estudios - Seminario Seminario de Lugo
Transcripción
estudios - Seminario Seminario de Lugo
LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO 47 (Vol. XXIII) LUGO, 2013 PORTADA: Figura metálica, composta de elementos náuticos. A modo de emblema, forma parte da fachada do Museo Provincial do Mar, da vila lucense de San Cibrao, concello de Cervo. Esta institución cultural, fundada en 1969 por Manuel Rivera Casas, forma parte da Rede Museística Provincial de Lugo, xestionada pola Vicepresidencia primeira da Deputación de Lugo. Os outros tres museos integrados na Rede son o de Lugo, o de Tor e o de Narla. Edita: Biblioteca del Seminario Diocesano de Lugo Depósito Legal: LU 855 - 1990 ISSN 1130-6831 Imprime: La Voz de la Verdad, Lugo EDICIÓN PATROCINADA POR: CONSELLERÍA DE CULTURA, EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO NOVACAIXAGALICIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO Nº 47 (Vol. XXIII) LUGO, 2013 LV C E N S I A MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN PRESIDENCIA DE HONOR Excmo. Sr. D. Alfonso Carrasco Rouco OBISPO DE LUGO CONSEJO DE REDACCIÓN Gonzalo Fraga Vázquez DIRECTOR David Varela Vázquez Daniel García García Manuel Castro Gay Nicandro Ares Vázquez M.ª Dolores Carmona Álvarez Manuel Rodríguez Sánchez David Gil Mato Argimiro López Rivas SECRETARIO ASESORES Luciano Armas Vázquez Mario Vázquez Carballo José Antonio González García Antonio Negro Expósito Ramón Piñeiro Campos José Antonio Ferreiro Varela ADMINISTRACIÓN Biblioteca del Seminario Diocesano C/ Ángel López Pérez, s/n. Apdo. 36 LUGO - España Correo-E: [email protected] GUIÓN / DIÁLOGO Árbore, saber e vida, son tres realidades metaforicamente asociadas entre si moitas veces a través da historia. Desde as ábores bíblicas da vida e do coñecemento (no Paraíso) ata a heráldica actual da revista “Arbor”, pasando pola “Árbore da ciencia” de Descartes e tantos exemplos máis. En tódolos casos evocación do xénero miscelánea, no que se insire LUCENSIA: un tratamento harmónico (non tanto orgánico) de tódolos temas. Nesta liña se abre o presente número da Revista, no Campus Universitario de Lugo, pola rama científica, da man do enxeñeiro Antonio Rigueiro Rodríguez, informando sobre A Enxeñería e as enxeñerías en Lugo, coa especificación das diversas titulacións; ó que segue –tamén no campo científico– o artigo do veterinario José Antonio Carril González-Barros sobre O porco celta en Galicia, as súas vantaxes e as accións de promoción e recuperación desta raza autóctona. Xunguindo arte e teoloxía, o teólogo Mario Vázquez Carballo expón sobre El misterio de la Santísima Trinidad en las pinturas barrocas de la Catedral de Lugo, afondando na fe trinitaria e a súa expresión na intención do artista; e o historiador Óscar González Murado presenta a súa investigación sobre Juan Francisco de Castro (o Dr. Castro): máximo exponente da Ilustración en Lugo, nin estudado, nin coñecido, nin recoñecido como correspondería á grandeza do personaxe. Abordando na temática relixiosa diocesana, o profesor de historia Gonzalo Fraga Vázquez reseña os Movimientos eucarísticos en la diócesis de Lugo, e o tamén historiador Adolfo de Abel Vilela, indaga sobre A presenza da Tarasca na procesión do Corpus de Lugo, con referencias a figuras semellantes noutras cidades españolas. E finaliza esta sección de ESTUDIOS no ámbito da lingua e da heráldica. Nicandro Ares Vázquez rastrexa significados na Toponimia do concello de Triacastela, nomes de lugares e parroquias; e o topógrafo José Manuel Abel Expósito completa o estudio da Heráldica de los obispos de Lugo, que el mesmo empezara no número 21 de LUCENSIA. Os COMENTARIOS refírense, esta vez, a catro temas de distinta índole. En primeiro lugar, unha destacada restauradora, Teresa Fernández, detalla as actuacións técnicas na Restauración de libros de la Biblioteca del Seminario Mayor de Lugo; Miguel Leiva Torreiro presenta, en dous artigos, dúas importantes institucións lucenses: a Fundación TIC: Tecnoloxías da Información e da Comunicación, e o Museo Interactivo da Historia de Lugo (MIHL). E, entre estes dous últimos artigos, queda o inventario e análise filolóxico que Nicandro Ares Vázquez fai sobre un gran número de Fontes en Santa Eulalia de Bóveda, de Lugo. Complétase este número e volume cun TEXTO dobre. En primeiro lugar, Manuel Rodríguez Sánchez estuda O xénero poético xaponés “Haikus” en Lugo, e ofrece unha breve antoloxía desta métrica con versos do periodista lucense Manuel Silva García. E a outra parte toma da “Guía de la Diócesis de Lugo, Año 2002” un interesante elenco de Diocesanos Ilustres (do clero diocesano). Coa recensión de LIBROS, informe de presentacións dos mesmos e actos culturais, así como os ÍNDICES deste volume, complétase o SUMARIO. *** ¿Revistas en papel ou en edición dixital? Neste último sistema estanse a crear algunhas novas e pasan outras. Indudablemente o sistema informático ofrece posibilidades marabillosas en canto ó acceso, edición, envío, etc. e ata economía. Moitas vantaxes e perspectivas de futuro. Pero cabe preguntarse: ¿cómo conservar textos valiosos e moi útiles nun futuro, máis ou menos lonxano, para localizalos rapidamente? Unha comparación: é sabido como nas reunións familiares multiplícanse, ás veces ata o infinito, as fotografías –dixitais– dese acontecemento importante; pero ó pouco tempo, xa todos borraron aquelas tomas excelentes… Lucensia ven facendo, desde hai catro números, a edición dixital, complementaria da auténtica de papel. E oxalá poida seguir así moito tempo (nos dous formatos). Ata a vindeira primavera cun novo número… en papel e en dixital. SUMARIO ESTUDIOS Pág. Enxeñería e enxeñerías en Lugo por Antonio Rigueiro Rodríguez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 O porco celta en Galicia por José Antonio Carril González-Barros . . . . . . . . . . . . 235 La Trinidad en el arte por Mario Vázquez Carballo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Juan Francisco de Castro (Doctor Castro) de Lugo por Oscar González Murado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Movimientos eucarísticos en la diócesis de Lugo por Gonzalo Fraga Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 A presenza da Tarasca na procesión do Corpus por Adolfo de Abel Vilela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Toponimia do concello de Triacastela por Nicandro Ares Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Heráldica de los obispos de Lugo por José Manuel Abel Expósito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 COMENTARIOS Restauración de libros en la Biblioteca del Seminario por Teresa Fernández Fernández. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Fundación TIC: Información e Comunicación por Miguel Leiva Torreiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Fontes de Santa Eulalia de Bóveda por Nicandro Ares Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 Museo Interactivo de la Historia de Lugo (MIHL) por Miguel Leiva Torreiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 TEXTO O xénero poético xaponés “Haikus” en Lugo por Manuel Rodríguez Sánchez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 Diocesanos ilustres del obispado de Lugo Guía del Año 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 LIBROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397 ÍNDICES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 COLABORARON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 ESTUDIOS A ENXEÑERÍA E AS ENXEÑERÍAS EN LUGO TITULACIÓNS TÉCNICAS NO CAMPUS UNIVERSITARIO LUCENSE Por ANTONIO RIGUEIRO RODRÍGUEZ Escola Politécnica Superior de Lugo da USC Díse que a Enxeñería (do latín “ingenium”) é un conxunto de coñecementos e de técnicas que permiten aplicar o saber científico á utilización da materia e das fontes de enerxía, mediante construcións útiles para o ser humano. Como tarefa, evidentemente, algo de vital importancia pola súa trascendencia no desenrolo da tecnoloxía ó servizo do ser humano. Dalgún modo foi importante en todo ó longo da historia da humanidade; pero actualmente, na era da técnica e da globalización, o seu papel convértese en algo verdadeiramente clave para a sociedade. LUCENSIA ofrece aquí, da man do enxeñeiro catedrático Antonio Rigueiro, unha aproximación aos camiños que a Universidade de Santiago de Compostela (USC), no seu Campus lucense, ofrece para a formación nas distintas especialidades técnicas, ó mesmo tempo que traza un breve panorama de obras e profesionais da exeñería que destacaron na nosa terra. O Campus de Lugo, da Universidade de Santiago de Compostela (USC), é un espazo con personalidade propia que presenta na cidade da muralla romana unha oferta académica completa, aínda que cunha especial atención ás titulacións da área de Enxeñería e arquitectura e á especialización no eido agrario. As titulacións de carácter técnico impártense en dous centros: na Escola Politécnica Superior e na Facultade de Ciencias. Actualmente está rematando o proceso de adaptación ao Espazo Europeo de Educación Superior (EEES), polo que conviven as titulacións Escola Politécnica Superior. Campus de Lugo A ENXEÑERÍA E AS ENXEÑERÍAS EN LUGO219 de grao e máster universitario de recente implantación coas antigas de primeiro e segundo ciclo en extinción (diplomaturas, licenciaturas, enxeñerías técnicas e enxeñerías superiores). Este campus ofrece tamén distintas posibilidades de formación especializada no marco de posgraos propios (cursos de especialización, másteres) a través dos que o estudantado consegue definir aínda máis as súas expectativas profesionais de cara á súa inserción no mercado laboral. Os másteres universitarios oficiais tamén son xeralmente o camiño cara ao doutoramento e a investigación, capítulo no que o Campus lugués posúe unha dilatada traxectoria en ámbitos temáticos diversos. Escola Politécnica Superior A Escola Politécnica Superior (EPS) creouse por Decreto 26/1993, de 11 de febreiro, da Consellería de Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia (DOG 19.02.93) co fin de acadar os seguintes obxectivos: a) Contribuír á especialización do Campus de Lugo, aínda que mantendo a coexistencia de ensinanzas Técnicas e de Humanidades. b) Agrupar as titulacións por grandes áreas científicas para favorecer a consolidación de unidades departamentais e acadar un máis fácil aproveitamento dos recursos de infraestruturas e a xeración de sólidas liñas de investigación. No seu momento integrou as Escolas Universitarias de Enxeñería Técnica Agrícola, existente dende o ano 1967, de Enxeñería Técnica Forestal, especialidade de Explotacións Forestais, a Escola Técnica Superior de Enxeñeiros Agrónomos e a daquela recén creada Escola Técnica Superior de Enxeñeiros de Montes. Tradicionalmente veu impartindo as titulacións da área agraria e forestal, sendo na actualidade un importante polo de referencia nos Sectores Agrario e Forestal, tanto no eido da formación de técnicos como no da investigación e transferencia de tecnoloxía ao sector. No curso 2003-04 comezan a impartirse nese Centro dúas titulacións do ámbito da Enxeñería Civil: Enxeñería Técnica de Obras Públicas e Enxeñería Técnica en Topografía, conformando a actual orientación cara a Enxeñería Agronómica, Civil e Forestal. 220 ANTONIO RIGUEIRO RODRÍGUEZ A adaptación das titulacións universitarias ao EEES transforma as Enxeñerías Técnicas en titulacións de Grao e as Enxeñerías en titulacións de Máster. No curso 2007-2008 comezaron a ofertarse os primeiros títulos de Máster adscritos á Escola, e no 2010-2011 comezou a implantación das titulacións de Grao. No curso 2012-2013 completouse a implantación dos cinco títulos de Grao ofertados na EPS: – Enxeñería Agrícola e do Medio Rural – Enxeñería Civil – Enxeñería Forestal e do Medio Natural – Enxeñería das Industrias Agroalimentarias – Enxeñería en Xeomática e Topografía No curso 2013-2014 comezan a impartirse os másteres universitarios oficiais de Enxeñeiro Agrónomo e Enxeñeiro de Montes, ofertando polo tanto a EPS desde o curso actual os seguintes títulos de Máster Universitario Oficial: – Enxeñeiro Agrónomo – Enxeñeiro de Montes – Dirección de Proxectos – Xestión Sustentable da Terra e do Territorio – Arquitectura da Paisaxe Juana de Vega, este de carácter interuniversitario coa participación da Universidade da Coruña. Completándose a oferta académica deste Centro na actualidade con dúas titulacións de Máster propio: – Enxeñería da Madeira Estrutural – Produción de Leite No eido dos estudos de doutoramento, os departamentos adscritos á EPS ofertan dous programas: Enxeñería para o Desenvolvemento Rural e Civil (Departamento de Enxeñería Agroforestal) e Investigación Agraria e Forestal (Departamento de Produción Vexetal). Outros departamentos vinculados co Centro ofertan os programas de doutoramento en Ciencias Agrícolas e Medioambientais e Xestión Sustentable da Terra e do Territorio, moi relacionados tamén coas titulacións técnicas que se imparten na Escola, aínda que o primeiro deles diríxese fundamentalmente á formación de doutores de países latinoamericanos. A ENXEÑERÍA E AS ENXEÑERÍAS EN LUGO221 Estudos de Grao Son titulacións de 4 anos de duración, que habilitan para exercer as profesións das enxeñerías técnicas que substitúen e dan acceso aos correspondentes másteres universitarios que habilitan para exercer as profesións das titulacións de enxeñería superior que substitúen. En tódolos Graos os estudantes poden realizar prácticas externas optativas ata un máximo de 6 ECTS, achegándose a 400 os convenios cos que conta a EPS con empresas e institucións para que os seus estudantes poidan realizar prácticas externas nelas. Tamén poden realizar os estudantes dos Graos parte dos seus estudos noutras universidades españolas ou estranxeiras, en períodos semestrais ou anuais, existindo na actualidade acordos con esta finalidade cunhas 70 universidades de España, resto de Europa, América e Asia. Os graos de Enxeñería Agrícola e Enxeñería Forestal que imparte a EPS impártense tamén na Universidade de Vigo en Ourense e Pontevedra, respectivamente. Na previsible reestruturación que se acometerá no futuro próximo en Galicia da oferta de titulacións agardamos que imperen criterios académicos e que o campus de Lugo siga a ser un polo de referencia internacional na investigación agroforestal e na formación de técnicos de grao e máster nese eido da ciencia e da técnica, establecéndose os vínculos de coordinación e colaboración que sexan necesarios entre os campus e universidades de Galicia e de fóra de Galicia. Grao de Enxeñería Agrícola e do Medio Rural Este título substitúe tres das especialidades da Enxeñería Técnica Agrícola, a de Explotacións Agropecuarias, a de Hortofruticultura e Xardinaría e a de Mecanización Agraria e Construcións Rurais. Habilita para exercer a profesión regulada de Enxeñeiro Técnico Agrícola nas súas especialidades de Explotacións Agropecuarias, Hortofruticultura e Xardinaría e Mecanización e Construcións Rurais con tódalas atribucións profesionais recoñecidas pola lexislación vixente. Recoñécese esta titulación de Grao nos 47 países europeos que participan no Espazo Europeo de Educación Superior. Entre as ctividades profesionais encomendadas habitualmente a estes titulados destacamos as seguintes: dirección de empresas agroa- 222 ANTONIO RIGUEIRO RODRÍGUEZ limentarias; comercialización e xestión de importacións/exportacións de produtos agroalimentarios; análise de investimentos (viabilidade e rendibilidade); dirección e asesoramento técnico de explotacións agropecuarias; xestión de cooperativas agrícolas; xestión comercial e mercadotecnia; xestión e tecnoloxía ambiental; auditorías ambientais; consultoría e avaliación de impactos ambientais: planificación ambiental e paisaxista; técnico comercial en áreas gandeiras; enxeñería de obras e proxectos; enxeñería e tecnoloxía do medio rural; valoración e medición de terreos; concentracións parcelarias; taxación de seguros agrarios; dirección e xestión de actuacións no medio rural; catastro; realización de proxectos de regadío; proxectos de construcións rurais; proxectos de instalacións gandeiras; mellora xenética de cultivos, etc. Grao de Enxeñería das Industrias Agroalimentarias Este título substitúe á especialidade de Industrias Agrarias e Alimentarias da anterior titulación de Enxeñería Técnica Agrícola. Habilita para exercer a profesión regulada de Enxeñeiro Técnico Agrícola na súa especialidade de Industrias Agrarias e Alimentarias con tódalas atribucións profesionais recoñecidas pola lexislación vixente. Recoñécese esta titulación de Grao nos 47 países europeos que participan no Espazo Europeo de Educación Superior. Entre as saídas profesionais destacamos o traballo en empresas do sector da industria agroalimentaria e consultoras realizando proxectos, asistencias técnicas, seguridade alimentaria, xestión e control de calidade de alimentos, desenvolvemento e innovación de procesos e produtos alimentarios, enxeñería de obras, instalacións e procesos da industria alimentaria, deseño e planificación de liñas de negocio agroalimentario, prospección de mercados agroalimentarios, proxectista agroalimentario... e tamén o exercicio libre da profesión, a docencia en distintos niveis en centros públicos e privados, a investigación en centros públicos e privados e o acceso a prazas do grupo A das administración públicas. Un enxeñeiro agroalimentario conta cos coñecementos en biotecnoloxía necesarios para aplicar a xenética, a nutrición e a informática na xeración de novos alimentos e dietas especializadas. As industrias europeas vinculadas ás enxeñerías verdes constitúen un A ENXEÑERÍA E AS ENXEÑERÍAS EN LUGO223 segmento económico de rápido crecemento e empregan 3,5 millóns de persoas cunha taxa de crecemento anual do 5%. O sector agroalimentario representa o 20% do PIB nacional, cun comportamento ascendente, tanto na xeración de emprego como no volume de negocio. Según datos das principais consultoras de recursos humanos o enxeñeiro alimentario será unha das profesións con maior desenvolvemento na vindeira década. Os graos de Enxenería Agrícola e de Medio Rural e Enxeñería das Industrias Agroalimentarias refundaranse a partir do curso 20142015 nun único grao de Enxenería Agrícola e das Industrias Agroalimentarias. Grao de Enxeñería Forestal e do Medio Natural Substitúe esta titulación ás dúas especialidades da Enxeñería Técnica Forestal: Explotacións Forestais e Industrias Forestais. Habilita para exercer a profesión regulada de Enxeñeiro Técnico Forestal nas súas especialidades de Explotacións Forestais e Industrias Forestais, con tódalas atribucións profesionais recoñecidas pola lexislación vixente. Recoñécese esta titulación de Grao nos 47 países europeos que participan no Espazo Europeo de Educación Superior. Os profesionais do ámbito forestal das Enxeñerías Verdes alcanzan competencias con alta demanda laboral tanto na xestión ambiental, coma na industria forestal. As áreas de emprego propias do ámbito forestal abranguen calquera sector das administración públicas e a empresa pública ou privada en temas relacionados coa consultoría en enxeñería civil e ambiental, industria da madeira, bioenerxía e carburantes, xestión e comercialización de recursos naturais, xardinaría e paisaxismo, valoración económica dos recursos ambientais dos montes, enerxías renovables, xestión de residuos e tecnoloxía ambiental, desenvolvemento de instrumentos de planificación e protección do territorio, avaliación e corrección dos impactos ambientais e paisaxísticos, restauración dos espazos degradados, análise e adaptación dos ecosistemas e do bosque ao cambio climático, etc. Outras áreas de actividade son as institucións, organizacións non gubernamentais, asociacións e cooperativas nacionais e internacionais que xestionen ou planifiquen o territorio e os seus recursos naturais, así como as áreas de formación e investigación forestal e ambiental. 224 ANTONIO RIGUEIRO RODRÍGUEZ Grao de Enxeñería Civil Substitúe este Grao ás tres especialidades da titulación de Enxeñería Técnica de Obras Públicas: Construcións Civís, Hidroloxía e Transportes e Servizos Urbanos. Habilita para exercer a profesión regulada de Enxeñeiro Técnico en Obras Públicas con tódalas atribucións profesionais recoñecidas pola lexislación vixente e permite adquirir as competencias das tres especialidades da citada enxeñería técnica: Construcións Civís, Hidroloxía e Transportes e Servizos Urbanos. Recoñécese esta titulación de Grao nos 47 países europeos que participan no Espazo Europeo de Educación Superior. Entre as saídas profesionais destacamos o traballo en empresas de construción, enxeñería e arquitectura, materias de construción, control de calidade, produción de enerxía, mantemento de explotacións e servizos, etc., e tamén o exercicio libre da profesión, a docencia en distintos niveis en centros públicos e privados, a investigación en centros públicos e privados e o acceso a prazas do grupo A das administracións públicas. Grao de Enxeñería en Xeomática e Topografía Substitúe este Grao á titulación de Enxeñería Técnica en Topografía, e habilita para exercer a profesión regulada de Enxeñeiro Técnico en Topografía con tódalas atribucións profesionais recoñecidas pola lexislación vixente. Recoñécese esta titulación de Grao nos 47 países europeos que participan no Espazo Europeo de Educación Superior. Entre as saídas profesionais destacamos o traballo en empresas de construción (en tarefas topográficas de execución de obras) e consultoras realizando proxectos, asistencias técnicas, control de obra, peritacións, sistemas de información xeográfica, etc., e tamén o exercicio libre da profesión, a docencia en distintos niveis en centros públicos e privados, a investigación en centros públicos e privados e o acceso a prazas do grupo A das administración públicas. Estudos de Máster Universitario Oficial A EPS oferta o Máster Universitario en Enxeñería Agronómica e o Máster Universitario en Enxeñería de Montes, de dous cursos académicos, que teñen recoñecidas as atribucións profesionais dos Enxeñeiros Agrónomos e dos Enxeñeiros de Montes, respectivamente. A ENXEÑERÍA E AS ENXEÑERÍAS EN LUGO225 Os dous títulos teñen tres especialidades en base a materias optativas e habilitan para o acceso á etapa de tese dos programas de doutoramento non so aos graduados senón tamén aos enxeñeiros técnicos. Oferta a EPS outros tres títulos de Máster Universitario Oficial. Máster Universitario en Enxeñería Agónoma O obxectivo xeral do Máster en Enxeñería Agronómica é a formación de técnicos superiores capacitados para proxectar, planificar, organizar, dirixir e controlar os sistemas e procesos produtivos desenvolvidos no sector agroalimentario, incluíndo as infraestruturas e instalacións necesarias para o desempeño eficiente das devanditas actividades produtivas, todo iso nun marco de protección e conservación do medio ambiente e de desenvolvemento e mellora do medio rural. O alumnado capacitarase para o exercicio da profesión regulada de enxeñeiro agrónomo e para manexar os recursos naturais renovables de forma racional. Os titulados, a través do seus coñecementos científicos e tecnolóxicos e a súa habilidade creadora, serán capaces de deseñar sistemas de aproveitamento económico dos recursos da natureza para obter e transformar alimentos, fibras para tecidos e outros vexetais ou animais útiles para o home, estando capacitados para desempeñar eficazmente as seguintes actividades profesionais: dirixir explotacións e empresas agropecuarias e agroalimentarias; redactar, deseñar, executar e controlar plans e proxectos de enxeñería agronómica relacionados coa construción de edificacións, infraestrutura rural, mecanización agraria, electrificación, regadíos, etc. Este Máster habilita para exercer a profesión regulada de Enxeñeiro Agrónomo con tódalas atribucións profesionais recoñecidas pola lexislación vixente. Entre a oferta de titulación de grao da USC as competencias axeitadas para acceder a este máster adquírense cursando os estudos de grao en Enxeñería Técnica Agrícola e do Medio Rural e en Enxeñería das Industrias Agroalimentarias. 226 ANTONIO RIGUEIRO RODRÍGUEZ Máster Universitario de Enxeñería de Montes O obxectivo xeral do Máster en Enxeñería de Montes é a formación de técnicos superiores capacitados para planificar, proxectar, organizar, controlar e dirixir os espazos naturais e os bens e servizos que proporciona o ámbito forestal. O coñecemento técnico e científico do medio natural que acadan estes titulados permite compatibilizar a súa utilización económica e social coa súa protección, conservación e restauración Os estudantes que egresen do máster serán profesionais preparados para o exercicio da profesión regulada de Enxeñeiro de Montes e saberán manexar os recursos forestais de forma sostible. Entre a oferta de titulacións de grao da Universidade de Santiago de Compostela as competencias axeitadas para acceder a este Máster adquírense cursando os estudos de Grao en Enxeñería Técnica Forestal. Este Máster habilita para exercer a profesión regulada de Enxeñeiro de Montes con tódalas atribucións profesionais recoñecidas pola lexislación vixente. Máster Universitario de Dirección de Proxectos O obxectivo desta titulación é formar profesionais adecuados para dirixir proxectos, con capacidade para levalos a cabo, diagnosticar dificultades e aplicar as metodoloxías e coñecementos axeitados para a toma de decisións e resolución de problemas, tratando sempre de mellorar a eficiencia das actuacións. En relación coas saídas profesionais, cabe destacar que na actualidade asistimos a unha demanda crecente de formación en dirección de proxectos nos diferentes sectores produtivos e de servizos (construción, fabricación, informática, I+D, axuda ao desenvolvemento, etc.), demanda que non veu tendo unha resposta do sistema universitario, agás en rexións como Cataluña, Comunidade Valenciana ou Madrid (territorios nos que, por outra banda, as titulacións en dirección de proxectos son títulos propios), polo que este título sitúa as Universidades de Galicia na mesma posición que as máis avanzadas do Estado neste campo. A ENXEÑERÍA E AS ENXEÑERÍAS EN LUGO227 Máster Universitario de Xestión Sustentable da Terra e do Territorio Os obxectivos xerais do Máster son os seguintes: Proporcionar unha formación especializada e interdisciplinar, cunha perspectiva internacional, no estudo e análise territorial, no deseño de políticas e na planificación e xestión dos usos do chan e da propiedade da terra; proporcionar experiencia práctica sobre o marco legal e administrativo a ter en conta na práctica da planificación, que achegue un coñecemento aplicable en distintas contornas de traballo, desenvolver un campo de coñecemento orientado aos problemas do chan como recurso natural, os elementos asociados e os factores que interveñen na modificación das condicións de aproveitamento, sen perder de vista a relación coa estrutura territorial e o medio, etc. O plan de estudos está orientado á preparación de persoal cualificado no estudo e análise territorial e no aproveitamento do potencial dos usos do chan, a identificación de oportunidades e estratexias, o coñecemento do marco normativo e institucional e no deseño de políticas sectoriais. Máster Universitario en Arquitectura da Paisaxe Juana de Vega Actualmente en Europa existe un movemento asociativo de Escolas de Arquitectura da Paisaxe que se denomina ECLAS (European Council of Landscape Architecture Schools) que tén por obxecto promover e desenvolver os estudos de arquitectura da paisaxe. Neste contexto nace no ano 2006 o Máster de Arquitectura da Paisaxe Juana de Vega, froito dun convenio de colaboración entre a Universidade de A Coruña, a Universidade de Santiago de Compostela e a Fundación Juana de Vega. A finalidade do título é a adquisición por parte do estudante dunha formación avanzada, especializada e multidisciplinar, orientada á especialización profesional en Arquitectura da Paisaxe. O obxectivo final do máster é ofrecer unha alta especialización académica e profesional na planificación, deseño, xestión e conservación da paisaxe. O obxectivo académico responde á necesidade de formación de profesionais da arquitectura da paisaxe, abarcando a planificación da paisaxe, a análise 228 ANTONIO RIGUEIRO RODRÍGUEZ e o deseño da paisaxe en xeral, así como o que se refire a proxectos específicos de infraestruturas, de paisaxes urbanas e culturais. Da mesma forma, abordarase a execución e posterior mantemento, xestión, conservación e restauración da paisaxe, tanto pública como privada, no medio urbano, rural e forestal. Estudos de Máster do programa de posgrao propio da USC Máster de Enxeñería da Madeira Estrutural O Máster pretende formar titulados especialistas nos aspectos de cálculo e deseño de estruturas de madeira para edificación tanto arquitectónica como rural e para proxectos de obra civil. Distribúese en materias que pasan polo coñecemento da madeira como material de construción, o cálculo estrutural segundo o código técnico da edificación, o deseño de estruturas e o CAD aplicado á madeira, realización práctica con software de cálculo de proxectos de edificación e de pontes de madeira. Tamén se exporán temas de estruturas especiais e de casas de madeira, execución de estruturas e rehabilitación de estruturas de madeira. Prográmanse visitas a obras e empresas relacionadas coa industria da madeira. Máster de Produción de Leite O obxectivo deste máster propio é formar profesionais competentes para o sector das explotacións leiteiras, empresas que cómpre acaden a máxima eficiencia produtiva, como única forma de lograr unha rendibilidade económica. As prácticas en empresas realizaranse ao longo do curso académico, en empresas relacionadas co sector que suscribiron o correspondente convenio coa Universidade de Santiago de Compostela, existindo a posibilidade de convalidación das prácticas para aqueles alumnos que estean a desenvolver a súa actividade profesional en empresas do sector. Facultade de Ciencias A Facultade de Ciencias do Campus de Lugo, xunto coa de Humanidades, naceu en outubro de 1991 como consecuencia da transforma- A ENXEÑERÍA E AS ENXEÑERÍAS EN LUGO229 ción do antigo Colexio Universitario de Lugo, que fora creado no ano 1972 a petición da Deputación Provincial e do Concello de Lugo para impartir as ensinanzas universitarias correspondentes ao primeiro ciclo das Facultades de Filosofía e Letras e de Ciencias. Nesa transformación implantouse na Facultade de Ciencias a titulación de Enxeñeiro Técnico en Química Industrial, titulación que deu paso no ano 1999 á de Enxeñeiro Técnico Industrial, especialidade en Química Industrial, cuxo plan de estudos foi homologado polo Consejo de Universidades o 6 de xullo de 1999 (BOE do 20 de agosto), con catro orientacións: Medio Ambiente, Procesos Químicos, Química Fundamental e Tecnoloxía Alimentaria. Actualmente a titulación de Enxeñería Técnica Industrial, especialidade de Química Industrial estase extinguindo no marco da implantación do EEES, sendo substituída polo Grao en Enxeñería dos Procesos Químicos Industriais. Profesionais da Enxeñería e a Arquitectura en Galicia: algúns exemplos relevantes Destacamos algunhas personalidades ilustres, prestando especial atención aos técnicos das especialidades agrarias. O enxeñeiro agrónomo e xenetista Cruz Gallástegui Unamuno, nado en Vergara (Guipúzcoa) no ano 1891, desenvolveu gran parte da súa actividade profesional na Misión Biolóxica de Galicia, da que foi director, en Compostela primeiro, desde 1921 ata 1927, e en Salcedo (Pontevedra) desde o ano 1927. Traballou na mellora xenética do millo e foi o introdutor do millo híbrido en Galicia. Jesús Andreu Lázaro, aínda que non era galego de nacemento, desenvolveu en Galicia gran parte da súa actividade profesional desde a primeira década do século XX deica os anos corenta. Foi primeiro axudante e, axiña, xefe do Servicio Agronómico Provincial de Pontevedra, cargo que exerceu durante varias décadas. O enxeñeiro agrónomo Miguel Odriozola Pietas, nado en Vitoria en 1903 e finado en Madrid en 1974, irmán do erudito bibliotecario da Misión Biolóxica de nome Antonio, desenvolveu gran parte do seu traballo profesional en Galicia e mantivo unha vinculación permanente cos seus problemas pecuarios. Foi un xenetista destacado formado na Misión Biolóxica da man de Gallástegui. 230 ANTONIO RIGUEIRO RODRÍGUEZ O enxeñeiro agrónomo Ramón Blanco y Pérez del Camino foi, xunto con Miguel Odriozola, o máis activo e permanente colaborador con que contou Gallástegui Unamuno á hora de levar adiante as súas investigacións na Misión Biolóxica, e foi seguramente o primeiro en traballar con Gallástegui cando a Misión aínda estaba en Santiago de Compostela, a comezo dos anos vinte. Enrique Suárez Couto, enxeñeiro agrónomo ribadense, foi o primeiro director da Granxa-Escola Pedro Murias. A principios dos anos vinte do pasado século encargóuselle organizar a instalación da Granxa Agrícola Pedro Murias en Vilaframil-Ribadeo, concebíndoa como un centro de innovación técnica e transferencia de tecnoloxía aos agricultores, alén do carácter educativo. Pedro Urquijo Landaluce, enxeñeiro agrónomo creador e director da Estación Fitopatolóxica da Coruña, considérase o pai da fitopatoloxía en Galicia. Foi pioneiro, xunto con Cruz Gallástegui, na terceira década do século pasado, nos estudos sobre a obtención do castiñeiro híbrido resistente á doenza da tinta. Ricardo Escauriaza del Valle, nado en Córdoba en 1888 e finado na Coruña en 1952, obtivo o título de enxeñeiro agrónomo en 1917. En 1928 ocupou o cargo de director da Granxa da Coruña ata os anos cincuenta, foi continuador do proceso de mellora gandeira dirixido desde a Granxa a partir de 1905 e completado baixo a súa dirección coa introdución dunha orientación láctea. Un enxeñeiro segoviano, Marceliano Álvarez Muñiz, foi pioneiro na experimentación agropecuaria en Galicia. Chegou á Coruña no ano 1897, precedido dun gran prestixio profesional, para dirixir a Granxa Agrícola-Experimental. Os eixos que guiaron a súa actividade foron a renovación e especialización gandeira e a mellora dos procedementos de cultivo, asentada principalmente no emprego de maquinaria agrícola. O especialista en bacterioloxía e viroloxía agrícola Juan Rodríguez Sardiña naceu en Veracruz (México) en 1894 e faleceu na Coruña en 1978, fillo de galegos viviu desde a infancia na Coruña. En 1924 rematou os seus estudos de enxeñería na ETS de Enxeñeiros Agrónomos de Madrid, orientándose de inmediato cara á patoloxía vexetal (nematoloxía, bacterioloxía e micoloxía). En 1927 tivo o seu primeiro destino en Galicia, na recén fundada Estación de Fitopatoloxía Agrícola da Coruña. A ENXEÑERÍA E AS ENXEÑERÍAS EN LUGO231 Técnicos doutras ramas tamén contribuíron ao progreso de Galicia e ao recoñecemento da nosa terra no exterior. Faremos referencia a algúns exemplos salientables: Ramón Rúa Figueroa, enxeñeiro de minas pola Universidade de Madrid que naceu en Santiago de Compostela en 1820 e finou en Marid en 1874, chegou a desempeñar o cargo de enxeñeiro xefe do Corpo de Minas e director das minas de Almadén. Ocupouse do estado da minería en Galicia en diversos estudos. Carlos Ibáñez y Varela naceu na Coruña en 1824 e faleceu en Madrid en 1886. Neto do fundador das fábricas de Sargadelos, principiou a súa formación en Madrid, onde estudou a carreira de enxeñeiro de minas, que rematou en 1848. Foi o enxeñeiro ao que lle correspondeu apagar os fornos de Sargadelos en 1875. Andrés Avelino Comerma y Batalla naceu en Valls (Tarragona) e finou en Ferrol. Enxeñeiro de Camiños, Canles e Portos e arquitecto naval foi o autor do proxecto e director da construción do Dique da Campá no Arsenal de Ferrol, a obra máis importante das executadas en Galicia ao longo do século XIX. Membro de varias sociedades científicas españolas e do estranxeiro, foi un home de espírito polifacético e universalista, e o seu prestixio profesional acadou sona mundial. Gustavo Fernández Rodríguez Bastos y Harizmendi, enxeñeiro de minas e da Armada, naceu en Ribadavia en 1841 e faleceu en Madrid en 1929. Foi un recoñecido especialista na construción naval e nas máquinas de vapor usadas na navegación Carlos Lemaur naceu en Montmirel (Francia) en 1724 e finou en Madrid en 1785. Este enxeñeiro utilizou a obra civil como medio para estruturar e ordenar o territorio. Chegou a España en 1750 como consecuencia da política do Marqués de la Ensenada de atraer técnicos e científicos estranxeiros de prestixio para a posta en marcha da súa cobizosa política de obras civís. En 1763 encárgase, como Enxeñeiro Xefe, do Camiño Real de acceso a Galicia desde Astorga a Coruña. Este camiño supuxo unha auténtica revolución nas intervencións sobre o territorio, só comparable ao itinerario romano. Joaquín Ezquerra del Bayo, destacado enxeñeiro de minas, naceu en Ferrol en 1793 e finou en Tudela (Navarra) en 1859. En 1826 e 1827 dirixiu a prestixiosa fábrica de cristais de Aranxuez. Ao ano seguinte levantou o plano das minas de Riotinto (Huelva). Elaborou en 1850 Presa de Belesar (Lugo), do enxeñeiro Luciano Yordi de Carricarte Investigación vitivinícola na Politécnica Superior de Lugo A ENXEÑERÍA E AS ENXEÑERÍAS EN LUGO233 o primeiro mapa xeolóxico de España, a unha escala aproximada de 1:5.000.000. Antonio Palacios Ramilo foi un famoso arquitecto nado en Porriño en 1876 e falecido en Madrid en 1945. En 1892 iniciou os estudos de enxeñería en Madrid na Universidade Politécnica e posteriormente continuou os de arquitectura. Deseñou as entradas e os interiores das primeiras estacións do Metro de Madrid e o seu popular logotipo en forma de rombo Grandes obras de enxeñería e arquitectura en Galicia Igual que no apartado anterior, a título de exemplo destacamos algunhas obras de enxeñería e arquitectura relevantes realizadas en Galicia: Da época romana destacamos a Vía XVIII, do Itinerario de Antonino, unha das grandes vías que atravesaban a Hispania romana e quizais unha das que mellor se conservan. Os romanos deixáronnos outras obras salientables de enxeñería e arquitectura, como a Muralla de Lugo, patrimonio da Humanidade, as minas de ouro do Courel, o túnel de Montefurado ou a Torre de Hércules. Na arquitectura relixiosa destaca a Catedral de Santiago de Compostela, numerosas igrexas románicas e mosteiros espallados por tódalas contornas de Galicia. Representante notable da arquitectura civil é o compostelano Hostal dos Reis Católicos, de estilo renacentista. A arquitectura pacega deixounos tamén monumentos senlleiros. A Cidade da Cultura (Santiago de Compostela), proxectada polo arquitecto norteamericano Peter Eisenman, conxunto de edificios destinados a actividades culturais, etc. E en Galicia, país dos mil ríos, son abundantes as infraestruturas hidráulicas, como o embalse de Belesar, o máis grande de Galicia, obra do enxeñeiro Luciano Yordi de Carricarte, e o edificio de control da central eléctrica leva a sinatura do arquitecto Juan Castañón de Mena. En obra pública nas últimas décadas destacan a ponte da Illa de Arousa, a Autopista do Atlántico, as autovías de saída de Galicia, o AVE e o porto exterior de Punta Langosteira. A ponte da Illa de Arousa, cunha lonxitude de 1.980 metros, o máis longo de Galicia e un dos máis longos de España e de Europa. O trazado en planta é unha curva de 2.500 metros de radio. Foi construído en 1985 seguindo un proxecto do enxeñeiro Santiago Pérez-Fadón Martínez. 