Refranes, adivinanzas - Hacedores de las Palabras

Transcripción

Refranes, adivinanzas - Hacedores de las Palabras
Refranes, adivinanzas,
acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Agua
Así soy yo
Campo y campesinos
Comida y recetas
Conejo y Coyote
Creencias, dolencias y remedios
Cuentos de animales
Cuentos de engaños, para hacer reír y fantásticos
De la cuna a la tumba en las comunidades
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes secretaría de
educación pública
Gigantes, duendes y salvajes
Historias de cuevas, culebras y diablos
Historias de espantos, seres que se transforman, tesoros
escondidos y matrimonios engañosos
Las comunidades. Fundación, historia, percances y festejos
Maíz
Oficios y ocupaciones
Orígenes y dueños. Por qué son así algunas cosas
del mundo y cómo otras suceden en el monte
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos
y chistes
Versos, arrullos y canciones
De las cosas
que se cuentan
secretaría de
educación pública
Refranes, adivinanzas,
acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Directorio
Emilio Chuayffet Chemor
Secretario de Educación Pública
Alma Carolina Viggiano Austria
Directora General del Consejo Nacional
de Fomento Educativo
Alejandro Verde López
Director de Administración y Finanzas
Martha Beatriz Rivera Fernández
Directora de Educación Comunitaria
e Inclusión Social
Fernando Rojas Espinosa
Director de Planeación y Evaluación
Marco Antonio Mendoza Bustamante
Director de Comunicación y Cultura
Marco Antonio Hernández Martínez
Director de Cooperación con Sociedad Civil
y Organismos Internacionales
Katy Villarreal Saucedo
Directora de Asuntos Jurídicos
Silvia Arleth Austria Escamilla
Directora de Delegaciones y Concertación
con el Sector Público
EL Consejo Nacional de Fomento Educativo
agradece a Mauricio Gómez Morín y a Chac
por la asesoría y dirección general de los
talleres de plástica. Asimismo, reconoce la
labor de Felipe Ugalde Alcántara, Alejandra
Eugenia Gutiérrez Aldana, Lydia Andrea
Gutiérrez Aldana, Roberto Martínez Martínez,
Guillermina Aragón Rivas, Antonio Ramírez
Intzin, Ana Patricia Martos Enciso, Carolina
Hope Sánchez Mejorada, Sebastián Santis
Gómez, Germán Ponciano Vargas e Isaac
Hernández, coordinadores regionales de dichos talleres.
También agradece la valiosa colaboración de María de Jesús Salazar Muro, Martha Fabiola Torres Muñoz, José Carmen
Díaz Miguel, Ari Hida Pazos Macías, Germán Valdivia Pueyo, Rosa María Daffunchio,
Virginia Tenorio Sil, Pascuala Sánchez Hernández, Jaime Robles Pineda, Francisco
Javier Félix Valdez, Rocío Casariego, Héctor
Solís, Feliciano de Jesús López, Antolín
López Mendoza, Claudia Huitrón Acosta y
Antonio Gil Zurita, por su participación en
el proceso de investigación.
Refranes, adivinanzas,
acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
De las cosas
que se cuentan
secretaría de
educación pública
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Edición
Consejo Nacional de Fomento Educativo
Adaptación
Elisa Ramírez Castañeda
Diseño
Cynthia Valdespino Sierra
Ximena Pérez Viveros
Coordinación editorial
Pedro Antonio López Salas
Rodolfo A. Montes Martínez
Primera edición (versión electrónica): 2013
D.R. © Consejo Nacional de Fomento Educativo
Insurgentes Sur 421, edificio B, Conjunto Aristos,
col. Hipódromo, CP 06100, México, D.F.
www.conafe.gob.mx
ISBN (Obra completa) 978-607-419-260-5
ISBN 978-607-419-275-9
HECHO EN MÉXICO
12
De las cosas que se cuentan…
15Refranes
21Adivinanzas
Índice
10Presentación
75Acertijos
83Chistes
91Trabalenguas
103Juegos
116Glosario
118 Índice de escritores
122 Listado de ilustradores
Presentación
Tu idioma es la casa de tu alma.
Ahí viven tus padres y tus abuelos.
En esa casa milenaria,
hogar de tus recuerdos,
permanece tu palabra.
Jorge Miguel Cocom Pech, escritor maya
Las historias surgen para ser contadas. Se cuenta lo que se ve o lo que
otros han contado. Hacedores de las Palabras son eso: historias tramadas
en el hilo del tiempo con palabras que tejen el testimonio escrito de un
legado cuyo valor es incalculable.
Los autores, los hacedores de las palabras, son niños indígenas de diversas regiones del país que, en sus lenguas, cuentan y con ello conservan la
herencia cultural que poseen: lo que viven, saben y ven.
La serie Hacedores de las Palabras consta de 18 títulos, cuyos temas son
las fiestas, los trabajos, los animales, las leyendas, frases y refranes conocidos en diversas comunidades del país. Los más de quinientos textos contenidos en estos libros fueron seleccionados en dos concursos que el Consejo
Nacional de Fomento Educativo promovió para reunir las voces de niños
hablantes de alguna lengua originaria: náhuatl, kiliwa, maya, chol, rarámuri,
zapoteco, tzotzil, mixteco, etcétera. Cada obra refleja, en la heterogeneidad
de sus lenguas, formas afines de interpretar el mundo.
Después de once años de su primera publicación, el Consejo ofrece ahora
(2012) una segunda edición de la serie para continuar el reconocimiento
a este invaluable trabajo. Como en la primera, se respetaron las formas de
expresión escrita que los hablantes originarios de las lenguas indígenas
consideraron adecuadas, así como las traducciones al español llevadas a
cabo, casi todas, por ellos mismos. Las ilustraciones que acompañan los
textos surgieron de los talleres de plástica organizados expresamente para
la primera edición de este material.
Sirva, pues, Hacedores de las Palabras como homenaje a todos los
mexicanos poseedores de la riqueza de una lengua originaria.
11
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
De las cosas que se cuentan…
En el Chilam Balam, antiguo libro sagrado de los mayas, aparecen acertijos en
lenguaje de zuyuá, que es lenguaje oculto: “Traedme el sol, hijos míos, para
tenerlo en mi plato”; “Hijo mío, tráeme la claridad que alumbra el Petén”. Lo
que pedían eran huevos y miel. Hoy en día, como entre los mayas antiguos, las
adivinanzas no son sólo juego de niños o asunto de conversación común y corriente, también en velorios y ceremonias se dicen adivinanzas y acertijos como
palabras importantes.
Siempre han existido los escondites verbales, donde se dice el nombre de
las cosas cambiándolo. A veces, las adivinanzas esconden y muestran un objeto, el sonido de las palabras, una manera de conocer las cosas. Las hemos agrupado por lengua; en maya son una parte importante de la vida de las palabras,
y muy abundantes. En todas las lenguas, muchas veces resultan imposibles de
adivinar a quienes no las conocen. Los acertijos —parientes cercanos de las
adivinanzas— son pruebas para hacer pensar.
¿Cómo traducir un trabalenguas sin que se nos trabe la lengua? Porque los
trabalenguas son sólo eso, casi nunca dicen nada: su tarea es hacer tropezar las
palabras, enredar y hacernos decir otra cosa. Por eso son difíciles y por eso hacen reír.
¿Qué cosa se dirá en estos trabalenguas en vez de lo que se iba a decir? No
lo sabemos sino cuando sabemos la lengua que ya sabemos.
