, baine, arrimaten
be ezeben lagaten soldauk. Klaro, tentazinoi ailaten
gatsu be, natxe zeuk ezautu ez. Eurak pe, eskuaz
etxeko bara be gora beire eoten zin, baine. On,
harek soldauk gertaten zinin ordun bai, guk etxegendun, da klaro, saludu etxezkeo ba pentsate ben:
"Lagunak diz" ... kontsuelu ixatenda, presu danantzako." Guruzne, 1.1.A
204
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
tar y las mismas presas, pues agradecidas, les decían: "Oye, si quieres que te haga esto o aquello, pues
ya te hago, e! Si quieres que te haga un jersé, pues
te hago un jersé, si quieres pañitos, si quieres te
hago calcetines, si quieres para la mar te hago..."
Pasión, 1.1.B.
RELACIÓN DE IDA Y VUELTA
La ayuda que las mujeres de Ondarroa y Mutriku
prestaron a estas mujeres fue crucial para su supervivencia,
y ellas así lo entendieron y correspondieron a esta generosidad como pudieron, realizando labores que regalar a las
familias que las ayudaban.
En algunas casas aún se conservan testimonios de
esta ayuda y del agradecimiento de las presas; Carmina
recuerda que era el único trabajo que realizaba gustosa y
Edurne Urresti nos cuenta cómo varias presas quisieron
agradecer a los abuelos de Edurne su generosidad y les
pidieron tela para hacerles un mantel. Edurne aún conserva
ese mantel, con las iniciales en punto de cruz de sus abuelos: "lo guardo como oro en paño". Evidentemente, en una
relación así surgen afectos duraderos. Todas nuestras entrevistadas han conservado un recuerdo tierno de "sus" presas,
y la mayoría de ellas mantuvieron relación con ellas hasta
su muerte. Palpamos el cariño incluso en los verbos utilizados para referirse a ellas:
El hecho de poder agradecer la ayuda y, al mismo
tiempo, mantenerse ocupadas, fue también una manera de
reivindicar la pertenencia a una cultura social, de mantener
su dignidad, su capacidad de relacionarse como "iguales" y
no como "malhechoras" que presentaba el régimen.
La relación no quedó ahí; entre las presas y quienes
ayudaban se establecieron lazos de amistad y reciprocidad
que se prolongaron en el tiempo, llegando incluso a ser
heredadas por las familias.
"Rejak euazen, baine rejak ez zin doblik, zin
reja bakarrak, eta esku emon, musu emon, danak
ahal ixaten zin, ata kontu, jaka euskaldunoi borlak
kolokateko kordoi haretxek erakutsistan neuri"
"Ni gaxotu nitxanin be esasten terreno siko
batea komeniaztala juti, eta eskeiniskun eta haraxe
jun ginan (...) Bertako jeneruk be bixaltzeskuzen,
hartzezitxuenak, gero andrik kartzelatik urtebanin
A R A K A T Z E N
de" Guruzne, 1.1.A
"Luego el hermano, Luis, le escribió a Ama
agradeciendo lo que se hacía con su hermana, y eso,
y le dijo que para mantener correspondencia le
escribiera como su madre. (...) No les daban más
correspondencia que las de la familia directa. (...) Y
luego, cuando ya salió, pues se siguieron escribiendo, y hoy es el día que todavía por Navidades nos
felicitamos. Y con las hijas también ha seguido
habiendo relación y... o sea, que se ha mantenido la
relación." Agurtza, 1.1.A.
En este caso la presa a la que ayudaba esta familia
murió tuberculosa, y la familia pasó a ayudar a otra presa,
pero la relación se mantuvo con el hermano de la primera,
también preso. Esta familia también acogió a la madre de
su presa cuando vino a visitarla, pero el hecho de las visitas no es una excepción, como tampoco lo es que la presa,
a su salida de la cárcel, fuera a la casa que la había ayudado.