234 ANTONIO RIGUEIRO RODRÍGUEZ Unha obra singular da Autopista do Atlántico é a ponte de Rande, unha ponte atirantada que entrou en servizo no ano 1981, proxectada polos enxeñeiros Fabrizio de Miranda, Florencio del Pozo e Alfredo Passaro. Ten unha lonxitude total de 1.558 metros. No momento da súa inauguración era a ponte atirantada de maior lonxitude no mundo e era a segunda ponte máis longa de España. O viaduto sobre O Río Ulla, construído entre 2008 e 2010, é unha das estruturas máis salientables da liña de alta velocidade (AVE) Ourense-Santiago de Compostela e foi galardoado co premio San Telmo 2011, que concede o Colexio de Enxeñeiros de Camiños, Canles e Portos de Galicia. As instalacións portuarias de Punta Langosteira, unha das obras de enxeñería máis grandes do mundo, foron galardoadas co premio San Telmo 2013, que as acredita como a mellor obra de enxeñería civil de Galicia. Fontes – Conferencia de directores y decanos que imparten estudios de Ingeniero Agrónomo, Ingeniero de Montes, Ingeniero Técnico Agrícola e Ingeniero Técnico Forestal (2012). Las ingenierías verdes. El mejor futuro que puedes elegir. – Escola Politénica Superior (2012). Títulos de grao. Folleto informativo. – http://www.usc.es – http://concellodacultura.org ESTUDIOS O PORCO CELTA EN GALICIA RAZA AUTÓCTONA GALLEGA Por JOSE ANTONIO CARRIL GONZÁLEZ-BARROS La raza Porcina Celta era la más importante en Galicia hasta principios del pasado siglo, sufriendo a partir de entonces una continua reducción censual ocasionada por la importación de razas “exóticas” y por el auge de los cruzamientos industriales (Duroc x Landrace o Duroc x Pietrain). De esta forma, en el año 1951 tan solo un 14% del censo total era raza Celta para llegar posteriormente a casi la total desaparición en territorio nacional. En la actualidad está incluida en el Catálogo oficial de razas ganaderas autóctonas de Galicia - Decreto 149/2011 del 7 de julio. La raza Celta es la única porcina autóctona gallega que se encuentra en peligro de extinción y de la cual se ocupa un nutrido número de ganaderos de Galicia, aunados en la Asociación de Criadores de Ganado Porcino Celta de Galicia (ASOPORCEL) y apoyados por la Consellería do Medio Rural e do Mar de la Xunta de Galicia, y que tiene su sede oficial en el Pazo de Ferias y Congresos de Lugo. Tiene una página web (www.asoporcel.com) y una dirección de correo electrónico [email protected] ASOPORCEL comenzó su singladura en el año 1999, con un total de 12 ganaderías inscritas. En la actualidad esta cifra se incrementó hasta un total 414 ganaderías en octubre del 2013. Esta asociación se crea auspiciada y apoyada por la Administración Autonómica de Galicia, consciente de la merma económica, genética, social y cultural que suponía la desaparición de esta raza autóctona gallega que es el Cerdo Celta. O PORCO CELTA EN GALICIA237 En el año 2005, adquiere la condición de Entidad Colaboradora de la Consellería de Política Agroalimentaria y Desarrollo Rural de la Xunta de Galicia y es la Entidad Gestora del Libro Genealógico de la Raza Porcina Celta, por nombramiento escrito desde la Dirección General de Producción y Sanidad Agropecuaria. Desde entonces, se trabaja con esta consellería, árduamente, en la recuperación de la raza, con la implicación de los ganaderos y se crea una marca colectiva (“PORCOCELTA”) que se registra en la OEPM del Ministerio de Industria, Energía y Turismo del Gobierno de España a nivel europeo, implicándose en el proyecto industrias transformadoras y comercializadores para llegar al gran público consumidor con un producto gallego de calidad diferenciada. De este modo, pasó de ser una actividad del ocio basada en aprovechamiento para autoconsumo, a ser un complemento para la renta agraria. El conjunto racial porcino descrito por Sanson como raza Celta (Sus Celticus) conocida en España como Gallega o Celta; corresponde al cerdo doméstico descendiente de la especie salvaje “Sus Scrofa ferus” y responde al morfotipo de sistema óseo y muscular muy desarrollado, miembros alongados, de cabeza fuerte, larga y carnosa; orejas muy pendientes y anchas, hocico deprimido, con la cara ancha, piel gruesa y poblada de cerdas abundantes; y tronco muy largo pero aplanado con el dorso en carpa, grupa caída y cola generalmente enroscada y larga. La raza Celta, era antiguamente una de las más importantes de España hasta mediados del siglo pasado, siendo la única raza porcina autóctona gallega, sufriendo una reducción en el número de animales censados debido la introducción de razas foráneas con mayores índices de productividad, que estuvo a punto de hacerla desaparecer. Con la iniciativa de la Administración Pública y posterior fundación de la Asociación de Criadores de Ganado Porcino Celta (ASOPORCEL), se consiguió detener y invertir el proceso de extinción mediante la creación de núcleos genéticos estables y la recuperación de una incipiente cabaña privada. Descripción El aspecto general del tipo del Porco Celta, el desarrollo de su esqueleto y la longitud de sus miembros, demuestran sus aptitudes para 238 JOSE ANTONIO CARRIL GONZÁLEZ-BARROS la marcha, para proporcionarse directamente la alimentación. Desde tiempos inmemoriales en Galicia los Porcos Celtas campaban por los rastrojos pastoreando, y alimentándose de recursos naturales estacionales como bellotas, castañas y brotes vegetales de los extensos y ricos bosques autóctonos gallegos. Se caracteriza por ser buen andador, de notable rusticidad, posee excelente apetito y es poco exigente en la clase de alimentación; la calidad de la carne es inmejorable y rinde en mayor cantidad que en otras razas grasas; el tocino es más abundante y espeso, pero más firme, de superior calidad y de fácil conservación. Las especiales características de rusticidad de la raza porcina celta que le permiten una perfecta adaptación a las condiciones de hábitat de los bosques autóctonos gallegos, cargados de peculiaridades orográficas y climáticas, hacen que estos animales puedan explotarse totalmente en régimen extensivo, obteniendo de ellos unos productos de calidad excepcional, muy demandados actualmente. Este sistema de explotación hace además a esta raza colaboradora en el mantenimiento y control de la biomasa vegetal y el embellecimiento del contorno paisajístico, que unido a sus peculiares características morfológicas, a sus cualidades reproductivas y a la calidad organoléptica de sus productos, hacen que se le deba prestar especial atención de modo que se garantice su recuperación y conservación. Evolución, censo y distribución geográfica En los años cuarenta, el veterinario Rof Codina realizó una caracterización morfológica de distintas razas gallegas y entre ellas el Porco Celta, legando unos manuscritos donde recogía una clasificación de la raza en función del morfotipo basado en las posibilidades alimenticias de cada zona; en cada una de ellas predominó un tipo de cerdo adaptado a sus recursos y medio, por lo que desde el punto de vista histórico se pueden considerar tres tipos: a) El Porco Celta primitivo de la montaña, localizado desde los 600 a los 1.300 metros sobre el nivel del mar, donde todavía persiste en escasas individualidades, el porco céltico primitivo o antiguo, de patas largas, tronco estrecho, lomo arqueado, orejas grandes, hocico alargado, su tipo es casi idéntico al cerdo que Dinamarca criaba en el siglo XVIII, considerado como Céltico puro. O PORCO CELTA EN GALICIA239 Estos cerdos se mantenían en libertad de la mañana a la noche, alimentándose de tubérculos, raíces o frutos de las plantas espontáneas del monte, que se complementaba en la explotación con el suministro de berzas, salvado y harina de centeno. Según recogía Rof Codina, los productos de estos cerdos, poseían poco tocino y mucho magro, siendo muy apreciados por tener un sabor especial y un olor aromático adquirido de las plantas del monte. b) El tipo Céltico reformado o de la montaña media y valles fértiles, fue durante mucho tiempo el más numeroso en la región, explotándose en ganaderías situadas entre los 300 y 600 metros de altitud, en la zona llamada de castaño, donde abundaban los robles, se cultivaba patata, nabos, coles forrajeras, trébol violeta, maíz y prados naturales. La explotación de los cerdos era a base de un régimen mixto de libertad y estabulación. Por la mañana y a la noche se le suministraba comida caliente a base de verduras, patatas, nabos y algo de harina de cereales y salvado, manteniéndose durante el día en libertad, en el que consumían frutos, tubérculos y raíces. c) El tipo Céltico precoz o del litoral, cuyo régimen de explotación se situaba en la zona del litoral o zona baja de montaña, comprendida entre el nivel del mar y las tierras de una altitud inferior a 300 metros. En las últimas décadas la despoblación rural, con la consecuente falta de mano de obra y abandono de las tierras, junto con la intensificación de los sistemas productivos en busca de mayores rendimientos de las explotaciones, hicieron que en Galicia se extinguiera casi totalmente el hábito del pastoreo con ganado porcino, realizado mayoritariamente con la raza porcina Celta. En aquel momento fueron introducidas razas foráneas más selectas de carácter intensivista y con mayores rendimientos cárnicos que fueron absorviendo, sustituyendo y desplazando a la única raza porcina autóctona gallega, levándola a una situación de peligro de extinción. La introducción de razas foráneas a nivel industrial ha motivado un profundo cambio en la estructura de la población porcina española. En los años 80 las razas de las agrupaciones Célticas mencionadas anteriormente estaban cerca de la extinción o ya extinguidas. El estado del tipo Céltico era crítico y en caso concreto del Porco Celta solo quedaban algunos ejemplares. O PORCO CELTA EN GALICIA241 El inicio de la recuperación de la raza Celta y de sus producciones puede situarse a partir de 1999. Entraron en juego nuevos intereses como la atención por la recuperación del patrimonio genético, la preservación del medio ambiente y el valor añadido de los productos con atributos de calidad. El censo de estos animales experimentó un incremento progresivo desde inicios del año 2000 hasta la actualidad (tabla 1), con un incremento en el número de ganaderías inscritas lo que repercutió positivamente en un aumento del censo total de la población porcina Celta. Denominación y prototipo racial La raza Porcina Celta agrupa animales de tamaño grande, dolicocéfalos y mesencéfalos, con perfil frontonasal de subcóncavo a recto, eumétricos y longilíneos. En su conjunto se trata de animales rústicos y harmónicos, muy bien adaptados a las características del terreno y a la disponibilidad de alimentos, es decir, a su explotación en régimen extensivo o semiextensivo. El gran desarrollo de la marcha, que se caracteriza por ser viva, grácil y con un movimiento característico de la raza. El peso medio para los reproductores es de 160 kg y 200 kg para hembras y machos respectivamente. Otras características importantes son: Cabeza voluminosa, de gran tamaño, con hocico ancho y gordo, así como unas orejas grandes y caídas que cubren los pequeños ojos. Tórax fuerte y profundo, con costillas poco arqueadas. Región dorsal y lumbar estrecha, larga y arqueada. Rabo grueso y largo, provisto en su extremo de una borla de sedas, que se retuerce de forma característica en su inicio, estando estirado hacia el final. Abdomen recogido con un mínimo de 6/6 mamas formadas, de implantación amplia, y espaciadas. Tal como se ha reflejado anteriormente, dentro de la raza “Porco Celta” se distinguen 3 variedades, morfológicamente iguales y sólo diferenciables en cuanto a la ausencia o presencia de pigmentaciones o características de éstas, y en cuanto a su lugar de origen: 242 JOSE ANTONIO CARRIL GONZÁLEZ-BARROS • Variedad Santiaguesa: caracterizada por una piel rosada con ausencia total de pigmentaciones. • Variedad Barcina: posee pequeñas pigmentaciones y pelo blanco. • Variedad Carballina: se caracteriza por extensas pigmentaciones negras brillantes que en ocasiones pueden llegar a cubrir todo su cuerpo. Ordenación del libro genealógico Este aspecto es responsabilidad del director técnico de la raza, nombrado por la junta directiva de la asociación de criadores, con posibilidad de delegar funciones a técnicos calificadores oficiales con acreditada experiencia en el sector y conocimientos de la raza. La cualificación morfológica se realizará mediante la apreciación visual y por el método de los puntos, de modo análogo a la cualificación morfológica y clasificación en producción porcina convencional. Por tanto, los caracteres a considerar para su cualificación son los que a continuación se enumeran: O PORCO CELTA EN GALICIA243 1. Aspecto general (desarrollo, proporciones y peso) 2. Piel y pelo (pigmentación) 3. Cabeza 4. Cuello y tórax 5. Costillas 6. Región dorsal y lumbar 7. Cruz y jamones 8. Abdomen y genitales 9. Extremidades y marcha A partir de aquí se obtiene una puntuación final y los ejemplares quedarán clasificados según las siguientes denominaciones: Clasificación Machos Femias Excelente >90 >85 Moi bo Entre 85 e 90 Entre 80 e 85 Máis que bo Entre 80 e 85 Entre 75 e 80 Bo Entre 75 e 80 Entre 70 e 75 Aceptable Entre 70 e 75 Entre 60 e 70 Suficiente Entre 60 e 70 Entre 50 e 60 Excelente 90 ou máis Moi bo Entre 85 e 90 Máis que bo Entre 80 e 85 Bo Entre 75 e 80 Aceptable Entre 70 e 75 Suficiente Entre 65 e 70 Extracto do Decreto de razas autóctonas 149/2011 Los animales con puntuación inferior a 50 puntos en hembras y 60 puntos en machos serán desechados. Como todo libro genealógico, el de la raza Porcina Celta constará de los siguientes registros: 1. Registro de ganaderías (RG) 244 JOSE ANTONIO CARRIL GONZÁLEZ-BARROS 2. Sección principal, compuesta por los siguientes registros: – Registro de nacimientos (RN) – Registro definitivo (RD) 3. Sección anexa, compuesta por los siguientes registros: – Registro auxiliar de nacimientos (RAN) – Registro fundacional (RF): estarán inscritos a título inicial los ejemplares, machos y hembras, sin uno o más progenitores registrados, hasta la fecha del 20 de Abril de 2001, ya inscritos de acuerdo con la reglamentación de la Orden del 23 de Octubre de 2000 por la que se aprobaba la reglamentación específica del Libro Genealógico de la raza Porcina Celta. Este registro está cerrado a la incorporación de nuevos ejemplares. (recogido en la normativa de razas autóctonas, Decreto 149/2011 pág. 20705). – Registro de méritos (RM) O PORCO CELTA EN GALICIA245 Características productivas Las cerdas de raza Celta mantienen un ciclo reproductivo continuo, permitiendo la planificación de las cubriciones en función del sistema de producción y los requerimientos de abastecimiento del mercado. Derivado del predominante sistema de producción extensivo o semiextensivo, lo habitual es agrupar los partos en primavera y verano. La cubrición se realiza normalmente mediante monta natural con verracos de la propia explotación(1). A continuación se resume en el correspondiente cuadro las características productivas, relacionándolas con las características de una cerda ideal en producción industrial (cruce industrial. English y col, 1977): CERDA IDEAL (cruce industrial) CERDA CELTA Duración de la gestación (días) 114 114 Duración de la lactación (días) 21 45-60 Celo pos-destete (días) 5 5 Intervalo entre partos 140 164 Número de camadas/cerda/año 2.6 Aprox. 2 Número de lechones nacidos por camada 12 9.8 Número de lechones destetados 12 7.39 Supervivencia al destete (%) 100 85-90 Nº lechones destetados/cerda/año 31.2 14.78 Media real de producción de lechones/cerda/año 24-25 14.78 Sobre la Asociación de Criadores ASOPORCEL La Asociación de Criadores de Ganado Porcino Celta (ASOPORCEL) se constituye en el mes de enero de 1999, adquiriendo reconocimiento oficial (Orden 24/03/99) y se encarga desde entonces de la recuperación de esta raza porcina gallega y del mantenimiento y gestión del Libro Genealógico. (1) La I.A. con semen fresco refrigerado y congelado en Cerdo Celta está autorizada, de hecho existen dosis seminales congeladas en bancos de semen. 246 JOSE ANTONIO CARRIL GONZÁLEZ-BARROS Podría definirse ASOPORCEL como una entidad corporativa de ámbito autonómico, con sede en Lugo, asentada y en continuo desarrollo, sin ánimo de lucro que aboga por la recuperación, preservación, fomento y difusión de la raza autóctona Porcina Celta en sus mejores condiciones de pureza –patrimonio genético–, llevando a cabo la vigilancia de sus cruzamientos. Desde la constitución de ASOPORCEL en 1999 con 12 socios y muy pocos animales dispersos por toda la geografía gallega, el interés en el proyecto de recuperación y conservación de la raza ha ido en aumento. Cabe destacar que, a pesar de la introducción de la raza Porcina Celta en las vías de comercialización de la industria agroalimentaria, y gracias al programa iniciado por ASOPORCEL se ha logrado mantener una óptima variabilidad genética, manteniendo, además, las 3 variedades que recogía el veterinario Rof Codina: Carballina, Barcina y Santiaguesa. ESTUDIOS LA TRINIDAD EN EL ARTE EL MISTERIO DE LA SANTÍSIMA TRINIDAD EN LAS PINTURAS BARROCAS DE LA CATEDRAL DE LUGO Por MARIO VÁZQUEZ CARBALLO “Profesar la fe en la Trinidad –Padre, Hijo y Espíritu Santo– equivale a creer en un solo Dios que es Amor (cf. 1 Juan 4, 8): el Padre, que en la plenitud de los tiempos envió a su Hijo para nuestra salvación; Jesucristo, que en el misterio de su muerte y resurrección redimió al mundo; el Espíritu Santo, que guía a la Iglesia a través de los siglos en la espera del retorno glorioso del Señor (Benedicto XVI, Porta Fidei, 1). Introducción La verdad, el bien y la belleza son valores fundamentales en el Cristianismo. Olvidarlos sería, sin duda, la mejor manera de expresar la marginación de Dios en la vida, en la Iglesia y en la sociedad. Estos valores no son periféricos. De hecho, nuestros antepasados les dieron gran importancia. Desde Aristóteles hasta nuestros predecesores, que construyeron catedrales, hermosos templos, esculturas y murales tan bellos como el de nuestra catedral (José de Terán), los valores esenciales, especialmente la estética, han sido expresión de las verdades esenciales de la Iglesia Católica, de la espiritualidad y de la interioridad del ser humano. En nuestra micro Capilla Sixtina (así la llaman algunos), la expresión estética es un reflejo de la fuerza interior no sólo de la Iglesia de Lugo sino también del Cabildo de nuestra catedral y de todos los que se empeñaron en hacer realidad tan grande obra(1). (1) Tanto más valor tiene esta obra si se observa la pintura en Galicia. Si bien es cierto que Pintura de la cúpula de la Catedral de Lugo, obra de José de Terán LA TRINIDAD EN EL ARTE249 No podemos entrar, en tan breves líneas, en un estudio sobre la filosofía del arte o la teología de la belleza. Tampoco en un estudio de detalle de la obra de José de Terán. Pero sí, al menos, relacionar y analizar la armonía, la elegancia y la belleza de nuestras pinturas barrocas con la centralidad de la teología trinitaria e incluso con la teología de la belleza y de la Gloria(2). Esta es nuestra pretensión. Queremos, pues, descubrir la aportación más honda, la que subyace en el misterio de la fe y que nos permite tener la plena inteligencia de su universalidad, de su valor supremo, transcendente, más allá del reduccionismo del arte a un mero placer de los sentidos o separado de su inherente relación con la verdad y el bien. En este contexto se sitúa también la aportación de este trabajo. Por eso señalamos aquí, algunos pensamientos significativos a la contemplación de esta hermosa obra pictórica, no solamente desde la perspectiva estética y artística sino también, y principalmente, desde el pensamiento teológico. Y ello, porque estamos ante el misterio que sostiene toda la bóveda de la vida cristiana y ante un auténtico tratado de teología trinitaria, de eclesiología, de dogma y de pastoral, entre otras disciplinas teológicas. A) La situación de la fe y de la doctrina trinitarias. La Trinidad en el centro del mural de la Catedral y su relación con la Eucaristía La Santísima Trinidad es el corazón, el dogma esencial, el centro del Cristianismo. La confesión de Dios uno y trino y de su obra salvífica trinitaria es (debería ser) el núcleo central de la existencia cristiana. Galicia no era en materia de arte inferior a otras comunidades españolas, en la pintura hay grandes carencias. No puede compararse con la del centro y sur de la Península, ni por el número y calidad de los pintores, ni por la abundancia y perfección de sus obras. Cf. J. COUSELO BOUZAS, Galicia artística en el siglo XVIII y primer tercio del XIX, Santiago de Compostela, 2005, 81-115. Incluso este autor constata que en la Diócesis de Lugo, si se comparan con las de Galicia, es en donde “menos pintores hemos encontrado”, pg. 112. (2) Por ejemplo, H. U. Von Balthasar ha dedicado siete volúmenes a la “Gloria” divina y su reflejo de la belleza estética. El estudio del pensamiento occidental, desde los orígenes griegos hasta Heidegger, contenido en los volúmenes IV y V de “Gloria” (la estética teológica) ponen de manifiesto su preocupación por la relación fe y vida, estética y espiritualidad. Y además, la teología trinitaria de Balthasar no es un aspecto más de su obra, ni tampoco un tratado especial dentro de un conjunto sistemático. Toda su teología es trinitaria, porque el misterio de la Trinidad es la clave de su hermenéutica. Cf. M. GONZÁLEZ, voz Balthasar, H. U. Von, en: X. PIKAZA Y N. SILANES, Diccionario teológico el Dios cristiano, Salamanca, 1992, 131. Por otra parte, el teólogo ortodoxo Paul Evdokimov ha escrito una teología de la belleza, P. EVDOKIMOV, El arte del icono, teología de la belleza, Madrid 1991. 250 MARIO VÁZQUEZ CARBALLO Pero también es triste que, para la realización de la fe y de la vida, este misterio esencial no desempeñe actualmente papel alguno en la vida de numerosos cristianos. A veces da la impresión de que la confesión explícita del Dios uno y trino pareciera ser una reliquia sagrada convertida en ritual, que, aunque no se le niegue, difícilmente llega a plasmar el acto personal de fe y, menos aún, la comprensión de la propia existencia y del mundo(3). Esta intuición motiva también este trabajo. Es necesario, hoy más que nunca, recuperar la centralidad del misterio trinitario en la vida cristiana, en la Iglesia y en la sociedad(4). Sin embargo, en el mural de la bóveda del Altar Mayor de nuestra catedral, siguiendo la ortodoxia de la antigua tradición, el misterio de la Trinidad ocupa un lugar central y se presenta como el Dogma de los dogmas, el Gran Misterio digno de fe y adoración para la contemplación de todos los fieles. Más allá de un dato especulativo, conceptual o una cifra mitológica, la contemplación del misterio en las pinturas de José de Terán(5), nos sumerge en el entramado de las relaciones trinitarias y atrae nuestra mirada para que toda nuestra existencia sea poseída por él. En la Catedral de Lugo, con el privilegio Eucarístico, contemplado en el silencio de la noche o del día por multitud de adoradores, tenemos ahora, recientemente descubierto, al haberse ocultado por el transitar de la historia, el privilegio de poder contemplar el Misterio de la Trinidad en unas bellas pinturas barrocas. Aquí, Eucaristía y Trinidad se funden. Las pinturas de la bóveda nos recuerdan un antiguo pensamiento teológico: La Eucaristía es la antesala del cielo. Además, y así lo estudiamos aquí, la fe en el Dios trinitario es presentada en el mural como la cuerda triple irrompible, de la cual pende y por la cual es sostenida la Iglesia toda. Aparece así el pueblo unido por la unidad (3) Cf. G. GRESHAKE, El Dios uno y trino. Una teología de la Trinidad, Barcelona 2001, 31. (4) Cf. la intuición de K. Rahner en MySal II/1, 361 s, “El Dios trino como principio y fundamento trascendente de la historia de la salvación”. En el volumen IV de los “Escritos Teológicos”, K. Rahner había denunciado ya la situación de “espléndido aislamiento” en el que se encontraba el tratado de Trinidad. (5) Es curioso que R. OTERO PEDRAYO en su Guía de Galicia (Madrid, 1926), alude a las pinturas de Terán destacando en primer lugar la Santísima Trinidad: “En el techo pintó el fresco José Terán, alegorías de la Santísima Trinidad y de los Evangelistas y del Rey y Pontífice reinantes (Carlos III y Clemente XIV”. Pág. 256. La página se refiere a la 4ª edición, Vigo, 1965. Son escasas y con pocos datos las referencias a las pinturas, incluso en aquellos que dedicaron amplios espacios al estudio de nuestra catedral, vg.: N. PEINADO GÓMEZ, Lugo monumental y artístico, Lugo, 1970, 72. LA TRINIDAD EN EL ARTE251 del Padre, del Hijo y del Espíritu Santo(6). La Iglesia de la Trinidad y la Iglesia de la Eucaristía, se unen en los grandes misterios de fe y comunión del Cristianismo. B) La Via pulchritudinis y la Catedral de Lugo La vía de la belleza (Via pulchritudinis)(7), es el nombre bajo el cual se han comenzado en la Catedral de Lugo una serie de conciertos de música sacra. La música sacra, la tradicional del Occidente católico, siempre ha estado unido en las Catedrales a la liturgia sacramental, en perfecta simbiosis con la arquitectura, la pintura, la poesía, la contemplación, la oración y el silencio. Al tiempo que en la Catedral de Lugo se comenzaba el ciclo de conciertos, se realizaban obras de restauración, entre otras, del ábside de la Capilla Mayor. La inauguración de las obras de restauración coincidieron (verano de 2012) con la apertura del Año de la Fe (otoño del mismo año), convocado por el entonces Papa Benedicto XVI con motivo del cincuenta aniversario de la apertura del Concilio Vaticano II y veinte años de la publicación del Catecismo de la Iglesia Católica(8). Previamente, el día 1 de diciembre del año 2011, se inauguraba una extraordinaria exposición, en la capilla de Nuestra Señora del Pilar (Catedral de Lugo) bajo el título “Hoc Hic Mysterium. O esplendor da presenza”(9), organizada por el recientemente creado LEC, (Lucensis (6) Cf. LG 4, remitiendo a San Cipriano. Esta convicción de que el Dios trinitario es el fundamento, la cuerda de unión y la meta de la Iglesia tuvo su recepción también en la profesión de base del Consejo Mundial de las Iglesias. En Delhi (1961) este Consejo se definió a sí mismo como “Comunidad de Iglesias que, de acuerdo con la sagrada escritura, confiesan al Señor Jesucristo como Dios y Salvador y, por tanto, procuran realizar en común aquello a lo que han sido llamadas, para honra del Padre, del Hijo y del Espíritu Santo”: Cf. G. GRESHAKE, o. c., 31. (7) Sobre este tema es muy sugerente la obra de AA. VV., Celebrar la belleza, Barcelona, 2006. Contiene también interesantes apéndices con referencias a la Constitución Sacrosanctum Concilium, al mensaje del Concilio Vaticano II a los artistas, al tema de la belleza en el Catecismo de la Iglesia Católica y a otros documentos en relación con el arte y la belleza en la Iglesia. (8) Cf. Carta apostólica en forma de motu propio Porta fidei del Sumo Pontífice Benedicto XVI, con la que se convoca el Año de la fe. (9) Con motivo de esta exposición se publicó un catálogo de 120 páginas, en muy buena edición de La Voz de la Verdad con una reseña detallada y documentada de cada una de las obras de arte: Cf.: C. CARNERO Y C. CASAL, Hoc Hic Mysterium… El esplendor de la Presencia, Lugo, 2012. En el diario local se publicaba una significativa reseña de la exposición bajo el título “La catedral muestra sus joyas. Un tesoro al alcance de la vista”, cf. El Progreso, 04/12/2011. 252 MARIO VÁZQUEZ CARBALLO Eucharisticum Centrum) y patrocinada por la Diputación Provincial de Lugo. Se pudieron contemplar obras representativas del esplendor del culto eucarístico en Lugo y de lo mejor del patrimonio diocesano. En el centro de la exposición, la Custodia, que no se exponía al público desde 1860 y que habitualmente luce en el baldaquino de la Capilla Mayor de la catedral. Esta joya tan valiosa había sido donada por el obispo Juan Sáenz de Buruaga en 1772. La conclusión de los trabajos de restauración de las pinturas barrocas de la Capilla Mayor fue un “plus” de gracia para nuestros sentidos, que vino a contribuir, con esplendor, a impulsar la “via pulchritudinis” comenzada con los conciertos de música sacra unos meses antes. En el mismo año de la fe y organizado también por el recientemente creado LEC se han celebrado otros acontecimientos, tales como la exposición adquirida por la Diócesis bajo el lema “Vieron y creyeron. La belleza y la alegría de ser cristianos” y un recital de poesías eucarísticas de la historia de la poesía española bajo el lema “Summa poética”, y en el que participaron conocidos personajes de la vida social lucense. Acontecimientos que contribuyeron, sin duda, a resaltar la importancia y significado de la belleza en el cristianismo en el contexto de la historia de la salvación(10) y en nuestra Ciudad y Diócesis. Partiendo de la experiencia sencilla del encuentro con la belleza que suscita la admiración, el ser humano puede abrirse al camino de la búsqueda de Dios y disponer el corazón y el espíritu para el encuentro con Cristo, que es la Hermosura, la Santidad encarnada ofrecida por Dios a los hombres para su salvación. Hermosura que invita a los artistas, contemplativos y buscadores de Dios, a los sedientos de los valores clásicos y eternos, a elevarse de la estética de lo sensible a la Belleza eterna y a descubrir, con fervor, al Dios Santo, al autor de todo bien. En su Informe sobre la fe, el Cardenal Ratzinger afirma con gran claridad que, “un teólogo que no ama el arte, la poesía, la música, la naturaleza, puede ser peligroso. Esta ceguera y sordera para lo bello no es cosa secundaria; se refleja también en su teología”(11). (10) Estos acontecimientos tuvieron lugar en la Plaza de Santa María de la Ciudad el día 6 de junio de 2013. (11) J. RATZINGER, V. MESSORI, Informe sobre la fe, Madrid 2005, 143. LA TRINIDAD EN EL ARTE253 C) El mural de la bóveda de la catedral de Lugo 1. Ficha técnica de la obra Hacemos ahora una breve ficha técnica de la obra, para poder trabajar teológicamente a partir de la contemplación y de la contextualización de ésta. Es necesario justificar el salto, legítimo, de una teología de la Trinidad a la representación artística del Dios uno y trino. Hay un principio hermenéutico que formulado con trazo grueso, reza así: el que más ve es el que tiene la razón. Es decir, que una perspectiva de comprensión que esté en condiciones de captar y descubrir la realidad en su complejidad, que, por ejemplo remita al diálogo con otras perspectivas o que pueda resolver aporías, merece ser tomada en serio en su pretensión de verdad y tenida en cuenta como una invitación a aceptarla en la experiencia existencial. Queremos decir que, más allá de la conceptualización racional y de la representación identificativa, existe un modo de acceder a la realidad: el arte(12). Aquí, acontece una “aprehensión”, una “presentación”, que remite a algo fuera de sí que no es asible, pronunciable. Esto nos vale acerca de las representaciones artísticas de Dios y de lo trascendente. Con estos presupuestos, ofrecemos los siguientes datos objetivos de la obra que nos ocupa. 1.1. Obra: Pinturas murales en la bóveda del Altar mayor. 1.2. Lugar: Catedral de Lugo. Capilla mayor. 1.3. Autor: José de Terán, quien decoró la bóveda entre 1766 y 1768. Antes de que dé inicio la primera gran crisis de la segunda mitad del siglo (1767-1771). De entre las catedrales de Galicia que acogen las obras más significativas de aquellos períodos, la Capilla Mayor de la catedral de Lugo ofrece la obra más representativa. 1.4. Estilo: Barroco. Espectacular conjunto que algunos califican como la “Capilla Sixtina del barroco gallego”. 1.5. Datos técnicos: Pintura al óleo. En la obra se aprecia la sabiduría de la calidad del lenguaje pictórico, patente en el equilibrio de la composición, en la estética del conjunto y en la serenidad de los rostros, en la perfección del dibujo y en la búsqueda de la realidad pictórica a través de la luz. Estamos ante una gran obra llena de luz, que expresa (12) A este respecto es muy ilustrativo el cap. 5 (Hablar de lo inefable: el lenguaje y lo santo…, de la obra de: L. KOLAKOWSKI, Si Dios no existe… Sobre Dios, el diablo, el pecado y otras preocupaciones de la llamada filosofía de la religión, Madrid 1985, 161-206. 254 MARIO VÁZQUEZ CARBALLO una luminosidad que, desde el pensamiento judío-cristiano, viene de origen santo, transfigurador, inmarcesible, que perdura desde los orígenes hasta la eternidad por la presencia del todopoderoso creador del universo. De este modo, y contemplando ya nuestro mural, la casa y las casas del mundo permanecen encendidas por la inmensidad de luz que derrocha el Espíritu Santo mientras el Padre y el Hijo tocando el mundo, uno creando y el otro encarnándose y redimiéndolo, construyen y reconstruyen con arte inmejorable la belleza de la creación. Los ángeles en el cielo y la Iglesia aquí y allá contemplan estupefactos tan magna obra. La verdad, la belleza, el bien y el lenguaje no se instalan en una trivial existencia sino que la quiebran hacia un horizonte de procedencia que es trasparencia que todo lo llena de luz. 1.6. Descripción: Iglesia triunfante y militante. Algunos autores se refieren a ella como alegoría de la gloria. Pero en realidad lo que el Cabildo le pidió al autor fue un mural sobre la Iglesia. Lógicamente, en el contexto de las Iglesias triunfante y militante(13), aparece la alegoría de la gloria, y en el centro, sobre el tabernáculo, destacado en circulo, el Misterio de la Santísima Trinidad, objeto de nuestro estudio, y, en consecuencia, la Iglesia, como Iglesia de la Trinidad. Así lo entendía también J. Pablo II en Ecclesia de Eucharistia (2003) cuando se refiere a la famosa pintura de la trinidad de Rubleëv: “una Iglesia profundamente eucarística en la cual, la acción de compartir el misterio de Cristo en el pan partido está como inmersa en la inefable unidad de las tres Personas divinas, haciendo de la Iglesia misma un ´icono´ de la Trinidad”(14). La situación de la Virgen María próxima al círculo trinitario, al lado del Hijo, nos habla de una teología futurista, profética, en relación con el pensamiento posterior del Concilio Vaticano II, recordándonos algo esencial: María Madre de Dios y Madre nuestra, Madre de la Iglesia, (13) El 4 de agosto de 1766 se le encarga al autor pintar en la bóveda las Iglesias Triunfante y Militante, “del arco que divide a dentro de la una, y desde dicho arco hasta el toral de la otra; todo de colores finos con mucha alegría de colorido, y bizarría de figuras…, todo hecho un buen dibujo y Arte…”: Archivo Catedral de Lugo, libro 17 de las AACC, fol. 233. El Cabildo de la Catedral de Lugo se pone en contacto con el pintor porque lo consideraba “hábil y a propósito para el reconocimiento de los descalabros de la Capilla Mayor”. Los “descalabros” o desperfectos a los que se hace mención son los provocados por los terremotos que habían sacudido a la ciudad, el día primero de noviembre de 1755, y especialmente, el 31 de marzo de 1761. Este terremoto aunque no tuvo una gran intensidad sí puso en peligro la estabilidad de la catedral por la situación precaria en la que se encontraba. Cf. también: E. FERNÁNDEZ CASTIÑEIRAS, La pintura neoclásica en Galicia, A Coruña, 1994; AA. VV., A pintura mural nas catedrais galegas: séculos XVI-XVII, Santiago de Compostela, 2006. (14) Ecclesia de Eucharistia, c. V, nº 50. LA TRINIDAD EN EL ARTE255 Hija del Padre, Madre del Hijo y Esposa del Espíritu Santo. Ella, rodeada de ángeles y de santos, coronada por un ángel, con corona de luces, aparece también acompañada por San Froilán y San Capitón, obispos importantes en la tradición de la Iglesia lucense. A ambos lados de la alegoría de la Iglesia, se representan las virtudes teologales y cardinales, mostrando, en una catequesis de gran simbolismo, el camino de la santidad, el camino de la gloria: la acogida de la gracia en la práctica de las virtudes y el alimento para el camino: la Santa Eucaristía. 2. Análisis iconográfico No es mi pretensión hacer un análisis iconográfico exhaustivo de todas las figuras y elementos del conjunto de la obra. Aunque me interesa fundamentalmente la perspectiva teológica, no obstante, para comprender la teología, es necesario un análisis iconográfico(15). Seguimos un esquema sencillo: a) La composición: La composición es compleja y retórica, tomada con un punto de vista bajo. Está dividida en dos mundos: el sobrenatural y el terreno, iglesia triunfante y militante. En la parte superior y central se representa en un círculo trinitario el Misterio de comunión del Padre, del Hijo y del Espíritu Santo. Muy cerca del Hijo, María, Madre de Dios y de la Iglesia. Es una composición muy equilibrada y ordenada en el círculo. Formando parte del círculo en la parte superior y con intensos reflejos de luz están los ángeles. b) Los personajes: El Padre, Hijo y Espíritu en primer plano, en igualdad con colores distintos pero formando unidad en la comunión. En realidad hay una especie de interpenetración mutua, de gran colaboración en la obra de la salvación, en forma de danza perijorética llena de armonía y colorido celestial. El Padre y el Hijo son señores de la creación y el Espíritu, llenándolo todo de luz, no está ajeno a la gran obra de las personas del Padre y del Hijo. c) El movimiento: En el contexto del barroco, el autor se aparta de la línea recta y de la razón, a favor del dominio de las curvas, los círculos, la emoción y el naturalismo. d) La luz y los colores: En el encargo de la obra, el Cabildo pide al autor: “arcos, colores finos con mucha alegría de colorido, y bizarría (15) Para un modelo de este tipo de análisis, cf. A. PÉREZ TRIPIANA, Mª ÁNGELES SOBRINO LÓPEZ, Jesús en el museo del Prado, Madrid, 2009. 