Hasta aquí los juguetes son las frases y las palabras, pero hay otros juegos,
propios de las comunidades. Aunque en todos los lugares se jueguen trompo,
reata y matatenas, aquí en el libro tienen otro modo.
Los chistes sólo dan risa en la propia lengua, pero ahí les van unos que tal vez
les gusten a todos.
Refranes
16
Maya
Hacedores de las Palabras
L e ku jaanal chiiche’
ku jak’atik u yo’och.
Le maax ku yaalka’ab chiiche’
ku luubu de chinchinpoli’.
Le xkaax ma tu k’ay tu so’oy
jeel u k’ay tu jel so’oye.
Le ku chi’ich ch’ake’
ku ch’aku’ k’aab.
Le max ku chan
kuta cha’ampeele’
ku jach seetu kutaj.
17
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
El que come rápido se atraganta.
El que corre mucho cae de cabeza.
La gallina que no canta en
su gallinero canta en otro.
El que corta rápido corta
su mano.
El que se sienta despacito
se sentará duro.
18
Maya
Hacedores de las Palabras
I
sile’ chíika’an tu’ux ku máan.
Pa’ape’ je tu’uxake’ taan u t’aan.
Baache’ ma’atech u polóktá.
Jaaleje’ séeb u suukbesa’al.
Tsíimine’ mina’an u na’at.
Kéeje’ ma’atech u chukpachta’a men peek’.
19
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
L as babosas siempre dejan huella.
Al papán siempre se le ve graznando.
Las chachalacas nunca engordan.
Al tepezcuintle se le acostumbra fácilmente.
Los caballos no tienen entendimiento.
Al venado nunca lo alcanza el perro.
Adivinanzas
22
Maya
Hacedores de las Palabras
U pool jumpe oon,
u ni’ chúup yeetel juchpil sikil.
Weech
Na’a te, na’ate ba’ala’ paalen
kawili kila santixtik, ba’axe
ma’atan ú beytal amachik.
Chu’uk
23
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Su cabeza es un aguacate,
su nariz está llena de pepita molida.
El armadillo
Lo sientes,
lo ves,
no lo puedes agarrar.
El carbón
24
Maya
Hacedores de las Palabras
Yax k’ine’ tikin ka’anal
bey xa’an ya’anal
tí ja’ja’le’ ch’uul u chun.
Chamal
Ten k’axke’ ku bin
ken wachke’ mun bin.
Xa’ana’ab ke’wel
25
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
En una punta es época de sequía
y en la otra es época de lluvia.
El cigarro
Cuando está amarrada se va
y cuando se desata se queda.
La alpargata
26
Maya
Hacedores de las Palabras
Pantela’ lomtelo’.
Pantalón
Jump’eel jili’sum box
jilikbaj ti jump’éel noj bej.
Sakal
Chen tabin ken awil u
kum jo’oykep nonokam.
U muul bajl
27
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Escarba aquí, escarba allá.
Un pantalón
Una tira de soga negra
está en un camino.
Hormigas grandes
Sólo te vas cuando
ves su olla de flojo
embrocada.
La tuza
28
Maya
Hacedores de las Palabras
Naate’ naate’ baala’ paal
o’oxtu’ tsiimin ku kuchik
utu’ boox winik.
Xaamach
Naate’ nate’ baala’ paal
yaana’ k’aaxe chu’yukba
junpé’ xuux.
K’eyen
29
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
A divina, adivina, adivinador,
tres caballos cargan a un negro señor.
El comal
Adivina, adivina, adivinador,
debajo del monte está colgada
una avispa.
El posol
30
Maya
Hacedores de las Palabras
Na’ate, na’ate ba’alo’ paalen,
jach ya’abo’ob
chen jo’ob ku yoo
k’o’oto’ob táan xaamach.
Sikil
Na’ate, na’ate ba’alo’ paalen,
ye’eb u ye’eb u xiik’.
Turix
Na’ate, na’ate ba’alo’ paalen,
ja’ab yéetel ja’ab
ku níi, kil u siibi kaan.
Uyi’ijnal
Na’ate, na’ate baalo’ paalen,
baak’ u ts’u baak u paach.
So’oy
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
oro u paach,
plata u ts’u,
u ts’oke’ chulúul.
Chi’
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
le ken tan bin ti’ junp’eel beje’
chen ken a wile’ ti’ xakakba’
juntúul bab.
K’ó’óch
31
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Adivina, adivinador,
millones de soldados
bailando en el comal.
Las pepitas
Adivina, adivinador,
tiene las alas sin color.
La libélula
Adivina, adivinador,
cada año se le cae el
cabello.
El elote
Adivina, adivinador,
por dentro es carne
y por fuera es huesos.
El gallinero
Adivina, adivinador,
es oro por fuera,
plata por dentro
y madera dura en el
centro.
El nanche
Adivina, adivinador,
cuando vas por el camino
ves de repente
un cangrejo.
Hurumbo
32
Maya
Hacedores de las Palabras
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
le ken k’uch kech ich a koole’
sak cheje’en.
K’u’um
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
le ken tan bin ti’
junp’eel beje’ chen ken a
wil u xooykech jontúul
x-princesa.
Peepen
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
le kan ak’abchajake’ tun muuts’
ichkech.
Kookay
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
ich k’iine’ ma’tech u cha’aba’ u
joo k’ol mamatsil.
Uj
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
le ken xi’ike’ na’a’ le
kan suunaké wi’i.
Chuuj
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
cho’oy taani, paax
tambor u chuumuk, ch’uuy
sooskil u ts’ook.
Ts’iimin
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
a jujonp’eel ja’abil
ku kajta’ ti’ pak’inaj.
Tuut’
Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen,
le kan xiike’ x-kaax,
le kan suunake’ t’eel.
Saay
33
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Adivina, adivinador,
cuando llegas a tu milpa
lo ves regado en el suelo
de color tan blanco.
La calabaza
Adivina, adivinador,
caminas por el camino
y de repente cruza a tu lado
una princesa.
La mariposa
Adivina, adivinador,
te hace ojitos
cuando llega la noche.
La luciérnaga
Adivina, adivinador,
de día no dejan salir
a nuestra mamá.
La luna
Adivina, adivinador,
cuando se va está lleno
y cuando regresa tiene
hambre.
El calabazo
Adivina, adivinador,
por delante es una cubeta
por en medio es un tambo,
y por detrás una soga
deshilachada.
El caballo
Adivina, adivinador,
cada año vive en casa
de material.
El loro
Adivina, adivinador,
cuando sale es gallina
y cuando regresa es gallo.
Hormiga arriera
34
Maya
Hacedores de las Palabras
Na’ate, na’ate ba’aló paalen
tan wik pero man
machik ban tun.
Awoochel
Na’ate, na’ate ba’aló paalen
tu nak’ ku janal
tu si’ine’ kuta’.
Cepillo
Na’ate, na’ate ba’aló paalen
le’en ki rayo siijt’in kimuuch.
Lu xeet’el che’
Na’ate, na’ate ba’aló paalen
tan techi’
tan tenj’.
A ch’ik a wik’
35
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
A divina, adivinador,
lo ves
y no lo puedes tocar.
Tu sombra
Adivina, adivinador,
come con la barriga
y hace caca con su espalda.
El cepillo
Adivina, adivinador,
dice ¡brooom! el rayo,
y el sapo salta.
La astilla
Adivina, adivinador,
lo estás haciendo,
lo estoy haciendo.
Respirar
36
Maya
Hacedores de las Palabras
Na’ate, na’ate ba’ale’ paalen
ja’abu yéetel ja’ab
kúulpach beech k’a’
¿baax túun?