"Un 18 de julio me soltaron, me dejaron libre,
y bajé de Saturraran andando con la maleta, porque
la niña ya se la habían traído aquí. Y vine aquí
adonde la tía Luisa." Pasión, 1.1.B.
"Geunkazen, presa bi euazen, komunistak zin,
eta gure Amak erutetsen eun-eun-eunin bazkaxe,
Lucía y Lucinda, ixenak. Asturias partekuk. -ha
seguido habiendo relación con ellas, más Arantza,
la hermana mayor de Eli, que ha estado un par de
veces visitándolas- Ni akordaten naz amaz juten
nitxanela jateku erutea (...) eta eurak einyako biar
politxak eta emotestezen. (...) Maja-majak zin, bai.
(…)" Eli, 1.1.A.
A R T X I B O A K
Ese intento de tratar de compensar o, por lo menos,
de corresponder, lo vemos también en todos los testimonios:
"Mucha gente, mucha gente que hacía cosas
muy bonitas, de ganchillo y... Gente que venía a visi-
Saturraran, 2003.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
205
A R T X I B O A K
A R A K A T Z E N
A R T X I B O A K
Saturraran, 1942. Pasión.
componentes cuya existencia es preciso tener en cuenta. Es
necesario, además, habilitar en nuestra memoria a esas
mujeres que por oponerse o no comulgar con un régimen
impuesto sufrieron cárcel, separación de sus hijos e hijas y
en muchos casos la muerte, mujeres que merecen, como
mínimo, que sepamos que existieron.
Influidos por cuarenta años de dictadura franquista y
por una visión lineal de la historia, tendemos a pensar que
hasta la década de los 70 u 80 la mujer prácticamente no ha
salido de casa, no ha participado en política; sin embargo,
el elevado número de mujeres sobre las que cayó la represión nos sirve para valorar su implicación en la construcción de una sociedad democrática y en la resistencia antifranquista.
También forma parte de nuestra identidad la respuesta que dieron los pueblos de Ondarroa y Mutriku, la respuesta de solidaridad que brotó para con mujeres de distintos orígenes sociales, políticos y nacionales. Vemos que,
como explica el historiador Ricard Vinyes, ésta no es únicamente una historia de dolor y opresión, pues si lo fuera
ignoraría la opción de oponerse a dicha opresión que representaron esas mujeres, les negaría la palabra en cuanto
luchadoras, en cuanto sujetos activos y no meramente pasivos y sufridores de la historia.
Pasión y su hija, que salió de la cárcel con dos años
y medio y ya tenía cinco cuando recuperó a su madre, se
quedaron en Ondarroa con la "tía" Luisa. Hoy, sesenta años
después, siguen siendo vecinas de Ondarroa. Como ellas
otras muchas, por el ahogo de la estigmatización social en
sus lugares de origen, o por la imposibilidad legal de volver, como Carmina o la madre de Lucía, que estaban desterradas de sus pueblos, se quedaron aquí, en la tierra que las
acogió, y de aquí son.
Lo que nos acerca a esta historia es la reacción del
pueblo que supo socorrer a estas mujeres y oponerse así a
su liquidación, así como la dignidad con que las presas políticas se enfrentaron a la prisión.
"Esas cosas hay que decir, porque han pasao"
Carmina.
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
Agosto de 2003. Vuelvo a pasear por Saturraran y
veo los restos de edificios que antes no veía, los trozos de
pared en la roca, las calvas de vegetación en el suelo. Sé
que ahí hubo una cárcel, que ahí, en ese rincón, estuvo la
enfermería de la que pocos niños salieron vivos, que donde
juegan unos jugaron y murieron otros, que por el puentecillo, ahora restaurado, pasaban las presas para lavar la ropa
y todo cobra un sentido diferente, incluso el paseo Harbide
que desde hace tan poco tiempo une la playa de Saturraran
con la de Arrigorri, un paseo que hemos incorporado a
nuestro ocio como si siempre hubiera estado ahí.