256 MARIO VÁZQUEZ CARBALLO de figuras, de variedad, de fisonomías hermosas, con diversas actitudes y todo hecho con buen dibujo, con variedad de ángeles, santos, mártires, confesores y vírgenes, cada uno con su distintivo, para que sean conocidos…”(16) D) Arte y Trinidad: un balance teológico a propósito de las pinturas de J. Terán Ante una temática tan amplia, abordaremos aquí solamente lo referente al icono de la Trinidad en las pinturas de la Catedral. Sin embargo, por razones de contextualización, haremos algunas incursiones a otras visiones más amplias en el arco panorámico de la iconografía trinitaria a lo largo de la historia de dos mil años de cristianismo en forma de balance teológico. El hilo conductor que preside el gran panorama es la historia de la salvación. Un Dios que sale al encuentro del ser humano, que habla y se encarna, compartiendo su Vida, incluso la muerte, pero que ha vencido las situaciones límite del ser humano mediante su propia resurrección. Este es el Dios que subyace en la representación de J. F. Terán(17). Es el Dios que el artista representa también en trazos humanos(18), pero llenos de luz y grandiosidad, ejerciendo la divinidad en un movimiento que desciende desde la creación hasta la recreación en la gloria eterna. No es extraño que en los diez primeros siglos del cristianismo nos encontremos con un vacío de representaciones iconográficas del Misterio del ser divino y trinitario de Dios(19). Las razones: la absoluta trascendencia de Dios y la prohibición del AT de hacer imágenes de Yahvé (cf. Ex 20, 4; Dt 27, 15). (16) AA. CC., l. c. (17) Sobre la Trinidad en el arte español, cf. una amplia bibliografía en el artículo de F. BOESPFLUG, Dieu-Trinité dans l’art, jusqu’à la fin du VIII siècle, Le Monde de la Bible, 1998, nº 110, 79-87. Trad. Española en Estudios Trinitarios 38, 2004, 223-245. (18) Cf. G. DE PAMPLONA, Iconografía de la Santísima Trinidad en el arte medieval español, Madrid, 1970. (19) En el siglo VIII apareció la herejía iconoclasta y el emperador León III declaró la guerra a las imágenes. En el Concilio II de Nicea (ecuménico VII, 787) se condenó a los iconoclastas y se ordenó el uso de las imágenes como las de nuestro Señor Dios y Salvador Jesucristo, explicando que no se trata de adoración (latría), sino de veneración (proskinesis): Cf. J. COLLANTES, La fe de la Iglesia Católica. Las ideas y los hombres en los documentos doctrinales del Magisterio, Madrid, 1984, 534 ss. LA TRINIDAD EN EL ARTE257 Pero Occidente, en base a textos del AT en los que aparece el Padre en figura humana, como en nuestras pinturas, asume el criterio de representar las personas divinas tal y como aparecen en las teofanías bíblicas. Criterio que fue confirmado por el Concilio de Trento (Sesión XXV). La praxis de la Iglesia fue sustituir cualquier representación “antropomórfica” de Dios por la “cristomórfica”, siguiendo la enseñanza de Jesús, “quien me ve, ve al Padre” (Jn 14, 9). La legitimidad de Cúpula restaurada las imágenes de Dios y de la Trinidad es aceptada por el Magisterio y los teólogos. El hecho de que el Dios invisible se haya manifestado de una manera visible en la historia abre una puerta al arte sobre Dios y la Trinidad. En realidad son representaciones figurativas, no imágenes propiamente tales ya que simbolizan la presencia y la acción de Dios en la historia de la salvación y nos conducen hacia él, porque venerándolas, veneramos lo que representan. 258 MARIO VÁZQUEZ CARBALLO En esta primera etapa de la historia salvífica los artistas representan al Padre como arquitecto que diseña su maravillosa obra, ya como “maestro aparejador” que organiza el caos del mundo, ya como Padre providente que toma en sus manos el mundo y lo contempla con gozo. Aparece así el Padre como “fuente de vida” que crea y acompaña en el camino. También en nuestra obra aparece el Hijo sedente, el crucificado, como Señor de la historia, contribuyendo con el Padre en la obra de la creación, tocando con su mano izquierda redentora el mundo mientras que, con la derecha apunta a la gloria. No es habitual, en este tiempo, la igualdad de tamaño de la figura del Hijo a la del Padre. En las representaciones del “Trono de gracia”(20), el Hijo aparece representado en tamaño más reducido que el Padre, para expresar su condición de Hijo de Hombre. No es el caso. Es verdad que el Espíritu sí aparece en forma de paloma como en los “Tronos de gracia”, pero con matices en relación con la preocupación teológica del autor. En espacio, el Espíritu Santo también ocupa el mismo que el Padre y el Hijo, incluso la intensidad de luz es mayor. Y esto tiene una explicación. Es a partir del siglo XIII, después del Concilio de Letrán, cuando dentro del contencioso entre Oriente y Occidente sobre la procedencia del Espíritu Santo, la iconografía trinitaria muestra preocupación por expresar este dato dogmático. Aquí, en nuestras pinturas, la paloma apunta con sus alas y su pico, radiantes de gran luz, al disco simbólico, imprimiendo un movimiento y un aire perikhorético(21) en contraste con la serenidad del Padre y del Hijo, aunque estos también están en movimiento. En cualquier caso se nos muestra al ser divino, en un lenguaje asequible, como Familia y “Misterio de Comunión”. (20) Sobre las representaciones en los siglos XV y sobre todo XVI y XVII hay mucha literatura con referencia a los tronos de gracia, las coronaciones de la Virgen, el bautismo de Jesús y otras representaciones, entre las que estaría la de nuestra catedral. Estas representaciones enriquecen nuestra visión trinitaria y nos ayudan a captar la presencia de las personas y su acción en la historia de la salvación. Cf. J. LÓPEZ GAY, voz: arte, la Trinidad en el, en: X. PIKAZA Y N. SILANES, o. c., 101-105. (21) El término griego perikhóresis se convirtió en la época patrística en una expresión técnica del lenguaje teológico que se ha mantenido hasta nuestros días. Hoy se considera un concepto clave del discurso teológico que pretende hacer plausible la conjunción simultánea de unidad y diversidad, dinamismo y estabilidad en distintos ámbitos de las realidades propias de la fe cristiana. Es un concepto útil que sin explicar lo inefable, ayuda a comprender las implicaciones ontológicas y existenciales de la fe en un Dios que se autodefine como amor. Para una historia completa del término, cf. S. DEL CURA ELENA, Perikóresis, en: X. PIKAZA Y N. SILANES, o. c., 1086-1094. LA TRINIDAD EN EL ARTE259 El siglo XVII es el siglo por excelencia en cuanto al discurso tratadístico se refiere. El espíritu de la reforma se hace notar. Hay un gran interés por aconsejar al artista que a la hora de ejecutar sus obras no caigan en inexactitudes y anacronismos, invitándoles siempre al decoro, al sentido de la propiedad y a la representación digna de cada figura conforme a lo que demanda el rigor(22). Justo lo que confirman las actas capitulares de nuestra catedral. No se le deja al artista a su antojo. Se le dan indicaciones precisas, de luz y colores, del tema teológico, y se le pide aquello que se le debe exigir a un artista: ARTE. Pues bien, ARTE es lo que hoy podemos ver y contemplar en nuestra catedral. Arte y belleza que transportan el alma al Absoluto. Terán se puede considerar entre los mejores artistas que se han inspirado en la belleza teológica y en su complejidad. A los ojos del historiador estas imágenes adquieren un valor documental extraordinario. Pero sobre todo, teológico. De hecho informan de las concepciones de lo divino, del poder, de la Iglesia, de la juventud, de la ancianidad, del cielo y de la tierra, de la paternidad y la filiación, de la evolución del gusto y de los estilos, de la variedad de aficiones, devociones y prácticas, de los espectadores y otros usuarios. Para el creyente y el teólogo estas imágenes son un lugar teológico (Melchor Cano) en el sentido de que en ellas se expone con el lenguaje de las formas visuales, cómo el Dios de la Biblia y de la fe cristiana, del Catecismo y del Credo, de la liturgia y de la teología, de los santos, de los mártires, doctores y místicos, fue creído, confesado, pensado, imaginado, rezado, buscado, esperado y amado. Un lugar, por tanto, donde se ha podido expresar, en virtud de la libertad reconocida a los artistas en la Iglesia latina, lo que conforma una personalidad, una fe, una espiritualidad, una conciencia, una iglesia, una región y un estilo. Resumiendo, podemos decir que en los cinco primeros siglos del arte cristiano no se han creado imágenes. Las imágenes explícitamente trinitarias del arte paleocristiano son raras. El nacimiento de imágenes pictóricas de la Trinidad en el arte de Occidente supone otra aproximación a la imagen, que ya se anuncia en Gregorio Magno y se pudo desarrollar al amparo del rechazo de Nicea II por los teólogos carolin(22) Cf. J. RAMOS DOMINGO, Arte y preceptiva. “Del rigor, la propiedad y el decoro en la iconografía de la Trinidad”, en: AA. VV., La Trinidad en el arte. Lenguajes simbólicos del misterio, Salamanca, 2004, 107-158. Y también: ID., en Estudios Trinitarios, Vol. XXXVIII, nº 3, 2004, 371-399. Crucero y bóveda de la Capilla Mayor de la Catedral La Santísima Trinidad representada en el centro de la bóveda LA TRINIDAD EN EL ARTE261 gios. La clave que permite el crecimiento de la imaginería occidental sobre la Trinidad, la figura de Dios Padre, posee una legitimidad teológica precaria. Parece ser que las imágenes principales de la Trinidad que han circulado en Occidente han sido producidas al margen de toda regulación eclesial. El único texto del magisterio romano sobre estas cuestiones, el de Benedicto XIV, es tardío (1745). Un poco anterior a las pinturas de nuestra catedral. Su promulgación no ha producido siempre efecto, aunque es verdad que las de nuestra catedral se acercan mucho a representaciones bien fundamentadas en la Sagrada Escritura, exigencia fundamental del breve de Benedicto XIV. En la actualidad, se constata un cierto hundimiento de la iconografía de la Trinidad en el arte de la segunda mitad del siglo XX y se explica, entre otras razones, por su fragilidad constitutiva. Así como la Trinidad en la teología ha estado en el desierto, ¿será también un tema vía de extinción en el arte? Es cierto que hay una flagrante indigencia en este sentido. Después de haber celebrado un año del Padre, otro del Hijo y a continuación el del Espíritu Santo, el año del Gran Jubileo del 2000 fue consagrado a la Trinidad. Los autores tenían necesidad de obras de arte para la portada de sus libros, los periodistas de audiovisuales para sus presentaciones y revistas y los directores de peregrinaciones para sus carteles y folletos. Pocas obras de arte posteriores al XVI se pudieron contemplar. Algunos carteles se pudieron ver, pero de una pobreza teológica inquietante. Sí se ha podido constatar falta de inspiración y reflexión, ignorancia de la tradición iconográfica, ausencia de relación con la historia del dogma. Esperamos mejores tiempos. Es de esperar que la Iglesia, cada Iglesia local, sea capaz de formular lo que quiere y necesita y vuelva a aprender de nuevo, como nuestros sabios antepasados, el arte de guiar el trabajo de los artistas que estén dispuestos a arriesgarse en seguir por los caminos del decoro y de la belleza. Estas serían tres condiciones necesarias, a modo de propuesta humilde, para que una nueva imagen visual de la Trinidad sea acogida en la Iglesia: a) Estar en armonía con la Sagrada Escritura, el dogma y la liturgia. b) Hablar al corazón, a la sensibilidad moderna y a la fe de los espectadores sin dañar su inteligencia. 262 MARIO VÁZQUEZ CARBALLO c) Situarse, sin ruptura, en la serie de imágenes de la Trinidad que la preceden pero con capacidad de inscribirse en un nuevo vocabulario pictórico de la trascendencia. Es decir, un Dios que sea Dios, por consiguiente, paradójico, misterioso y cercano, “tremendum et fascinans”(23). Tras siglos de saturación por la moral y la psicología, la conciencia contemporánea, sin despreciar las anteriores, reclama la fascinación de lo sagrado, la estética y la mística(24). Belleza y santidad caminan unidas, por eso “la belleza salvará el mundo”, claro que esta belleza es impactante, es la del Crucificado(25). Espero que este sencillo trabajo de investigación, con motivo de la obra de restauración de las pinturas de nuestra catedral, contribuya a redescubrir la estética y la mística que, sin duda, salvará al mundo. (23) La relación del ser humano con la experiencia religiosa siempre ha sido un equilibrio inestable, entre el temor y el ardor frente a lo numinoso de Dios, como reconoce san Agustín, y se convertirá en el Tremendum et fascinans en la terminología de Rudolf Otto y en la inquietud de la búsqueda infinita que habita en el corazón humano: Cf. R. OTTO, Lo Santo, Madrid 1968. (24) Cf. O. GONZÁLEZ DE CARDEDAL, La entraña del cristianismo, Salamanca 1997, 130. (25) Cf. Conocida frase de la novela El Idiota, de Dostoievski. ESTUDIOS JUAN FRANCISCO DE CASTRO “EL MISERICORDIOSO” MÁXIMO EXPONENTE DE LA ILUSTRACIÓN EN LUGO Por ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO “Es un tópico achacar aquella emigración a la fallida industrialización gallega, y el fracaso de ésta a la falta de una burguesía autóctona fuerte o emprendedora. Aunque ambas cosas pueden ser en parte ciertas, se ha insistido tanto en ellas que a menudo se ha acabado dando una impresión excesivamente fatalista, como si Galicia estuviese predestinada al atraso y a la pobreza”(1) Traemos aquí este párrafo porque en él está bien expresado lo que vamos a tratar: un ejemplo claro de que sí que existían en Galicia iniciativas que nada tenían que envidiar a otras regiones de España. Es donde vemos claro que la intelectualidad y la erudición tenía algo que decir a la realidad y al mundo que le tocaba vivir. Presentamos aquí la biografía de un miembro, salido de aquella burguesía, exagerando un poco, autóctona, con iniciativas. Se trata del doctor Castro. Juan Francisco de Castro fue un eclesiástico de Lugo que vivió en el siglo XVIII. Pero su virtud no sólo está por ser clérigo sino por ser uno de los máximos exponentes lucenses de la época de la Ilustración. Estimulado por la reciente publicación de una antología de su obra, nos proponemos hacer aquí un repaso de su vida y su obra. Se estructura este artículo en dos partes: la primera centrada en los hitos más importantes de su vida, y en la segunda parte pretendemos analizando su obra presentar algunas aportaciones novedosas. (1) M.-A. Murado López, Otra idea de Galicia, Editorial Debate, Barcelona 2008, p. 136. O Concello de Lugo ten a grande honra de ofrecer non só ós lucenses senón a toda a cidadanía galega e do mundo unha abraiante escolma da inmensa obra dun filósofo e pensador político non só progresista, senón verdadeiramente revolucionario no seu tempo. O noso veciño Juan Francisco de Castro é unha figura que só se pode comparar cos máis grandes, coma por exemplo co Padre Feixoo e o Padre Sarmiento, e a súa obra insírese de pleno dereito, xunto coa deses egrexios galegos, no gran mar do pensamento ilustrado do Século das Luces, no que representa unha das voces máis radicais e máis esencialmente democráticas. Carmen Basadre Vázquez Presentación do libro na sala de sesións do Concello JUAN FRANCISCO DE CASTRO “EL MISERICORDIOSO”265 La Ilustración lucense La Ilustración española no es asimilable al fenómeno que se da en otros países europeos. Tiene unas características determinadas que la diferencian de la Ilustración alemana, la italiana o la francesa. Una de las diferencias con el fenómeno cultural europeo está en la periodicidad. Miquel Batllori la califica de preilustración en la Ilustración plena. La fecha que marca el fin de esta preilustración es la muerte de Gregorio Mayáns i Ciscar, que tiene lugar en 1764. No podemos olvidar que la Ilustración española entra dentro de la dinámica y la dialéctica reformista del reinado de Carlos III. Siguiendo la lógica del discurso, será a partir de 1764 cuando podemos hablar de Ilustración. Con Juan Francisco de Castro nos situamos en el contexto de la denominada plena Ilustración, que abarca desde mediados del siglo XVIII hasta el año 1810 aproximadamente. Esta Ilustración estaba canalizada a través de las Sociedades Económicas, al margen de las universidades. También podemos señalar que en esta época se favorece el estudio de las ciencias. Hay un interés grande por la ciencia comenzando por el estudio de la naturaleza. Dichos estudios se organizan en instituciones orientadas hacia esos fines: observatorios astronómicos, jardines botánicos, etc. Por otra parte cabe resaltar que Lugo sería excepcional, ya que no es un puerto de mar ni tampoco contaba con una gran infraestructura material y espiritual(2). ¿Quién fue el doctor Castro? Esa es la gran pregunta que nos hacemos hoy. ¿Como definirlo? Diríamos, en primer lugar, que pertenece a ese conjunto de intelectuales de la segunda mitad del siglo XVIII que vive en Lugo. Tengamos en cuenta que es contemporáneo y estrecho colaborador del obispo fray Francisco Armañá, OSA. Recordemos también que alrededor de este obispo imaginamos que hay un conjunto de personas, en su mayor parte o en su totalidad eclesiásticos, que tenían unas inquietudes religiosas y sociales muy determinadas. Así lo queríamos ver al hablar del obispo Armañá(3). Y no sólo era el doctor Castro uno de los interesados por la cultura y por la ciencia. Conocemos que el canónigo Agustín Soler y Gari tenía (2) A. Domínguez Ortiz, Carlos III y la España de la Ilustración. Madrid: Alianza Editorial, 2005. p. 298. (3) O. González Murado, A biblioteca privada do bispo Armañá en Lvcensia 31 (2005) 324. 266 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO un gabinete natural en su casa. En el mismo había una piedra volcánica de la que nos habla el doctor Castro(4). De esta época también es el canónigo Joaquín del Camino y Orella, miembro de la Real Academia de la Historia, Joaquín Ucar i Royo(5), Vicente Piñeiro, Vicente Freire y Cora... Es verdad que son dioses menores, pero podemos imaginar que en el Lugo finisecular del setecientos había un grupo nutrido de intelectuales eclesiásticos con una proyección más allá de nuestras fronteras. A parte de estos personajes hay que advertir que en el ambiente en que se movía el doctor Castro había hombres de ciencia. Contamos, por ejemplo, a su hermano boticario, Vicente, y a su cuñado, Domingo Antonio de Nóvoa, miembro da Real Academia Matritense; así como a José de Castro, cirujano(6). También queremos recordar una mujer a la que le dejaron leer un discurso en la Real Sociedad de Amigos del País de Lugo: María Reguera Mondragón, quien en 1788 pronuncia un discurso sobre su método de escritura innovador(7). No sabemos con certeza si perteneció o no a esa sociedad. Por lo menos, lo que sí podemos decir es que compartían todos un mismo interés: la necesidad de apostar por el progreso y el desarrollo de los pueblos. Hay una preocupación sobre todo social, que también vemos a lo largo de la segunda mitad del siglo, sobre todo después de la llegada al trono del rey Carlos III. Esa preocupación tenía como fondo el querer estar a la altura de Europa. Para ello era necesario modernizar las instituciones mejorando así la calidad de vida de los miembros de la sociedad. Para conseguir esto se necesitaban iniciativas y gente que las encarnara, es decir, instituciones que promocionaran y promovieran el desarrollo de la persona, dicho en lenguaje de hoy. En la primera etapa del siglo, los intelectuales preferidos fueron los denominados novatores, entre los que descuellan Feijoo y Sarmiento. Ahora en esta segunda etapa el intelectual prototipo será Mayáns i Ciscar como hemos afirmado al hablar de Armañá(8). (4) Dios y la naturaleza... X, p. 389. (5) Al cual Camino le llama útil e instruido compañero en su artículo J.-A. Camino Orella, Nueva demostración sobre la falsedad del privilegio del Rey D. Ramiro I, en el qual se supone haber concedido los votos a la Iglesia de Santiago en seguida de la batalla de Clavijo.. / por Joaquín Antonio del Camino, Canónigo de... Lugo en Memorias de la Real Academia de la Historia, Madrid, Imprenta de Sancha, 1805, p. 16. (6) J. F. de Castro, Escolma de textos /limiar, introducións e edición de E. Mariño Amor- L. Rodríguez Cabana, Lugo, Concello de Lugo, 2013, p. 12. (7) D. Fernández Fraga, Lugo, siglo XVIII. Educación e ilustración. Servicio de publicaciones Diputación provincial de Lugo, Lugo, 1992, p. 306. (8) O. González Murado, A biblioteca privada do bispo Armañá en Lvcensia 31 (2005) 322. JUAN FRANCISCO DE CASTRO “EL MISERICORDIOSO”267 Primeros años de vida y de formación Nació Juan Francisco Vitorio de Castro el 25 de febrero de 1721 y fue bautizado el primero de marzo, en la parroquia de Santiago de Lugo(9) –una de las dos parroquias que estaban ubicadas dentro de la Catedral lucense–. Era hijo de Juan Antonio de Castro y de Catalina Urianda Fernández Vacariza. Tuvo cinco hermanos. Uno de ellos fue monje de san Benito. Su padrino fue Bartolomé Díaz de Sicilia, un notario de la ciudad de Lugo. Nuestros intentos de reconstruir el árbol genealógico y búsqueda de antepasados que explicasen la causa por la que aparece con un segundo apellido diferente no dieron el fruto esperado. También es verdad que no se usaba el segundo apellido como ahora lo usamos. Está fuera de lugar ponerle ahora Brianda o Fernández(10), o incluso García(11), ya que el uso de la época era que los hombres llevaran el apellido del padre y las mujeres el de la madre, aunque siempre hay excepciones que confirman la regla. Pero estos no son los únicos apellidos que usó su madre: A la hora de inscribir la partida de su hermana Francisca aparece como apellido de la madre Castedo(12). Sólo encontramos un matrimonio a mediados del XVII de los hijos de un escribano que se apellidaba Castro(13). Se trata del matrimonio del hijo del escribano Pedro de Castro, que se casa el 25 de setiembre de 1666. Dicha investigación nos ayudaría a entender el porqué de esta rara avis: sus orígenes familiares y la razón de esa inclinación hacia el mundo de las leyes y el germen de esa sensibilidad hacia el sentido de justicia, virtud que tanto lo adorna. (9) Lugo, Arquivo Central Parroquial, Santiago de Lugo, Libro de bautizados (1703-22), f. 193r. (10) Fernández es uno de los apellidos que aparece tanto en la partida de bautismo del como en la de su hermano Vicente. Cfr. Lugo, Archivo Central Parroquial, Santiago de Lugo, Libro de bautizados (1703-22), f. 183r. (11) En la partida de bautizo de su hermana Isabel aparece la madre con el apellido García Fernández Bacariza, cfr. Lugo, Archivo Central Parroquial, Santiago de Lugo, Libro de bautizados (1703-22), f. 165 v. También en la partida de bautismo de José Francisco, nacido en 1715. Cfr. Lugo, Archivo Central Parroquial, Santiago de Lugo, Libro de bautizados (1703-22), f. 150 v. (12) Lugo, Archivo Central Parroquial, Santiago de Lugo, Libro de bautizados (1703-22), f. 112 v. (13) Lugo, Archivo Central Parroquial, San Pedro de Lugo, Libro de casados. 268 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO Años de ministerio pastoral Aunque no hemos encontrado el nombramiento de párroco de Santa Eulalia de Losón y Santiago de Fontao, que debió de suceder en torno a 1747, aparece concediéndosele las reverendas para ordenarse por el obispo Gil Taboada en el año 1748(14), es decir, se le conceden las licencias para ordenarse en otra diócesis por otro obispo: son las letras dimisorias. En el libro de colegiales del Seminario de San Lorenzo no aparece como becado. Y en el año 1752 le concede la renuncia el Papa Benedicto XIV a esos beneficios de Santa Eulalia de Losón y Santiago de Fontao(15). Argumentamos que tuvo que ser en el año 1747 cuando tomó posesión de este beneficio, pues en 1748 ya aparece para ordenarse como Abad de Losón, y el concurso anterior para ese beneficio había sido en el año 1747, y como normalmente dichos mazos de beneficiales se perdían, dilucidando a quien le correspondía presentar, no nos dicen el nombre del elegido. Dicho beneficio era presentado por el monasterio de san Martiño Pinario de Santiago, y puede ser que fuera presentado para este beneficio por este monasterio. Realiza estudios en las Facultades de Teología y de Derecho de Santiago de Compostela, obteniendo allí los grados de licenciado y posteriormente de doctor, en la Universidad de Ávila. Esta noticia es aportada por Gumersindo Laverde, en la revista La ilustración gallega y asturiana, en el número del día 28 de agosto de 1881(16). Pero, en realidad, ya aparece mencionado este extremo en la biografía de Antonio Neira de Mosquera, que apareció en el Semanario pintoresco español, número del 27 de junio de 1852(17). Desconocemos las fechas en que tiene lugar el remate de sus estudios y la posterior continuidad profesional. Años de madurez Sabemos por los frontispicios de sus obras que fue abogado de la Real Audiencia de Galicia. Dicho empleo se adquiría después de alcanzar el grado de Bachiller en leyes, en cualquier universidad, y de asistir tres o cuatro años en algunas pasantías en prácticas, que había allí donde hubiera Real Audiencia o Chancillería(18). (14) Lugo, Archivo Histórico Diocesano, Clero, Órdenes, Libro 1736-60, f. 226 vº. (15) Lugo, Archivo Histórico Diocesano, Provisorato, Beneficiales, Arciprestado de Deza, Mazo 13, legajo 2. (16) p. 45. (17) p. 202. (18) La obra del Doctor Juan Francisco de Castro Fernández en la cultura gallega del siglo JUAN FRANCISCO DE CASTRO “EL MISERICORDIOSO”269 En el año 1765 aparece publicado el primer tomo de su obra Discursos críticos sobre las leyes. Pero de esto hablaremos más adelante. Ya en el año 1767 pasa a ocupar una plaza de canónigo en la Catedral de Lugo, presentado por el rey Carlos III. Dicha plaza había quedado vacante por la muerte de Francisco Rodríguez de Castro, el 12 de abril de 1767. Toma posesión el 13 de agosto de 1767(19). El año 1776 sucede como arcediano de Dozón a Martín Suárez de Buruaga, por fallecimiento de éste. De ese modo su canongía queda libre, y la ocupará Luis Pardo Armental(20). De nuevo gozará de otra canongía por muerte de Francisco de los Tueros, acaecida el 24 de junio de 1783. Era normal que algunos de los cargos de dignidades gozaran al mismo tiempo una canongía. Tenían, por decirlo así, dos fuentes de ingresos. También en ese mismo año 1776 pasará a sustituir como provisor y vicario general a Francisco Antonio Castells, quien pasa a ser sacristán de la Catedral de Barcelona. Coincide su incorporación a la diócesis como canónigo con la entrada en Lugo del nuevo obispo, Fray Francisco de Armañá, OSA. Luego pasará a ser Provisor y Vicario General y, en la vacante de Armañá hasta la llegada de Peláez Caunedo, será uno de los dos gobernadores en “sede vacante” de la diócesis de Lugo. El otro gobernador será José Novales Angostina(21). Dichos gobernadores eran elegidos por el Cabildo catedralicio. Socio fundador de la Real Sociedad Económica de Amigos del País de Lugo Fue uno de los socios fundadores de la Real Sociedad Económica de Amigos del País de Lugo, y se presume que más tarde director de la misma, cuando marcha el obispo Armañá para la diócesis de Tarragona. XVIII: Sus discursos críticos sobre las leyes. Discurso leido el día 13 de diciembre de 1975, en el acto de recepción, por el ilustrísimo señor don Antonio Gil Merino y respuesta del excelentísimo señor don Enrique Chao Espina. (http://www.realacademiagalega.org/documents/10157/27090/Gil+Merino.pdf (Fecha de acceso: 2.10.2013). p. 34. (19) J. Molejón Rañón, Relación de todo el personal eclesiástico que ha conformado: el Cabildo Catedralicio (1669-2000), racioneros titulares (1669-1851) y cuerpo de beneficiados (1852-1993), Lugo 2003, p. 117. (20) J. Molejón Rañón, Relación de todo el personal eclesiástico que ha conformado: el Cabildo Catedralicio (1669-2000), racioneros titulares (1669-1851) y cuerpo de beneficiados (1852-1993), p. 123. (21) A. García Conde - A. López Valcarcel, Episcopologio lucense, pp. 730-31. 270 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO Estas sociedades, fundadas muy de acuerdo con el espíritu reformista del rey Carlos III, tenían unas finalidades bien definidas: abogaban por el fomento de la agricultura y por la promoción de los productos autóctonos; tenían interés por la riqueza y por la repoblación forestal. Con estas sociedades económicas ocurre como con las bibliotecas públicas episcopales: hay una intencionalidad por parte de la Corona de crearlas. Hubo una real orden del 18 de noviembre de 1774. Será la primera Sociedad económica creada en Galicia. La primera junta general tiene lugar el primero de marzo de 1784, pero según Fernández Fraga se puede pensar que haya sido fundada el 17 de diciembre de 1783(22). Cuando el obispo Armañá marcha a tomar posesión de la arquidiócesis de Tarragona, lo relevará en el cargo de director de dicha Real Sociedad de Amigos del País de Lugo. Gracias a esta Real Sociedad(23) se promueve en Lugo el desarrollo de una serie de actividades comerciales. También desde esta institución se habla de la necesidad de establecer en Lugo un Instituto de Segunda Enseñanza y la creación de una casa de maternidad(24). Muy relacionado con este tema de la promoción y modernización de la manera de trabajar y del fomento de la industria está la empresa en la que participa junto con su hermano Vicente. Abel Vilela ya trató de este tema en este medio y dejó claro que el propietario no fue el propio doctor Castro(25). El será el principal beneficiario de la fábrica de ladrillo y teja, que estaba ubicada alrededor de la Porta Falsa de la ciudad, a la muerte de su hermano Vicente. Parece ser que fue el promotor de la construcción de la escalera que baja de la muralla a la Porta Falsa y también de la que hay junto a la Catedral, en frente del pararrayos(26). (22) D. Fernández Fraga, Lugo, siglo XVIII. Educación e ilustración. Servicio de publicaciones Diputación provincial de Lugo, Lugo, 1992, p. 297. (23) De esta Real Sociedad no volvemos a tener más noticias después de la muerte del doctor Castro, pero con este nombre volverá a existir en dos momentos posteriores del siglo XIX. Tampoco contamos con las fuentes directas de dicha sociedad. Todo lo que sabemos de esta Real Sociedad es gracias a las noticias que aportan el boletín de la Sociedade económica de amigos del país de Madrid, modelo para laas otras sociedades de España. D. Fernández Fraga,... p. 306. (24) M.-C. Fernández Díaz, Cultura e ideoloxía francesa en Lugo. Servicio de publicacións da Diputación Provincial, Lugo 2002. pp. 13-18. (25) A. Abel Vilela, El alfar del barrio del Pájaro y el doctor Castro en Lvcensia 17 (1998) 230-41. (26) D. Fernández Fraga, Lugo, siglo XVIII. Educación e ilustración. Servicio de publicaciones Diputación provincial de Lugo, Lugo, 1992, p. 171. JUAN FRANCISCO DE CASTRO “EL MISERICORDIOSO”271 Fallece el doctor Castro el día 24 de diciembre de 1790. Dice su partida de defunción de accidente repentino(27). La nota marginal dice: Juan Francisco de Castro, el misericordioso. Había hecho testamento el 24 de abril de 1785, ante Pedro Núñez Iglesia, cuyo contenido está perfectamente publicado por Abel Vilela, así como el anterior testamento realizado el 5 de noviembre de 1765(28). La lectura de las mandas de los testamentos trasluce una mentalidad por lo menos diferente a los que estamos acostumbrados a leer. En ellos se hace especial hincapié en que los bienes, que reparte entre las sobrinas, no sean malgastados, y las limosnas, que normalmente se reparten entre los pobres, se repartan con prudencia, mirando bien a quien se le dan. Parece que renunció a ser obispo de León(29), extremo que no pudimos comprobar. Obras del doctor Castro Ya hemos ido dibujando el camino de vida del doctor Castro, pero nos falta la reseña de sus escritos. Sus obras son fundamentalmente dos: 1.– Discursos críticos sobre las leyes y sus intereses en que se demuestra la incertidumbre de estos, y la necesidad de un nuevo, y metódico cuerpo del Derecho, para la recta administración de la justicia. Madrid; publicada en la imprenta de Joaquín Ibarra, 1765.- 3 v.; 4º. De esta obra hubo una reedición de los dos primeros tomos el ano 1829, en la imprenta de Aguado(30). 2.– Dios y la naturaleza. Compendio histórico, natural y político del universo, en que se demuestra la existencia de Dios, y se refiere a la Historia natural, y civil, la religión, las leyes y costumbres de las naciones antiguas y modernas más conocidas del Orbe. - Madrid; editada por Viuda de Ibarra, 1783.- 10 v.; 4º. Pero estas no son sus únicas obras. Fernández Fraga habla de un discurso sobre el aprovechamiento de aguas de Galicia, publicado en un (27) Lugo, Arquivo Central Parroquial, Santiago de Lugo, Libro V de difuntos (1763-1804), f. 118 vº. (28) A. Abel Vilela, El alfar del barrio del Pájaro y el doctor Castro en Lvcensia 17 (1998) 236-41. (29) D. Fernández Fraga, Lugo, siglo XVIII. Educación e ilustración. Servicio de publicaciones Diputación provincial de Lugo, Lugo, 1992, p. 169. (30) D. Fernández Fraga, Lugo, siglo XVIII. Educación e ilustración. Servicio de publicaciones Diputación provincial de Lugo, Lugo, 1992, p. 180. 272 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO periódico de A Coruña, en 1866(31); y también el autor Neira Mosquera afirma que en el Archivo Diocesano de Lugo existen escritos sobre pleitos promovidos por Armañá en el Tribunal de la Rota(32). Obras completas del Dr. Castro: Dios y la naturaleza (8 tomos), Discurso crítico (3 tomos), Dios y las leyes (3 tomos) Parece que también tenía en mente publicar dos tomos más de la obra Dios y la naturaleza, cuya existencia se deriva de la noticia dada de estar en posesión del médico Manuel Carballeira y de un informe de la Academia de la Historia, respectivamente(33). Hay noticias también sobre un manuscrito del titulado Elogio del dialecto gallego y del discurso leído en la Sociedad económica de Amigos del país de Lugo. Originalidad del pensamiento de Juan Francisco de Castro Fácil fue señalar los hitos más importantes de su vida; pero es difícil situarlo dentro del contexto histórico y discernir dónde encuadrarlo y definirlo. Queremos abordar en este punto la originalidad de su obra y cómo podemos entender al doctor Castro en su contexto. Mariño Amor y Rodríguez Cabana diferencian dentro del pensamiento del doctor Castro dos momentos, que coinciden con la publicación de (31) Dito discurso foi publicado no libro Escolma de textos. Aportamos o dato correcto: Informe acerca de la navegación del Miño en El Ateneo, 22 de setembro- 1 outubro 1859 (23-27). (32) D. Fernández Fraga, Lugo, siglo XVIII. Educación e ilustración. Servicio de publicaciones Diputación provincial de Lugo, Lugo, 1992, p. 185. (33) D. Fernández Fraga, Lugo, siglo XVIII. Educación e ilustración. Servicio de publicaciones Diputación provincial de Lugo, Lugo, 1992, pp. 201-244. JUAN FRANCISCO DE CASTRO “EL MISERICORDIOSO”273 sus grandes obras. Estos autores hablan de un «periodo crítico», que va de 1760 a 1770, y de un «periodo humanista», entre 1770 y 1790(34). a) Periodo crítico Lo primero que vamos analizar son los Discursos sobre las leyes, primera obra publicada. En ella el autor intenta armonizar, desde su experiencia y sabiduría, todo lo que tiene que ver con el Derecho. En esta obra, distribuida en tres volúmenes, hace una descripción de la historia del Derecho, con algunas conclusiones prácticas. Como buen conocedor de la realidad gallega, y en concreto de la realidad lucense, señala la importancia que tiene la costumbre o el derecho consuetudinario, y como muchas veces este tipo de leyes necesitan una interpretación o exégesis. No le está negando el valor a la costumbre como fuente del Derecho sino que está afirmando la necesidad de la reflexión, que le dará sentido a dichas costumbres o mismo a las leyes. Entre las costumbres que analiza como perjudiciales para el individuo y la sociedad está la luctuosa, que era un tributo que se pagaba a la hora de la muerte, que consistía en la entrega de la mejor pieza de la hacienda familiar. Otro de los tributos criticado eran el derecho de abadía, en que se entregaba la mejor pieza de ropa, o incluso el derecho de expolio, que tenía lugar a la hora del fallecimiento de un obispo, dicho de manera resumida. Para el doctor Castro la interpretación es la base para fomentar la justicia y como tal reivindica que tiene que haber una buena formación. Hace una dura crítica al uso de interpretes extranjeros, ya que muchas veces en lugar de aclarar el significado de una determinada ley lo que hacen es complicar su interpretación y la subsiguiente aplicación práctica. Pone como remedio a este tipo de confusiones la necesidad de crear unas escuelas como las que existen en Teología escolástica o en la antigua jurisprudencia romana. Según el doctor Castro una de las dificultades para el logro y consecución de la justicia es la falta de personas preparadas para interpretarlas. Y para una correcta interpretación aboga por el estudio de las diferentes ramas de la filosofía: la lógica, la metafísica al tiempo que saber de Teología e Historia. Es decir que aquellos que se dedican a las leyes necesitan una cabeza bien amueblada, dicho en latín de hoy. (34) J. F. de Castro, Escolma de textos/ limiar, introducións e edición de E. Mariño Amor- L. Rodríguez Cabana, Lugo, Concello de Lugo, 2013, p. 12. 274 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO Remata el segundo volumen de su obra haciendo una valoración de la profesión de abogado y de sus luces y sombras. Pero quizás es el volumen tercero el que más llama la atención, ya que en él hace un compendio sobre los mayorazgos. Hace una crítica de los mismos, ya que son un obstáculo para el desarrollo de las sociedades. Calle Dr. Castro (popularmente “das dulcerías”, antiguamente “Batitales”) dedicada al ilustre biografiado, en el centro de la ciudad de Lugo Tienen su lado positivo, ya que promueven la perpetuidad de las haciendas, pero son también un motivo de orgullo y de vanidad. Según el doctor Castro el mayorazgo no favorece el progreso ni el desenvolvimiento económico en tres sentidos: en sentido demográfico, ya que favorece el celibato de los que no heredan, provocando un aumento de la incontinencia; en cuanto a la agricultura, esta no evoluciona, ya que no se permite la divisibilidad o la enajenación de los bienes; y es un obstáculo para el comercio, ya que no permite la circulación de bienes y monedas. Está muy en conexión con la doctrina expuesta por Pedro Rodríguez Campomanes, en su obra Tratado de la regalía de la amortización. Propone una serie de medidas sobre los mayorazgos: la perpetuación de los mayoraz- JUAN FRANCISCO DE CASTRO “EL MISERICORDIOSO”275 gos, el destino de parte de los bienes a dotar doncellas, hacer compatible los mayorazgos con contrato enfitéutico e impedir que se funden mayorazgos sin permiso del rey y no aceptar en los tribunales pruebas de mayorazgo fundamentadas en conjeturas o en costumbre inmemorial. Sólo podrían fundar mayorazgos aquellos que se dedican a alguna actividad humana que tenga utilidad. Excluye, por lo tanto a los estudiantes o a los profesores de filosofía escolástica(35). b) Periodo humanista La segunda etapa de su vida gira en torno a la obra Dios y la naturaleza. En esta obra, de la que ya dijimos que la intención era que fuesen doce volúmenes, el doctor Castro hace una exposición en la que se marca como meta demostrar la existencia de Dios y desenmascarar las falsas piedades, las supersticiones. Es un tratado de Teodicea o Teología natural en la que el autor hace un repaso de la cultura clásica y de los diferentes pueblos y civilizaciones relacionadas con la divinidad. A partir de aquí el autor se propone, al mismo tiempo, concorde con los pensadores de la época, erradicar los errores más comunes, que abundan en el mundo en que él vive y se mueve. Recuerda mucho esta obra al Teatro crítico universal del padre Feijoo. Quiere conducir y proponer una nueva manera de conciliar fe y razón, entendidas no como excluyentes, sino como complementarias. Uno de los principales argumentos que va atacando y no sólo atacando, sino también desmenuzando, son los fenómenos que tienen que ver con la superstición. La superstición es inconsistente y es vencible por medio de los argumentos que él va presentando. Como ejemplo tomamos la manera de enfrentarse a las endemoniadas. Nos cuenta lo que un párroco hizo para remediar los alborotos protagonizados por las endemoniadas. Parece ser que durante la misa en lugar de atender al sacrificio eucarístico tenían por costumbre hacer escándalo. Dicho párroco optó por poner el sacristán en medio del templo, con un palo, con el que golpearía sin piedad sobre la primera que gritara. Y a continuación nos cuenta el remedio que él mismo puso: llamar la atención (35) La obra del Doctor Juan Francisco de Castro Fernández en la cultura gallega del siglo XVIII: Sus discursos críticos sobre las leyes. Discurso leido el día 13 de diciembre de 1975, en el acto de recepción, por el ilustrísimo señor don Antonio Gil Merino y respuesta del excelentísimo señor don Enrique Chao Espina. (http://www.realacademiagalega.org/documents/10157/27090/Gil+Merino.pdf (Fecha de acceso: 2.10.2013). pp. 26-39. 