Jooch
Na’ate na’ate ba’ale’ paalen
chiin chiin jo’ol yaanik
¿baax túun?
Jáas
37
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
A divina, adivina, adivinador,
levanto hacia atrás la mano cada año.
La cosecha
Adivina, adivina, adivinador,
de cabeza está siempre y quién es.
El plátano
38
Maya
Hacedores de las Palabras
Ka japik u chi’ ka
jo’osik u yaak’e
ka jaantik.
Sikil
Ka mekik’
ma’ tu mach kech.
Ka ts’u’utsik
Ma tu ts’uuts kech.
P’uul yetel chuuj
Chen tabin
chen tabin
tux yan tuunchoob
teloo ku ka k’uchaeec
siitoob junpe
mejen tsekle tun
boxoob sitmejen boxoo’o bi.
Chile maax
Chen taj bin a
wiilik kuumo’ob
te beejoob.
U najilo’ob le bajo
K’uj’ tu mentaj
Ju p’elí to’oee’ tek
mentaj ka’a p’elí’.
Luch
Kin metik
Ka mentik.
Wene
Ti un p’e’ choco
Tuunche’ yan ya’ab
mejen palal oob
tu siit’o’obi’ ba’axí.
Samach yetel sikil
Tan ki’ne k’atak’baj
A kaabej wa’lakba.
Candado
39
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Le abres la boca,
le sacas la lengua
y la comes.
La pepita
Lo abrazas,
pero no te toca.
Lo besas,
pero no te besa.
El cántaro y el calabazo
Sólo estás yendo
a un lugar donde hay piedras,
y allí brincan los negritos.
Chile maax
Sólo estás yendo
y ves ollas en el camino.
Casas de la tuza
Dios hizo uno, nosotros dos.
La jícara
Lo hago yo, tú también.
Dormir
En una piedra caliente
muchos niños brincan.
El comal y las pepitas
De día está acostado
de noche parado.
El candado
40
Maya
Hacedores de las Palabras
K’an u pach wolis, yanu
t’somi yan xanu jall banii.
Coco
41
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Amarillo por fuera y redondo,
tiene seso y tiene agua.
El coco
42
Maya
Hacedores de las Palabras
¿Náate baale paalale’ex
baale paalale’ex lajun waxak’ u
yóok k’sin ba’ax?
Wakax
Náate, naata baale
paalale’ex ka’ana ku siji chen
paalale ka wilik u
yét ichi la pool.
Koko
Náate, náata’ baale paalale’ex
baale paalale’ex
kan áak’abchajke wi’ij
yichajke ku
chen sasake’ na’aj.
Xanab
Náate, naata baale paalale’ex
ba’ax u tuuch lu’um.
I’is
43
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Adivina, adivina, niño,
dieciséis patas tiene el diablo.
El ganado
Adivina, adivina, niño,
nace en la mata
y al madurar le quitan el pelo
y así, de tu cabeza ves el gemelo.
El coco
Adivina, adivina, niño,
cuando es de noche le da hambre
y de día está lleno.
Los zapatos
Adivina, adivina, niño,
cómo se llama el ombligo
de la tierra.
El camote
44
Zoque
Hacedores de las Palabras
Tza’ misstu ü
tyre’ tyre’
ñumakabü’is
y u’y’ji issi.
Maba’shi
45
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
¿Qué es, qué es
que te lleva y no lo ves?
El sueño
46
Tzeltal
Hacedores de las Palabras
Yax tal ta ajnimal
ya ts’ub te nichim
ya xlok’ ta ajnimal.
Tsunun
Ya x-ok’ ta balumilal
ya x-ok’ tayot, ya xmukot.
Te winik
47
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Viene corriendo,
chupa las flores
y sale huyendo.
El colibrí
Nació llorando,
lo entierran llorando.
El hombre
48
Amuzgo
Hacedores de las Palabras
W’aa cwii jo’ w’aa cwii ta
xquee’ na waa cwii tsuee’ jó cwii
‘luii ntsaá chom ndó majó
nñjom ijo tsoon ts’om tsueé nñe’.
Ndyoo ts’an kioo’ tseinom ts’an
ndo tsaa ts’an
M’an kwii tsan nñe meii’ jdyee
makuaa saa meixjen xuee
katooñe.
Kotom
49
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
En un lugar está un cerro,
encima del cerro está un hoyo,
de allí sale lumbre
y allí mismo hay una piedritas blancas.
La boca, los dientes, la lengua
Come mucho
y no se llena.
El cotón
50
Amuzgo
Hacedores de las Palabras
Kwí tsoxioo na malichuu
ndei’ n’om nakíí.
Ts’kin
Ja kichjolo ndoo’ tseilo
saa ntsit’io ú.
Ts’a’ kachí
Na xuee na tsjom ja winkío
maki a ja xuentanla.
Tossu
51
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Un señor que tiene
los dientes por dentro.
La calabaza
Soy chiquito y redondo
pero te hago llorar.
El chile piquín
De día y de noche
estoy boca abajo
y aunque me duela
yo no me rajo.
El metate
52
Náhuatl
Hacedores de las Palabras
I
pan se kolalko
umpon nemi se konetl
kimamajtika
se itsotsokoltsin.
Kuapaya
I pan se tlajko tlaixtle
se tatatsin kitlapojtika
y amatlapoual.
Koxixiyotl
Nochipa sankuel
iyajyakak poposkatika.
Tlalchikihuitl
Se ueuentsin
tlalnemiyan huihuiyokatika.
Se miston
Se lamajtsin nochipa
kixinia itotopoch.
Nojpajlitl
Se tlakatsintle nemi ipan
tepetl san pa
momatlajkaltika.
Kuahuitl
53
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Está en el corralito
un niño cargando su cantarito.
La papaya
En medio del cerro
un viejito abre su libro.
Árbol que tiene pellejo, coxixiyotl
Siempre de su manita
le sale un moquito.
Tlalchiquicuite
Un viejo con escalofrío.
El gato
Una viejita que siempre tira
sus tostadas.
El nopal
Un señor que está en el
cerro moviendo las manos.
Un árbol, cuahuitl
54
Náhuatl
Hacedores de las Palabras
Kiiljuiya istakatijketl,
kema tiya milaj
tij pantia nochipa
moseuiya kuatipaj
uan tech pajkaita.
Papaj
Tonaya kisa
tonaya tikita
kemaj tinejnemi
yaui to ika.
To akauil
Tech mamajtia
uan amo ya totata
tamokuitauiya uan amo kite
kiuiya teposti,
pánpaj san ka ikamak
temajmatiya.
Chichi
Ne takame kimama
To auiua kitekiuiya nochipa
kemaj yaui tapaka
ika mo paleuiya.
Chikiuitl
Kioliniya kuatini
uejka nejnemi
amo tikita
yon tij pantiya.
Ajakatl
Kema ti nejnemi, nejnemi
amo kionilaya ajakatl
uan tikijta se
kuatochi uetskatok.
Meestli
Kipiya itentso uan
amo ya takat
kipiya ikakauayo uan
amo ya koxuali kisa
tayoua uan tonaya
istok kampa
takakauaxka.
Akamayi
Kimaka tlakauisti uan amo kikua
uala seyok uan kikualilia.
Pulato
Ika yaya tiistoke
taj amo kitalijtoskiya
tayauias tlatipa.
Tonati
55
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Le dicen mentiroso o hablador.
Cuando vas a la milpa siempre lo
encuentras: se sienta en los árboles
y comienza a gritar.