Aún viendo sus rastros y sabiendo que la hubo, cuesta imaginarse que aquí hubiera una cárcel, y el hecho de que
cueste es una buena noticia, indica que nos sentimos lejos
de aquello. Sin embargo, la hubo, encerró unas vidas y una
lucha, y es preciso que seamos capaces de recordarlo, que
seamos capaces de hablar de ello y de trasmitirlo a
nuestr@s hij@s.
A falta de consultar el archivo de la prisión de
Saturraran, hoy desaparecido, he recurrido a la bibliografía
que aparece en el cuadro inferior. Para hacer este artículo
me he basado en los testimonios orales de personas de
Ondarroa, Markina y Mutriku que me han brindado generosamente sus recuerdos. Con algunas de ellas ya tenía relación, a una la he conocido a través de la entrevista suya que
me dejó Imanol Oruemazaga y a las demás las he conocido
en el curso de la investigación. A todas ellas les estoy igualmente agradecida. Las cito con nombres y apellidos, alguno de ellos son pseudónimos a los que he recurrido para
conservar el testimonio en el anonimato por voluntad
expresa de la persona entrevistada. Quedan en Ondarroa un
buen número de personas que seguramente tendrían algo
que decir y a las que no he podido llegar, pido disculpas por
ese vacío, que quisiera tener oportunidad de llenar en otra
ocasión.
Argia
Garrido Beristain
2003KO IRAILA
• ENCARNACIÓN BARRANQUERO: Mujer, cárcel y franquismo. La prisión provincial de Málaga (19371945). Málaga, 1994
• TOMASA CUEVAS Cárcel de mujeres, Barcelona, Sirocco Books, 1985, 2 vols.
En el año 1944 la cárcel de Saturraran desapareció
como tal cárcel y sus edificios fueron devueltos a su función de Seminario. Algunos de ellos serían remozados o
derruidos al poco tiempo, pero los restos aún se podían contemplar hace un par de décadas. Hoy, de todo ello queda
poco más que la memoria, y ésta, como los restos de los
edificios, cada vez más borrosa.
206
Influidos por cuarenta años de dictadura
franquista y por una visión lineal de la
Historia, tendemos a pensar que hasta la década
de los 70 u 80 la mujer prácticamente
no ha salido de casa, no ha participado
en política. Sin embargo, el elevado número de
mujeres sobre las que cayó la represión nos sirve
para valorar su implicación en la construcción de
una sociedad democrática y en
la resistencia antifranquista.
BIBLIOGRAFÍA
RECUÉRDALO TÚ
Y RECUÉRDALO OTROS
• J. S. ERAUSKIN: "Cárceles del franquismo (VIII). Saturraran" en Egin, 27-III-1988
• MARCELINO LARUELO ROA: La Libertad es un bien muy preciado. Ed. el autor, Gijón, 1999
Saturraran, 2003. Carmina.
Parece conveniente terminar con una reflexión sobre
la importancia de no seguir ciegos y sordos hacia lo que ya
hemos vivido, la importancia de recordar y dar a conocer lo
ocurrido, de aprender a interpretar los signos que han quedado impresos en la geografía física de nuestro territorio,
pero también en nuestra formación y nuestra cultura, como
A R A K A T Z E N
• C. MOLINERO, M. SALA y J. SOBREQUÉS, eds: Una inmensa prisión. Los campos de concentración y las
prisiones durante la guerra civil y el franquismo. Crítica, Barcelona, 2003.
2002
• RODOLFO Y DANIEL SERRANO: Toda España era una cárcel. Santillana Ediciones Generales, Madrid,
• RICARD VINYES, Irredentas. Las presas políticas y sus hijos en las cárceles franquistas, Madrid, Temas de
Hoy, 2002
• RICARD VINYES, MONTSE ARMENGOU y RICARD BELIS: Los niños perdidos del franquismo. Random
House Mondadori, Barcelona, 200
O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
3
207

2003ko urtekaria - Ondarroako Historia Zaleak

Transcripción

Documentos relacionados