276 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO aparte a la supuesta endemoniada amenazándola con echarla de la iglesia. Sigue diciendo: «Este aviso, si no la libertó a ella del demonio, me libró a mi de sus impertinencias: cuando aquella mujer oía la Misa, que yo celebraba, hacía de demonio mudo; pero grande hablador, o gritador en las parroquias vecinas»(36). Advertimos que no es una obra sistemática, pero que podemos encontrar en ella ideas avanzadas. Por ejemplo aboga por un tipo de enseñanza más práctico, denostando la filosofía escolástica, una enseñanza que sea capaz de favorecer el progreso y desenvolvimiento de los pueblos, de ahí la inclusión de la Agricultura como materia de estudio en la escuela. También se inclina por los enterramientos fuera de las iglesias. Hace una crítica a la acumulación de riquezas y también a los eclesiásticos que se dedican a colocar a sus familiares. Aparte de esto, vemos como a lo largo de la obra expone su visión sobre la sociedad en la que se desenvuelve. Hay una buena síntesis sobre el aspecto de la educación derivado de su obra en la ya citada tesis doctoral de Fernández Fraga. Perdurabilidad de la memoria del doctor Castro Podemos decir que fue un hombre de fama, cuya memoria sobrevivió a su propia muerte. El año 1877, con motivo de la visita del rei Afonso XII a Lugo, se organizó una exposición regional y se convocó un premio literario, que debía versar sobre los escritos del doctor Castro(37). Y en el año 1881 el ayuntamiento de Lugo organiza un homenaje en que se le dedica una calle y una lápida que recuerda el lugar de su nacimiento. Es la actual rúa de doctor Castro, antigua Batitales, popular rúa das dulcerías. A esto añadimos el trabajo que está haciendo la asociación de estudios filosóficos Doctor Castro en el campo de la recuperación de su obra, así como el libro que acaba de publicar el ayuntamiento de Lugo este año, ofreciéndonos una antología de textos(38), que fueron seleccionados por miembros de la asociación antes citada. (36) La obra del Doctor Juan Francisco de Castro Fernández en la cultura gallega del siglo XVIII: Sus discursos críticos sobre las leyes… p. 24. Recogido del t. II, p. 371. (37) A. García Conde – A. López Valcarcel, Episcopologio lucense, p. 562. (38) J. F. de Castro, Escolma de textos/ limiar, introducións e edición de E. Mariño Amor- L. Rodríguez Cabana, Lugo, Concello de Lugo, 2013. JUAN FRANCISCO DE CASTRO “EL MISERICORDIOSO”277 A modo de epílogo Después de recorrer la vida y obra del doctor Castro pudimos advertir la limitación de las fuentes. Son fuentes casi todas bibliográficas y un ejemplo claro de que muchas veces un erudito encuentra un dato y, sin contrastarlo, escribe; y sucede que se continúa copiando irresponsablemente o irreflexivamente. Fueron esos detalles los que nos propusimos comprobar. No hemos podido consultar la obra de Roig, que es la primera biografía que existe sobre él(39). Pero si pudimos hacer unas puntualizaciones relacionadas con su ministerio y su ordenación sacerdotal, que en publicaciones anteriores quedaron un poco oscuras, llegando a decirse que fue cura de Santa Eulalia de Losón y Santiago de Fontao desde el año 1749 hasta 1767(40). No podemos olvidar tampoco la aportación que fue haciendo la Ilustración gallega, gracias a Fausto Dopico(41) y Ameijide Pardo. Ya para terminar, añadir que es en la época de este eclesiástico cuando se establece potencialmente la Biblioteca Pública Episcopal, a la cual van a parar una cantidad importante de libros del obispo Armañá. ¿Sería el doctor Castro uno de esos usuarios aventajados que podían acceder a ellos? No lo sabemos; son sólo conjeturas, y como queremos andar en firme lo dejamos abierto. Pero, no obstante, tenemos un análisis de las obras manejadas para la confección de la obra Dios y la naturaleza que nos hace pensar y preguntar si tenía esos libros a mano. En su testamento no se dice nada de libros(42). ¿Serían estos los que maneja? Una mirada a las citas que recoge y, al conocer la Biblioteca Pública Episcopal, nos hace pensar que la mayor parte de las fuentes que maneja están en los fondos de la misma. Damos un paso más: aunque no estuviesen organizados los fondos, ya los pudo consultar(43). (39) José María Roig, Apuntes sobre Juan Francisco de Castro. Lugo, 1841. (40) La obra del Doctor Juan Francisco de Castro Fernández en la cultura gallega del siglo XVIII: Sus discursos críticos sobre las leyes. Discurso leido el día 13 de diciembre de 1975, en el acto de recepción, por el ilustrísimo señor don Antonio Gil Merino y respuesta del excelentísimo señor don Enrique Chao Espina. (http://www.realacademiagalega.org/documents/10157/27090/Gil+Merino.pdf (Fecha de acceso: 2.10.2013) (41) Recordamos la voz sobre Juan Francisco de Castro Fernández, en el tomo correspondiente de la Gran Enciclopedia galega, en la edición de Silverio Cañada o el artículo publicado por A. Veiga Valiña, El doctor Don Juan Francisco de Castro, en Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo. T. 2, n. 14-15 (1945) ; p. 66-74. (42) D. Fernández Fraga, Lugo, siglo XVIII. Educación e ilustración. Servicio de publicaciones Diputación provincial de Lugo, Lugo, 1992, pp. 262-75. (43) Recordemos que hasta el momento de la llegada de Peláez Caunedo no estaba organizada 278 ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO El repaso de la vida de Juan Francisco de Castro nos hace más conscientes del empuje dado en el siglo XVIII para mejorar la sociedad y la calidad de vida de los pueblos. Si se me permite la exageración y sabiendo que todas las generalizaciones son peligrosas, quizás sea una de las últimas veces en las que un grupo de intelectuales eclesiásticos se implique de una manera tan generosa en la modernización de la sociedad lucense. Estos intelectuales eran conscientes de que la propia fe tiene que llevar a comprometerse con la propia realidad, con la sociedad, a comprometerse en su mejora y desarrollo, sin excluir la persona humana del conjunto. No es, por lo tanto, simple altruismo sino derivación de una fe fecunda y dinámica. De ahí el título de “o misericordioso”: no sólo con los pobres, sino con la sociedad y la realidad que le tocó vivir. Misericordioso no es sólo limosnero sino comprometido con la realidad humana. Sería bueno, provechoso y constructivo que se organizara algún acto en vista del III Centenario de su nacimiento (1721). dentro del Palacio Episcopal. Cfr. O. González Murado, O bispo Peláez Caunedo e a biblioteca episcopal: cartas persoais, recén nomeado bispo de lugo (7/IX/1786-5/IV/1787) en Lvcensia 35 (2007) 300-18. ESTUDIOS MOVIMIENTOS EUCARÍSTICOS EN LA DIÓCESIS DE LUGO Por GONZALO FRAGA VÁZQUEZ En agosto del año 1896 se celebró en Lugo el II Congreso Eucarístico Español. En él se presentaron diversas ponencias y memorias referentes a la Eucaristía. Una de estas memorias fue presentada por el ilustre abogado lucense D. Manuel Pardo Becerra. En el archivo de la Catedral lucense se encuentra manuscrito el texto de esta memoria titulado “Breve reseña del Movimiento eucarístico en la Diócesis de Lugo”. En ella se hace la anotación de que esta Memoria fue recibida en el momento de abrirse la primera sesión del Congreso y pasada al ponente D. Emilio Villelga Rodríguez, profesor del Seminario de Santiago de Compostela. Éste propuso que el señor Pardo Becerra hiciese un resumen de dicha Memoria para poder ser publicada en las actas de dicho Congreso; y así se hizo. En este artículo reelaboramos y completamos el contenido de dicha “Reseña”, que creemos de interés para conocer mejor la historia eucarística de la diócesis lucense. Lugo cuenta con el privilegio singular de la exposición permanente del Santísimo Sacramento en la Catedral y toda la diócesis vive una gran devoción a la Eucaristía. Devoción que se cultiva a través de distintos movimientos y actos eucarísticos. Prácticas, devociones, cofradías y obras piadosas son muestra de este fervor eucarístico. Enumeremos algunos de estos movimientos: 1.– Cofradías del Santísimo Sacramento Muy de antiguo está fundada la Cofradía del Santísimo Sacramento en la catedral de Lugo. Procesión del Corpus en Lugo Acto de la Adoración Nocturna MOVIMIENTOS EUCARÍSTICOS EN LA DIÓCESIS DE LUGO281 Consta que en 30 de noviembre de 1539 ha sido incorporada a la de Minerva de Roma y que, sufriendo varias alternativas por causas diversas, se volvió a establecer de nuevo en el año 1663, siendo obispo D. Andrés Girón. Más tarde decayó el entusiasmo de los cofrades y esto fue motivo de que el obispo D. Cayetano Gil Taboada, en 1732, mandase hacer nuevas Constituciones para tratar de recuperar el antiguo esplendor de la Cofradía. En estas Constituciones se dispone, entre otras cosas: a) Que todas las veces que hubiese misa de la Cofradía, procesión, entierro, acompañamiento del Santísimo o cualquiera otra función, los cofrades procurarán asistir a ellas llevando las hachas de cera. b) Los cofrades están obligados a acompañar al Santísimo el día de Corpus, Jueves y Viernes Santo y el día de Pascua por la mañana. c) Cuando el Santísimo Sacramento saliese de alguna de las dos parroquias para visitar un enfermo, se han de dar ocho fachas a los cofrades, a los que se encarga acudan tan pronto oigan tocar la campana para llevar las hachas y varas del palio. d) Para los entierros de los cofrades se darán igualmente ocho fachas. e) En esta cofradía entrarán por cofrades los señores Prebendados, Dignidades y Canónigos de la Santa Iglesia Catedral y los demás beneficiados y capellanes de ella; y del mismo modo todos los tres Alcaldes, Regidores de la Ciudad, Caballeros o Hijosdalgo con sus mujeres y todas las demás personas de esta Ciudad de cualquiera esfera y condición que fuesen; y los más de fuera de la Ciudad que quisieren serlo. f) Se pagarán de entrada doce reales, y por tarjas medio real, en la Octava. g) La víspera del Corpus de cada año se nombrarán dos hermanos cofrades, los cuales irán dicho día a visitar los pobres de las cárceles de esta Ciudad y, hallando que algunos están presos por deudas de 300 maravedíes abajo, los sacarán de dichas cárceles pagando esas deudas por cuenta de la Cofradía. Y si las dichas deudas fuesen de más número, solicitarán dichos señores diputados con los acreedores se les haga alguna rebaja. h) Además de los beneficios consignados en las Constituciones,la Cofradía del Santísimo fue enriquecida con multitud de indulgencias y 282 GONZALO FRAGA VÁZQUEZ a ella fueron agregadas las de otras cofradías y asociaciones religiosas como las de Minerva de Roma, el Salvador de Sancta Santorum, Hospital grande de Santiago in Augusta, etc. La Cofradía del Santísimo existe prácticamente en todas las parroquias de la Diócesis por disposiciones de la Santa Sede que los obispos urgirán que se cumplan. En muchos casos funcionarán como cofradías dedicadas exclusivamente a fomentar el culto al Santísimo Sacramento. En otros aparece asociada a otra cofradía ya existente, a la que terminará absorbiendo. Son varias las parroquias de la Diócesis, como puede constatarse en los libros parroquiales, en las que se hace alusión a la “función de Minerva”, porque estaba asociada la Cofradía del Santísimo a la archicofradía de Minerva en Roma. Desde hace unos veinte años la cofradía del Santísimo de la Catedral lucense recibió un gran impulso, aumentado sus socios y participando activamente en las procesiones y actos de culto, especialmente en los Jueves Eucarísticos, que promovió el obispo Antonio Ona de Echave. 2.– Asociación del culto continuo al Smo. Sacramento Modesto ha sido el origen de esta Asociación que a los pocos años de existencia contaba sus socios por miles y era conocida en casi todos los pueblos de España. El librero de Granada José María Zamora fue el que en 1854 inició el Culto Continuo al Santísimo Sacramento, estableciéndolo, en un principio, únicamente entre sus amigos y conocidos, pero luego se propone extenderla por toda España formando coros de treintaiuna personas, que un día al mes se acercaran a la Sagrada Comunión y por vía de adoración suplicasen al Señor por los vivos, los difuntos, la Iglesia y el bien del Estado. Esta asociación alcanzó rápido desarrollo no sólo en Granada sino en toda la Península, debido a los esfuerzos de su fundador y de las personas a quienes la dejó encomendada a su muerte, acaecida en 1868. El obispo de Lugo José de los Ríos y Lamadrid y el lucense Luis de Trelles y Noguerol, en unión de otras personas, fueron los designados por albaceas para continuar dicha obra. Lugo, la Ciudad del Sacramento, ha tenido gran participación en la continuación de esta obra. Teniendo en cuenta el extraordinario privi- MOVIMIENTOS EUCARÍSTICOS EN LA DIÓCESIS DE LUGO283 legio de esta Ciudad, el fundador de la Asociación decidió establecer en ella un Centro, que encomendó al obispo José de los Ríos Lamadrid, que tanto se había distinguido en la difusión del culto al Santísimo. Mucho contribuyó a esto la gran influencia que en el ánimo del fundador ejercía el señor Trelles y Noguerol. Él fue quien solicitó al obispo de Lugo que admitiera el Patronato de la Asociación en su diócesis. El establecerse el Centro del Culto Continuo en Lugo fue causa de que no sólo en la Ciudad sino también en toda la Diócesis y en las demás diócesis gallegas tomase gran incremento el culto al Santísimo. La revista eucarística “La lámpara del santuario”, fundada y dirigida por Trelles, así lo acredita. El señor Trelles, queriendo darle aún mayor impulso y estabilidad a la obra, publicó en 1889 un artículo, invitando a las Camareras de Jesús Sacramentado a propagarla. Fueron muchos los coros que se inscribieron. Al fallecer Luis de Trelles el Centro Eucarístico de Madrid dispuso que los documentos que existían allí respecto a dicha Asociación se trasladasen a Lugo, fundándose para ello en que aquí residía el Patrono y el Centro de la Obra. El obispo de la Diócesis encomendó la organización al Centro Eucarístico Diocesano y éste, comprendiendo la importancia del trabajo que se le confiaba, nombró una Junta, presidida por Antonio Iglesias Ferradás, beneficiado de la Catedral y director de la Asociación de Camareras de Jesús Sacramentado. Al verificarse la mencionada traslación, el obispo Fr. Gregorio María Aguirre dirigió en marzo de 1893 una sentida exhortación pastoral, invitando a esforzarse en propagar la devoción al Culto Continuo del Santísimo Sacramento. El obispo Murúa mira también dicha obra con gran predilección y procura por todos los medios que tenga larga y próspera vida. Y los resultados son excelentes en cuanto a número de afiliados. 3.– Asociación de la oración y vela al Smo. Sacramento y administración del Santo Viático Una de las obligaciones principales establecida en las Constituciones de la Cofradía del Santísimo Sacramento era la administración solemne del Santo Viático a los hermanos que a ella pertenecían. Esto Reunión de miembros de la Adoración Nocturna MOVIMIENTOS EUCARÍSTICOS EN LA DIÓCESIS DE LUGO285 ocasionaba grandes gastos, por el crecido número de cofrades que había y la escasez de ingresos. Para que no decayese esta práctica, varios ciudadanos de Lugo determinaron fundar una Asociación que supliese la deficiencia de la Cofradía del Santísimo Sacramento y tuviese por objeto la administración solemne del Santo Viático. El Reglamento por el que se rige ha sido aprobado por la autoridad eclesiástica el 4 de abril de 1865, tres meses después de haber sido constituida dicha Asociación. En dicho Reglamento se establece como objeto preferente para todo asociado la obligación de velar durante media hora en la Octava del Corpus, los domingos y días festivos en la Santa Iglesia Catedral. En otros artículos se establece que se administrará el Santo Viático a los asociados con palio propio de la Sociedad, cuatro salmistas, dos coristas, tres músicos y veinticuatro luces, además de una misa en sufragio del fallecido. La Asociación adquirió un notable desarrollo, inscribiéndose en ella la mayor parte de los cabezas de familia de la Ciudad. A cargo de esta Asociación corría también la novena al Santísimo, que comenzaba la víspera de la festividad del Corpus y terminaba el día de la Octava. Para esta novena fundó cinco sermones Jacinto Lucas Pallín, y otro Antonio Montenegro. El primer y el segundo día de la novena no había sermón, y el de la dominica infraoctava era de tabla del Cabildo. 4.–Adoración Nocturna Pocas asociaciones eucarísticas tienen la antigüedad que se le reconoce a la Adoración Nocturna y pocas también han nacido en circunstancias tan críticas y extraordinarias para la Iglesia. El Papa Clemente VIII por la Bula “Graves et diuturnae” estableció en 1592 esta obra tan admirable como parte principalísima de la Adoración Perpetua de forma que de día y de noche y a toda hora se eleve en la presencia del Señor el incienso de la oración. Hasta el siglo XIX, sin embargo, la obra de la Adoración Nocturna no llega a constituir asociación independiente ni tomar grande incremento. En 1810 se organiza por completo en Roma cuando Pío VII era arrancado de la capital del orbe católico por Napoleón. Entonces los romanos no abandonaban las iglesias día y noche pidiendo la vuelta 286 GONZALO FRAGA VÁZQUEZ del Papa. Tan pronto éste volvió a Roma, colmó a la adoración de numerosas indulgencias y gracias, lo mismo que más tarde hizo también el Papa León XII. Pronto se extendió la Adoración Nocturna a las demás ciudades de Italia, a Francia, donde se fundó en 1848, a Inglaterra, donde se celebra la primera vigilia el 6 de agosto de 1863, y a otros países de Europa y América. En España, y después de varias tentativas hechas en 1868, en 1871 y en 1874, consiguió establecerla D. José María Montalvo, miembro activo de la Obra en París, en noviembre de 1877, con Luis de Trelles como gran impulsor. Ya hemos dicho como en 1854 D. Francisco Zamora y Granados había fundado en Granada el Culto Continuo al Santísimo Sacramento y como nació el primer Centro Eucarístico en España, con sede en Madrid, donde bulle, sin duda alguna, la idea motriz de la Adoración Nocturna Española que había prendido en Trelles desde que conoció en París la obra de Hermann Cohen y el abate De la Bouillerie. Hay recelos de carácter político para la fundación de la Adoración Nocturna Española. Trelles comprende que la Adoración Nocturna necesita aparecer hacia el exterior como dirigida por un hombre al que el Gobierno no mire con desconfianza, preferiblemente un liberal. Y encuentra ese hombre en la persona de Juan Montalvo y O´Farril. Después de una interrupción, el Centro Eucarístico de Madrid reanuda sus reuniones. Y en la reunión del 2 de noviembre de 1877, presidida por Trelles, en falta de los señores presidente y vicepresidente, se da a conocer el deseo del presidente Juan Montalvo, de que se estableciese en España la Adoración Nocturna igual que en Francia y Bélgica. El señor Montalvo consigue la autorizaciones para este establecimiento y se vuelve a París, donde residía. Sus servicios ya no son necesarios en Madrid, pero puede continuar prestando otros en París. Y por el buen resultado de sus gestiones se le reconoce como fundador. Fueron D. Ramón García Abad, Doctoral de la Catedral de Lugo, y D. Nicandro García Taboada, distinguido letrado, quienes emprendieron los trabajos preliminares para conseguir establocer en Lugo la Adoración Nocturna. Estos trabajos pudieron llevarse a cumplido termino mediante la intervención de D. Ramón Lías Yepes, médico mayor de Sanidad Militar y conocedor de dicha Obra por haber pertenecido a las Secciones de Madrid y Santiago. MOVIMIENTOS EUCARÍSTICOS EN LA DIÓCESIS DE LUGO287 La Sección de Lugo pudo inaugurarse en la festividad del Corpus de 1885, con un turno mensual de veinticuatro adoradores. La rama femenina de la Adoración Nocturna acaba de celebrar sus cincuenta años de existencia en nuestra Diócesis. Entre las ramas masculina y la femenina forman en la actualidad los turnos suficientes para cubrir los turnos de vela del mes. 5.– Camareras de Jesús Sacramentado Al fundarse en 1872 el Centro Eucarístico de Madrid, se consignaba en uno de los artículos del Reglamento que se establecía la obra conocida en Francia y Bélgica con el nombre de “Obra eucarística de las lámparas del Santísimo”, que tenía por objeto allegar recursos para dar a las iglesias pobres de los pueblos rurales medios para mantener viva la lámpara del sagrario y dotarlas de lienzos sagrados. Esta tarea fue encomendada a mujeres y fue en 1884 cuando se aprobó como institución, siendo su patrocinador el cardenal Benavides, arzobispo de Zaragoza, quien colocó a esta Asociación bajo la advocación del Pilar. La propaganda activa del fundador de la Asociación de Camareras, Luis de Trelles, pronto dio sus frutos en Galicia y en Lugo en concreto. Así el 12 de diciembre del año 1885, previa aprobación del obispo de la Diócesis, Gregorio María Aguirre, pudo el señor Trelles fundar personalmente la sección de Camareras de Lugo. Asisten a la sesión inaugural veinticinco señoras. 6.– Otras asociaciones relacionadas con la Eucaristía Aparte de las Asociaciones eucarísticas reseñadas, se hace mención, de un modo más breve de la “Guardia de Honor del Sagrado Corazón de Jesús”, que tuvo su origen en el monasterio de la Visitación de Santa María de Bourg (Francia) y que se instauró en Lugo en el año 1888, siendo su director diocesano el canónigo lucense Máximo del Arenal. A los pocos años tenía coros y celebraba turnos no sólo en la Catedral de Lugo sino también en algunas parroquias de los Cotos de Lugo y en Sarria, Castroverde, Monforte y Portomarín. Otra Asociación reseñada es la del “Alumbrado y vela continua al Santísimo Sacramento en los Santos Sagrarios”, que fue fundada a fi- 288 GONZALO FRAGA VÁZQUEZ nales del siglo XVIII por el carmelita descalzo Fr. Jerónimo de S. Eliseo. En Lugo es introducida en la Catedral en marzo de 1805. Se hace alusión también al “Centro Eucarístico Diocesano”, que lo componen los presidentes de las distintas asociaciones eucarísticas y cuyo fin es establecer, difundir, conservar y perfeccionar en la Diócesis todo lo que conduzca al conocimiento, honor y culto de la Eucaristía. Este Centro organizaba diversos actos y funciones eucarísticas a lo largo del año. Por último, también se recoge la relación con el culto eucarístico de la “Conferencia de San Vicente de Paúl” que hace una distribución de sus socios activos para que todos los días de la semana visiten algunos al Señor Sacramentado, en nombre de sus compañeros de Conferencia. Actualmente debemos añadir a estos históricos Movimientos o Asociaciones el de las Marías de los Sagrarios Abandonados, fundadas por el obispo de Palencia Manuel González García.Y también la Adoración Real Perpetua y Universal al Santísimo Sacramento (ARPU), fundada en el año 1927. Ambas están establecidas en nuestra Diócesis y celebran sus cultos en la Catedral. Conclusión En estos momentos en que se está trabajando para revitalizar el culto al Santísimo Sacramento en nuestra diócesis de Lugo, me pareció oportuno hacer memoria de las tradiciones y esfuerzos que nuestros antepasados han llevado a cabo con el mismo fin. Recientemente se ha creado con esta misma finalidad el Centro Eucarístico Lucense. A todos se nos pide que hagamos honor a nuestra condición ciudadanos de una diócesis eminentemente eucarística. Como queda reflejado, varias tradiciones antiguas siguen siendo una realidad entre nosotros. La Ofrenda del Antiguo Reino de Galicia al Santísimo Sacramento sigue celebrándose en nuestra Catedral de un modo ininterrumpido desde el año 1669. Esta Ofrenda, junto con la Adoración Nocturna y los actos que se celebran en torno a la festividad del Corpus, son, sin duda, la manifestación más representativa actual de un culto secular al Santísimo Sacramento en nuestra Diócesis, pero a su lado hay que poner la devoción arraigada en los fieles lucenses que es alimentada con distintos actos por las distintas asociaciones eucarísticas. Que Lugo siga siendo con toda verdad la “Ciudad del Sacramento”. ESTUDIOS A PRESENZA DA TARASCA NA PROCESIÓN DO CORPUS DE LUGO Por ADOLFO DE ABEL VILELA No artigo publicado no número 30 de LVCENSIA (Páxs. 2944), titulado “O Corpus en Lugo na Idade Moderna”, deixei de tratar un aspecto moi interesante desde o punto de vista etnográfico, cal é a participación na procesión do Corpus lucense da Tarasca ou dragón, coñecida nas localidades de Redondela como “a Santa Coca” e en Betanzos como a Coca, onde aínda hoxe segue viva esta tradición. No amplo estudo que Clodio González Pérez dedica “A Coca e o mito do dragón”, no apartado dedicado a apuntar algunha das nosas cocas, sinala que ata ese momento non tiña documentada nin a de Mondoñedo nin a de Lugo, “cidade de grande tradición eucarística e, polo mesmo, coidamos que desde a súa institución se lle dese moita importancia a esta celebración”(1). Trata do contido da Real Cédula de Carlos III que prohibía as danzas nas procesións e termina dicindo que si en Lugo había a coca, debeu de deixar de saír a partir desta data, pois o feito de que non houbese escritos manifestándose en contra ou protestando, poderíase deber a que os gremios aceptaron suprimir, non só as danzas, senón tamén as figuras que saían na procesión. “A Coca, se é que aínda a había, debeu deixar de saír dende esta data, xa que na devandita real cédula foi na que se apoiaron os gremios doutras poboacións para non andar con ela”(2). (1) González Pérez, Clodio. A Coca e o mito do dragón. Vigo, 1993. p. 101. (2) Ibídem. p. 104. 290 ADOLFO DE ABEL VILELA A Coca e a Tarasca relacionada cos oficios do coiro Pero en Lugo non había Coca senón Tarasca, que aínda que simbólicamente vén ser o mesmo, con todo desde o punto de vista morfolóxico eran diferentes. Aparece apuntada na acta do 5 e xuño de 1717, na que se di que se deu aviso aos gremios “para que volviesen a sacar dichas danzas y insignias, y también el de Santa Catalina para la Tarasca(3)”. Repítese na de 22 de xuño de 1724, ao facer unha descrición do desenvolvemento da procesión indicando que os gremios acudiron coas súas danzas “y el de Santa Catalina con la Tarasca(4)”. Pertencían a este gremio os curtidores, zapateiros e zurradores, é dicir, todos os que traballaban o coiro e a pel. O mesmo ocorría en Ourense coa confraría de Santa Eufemia, que era a dos zapateiros, que sacaba a coquetriz ou Coca, nome que procede do latín crocodilus ou cocatrix, é dicir, do cocodrilo(5). En Pontevedra estaba a cargo da confraría de San Xián que era tamén a dos zapateiros(6). En Ribadavía sacaban a Tarasca os de “obra prima” ou zapateiros(7). En Santiago de Compostela os zapateiros tamén sacaban a Coca(8). ¿É casualidade ou había unha razón especial para que os menestreis destes oficios tivesen en Galicia esta prerrogativa? A Tarasca representado ao demo En cambio en Lugo saía a Tarasca, que era un animal mitolóxico parecido a un dragón que para uns recibe o nome do francés Tarasque, e este do topónimo da localidade francesa de Tarascón, na rexión de Provenza-Alpes-Costa Azul, e para outros, do verbo tarascar, que significa morder, e do verbo grego theracca, que significa amedrentar. Aparece documentada con este nome por primeira vez en castelán en 1591(9). A orixe está nunha lenda sobre Santa Marta de Betania, irmá de María e de Lázaro. Unha lenda provenzal di que logo da Ascensión de Cristo chegou a Marsella cos dous irmáns. O rei de Tarascón atacara (3) Caja 25. Leg. 44. Actas capitulares de 1717. Consistorio 5-06. AHP de L. A. (4) Caja 29. Leg. 49. Actas capitulares de 1724. Consistorio 22-06. AHP de L. A. (5) González Pérez, Clodio. Op. Cit. p.94. (6) Ibídem. p. 123. (7) Ibídem. p. 132. (8) Ibídem. p. 134. (9) Ibídem. pp. 95 y 97. A PRESENZA DA TARASCA NA PROCESIÓN DO CORPUS DE LUGO291 sen éxito á Tarasca con todas as súas filas e o seu arsenal, pero Santa Marta encantou á besta coas súas pregarias, e volveu á cidade coa besta domada, que pola noite mataron os habitantes sen que ofrecese resistencia. Entón Santa Marta predicou á xente convertendo a moitos ao cristianismo. Arrepentidos por matar ao monstro, os habitantes cambiaron o nome do pobo dándolle o de Tarascón, figurando no seu escudo. Na iconografía Santa Marta aparece co dragón suxeito cunha cadea, pero en Galicia dise que é o demo. A razón de que a Tarasca participase na procesión do Corpus, é porque o dragón representa ao demo que é a encarnación do mal, mentres que o ben está representado polo Santísimo, “a Coca non é máis que unha figura procesional draconiforme que simboliza o Demo”(10). O autor desta definición, Clodio González Pérez, aporta unhas palabras esclarecedoras pronunciadas en México nun sermón polo xesuíta Juan González de la Parra, o 25 de maio de 1690: “Parece dragón, parece ballena, parece sierpe y lo es todo, pues es Tarasca; esa significa al Demonio, aquel dragón fiero del que nos promete David, que lo ha de sujetar Dios hasta ser juguete de muchacho…”. Tamén indica que o Dicionario de Autoridades da Real Academia da Lingua Española, publicado en 1737, define a Tarasca como, “una figura de sierpe, que sacan delante de la Procesión del Corpus, que representa místicamente el vencimiento glorioso de nuestro Señor JesuChristo por su sagrada Muerte y Pasión del monstruoso Leviatán”. E o padre Sarmiento en 1760 di que en España para representar ao demo vencido faise coa Tarasca “que, en sí, significa serpe (…) en Galicia, en especial en Pontevedra, non se chama Tarasca senón Coca e é nome propio para o que representa na procesión do Corpus…”(11). No Dicionario de Autoridades, dise que se chama así en Galicia e na Mancha “a la que comúnmente se llama Tarasca, que es una figura de sierpe, que el día del Corpus con los gigantes sacan en la procesión”(12). Sebastián de Cobarruvias defínea como “sierpe contrahecha, que suelen sacar en algunas fiestas de regocijo. Díxose así porque espanta (10) Ibídem. p. 6. (11) Ibídem. pp. 6-7. (12) Ibídem. p. 95. A figura que sostén o viril da catedral de Lugo, tanto a do altar maior como a da fachada principal, é a Fe pisando as herexías. A Tarasca de Valencia. A PRESENZA DA TARASCA NA PROCESIÓN DO CORPUS DE LUGO293 a los muchachos”(13). De ahí ven a ameaza aos nenos de que se non se portan ben ven o Coco a por eles. Sorprende que esta representación do demo, alcanzase tan ampla difusión, pois ademais das cidades do antigo Reino de Galicia, agás de momento Mondoñedo, e Ribadavia, tamén se coñece a existencia en San Sebastián, Estella, Olite, Bilbao, Pamplona, Lleida, Tortosa, Barcelona, Palma de Mallorca, Madrid, Burgos, Toledo, Segovia, Astorga, Villalpando, Granada “donde la madama casquivana aún luce las primicias de la moda de cada año (o hasta una negra pechugona en 1761, un demonio o el mismísimo manzano del Paraíso), Cádiz, donde era apodada moda, Málaga, donde se travestía de sirena y hombre sátiro, Jaén, donde era portada por chispeantes taberneros, mesoneros y bodegueros o Sevilla y Murcia, con portentosa roca donde descansaba el dragón de las siete cabezas”(14). En Portugal coñécese a existencia en Porto, Lisboa, Coimbra, Braga, Évora, Guimaraes, Setúbal, Penafiel e Monçao. Tamén se exportou aos virreinatos de Lima e Caracas(15). En Redondela (Pontevedra), consérvase, baixo o nome de Coca. En Cataluña toma a forma do Drach en Villafranca; a Mulassa, en Reus e a Patum, en Berga. Pero tamén recibe os nomes de drago, draco, cicatriz, cucafera, gomía, bicha, mulaza, quita, lagarto e brivia. Actualmente sabemos que sae en Granada, Valencia, Tudela, Zamora e en Toledo, que a recuperou nos anos 80 do século pasado. No Corpus de Madrid, saía na procesión desde o século XVII, pero eliminouse, seguramente como a de Lugo, debido a unha Real Cédula de Carlos III, que prohibiu a participación destas manifestacións nas procesións. A presenza da Tarasca foi habitual en diversas cidades de Francia, Bélxica, Italia, Alemaña e Inglaterra entre outras, segundo di Clodio González Pérez(16). En Zamora está documentada a súa presenza na procesión do Corpus no Breviaro de Zamora desde 1389. A Tarasca actual é unha figura feminina, á que chaman mozuela, madama tarasquilla ou Ana Bolena en Toledo, portando un estandarte que representa á Fe que está matando ao dragón. A figura que sostén o viril da catedral de Lugo, tanto a do altar maior como a da fachada principal, é a Fe pisando as herexías. É “un combate alegórico que enfrentaba el bien, representado (13) Cobarruvias Orozco, Sebastián de. Tesoro de la lengua castellana. Madrid, 1611. (14) “La Tarasca que echaba caperuzas en la ciudad de Zamora”. Museo Etnográfico de Castilla y León. (15) Ibídem. (16) Ibídem. P. 5. 294 ADOLFO DE ABEL VILELA por el Santísimo Sacramento, y el mal, el infiel profanador, el pecado y la herejía”(17). En 1677 o dragón ou Tarasca de Zamora descríbese como “sierpe portando otra figura encima que arrojaba fuego por la boca, dragón con patas como garfios y enormes fauces para tarascar (dar certeras dentelladas) a diestro y siniestro o sierpe escamada, espantaba a los chavales sacudiendo su cola y tomaba el pelo, y sus gorras o caperuzos, a los campesinos de los pueblos”(18). Tarasca de Tudela do ano 2010. Foto Ramón Saumel. Non temos máis información de como era a Tarasca lucense, pero é de supoñer que seguise as pautas das demais: corpo de serpe, cabeza con creta e grandes fauces dentadas, ás membranosas e cola terminada en dardo. Tampouco sabemos se lle daban para comer biscochos, como facían co seu dragón Chair-Salée en Troyes (Francia). Os panadeiros e reposteiros de Metz (Francia), enchían a boca do seu monstro Graouilly de pan e doces, e a de Redondela comía todo o que atopaba ao seu paso, unha forma de poñerse a ben coa mítica fera e librarse do perigo(19). O historiador e etnógrafo López dos Mozos di que é posible que tomando como modelo os Comentarios do Apocalipse de San Xoán, “tan en boga entre los siglos IX y XIII y, más concretamente, las imágenes representativas del triunfo del Bien sobre el Mal, que tantas veces veremos después representado en manifestaciones festivas como autos, loas, luchas de moros y cristianos, etc., surgieran las alegorías del segundo: los pecados y sus agentes, de entre los que destaca el dragón, es decir, el caos y las tinieblas (17) “La Tarasca que echaba caperuzas en la ciudad de Zamora”. Museo Etnográfico de Castilla y León. (18) Ibídem. (19) Ibídem. pp. 9-10. A PRESENZA DA TARASCA NA PROCESIÓN DO CORPUS DE LUGO295 que, en las procesiones del Corpus irá delante de la Eucaristía en señal de sometimiento” (20). Orixe na procesión das rogativas A orixe da presenza do dragón como representación do dano e do mal, é do século V, participando na procesión das rogativas que se desenvolvían durante varios días. É posible que cando San Mamerto empezou coas rogativas, “non fixo máis que cristianizar outras manifestacións vencelladas coas festas pagás das ambarvalia(21), que se viñan practicando desde moitos séculos antes”(22). O luns a rogativa saía co dragón diante, coa cabeza e a cola ergueita, e detrás a cruz, pero o mércores a cruz encabezaba a procesión, triunfante, e o dragón pechábaa, coa cola caída, vencido. E así se facía no século XIII. Pero coa institución da festa do Corpus Procesión da Tarasca en Tarascón polo papa Urbano IV en (Francia) a comezos do século XX. 1264 e a procesión por Juan XXII en 1317, o demo como símbolo do mal, representado no dragón das rogativas, pasou á procesión do Corpus onde a Hostia representaba o ben(23). O dragón é un mito universal e adoita ser un animal acuático. No cristianismo aparece no Apocalipse e forma parte da iconografía de preto dun cento de santos e santas que o vencen. (20) López de los Mozos, José Ramón. “La Tarasca de Guadalajara. Una representación del mal domesticado”. Hispania Nostra. Revista para la defensa del Patrimonio Cultural y Natural. Madrid. Junio, 2013. Nº 11. p. 52. Del mismo autor ver: “La Tarasca y la Botarga de Guadalajara”, en Revista de Folklore. Anuario 2010. pp. 215-219. Agradecemos as fotos facilitadas por este autor. (21) A ambarvalia ou ambarula, eran festas que celebraban os romanos en honor da deusa Ceres cara ao 19 de maio, nas que sacrificaban animais, como touros, porcos ou ovellas, para purificar e preservar as colleitas dos perigos e danos meteorolóxicos e zoolóxicos. González Pérez. Op. Cit. p. 10. (22) Ibídem. p.73. (23) Ibídem. pp. 11-13. 296 ADOLFO DE ABEL VILELA A referencia máis antiga sobre a presenza do dragón nunha procesión do Corpus é de 1265, organizada polo bispo Martiño de Évora. En Valencia en 1400 e en Ourense en 1437. Non se sabe cando nin como chegou a Galicia esta representación, se por vía portuguesa, castelá ou se tráta dunha manifestación universal de toda a cristiandade. Prohibición das danzas Os primeiros dragóns procesionais son franceses e belgas, aparecendo no último terzo do século XIV e primeiro do XV. O de San Aimé de Douai (Francia) xa existía en 1361; o de Antwerpem, Amberes (Bélxica) en 1394; o de Chartres (Francia), en 1399; o de Leuven, Lovaina (Bélxica), desde 1411; o de Aalst, Alost (Bélxica), en 1418; o de Veurne, Furnes (Bélxica), en 1429; o de Mechelen, Malinas (Bélxica), en 1436. A zona xeográfica correspóndese coa de Luik (Lieja), onde se empezou a celebrar a festividade do Corpus Christi(24). En Lugo a Tarasca debeu desaparecer a raíz da Real Orde de Carlos III dada a consecuencia de cierta representación del obispo de Plasencia. O día 20 de febreiro de 1777 o secretario do bispo frei Francisco Armañá, don Agustín Soler, entregou ao alcalde unha Real Cédula na que se dispoñía que no tolereis bailes en las iglesias, sus atrios y cementerios, ni delante de las imágenes de los santos(25). O Concello non recibira a comunicación polo conducto habitual, sendo a primeira vez que lle chegaba unha Real Orde a través da xerarquía eclesiástica, no entanto acordou que o alcalde publicase bando para que se informase ao pobo e que se previñese aos vicarios e mordomos dos gremios que concorresen ás casas consistoriais para informalos do contido e trasladalo aos seus respectivos gremios. (24) Ibídem. p. 92. (25) Caja 66. Leg. 102. Actas capitulares de 1777. Consistorio 10-05. AHP de L. A. ESTUDIOS TOPONIMIA DO CONCELLO DE TRIACASTELA Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ Nesta exposición seguirei a nomenclatura normativizada que está tomada do Diario Oficial de Galicia, 25/I/2000, e figura tamén no Nomenclátor de Galicia / Lugo, publicado pola Xunta no mesmo ano. Tratarei de asomarme á etimoloxía e ó significado da súa toponimia, prestando atención ás suxerencias dos filólogos que dalgún xeito tiveron en conta algún destes nomes, as cales citarei mediante siglas bibliográficas, que irán descifradas ó final deste estudo. 1.