El papán
Sale de día
y de día la vemos,
cuando caminamos
va detrás de nosotros.
La sombra
Nos asusta
sin ser nuestro padre,
cuida sin tener arma,
porque sólo con su boca
a todos espanta.
El perro
Los señores lo cargan,
las señoras lo usan,
con ellos se ayudan
a lavar nixtamal.
El chiquihuite
Cuando caminas, camina.
Si te detienes se queda quieta,
no la mueve el viento
y le vemos un conejo riendo.
La luna
Le dan comida, no la come
llega otro y allí la come.
El plato
Con él vemos,
por él existimos,
sin él estuviera
el mundo oscuro.
El sol
Mueve los árboles,
camina lejos,
nunca lo vemos
ni lo encontramos.
El viento
Tiene barba
sin ser hombre,
tiene cáscara
y no es tortuga.
Sale de noche,
y de día está en
su cueva.
La acamaya
56
Zapoteco del Istmo
Hacedores de las Palabras
R
uxhon casi beel
Ne robi’buu casi ti’ lexhu.
Guiitu
C
orre como culebra,
se sienta como un conejo.
La calabaza
58
Tlapaneco
Hacedores de las Palabras
Nguá na maxa tsudú,
nguána skuni tsu du,’
maxa aún,
jama gida itsú
tsáa najúún thaya.
Xdudií
59
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
A veces me encuentro verde,
a veces me encuentro negro,
adentro soy verde
y tengo una bolita.
El aguacate
60
Náhuatl
Hacedores de las Palabras
Yakatzol keh boton
tla tik neki ma
nimitz palewis titekipanoz
nimitz tlanetia.
Pitzotl
Ze papalotzintli
kiwika ze
akoxa ixko.
Witzikitl
Nikpia nakaztli
nikpia kamantl
iwan amo nikpia
tlanmeh kampa
kema ni tlateki.
Teherez
Itech ehekatl
kikahti iohwi.
Tepozpapalotl
Ome amame mokuilpac howa
iwan mexme chikawake tlen
tzikuiniz.
Tochin
61
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Nariz de botón,
si quieres ayuda
para trabajar,
te lo presto.
El marrano
Un avioncito
con una aguja en la frente.
El chupamirto
Tengo orejas,
tengo boca,
y sin tener dientes
te corto.
Las tijeras
En el aire
va dejando su camino.
El avión
Dos hojas
que se doblan,
patas fuertes para correr
y una bolita de lana.
El conejo
62
Tzeltal
Hacedores de las Palabras
Ma’ ba staj snajtil te
kristiano ja’uk’ bal te mu’kul te
wak’ax, wen tut
te hay-a bayuk ya xbajat.
Ta toyem kinal
ya ya’bat a wixel,
bi mayuk a wiloj
o bi ma xanabey sba.
Bintia-a.
Ja’te bats’
63
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
No alcanza tamaño de cristiano,
tampoco tamaño de vaca,
es muy chiquito
pero está dondequiera que vas.
En la montaña alta
te da miedo,
si es que nunca lo has visto
o si no lo conocés.
¿Qué es?
El saraguato
64
Tzeltal
Hacedores de las Palabras
Ta yutil hay jun chambalam
ma’yuk yok
binti-a.
Te puy
Ta ja’ hay chambalam
bi yaka tsak ya sti’at.
Te nep’
Jum chambalam wen tut
k’ujul spat
slok’ ta yut ja’mal,
x-och ta yut ja’,
bin ora ya ka tsak
ya sk’e te sjol
binti-a.
X-kok
65
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Por dentro hay un animal
pero no tiene patas
¿qué es?
El caracol
En el agua hay un animal
que si lo agarrás te va a morder.
El cangrejo
Un animal muy pequeño
y jorobado,
sale del monte,
entra en el agua:
cuando lo agarrás
guarda la cabeza,
¿qué es?
La tortuga
66
Tzeltal
Hacedores de las Palabras
Ta lum k’inal kolemon
ta skoltayel yu’un ja’
chi’ ya smak’inonik pisil ora
ya xot’onik bin ora takin
yo’ tanik ya stukinom te
nichanile tik.
Te wale’
Najt ta schikin
xwilon ta aketik
bin ora ya snotson te ts’i’
ya jna’ba ta ye’tal ak,
ma’ba stajon
ya jmulan te ak.
Te t’ul
67
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
En el suelo he crecido
con la ayuda del agua,
me mantienen siempre dulce,
me cortan cuando tienen sed,
me usan los hijitos
para el techo de la casa.
La caña
Largo de orejas
brinco en los zacates,
cuando me persigue el perro
me escondo abajo del zacate,
no me encuentra,
me gusta el zacate.
El conejo
68
Tzotzil
Hacedores de las Palabras
Li ch-ochike ta sjamik li
ch-lokike tas makik li buch’u
muxal k’usi ja’e chkom ta pana
k’usi já.
Ti’na
69
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Cuando entran me abren,
cuando salen me cierran,
y si no lo adivinás
te quedás fuera.
La puerta
70
Zoque
Hacedores de las Palabras
Pobya y jañüirü kioso
tü yüjpüba y janü irü kiü
tüjtspa y jinde tumü tanü.
Te’ jojpajk
Maka te’ ta’nüomoram,
kütpa dxamdomoram
y jynam nüjme
jomimgue’.
Te’ nü’
Ke tyajpa metsa kuyj
kujkuenomo a’tzy dxüeram
y perejoram te tyübdam,
parejoram te pyoktam.
Te pan niby y te’ kastaña
71
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Corre y no tiene pies,
se ensucia y no tiene manos,
se seca y no es una planta.
El arroyo
Va por los campos,
cruza montañas,
nunca nos dice
“hasta mañana”.
El río
Parecen gemelos
o medios hermanos,
iguales las frutas
iguales las matas.
El pan de mata y la castaña
72
Totonaco
Hacedores de las Palabras
Xla xtajat kgai uwa,
xa tukunán na chuna,
xli hakgama chu
makgtum kgama
chu lakgwilha ta kawat nachuna.
¿Tuku?
Wa haxil
Akgtsu, tsutsokgo
xpulakgni akgtiy laxtum,
tu ixtapa tumin.
¿Tuku?
Wa kapen
73
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
De baboso tiene mucho,
de espinoso también,
de sabroso, es muy sabroso
revuelto con huevo, también.
¿Qué es?
El nopal
Chiquito y rojito,
dentro dos cuatitos,
que valen un dinerito.
¿Qué es?
El café
Acertijos
76
Chatino
Hacedores de las Palabras
Ska mbare inku lo’om’bare.
—¿Ni ra inguila’a shkue?
Lo no ndte skuein.
—Bicha ka sna tsaan.
¿Ni tsaan nguila?
Rii ’ni i’
77
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Un compadre le preguntó a su compadre:
—¿Cuándo llegó?
Y que le contesta:
—Pasado mañana va a tener tres días.
¿Qué día llegó?
Llegó hoy
78
Maya
Hacedores de las Palabras
B áaxten ku yokol le
peek’ te u hotoch yum k’uj’.
Tumen jek’a
79
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
¿Por qué entra un
perro a la iglesia?
Porque está abierta
80
Amuzgo
Hacedores de las Palabras
M’an tii wero nequio tii nton.
Cwii luee tii wero nomdya tii nton:
—kjaa tsá tuée ts’cuan neequio tso njdaa.
Cwii luee tii nton:
—jaaya jlanoo ya ñeequio o’
mein nnam ijooná o lué.
Cwentoo tsco chjon ñeequio nda
81
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Están unos güeros con unos negros.
Le dicen los güeros a los negros:
—Vamos a nadar en las olas del río.
Dicen los negros:
—Nosotros bailamos con ustedes,
aunque sean las olas o los agujeros.
Los chepiles y los frijoles
Chistes
84
Maya
Hacedores de las Palabras
Jump’eel k’íine juntúul
ka’alane wálak’ba ti jump’e’el
tuuk’ bej. Naichile kaj chik’pa
juntúul kalan kaj tu talu
chuukik juntúul j-ook’ool, le
kaj k’uuch tuux yaan le chan
kaalano ka tu k’aatajti:
—¿Má ta wilaj máax k’eech te
tuuk’ bejá?
—Le chan kaalano ka tu
nuuk’taje -kaj k’uuchene
—k’eek’eechanilie ¡iiip!
85
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
C ierto día un borrachito se encontraba parado en una esquina. Por
allá venía un policía persiguiendo a un malhechor. Al llegar donde estaba el borrachito, el policía le pregunta:
—Señor, ¿no vio quién dobló la esquina?
A lo que el borrachito contesta:
—No, señor, cuando llegué ya estaba doblada.
86
Huichol
Hacedores de las Palabras
Metst meripaitt tiniuytni rrebiti
niuyeikakaitini cajau enati rebitt kojaunierett
rebitt caja mamatt kaitt japupuruti kaitt
mukajau ena nuta ytn neurrei jucaiba be pa
kurarikita kabayusirri mukajau niere niuta ytni
yu ibama tiniwarutajtabe puyuri juma bepa?
u be unaut sarriarrimett mukaja mamattka
niutayuni niwuarujayeba niwuaruja yeba ena
nenan tiyerumiki.
87
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Eran una vez un sordo, un ciego y un mocho. Dice el sordo:
—Oi’, por allá se oyen unos tropeles de caballos.
Dice el ciego:
—Mira, de veras, allá vienen corriendo.
Y dice el mocho:
—Déjenlos, déjenlos, aquí me les monto.
88
Maya
Hacedores de las Palabras
Jump’e tene’ u tuul elefante
yéetel u tuul chan t’u’ut’
áalati’o ka ba’atenako’ ka
pájlajtabi le chan t’u’uto’o ti
bin peke te kayeo’ ka man u
tuul chan máake ka tu cha’j le
máako’ ka tu k’ala ti jump’e
chan nu’up ka sunaj tu yoole’
tu yaalaje’: min tin toopa le
elefante tak karsel bisaben.
89
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Un día les dijeron a un elefante y a un lorito
que tenían que pelearse. Y que le da un manotazo el elefante al lorito, que llegó hasta
media calle. Y un señor pasaba y lo recogió y
lo encerró en una jaula.
Cuando despertó el lorito, dijo:
—Creo que le gané al elefante, porque
hasta me llevaron a la cárcel.
Trabalenguas
92
Maya
Hacedores de las Palabras
Xeen a ch’a’ le ts’ono’
ka’ ts’o’ohke le ch’omo’
ku lúubul le ts’ono’
ka chaik le ch’omo’ kapulik le
ts’ono’ ka pulik le ch’omo’.
Ka pulik le ch’omo’,
ka pulik le ts’ono’
ka chak le ch’omo’.
Ku lúubul le ts’ono’
ka pulik le ch’omo’
xen a ch’a’ le ts’ono’.
93
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
A nda a buscar el rifle
y le tiras al zopilote.
Cae el rifle
y agarras el zopilote.
Tira el rifle
y tiras el zopilote.
Tiras el zopilote,
tiras el rifle
y agarras el zopilote.
Cae el rifle
y tiras el zopilote,
y vas a buscar el rifle.
94
Náhuatl
Hacedores de las Palabras
Se chili chichiltik chilkostik
ne katli san chichiltik uan axchilkostik
axkan chili nelia
pampa ne katli chili nelia
nelia chili chichiltik chilkostik.
Se tlatsotsonketl tlatsotsona tlatsotsonali
katli kitsotsona tlatsotsonali
uan kuali tlatsotsonali kikixtia.
kuali tlatsoysonketl tlatsotsona.
Nanimouatsa kemaj tona
kemaj axtona kenke nimouatsas
sintla kemaj axtona nanimouatsa
kenke kemaj tona axnimouatsas.
95
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Un chile rojo anaranjado
que nada más es rojo y no anaranjado
no es chile, ¿cierto?
porque aquel que es chile cierto
es chile anaranjado, ¿cierto?
Un músico toca música,
aquél toca música
y saca muy buena música
el músico que toca música.
Yo me seco cuando hace sol.
Cuando no hace sol,
¿por qué me voy a secar?
Si cuando no hace sol me seco,
¿por qué cuando hace sol no me habría de secar?
96
Tlapaneco
Hacedores de las Palabras
Koko kukú
Ku’ ko
Riga koko gukú
Koko gukú riga,
Gúkú koko riga y tra
Ri naxngro’oo rejunlo,
Xiñú’ xi’ñú ni’ khuu xiyú,
Xi yú ni’ khuu niñun xiñú’
Ni khúu, xiyó adg xiño
Ni khuu xiñu’ xinu’ xiyú.
Ri naxngro’ regunlu
Xi da, naxkoo xina,
Xina naxkoo xida nixina
Naxkoo xina xida.
Ri naxngro’ regunlo
Ño’ oon,
Xtáa ño’oo maxaa,
Xtáa ño on majga,
Xtáa ño on skunii,
Xtáa ño on mujmii!
Xtáa tsi mixttii,
Náá tsi xtaa ná.
Xtáa ikaan na.
97
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
A hí coco duro
coco duro ahí
duro coco ahí.
Abuela, abuela.
Le picó un alacrán,
alacrán le picó a mi tía abuela
le picó un alacrán a mi tía abuela
le picó, abuela, el alacrán.
La araña y el carpintero,
carpintero está correteando
correteando a la araña
el carpintero
correteando a la araña
el carpintero.
Pájaro verde
verde pájaro,
pájaro rojo
rojo pájaro,
pájaro amarillo
amarillo pájaro,
pájaro pinto
pinto pájaro.
98
Tzeltal
Hacedores de las Palabras
Jts’un chenek’ sok jbankil,
te jbankil ya sts’un chenek,’
chenek’ ya sts’un te jbankil.
Ahiay’ik jmololab, ya xba ts’un chenek’,
te me ma’yuk chenek’ ma xweotik,
te chenek ma xweotik
ya xlajotik ta winal.
99
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Siembro frijol con mi hermano,
mi hermano siembra frijol,
frijol siembra mi hermano.
Oigan amigos, voy a sembrar frijol,
si no hay frijol no comemos,
sin frijol no comemos
de hambre morimos.
100
Maya
Hacedores de las Palabras
Saku, Saku;
Saku tseem ch’oom
Saku ts’o’ome ch’úuy
Saku tsuuke ch’oom.
Saku tsuuke ch’úuy
Saku ts’o’ome ch’oom
Saku tseem ch’uuy.
101
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Blanco es, blanco es,
blanco es el pecho del zopilote.
Blanco es el seso del gavilán.
Blanco es el buche del zopilote.
Blanco es el buche del gavilán.
Blanco es el seso del zopilote.
Blanco es el pecho del gavilán.
Juegos
104
Yo’o ka’anti
Mixteco
Hacedores de las Palabras
Ñuu yu’u kava’an yo’o
ka’anti, takoa nuaña uu ta’an
ka’antia, ntain ka’an ntu’u xa’a
yo’o kanti.