– A BALSA, San Breixo A Balsa é o nome dunha aldea e tamén da parroquia, anque nas guías eclesiásticas a ésta chámanlle San Verísimo de Triacastela. Corominas (DCELC) dalle o significado de “hueco del terreno que se llena de agua” e di que é “voz protohispánica, probablemente ibérica”. García de Diego (DEEH) tamén cataloga a balsa ‘charco’ como “ibér.”, dicindo que “el portugués conoce balsa ‘charco, lugar pantanoso’ y balsa ‘matorral’ o bien ‘silvado ou mata en apaulado’ y ‘tapume de ramos ou silvas’. Probablemente –engade– son la misma palabra ibérica balsa, que de la idea de ‘lugar pantanoso’ pasó a la de ‘plantas que crecen en lugar pantanoso”. Machado (DOELP) dalle a balsa o significado de ‘silvedo’, ‘matagal’ e propón: “do lat. Balsa, ant. cidade da costa SO da Lusitania … ver P. Mela, III, 7; Plinio, Nat. Hist., IV, 116; Ptolomeo, II, 5, 3; Itin. Anton.; C.I.L., II, 4, 691 e 785. Talvez da mesma origem pré-romana que o port. balsa ou que o fr. bauche, do céltico balc ‘forte’, por ter terras argilosas, como a Campina, ou muros de taipa”. San Breixo é abreviación de San Bréixome, que foi o xenitivo de Sanctus Verissimus, superlativo de verus ‘verdadeiro’. San Verísimo, mártir de Lisboa (+303), tivo festa litúrxica o día 1 de outono, e o seu 298 NICANDRO ARES VÁZQUEZ nome abonda moito na top. galego-portuguesa. Esta aldea cítase varias veces no Tumbo de Samos. Recolle en síntese as súas mencións Jaime Delgado, El Románico de Lugo y su Provincia (RLP), tomo III, páxs. 27-29. En San Pedro do Ermo houbo un eremitorio, e por iso se designa polo apelativo greco-latino eremus ‘ermo, solitario, deserto’. Despois converteuse nun mosteiro máis relevante, grazas á súa restauración polo conde Gatón, avó da raíña Elvira, esposa do rei Ordoño II. Consta esto nun documento do ano 919, no que estes reis confirman ó abade “Sancto” aquel mosteiro, considerándoo como exento. Tres anos máis tarde o mesmo rei doa todo esto á Igrexa de Santiago. Os dous documentos foron publicados por A. López Ferreiro, Hist. Igles. TOPONIMIA DO CONCELLO DE TRIACASTELA299 de Santiago, tomo II, e ultimamente por M. Lucas Álvarez, Tumbo A de la Catedral de Santiago, núms. 31 e 34 (Santiago 1999). En 1243 Fernandus Petri de Monseyru doa a Samos hereditatum meum quod dicitur Brana, quod iacet super heremitam Sancti Petri Duermo (CDF 83). Amplío estas notas no núm. 22 do Boletín de Estudios del Seminario Fontán-Sarmiento de hagiografía, toponimia y onomástica de Galicia. 2.– CANCELO, San Cristovo O nome desta freguesía, tomado dunha aldea dela, non é o primitivo. No ano 1175 o papa Alexandre III confirma ó mosteiro de Samos tres partes ecclesie Sancti Christofori de Mesme (TSA 53). En 1176 figura a ecclesia Sancti Christofori … que sita est in territorio Triacastelle inter duas villas, scilicet: inter Misme et Ailiviz [Eilive en Toldaos] (TSA 163). Hoxe perdura o nome de Mesme nunha casa a carón de igrexa parroquial románica (J. Delgado, o.c., páx. 37). Hai outro doc. do ano 1093, no que se menciona villam hic in Mexme (TSA 215), nome curioso dun posuidor, o cal responde a un xenitivo persoal que non teño eu identificado. Posiblemente sería *Messimus, se o comaparamos con Mes/ima (Nimes) CIL XII 5686, 586 (AS II 575). Anque non é a explicación científica, posiblemente na boca e na mente popular contaría aquí o adxectivo indefinido mesmo ‘igual’, procedente do lat. vg. *medipsimus (Corominas, DCELC v. mismo). En Cancelo temos a versión galega do lat. cancellus (DGL) ‘reixa’ ou ‘balaustrada’, que separaba o altar dunha igrexa do espacio accesible ó pobo (MLLM), ‘verxa ou varanda enreixada, que atranca a entrada dunha herdade cercada’. Sarmiento (OELG I 361), glosando a Festo sobre o lat. cancelli, escribe: “Eran los cancellos o canceles unos cercadillos entretejidos de varios palos, rectos, oblicuos y transversales, al modo de celosías o de algún enrejado”. Folgueiras non se deben relacionar co verbo folgar, senón que son o plural dun baixo latín fulicaria, variante de filicaria, colectivo baseado no lat. filix, -icis ‘felgo, fento’ (MLLM; OELG I 216-217; FG 111/7). Tras do Castro indica a situación desta aldea trans castrum. O castro a que se alude debe ser o que está preto do núcleo de Cancelo, o cal figura no mapa do Servicio Geográfico del Ejército edic. de 1953. 3.– LAMAS DE BIDUEDO, Santo Isidro O Biduedo, co sufixo -edo < lat. -etum, indica abundancia de biduos. Foi betuletum en lat., un sitio onde proliferou a árbore betula (OELG I páxs. 41-44, 194; FG 035/5), anque existen dificultades fonéticas para explicar o cambio e > i. 300 NICANDRO ARES VÁZQUEZ A Lagúa traduce o lat. lacuna, derivada de lacus ‘lago’. Lamas é o plural do lat. ou pre-lat. lama (TPH 98-102). Cítanse no TSA. Meizarán rima con Arán, Barán, Fontarán, Formarán, Liñarán, Moscarán (Lu); Arán, Bouzarán, Marán (Cor); Farán, Marán (Pont). Podería tratarse quizabes dun nome persoal, anque non estea aínda constatado en documentos coñecidos. Cítase no ano 572, como límite do condado de Sarria (ES XL p. 346), o cal levat se in Penam Maiorem, et pergit ad Pando, et venit ad Montem Neironem, perducitur ad Meizeram (Meicerani no TVL, p. 44), et inde ad Zebrarium montem et deducitur ad Paturnello ... (empeza en Penamaior, segue a Pando, e vén ó monte Neirón, pasa a Meizarán, e de aí ó monte do Cebreiro, e torce a Padornelo ...). No Tumbo de Samos, nº 205, figura unha vila nos confins de Sarria e Láncara, cuios termos eran Loseiro, Sancto Petro, Corveli, Rio, castro Micerani, castro super Toldanos, a. 1037. Ese Micerani é algo similar a Meicerani e a Miceri-acus (fundus), rexistrado como celta por Holder (AS II 582). Luis López Santos (AL 1, 1947, p. 44) informa sobre o top. leonés “Meizara. Ameizar (T. f. 667) Maycera (Bez. Páramo) Mecera (ac. 536) Mezara (ac. 545)”. No Tombo de Celanova, núm. 110, menciónase un casal que chaman Meizo no ano 1085, e no núm. 137, villa de Vilifonso monacho integra et iacet in Meizo, a. 1033, actual aldea, Meizo, na parroquia de Macendo, concello de Castrelo de Miño (Ourense), topónimo quizabes procedente do antropónimo Maeicius (LE 185). 4.– O MONTE, Santa María O nome desta parroquia, a cal non conta agora con máis poboados ca O Monte, ten clara orixe lingüística, que é o lat. mons, montis. Pero resulta algo valeiro este apelativo sen algún determinante, como ten por exemplo, a freguesía de Mon-seiro. No TSA hai varias referencias a esta parroquia, agora anexa a Santalla de Alfoz. Por exemplo, en 1075 dase noticia dun preito que se resolve in Triacastella … hic in Sancta Maria de Villa Adriani (TSA 213); en 1080 figura unha casa de Sancta Maria de Villa Adriani (TSA 159); en 1087 Munio Eriz doa ó mosteiro de Samos as súas porcións de Santalla, entre as cales cita in Sancta Maria IIasVIIas, in villa Adriani IamVIIam (TSA 219); este mesmo volve doar en 1091 in villa Adriani IIas VIIas (TSA S-18). A villa Adriani, tal vez fundada mesmo polo romanos, posiblemente foi a que substituiría a poboación do castro celta de Santo Adrao, que está próximo a Santa María e a Santalla, tal como figura no citado mapa do Exército. TOPONIMIA DO CONCELLO DE TRIACASTELA301 5.– SANTALLA DE ALFOZ Arxileiro ten o sufixo -eiro, procedente do lat. -arium, indicador de oficio ou simplemente do lugar onde habería argilla ‘arxila’. Compárese co castelán arcillero. Lagares foron lacares no lat. medieval, derivados de lacus ‘lago’; eran recipientes para esmagar as uvas, as aceitunas, as mazás, etc., ou simplmente estanques artificiais e perentorios onde se poñía a curtir o liño antes de elaboralo. En 1125 noméase in Triacastella ... villa de Lagares (TSA 54), vila que sucedería dende antes ó Castro de Lagares existente aquí mesmo. Santalla, patrona desta parroquia e nome de aldea, chamouse Sancta Eulalia, que en grego significaba ‘a ben falada’. Esta santa mártir de Mérida (+304) festéxase o 10 de decembro. A ela está dedicada a igrexa que contén elementos románicos, como escribe J. Delgado (RLP III 32-36). Aquí Santalla leva o determinante de Alfoz, para distinguir esta freguesía da de Santalla de Lóuzara, que non está lonxe. Alfoz era ‘distrito, comarca que depende dunha cidade ou dun castelo’, termo rural de orixe árabe al-háuz ‘a comarca, o distrito, o pago’. Corominas (DCELC) di: “Creo inexistente la ac. ‘arrabal’ que da la Acad.”. No ano 1011 figura in territorio Triacastelle, villa vocabulo Sancta Eulalia (TSA 211). En dous docs. da Catedral de Lugo, aa. 1232 e 1251, menciónase Cova in filigrigia S. Eulaliae de Triacastella (NML 148-149. 6.– TOLDAOS, San Salvador As Encrucilladas aluden a cruzamentos de camiños, con base no lat. crux, crucis ‘cruz’. Machado (DOELP) rexistra o top. Incruciliata en 924, Incruziliada en 1034, Incruzilada en 1140, Encruzilada en 1258, Encruciladas en 1129-1135, Incruziladas en 1258. Parece, pois, que non se debe pensar nun dimin. *crucicula. No LHP rexístrase “incrucillata, encruçeiada, incrucilada, incrucillata, inkruzillata. (Der. del lat. in- + crux. V cruciliata, cruceiada, cruceliada”. Fompernal explicouno o profesor Moralejo Lasso (TGL 106) como fons perennalis ‘fonte perennal’, derivado de perennis ‘perenne’, con base en annus ‘ano’ co prefixo intensivo per-. Trataríase dunha fonte que nunca seca, que dá sempre auga en todo o ano. Nun doc. de 927 consta unha “fonte perenal” (LHP). O Furco pertence á familia léxica do lat. furca ‘forca, forcado’, e podería aludir a unha bifurcación de camiños, é dicir, un sitio onde un camiño gallaba en dous. Diferente, polo tanto, de encrucillada, que serían dous camiños os que se cruzan. San Salvador, Sanctus Salvator, advocación de Xesucristo: “hoxe naceuvos na cidade de David o Salvador, que é Cristo Señor” (Lc. II, 302 NICANDRO ARES VÁZQUEZ 11). Algúns prefiren prescindir ou eliminar o San neste haxiotopónimo, pero coido que non houbo nin hai ningún santo, máis santo que San Salvador, o cal era santo, santo, santo, como fillo de Deus que era. De feito nos docs. nunca aparece o Salvador sen o San, a veces chamándolle Don Salvador, que equivale a Dominus ‘o Señor’. No ano 1159 cítase ecclesia Sancti Salvatoris que sita est in territorio Triacastelle inter Toldanos et Vilarci (TSA 162). Toldaos, segundo Menéndez Pidal (OE 58/3, 92/1 e 2), corresponde a Toletanos, é dicir, a toledanos que na invasión árabe emigraron da Carpetania a habitar lugares do norte peninsular reconquistados polos cristiáns. Pero esta teoría non se compadece cos Toletenses que no ano 28 d.C. figuran na têssera de Carbedo do Courel lucense, os cales non eran inmigrantes que viñesen aquí do sur da península, senón que eran indíxenas destas terras, como intentei demostrar en LVCENSIA, Nº 2, 1991, pp. 100-102 (ETG I 322-328), dado que Toledo é orónimo leonés lindante coa provincia de Lugo. En todo caso debemos admitir que Toledo é unha palabra prerromana, como propón J. Hubschmid na ELH I p. 468. En 1009 cítase villam nostram vocabulo Toldanos, territorio Triacastelle, prope eclesiam Sancti Martini de ... non dá o nome (TSA 167). Vilarce componse do apelativo latino Villa ‘vila’, co nome do seu propietario primitivo en xenitivo, o cal chamaríase Arcius (LE 403). En dous epígrafes da Lusitania (ILER 943, 974) consta Arcius Epeici Bracarus (= de Braga) e Caenius Arci f(ilius)... No TSA repítese bastante este top. Así a. 1011 in Vilarci; en 1017 hereditates ... una in Vilarci et alia in Toldanos; en 1020 in Triacastella in villa que dicitur Villarci; en 1080 villam quam dicunt Villarci, territorio Sarrie, loco predicto Triacastella; en 1091 in Triacastella Villarei [= Villarci]; en 1093 in Triacastella in villa que vocitant Vilarci; en 1159 ecclesia sancti Salvatoris, que sita est in territorio Triacastelle inter Toldanos et Vilarci a sui principio fundata est ab hominibus samonensibus (TSA 211, 212, 214, 168, 55, 215, 162/169). 7.– TRIACASTELA, Santiago Preside esta freguesía o apóstolo Santiago, no camiño a Compostela, e a el está dedicada a igrexa, que conserva aínda restos románicos (RLP III 27-31). Menciónase no Códice Calixtino (CC 326, 470, 472). Pasantes parece plural a primeira vista, que alguén quixo relacionar cos peregrinos que por aquí pasaban e pasan a/de Santiago de Compostela. Pero esta opinión é un erro lingüístico, porque Pasantes non é máis ca o patronímico Spassantis, xenitivo do participio de verbo latino-gótico spassare, o cal orixinou tamén o antropónimo máis coñe- TOPONIMIA DO CONCELLO DE TRIACASTELA303 cido documentalmente Spassandus (HGN 251). Eligio Rivas (OPNH 159-160) recolle moitas e variadas formas deste antropónimo, dicindo que “ten a forma dun part. pres. pas. parella a Amandus, Habendus, Laudandus, etc. latinos; coido que no latín cómpre buscar a súa orixe: sparsandus (cf. sparsurus) do verbo spargere ‘espallar, dar a coñecer’, é dicir, ‘persoa cuia sona cómpre dar a coñecer’; a reducción de -sr- a -ss- é normal (Cf. Ernout, 638)”. Este razoamento parece correcto, pero Du Cange (GMIL) e Niermeyer (MLLM) danlle ó verbo spassare o significado de ‘restablecerse, recuperar a súa saúde’, como teño proposto en Lucensia, Nº 18, 1999, p. 50. Do topónimo Pasantes o doutros desta zona tratou ben A. Díaz Fuentes, Toponimia de la Comarca de Sarria (Lugo 1998). Queixadoiro parece un deverbal de ‘queixar’, coma outros 22 tops. en Lugo, acabados en -doiro, p.e. Cargadoiro, Limpadoiro, Mazadoiro, Pasadoiro, etc. Puido ser un *quassiatorium, derivado dun verbo *quassiare ‘queixar, aflixir’, suposto por Menéndez Pidal (OE 16/2) e por Corominas (DCELC v. quejar), como derivado no lat. vulgar do verbo quassare ‘sacudir, axitar fortemente’. O topónimo Queixadoiro pode evocar as múltiples ‘queixas’ (lat. querelas, querimonias), dos bispos de Lugo e de León, ante os reis e ante o papa, rexistradas en documentos (p.e.TVL, p. 192), pola posesión, reivindicación, ou presuntas usurpacións de Triacastela. Algo senellante sucedería con Queixoiro na Fonsagrada entre os bispos de Lugo e de Oviedo. Sen embargo, o profesorMoralejo (TGL 106 e 299) coida que Queixadoiro e Queixoiro son derivados de queixa, queixo, con significados diferentes do producto lácteo e con base en “capsa ‘caja’ y capsum ‘caja del carro’”. Ramil foi xenitivo do nome persoal gótico Ranimirus (HGN 216/7; OPNH 255/1122), o posuidor da villa Ranimiri do ano 919, vila de Ramiro (TACS 31). No Tumbo de Samos, ano 993, aparece unha doazón in territorio Triacastella villas vocabulo Ranimiri sive et in Formici alia mea villa (TSA 157). En 1002 cítase en Triacastela o castro Ramir (TSA 154), castro que tamén se sitúa aquí no citado mapa do Exército co nome de Castro de Triacastela. Daquí surxiría o apelido Ramilo que levan algunhs persoas desta zona. TRIACASTELA, nome da vila e capital do concello, conserva intacta a pronunciación do latín tria castella ‘tres castelos’, tres castros pequenos, porque no latín vulgar castellum era o diminutivo de castrum. O rei Alfonso IX en 1228 á poboación feita aquí por el chamoulle Triacastela nova (Cf. J. González, Alfonso IX, núm. 521). Esta denominación contraponse á que imos ver xa inmediatamente. 304 NICANDRO ARES VÁZQUEZ 8.– VILAVELLA, Santa María En docs. de Samos aparece no ano 989 ecclesia Sancte Marie et Sancti Pelagii (TSA 164); en 1125 Sancta Maria de Triacastella (TSA 54); en 1150 a ecclesia Sancte Marie de Triacastella ... que sita est in burgo Triacastelle redeuntibus a Sancto Iacobo a parte meridiana (TSA 161). Nótese que burgus no baixo latín significaba ‘arrabalde, barrio’, tomado do xermánico burgs ‘cidade pequena, forte’ (Corominas, DCELC). Paulo Orosio (Hist. 7, 32, 12) escribe: crebra per limitem habitacula constituta burgos volgo vocant (ós numerosos habitáculos establecidos polo límite [das cidades] chámanlles vulgarmente burgos). Exactamente o mesmo repite San Isidoro (Etym. IX, 4, 28). En cambio Vegetio (Mil. 4, 10) di que a un pequeniño castelo chámanlle burgo: castellum parvolum quem burgum vocant. O Castiñeiro máis ca nome dunha árbore que dá castaneas ‘castañas’ pode aludir a un castinarium, variante de castanarium co sufixo -arium indicador de colectividade, como acibeiro, fabeiro, etc. En latín xa existía castinea, como variante de castanea (DELL; FG 072/2). Fillobal etimoloxicamente nada ten que ver con ‘fillo’ nin con ‘val’, porque é unha variante popular de fogium lupale ‘foxo do lobo’, trampa para cazar esta fera, consistente nun burato excavado na terra e disimulado con ramas onde se lle pon carnaza ó lobo, para que cando vaia comela, quede sepultado sen poder saír. Tratou desto o profesor Moralejo (TGL 137-143). As persoas que descoñecían o apelativo latino fogium inventaron unha palabra máis familiar e con algún significado, como foi aquí ‘fillo’ e noutras partes ‘foi levar’, escrito Foilebar. Algo parecido pasou co cambio de significado en Pasantes, como vimos no nº 7, e mesmo con Triacastela, que a converteu alguén en “Tiracastela” para dicir que era “el pueblo situado en el camino hacia Castilla” (IAL VI 158) ou que significaría “tira coa estela” (?). O Teixo pode aludir á árbore taxus ou ó animal taxus. Máis verosímil é que fose un fitónimo (FG 216/1). Coa raíz desta planta seica se envelenaron os habitantes galegos do Monte Medulio, por non pasar a ser escravos dos romanos que alí os sitiaron e venceron. Vilar primeiro foi un adxectivo latino de dúas terminacións: villaris, que se unía a nomes masculinos e femininos, e villare para os neutros. Posteriormente estas dúas formas convertéronse no substantivo villaris ou villare para designar unha vila rural pequena con tódolos seus achegos (MLLM). Vilavella, nome de aldea e aquí tamén da parroquia, remonta a unha villa vetula (vecla en lat. vg.), onde o adxectivo vetula sería diminutivo de vetus, veteris ‘vedro, vello’. Sarmiento dá por boa a conversión de -tl- en -ll- cos exemplos de vetulus ‘vello’, situla ‘sella’ e rotulus TOPONIMIA DO CONCELLO DE TRIACASTELA305 ‘rollo’. Eu observo que vetula puido ser tamén o nome persoal Vetla, Vetulla (RL 421) do posuidor primitivo daquela vila. Índice alfabético, co número da parroquia Arxileiro 5 BALSA 1 Biduedo 3 CANCELO 2 Castiñeiro 8 Encrucilladas 6 Fillobal 8 Folgueiras 2 Fompernal 6 Furco 6 Lagares 5 Lagúa 3 Lamas 3 LAMAS DE BIDUEDO 3 Meizarán 3 MONTE 4 Pasantes 7 Queixadoiro 7 Ramil 7 San Pedro do Ermo 1 San Salvador 6 San Breixo 1 Santalla 5 SANTALLA DE ALFOZ 5 Teixo 8 TOLDAOS 6 Tras do Castro 2 TRIACASTELA 7 Vilar 8 Vilarce 6 VILAVELLA 8 Siglas bibliográficas AL = Archivos Leoneses, 1947 ss. (50 núms.). AS = A. Holder, Altceltischer Sprachschatz, Graz-Austria 1951-52. CC = X. López Díaz, Códice Calixtino. O Codex Calixtinus en galego. Consellería de Cultura e Turismo, Santiago 2009. Hai 2ª edición con novos comentarios, 2013. CDF = J-A. Rey Caíña, Colección Diplomática del Monasterio de Santa María de Ferreira de Pallares (898-1300). Universidad de Granada, 1982 (inédita). CIL = Corpus Inscriptionum Latinarum. DCECH = J. Corominas – J. Pascual, Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico, 6 vols. Madrid 1980-1991. DCELC = J. Corominas, Diccionario crítico etimológico de la lengua castellana, 4 vols. Madrid 1954-57. DEEH = V. García de Diego, Diccionario etimológico español e hispánico, Madrid 1985. DELL = A. Ernout et A. Meillet, Dictionnaire étymologique de la langue latibe, París 2001. DGL = X. López Díaz, Dicionario galego-latino clásico e moderno, Xunta de Galicia 2010. DOELP = J-P. Machado, Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa, Lisboa 1993. ELH = Enciclopedia Linguística Hispánica, Madrid 1960. ES = H. Flórez - M. Risco, España Sagrada, 51 vols. Madrid 1747 ss. ETG = N. Ares Vázquez, Estudos de toponimia galega, 2 vols. RAG, A Coruña 2012. 306 NICANDRO ARES VÁZQUEZ FG = G. Navaza Blanco, Fitotoponimia galega, A Coruña 2006. GMIL = Du Cange, Glosarium ad Scriptores Me,diae et Infimae Latinitatis, 3 vols. Francofurti 1681. HGN = Joseph M. Piel – Dieter Kremer, Hispano-gotisches Namenbuch, Heidelberg 1976. IAL = Aut. varios, Inventario artístico de Lugo y su provincia, 6 vols. Madrid 1976-1983. ILER = J. Vives, Inscripciones latinas de la España romana, Barcelona 1971. LE = W. Schulze, Zur Geschichte lateinischer Eigennamen, Berlín 1966. LHP = R. Mdez Pidal, R. Lapesa, C. Carcía, Léxico hispánico primitivo, Madrid 2003. MLLM = J.F. Niermeyer, Mediae latinitatis lexicon minus, leiden 1997. NML = Nomenclátor toponímico medieval de la diócesis de Lugo, public. en Lucensia, 5, 1992, 139 ss. OE = R. Menéndez Pidal, Orígenes del español, Madrid 1964. OELG = Fr. M. Sarmiento, Onomástico etimológico de la lengua gallega, 2 vols. Edición y estudio por J-L. Pensado, A Coruña 1999 (Fundación Pedro Barrié de La Maza). OPNH = E. Rivas Quintas, Onomástica persoal do Noroeste hispano, Lugo 1991. RL = H. Solin et O. Salomies, Repertorium nominum gentilium et cognominum Latinorum, Hildesheim 1988. RLP = J. Delgado Gómez, El Románico de Lugo y su Provincia, 6 vols. La Coruña 1996-99. TACS = M. Lucas Álvarez, Tumbo A de la Catedral de Santiago, Santiago 1999. TC = J-M. Andrade Cernadas, O Tombo de Celanova, 2 vols. Santiago 1995. TGL = A. Moralejo, Toponimia gallega y leonesa, Santiago 1978. TLC = I. Kajanto, The latin cognomina, Roma 1982. TPH = R. Menéndez Pidal, Toponimia prerrománica hispana, Madrid 1968. TSA = M. Lucas Alvarez, El Tumbo de San Julián de Samos (siglos VIII-XII), Santiago 1986. TVL = J-L. López Sangil – M. Vidán Torreira, Tumbo Viejo de Lugo, en Estudios Mindonienses, Nº 27, 2011, pp.11-373. ESTUDIOS HERÁLDICA DE LOS OBISPOS DE LUGO NUEVAS INVESTIGACIONES Por JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO En una primera aproximación a la heráldica episcopal de Lugo(1) quedaron algunas lagunas, que con este breve trabajo querría subsanar. En aquel primer trabajo, cuya principal fuente de estudio fueron los sellos episcopales existentes en los expedientes de provisión de curatos que se guardan en el Archivo Diocesano, se produjeron algunos errores debidos a la falta de medios técnicos que me permitiesen un mejor y más completo estudio. A día de hoy y gracias a las nuevas tecnologías, he podido consultar fuentes de información, así como realizar visitas a muchos de los lugares de nacimiento, vida y sepelio de estos personajes, que son a todas luces fundamentales para un estudio serio de la historia de Lugo. I.– D. ALONSO ENRÍQUEZ DE LEMOS (1476-1495) Quizás el escudo “episcopal” más antiguo, que representa un escudo de armas de un obispo de Lugo, sea el que existió en la fortaleza de la ciudad, en el Campo Castillo. De esta pieza, solamente nos queda un testimonio reflejado en un plano Escudo episcopal, representado en un plano perteneciente perteneciente a la documentación del a la fortaleza de la ciudad, palacio de Tor, y que trato de reconsen el Campo Castillo truir aquí. (1) LVCENSIA N.º 21, págs. 297-298. 308 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO II.– D. ALONSO SUÁREZ DE FUENTE DEL SAUCE (1495-1500) De este prelado ya publicábamos su escudo. De hecho algunos años atrás Fernández Oxea hacía mención de un escudo existente en el palacio episcopal de Lugo. Solamente faltaba el detalle de concretar los esmaltes del mismo, los cuales nos proporcionan del obispado de Jaén. D. ALONSO SUÁREZ DE FUENTELSAZ. Nacido en Fuente del Sauz, en Ávila y + obispo de Jaén el 5 de noviembre de 1520. En campo de plata una fuente de su color sumanda de un sauce de sinople (verde) HERÁLDICA DE LOS OBISPOS DE LUGO309 III.– D. DIEGO RAMÍREZ DE GUZMÁN (1500) Obispo de Lugo desde el 7 de febrero de 1500 al 26 de junio del año 1500. Después fue obispo de Catania donde falleció. Tenemos constancia de su escudo de armas mediante un sello seco. RAMÍREZ DE GUZMÁN. Escudo cuartelado en sotuer (aspa): en campo de azul, una caldera de oro, jaquelada de gules (rojo), con siete cabezas de sierpe en los extremos de cada asa. En campo de plata, cinco armiños de sable. IV.– D. PEDRO DE RIBERA (1500-1530) Al igual que con el anterior, de este prelado teníamos constancia de su escudo por medio de su sello seco. Los esmaltes los tomamos de su familia. Del tronco de Perafrán de Ribera, adelantado de Andalucía, y de Alfón de Ribera (el Doncel) fundador de la rama de los Riberas Cacereños consistente en tres fajas verdes en fondo dorado. Pallares, en su “Argos Divina” menciona un escudo diferente, que al parecer estaba en la antigua campana de prima: “era partido con estrellados de una parte y a la otra lises (...)”(2). Para tratar de explicar “duplicidad” en los escudos de un mismo prelado tendremos que hacer algo de historia, comenzando por el hecho de ser, D. Pedro, sobrino de “El Tostado”, obispo de Ávila. Alonso Fernández Tostado de Ribera (o de Madrigal) apodado “El Tostado” obispo de Ávila, nacido en 1410 hijo de un rico labrador llamado Alfonso Fernández Tostado y de la noble Dª Isabel de Ribera. D. Alonso tuvo un hermano llamado Andrés de Ribera, padre de nuestro prelado. D. Alonso utilizó dos escudos de armas diferentes que usaron alternativamente sus sucesores. Uno de esos escudos es parecido al sello utilizado por D. Pedro, pero en vez de fajas figuran bandas. Estas bandas también aparecen en el mausoleo renacentista de “El Tostado”, (2) A. GARCÍA CONDE. A. LÓPEZ VALCARCEL Episcopologio Lucense. Pag. 341. 310 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO dentro de la catedral de Ávila, que representa las armas fusionadas de los Fernández y los Ribera, este último coincidente a grandes rasgos, con el descrito por Pallares. D. Pedro de Ribera, fundó en 1514 la capilla “dorada” con su bóveda de crucería y gran ventana en la monumental parroquia de San Nicolás de Bari de Madrigal (Ávila), la cual dotó para panteón de sus antepasados y sucesores con renta suficiente y donde está sepultado. “De su sepulcro no he visto ni rastro, lo que sí está es la pila bautismal donde fue bautizada la reina Isabel I de Castilla y un curioso frontal de cordobán con el emblema eucarístico del cabildo de Lugo”. Dejó este prelado en Lugo una abundante documentación, relacionada con la administración del patrimonio episcopal, tanto en archivos HERÁLDICA DE LOS OBISPOS DE LUGO311 particulares (“permuta del leiro de Mayor Gil en el agra de Pumariño, foro de Peitieiros en Soñar”, archivo de los Gayoso de Peitieiros “Ejecutoria del pleito litigado por Pedro de Ribera, obispo de Lugo, con Leonor Rodríguez de Parga, sobre el señorío y jurisdicción de la feligresía de San Pedro de Soñar (Lugo), y las dos terceras partes de las rentas de su iglesia […]”), como el Archivo de la Real Chancillería de Valladolid REGISTRO DE EJECUTORIAS, CAJA 369, 23. V.– D. MARTÍN TRISTÁN FERNÁNDEZ CALVETE (1534-1539) A pesar de que en el Episcopologio lucense se habla sobre su posible origen judío, algunos datos que he hallado (sin negar lo que precede), incorporan una serie de afirmaciones que cuando menos, nos plantean más de una incógnita sobre esta afirmación. Sea como fuere, D. Martín utilizó un complejo escudo de armas donde figuran diferentes variantes de los Fernández de Calvete castellano-manchegos (con la permuta de las cabezas de jabalí, por cimeras del primer cuartel) como hijo de Juan Fernández Calvete, nieto de García Fernández de Calvete, quien era hermano de Pedro Martínez de Calvete, arcipreste de Zorita en 1480 quienes, al parecer, participaron en una conjura a favor del rey de Portugal. A todo ello se suma la adquisición por parte de nuestro obispo, del señorío de Valdeconcha en Pastrana, lugar donde falleció el 15 de agosto de 1539. En la actualidad el Ayuntamiento de Valdeconcha estudia incorporar a su escudo de armas las gentilicias de este prelado. 3º en oro dos lobos andante de su color puestos en palo, 4º de Gules (rojo) cinco cinco castillos de plata puestos en sotuer (aspa). Armas de los López Fernández de Heredia. En 1542, Carlos I desmembró Valdeconcha de la Orden Calatrava, vendiéndosela al obispo de Oviedo, don Martín Tristán Calvete, “La 312 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO Villa de Valdeconcha fue de la Orden de Calatrava de la provincia de Zorita hasta que S. M. el Emperador D. Carlos de gloriosa memoria por breves apostólicos la desmembró de la Orden y la vendió a D. Tristán Calvete, Obispo de Oviedo de quien por el, por sucesión ha venido en D. Julian Calvete que al presente es Señor de dicha Villa, y la tiene y posee (...)” Relación de lo que S. M. por Real orden manda de 27 de Octubre de 1575 años de la descripción de la Villa de Valdeconcha, y su asiento y calidades que se hizo por comisión del Ayuntamiento. D. Martín, descendiente de hidalgos, fue quien comenzó a construir en el siglo XVI en un gran palacio en Valdeconcha. “No hay casa señalada sino la del Sr. D. Juan Calvete, Señor de dicha Villa, que fundó y edificó el Obispo D. Tristan Calvete, que está en lo mas alto de la Villa, casa principal y buen edificio” Relación … Palacio que continuó su sobrino don Juan Calvete, “En esta Villa todos los vecinos son labradores, que viven de sus labores é trabajos, no hay hijos-dalgos, solo lo es el Sr D Juan Calvete, Señor de esta Villa por executoria (…)” Relación… De la continuidad del señorío de los Calvete de Valdeconcha, nos dan fe algunos documentos del archivo histórico nacional: “Laurencia Calvete de Guevara, de Valdeconcha (Guadalajara) Sobre El concejo, justicia y regimiento de la villa de Valdeconcha con Juan Gómez de Perogómez como curador de la persona y bienes de Juan Calvete de Guevara y Laurencia Calvete de Guevara como sucesora en el mayorazgo de su hermano Juan y su curador Tristán Calvete sobre las elecciones de los oficios honrosos de la villa de Valdeconcha según la costumbre antigua”. Archivo de la Real Chancillería de Valladolid PL CIVILES, FERNANDO ALONSO (F), CAJA 1632, 1. Tras el fallecimiento de D. Martín, sus restos fueron sepultados en un importante mausoleo dentro de la iglesia parroquial de Santa María de Valdeconcha. “Hay en esta Yglesia un entierro de mármol muy señalado del Obispo D. Juan Calvete, que está allí enterrado, y dexo tres Capellanias, que valen la mayor diez mil maravedis, y las otras dos menores a seis mil maravedis cada una en cada año; dicense en cada un dia una misa por el por semanas entre todos tres Capellanes, es memoria (...)”. Relación… Su sucesor D. Juan Calvete fue quien terminó las obras del palacio iniciado por su tío (palacio del que hoy no queda ni el más leve rastro) y donde estaba colocado su escudo de armas. “No hay otro Mayorazgo mas que el del Sr D Juan Calvete tiene las armas de su apellido”. Re- HERÁLDICA DE LOS OBISPOS DE LUGO313 lación… Juan Calvete casó con María Vélez de Guevara continuando la estirpe de los Calvete, señores de Valdeconcha. Otra línea de los Calvete fué la de Dª Catalina de Calvete, hermana de D. Martín, de la cual sabemos que casó con el licenciado Alonso de Cerceda, siendo padres del también licenciado D. Juan de Cerceda Calvete, oidor de la Real Chancillería de Granada, y padre del capitán de arcabuces del tercio de Lombardía D. Alonso de Cerceda y Calvete, y también del capitán y corregidor de León Tristán de Obregón y Cerceda, que casó con Dª Ana Ruíz de Velasco padres a su vez del también capitán en Flandes y regidor de León D. Juan de Velasco. Línea esta en la que finalmente vino a recaer el Señorío de Valdeconcha. Pero la muestra más importante conservada de su heráldica, la hallamos sin lugar a dudas en el Pórtico norte de la catedral lucense, con sendos escudos de armas pertenecientes a este prelado. Aunque utilizó un modo abreviado de las mismas en su sello, donde colocó junto con la cruz del colegio de Valladolid, el sagrario expositor del retablo, obra de Cornelius de Holanda. Es cuando menos curioso este escudo, sobre todo si tenemos en cuenta el número de borlas que lo enmarcan, y también los muebles heráldicos en ellos contenidos, 1º tres picas sumadas de cimeras y dos lobos pasantes que son de Fernández de Calvete; y los cinco castillos en sotuer, junto con los dos árboles arrancados que son de los López-Fernández de Heredia (posible línea materna). En escudo cuartelado 1º en campo azur, tres lanzas de torneo sumadas de sendas címeras en su color, 3º de gules (rojo) cinco castillos de plata en Sotuer 2º de plata dos árboles de Sinople (verde). *Vicente de Cadenas y Vicent. Repertorio de Blasones de la comunidad hispánica pág. 414 “Calvete en Plata dos lobos de sable, lampasados en gules y cebados del mismo color”. 314 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO VI.– D. JUAN SUÁREZ DE CARBAJAL (1539-1561) Nacido en Talavera de la Reina, hijo de D. Pedro Súarez de Talavera y Dª Catalina de Carbajal, natural de Plasencia. Un hermano suyo llamado Francisco Méndez de Carbajal que fue juez de fuero en la catedral lucense y posiblemente un sobrino llamado D. Rodrigo de Carvajal también residió en Lugo. Sobre su linaje, conocemos documentalmente parte de su familia directa pues antes de ser sacerdote había estado casado, dejando un hijo llamado García, quién a decir del Episcopologio Lucense (o.c) era por el año 1551 regidor de Talavera, gozando los señoríos de las villas de Peñalver y Alhóndiga en Guadalajara. D. García Carvajal también nos consta por “Escritura de donación otorgada por Juan Suárez de Carvajal, ex-obispo de Lugo, a favor de su nieta Ana Girón de Carvajal, hija de García Suárez de Carvajal, regidor de Talavera, de 12.000 ducados, parte de ellos en juros y censos, y parte en dinero, ante Pedro de Villarroel, escribano (...)” Archivo de la Corona de Aragón. D. JUAN SUÁREZ DE CARBAJAL. hijo de D. Pedro Suárez, regidor de Talavera y de Dª Catalina de Carbajal de Plasencia. Escudo partido: 6 roeles de plata en campo de gules (rojo) que son ármas de Suárez de Talavera. En campo de oro una banda de sable (negro) que es de los Carbajales. HERÁLDICA DE LOS OBISPOS DE LUGO315 VII.– D. FRANCISCO LÓPEZ DELGADO (1561-1566) Nació en la Villa de Pun, actualmente Castildelgado en la provincia y arzobispado de Burgos. Su padre se llamaba D. Diego López de Juez Delgado, y su madre Dª Catalina Delgado. Nació el año de 1514. En 24 de junio de 1566 tomó posesión del obispado de Jaén, de donde hemos sacado los datos de su escudo, que representa sus armas familiares por línea paterna y materna. D. FRANCISCO LÓPEZ DELGADO. Nació en Villapún, Calahorra, actualmente Castillodelgado, hijo de Diego López de Juez Delgado y de Catalina Delgado. Escudo partido: en campo de plata, tres bandas de azur; en campo de gules dos castillos puestos en palo. Los castillo de plata, aclarados de azur y mazonados de sable, son armas familiares. VIII.– D. FERNANDO DE VELLOSILLO (1567-1587) Nació en Ayllón provincia de Ávila, por aquel entonces perteneciente al obispado de Segovia y en la actualidad al de Ávila. Hijo de Antonio de Vellosillo y de Dª Juana de Barrio. De este obispo quedó un testimonio heráldico más que notable, aunque alguna pieza se haya perdido como el escudo de este prelado que campeaba junto con las armas reales y las de la ciudad en el antiguo ayuntamiento obra de Pedro de Arteaga. Pero conservamos el que campea en la torre de las campanas (rematada en el año 1575) al lado del ramo de azucenas, emblema del cabildo de Lugo, y de las armas reales de Galicia. Asimismo tenemos noticias de sus armas por un dibujo que contiene las existentes en su lápida sepulcral. También nos consta su sello donde observamos de nuevo la costumbre de “abreviar” los emblemas heráldicos. Según el Episcopologio Lucense falleció el 18 de febrero de 1587 y en 1614 sus restos fueron trasladados a la iglesia de los franciscanos de Ayllón. 316 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO D. FERNANDO DE VELLOSILLO. Nacido en Aillón, obispado de Sigüenza, hijo de D. Antonio de Vellosillo y de Dª Juana de Barrio. Escudo tronchado: 1º partido 1-1 en plata cinco torres de gules, 1-2 en plata 13 roeles de azul, ordenados en 4 filas de a tres y uno en punta. 2º de plata un castillo de oro perfilado de sable, sobre ondas de azur y Plata, cargado con una cotiza de gulas engolada por dragones de su color. El castillo está superado por dos Águilas de Sable que flanquean una cruz hueca de gules (rojo) AQVI IACE DN FERNANDO DE BELLOSILLO OBISPO Y SEÑOR DE LUGO: DEL CONSEJO DEL REY NRO SEÑOR: FALLESCIO A 22 DE FEBRERO DE 1587 AS En las cuatro fachadas de la casa se ve el escudo de armas del Obispo, como el que aparece en el texto (Esc. número 340), rodeado con el sombrero, cordones y borlas de su dignidad episcopal. No se tiene noticias de quiénes fueron sus padres ni abuelos. (Col. Salazar, D-17, Real Academia de la Historia). Esc. núm. 340 D. Fernando de Vellosillo residió por temporadas en el Palacio del Coto de Cereija, (Puebla do Brollón) donde “había una casa torre asobrada sobre cuya puerta de arco había un escudo de armas del obispo y se llamaba palacio (...)” Apeo de Farnadeiros. Archivo Histórico Nacional. Clero HERÁLDICA DE LOS OBISPOS DE LUGO317 IX.– D. JUAN RUIZ DE VILLARAN (1587-1591) Natural de Pozancos, diócesis de Sigüenza en la actual provincia de Burgos. Felipe II lo propuso para Lugo el 30 de marzo de 1587. Este prelado sentó las bases para la construcción del Seminario Diocesano, en cuyo antiguo edificio figuraban sus armas –Escudos estos que fueron reaprovechadas al reconstruirse el edificio de la Plaza Mayor en el siglo XIX–. Falleció en Lugo el 18 de marzo de 1591 siendo sepultado en la basílica lucense. D. JUAN RUIZ DE VILLARAN. Utilizó este prelado dos escudos con distintas variantes de sus armas familiares. Ambos son cuartelados: 1º en campo de gules (rojo) una cruz de oro con alfa y omega, y monograma de Jesús, también de oro. También jaquelado de oro y gules, 2º en plata un roble de sinople (verde) con un lobo pasante al tronco de sable (negro), 3º fajado de azur y plata, 4º en campo de gules un ciervo de plata cervado de haces de trigo y oro. El ciervo es atacado por un águila de plata picada de gules. En su sello utilizó el primero de los escudos que aquí referimos. X.– D. LORENZO ASENSIO DE OTADUY Y AVENDAÑO (1591-1598) Nació D. Lorenzo en la Villa de Oñate, Guipuzcoa. Bautizado en su parroquial de San Miguel y miembro de uno de los linajes 318 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO guipuzcuanos de mayor solera, motivo por el cual ha quedado amplio testimonio heráldico-genealógico. Hijo de Juan de Otaduy y de Miquelina de Avendaño. Felipe II lo presentó para Lugo el 1 de junio de 1591. En este prelado encontramos una costumbre heráldica que marcaría una pauta a seguir, al utilizar en primer lugar un escudo con las armas de linaje, fusionadas con los emblemas de San Lorenzo, de hecho en su sello solo figurará la parrilla acompañada de la estola y la palma y el laurel. Consagrado en Cuenca el 16 de febrero de 1592 y presentado para Ávila en 1598, fallecido allí el 4 de diciembre de 1611. D. LORENZO ASENSIO DE OTADUY Y AVENDAÑO. Nació en la villa de Oñate, fuE bautizado en la colegial de San Miguel de aquella localidad guipuzcoana. Utilizó un escudo cortado y partido, donde figuran las armas de los Otaduy de Oñate: en campo de oro una encina de sinople (verde) frutada de oro a cuyo tronco se encaraman dos jabalíes de sable (negro). En la segunda partición figura una banda de gules en campo de plata, que corresponde a los Avendaño. Ocupando el campo de la segunda partición figuran la parrilla de San Lorenzo que utilizó en su sello. En Alcalá de Henares existe un cáliz donación de este prelado que tiene en su pié un escudo de armas con las propias familiares. XI.– D. PEDRO DE CASTRO Y NERO (1598-1603) Nacido el año de 1541 en Ampudia, diócesis de Palencia, hijo de Alonso de Castro Nero y de María Martínez, tenemos noticia de su escudo de armas por el calco de su sello seco. En 1603 tomó posesión de la sede segoviana y falleció el 28 de octubre de 1611, antes de recibir las bulas pontificias para la diócesis de Valencia. HERÁLDICA DE LOS OBISPOS DE LUGO319 D. PEDRO DE CASTRO Y NERO. Nació en Ampudia, Palencia en 1541, hijo de Alonso de Castro y Nero y de María Martínez. Las armas aquí representadas son las que figuran en su sello. La ausencia de fuentes sobre los esmaltes del escudo no me permite su descripción cromática. XII.