Takua io nuu kava’a xi’in ñuu
xin yo’o io ve’o, io ta’an chua
fdi yu’a nki yuku nkisas nuni.
105
En mi comunidad hacen el mecate trona-
dor, y cuando lo giramos dos veces y lo jalamos, truena. Por eso lo llamamos mecate
tronador.
Si no tienes uno, hazlo con palma o con un
mecate de tu casa. También sirve para asustar
a los animales que se comen el maíz.
Mecate tronador
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
106
Mixteco
Tii-a
Hacedores de las Palabras
Nixi kusiko: ñaa ku’achi ntu
tútú u’vi u’vi na sa tutu oko
par yuu i kuachi ta’a iio antiu
kumiyuu oko par yuu ka chi
ndaa saka-nu yuu iisukua chi
tiin yuu titsi.
Nda’u takua inkai ngunia nia
kuachi háa ko mi yuudaka- tuú
inkaína nda kunian chii’n ntaú
inkai atu inkabaa puunda
kuniahuchii tai inka yuu naki
tsago kusiko tatuko inka ña’a
kuacha naa ru.
Naa kua chi na’a tsi-siki naa
skantá yuu chiku chï ña kua chi
nakanta yuutsi ni ñuu ñaa sa’a
listu gu ñao tiiun yuu nuú
ndakiin yuu ñaa skantú te kua
ma yei barintu ñuvi nta tuu
ñaa kua chi ni staa - nu ia kitsa
in ka tuki ñaa kua ch’u ñaa
eisika ii ñaa luu sakanar ñaa
ndii yuu satutu.
107
Los niños se juntan de dos en dos. Juntan veinte pares de pie-
dritas cada uno. En cuanto tienen sus veinte pares de
piedritas las juntan, las revuelven y un niño toma
una piedrita: la esconde en una de sus manos sin
que el otro se dé cuenta.
El niño que tiene la piedrita pregunta
al otro, para que adivine en cuál mano
la tiene. Si el otro niño adivina en cuál
mano está la piedrita, él empieza el
juego; si no, comienza el que la tiene
en la mano.
El juego es que el niño que comienza avienta arriba la piedra
chiquita y al aventarla debe ponerse muy listo para agarrar una
piedra del montón que juntaron
y vuelve a agarrar la que aventó
hacia arriba sin que se le caiga;
porque, si no, pierde el turno.
Si perdió, sigue el otro hasta
que pierde el turno. Se termina
el juego cuando gana el que
tiene más piedritas.
Matatena
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
108
Kuen toro
Mixteco
Hacedores de las Palabras
Kasdiki yo’o kun kadiki kuan
kuachi.
Ntia’a tiko ntkuachi naka ku’u
toro na’a kanut.
Ku’u kasao kadikio ku’u daokan
nkuachiño.
Ka’a sa’a karchi ntya’o ñua.
Ku’u ka’a saot ntao tierti ku
tan kanutño kan kaor kun
kande toro kun kadiki nakuali.
Ta’a nan takues tana, ka’a diki
kintos.
Tan ya’a ndis kanusti kun tio’o
sa’a dikis kun kadiki sa’a tikos.
109
Este juego es para muchos niños. Entre todos eligen un
compañero que va a ser el toro, y el resto de los niños lo
van a saltar.
El juego empieza cuando los demás empiezan a cantar
música de banda de la comunidad. Empiezan a brincar
sobre el toro y, si el que lo monta cae, el toro gana.
También pueden jugar los chiquitos,
pero que no se lastimen; no
deben jugar feo. Cuando
todos pasan a montar al
toro, termina el juego.
Se puede repetir las veces que se quiera.
El juego del torito
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
110
Ndut koo
Cuicateco
Hacedores de las Palabras
Dutu ndut koo chin
ama ño’o cha’ta, to’yata,
cha’ta bindoo kando’ ama
me chete ne snu
nduti’ñee me tochi ndó
ïyu abril ne jinda’a me
jindo’o nduti ñee; ïyu ne
gue’ti nduti ñe’e, me
idichi’ba chi idu’uchi
chikaya.
Jineu ño’o l’i, ñee ndacha
sentímetru ñee nduku
ama i’ba ñee ama
metru, nduku ama
ji’yu-li, ñee ju’u centíme
chi eno me ubi centíme
cni che’no.
Díñu i’ba me no ama
j’iyu me kuinmi kua’ku
i’da’mi no ño’o l’i, me
kuinmin kando’u jíyu
nduku i’ba me a kangoo
ndee ndut koo.
111
Las chicharras tienen una mata muy gruesa, hojas espi-
nosas. En medio le salen unas bolas y dentro tienen unas
semillas.
Cuando llega el mes de abril, se rajan y todo se cae; las
ardillas se comen las semillas y también se puede jugar.
Se les pone un palito como de siete centímetros y un
pabilo de un metro con un carricito.
Se ensarta el pabilo en el carricito y luego se envuelve
el pabilo en el palito. Se jala el carricito con el pabilo y la
chicharra empieza a bailar.
Bailar chicharras
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
112
Mixteco
Kadadikis x’i churrion
Hacedores de las Palabras
Antâs x’ churrion nu yuku,
kua’a xikitis ñu luchis yaku oko
kuia menga xa kathuasnda yau
kua’as ngake’es nde yuku
katnu te kakidas machukaris
xi’i maxu yutnu, tedakes nu
ndute, natetyu una, uxi’u ndu
despues ngande nda’a yau,
ndakatero ba’a, t vo
nungandinde xa xichi nda nde
ba’a y tena kidas kahuas yo’o
xa ku yo’o xa metro y mediu,
dua kahuas churrion kadadikis
juegú ya’a naniguerra chi
kades kida kuenta xa katnuxi
kida kuentas xa tus guerra xa
rexolución mexicanâ kidas
azañâs menga xadadi kisi dichi
iyo vitnakida superais menga
xa katdes churrion un xuko ku
importante vitna tne xi’i
takakidatnius.
113
Se juega en el campo siempre, con
los ganados.
Hace veinte años se tenía que sacar ixtle del maguey del monte y machucarlo con una maceta de madera.
Se echa al pozo del agua de ocho a
doce días, para que se pudra.
Después de que la penca machucada se pudrió, hay que lavarla bien y
ponerla a secar al sol. Ya bien seca,
se tuerce el mecate y se teje como
chicote.
Para hacerlo se usan ocho mecates de a metro y medio, para poder
tejerlo y así hacer el chicote.
En ese tiempo se jugaba como en
las guerras, que se nombraban truenos. Sonaba como trueno de arma o
misiles, ya que los antepasados nos
contaron de las guerras de antes, la
Conquista, la Revolución Mexicana
que sucedió en 1910. De allí la juventud se ha superado en hacer pequeñas hazañas y para hacer sus juegos
en el campo.
El chicote es un látigo muy especial y muy importante para que los
jóvenes de hoy no lo dejen, ya que
con el ixtle se pueden hacer otros trabajos más.
El juego de los chicotes
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Glosario
Acamaya
Calabazo
Chachalaca
Chile maax
Chiquihuite
Cotón
Embrocada
Hurumbo
Pan de mata
Papán
Pozol, posol
Saraguato
Tepezcuintle
Tlalchiquicuite
Langosta de río, langostino, chacal.
Bule, guaje con boca estrecha y base redonda.
Ave que no cesa de gritar.
Apócope de maaxech, que significa “eres”.
Canasto hecho de bejuco o carrizo y que se usa para lavar
el nixtamal.
Saco de lana que usan los hombres en Chiapas y cubre
hasta media pierna.
Un objeto puesto con la apertura boca abajo.
Planta parecida a la papaya que da una fruta no comestible.
Es un fruto que se parece a la castaña.
Ave parecida al cuervo.
Masa de nixtamal martajada que se disuelve en agua y se
bate. Comida que llevan al campo en el sur de México.
Mono aullador, a veces la palabra incluye a otros monos.
Animal del tamaño de un conejo, sin cola. Ataca gallineros
y se defiende muy bien de los perros.
Olla agujerada para lavar y colar el nixtamal.
Índice de escritores
16
José Alfredo Dzul Uicab,
11 años, maya, Yokdzonot-Hu,
Yaxcabá, Yucatán.
34
Gaspar Dzul Chablé,
14 años, maya, Yaxchechal, Felipe
Carrillo Puerto, Quintana Roo.
18
Manuel de Jesús Tun Tuz,
12 años, maya, Kankabchén Tepich,
Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.
36
María Luisa Puc Che,
15 años, maya, Dzaptún, Felipe
Carrillo Puerto, Quintana Roo.
22
Eduardo Pool Uu,
15 años, maya, San José,
Chemax, Yucatán.
38
Saúl Yam Kituc,
10 años, maya, Pocoboch,
Tekax, Yucatán.
24
Flavio Caamal Chablé,
13 años, maya, San Demetrio Pom,
Yaxcabá, Yucatán.
40
Justo Vidal Ek Ek,
13 años, maya, San Pedro,
Tahdziú, Yucatán
26
Diego Abraham Ku Canché,
11 años, maya, Pocoboch,
Tekax, Yucatán.
42
Alicia Balam Tuyu, 11 años, maya,
Chiople, Valladolid, Yucatán.
44
Isabel González Ramírez,
12 años, zoque, Ejido las Brujas,
Las Choapas, Veracruz.
46
Alberto Luna Pérez,
14 años, tzeltal, Jakujá,
Tila, Chiapas.
48
Marcelino García López,
14 años, amuzgo, Cruz de Piedra
Blanca, Xochistlahuaca, Guerrero.
28
30
32
José Alfredo Dzul Uicab,
11 años, maya, Yokdzonot-Hu,
Yaxcabá, Yucatán.
Faustino Caamal Tun,
13 años, maya, Chan Chen Chuc,
Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.
Carlos Chan Pat,
17 años, maya, Noh Can Cab, Felipe
Carrillo Puerto, Quintana Roo.
64
Sebastián Gómez Vázquez,
10 años, tzeltal, Paxilja Pachil,
Chilón, Chiapas.
66
Rosemberg Cruz Pérez,
12 años, tzeltal, Duraznal Santa Fé,
Chilón, Chiapas.
Informante: Arturo Pérez.
Josefina Hernández Hernández,
12 años, náhuatl, Huitzilinguito,
Orizatlán, Hidalgo.
68
Juan Núñez Hernández,
15 años, tzotzil, Santa Cruz Buena
Vista, Bochil, Chiapas.
56
Israel Jiménez López,
10 años, zapoteco del Istmo,
Chayotepec, Santa María
Guienagati, Oaxaca. Informante:
Rómulo Jiménez.
70
María Concepción Guzmán Díaz,
12 años, zoque, San Pascual Bailón,
Chapultenango, Chiapas.
Informante: Fredi Ramírez.
72
58
Teodorica Cruz Cristóbal,
9 años, tlapaneco, Llano de la
Parota, Acatepec, Guerrero.
Yolanda Vega Santiago,
11 años, totonaco, La Luna,
Comocuautla, Puebla.
76
60
Alicia Méndez Avelino,
14 años, náhuatl, Capoloma,
Soledad Atzompa, Veracruz.
Paulino Hernández Salinas,
9 años, chatino, San Miguel,
San Juan Lachao, Oaxaca.
78
62
Martín Cruz Pérez,
10 años, tzeltal, Campo Grande
Las Maravillas, Chilón, Chiapas.
Diego Abraham Ku Canché,
11 años, maya, Pocoboch,
Tekax, Yucatán.
50
Edith Reyes López,
14 años, amuzgo, Barrio Llano San
Pedro, Tlacoachistlahuaca, Guerrero.
Informante: Ramón López.
52
Paula Guzmán Tapia,
8 años, náhuatl, Cuaxilotitla,
Tlapa, Guerrero.
54
119
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
80
Marcelino García López,
14 años, amuzgo, Cruz de Piedra
Blanca, Xochistlahuaca, Guerrero.
100
Teófila Alamilla May,
8 años, maya, San Antonio, Felipe
Carrillo Puerto, Quintana Roo.
84
Serapio Cahuich Cuy,
10 años, maya, Xbilincoc,
Hecelchakán, Campeche.
104
Yo’o ka’anti
Iván Ortigoza López,
9 años, mixteco, Barrio Centro,
Tezoatlán, Oaxaca.
86
Virginio Hernández Carrillo,
13 años, huichol, Vado del Cora,
Santiago Ixcuintla, Nayarit.
106
Tii-a
Esperanza Magdalena Santos,
6 años, mixteco, Llano del Maguey,
San Juan Mixtepec, Oaxaca.
Informante: Félix Santos.
108
Kuen toro
Artemio Rodríguez Vázquez,
12 años, mixteco, Barrio Centro,
Tezoatlán, Oaxaca.
110
Ndut koo
Santiago Carbajal Carbajal,
14 años, cuicateco, Llano Grande,
Concepción Pápalo, Oaxaca.
112
Kadadikis x’i churrion
Santiago Cruz David,
9 años, mixteco, San José Zaragoza,
Santiago Tilantongo, Oaxaca.
Informante: Domitilo Santiago.
Traductor: Michael Gutiérrez.
88
92
Gaspar Dzul Chablé,
14 años, maya, Yaxchechal, Felipe
Carrillo Puerto, Quintana Roo.
94
Álvaro Merenciano Melo,
9 años, náhuatl, Rancho Nuevo,
Huejutla, Hidalgo.
96
Teodorica Cruz Cristóbal,
9 años, tlapaneco, Llano de la
Parota, Acatepec, Guerrero.
98
120
Saúl Yam Kituc,
10 años, maya, Pocoboch,
Tekax, Yucatán.
Jesús Gómez Hernández,
13 años, tzeltal, Duraznal Santa Fé,
Chilón, Chiapas.
Hacedores de las Palabras
121
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Listado de ilustradores
Adelina Fermín Gómez,
12 años, amuzgo, Cruz de Piedra Blanca,
Xochistlahuaca, Guerrero.
Carlos Martínez Martínez,
13 años, tének, Tantzajib,
Aquismón, San Luis Potosí
Albina Díaz de la Cruz,
13 años, huichol, El Cora, Tepic, Nayarit.
Delfino Zurita Cortés,
9 años, chatino, San Miguel,
San Juan Lachao, Oaxaca.
Álvaro Ramírez Ambrosio,
12 años, zapoteco de la Costa, Piedra
Cuache San Agustín Loxicha, Oaxaca.
Andrés Hernández Bautista,
11 años, tének, Chical de la Pila,
Ciudad Valles San Luis Potosí.
Armando Octavio Islava Meza,
11 años, kumiai, Juntas de Nejí,
Tecate, Baja California.
Bertha Angelina Cahuich Cahuich,
12 años, maya, Xbilincoc,
Hecelchakán Campeche.
Carlos Chan Pat,
17 años, maya, Noh Can Cab,
Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.
Efraín Tolentino Santos,
13 años, otomí, El Ojite,
Huehuetla, Hidalgo.