– D. JUAN GARCÍA DE VALDEMORA (1603-1612) Nació en Casal de Talamanca (Guadalajara). Hijo de otro Juan García de Valdemora. Perteneciente a una familia de labradores acomodados. Juan destacó desde niño por su intelecto lo que le llevó a estudiar en Alcalá, destacando en gramática, arte y teología. Formado en el colegio Madre de Dios, también llamado “de los Teólogos” donde se graduó de Doctor. Por bula de S.S. Clemente VIII al rey Felipe III sabemos del nombramiento de D. Juan García de Valdemora como obispo de Lugo el 27/8/1603. Fué un prelado humilde caracterizado por su preocupación en mejorar las condiciones sociales tanto de necesidad física como intelectual. Son destacables sus fundaciones. Su pueblo natal lo recuerda con cariño, sirva como ejemplo que el actual Instituto de Educación secundaria del Casal lleva su nombre. En 5 de junio de 1612 tomó posesión de la sede de Tui donde falleció en 15 de agosto de 1620. D. JUAN GARCÍA DE VALDEMORA. Natural de Casal de Talamanca, e hijo de otro Juan García de Valdemora. Escudo tronchado 1º de plata una garza de sable con el pecho abierto, 2º de azur monograma de la Virgen María. 320 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO XIII.– D. ALONSO LÓPEZ GALLO Ver escudo en “LVCENSIA” Nº 21 XIV.– D. DIEGO VELA BECERRIL Ver escudo en “LVCENSIA” Nº 21 XV.– D. JUAN DEL AGUILA 1632-1633. Nació en Alcalá de Henares, (1572), hijo del licenciado Jerónimo del Águila y de Antonia Vázquez vecinos de Arganda. Falleció sin tomar posesión, y no he encontrado referentes heráldicos sobre su ministerio y persona. XVI.– D. DIEGO CASTEJÓN Y FONSECA Según autores, nació en Madrid en 1580, hijo del licenciado Diego González de Castejón, caballero de Calatrava y Dª María de Fonseca, hija de los señores de Villanueva de Cañedo. 1633-1636. Ver escudo en “LVCENSIA” Nº 21. XVII.– D. PEDRO DE ROSALES ENCIO Nació en Miranda de Ebro en 1581; hijo de Francisco de Rosales y de María de Encio (figura en algunos documentos como Pedro de Rosales Encio). Aunque en el episcopologio se propone que pudo ser hijo de Pedro Ordóñez de Rosales y de Mª de Ilaraga. Utilizó el típico escudo con el emblema de los Rosales de Miranda de Ebro. D. PEDRO DE ROSALES ENCIO. Natural de Miranda de Ebro, donde nació en 1581, hijo de Francisco de Rosales y de María de Encio. Los muebles heráldicos figuran con esta disposición en su sello, los esmaltes nos los proporciona González Doria: en oro un rosal de sinople (verde) con 6 rosas de gules (rojo) y dos lobos pasantes de sable (negro) linguados de gules. HERÁLDICA DE LOS OBISPOS DE LUGO321 XVIII.– D. JUAN VÉLEZ DE BALDIVIESO (1630-1641) Hijo de D. Juan Vélez de Baldivieso, nació en Hoz de Valdivieso, vivió su infancia en el lugar de Quecedo en Burgos, donde existe el palacio familiar, blasonado con un escudo arzobispal. Fueron sus padres Juan Vélez de Baldivieso y María Alonso, de noble estirpe burgalesa. JUAN VÉLEZ DE BALDIVIESO. Escudo tronchado: en campo de azur (azul) un castillo de oro incendiado, bordura de plata con 8 aspas de gules (rojo). 2º partido: 2-1 en campo de gules una cruz flordelisada de Plata; 2-2 de azur un castillo de Plata. Sobre el jefe, un escusón: en plata un sotuer (aspa) de gules, Bordura de azur con seis estrellas de ocho puntas de oro. XIX.– D. FRAY JUAN DE LA SERENA SÁNCHEZ ALONSO DE GUEVARA (1643-1646) Extremeño de Cabeza de Buey en cuya parroquial de Santa María se bautizó el día 9 de noviembre de 1568. Era hijo de D. Benito Sánchez Cuadrado y de Dª Catalina Alonso de Guevara. 322 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO Utilizó como escudo de armas en su sello las propias de la orden de San Jerónimo. Esta práctica de utilizar las armas de la orden de profesión es iniciada en Lugo por este prelado fallecido en Lugo el 12 de enero de 1646. FRAY JUAN DE LA SERENA (O.S.H.) utilizó las armas de la orde de San Jerónimo en su sello Palacio Episcopal de Lugo C O M E N TA R I O S RESTAURACIÓN DE LIBROS DE LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO MAYOR DE LUGO Por TERESA FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ Tras la rotura de una tubería en la Biblioteca del Seminario Mayor de Lugo se produjo una inundación en la sala que afectó casi a un centenar de ejemplares. Estos libros quedaron empapados, friables, y en un estado de conservación en que la consulta era imposible. Después de una primera cata, se seleccionaron aquellos tomos más antiguos para propiciar su recuperación. En total, los 39 volúmenes comprendidos entre los siglos XVI-XIX, que han sido sometidos a los tratamientos oportunos de conservación y restauración de Patrimonio Bibliográfico. El cuerpo de todos estos ejemplares de la Biblioteca del Seminario Mayor de Lugo se compone enteramente de papel, y en el caso de las encuadernaciones, la mayoría son de cuero, aunque más de una decena se confeccionan con pergamino. Un elemento distintivo del soporte celulósico es la filigrana o marca de agua, una característica que da a conocer el fabricante del papel empleado en estos libros lucenses, como se aprecia en la imagen 1, a modo de ejemplo. Común a todos ellos es la estampación del sello de la “Biblioteca del Seminario Conciliar de Lugo” o el de la “Biblioteca del Seminario Mayor de Lugo”, aunque con anterioridad, la propiedad de los mismos aún queda plasmada en forma de ex libris, ex bibliotheca o con anotaciones manuscritas que se incluyen en las hojas de respeto o en LISTA DE LIBROS RESTAURADOS 1.– “Arte de servir a Dios […]”, del P. Fr. Alonso de Madrid (1785) 2 y 3.– “Los errores históricos y dogmáticos de Voltaire”, de Claude-François Nonnotte. Tomo 1 (1771) y 2 (1772) 4.– “Praxis confessariorum seu universae theologiae moralis et pastoralis”, de Emilio Berardi Parocho (1884) 5 y 6.– “Las obras completas de Xenofonte Ateniense”. Tomo I y II (1781) 7, 8, 9, 10, y 11.– “Obras del venerable P. Maestro Fr. Luis de Granada de la Orden de Santo Domingo”. Tomo quinto (1769), sexto, séptimo (1770), octavo y noveno (1771) 12, 13 y 14.– “Abrégé du dictionnaire universel françois et latin, vulgairement appellé dictionnaire du Trévoux”, de M. Berthelin. Tomo primero, segundo y tercero (1762) 15 y 16.– “Origenis Adamantii magni illius et vetusti scripturarum interpretis et secundi Ecclesiae post Apostolos Magistri” (1574); y “Origenis Adamantii Operum pars secunda […]” (1572), ambos de Gilberto Genebrardo 17 y 18.– “Bibliotheca Hispana Vetus […]”, de Nicolás Antonio. Tomo primero y segundo (1788) 19 y 20.– “Bibliotheca Hispana Nova […]”, de Nicolás Antonio. Tomo primero (1783) y segundo (1788) 21, 22, 23, 24, 25 y 26.– “Obras del venerable P. Maestro Fr. Luis de Granada de la orden de Santo Domingo”. Tomo cuarto, quinto (1769), sexto, séptimo (1770), octavo y noveno (1771) 27.– “Concordantiae bibliorum utriusque Testamenti, Veteris & Novi […]”, de Robert Estienne (1612) 28, 29, 30 y 31.– “Los cinco libros postreros de la primera parte de los anales de la Corona de Aragón”, de Jeronimo Zurita. Tomo segundo, tercero, cuarto y quinto (1610) 32.– “Tratado en que se defienden nueve proposiciones, en quienes la V. M. Ana de la Cruz [...]”, de Payo de Ribera (1679) 33.– “Discurso sobre la confirmación de los obispos”, de Pedro de Inguanzo y Rivero (1836) 34.– “Tratado practico, y utilísimo así para los agentes, como para los confesores, y curas de almas, de las dispensaciones, así matrimoniales, como de votos, irregularidades y simonías”, de Manuel de Herce y Portillo (1782) 35.– “La Virgen María en sus relaciones con Dios, con los ángeles y los hombres: su vida y sus glorias”, de Jacinto María Martínez y Saez. Tomo segundo (1868) 36.– “Directorio moral del reverendo padre fray Francisco Echarri, del Orden de Nuestro Padre San Francisco en la regular observancia/ Quinta impresión. Tomo primero” (1778) 37.– “Summa contra gentiles”, de Santo Tomás de Aquino (1886) 38.– “Ensayos de moral: contenidos en diversos tratados sobre muchas obligaciones importantes”, tomo IV, escrito en francés por Monsieur Nicole y traducidos por D. Francisco Antonio de Escartin (1801) 39.– “Curia Eclesiástica. Kalendas de todo el año” (s. XVIII) RESTAURACIÓN DE LIBROS DE LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO MAYOR325 las portadas de algunos ejemplares. Concretamente, se encuentra el ex bibliotheca de “D. Ioannis de Miranda, & Oquendo” con un motivo heráldico(1) en la parte superior, insertado en los dos volúmenes de “Los errores históricos y dogmáticos de Voltaire” (1771 y 1772), de Claude-François Nonnotte (véase imagen 2). También, se escriben a tinta otros indicativos de posesión, como en los tres tomos del “Abrégé du dictionnaire universel françois et latin, vulgairement appellé dictionnaire du Trévoux” de M. Berthelin (1762) donde se manuscribe “Ex libris D. Joachini […]”. Además, cabe mencionar un sello estampado en tinta negra que aparece en la portada de los dos libros escritos por Gilberto Genebrardo(2), con unas iniciales en el centro rodeadas por “AUXILIUM MEUM A DOMINO” (véase imagen 2); o el timbre del “Doctor Pedro Nogues Secall” en los “Ensayos de moral: contenidos en diversos tratados sobre muchas obligaciones importantes” (1801). Con la misma finalidad se coloca la anotación manuscrita que dice “De la Librería del Ilustrísimo Señor Dn. Fr. Francisco Armaña. Obispo de Lugo. Año de 1773”(3), o la firma de “D.n Domingo Alvarez Colegial” en el tomo de Robert Estienne “Concordantiae bibliorum utriusque Testamenti, Veteris & Novi […]”; o la de “Luis Mª Villamil” en el de “Curia Eclesiástica. Kalendas de todo el año”. A estos signos de propiedad de los libros lucenses restaurados tras la inundación hay que añadir otro ejemplo en que queda palpable el cambio de dueño que ha tenido uno de los tomos en el pasado. Es el caso del “Tratado práctico, y utilísimo así para los agentes, como para los confesores, y curas de almas, de las dispensaciones, así matrimoniales, como de votos, irregularidades y simonías” de Manuel de Herce y Portillo (1782). En el reverso de la guarda volante se manuscribe en tinta negra: “Este libro es de Dn. Manuel de [Riobo]. Año de 1806”, y en portada se acuña un sello en tinta azul, en el que se lee: “[Doctor] del Semº. Dr. Dionisio Gª. Seijas. 1895” (véase imagen 2). Un registro de los dos propietarios de este volumen a lo largo del siglo XIX. (1) Escudo: primero, brazo con armadura y espada; segundo, cinco yelmos; tercero, brazo con armadura; y cuarto, cinco cabezas. (2) “Origenis Adamantii magni illius et vetusti scripturarum interpretis et secundi Ecclesiae post Apostolos Magistri”; y “Origenis Adamantii Operum pars secunda […]” (de 1572 y 1574). (3) En los ó tomos de las “Obras del venerable P. Maestro Fr. Luis de Granada de la orden de Santo Domingo” (1769-71). Imagen 1. Filigrana del libro “Summa contra gentiles” de Santo Tomás de Aquino de 1886. Imagen 2. Izquierda. Ex bibliotheca de “D. Ioannis de Miranda, & Oquendo” de los dos volúmenes de “Los errores históricos y dogmáticos de Voltaire” (1771 y 1772), de Claude-François Nonnotte. Centro. Sello con tinta negra con: “AUXILIUM MEUM A DOMINO” en los libros “Origenis Adamantii […]” (1572 y 1574), de Gilberto Genebrardo. Derecha. Sello del “[Doctor] del Semº. Dr. Dionisio Gª. Seijas. 1895”, en el “Tratado practico, y utilísimo así para los agentes, como para los confesores, y curas de almas […]” (1782), de Herce y Portillo. RESTAURACIÓN DE LIBROS DE LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO MAYOR327 Gracias a una inscripción a lápiz que persiste en uno de estos ejemplares de la biblioteca lucense se puede constatar su donación. Es el caso del tomo II de “Las obras completas de Xenofonte Ateniense” (1781) que incluye en el reverso de la guarda volante la siguiente anotación manuscrita: “Donado por José Castiltierra [¿?] a la Biblioteca del Seminario Mayor de Lugo en el año 1953. 25 de Mayo”. Y debajo, también manuscrito, y subrayado, con lápiz de color rojo, se escribe: “Gracias”. Conservación El estado de conservación de estos libros del Seminario lucense, tras la inundación, era muy deficiente, y las principales patologías que sufren se relacionan con la excesiva humedad que ha afectado a todos los ejemplares por completo. Cuando los libros son retirados de la biblioteca para su tratamiento, y aun habiendo transcurrido unos meses desde la catástrofe, se aprecia que muchos poseen una humedad muy elevada, incluso perceptible al tacto. También es la causante de importantes deformaciones dimensionales tanto en cubiertas como en el cuerpo de los libros, creando tensiones que han derivado en importantes daños en las estructuras de los volúmenes. Igualmente, multitud de manchas y cercos de suciedad en las hojas de papel y en las encuadernaciones, por acción directa del agua procedente de la tubería rota, son muy notorios. También son obvias tras la inundación una gran cantidad de arrugas (véase imagen 3) que, aunque en ocasiones son intrínsecas a la propia composición de los libros, sin duda, la catástrofe ha acrecentado, llegando a aumentar sensiblemente el espesor de los tomos que se deforman en forma de abanico. El apelmazamiento del papel o la pérdida de sustancias encolantes son otras de las consecuencias del siniestro. Y hasta un libro encuadernado con tela roja, tras la inmersión, ha llegado a teñir a aquellos tomos adyacentes dejando cercos rosáceos en algunos cortes y en una encuadernación de pergamino. Asimismo, las colas animales incluidas en los libros, por acción directa de la humedad, se han visto deterioradas y han perdido sus propiedades, en muchos casos, de forma muy acusada. Imagen 3. Cercos de humedad en la portada de las “Obras del venerable P. Maestro Fr. Luis de Granada de la Orden de Santo Domingo”. Tomo octavo (1771). Antes (izquierda) y después (derecha) del tratamiento de conservaciónrestauración. Imagen 4. Estado de conservación del libro “Arte de servir a Dios […]”, del P. Fr. Alonso de Madrid (1785) tras la inundación, con un importante ataque fúngico. Imagen 5. Cercos de humedad en la portada del “Abrégé du dictionnaire universel françois et latin, vulgairement appellé dictionnaire du Trévoux”, de M. Berthelin. Tomo primero (17ó2). Antes (izquierda) y después (derecha) del tratamiento de conservación-restauración. RESTAURACIÓN DE LIBROS DE LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO MAYOR329 En los ejemplares más dañados, han aparecido colonias de hongos, dejando el soporte con una textura algodonosa, con las fibras debilitadas, con hojas compactadas, con lagunas, con una tinción irreversible (en tonos marrones, negros, verdes…) y con fuerte hedor. En los casos más graves, este deterioro por ataque fúngico no ha afectado sólo al papel, sino también a las cubiertas de pergamino, a las almas de cartón, a las guardas, y a los nervios de algún ejemplar (véase imagen 4). Además, se ha observado que algunas encuadernaciones de pergamino están algo mermadas dimensionalmente, dejando el corte delantero sin salvaguarda. Aparte de alteraciones en los elementos estructurales de los tomos, que hacen que nervios, cabezadas y cierres, se encuentren rotos y deformados. Tras la inundación, las tintas solubles al agua, bien de los sellos tampón con el membrete de la biblioteca o bien de algunas anotaciones a bolígrafo, han sangrado y han traspasado la tinción a hojas contiguas, siendo una consecuencia indeleble en los tomos. Finalmente, cabe reseñar que existe una importante acumulación de suciedad, especialmente en las cubiertas, aunque también es perceptible, en menor medida, en el interior de las hojas. Con carácter puntual, desgarros, roturas, lagunas producidas por insectos, pliegues y esquinas dobladas se observan en las hojas de papel y en algunas cubiertas. Actuaciones Ante la situación creada por la inundación en la biblioteca lucense se ha puesto en marcha un plan de actuación en materia de conservación-restauración para recuperar la funcionalidad de los tomos afectados. Y aunque la catástrofe habría estropeado unos 100 ejemplares se seleccionaron los más antiguos para ser tratados, haciendo un total de 39 libros. Se han atendido a las características particulares de cada tomo y a su estado de conservación concreto a la hora de determinar el tratamiento de conservación-restauración a seguir, pero a continuación se determinarán las principales actuaciones realizadas. Las técnicas, los materiales y los productos utilizados en el proceso de intervención tienen la garantía de inocuidad, estabilidad y reversi- Imagen 6. Cercos de humedad en el grabado de San Serapio del tomo 2 de “Los errores históricos y dogmáticos de Voltaire”, de Claude-François Nonnotte (1772). Antes (izquierda) y después (derecha) del tratamiento de conservación-restauración. Imagen 7. Cercos de humedad en los bifolios del libro sexto de las “Obras del venerable P. Maestro Fr. Luis de Granada de la orden de Santo Domingo” (1770). Antes (izquierda) y después (derecha) del tratamiento de conservación-restauración. Imagen 8. Arrugas causadas por la inundación en el volumen sexto de las “Obras del venerable P. Maestro Fr. Luis de Granada de la orden de Santo Domingo”. Antes (izquierda) y despues (derecha) de su restauración. RESTAURACIÓN DE LIBROS DE LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO MAYOR331 bilidad, y se han respetado todos los elementos originales de los tomos, siempre que su estado de conservación lo ha permitido. El trabajo desarrollado se ha plasmado en un informe, detallando los tratamientos y productos utilizados, y documentado el proceso con fotografías digitales. Se realizan tomas generales y particulares de cada libro, de su estado de conservación y de los deterioros que presenta antes de la intervención, así como del proceso de conservaciónrestauración desarrollado, y del estado final del tomo tras llevar a cabo el proyecto para dejar constancia de cada una de las fases. Se debe tener en cuenta que, tras la inundación sufrida, los libros padecen alguna deformación dimensional o arrugas que, en ocasiones, han sido irrecuperables. Y que algunas de las manchas presentes en el papel (a causa de hongos,…), en el cuero de recubrimiento (cercos,…), o en el pergamino no han sido eliminadas en su totalidad por peligrar la integridad del libro. Cuando los ejemplares fueron trasladados para ser tratados aún permanecían húmedos al tacto y con un fuerte hedor, aun habiendo transcurrido unos meses tras la catástrofe. La mayoría han sido intervenidos sin ser desmontada la encuadernación del cuerpo de los tomos, pero ha habido ocasiones en que ha sido inevitable para lograr unos tratamientos efectivos. En estos casos, se enumeran todas las hojas y bifolios de forma correlativa para que, después del desmontaje y del proceso de conservación-restauración, todos los elementos del libro sean colocados en su orden precedente. También se elabora un esquema de composición de cuadernillos para reproducir posteriormente el mismo tipo de costura y una idéntica disposición de bifolios, fiel al original. Generalmente, la primera actuación radica en la realización de una limpieza mecánica superficial en seco de cada una de las hojas, de las guardas y de las cubiertas mediante sistemas de absorción, y brochas y gomas suaves de diferentes tipos y grosores. Cuando el volumen ha sido desencuadernado, las hojas de papel son sometidas a una limpieza acuosa por inmersión, y cuando se ha podido evitar el desmontaje del tomo, los folios son tratados mediante impregnación (véase imágenes 5-7). Y en los casos en los que existe un ataque fúngico, se han neutralizado los hongos mediante una solución hidroalcohólica y se ha desacidificado el soporte gracias a una Imagen 9. Reintegración de cofia superior del libro “Las obras completas de Xenofonte Ateniense” de 1781 (tomo II). Antes (izquierda) y después (derecha) del tratamiento de conservación-restauración. Imagen 10. Cabezada del ejemplar “Concordantiae bibliorum utriusque Testamenti, Veteris & Novi […]” (1612), de Robert Estienne. Antes (izquierda) y después (derecha) del tratamiento de conservación-restauración. Imagen 11. Estado de la cubierta del libro “Los errores históricos y dogmaticos de Voltaire” tras la inundación (izquierda), y despues del tratamiento de conservación-restauración (derecha). RESTAURACIÓN DE LIBROS DE LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO MAYOR333 solución de hidróxido cálcico que provee a los folios de una reserva alcalina muy favorable para su mejor conservación en el futuro. Si el papel queda muy friable y se ve necesaria una consolidación del mismo se aplica metilhidroxietilcelulosa para dotar al soporte de Ia consistencia perdida despues de la catástrofe. Tras estos procesos en húmedo, un secado controlado de las hojas permite que las numerosas arrugas creadas a causa de Ia inundación puedan ser atenuadas (véase imagen 8), aunque hay casos, en los que un alisado completo no es posible ni conveniente para el libro. El siguiente paso ha consistido en el refuerzo de las zonas más debilitadas. Por una parte, la unión de los desgarros y de las grietas más importantes se ha llevado a cabo con un papel japonés de fibra larga y un fino gramaje. Y por otro lado, para la reintegración de aquellas lagunas que lo requieran se emplean injertos del mismo tipo de papel pero de un gramaje superior al anterior. En estos casos, la metilhidroxietilcelulosa ha sido la indicada para adherir los originales con los nuevos refuerzos incluidos en las hojas. También se han recolocado aquellos fragmentos que se conservaban desprendidos dentro de algunos libros y de los que no hay duda de dónde se ubicaban en origen. Así se concluye el tratamiento de los bifolios, que si el ejemplar ha sido desmontado, son nuevamente plegados y ordenados en cuadernillos conforme a su colocación primigenia a la espera de ser cosidos. Las cubiertas, bien de cuero o bien de pergamino, también reciben los tratamientos apropiados dependiendo del tipo de material en que hayan sido confeccionadas. En ambos casos, se lleva a cabo una limpieza superficial por aspiración, empleando brochas suaves y gomas de diferente dureza. Posteriormente, si los planos son de pergamino, se practica una limpieza con una solución hidroalcohólica (véase imagen 11) y se rehidrata con vapor en cámara de humectación para recobrar sus dimensiones originales creando una tensión controlada de la cubierta. Cuando ha sido necesario, el pergamino se ha reforzado con Goldbeather skin® y se ha injertado con otra pieza similar en características al original. En la mayoría de los casos, las almas de cartón han podido ser recuperadas, pero si no ha sido así se han colocado unas de cartón de conservación con formato similar al primario del libro. 334 TERESA FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ Si las cubiertas son de cuero, los cercos de humedad sólo han podido ser atenuados, siendo la principal actuación en las mismas la consolidación y el alisado del alma de cartón y de la piel de recubrimiento. La principal reconstrucción practicada es de las cofias desgarradas, realizándose superponiendo varias capas de papel japonés y reintegrándose con acuarelas de alta calidad (véase imagen 9). En los libros desencuadernados, la costura de los bifolios se lleva a cabo con un hilo de similares características al original y siguiendo el esquema trazado al inicio del proceso, que refleja el orden primario del libro. Del mismo modo se procede a la hora de confeccionar las cabezadas (véase imagen 12), lo que dará pie a reforzar el lomo, si se considera oportuno. Una vez tratado el cuerpo y la cubierta de pergamino de los ejemplares desmontados se procede al ensamblaje de los mismos. Y su unión se lleva a cabo mediante los núcleos de los nervios y de las cabezadas que quedan insertados en los orificios preexistentes en el pergamino, y adheridos al interior de las contratapas. Además, la mayoría de los volúmenes de pergamino poseen cierres muy deteriorados de piel al alumbre, confeccionados con una parte de tipo “botón” insertada en un enlace del grosor del ejemplar. Unos cierres que han sido repuestos cuando habían dejado de cumplir su función original. Los restos de antiguas etiquetas o de aquellos elementos que puedan ser susceptibles de un estudio posterior –de índole codicológico, por ejemplo– son entregados junto a los libros introducidos en sobres de papel de conservación, debidamente identificados. Finalmente, cada libro lucense es incluido en una caja de conservación realizada a mano y a medida, proporcionándoles la protección necesaria frente a posibles desperfectos que puedan originarse ya sea durante su manipulación, o por agentes externos. Esta caja favorece un “micro clima” controlado para cada volumen, añadiendo a la protección puramente física, un medio ligeramente alcalino que ayuda a neutralizar cualquier acidez del volumen almacenado. Es apta para la conservación a largo plazo, y responde a los requisitos de robustez gracias a un cartón de conservación de elevada calidad. Y así concluye un proceso de conservación-restauración de 39 libros lucenses de la biblioteca del Seminario Mayor de Lugo afectados por la catástrofe, deseando que se pongan todos los medios necesarios para evitar que en futuras ocasiones vuelvan a ocurrir desastres de este tipo. ESTUDIOS FUNDACIÓN TIC: TECNOLOXÍAS DA INFORMACIÓN E COMUNICACIÓN MIRADA CARA O FUTURO Por MIGUEL LEIVA TORREIRO A Fundación para o Desenvolvemento das Tecnoloxías da Información e a Comunicación (TIC), é unha entidade, sen ánimo de lucro, promovida pola Deputación Provincial de Lugo, clasificada como benéfico-docente por unha Orde do 26 de novembro de 2003 da Xunta de Galicia. A Fundación TIC ten como obxectivo prioritario promover actividades dirixidas ao ensino, investigación e desenvolvemento das tecnoloxías da información e da comunicación (TIC), así como dar impulso á industria mediática e á sociedade da información en Galicia. A TIC, que iniciou o seu funcionamento no curso 2003/2004, imparte formación profesional de grao superior en dúas especialidades: “Produción de audiovisuais, radio e espectáculos” e “Realización de audiovisuais e espectáculos”. Hai dez anos do nacemento da Fundación TIC, unha institución que desde os seus inicios veu encher unha eiva cultural na formación profesional en recursos audiovisuais da xuventude de Lugo e Galicia. Esta iniciativa non é única no noso territorio (existen outras dúas escolas privadas de capacitación audiovisual na Coruña e Vigo), pero é a única amparada e promovida por un organismo público. O seu obxectivo é potenciar a actividade audiovisual na provincia, dando soporte ás empresas do sector, tanto na formación de especialistas como na dotación de recursos audiovisuais. Está rexida por un padroado composto por dirixentes políticos e profesionais do audiovisual. Figura como presidente Xosé Ramón Gómez Besteiro. Tamén participa un representante de cada partido políti- Sede do TIC en Lugo Unha clase Equipo para edición FUNDACIÓN TIC: UNHA MIRADA CARA O FUTURO337 co, dous expertos no sector, un secretario, un interventor e un xerente. Actualmente a directora e xerente da EIS é Margarita Soilán Carbia que, amablemente, nos concedeu un pouco do seu tempo para facerlle unha entrevista. Estruturalmente a Fundación TIC comprende tres entes diferenciados: a Escola de Imaxe e Son, o Centro de Produción de Programas e a entidade Lugo Film Commission. Escola de Imaxe e Son (CPR TIC) É o núcleo educativo da institución. Constituíuse como centro de formación profesional específica en 2003, sendo autorizado pola Consellería de Educación e Ordenación Universitaria para impartir ensinanzas de grao superior da familia profesional de comunicación, imaxe e son. As súas aulas sitúanse no emblemático edificio que funcionara coma orfanato no século pasado a carón do parque de Rosalía de Castro, na rúa Frei Plácido Rei Lemos. Neste Centro pódense cursar dúas especialidades de FP de 2.000 horas lectivas cada un: o Ciclo Superior de Produción e o Ciclo Superior de Realización. O Ciclo de Produción pretende capacitar aos seus alumnos na xestión dos recursos económicos, materiais, técnicos e humanos para a produción en TV, cine, radio ou espectáculos. O Ciclo de Realización serve profesionalmente para organizar e supervisar a preparación, execución e montaxe de calquera tipo de programa gravado en directo. Tamén permite formarse na realización da montaxe, edición e posprodución de produtos audiovisuais e espectáculos. Ambas titulacións teñen amplas saídas profesionais no sector audivisual, na industria publicitaria, nos espectáculos, en Internet e nos medios de comunicación en xeral. A fundación TIC fomenta actividades relacionadas co emprendemento e o auto emprego, entre outras cousas, para paliar os efectos da actual crise. Tamén facilita aos seus alumnos a posibilidade de ampliar estudos no estranxeiro mediante as bolsas Leonardo da Vinci que consisten na realización de prácticas en empresas europeas, no marco do Programa de Aprendizaxe Permanente da UE. O seu fin prioritario é 338 MIGUEL LEIVA TORREIRO conseguir a especialización profesional dos beneficiarios aumentando as súas posibilidades de inserción no mercado laboral. Das 70 bolsas que dispón a Deputación de Lugo, 20 están reservadas para os alumnos da EIS. Centro de Produción de Programas (CPP) A entidade TIC desenvolve actividades prácticas de produción de contidos para as empresas coas que ten subscritos convenios ou para a propia Deputación. O Centro dispón dun amplo espazo cos medios técnicos necesarios de creación audiovisual. Dous platós permiten aos estudantes gravar os seus propios programas de radio e televisión, e logo editalos coas últimas tecnoloxías infográficas. Segundo nos informaron no Centro, na Escola realízanse as actividades teóricas e na Produtora os alumnos realizan as prácticas que, en moitas ocasións, son traballos de colaboración con entidades locais sen ánimo de lucro ou mesmo encargos da Deputación. A fundación TIC mantén convenios de colaboración cun cento de institucións locais de diversos tipos: asociacións culturais e veciñais, academias, fundacións benéficas, sociedades deportivas, etc. A Produtora conta coas máis modernas instalacións para realizar as tarefas de control de realización e de son. Os alumnos adquiren experiencia creando auténticos programas coma “Lugo de Norte a Sur”, un informativo que se emite en TeleLugo, na Televisión Local de Chantada e en varias emisoras de radio, na sección local. O Centro tamén dispón dunha canle en Youtube chamado “FUNDACIONTIC” onde se poden ver os vídeos deste informativo local de periodicidade semanal. Na web da TIC, www.fundaciontic.org, existe un amplo arquivo de creacións audiovisuais dos alumnos da EIS, sen parangón co visto noutros sitios do ciberespazo de similares características. Os xéneros que abrangue son diversos. Destacamos as curtametraxes de produción propia, a serie “Camiñando con Xoán de Muxa”, as reportaxes sobre eventos lucenses coma o “Lucus Moda”, os documentais sobre os xogos populares ou a saúde, as citas lúdicas en Lugo, as visitas do programa “Km 0” da Deputación, etc. Tan fértil campo creativo exporase ó mundo empresarial no vindeiro curso. Os alumnos exporán as súas obras ante as empresas interesadas para que as valoren e así establecer sinerxías. Deste xeito fomentarase FUNDACIÓN TIC: UNHA MIRADA CARA O FUTURO339 a integración laboral dos alumnos, mellorarase a calidade do produto audiovisual e publicitaranse as capacidades creativas da xente da EIS. Lugo Film Commission (LFC) O LFC iniciou a súa andaina en convenio co Consorcio Audiovisual de Galicia, actualmente integrado no AGADIC (Axencia Galega das Industrias Culturais). O seu obxectivo fundacional era tender pontes entre as institucións locais e as produtoras de cine, TV e espectáculos. O LFC presta servizo de asesoramento aos produtores sobre lugares de interese cultural e paisaxístico da nosa terra, facilítalles as licenzas necesarias e, en definitiva, achega a nosa riqueza natural e cultural á industria do espectáculo. Trátase de fomentar os recursos autóctonos para facer de Galicia un lugar de referencia no sector creativo nacional e internacional. Tamén se busca impulsar o sector audiovisual galego e facelo estable e sustentable, promovendo a participación das empresas locais na produción, conservación, difusión e comercialización do patrimonio cultural galego. Entrevista coa directora da Escola de Imaxe e Son (EIS) de Lugo, Dona Margarita Soilán Carbia –Como é a primeira toma de contacto coa Escola de Imaxe e Son? –Queremos ser unha Escola onde prime a formación práctica para aquela xente que ten claro que o seu futuro está no sector audiovisual. Ao principio a xente ven a probar pero, ao pouco, sente atracción por este traballo, porque é bonito, porque hai que estar na rúa, porque é moi creativo, aínda que é moi esixente en canto ás horas que lle hai que dedicar. –Que obxectivos se buscan? –Hoxe calquera pode facer un vídeo e subilo a Youtube e incluso ter éxito. Pero nós buscamos criterios de validez profesional, primamos a calidade do produto e tamén a autenticidade. Na Universidade o contido teórico apenas deixa espazo para a práctica. Nós pretendemos cubrir ese oco cunha formación ao 50% práctica para xente de valía que de verdade se sinta no seu camiño profesional. Queremos facer unha Formación Profesional de calidade, que estea en contacto direc- Estudio Realización FUNDACIÓN TIC: UNHA MIRADA CARA O FUTURO341 to coa empresa para coñecer as súas demandas. Cremos que a FP está máis preto da empresa que a Universidade. Con todo o ideal é que se complementen ambos estudos. No noso caso atopamos casos de xente que primeiro fixo unha carreira como Periodismo e logo completou os estudos no TIC. –Que tipos de reportaxes fan os alumnos? –Os alumnos da escola practican coa divulgación de actos culturais, sobre o síndrome de Down, ou de artesanía, moda... O día 26 de setembro fixeron unha emisión en directo mediante a técnica de “streaming” da conferencia que Eduardo Punset impartiu no edificio da Deputación. Esta técnica estana empregando cada vez máis acotío para achegar ao público as actividades que se desenvolven na Deputación. Así a xente que non poida acudir aos plenos, por exemplo, poderá velos por Internet na dirección www.justin.tv/fundaciontic. Todos os traballos realizados polos alumnos están arquivados e catalogados e pódense consultar na páxina web www.fundaciontic.org, no xestor de contidos. Ademais levan dous anos traballando nun arquivo do patrimonio audiovisual de Lugo onde se recollen, restauran e compilan as imaxes dos distintos lugares da provincia desde fai 20 anos. Ao principio a Escola era privada e a matrícula custaba 6.000 €/ ano. A demanda era escasa e apenas había alumnado. É cando o presidente da Deputación, D. José Ramón Gómez Besteiro, toma cartas no asunto e decide financiar o proxecto educativo do TIC para que sexa gratuíto e estea ao alcance de todos. Actualmente as prazas dispoñibles (40 para cada un dos ciclos) están ocupadas. O ano pasado púxose unha taxa de matrícula no caso de ter que repetir curso para evitar que a xente se acomode. –Como se integran alumnos de diferentes idades? Co tempo cada grupo de idade vaise integrando no grupo de traballo e as diferenzas dilúense nos equipos. O que importa para obter un bo resultado é o traballo en equipo, se un membro falla tamén fallará o equipo polo que cada alumno debe achegar o mellor de si mesmo ó conxunto. As diferentes experiencias non distancian ós alumnos senón que se complementan. O éxito parte do traballo en equipo, da colaboración, do intercambio de ideas e da disciplina. 342 MIGUEL LEIVA TORREIRO –Que saídas laborais teñen os alumnos cando rematan de estudar? –Soen ser empresas do mundo audiovisual como produtoras, radio, televisión, xornais, cine, teatro e empresas de Internet. Hoxe unha páxina web non pode carecer de contido audiovisual ben deseñado e incluso interactivo. A maioría dos alumnos da EIS serán autónomos, pequenos empresarios ou constituirán cooperativas entre eles. Quizais una saída cada vez máis importante sexa a de crear contidos para Internet en pequenas empresas constituídas por profesionais do noso sector e informáticos. Na actualidade atópanse máis posibilidades no sector publicitario que cada vez mellora máis os seus contidos para chegar a uns espectadores máis esixentes. Tamén cremos que outra saída de futuro está na realidade aumentada, no 3D e nos videoxogos. –Que xente colabora coa fundación TIC? –Á parte dos oito profesores da EIS e dos profesionais do Centro de Produción, a TIC conta coa colaboración de persoas de moito prestixio que, ademais, forman parte do Padroado da Fundación. Entre eles destacamos a dous: Arturo Vaquero Taboada e Jorge Coira Nieto. Arturo dedícase profesionalmente ao son e recolle a moitos dos nosos alumnos para facer prácticas de edición musical aínda que tamén realizan, por exemplo, traballos para grupos musicais. Ten un estudio de gravación en Friol que é un dos máis solicitados de Galicia. Un destes traballos foi o de promoción da artista lucense Lucía Pérez, que representou a España no concurso de Eurovisión do 2011. O videoclip amosa a Lucía interpretando unha fermosa canción sobre o Camiño de Santiago con imaxes emblemáticas de Lugo. Pódese ver seguindo este enlace: www.fundaciontic.org/contenidos. asp?m=21&m1=21&id=243 Jorge Coira é un afamado director de cine (actualmente dirixe a serie da TVG Padre Casares), e ten moita relación co mundo audiovisual de Galicia. Axúdanos a contactar con outros profesionais do sector que veñen despois a dar clases á EIS, o que chamamos “master class”. Esta xente conta as súas experiencias que lles valen aos alumnos para saber como resolver os problemas e como afrontar o futuro profesional. Neste curso fixo a inauguración a recoñecida directora de cine Gracia Querejeta. FUNDACIÓN TIC: UNHA MIRADA CARA O FUTURO343 –Con que medios técnicos contan? –Despois dunha visita polo edificio da Escola de Imaxe e Son e outra ao Centro de Produción de Programas puidemos observar que dispoñen dun completo equipamento técnico que lles permite aos alumnos adquirir unha bagaxe práctica difícil de equiparar a outros centros similares. No edificio da IES dispoñen de dúas plantas e soto destinados ás clases teóricas, oficinas e almacén. Tamén hai un cuarto nivel, no sobrado, onde prestan un servizo de atención ás persoas maiores a través dun programa social da UE de estimulación auditiva e visual. Trátase de que os alumnos da EIS recollan as experiencias e valores da xente de idade e que as plasmen nos seus traballos de estudo. Os maiores aprenden, en contrapartida, a navegar por Internet, a utilizar os recursos multimedia do móbil, e a interaccionar coa xuventude. O Centro de Produción de Programas está contido nas instalacións do parque móbil da Deputación, no polígono do Ceao. Contan con dous estudios de 100 m2 cada un, croma, cámaras robotizadas e unha ducia de cámaras manuais, prompter, equipo de iluminación de 40 kW, e ata máquina de fume. Teñen dúas cabinas de edición, con cámaras separadas de audio e vídeo, e ordenadores dotados de software de última xeración. Tamén posúen unha unidade móbil completamente equipada para cubrir noticias por todo o territorio. Na planta superior están os despachos dos realizadores, técnicos de audio e vídeo, periodistas e bolseiros, en total uns 20 traballadores. Neste entorno confeccionan os programas informativos, documentais, mensaxes publicitarias e curtametraxes que concertan coas institucións coas que teñen convenios de colaboración. Destacamos a edición do informativo “Lugo de Norte a Sur” que se distribúe por emisoras de radio e televisión da provincia. Margarita indícanos que os alumnos teñen a posibilidade de facer prácticas todo o tempo que queiran, polas tardes, nas instalacións da Produtora, incluso en vacacións. As clases na EIS son de 8:00 h. a 15:00 h. –Cales son as dificultades máis salientables dos estudantes? –As trabas coas que se atopan os alumnos son, principalmente, de control técnico dos equipos e de creatividade no xeito de sacar de contidos innovadores. Ser pacientes e constantes para continuar co traballo a longo prazo tamén resulta complicado. Outra traba está en que teñen que ver máis aló das formas e decatarse dos aspectos técnicos 344 MIGUEL LEIVA TORREIRO que fan atractiva unha imaxe. Moitos rapaces chegan á EIS en non teñen cultura audiovisual, non saben ver cine nin TV nin teñen habilidades gráficas. Ademais o traballo individualista debe desaparecer para dar paso aos obxectivos conxuntos. Pero todas estas dificultades vense compensadas cando se finalizan os proxectos. –Por que é importante o traballo no mundo audiovisual? –O mundo audiovisual galego é moi importante a nivel nacional e non debe decaer. Da nosa terra xurdiron empresas como Filmax, VacaFilms e outras moitas que se viron afectadas pola crise. Tamén xente coma Fernando Ónega, Luis Tosar ou Jorge Coira que destacan a nivel nacional e internacional. Hai outros profesionais que están detrás das cámaras pero que son moi recoñecidos nos seus traballos. Para seguir tendo certa relevancia resulta fundamental a promoción dos nosos recursos e do noso patrimonio. Temos escenarios naturais importantísimos que son ideais para realizar producións. Realmente é unha mágoa que moita xente teña que saír fóra para traballar nos estudios da capital tres meses nunha película. Debemos promover o noso porque ten moita potencialidade. Tamén temos que educar na creatividade e concienciar ás novas xeracións na cultura do esforzo e da innovación. Esta moda de “baixar” contidos de Internet está destruíndo un sector que dá traballo a moita xente. ***** Quero rematar este traballo agradecendo a amabilidade coa que me trataron os responsables da EIS, pois non escatimaron nin tempo nin esforzos en amosar polo miúdo o seu traballo e as marabillosas instalacións das que dispoñen. Tamén me gustaría salientar que na nosa cidade existen moitos recursos non suficientemente valorados nin coñecidos. ESTUDIOS FONTES EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ Santa Eulalia de Bóveda é ben coñecida polo seu famoso monumento romano. En cambio é menos sabido, por exemplo, que o microtopónimo Boadela, que existe nesta parroquia cerca do castro de Corvazal, é un diminutivo de Bóveda, coma o castelán Bobadilla / Boadilla (Cf. Lucensia, 42, 2011, 84-86). Descoñecido por máis será tamén o sorprendente número (unhas 30) e nome de moitas fontes, que hai por aquí, anque non teñan relación coas augas do monumento. Algo delas vou anotar nestas páxinas de LVCENSIA. Tíñalles oído ós meus antepasados que na chousa do Rodillón, situada na ladeira meridional do Monte Pedroso, había a Fonte do Torno. E tívena visto na miña infancia, cando aquel terreo estaba máis rozado das uces e toxos ca na actualidade. Pero nunca souben porqué se chamaba así nin cal era o seu significado. Unha “Fuente del Torno o Fonte do Torno (Enfesta, Coruña.)” foi rexistrada polo profesor Moralejo Lasso (Toponimia gallega y leonesa, 111), dicindo que o Diccionario de Valladares trae la frase a torno «a chorros, copiosamente o en abundancia», todo lo cual puede cuadrarle bien a una fuente desde luego. Moralejo non aclara máis. Nin eu pretendo agora tal cousa. Porque só me propoño inventariar as fontes de Santa Eulalia de Bóveda e facer algún comentario lingüístico a tres delas. O que podo dicir é que a Fonte do Torno do Rodillón non sae con ímpeto ‘a chorros’ nin é moi abundante. Outro significado tería. Información xeral En 1996 Marcial González Vigo publicou O Libro das Parroquias. Terras de Lugo, onde describe con detalle as freguesías do concello 346 NICANDRO ARES VÁZQUEZ de Lugo. Nas páxinas 183-194 adica os comentarios a Santa Eulalia de Bóveda, onde hai as aldeas de Bóveda, Cabanas, Valín, Vilanova, e Vilar. Na páxina 186 menciona o nome e situación de varias fontes ou pequenos mananciais. Por exemplo, A Fonte de Uña ou Fonteduña e A Fonte do Estanco (en Valín); A Fonte da Picha con pedra para lavar (en Vilar); O Agro da Fonte, A Fonte dos Paizás, a do Castiñoleiro, a da Pena de Abaixo, a da Aldea (en Vilanova); A Fonte da Grasa e a do Rebordelo (no Monte Pedroso); A Fonte de Lema, a do Brexeo, a de Surribeira (en Cabanas); A Fonte da Pataqueira [= do Sebeiro], a das Raíces, a da Gurpilleira (en Bóveda). Non declara quen foi o informante. Na páxina anterior indica que nesta parroquia hai dous castros. “O de Valín –escribe– está nas terras da Agra do Castro, preto doutras que lle chaman Fonte da Uña ou Fonteduña, nas que existe unha fonte do mesmo nome. O de Corvazal ou de Cabanas ... ten unha fonte no meio”. Este reconto, anque abundante, pode aínda agrandarse. Porque non figura nel a Fonte Terreña, nin a das Tenzas de Vilanova, nin a da Froxa, nin a das Abertonias, todas elas no monte, nin a da Ribeira, nin a do Barreiro, máis cerca das casas. Non consigna a Fonte do Cotón da Boadela e a da Corredoira da Boadela, nin O Picho con pía e con rús- FONTES EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA347 ticos lavadoiros de granito, que hai en Cabanas, co letreiro de “AÑO 1890”, gravado nunha pena do seu entorno, o cal foi amañado polo Concello en 2006, e máis tarde, en 2010, pola Deputación Provincial. Tampouco menciona a FONTE PÚBLICA que hai xustamente no lugar de Bóveda, arranxada pola Deputación Provincial en 1962, como reza unha placa de mármol á beira da estrada que corre polo medio do lugar; fonte que foi remodelada pola Xunta de Galicia en 2005. Apenas ten en conta as augas que nacen mesmo dentro do monumento romano, que son diferentes da fonte pública, e saen por un cauce subterráneo máis abaixo da aldea, tres mananciais no fondo da Chousa Nova. Silencia así mesmo a Fonte da Corredoira do Xuncal e a Fonte Dóniga, cerca da igrexa parroquial, da que teño escrito un artigo, que foi publicado na Revista de dialectología y tradiciones populares (XXVI, 1970, 297302), e reproducido pola RAG en Estudos de toponimia galega, tomo I, páx. 38-43 (A Coruña 2012). Finalmente, non informa que a rica Fonte de Leiras Novas, á beira do río Mera, da que se aproveitaban os veciños de Bóveda nos meses do verán, secou por causa dun raio que descargou nun pino alto, o cal tiña as raíces que bebían naquela fonte. Dito esto, só fixarei a atención lingüística en tres fontes de Santa Eulalia de Bóveda, que son as máis caudalosas, marcadas aquí no mapa cos respectivos números 1, 2, 3. 1. A Fonte de Val de Colmeas Dá orixe a un arroio perenne que nace nunha pequena vagoada case no cume do Monte Pedroso, 683 m. de altitude, e descende polo Rebordelo, cruza no Porto da Laxe o camiño carreteiro de Bóveda a Facoi, segue pola Golpelleira, deixando á esquerda a Pena do Raposo, atravesa por un pontigo no Porto de Bóveda a estrada de Bóveda a Vilachá de Mera, pasa polas Raíces e polas Lamelas e verte pola esquerna no río Mera, afluente do Miño. No mapa do Instituto Geográfico y Catastral, Edición Militar, 1948, ten o nome de “Arroyo Gulpilleira”. É curioso e aparentemente contradictorio o microtopónimo dun Val (depresión do terreo), case na cima do monte, e resulta intrigante o determinante Colmeas. Da etimoloxía desta voz, di Corominas (BDEC) que é “típica del castellano [colmena] y del portugués [colmeia], 1171, de origen incierto, probablemente prerromano; quizá de un célt. *kolamena, deriv. de kolmos ‘paja’... leonés cuelmo, íd. ... primitivamente del tipo de colmena hecha de paja” ... En dous documentos do Tombo de Celanova, ano 937 e 952, figuran colmenas cum apibus suis (colmeas coas súas abellas). Noutro docu- Fonteduña FONTES EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA349 mento de Lugo, en 916, consta nostra parada ubi colminas abemus ... ipsa parada cum ipsas colminas (Hispania, X, 1950, p. 675). Como se ve, estes documentos retrasan a data proposta por Corominas, 1171. Val de Colmeas, un espacio natural no monte, alonxado das actuais vivendas e sen restos de habelas tido nunca, non creo que faga referencia ós artefactos humanos denominados colmeas: recipientes de madeira ou cortiza, que serven de habitación ás abellas, e nos que fabrican o mel e a cera (GDXL). Posiblemente sería un topónimo topográfico, é dicir, descritivo do terreo, con outro significado. En Ponte Caldelas (Pontevedra) Colmea é o nome dun monte de 488 m. de altitude (GEG 10/184). Amor Meilán na súa Geografía de la Provincia de Lugo, páx. 660, cita o monte de Cuatro Colmenas (sic) en Ribas de Sil. Pensar que estes orónimos se relacionen co latín culmina, plural do neutro culmen ou columen, -inis ‘cume’, ou co seu derivado culmineus, -a, -um, non parece totalmente absurdo na voz popular, e cadraría ben aquí xeograficamenete. Por outra parte, emparellado con columen ‘cume’ está o lat. m/f collis ‘outeiro’ (Ernout-Meillet DELL), de modo que o nome do monte Colmea tamén podería corresponder a colle media ‘outeiro medio’. Perderíase o -e final de colle, como en sole ‘sol’, e tamén o -d- de media, pasanao a meia / mea, en docs., como en Villa mediana > Vilameá. 2. A Fonte de Corvazal Ten polo menos tres ollos. Un deles está no centro do castro de Corvazal (letreiro descolocado no citado mapa). Non é o máis abundante, pero é o máis singular, porque estaba soterrado, e foi descuberto polo dono da chousa arredor do ano 1970. Agora está á vista unha arqueta cadrada (60 x 60 x 60 cms.) de pedras graniticas, labradas e chantadas de canto nun lastre tamén de granito cun burato redondo no medio, polo que agurgulla a auga, a cal desborda pola cima, gracias a unha pequena entalla, pola que verte nunha pía adosada, rectangular e monolítica de pouca altura. Outro ollo, de menor caudal, asoma pola parte NE da muralla do castro. Non ten arquitectura visible, pero si algunhas pedras de acomodo na saída da auga. Finalmente, ó SO da rotonda castrexa, había un antecastro semicircular, debuxado por Antonio Fraguas en Cuadernos de Estudios Gallegos, 17, 1962, 316-317, que foi destruído polo paso da actual estrada, á beira do cal saía auga, que regaba unha veiga, chamada A Zanca. E algo máis lonxe, a uns 150 metros, tamén cara ó SO, está o chorro máis abundante, que dá orixe a un regueiro perenne, actualmen- 350 NICANDRO ARES VÁZQUEZ te entubado e oculto por unha pradería nun treito de 200 metros (±), o cal baixa descuberto por Cabanas, regando prados ou absorbido polo terreo nos meses de verán, antes de chegar ó río Mera. Do Castro de Corvazal e da posible etimoloxía do topónimo, escribín para o xornal de Lugo El Progreso (28/XI/1989) un artigo, que foi recollido pola RAG en Estudos de toponimia galega, tomo I, páxs. 283-286 (A Coruña, 2012). Intentei daquela ver en Corv-az-al tres elementos denominativos: un radical Corv-, un infixo intensivo ou cualitativo -az-, e un sufixo final de carácter colectivo -al. Trataríase dunha presencia frecuente e multitudinaria de córvidos (corvos e pegas) na zona, como en As Corvaceiras, topónimo en Meira e noutros lugares de Ourense e Pontevedra. Machado (DOELP) rexistra en Portugal “Corvaçal, top. ant. Corvazal em 1258 ... Corvaceira, top. frequente. Der. de corvaço e este de corvo ... Corvazaria em 1258”. Finalmente debo anotar aquí que no Nº 7, 2011, páxs. 175-184, de Férvedes. Revista de Investigación. Museo de Prehistoria e Arqueoloxía de Vilalba (Lugo), Enrique Jorge Montenegro Rúa publicou un detallado estudio, con planos e fotografías, que titula: Santa Eulalia de Bóveda y el Castro de Corvazal: Una aproximación al estudio arqueológico de lo próximo. Intenta averiguar unha posible conexión entre ambos xacementos con descricións ambientais de carácter topográfico e arqueolóxico, observamdo especialmente os materiais e estructuras, coincidentes no sistema de captación e do control da auga. 3. A Fonteduña Na aldea de Valín, como queda dito, é onde se atopa A Fonteduña, unha fonte moi abundante, á beira dunha corredoira (agora pista asfaltada de servicio), da que beberon os habitantes do lugar, e sen dúbida os antigos poboadores da “Castronela” que hai cerca dela. En xullo de 2006 o concello de Lugo fixo obras de arranxo e mellor acondicionamento da mesma cunha área recreativa no seu contorno, onde se pode descansar a gusto e beber do chorro da súa auga fresquiña e cristalina,”moi útil, e humilde, e preciosa, e casta”, como dicía San Francisco, loando ó Señor. Estas augas baixan polo Paizás, atravesan a Calzada de Vilanova a Vigo, deixan á esquerda a Fonte da Ribeira, o Agro do Curral e o Agro do Piñeiro, pasando despois por baixo da Ponte do Gondelo, para desembocar no río Mera, deixando pouco atrás dous muíños roulós. No xa citado mapa do Instituto Geográfico y Catastral aparece escrito “Rego das Carballas”, denominación que ninguén coñece agora por aquí. FONTES EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA351 Do hidrónimo Fonteduña non se ocupou o profesor Moralejo Lasso no seu estudio, adicado a Domingo Fontán, que titulou “La toponimia gallega de fons ‘fuente’”, publicado en Cuadernos de Estudios Gallegos, XXIII, 1952, páxs. 315-351, e reproducido en “Toponimia gallega y leonesa”, Santiago de Compostela 1977, páxs. 99-136. Seguramente descoñecía este nome do que podería darnos a súa versión etimolóxica. Como se trata dun microtopónimo, non temos constancia del en documentos antigos, que sirvan de punto de apoio para saltar ata a súa denominación máis primitiva. Escoitando a súa pronuncia actual, Fonteduña, na voz popular parece só unha combinación de ‘fonte de uña’. Pero vese que este sintagma non ten significado asequible, porque son moi dispares os termos da súa estructura: fons + ungula, en latín. Aseméllase á confusión da ximnasia coa magnesia e do touciño coa velocidade. De feito non sei eu que ‘uña’ estivese aquí aludindo á planta expectorante chamada ungula caballi ‘uña de cabalo (tussilago farfara)’ (DELL; EGU). E menos creo que fose o mítico Pegaso quen pasase por aquí e fixese agurgullar este manancial cun couce da súa pata ou pisada dos seus cascos, como se conta da fonte de Hipocrene. No terreo da hipótese lingüística, paréceme que Fonteduña pode proceder do latín fons idonea ‘fonte idónea’ (adecuada, apropiada, útil, saudable, proveitosa, beneficiosa, conveniente), é dicir, apta para beber e cunha propicia situación para aproveitar a súa auga por parte dos veciños do lugar e dos poboadores do castro. Mais para esto, temos que supoñer dúas cousas. A primeira sería que fons en latín tivese xénero feminino, o cal así foi no latín vulgar e serodio, fronte ó clásico no que fons era nome masculino, segundo lemos no DELL = Ernout-Meillet, Dictionnaire étymologique de la langue latine: “fons, fontis m. (féminin en bas latín, cf. Thes. VI 1022, 38 sqq.)”. A segunda é que contásemos cunha forma edunia, que fose variante de idonea. E parece que así sucedeu, porque Blaise, no seu Lexicon latinitatis Medii Aevi, páx. 332, rexistra “edunio, c. idoneo”. Claro que esta equivalencia refírese ó verbo eduniare = idoneare. Pero por isto mesmo a paridade poderíase establecer para o adxectivo *edunia = idonea. Máis explícito e documentado neste caso é Niermeyer en Mediae latinitatis lexicon minus, quen trae textos coas variantes “idoneare, edoniare, eduniare, adunare, etuniare”, formas verbais baseadas no adxectivo idoneus. A fonte de Corbazal Fonte de Cabanas FONTES EN SANTA EULALIA DE BÓVEDA353 Epílogo Gustaríame que as explicacións dadas fosen idóneas non só para a Fonteduña, senón tamén para a fonte de Corvazal e para a de Val de Colmeas. Pero esta última non ten a dozura lingüística apetecida, quizabes por falta de abellas. Apéndice (post scriptum) Quedan sen analizar aquí microtopónimos, moi suxestivos, como son As Abertonias, O Brexeo, O Castiñoleiro, O Estanco, A Froxa, O Gondelo, A Grasa, A Picha / O Picho. As Abertonias parecen ter como base o participio apertus ‘aberto, sen posuidor’ (A. Blaise, LLMA). E así eran estas terras de ‘monte común’, ata que as parcelaron arredor do ano 1950?, tal como están hoxe (2013). No mapa do IGC (1948) consta como Monte de las Albertonias. No do Instituto Geográfico Nacional, 2001, Monte Albértolas. Pero os paisanos só din As Abertonias, situadas preto da Pena do Édramo. O Brexeo (na miña casa pronunciaban O Berxeo), chousa con moitos carballos, ten un pedazo de terreo moi trolleiro e lamagento, onde hai unha fonte na que nace a auga que foi encanada en 1890 ata o lugar de Cabanas. O topónimo Brexeo compre aquí exactamente o que en Portugal se chama “brejo ‘terreno inculto, encharcado, lodoso em que permanecen águas” (Machado). Non sei se sucede esto no topónimo lucense O Brixeo (en Monterroso) e coruñeses O Brixeo (nas Pontese de García Rodríguez) e Brixeu (en Cambás, Aranga). Eligio Rivas, Toponimia de Marín, nº 74, estudia o top. O Brixel, e fai moitos equilibrios para a súa etimoloxía, pero co signo de interrogación (?). O Castiñoleiro tal vez podería segmentarse en Castiñ-oleiro con referencia a castinea ‘castaña’, ‘castiñeiro’ e ollarius ‘oleiro’. Pero é mais verosímil ver en -ol-eiro dous sufixos, o diminutivo -ollus > -olo, como en ‘cazolo, pedrolo’, etc., e o locativo ou colectivo -arius > -eiro. Neste caso trataríase dun pequeno ‘castiñeiro’. O Estanco ‘encoro de auga detida dunha corrente’, voz de orixe incerta, quizabes prerromana (Corominas, DCELC v. estancar). En latín era stagnum, que tamén significou ‘estaño’ (Cf. Ernout-Meillat, DELL). A Froxa pode aludir a uha terra de pouca nonsistencia, con base no lat. fluxus ‘froxo, solto, blando’, propiamente ‘fluído’, participio do verbo fluere ‘manar’ (Corominas, DCELC v. flojo). Este significado cádralle ben á Fonte da Froxa. Menos verosímil aquí sería o antropó- 354 NICANDRO ARES VÁZQUEZ nimo gótico Froja/Frogia (HGN 106/9) do cal procedería, en opinión de Piel-Kremer, o top. coruñés “Froja” [actualmente normativizado “Froxa”]. A Fontefraga (Catastro de la Ensenada, 790) pertencía a un veciño da aldea de Bóveda, da Casa de Riba. Pero non sei onde estaba. Quizabes na chousa do Cotón, preto do rego da Golpelleira, onde creo que hai aínda unha fonte. O Gondelo ten o sufixo diminutivo -ellus, unido a un radical quizabes gótico Gund- ‘combate’ (?), o cal non cadra ben aquí como nome dun rego, excepto que supoñamos un *Gundellus (?), posuidor do terreo. En Portugal hai o top. Gonde (DOELP) e na Coruña Gonte, os cales reflexan o xenitivo dun antropónimo Gondus/Gundus (DOELP v. Gondo; HGN 145/44c), do que Gondelo sería hipocorístico. Por outra parte, en Pol hai a parroquia de Gondel, na Coruña Gondelle, e en Ourense Gontelle, para os cales Piel e Kremer (HGN 145/11) propoñen o xinecónimo gótico Guntildi / Guntilli ‘a loitadora’. Pero -ildi/-illi non daría -elo, que vemos en Gondelo. A Grasa procede do adxectivo lat. crassus,-a, -um ‘graso, gordo’, groso (DCELC); pero falta saber porqué se aplica este calificativo a unha fonte. Quizabes porque non mana auga pura, senón contaminada con restos minerais ou vexetais? A Picha e O Picho, feminino e masculino, aluden de modo indistinto a un ‘cano ou tubo por onde sae a auga corrente caendo nunha pía’. Son voces quizabes onomatopiecas, expresivas dunha idea de pendicare ‘pingar’, ‘gotear’, ‘chorrear’, derivado de pendere ‘pender’, ‘estar colgado’. ----------A Fonte de Lema é un manancialo perenne, que se chama así porque está nun prado a carón da Casa de Lema en Cabanas, a cal tiña un escudo de pedra granítica, gravado cun león rampante, emblema heráldico do apelido Lema, quizabes de orixe prerromana e de significado descoñecido. A Fonte da Gurpilleira (así pronuncian os paisanos de aquí). Gulpilleira ou Golpilleira alude a Volpes (vulpes latina, “golpe, raposa” en galego). Está cerca da chamada Pena do Raposo. ESTUDIOS MUSEO INTERACTIVO DE LA HISTORIA DE LUGO (MIHL) UN ESPACIO POR DESCUBRIR EN LA CIUDAD Por MIGUEL LEIVA TORREIRO Desde el 29 de noviembre de 2012 los lucenses tenemos la oportunidad de presumir de un tesoro cultural más. Se trata de un entorno futurista asentado bajo un jardín: un espacio por descubrir que conjuga lo técnico con lo exótico, que muestra la historia pasada con medios futuristas en consonancia con un entorno natural bien conservado. La superficie construida es de unos 4.000 m2, y está distribuida en varias dependencias circulares. Dispone de una sala grande de 300 m2 donde se narra la historia de Lugo de forma permanente. Otra sala de similares dimensiones permite exposiciones temporales. Un gran espacio cilíndrico llamado “Caixa Negra” hace de salón de actos multimedia con capacidad para 250 personas. Y no nos olvidemos del parque superior de 11.000 m2. Cuando paseamos por la avenida Duquesa de Lugo, en la zona de la antigua FRIGSA, nos llama la atención una zona verde con enormes cilindros de acero ocres dispuestos en corro, de modo similar al que nacen los hongos en otoño. Nos acercamos con curiosidad para averiguar de qué se trata. Llegamos junto a los tubos gigantes y vemos unas simas que ofrecen una senda de entrada al estilo de escaleras de caracol. Hemos llegado al MIHL y ya nos impacta su sorprendente arquitectura. No hay columnas, solo espacio encerrado en la curvatura de sus paredes. La imaginación nos lleva hacia el descubrimiento de algo olvidado en el pasado que permanece resguardado en el inmueble, a salvo de saqueos. En su interior, bajo la superficie, se muestra la MUSEO INTERACTIVO DE LA HISTORIA DE LUGO (MIHL)357 esencia de Lugo, un tesoro cultural de historia, de postmodernidad, de arte y tecnología. El MIHL se organiza básicamente como un gran espacio en secciones circulares hundidas, a modo de lucernarios, que iluminan y dan paso hacia el interior. Desde fuera se perciben los tragaluces como bastiones de acero o torreones defensivos medievales. Todo el museo se distribuye en torno a la “Caixa Negra” que es un salón de actos con capacidad para proyecciones megalómanas. Las zonas de exposición circundantes se conciben con dos finalidades: las que disponen de flexibilidad para acoger exposiciones pictográficas, esculturales, “performance” o conferencias, y las que tienen dedicación exclusiva. Entre estas últimas tenemos la recepción, un espacio para la cafetería, la biblioteca y la sala permanente de la Historia de Lugo. En palabras de los arquitectos Nieto y Sobejano, autores de la obra, “...el nuevo museo supondrá la experiencia de un paseo por un paisaje vegetal y metálico; a través de un campo lumínico cuyo efecto será el de un resplandor en la noche. Este museo será capaz de evocar la imagen de prados y cuevas, de murallas y torreones… una auténtica metáfora de un paisaje y una cultura que los lucenses llevan en la memoria”. El MIHL se inauguró en noviembre de 2012, después de cuatro años de obras y casi 10 millones de euros de presupuesto. Se escogió la fecha simbólica del XII Aniversario de la Declaración de la Muralla como Patrimonio de la Humanidad. En su inauguración se presentó "A obra elixida", una de las más ambiciosas composiciones de Arte Contemporáneo, en la que treinta autores gallegos de renombre internacional aportaron sus obras más emblemáticas. En esta muestra colectiva y antológica se reunieron obras de artistas de amplio reconocimiento como Antonio Murado, Francisco Leiro, Jorge Bardi, Manuel Vilariño, Menchu Lamas, Xoán Anelo, Pamen Pereira, Jesús Otero-Yglesias, Salvador Cidrás, Carme Nogueira, Vicente Blanco, Rubén Santiago, Félix Fernández, Amaya González Reyes, Mar Vicente y Rita Rodríguez, entre otros. Pese a su breve historia, ya ha recibido numerosos reconocimientos internacionales como el efectuado por la empresa Hyundai que lo incluyó en el catálogo de su vehículo de alta gama "Equus". En los seis primeros meses de 2013 el MIHL recibió unas 10.000 visitas. MUSEO INTERACTIVO DE LA HISTORIA DE LUGO (MIHL)359 El proyecto arquitectónico El MIHL constituye uno de los proyectos más caros de los ejecutados con presupuesto del Ayuntamiento. Pese a que la obra inicialmente requería una inversión de seis millones de euros, el coste se fue incrementando hasta alcanzar los 10 millones. La aparición de manantiales en el subsuelo de la parcela en la que se ubica o la necesidad de acometer su replanteamiento evitando problemas con una de las tuberías de la red general de saneamiento, provocaron un incremento de su coste y el retraso en la finalización de las obras. Este proyecto tampoco contó con el consenso político necesario para evitar dificultades de planteamiento. Las obras fueron financiadas por el Ayuntamiento de Lugo, el Ministerio de Cultura y el Plan E. En el diseño de la estructura se destaca el espacio como aspecto fundamental. El edificio está formado por tres plantas bajo rasante y tubos metálicos en el exterior. La tipología estructural básica consiste en pilares, pantallas y muros que soportan los forjados. Los forjados proyectados en las plantas inferiores son losas de hormigón armado in situ. En la planta baja existe una zona realizada mediante forjados de chapa colaborante sobre estructura metálica. Los anillos sobre rasante son estructuras metálicas trianguladas. Se han montado mediante vigas de acero y se han forrado con planchas de acero perforado, a modo de celosía. En la memoria técnica, los arquitectos Nieto y Sobejano han distribuido los niveles del edificio de la siguiente forma: PLANTA COTA 0 m: (11.300 m2) Corresponde al nivel de acceso por la cubierta ajardinada. Sobresalen únicamente los cilindros principales del edificio, así como dos ascensores y las escaleras de acceso a las instalaciones. PLANTA COTA -5,70 m: (3.025 m2) Esta planta incluye la mayor parte de los elementos públicos del edificio. Un gran patio circular de 235 m2 forma el centro del museo. Todos los espacios interiores circundantes están vinculados por medio de un área abierta que sirve de vestíbulo y circunvalaciones. Dos patios menores, de 92 m2 y 17 m2 respectivamente, iluminan las áreas de cafetería y de oficinas. Existen dos espacios expositivos principales, uno permanente y otro temporal. Otro espacio circular de menores dimensiones alberga la biblioteca del centro. 360 MIGUEL LEIVA TORREIRO PLANTA COTA -9,35 m: (292 m2) Aquí se incluyen los espacios de almacén, servicios y cajas de escaleras y ascensores. PLANTA COTA -13 m: (722 m2) Corresponde al nivel de la gran "Caixa Negra", configurada como espacio audiovisual apto para distintas configuraciones. Esta sala tiene una superficie de casi 500 m2 y 10 metros de altura, y un aforo de 250 personas sentadas. En ella se pueden proyectar sofisticados montajes audiovisuales, holografías e imágenes virtuales. Las pantalla es una gran pared semicircular de 30 metros de base y 10 metros de alto, hacia la que apuntan los rayos de 7 grandes proyectores y 18 puntos de sonido. Un total de 25 empresas de prestigio internacional optaron a la construcción del MIHL. El proyecto seleccionado fue el de los arquitectos Nieto-Sobejano. Este gabinete ganó prestigiosos concursos como el del Museo y Sede del Instituto Madinat Al-Zahra de Andalucía; Museo para el Arte Expresionista en el Castillo de MoritzBurg de Alemaña; Museo Canario, en Las Palmas; Museo San Telmo en San Sebastián; Museo Artístico Contemporáneo en Córdoba y Palacio de Congresos y Exposiciones de Mérida. De la construcción se encargó la sociedad UTE formada por las empresas Aldesa, Cuadernas y Arcos. Aldesa está considerada como el décimo grupo de construcción más importante del Estado español, el octavo en obra civil y el noveno en cuanto a edificación. Las obras comenzaron en verano de 2008 y se acabaron en octubre de 2012. El coste total se acercó a los 10 millones de euros. Es necesario subrayar el esfuerzo medioambiental desarrollado en esta obra. Destacamos dos actuaciones. La primera es el modo de insertar el edificio en medio de una zona verde urbana produciendo un mínimo impacto paisajístico. La segunda consiste en el aprovechamiento de los recursos energéticos que realiza el MIHL, por ejemplo en calefacción. En el museo se utiliza biomasa, un combustible barato, autóctono y con balance de emisiones igual a cero. ¿Qué podemos ver allí? Cuando alguien se acerca al MIHL observa un edificio impactante. Desde lejos parece un campo lleno de depósitos oxidados dispuestos de MUSEO INTERACTIVO DE LA HISTORIA DE LUGO (MIHL)361 forma no casual. Sentimos una fortaleza extraña, alegórica, que, lejos de causar temor, nos invita a acercarnos, a introducirnos y ver de qué se trata. La senda nos acerca junto a dos patios incrustados en el terreno, como cuevas con paredes de acero y hormigón. El de menor tamaño es un lucernario. El otro posee unas escaleras descansadas que lo bordean y dan acceso a la parte interior. Bajamos. No hace falta llegar al fondo de la escalera para recibir un nuevo impacto visual: la pared que hay es de vidrio y nos permite escudriñar en el interior. Cruzamos el patio y llegamos hasta la puerta de cristal que apenas se diferencia de la pared. Estamos en una amplia zona de recepción dominada por un mostrador circular, ¡cómo no! Allí acudimos a que nos asesoren sobre lo que podemos visitar y nos orienten. En unos segundos comprendimos el esquema de distribución del museo. ¡Todo consistía en dar vueltas! Empezamos nuestro recorrido por la “Sala de permanentes” en cuya entrada reza el lema: DE LVCVS A LUGO. Al entrar parece que algo se pone en marcha: la imagen y el sonido empiezan a fluir a nuestro paso y nos van acercando la Historia de Lugo. Más de una docena de proyecciones nos sitúan en diferentes épocas. Las recreaciones históricas ayudan a comprender nuestro pasado que, como si de una máquina del tiempo se tratase, tenemos al alcance de un botón. Algunos objetos históricos dispersos avalan lo que vemos, oímos y leemos. Unas maquetas camaleónicas nos permiten ver la evolución de nuestra ciudad. Al salir descubrimos el origen de unos aplausos que, un poco antes, rompieron nuestro sosiego. Parecían surgir tras una puerta con un letrero que decía “Caixa Negra”. Poco halagüeño el título y desconcertante. Pasamos por unas escaleras de caracol que transcurrían ocultas detrás de un telón blanco. Era el salón de proyección. En ese momento estaba ocupado por fotógrafos documentalistas en un congreso nacional. Pasamos desapercibidos, como intrusos, entre las 150 personas que contemplaban aquel espectáculo. Pero, como dice el refrán, “la ocasión la pintan calva”. Las imágenes de quinientas pulgadas que estaban proyectando eran increíblemente hermosas. Unos autores se centraban en pequeños insectos y flores, otros, mostraban grandes entornos naturales y paisajes. Pero todos nos hacían cómplices de sus escapadas tanto a lugares recónditos de aquí como a parajes muy lejanos y fríos del Polo. ¡Qué magnífica es la Naturaleza vista a lo grande! Y la guinda MUSEO INTERACTIVO DE LA HISTORIA DE LUGO (MIHL)363 del acontecimiento: las imágenes del rodaje de David Doubilet en Papúa-Nueva Guinea. No es de extrañar que este señor sea el fotógrafo más publicado de la revista “National Geographic”. Salimos hacia una “Sala de temporais” donde nos habían indicado que se inauguraba la exposición “El Viaje Polar”. Consiste en una colección fotográfica realizada en viajes a zonas gélidas como la Antártida, Groenlandia y el Polo Norte. Las fotos están enfatizadas mediante la técnica HDR. Cada imagen va acompañada de un texto que la ilustra y, de paso, nos conciencia sobre la necesidad de cuidar el medio ambiente y evitar el cambio climático. El autor se lamenta del descuido humano que está destruyendo estas zonas únicas. Al otro lado del pasillo, en una intersección entre la “Caixa Negra” y la “Sala da Historia”, aparece una pequeña estancia conocida como “Biblioteca”. Nos llamó la atención que no albergase libros. En su lugar pudimos ver la exposición “Des Enfants Source” de la autora Shuĭ Lóng Xuĕ Bào. Como se suele decir, la primera impresión es la que cuenta. Pues fue así: aparece un pastor eléctrico custodiando la entrada, a la izquierda, con un cartel de alerta indicando “Pastor virtual con sucedáneo invisible de vaca disecada”. A la derecha vemos un taburete apoyado sobre una paleta de pintor. Sobre el asiento reposan unos libritos atados y bajo el mismo, en la cruceta, hay un caballito de juguete pintado con piel de vaca lechera. Yendo más adentro se puede alcanzar el limbo de la imaginación. Cerca de la salida encontramos otra “Sala de temporais” que nos pareció vacía porque estaba muy oscura. Pero un letrero parecía señalar que la artista Mónica Trastoy exponía algo allí. Efectivamente, ocultas en las paredes rectangulares, unos surcos de luminosidad variable se desdibujaban y hacían resaltar finalmente una esquina. Pronto se hizo de noche y llegó la hora de marcharnos. A la salida nos sorprendió el juego de luces que adornan el edificio, a medio camino entre una instalación industrial y una estación espacial. Exposiciones actuales Doa Ocampo – Del 12 de septiembre al 10 de noviembre Se trata de una instalación videográfica de la artista, titulada “Olhar aos olhos, autoconversa”, que se proyecta en el jardín interior del 364 MIGUEL LEIVA TORREIRO MIHL. Doa Ocampo habla así de su obra: “Á fin e ao cabo, a obra artística en si é respirar, obra na que traballaremos ao longo de toda a nosa vida; un exercicio constante (e inconsciente, moitas veces) de sincronización co medio e de reorganización de ques e porqués, onde o cómo depende da nosa capacidade de recibir, traducir e utilizar a luz, e onde os puntos se transforman sempre en suspensivos”. Shuĭ Lóng Xuĕ Bào – Del 26 de septiembre al 4 de noviembre Muestra la obra titulada “Des Enfants Source”, que está situada en la sala circular llamada “Biblioteca del MIHL”. Esta obra contiene, según la autora, “sangre y sonrisas, sin atender a nada diferente de una libertad salvaje pero incansablemente trabajadora”. Mónica Trastoy – Del 17 de octubre al 15 de diciembre Realiza una investigación en torno a los elementos estructurales de la pintura en un intento de elaborar obras que trascienden los límites tradicionales del cuadro, expandiéndose hacia el entorno en el que se sitúa. De este modo la pared se utiliza como una prolongación del cuadro, en la cual coloca diferentes medios y formatos para aprovechar las características específicas del espacio. Esta “pintura expandida” hace que el espectador observe el espacio y participe activamente en la obra estableciendo recorridos visuales subjetivos. Uso del MIHL Las actuales exposiciones junto con otras dos de los artistas Miguel Ángel Curiel y Paco Pestana, pertenecen a los “Proxectos MIHL, crear espazo”. Nos ha parecido interesante y polémica la opinión de su coordinador, Jesús Otero-Yglesias, en la presentación que hizo de dichos proyectos. Aquí dejamos al lector sus reflexiones: “Adóitase pensar que o máis importante dun museo son as obras que contén. Isto podería ser certo para os museos tradicionais, pero nun museo de arte contemporánea o realmente importante é o espazo, os seus espazos. Así, vemos que museos coma o Guggenheim de Bilbao manteñen a súa identidade e atracción mesmo sen teren ningunha exposición temporal ou permanente. MUSEO INTERACTIVO DE LA HISTORIA DE LUGO (MIHL)365 Por outra banda, o único xénero realmente contemporáneo, a instalación, non se podería dar sen esa valoración do espacial na arte do noso tempo. E, con todo, segue sendo frecuente que moitos artistas, aínda patrocinados por comisarios con poucas luces, “ocupen o lugar” con variados cachifallos e argalladas esperando algunha recompensa material ou intelectual que veña da man da crítica especializada. Alguén que forma parte desa crítica, Kasper Köning, organizador do Proxecto Escultórico de Münster, criticou esa actitude de “ocupación” que debería ser substituída por outra moito máis valiosa, a de “crear espazo”. Crear espazo significa tanto non ignorar o lugar onde se traballa como que sexa este o que teña o auténtico protagonismo. Sen un bo lugar onde instalar a obra tampouco é posible crear espazo. Algúns museos en realidade parecen estar pedindo isto todo o tempo... O Museo Interactivo da Historia de Lugo (MIHL), con eses espazos curvos, as súas “chemineas” con cristal, os lugares anómalos, as torres brancas con luz cenital, o andar en círculo –perdendo algúns instantes a sensación de localización–, non pide outra cousa precisamente que un esforzo por revivir o espazo, que un intento sincero de adaptarse a el sen pretender domesticalo, dando lugar así a unha nova situación creativa e creadora. ‘Proxectos MIHL’ é un ciclo cuns poucos artistas escollidos que –co espírito “amateur” que implica un proxecto, é dicir, algo que se presenta como proposta de acción ou como provocación para o pensamento– intervirán en distintos espazos do museo habitualmente sen utilización expositiva. Cada intervención durará 2 meses incluíndo ademais o traballo no lugar, de xeito continuo ou descontinuo, do mesmo artista durante o tempo que lle resulte cómodo”. Preguntámoslle á Concelleira de Cultura, Carmen Basadre Vázquez, sobre o MIHL –Que é o MIHL? –Pois é un edificio onde todo o que teña que ver coa historia de Lugo poida estar alí. Aparte dos “video–mapping” interactivos que amosan o noso pasado, xa temos algúns obxectos de moito valor histórico coma o Miliario de Fundación de Lugo. Pero faltan moitos máis. Non queremos que sexa un museo de arte contemporánea. O MIHL, como o seu nome indica, é un museo da historia da cidade pero, mentres non 366 MIGUEL LEIVA TORREIRO se rematen as obras da antiga Cárcere do Partido Xudicial de Lugo, as exposicións de arte moderno efectuaranse alí. –Que novidades acollerá proximamente? –Xa se pode visitar unha exposición fotográfica sobre as catro últimas expedicións á Antártida. Pronto teremos outra sobre a cerámica galaico-asturiana, enfocada desde o punto de vista das actividades humanas nas que se utilizaba. Unha máis, que xa case temos preparada, versará sobre a historia do traxe tradicional feminino en Lugo. Pronto se celebrará un seminario de arqueoloxía cunha morea de contidos interactivos, sobre pantallas e soporte en códigos QR, para que a xente poida ver a Historia soamente pulsando un botón. Pero a medio e longo prazo temos como obxectivo dixitalizar as fotos do Lugo antigo, acoller congresos, conferencias, proxeccións de cine, concertos e outras actividades musicais, aproveitando a sonoridade especial do edificio. Tamén invitaremos aos artistas locais para que ocupen os espazos menores coa súa obra e, de paso, amosen ao público como a van modelando. –Aínda non se instalou a Biblioteca. Por que? –A Biblioteca vai ser virtual, é dicir, con pantallas táctiles onde o visitante poida interactuar directamente coa imaxe