Eleutersa Noh Cen,
11 años, maya, Kankabchén km. 39,
Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.
Elías Ramos Cruz,
12 años, náhuatl, Colonia Lindavista,
Soledad Atzompa, Veracruz.
Enedina Hernández Santos,
11 años, mixteco alto, Montenegro,
Santiago Tilantongo, Oaxaca.
Estanislao Calixto Flores,
11 años, mazateco bajo, Sección Fabián
San Felipe, Jalapa de Díaz, Oaxaca.
Eusebio Sánchez Hernández,
12 años, chinanteco, Nuevo San Antonio,
San Juan Lalana, Oaxaca.
Iván Ortigoza López,
9 años, mixteco, Barrio Centro,
Yukuquimi, Oaxaca.
Fausto Cruz Cristóbal,
13 años, tlapaneco, Llano
de la Parota, Acatepec, Guerrero
Jairo Hernández Baltasar,
10 años, El Naranjal 2, Xilitla,
San Luis Potosí.
Feliciano Chuc Pat,
20 años, maya, Kankabchén Tepich,
Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.
Javier Alfonso Díaz Vargas,
6 años.
Felix Hernández Cardoso,
11 años; Vicente Hernández Cardoso,
12 años; Apolinar Gallardo Gutiérrez
10 años, (colectivo).
Flavio Caamal Chablée,
13 años, maya, San Demetrio Pom,
Yaxcabá, Yucatán.
Florencio Marcos Marcelo,
10 años, náhuatl, San Antonio,
Tamazunchale, San Luis Potosí.
Florentino Kantun Clu,
19 años, maya, Chunhuaymil,
Hopelchén, Campeche.
Javier Alfonso Ruiz Vargas,
10 años, mixe, Taller de Pintura Ayuujk
Tlahuitoltepec, Oaxaca.
Joel Juárez Meléndez,
12 años, zapoteco del Istmo,
Llano Coyul, Santiago Lachiguiri,
Oaxaca.
José Sarramango Méndez,
12 años, tzotzil, San José del Carmen,
Pantelhó, Chiapas.
Josefina Gómez Santis,
10 años, tzeltal, Barrio Altealjá,
Oxchuc, Chiapas.
123
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Josefina Hernández Hernández,
12 años, náhuatl, Huitzilinguito,
Orizatlán, Hidalgo.
Manuel Dircio Esteban,
12 años, tlapaneco, Llano de la Parota,
Acatepec, Guerrero.
Juan López Nuñez,
13 años, tzotzil, San Andrés
Chaquilhuam, Larráinzar, Chiapas.
Manuel Texco Vázquez,
14 años, totonaco de la Sierra,
Benito Juárez, Coyutla, Veracruz.
Justo Vidal Ek Ek,
13 años, maya, San Pedro,
Tahdziú, Yucatán.
Marcelo Ventura Ramírez,
11 años, mixteco, San Juan de la Lima,
Mesones Hidalgo, Oaxaca.
Karla Carolina Cahul Cen,
11 años, maya, Santa Isabel,
Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.
Marcelino García López,
14 años, amuzgo, Cruz de Piedra
Blanca, Xochistlahuaca, Guerrero.
Lucía Mukul Chan,
13 años, maya, Yokdzonot-Hu,
Yaxcabá, Yucatán.
Marcial Cruz Cruz,
13 años, zoque, Nuevo San Miguel,
Chiapas.
Lupita Gómez Sánchez,
11 años, tzeltal, Chenaljá,
Oxchuc, Chiapas.
María Concepción Guzmán Díaz,
12 años, zoque, San Pascual Bailón,
Chiapas.
Manuel de Jesús Tun Tuz,
12 años, maya, Kankabchén Tepich,
Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.
María Magdalena Hernández Reyes,
13 años, náhuatl, Xocoyo Tuzantla,
Tancanhuitz de Santos,
San Luis Potosí.
124
Hacedores de las Palabras
María Paulina Obispo Hernández,
13 años, tének, Tan-Tzajib, Aquismón,
San Luis Potosí.
Palemon Dircio Esteban,
13 años, tlapaneco, Llano de la Parota,
Acatepec, Guerrero.
María Teresa Texco Lorenzo,
13 años, totonaco, Catziquilín,
Coyutla, Veracruz.
Paulina Obispo Hernández,
13 años, tének, Tan-Tzajib,
Aquismón, San Luis Potosí.
Maricela Arroyo,
13 años, Michoacán
Paulino Esteban García,
11 años, náhuatl, Tencuix,
Cuetzalan, Puebla.
Marta Feria Solano,
11 años, mixteco, Cabacuaa,
Magdalena Peñasco, Oaxaca.
Pedro Soto Martínez,
10 años, mixteco, Rancho la Virgen,
Tlaxiaco, Oaxaca.
Matilde Cosme Hernández,
11 años, tének, Tan-Tzajib,
Aquismón, San Luis Potosí.
Pedro Vásquez Vásquez,
14 años, Los Magueyes.
Maximina Lara Ramos,
10 años, náhuatl, Tepetzalan,
Cuetzalan, Puebla.
Ramiro Sánchez Díaz,
13 años, tzotzil, La Colina,
Tecpatán, Chiapas.
Natalia Gómez Arias,
13 años, zoque, San Francisco Nanchital,
San José Chapultenango, Chiapas.
Ricardo González Vázquez,
13 años, tzotzil, Achiote Arriba,
Tecpatán, Chiapas.
125
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Rigoberto Alamilla Canul,
12 años, maya, San Felipe, Felipe
Carrillo Puerto, Quintana Roo.
Rigoberto Vásquez Torres,
9 años, José Vásquez, 12 años
Romualdo Dzul Uicab,
11 años, maya, Yokdzonot-Hu,
Yaxcabá, Yucatán.
Rosa Edith Aquino Villalobos,
12 años, zapoteco del Istmo,
Parada San Vicente Juchitán, Oaxaca.
Sabina Luis Vásquez,
13 años, zapoteco del Valle,
Rancho Maya, San Miguel
Tilquiapan, Oaxaca.
Santos López Ramírez,
11 años, popoluca-zoque,
El Gavilán, Veracruz.
126
Hacedores de las Palabras
Saúl Martínez Cardoza,
10 años, chinanteco,
José López Portillo,
San Juan Lalana, Oaxaca.
Teodoro Pérez Morales,
12 años, tének, Jagüey Cercado,
Aquismón San Luis Potosí.
Velina Ortiz Ortiz,
13 años, mixteco, Cabacuaa,
Magdalena Peñasco, Oaxaca.
Wendy Minerva Pech Ucán,
13 años, maya, Chunhuaymil,
Hopelchén, Campeche.
Refranes, adivinanzas,
acertijos, trabalenguas, juegos y chistes
Agua
Así soy yo
Campo y campesinos
Comida y recetas
Conejo y Coyote
Creencias, dolencias y remedios
Cuentos de animales
Cuentos de engaños, para hacer reír y fantásticos
De la cuna a la tumba en las comunidades
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes secretaría de
educación pública
Gigantes, duendes y salvajes
Historias de cuevas, culebras y diablos
Historias de espantos, seres que se transforman, tesoros
escondidos y matrimonios engañosos
Las comunidades. Fundación, historia, percances y festejos
Maíz
Oficios y ocupaciones
Orígenes y dueños. Por qué son así algunas cosas
del mundo y cómo otras suceden en el monte
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos
y chistes
Versos, arrullos y canciones
De las cosas
que se cuentan
secretaría de
educación pública

Documentos relacionados