e texto. Queremos que a xente quede impresionada polo espazo e pola modernidade pero custa moito traballo poñer todo en marcha. Mentres o edificio esté en garantía temos que dedicar os nosos esforzos en corrixir erros e resolver deficiencias polo que algúns elementos levan certo retraso. –Que motivou a construción do MIHL? –A zona Norte de Lugo merecía un cambio. Faltaba por remodelar aquel espazo monstruoso deixado polo antigo matadoiro da Frigsa. Tamén se dotaba ó barrio de Albeiros dun centro cultural importante, unha notable achega que se suma ás que xa existen, coma o Auditorio, a Biblioteca Municipal, a Casa da Muller, o Centro Social, a Casa do Deporte, as múltiples instalacións deportivas, a moderna piscina, etc. O parque da Frigsa está completo e vai ser referencia na cidade. –Que se fala do MIHL? –Unha morea de arquitectos nacionais e internacionais viñeron a velo e destacaron que o edificio está cheo de arte. Xa é un referente arquitectónico polas súas formas e a súa estrutura. Hai moitas empresas MUSEO INTERACTIVO DE LA HISTORIA DE LUGO (MIHL)367 de fóra que están interesadas no edificio como marco publicitario ou como lugar de congresos e moitos artistas nos piden as instalacións. Destacaría o que soen dicir os nosos visitantes: que temos algo incrible, que xa lles gustaría a moitas cidades máis grandes poder disfrutar do que aquí hai. En cambio a prensa non é xusta co MIHL. Moitos non saben entender esta inversión e mírana con gafas de madeira, quédanse coa crítica fácil de carácter político e non perciben a importancia de facer que Lugo medre nos seus referentes culturais e turísticos. Como di o refrán, “na casa do ferreiro, coitelo de pau”. –Arde Lucus ou MIHL? –Un Arde Lucus trae máis diñeiro á cidade a menor custo, pero creo que hai que compatibilizar. Temos que atraer á xente de fóra para potenciar o turismo en Lugo, pero un turismo de calidade e, para iso, debemos ter lugares de referencia diferentes e innovadores. Co MIHL estamos empezando e non resulta fácil. Dá moito traballo e quedan cousas por facer, entre elas, unha campaña de promoción axeitada. Creo que merece a pena agardar. VIDA DE SAN FROILÁN EN CÓMIC DE COLOR O día antes do comezo das pasadas festas de San Froilán de Lugo, a Librería e Imprenta La Voz de la Verdad, presentou, na capela do Santo na Catedral, unha orixinal biografía do patrono de Lugo, editada pola Diocese. Trátase dunha biografía en formato cómic a toda cor, que foi acollido con vivo interese polo numeroso público presente e despois nas librerías. Debuxante da obra M. Rajal; tratamento dixital, J. Pérez Bouzas; autora do texto, a profesora do seminario Vanesa Ferreiro. Todo o proceso de impresión estivo a cargo da imprenta La Voz de la Verdad, e a presentación, neste caso fíxoa, o director da mesma e coordinador da obra, Javier Diéguez Diéguez. Presentación na Catedral: Javier Diéguez, Vanesa Ferreiro, Sr. bispo D. Alfonso Carrasco, Manuel Rajal e Jorge Pérez TEXTO O XÉNERO POÉTICO XAPONÉS “HAIKUS” EN LUGO MANUEL SILVA GARCÍA, POETA FORMADO NO SEMINARIO Por MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ O Seminario de Lugo, coma outros Seminarios, foi berce de bos e destacados escritores. Por mediados do século pasado saíron do seminario unha serie de xornalistas que asentaron en Madrid. Entre eles cabe destacar a Manuel Silva García que cursou os estudos eclesiásticos completos antes de se facer xornalista. Sente nostalxia dos anos pasados no Seminario, No Seminario / estudei doce anos. / Tempos aqueles! (1, 45). Aparecen tamén ecos da súa vida no Seminario nalgunha composición, como é o caso daqueles exercicios espirituais predicados polos xesuítas con imaxes terroríficas sobre as penas eternas do inferno: Bóla de aceiro. / Formiga degastándoa. / Eternidade. (1, 71). E mesmo as horas pasadas na capela do Seminario, ó amencer, entre lusco e fusco: Meditación. / Paz, soidade e silencio. / E alma espida. (1, 106). Sempre destacou pola súa prosa fina e certeira cando escribía nos xornais e agora, unha vez xubilado, respondeu á invitación das musas para se adicar á poesía. Imos recensionar dous libriños de poemas en galego que levan por título Haikus con silvas, Andavira 2010 e Haikus de acá e de acolá, Andavira 2013. Citaremos o primeiro polo número da páxina entre parénteses ( ) e o segundo de igual xeito precedido de 1. (1, …). O Haikus é un poema, que ten a súa orixe na poética xaponesa, moi breve, 17 sílabas os máis longos, ás veces poden sobrepasar este número, sen título nin rima, distribuído en tres versos de 5-7-5 sílabas. O noso autor respeita sempre o número de 17 sílabas mesmo se ten 370 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ que rematar o verso nun monosílabo preposicional (81), (1, 96) ou co artigo indefinido (1, 102). É a do Haikus unha técnica poética de difícil dominio, xa que logo, é preciso desenvolver un pensamento completo nunha estrofa tan breve. Persegue o emprego dunha lingua sinxela, sen adornos poéticos nin palabras rebuscadas. Na actualidade os autores de Haikus botan man dalgúns recursos poéticos, e o noso autor segue este camiño, como son: –A metáfora. Manuel Silva emprégaa con grande mestría, vexamos algúns ejemplos: O sol madrugou para ver a primavera. (1, 13), metáfora con rancio sabor campesino e que nos suxire a aldea que esperta cedo para ir a traballar. Ou a que se refere ás nubes, Hai nubes densas. / Cuspen raios e lóstregos. (1, 17). Ve o mar coma unha persoa, por iso lle di, Mar cabreado. (1, 30). Fermosa é a metáfora popular para referirse á Pascua como tempo de reconciliación con Deus, grazas ó sacramento da confesión, Van os fregueses / a confesarse á Igrexa. / Pascua florida. (31). O mesmo podemos dicir da impresión que causa na alma do poeta o outono en Galicia, Caen as follas. / Denúdanse as árbores. / É o outono (58) , ou a neve, A neve é / coma vómito branco / das nubes negras, (65) reforzada polo ritmo iámbico do último verso e o paralelismo antitético. Ás veces refórzaa con aliteracións, O avión / (un tiburón do ceo) / nada nas nubes (1, 67). A primavera / empreñou a Galicia / de cores verdes (1, 82). Metáfora con oxímoro, Á mañá cedo, / a neve é unha manta / que abriga o chan. (64). A metáfora reforza asemade o paralelismo sinténtico coa anáfora, Xa non hai follas. / Xa están núas as árbores. / Veu o inverno. (1, 39). Cómpre suliñar a expresividade da seguinte anáfora verbal, Viuse no espello. / Viuse canas e enrrugas. / Viuse máis vello. (1, 108). Ás veces ó paralelismo engádeselle a aliteración e máis a anáfora, Foron ó monte / por estrume prá corte; / por toxos prá besta. (1, 75). –Atopamos frecuentes aliteracións que contribúen a reforzar unha idea e a crear unha sutil musicalidade ademais do embelecemento da frase. Abonda a aliteración do fonema fricativo, labiodental, sordo “f”, foz, faro, frecha (1, 67) para reforzar a importancia de Melide no Camiño de Santiago; finos fieitos (1, 69) estanos a suxerir a delgadeza do fieito; A primavera / trouxo flores e follas. / E minifaldras, (1, 20) poema no que se marca a aliteración do “f” reforzándoo co “l” líquido. O “f” seguido do fonema vocálico medio e posterior “o” sérvelle ó autor para recalcar a forza que os porcos teñen no fuciño, dous porcos fozan O XÉNERO POÉTICO XAPONÉS “HAIKUS” EN LUGO371 / cos seus fortes fuciños, (1, 22). Outro fonema do que vota man, con frecuencia, é o nasal, labial “m” que produce a sensación de tranquilidade, de repouso, de prolongación da frase, A merla trae / as miñocas no bico / para os merliños (1, 55). A presenza do “o” e do nasal, palatal “ñ” suliña o traballo continuo da merla para alimentar ós seus fillos. O mesmo fenómeno en, Muíño de Moldes (39). Aparece asemade reforzado polo outro fonema nasal “n”, E mentras lavan / as mulleres murmuran / e cantaruzan, (28); Noite de lúa chea. Moen o millo, (39). Emprégao tamén para resaltar ideas contrarias, O becerreiro / na feira de Melide / mercou e marcou (1, 21); Comín caldo quente. / E o mero morno, (1, 24). A aliteración acércaa, ás veces, á onomatopeia, tal é o caso do dígrafo africado, palatal, sordo “ch”. Co chío da chicharra, (1, 23). Aparece tamén o fonema labial sonoro “b” en combinación co neutralizado “v” seguidos das vogais “o” / “a” para producir unha sonoridade redonda, a boca do volcán, (1, 53), barreu a eira con vasoiras, (1, 53). Babas moi bastas, (29). O autor consegue un dos Haikus máis logrado coa aliteración do fonema velar sonoro “g” seguido de vogal aberta, moi marcado polo ritmo iámbico dos dous primeiros versos e polo trocaico do segundo, Que nôn che gâñe / (a) gadâña (a) partîda. / Sêga t (i) ântes. (99). O ritmo dactílico aparece tamén no seguinte verso coa mesma temática, Sêgue segândo a gadâña, seguido dunha metáfora, hêrbas da vîda, (1, 72). Un dátilo perfecto atopámolo na seguinte composición: Vêu caladîño (o) rapôso. Traxêdia nô galiñêiro (1, 18). Ritmo iámbico emprega tamén coa aliteración do fonema oclusivo, velar, sordo “q”, Porquê te quêixas, (79). Coa vogal aberta “o” retarda a acción, Mozos e nenos / bañábanse nun corgo / de auga e croios, (47). Usa tamén, xunto coa aliteración, a figura etimolóxica, Lebres no Leboreiro, (1, 69); Bico na boca, (1, 70). Un caso especial atopámolo na aliteración do “o” que nos dá a sensación de voar no aire: Voo do corvo. / Ásperos croamentos, / Malos agoiros. (1, 47). Moitos dos Haikus de Manuel Silva son coma un eco daqueles siloxismos aristotélicos que estudou nos seus anos mozos no Seminario, xa que logo, os dous primeiros versos formarían as premisas do raciocinio, nelas afíncase fortemente o pensamento do autor para dar, de seguido, o salto, no terceiro verso, a conclusión, que encerra unha definición condensada do enunciado. : Cantan as ras. Noite limpa e estrelada. Ceo inmenso. (1, 13). Na primavera / presentouse a bubela. / Crista de plumas. (1, 13). Hai nubes densas / Cuspen raios e lóstregos. / Gran tempestade. (1, 17). Dende a xanela / vexo o océano Atlántico. / 372 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ inmensidade. (1, 25). Outono triste. / Caen as follas marelas. / Melanconlía. (1, 34). Berran os porcos. / O coitelo na gorxa. / É a matanza. (68). Aínda que non realizamos ningunha estatística ó caso, hai unha marcada preferencia por palabras proparoxítonas ó final de verso, isto contribúe a resaltar a sonoridade da frase. Moi suxestivas son aquelas composicións nas que o poeta tan só suxire a idea, sen entrar a definila nen a razoar sobre a mesma, logra, deste xeito, crear unha atmosfera suave, case que imperceptible, unha sensación dalgo lixeiro, livián case transparente. Disque San Pedro / ten oxidada a chave / da porta do ceo. (1, 32). Suxire que o santo non ten demasiado traballo, ou sexa, que non hai moitos santos no mundo. San Valentín. / Regaleille oito rosas. / Todas vermellas. (1, 80). Trainos a mente o tema eterno do amor. Seis de xaneiro. / A xente segue a soñar. / Ten ilusións. (1, 95). Transpórtanos a aqueles anos felices da nenez. Terra melosa: / bos ricos e melindres, / churros e mel. (88). Estanos a falar de Melide, a composición está moi adornada coa aliteración do “m” e a etimoloxía popular, se ben falsa, de Melide. En moitos Haikus o verbo sobrenténdese, tendo en conta que se trata de expoñer unha idea en poucas palabras hai unha preferencia polo substantivo fronte ás outras partes da oración. Moitos Haikus de Manuel Silva seguen esta norma, sobretodo aqueles que tratan de captar unha imaxe estática, falta de movemento, o que en fotografía chamaríamos unha instantánea. Nalgúns dos Haikus os substantivos únense simplemente de forma asindética o que reforza o concepto que quere trasmitir o autor. HAIKUS (ESCOLMA) Unha escolma, sobre todo poética, pódese facer seguindo moitos criterios, sempre será algo moi persoal e subxectivo. Aquí seguimos un criterio baseado no lugar de orixe do autor (Terras de Melide) no sitio de formación do mesmo (Seminario de Lugo) e na actitude fronte ó fenómeno relixoso (Relixón). Un Apéndice de poemas sen verbo, só con substantivos e adxectivos. O XÉNERO POÉTICO XAPONÉS “HAIKUS” EN LUGO373 TERRAS DE MELIDE Hai en Melide bo pan bo viño e polbo, Viva San Roque! (87) Toxos e xestas. Lebres no Leboreiro. Finos fieitos (1, 69) O becerreiro –na feira de Melide– mercou e marcou. (1, 21) Prado da Ribas. Pace plácido o gando. Cantan os grilos. (42) Melide é (no Camiño de Santiago) foz, faro e frecha. (1, 67) Río da Mera. Paraíso dos peixes. Edén das troitas. (46) Melide é a cerna de Galicia. Corazón rexo. (1, 68) Troita soliña na fonte de Trasfontao. Nada moi triste. (49) En Melide está o cruceiro máis antigo dos de Galicia. (1, 68) Auga fresquiña da fonte de Trasfontao, saciando a sede (53) Varias polbeiras, nas rúas de Melide, cocen o polbo. (1, 69) Troitas e peixes no río do Catasol brincan moi ledos. (50) Terra melosa: Bos ricos e melindres, Churros e mel. (88) Preto da igrexa xogabamos moi ledos ás escondidas (55) Muíño de Moldes. Noite de lúa chea. Moen o millo (39) E os acochos eran varios panteóns do cemiterio (56) Teñen en Moldes a Virxe das Angustias, moi milagreira. (86) Na chousa hai lebres. Hai toxos e carballos. Tamén coellos. (59) Chove en Moldes. Van de paseo as píntegas. Pía o paxaro. (1, 14) Na chousa hai xestas. Hai silvas e eucaliptos. Tamén fieitos. (60) Paz en Mosteiro. Carreiros e corrupias. E corredoiras. (89) Na chousa hai landras. Hai piñas e piñeiros. Tamén perdices. (61) 374 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ En San Benito teñen unha gran cruz moi prodigiosa. (90) Flora sagrada. Furelos e Bocelo. Fauna fecunda. (1, 69) Leira de sequeiro. O paspallás aniñou entre o trigo. (1, 19) LUGO E O SEMINARIO Lucus Augusti, terra de nabos, con linda muralla (81) A vida vese –no mosteiro de Samos– doutra maneira. (1, 48) Bosque sagrado onde o Miño repousa e a néboa chora. (82) No Seminario estudei doce anos. Tempos aqueles! (1, 45) Xantei en Lugo. Comín o caldo quente. E o mero morno. (1, 24) Lugo entrañábel: Cidade do Sacramento. Remanso de paz. (1, 63) Monxes de Samos: para ir a matinas, moito madrugan (83) Lucus Augusti: Gran muralla romana. Berce do Miño. (1, 64) FENÓMENO RELIXOSO Na miña aldea tangue triste a campá. Veciño morto. (1, 54) Non tivo medo a toparse coa morte. Quitouna a bailar. (1, 108) O crego reza rosario e responsos polo defunto. (1, 54) Ó morrer, dixo: quero que as miñas cinzas naden no mar. (1, 108) Para salvar ó morto, rezaron un ne recorderis. (1, 102) Ditoso o morto que morre en Deus, pois séguenlle as súas obras”. (Apocalipse, 14, 13) (1, 109) O XÉNERO POÉTICO XAPONÉS “HAIKUS” EN LUGO375 Polo Nadal sempre volvo á infancia. Canta nostalxia! (1, 37) O papa deulle outro senso ó inferno. A boas hoaras! (1, 30) É Noiteboa. Xuntanza familiar. Non sempre hai paz. (1, 79) Disque San Pedro ten oxidada a chave da porta do ceo (1, 32) Cando é Nadal desexamos Paz e Amor. Despois. . . , mordemos. (1, 85) Camas e berces. Deuses, eros e thánatos. Templos e tumbas. (1, 50) Seis de xaneiro. A xente segue a soñar. Ten ilusións. (1, 95) Pra ver ós magos, subín a nena ós ombros. A cachapernas. (1, 95) O roscón de reis. Día seis: trinta euros Día sete: dez. (1, 95) Van os fregueses A confesarse á igrexa. Pascua florida. (31) E na Saleta, botan misa e foguetes. Tocan a gaita. (54) Ó redor da cruz da voltas de xionllos. Muller con fe. (1, 59) Prendín candeas diante da Cruz, pregando saúde e sorte. (1, 73) O cemiterio enterra toda a gloria deste mundo. (1, 76) San Valentín. Regaleille oito rosas. Todas vermellas. (1, 80) No San Benito, xantamos queixo e xamón na carballeira. (1, 83) Piñas. Piñeiros. Bombillas. Vilancicos. Nadal. Nostalxia. (77) A tartaruga Petronila viaxou a Compostela. (1, 92) Non hai pousada. Cristo nace na corte. Igual cós xatos. (78) Bispo tan duro, que seica o mesmo Deus lle tiña medo. (1, 96) Con espadanas, gaitas, cura e custodia: Festa do Corpus. (1, 14) Cristo falou de “nova vida”, non dunha “nova relixión” (Bonhoeffer) (1, 96) O crego dixo: “ponte xa de xionllos, cos brazos en cruz”. (1, 23) A “Igrexa”, ás veces é moito máis cristiá có mesmo Cristo. (1, 97) 376 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ Nas nacións pobres, misioneiros e monxas son salvación (1, 99) Ir media hora a ver un camposanto, sanda algúns males. (1, 106) Cristo e Lutero, Gandhi e Luther King foron catro “indignados”. (15-M, 2011) (1, 99) Tristura. Pena. Deus segue silandeiro. Dúbida. Dor. (1, 107) APÉNDICE I Poza no prado –chea de lixo e xabón– con lavadoiros (27) Torre de Hércules na máxica Coruña. Monte San Pedro. (85) Río de Mera. Paraíso dos peixes. Edén das troitas. (46) Terra melosa: bos ricos e melindres, churros e mel. (88) Pote con nabos ó lume da lareira. Festa dos ranchos. (67) Paz en Mosteiro. Carreiros e corrupias. E corredoiras. (89) Piñas. Piñeiros. Bombillas. Vilancicos. Nadal. Nostalxia. (77) Con espadanas, gaitas, cura e custodia: Festa do Corpus (1, 14) En Belesar, vendima venturosa. Festa rachada! (84) Noite escura. Medo ante unha curuxa. Un cagarolas. (1, 15) O XÉNERO POÉTICO XAPONÉS “HAIKUS” EN LUGO377 Canta beleza nas perniñas morenas das mozas no vrau! (1, 24) Lugo entrañábel: Cidade do Sacramento. Remanso de paz. (1, 63) Necesidade. Xergón cheo de carochas. Niño de pulgas. (1, 36) Lucus Augusti: Gran muralla romana. Berce do Miño. (1, 64) Os pais da crise: Puta especulación, Puto mercado. (1, 42) Flora sagrada. Furelos e Bocelo. Fauna fecunda. (1, 69) Mestres de aldea: Grandes héroes sen nome, non ben pagados. (1, 44) Toxos e xestas. Lebres no leboreiro. Finos fietos. (1, 69) Voo do corvo. Ásperos croamentos, Malos agoiros. (1, 47) Bico na boca. Percorrido no corpo. Lingua na ingua. (1, 70) Camas e berces. Deuses, eros e thánatos. Templos e tumbas. (1, 50) Ollada sexy. Corpo ardente e sensual. Pernas de pracer. (1, 70) Mina “san José”. Deserto de Atacama. Renacemento. (12. 10. 10) (1, 51) Bóla de aceiro. Formiga degastándoa. Eternidade. (1, 71) Pedra con pedra. Paisaxe negra e branca. Terra sen terra. (1, 53) Trampa. Intriga. Silencio sospeitoso. Conspiración. (1, 72) Inxenuidade. Traizón de tres “amigos”. Gran desengano. (1, 57) O roscón de reis. Día seis: trinta euros. Día sete dez. (1, 95) Grandes axencias de cualificación: xuíces e parte. (1, 58) A amizade e a ledicia: muletas do corazón. (1, 98) Grupos de presión. Mercados. Beneficios. Voraces Molochs. (1, 58) Que boa estrela: Unha ducia de amigos. Suma riqueza. (1, 98) Lucro. Proveito. Rivalidade. Loita. Noxo de vida! (1, 59) Meditación. Paz, soidade e silencio. E alma espida. (1, 106) 378 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ APÉNDICE II Outra proba das pegadas que deixou o Seminario na mente do autor é a do conocemento da lingua latina e da súa literatura, isto descúbrese no tratamento que fai de temos que versan sobre cousa pequenas, insignificantes, recordando deste xeito, ós poetas novos da época de Cicerón e moi criticados polo orador romano, poetas que deixando de lado a ampolusidade dos temas romanos voltan a mirada ós alexandrinos tratando de imitalos, orixinando, deste xeito, una poesía máis rica e viva. Recollemos, de seguido, algúns referentes a fauna miuda de Galicia. Soñei co cuco, “Cucuaba” na chousa. Sentín soidade. (21) Pola tardiña (calados e coa sacha) cázanse toupas. (44) O cuco é vago. Desova en niños doutros. E non incuba. (22) Ó luscofusco, os rapaces iamos ás vacalouras. (45) O cuco é pillo. Gandulo e lacazán. Pero é gracioso. (23) As sambesugas zugábanlles o sangue ós nadadores. (48) Os nenos van, de silveira en silveira, buscando niños (25) Na chousa hai landras. Hai piñas e piñeiros. Tamén perdices.(61) Pobre paifoco. Quítanlle o niño o apaz. Pía con pena. (26) Cantan as ras. Noite limpa e estrelada. Ceo inmenso. (1, 13) As lavandeiras (cando pacen as vacas) pillan miñocas. (30) Na primavera presentouse a bubela. Crista de plumas. (1, 13) E no verán, polas horas da fresca, croan as ras (40) Pescou un peixe o martiño peixeiro na beira do río. (1, 14) Pola calor, ó picar os tabáns, moscan as vacas. (43) Moi asustado, agóchase o coello nunha tobeira. (1, 16) O XÉNERO POÉTICO XAPONÉS “HAIKUS” EN LUGO379 O carrizo fai o seu niño con mofo nunha silveira (1, 19) A merla trae as miñocas no bico para os merliños. (1, 55) Fai moi bo día. O sol nada no mar. Chía a gaivota. (1, 26) a pega marza fai o niño c on herbas e garabullos. (1, 55) O saltón ía, río abaixo, nunha folla. Tragouno a troita. (1, 28) Fixo o niño baixo a tella do hórreo o gorrión. (1, 82) A gata asexa, agochada no chan, pra cazar ratos. (1, 49) Moi facendeira, a formiga carrexa as faragullas. (1, 99) cadelo triste, esperando ó seu amo na porta do bar (1, 49) A segunda parte do libro primeiro de Haikus remata con sete SILVAS VARIADAS, reproducimos algunhas debidas á inspiración humanística do autor. SAL Y SENTIDO Y la vida tendrá sal y sentido Si sabemos movernos con altura, Si amamos con locura, Si, con fe, veneramos a Cupido. Bella será la vida Si se vive sin odio ni amargura, Si somos solidarios sin medida, Si somos siempre justos, Y si somos capaces de entendernos. (105) LA CAVERNA Atado y atascado en la caverna, a solas, con sus solos pensamientos, a solas, con sus sombras y opiniones, tan solo vio fragmentos, tan solo confusiones. 380 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ Y … alguien desde afuera le gritó: busca Idea y Razón, porque son la respuesta y el remedio a toda cerrazón. Rompiendo las cadenas, –cuando veas la luz– se aplacarán tus llantos y tus penas. (110) Terminamos esta antología con este hermosísimo poema en el cual se conjugan, entretejiéndolos en maravillosa armonía, el sentir pagano con la devoción cristiana de nuestros recios labradores de antaño. TRIPTÓLEMO –Al arado. In memoriam bendito y alabado sea siempre Triptolemo, –dilecto y favorito de Démeter– protector de la espiga y el arado. Santo patrón de campos y cultivos, sin saberlo…, mi padre lo adoraba al roturar la tierra –entre silbos y cánticos festivos– en tardes otoñales. Al tañer la campana de la aldea, (por las tardes, en toque de oración) frenaba la tarea con preces y plegarias. Incluso las dos vacas, bien uncidas a un yugo artesanal, parecían sumarse a tan bello y sublime rito rural. ESTUDIOS DIOCESANOS ILUSTRES DEL OBISPADO DE LUGO De GUÍA DE LA DIÓCESIS DE LUGO Año 2002 Las así llamadas guías de la Diócesis de Lugo fueron en algún tiempo una especie de suplemento del Boletín Oficial del Obispado. Siempre prestaron reconocida utilidad. Pero las dos últimas ediciones (1996 y 2002) revisten una categoría especial. Fueron obra de don Amador López Valcárcel y, además de los datos acostumbrados de direcciones, estadísticas, etc. ofrecen tal cantidad de datos históricos y biográficos que elevan el libro a la categoría de documento valioso. De la última edición, la de 2002, transcribimos aquí el capítulo final, que presenta, por orden alfabético, un informe sobre personalidades destacadas entre los eclesiásticos lucenses. Evidentemente, la lista es aleatoria; y seguro que otros muchos podrían figurar en ella con merecidos honores; pero no cabe duda también de que los que componen este elenco son meritorios de verdad, y es positivo recordarlos. Clérigos lucenses promovidos al episcopado AGUIAR Y CAAMAÑO, Andrés Ramón Vicente.– Nació en Cervaña el 20/2/1728. Cura de Arbol y Puertomarín. Tío del Beato Diego de Cádiz. Canónigo de La Coruña, Magistral (1769) y Chantre (1773) de Lugo. Chantre (1776) y Deán de Compostela. Obispo de Mondoñedo (1796) en donde falleció el 12/11/1815. Legó 3.000 reales a la Catedral de Lugo. ALDEGUNDE DORREGO, Francisco.– Franciscano. Nació en San Cristóbal de Chamoso el 12/3/1896. Consagrado el 2/3/1947. 382 TEXTO Arzobispo de Tánger en 1956. Falleció el 16/10/1983 en la citada parroquia. ARIAS PORRES, Manuel.– Comendador de Quiroga en la Orden de San Juan de Jerusalén. Dos veces Gobernador del Consejo de Castilla, de la Junta de Gobierno. Creado Cardenal, sin título, por Clemente XI en 30/1/1713. Murió siendo Arzobispo de Sevilla el 16/11/1717. ARRIBA Y CASTRO, Benjamín.– Nació en Penamayor el 8/4/1896. Consagrado para el Obispado de Mondoñedo el 16/7/1935. Trasladado a Oviedo el 8/8/1944. Arzobispo de Tarragona desde el 22/1/1949. Creado Cardenal el 12/1/1953. Falleció el 08/03/1973. CASTRO (de) Pedro.– Hijo de la Condesa de Lemos. Obispo de Salamanca y Cuenca. Fallece en 1/8/1561. Trasladados sus restos en 1588 al convento de San Francisco de Monforte demolido en el siglo pasado. CASTRO (de) Rodrigo.– Hijo de la Condesa de Lemos. Nació en 1523. Obispo de Zamora y Cuenca. Cardenal Arzobispo de Sevilla en donde fallece el 18/9/1600. Fundador del Colegio de la Compañía de Monforte, en cuya iglesia reposan sus restos. CIENFUEGOS, Bartolomé.– Nació en San Martín de Leiguarda (Oviedo) el 10/8/1755. Canónigo de Lugo (1788) en donde fue Provisor y Vicario General. Nombrado para Mondoñedo en 1816. Allí falleció el 22/1/1827. CONDE CORRAL, Bernardo.– Canónigo Premonstratense en la exclaustración. Párroco de Abades. Canónigo de Lugo en 24/9/1851. Maestrescuela (2/10/1852) y Deán (30/3/1855). Secretario de Cámara de Fr. Santiago Rodríguez Gil. Nombrado Obispo de Plasencia en 1858. Pasó a Zamora en donde falleció el 1/4/1880. DIAZ SANJURJO, Fr. José María.– Santo. Véase Hagiografía. ENRIQUEZ, Alonso.– Hermano del conde de Lemos Don Pedro Alvarez Osorio. Por razones de cronología parece no pudo haber sido hermano del Arzobispo de Sevilla, Don García Enríquez, ni sobrino del Fr. Juan Enríquez, Obispo de Lugo cuarenta años antes. Siendo Protonotario Apostólico fue nombrado para Lugo el 6/3/1476 y entre 1478 y 1480 construyó la parte más antigua del actual palacio episcopal. Aún vivía en 19/12/1494 en que se afora un lugar en S. Pedro de TEXTO383 Mera (V. Documentos da Catedral de Lugo, Século XV, Santiago 1998, pág. 581). FREIJO (de), Fr. Juan.– Nombrado el 30/7/1403 por el Papa Luna (Benedicto XIII) de quien había sido capellán. Era religioso dominico y natural de esta Diócesis. Probablemente falleció hacia abril o mayo de 1409. GARCIA GIL, Manuel.– Dominico. Nació en El Salvador de Camba el 14/5/1802. Alumno y profesor de nuestro Seminario. Consagrado en Lugo el 23/4/1854 para regir Badajoz. Cardenal Arzobispo de Zaragoza. Teólogo y Presidente de la Comisión de Fide en el Concilio Vaticano I. Fallece en Zaragoza con fama de santidad el 28/4/1881 GARCIA MONTENEGRO, Juan.– Nacido en Lugo el 21/7/1716. Elegido Obispo de Urgel fue consagrado el 30/11/1780 en el Primer Monasterio de la Visitación (Salesas) de Madrid. Falleció en la Seo de Urgel el 23/5/1783. GIL TABOADA, Cayetano.– Nació en San Esteban de Barcia el 7/8/1688. Estudió en Santiago y Valladolid. Fue Visitador General del Obispado de Osma, Racionero de Sevilla en donde también fue Provisor y Vicario, Inquisidor, Canónigo y Administrador del Hospital Real de Santiago. Nombrado para Lugo el 26/9/1735 se consagró en diciembre en Santiago Edificó la mayor parte del actual Palacio Episcopal. Por haber sido nombrado Arzobispo de Compostela cesó en el gobierno de esta Diócesis el 30/9/1745. Allá falleció el 12/5/1751, habiendo legado en testamento una dozava parte de sus bienes a los pobres y necesitados de Lugo y su obispado, otra a las iglesias pobres del mismo, otra al Santísimo Sacramento, y otra a N.ª S.ª de los Ojos Grandes y San Froilán. GIL TABOADA, Felipe Antonio.– Tío del precedente. Nació el 1/5/1668 en Bergazo (¿en Bergazos de Donsión?). Obispo de Osma y luego de Sevilla de 1719 a 1722. GONZALEZ FERREIROS, Amadeo.– Mercedario. Nació en Sindrán el 23/7/1911. Consagrado el 19/5/1963. Obispo titular de Metre. Prelado Nullius de San Ramón Nonato (Brasil). Falleció el 21/3/1995. Enterrado al día siguiente en su parroquia natal. GUIDO.– De origen francés, como algunos otros clérigos de esta Catedral en este tiempo. Había sido el Prior Canonicae, nombre con el 384 TEXTO que se designaba al primero de los canónigos antes de crearse la dignidad de Deán. Fue Obispo de Lugo de 1134 a 1152. HERMIDA Y CAMBA, GREGORIO.– Nacido en Santiago de Rubián el 20/1/1755. Ordenado sacerdote en 1780. Consagrado Obispo de Oviedo en la catedral compostelana el 19/10/1806.– Falleció el 10/11/1814. LAGO GONZALEZ, Manuel.– Canónigo de Lugo en 1898. Lectoral en 1904. Secretario de Cámara del Sr. Murúa. Nombrado Obispo de Osma en 1909. Posteriormente lo fue de Tuy y Compostela. LOPEZ CARROZAS, Ramón.– Mercedario. Nació en Sarria el 31/8/1937. Consagrado el 27/5/1979 como Obispo titular de Ceramo, auxiliar del de Buen Jesús de Gurgueia (Brasil). LOPEZ DE AGUIAR, Pedro.– Nombrado por Clemente VI el 22/1/1349 y consagrado en Palencia el 27 de septiembre siguiente. Era oriundo de la Casa y Torre de Aguiar en Taboy. En los primeros años del siglo ingresó en el convento de Dominicos de Lugo, del que fue Prior. Fue confesor del Rey. A él se debe la fundación, en 1363, del convento de Dominicas de la Nova (extinguido en el siglo XIX) de esta ciudad. También fundó en la Catedral la capilla de Santo Domingo, luego llamada de los Reyes, y transformada posteriormente en Capilla de San Froilán y del Pilar. Renunció en 1390. LOPEZ PELAEZ, Antolín.– Ordenado sacerdote en 1889, fue Magistral de Lugo de 1890 a 1896 en que pasa a Burgos en donde fue Doctoral, Penitenciario y Vicario General. Consagrado Obispo de Jaca en 1905, fue promovido a Tarragona en 1913. LOPEZ RIVERA FIGUEROA, Pedro.– Nacido en San Vicente de Paradela en 1770. Abad de San Martín de Piñeira, Magistral, Deán y Gobernador eclesiastico de Lugo. Nombrado Obispo de Tuy no llegó a tomar posesión por haber fallecido. LUE RIEGA, Benito.– Canónigo de Lugo en 1791. Deán en 1798. Nombrado Obispo de Buenos Aires el 10/8/1802. Desde allí envió, en 1811, 20.000 reales para las obras del trono o templete de la Capilla mayor de la Catedral. MEDIN (de) Arias.– Desempeñando una comisión del Rey ante el Papa, y siendo arcediano de nuestra Iglesia, fue consagrado en Roma, TEXTO385 previa la elección por recomendación real. Su pontificado duró de 1294 a 1300. MENENDEZ, Rodrigo I.– Aparece como electo en diploma de 11/7/1181. Tuvo un pontificado muy breve, 1181-1182, y fue el primer deán de Lugo. Así consta en 1168, y en 1155 figuraba como Prior Canonicae. Pudo haber otro del mismo nombre antes de éste? En un libro de aniversarios, que ahora se halla en el A.H.N, se fija el de un Obispo Rodrigo Menéndez como fallecido el 24/8/1178. (V. pág. 204 de JUBILATIO, Santiago, 1987). MIGUEL.– En documento de Alfonso IX a Osera, fechado el 25/3/1226 en Salamanca, confirma como lucensi electo. Por su testamento, fechado en 28/4/1267, parece deducirse haber sido natural de hacia Puebla de Brollón dado que menciona heredades en Lemos, Abrence, Fornelas… Tuvo una actividad muy destacada en su largo pontificado, 1226 a 1270, en cuyo día 5 de mayo pudo haber ocurrido su fallecimiento, según la pag. 186 del tomo I de JUBILATIO. NOVOA FUENTE, Miguel.– Nacido en Rendar el 3/12/1901. Canónigo de Lugo en 1939. Chantre en 1947. Consagrado Obispo titular de Chitri en la Catedral de Lugo el 29/6/1956 para Auxiliar del Cardenal Arzobispo de Compostela, en donde falleció el 20/05/1966. OSORIO ESCOBAR Y LLAMAS, Diego.– Arzobispo de Puebla de los Angeles y Virrey de Méjico. Nacido en Villabad, Castroverde. Había sido canónigo de Toledo. Bienhechor insigne de la Catedral de Lugo y de la parroquia de Villabad en donde, en 1661, fundó una Obra Pía para esplendor y aumento del culto y de carácter benéfico social. PARAMO SOMOZA, Antonio.– Había nacido el 7/9/1731 en el lugar de Goyán de la parroquia de Ferreira de Pantón. Estudió en Santiago en donde fue Administrador del Real Hospital, Canónigo Cardenal de la Metropolitana, Rector de la Universidad y fundador de la Sociedad Económica de Amigos del País, a la que donó su bien dotado gabinete de Historia Natural. Hombre cultísimo. Nombrado Obispo de Lugo el 10/12/1785, falleció el 8 de marzo siguiente sin haber sido consagrado ni tomado posesión. 386 TEXTO PARRADO CARRAL, MANUEL.– Nacido en la parroquia de San Pedro de San Román (Abeancos) el 29/9/1946. Presbítero el 10/12/1972 en la diócesis de Santo André (Brasil). Nombrado obispo titular de Giunca di Bizacena (Ounga) fue ordenado el 10/3/2001 en Sao Paulo como auxiliar de su Cardenal Arzobispo. PEREZ DE PARAMO, Fernando.– En 1263 era Deán de Lugo. Figura como electo en documento de 2/8/1286, aunque no se consagró porque no era persona de la confianza del Rey Sancho. Gobernó hasta 1294. PEREZ DE VIVERO Y BAAMONDE, Gonzalo.– Deán de Lugo. Obispo de Salamanca de 1444 a 1478. Era hermano de Vasco Pérez de Vivero el capitán de los Reyes Católicos que está sepultado en el arcosolio que hay junto al altar de San Antonio de la Catedral. QUINTANO BONIFAZ, Manuel.– Magistral de púlpito que fue de Lugo de 1723 a 1728, de donde pasó a posesionarse de la plaza de confesor de las Agustinas Recoletas de Madrid. Confesor del Rey. Inquisidor General. Arzobispo titular de Farsalia y Coadministrador del Arzobispado de Toledo. Desde Madrid favoreció a esta Catedral. RAJOY LOSADA, Bartolomé.– Nacido en Puentedeume en 25/8/1690, fue Doctoral y Arcediano de Sarria de 1725 a 1734. Nombrado Arzobispo de Compostela en 1751 para suceder al también lucense Gil Taboada. Hizo un pingüe donativo a esta Catedral, además de legarle un cáliz precioso. REY LEMOS, Plácido Angel.– Nació el 30/10/1867 en la casa n.º 3 de la Plaza del Campo de Lugo. Hizo los estudios eclesiásticos en nuestro Seminario y fue ordenado Presbítero el 5/4/1890. A los pocos meses ingresa en la Orden Benedictina en Samos. En junio de 1892 se pasa a los Franciscanos. En 1906 es llamado a Roma en donde fue Profesor del Antonianum, Consultor de Propaganda Fide, Sacramentos y Consistorial, Procurador y Definidor General de la Orden. Nombrado Obispo Titular de Hamata y Administrador Apostólico de Jaén el 18 de enero de 1917, fue consagrado en el Vaticano el 25 de febrero. Nombrado para Lugo el 18/12/1919. Publicó diversos trabajos sobre temas varios, principalmente acerca de Ciencias Naturales. Reorganizó las peregrinaciones gallegas a la Basílica Lucense y restauró la Ofrenda del Reino. Promovido al Arzobispado Titular de Pelusio en agosto de TEXTO387 1927, falleció en Eibar el 12/2/1941. Fue enterrado en la Basílica franciscana de Aránzazu. RIOMOL Y QUIROGA, Carlos.– Nació en Folgosa el 4/11/1697. Magistral y Lectoral de Lugo. Penitenciario de Compostela y Obispo de Mondoñedo de 1752 a 1761. RIVADENEIRA GONZALEZ, José Antonio.– Nació en Buciños el 9/4/1774. Doctoral, Provisor y Gobernador, sede vacante, de Lugo. Regente de la S. Penitenciaría Apostólica. Arzobispo de Valladolid, 1831 a 1856. RUDERICI, Juan.– Lo nombró el Papa Nicolás III el 18/3/1277 a consecuencia de que, al fallecimiento del anterior, el Cabildo se dividió al tratar de elegir al sucesor, pues mientras que unos designaron al Deán, Juan Ruderici, otros votaron al Chantre, quienes, después de haber sostenido pleito entre sí, renunciaron a sus derechos. Había sido canónigo de Braga. En un pergamino de 2/3/1279 del monasterio de Osera figura como vacante el Obispado de Lugo. Y en otro documento de 20/5/1281 del mismo monasterio se consigna como Obispo de Lugo a JUAN MARTINEZ. SAAVEDRA Y SANJURJO, Bernardo Froilán.– Nacido en Santiago de Lugo el 10/9/1686. Provisor de Lugo entre 1715 y 1718. Consagrado Obispo titular de Larissa el 13/5/1736 y nombrado Coadministrador del Arzobispado de Toledo con el Cardenal Infante, Luis de Borbón, hijo de Felipe V. SANCHEZ DE SOMOZA Y QUIROGA, Gonzalo.– Nacido en el barrio de Goyán, de la Parroquia de Ferreira de Pantón, hacia 157678. Siendo magistral de Burgos, en 1638 fue nombrado Obispo de Mondoñedo en donde fallece el 14/8/1644. SANTIYAN (de) VALDIVIESO, Joaquín.– Deán de Lugo de 1768 a 1771 en que Armañá lo consagra Obispo de Urgel. Pasó después a Tarragona. SEGADE BUGUEIRO, Mateo.– Nació en el lugar de Trasiglesias y fue bautizado en la parroquia de San Pedro de San Román el 20/10/1605. Magistral de Astorga en 1634. Visitador de los Obispados de Burgos y Sigüenza. Catedrático en Valladolid. Magistral en Toledo. En 1654 fue 388 TEXTO nombrado Arzobispo de Méjico. Electo de Cádiz en 1662, el mismo año pasó a León. Y de aquí, en 1664 fue trasladado a Cartagena-Murcia en donde falleció el 28/8/1672. Fundó en Mellid una Obra Pía, muy celebrada. VARELA FONDEVILA, Juan.– Nació el 5/11/1721 en San Pedro de Folladela. Canónigo. Arcediano de Salnés, Provisor, Vicario General, Juez Eclesiástico y Metropolitano en Compostela. Obispo de Tanes y auxiliar del Sr. Rajoy en Santiago. Falleció el 11/4/1785. VARELA TEMES, Agustín Lorenzo.– Nació en Santa María de Sabadelle el 11/9/1776. Párroco de San Esteban de Rivas de Miño. Penitenciario de Lugo en 1812. Nombrado Obispo de Salamanca, en donde sucedió a su coterráneo Gerardo Vázquez, en 1824. Falleció en dicha ciudad en 1849. VAZQUEZ ARIAS DE PARGA, Gerardo.– Nacido en el lugar de Pacios, de la parroquia de San Victorio de Rivas de Miño, el 17/12/1747. Monje cisterciense en Valparaíso (Zamora). Fue General de su Orden (Congregación de Castilla) y Catedrático de la Universidad de Salamanca, de cuya Diócesis fue nombrado Obispo en 1807. Hombre de gran virtud y muy limosnero. Falleció el 16/9/1821. Su nombre de pila es José Andrés. VAZQUEZ DIAZ, José.– Mercedario. Nació en Chavaga el 20/11/1913. Consagrado Obispo titular de Usula el 8/7/1956, como Prelado Nullius de Bom Jesús do Piaui (desde 1981 Diócesis de Bom Jesús do Gurguéia). Brasil. Falleció el 29/5/1998. VAZQUEZ VARELA, Agustín.– Nació en Novelúa el 1/5/1722. Monje bernardo en Monfero. Obispo de Solsona desde 29/9/1792 a 11/2/1794. VELA BECERRIL, Diego.– Natural de Becerril de Campos, Doctor en Cánones, Deán de Lugo de 1595 a 1609, canónigo de Palencia, Vicario General del Cardenal Infante en Madrid, Tesorero de Toledo, fue nombrado Obispo de Lugo el 29/7/1624. En su tiempo, 1625, se construía la sillería del Coro en el que se reproduce la efigie de San Capitón como lo estaba en el construido en 1320. Dejó Lugo en 28/11/1632 para hacerse cargo del Obispado de Tuy. TEXTO389 b).– Otros clérigos lucenses dignos de mención ALLER ULLOA, Ramón M.ª– Nacido en Donramiro el 24/8/1878. Alumno distinguido del Seminario Diocesano. Sacerdote ejemplar. Astrónomo destacado y Catedrático de la Universidad Compostelana. Falleció en Lalín el 30/3/1966. CAÑIZARES DEL REY, BUENAVENTURA.– Nacido en Santa Cruz de Escalante (Santander) el 27/11/1872.– Presbítero el 21/12/1895. Alumno destacado de nuestro Seminario de 1884 a 1896. Profesor del mismo en 1897. Obtuvo la Licenciatura en Teología en Santiago en 1898. Alcanzó una de las máximas calificaciones en el Concuro a curatos de 1904, y fue nombrado Párroco de Lalín en 1905. El 1 de agosto de 1914 tomó posesión de una canongía en la catedral, para la que había sido nombrado, previa oposición, por Alfonso XIII en 6 de julio precedente. El 1 de mayo de 1920 se posesionó de una canongía en la catedral compostelana. Investigador medievalista, legó al cabildo lucense una preciosa colección diplomática, transcripción muy cuidada de unos 593 documentos (casi todos relativos a la catedral y cabildo de Lugo) en 1.314 cuartillas. Su biblioteca pasó a la del Seminario diocesano. Falleció en Compostela el 26/4/1940 y sus restos están enterrados en el claustro de su catedral. Algunos trabajos suyos han sido publicados en los primeros números del Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos de Lugo. CASTIÑEIRA PARDO, José.– Nació en Aspai el 23/2/1928. Alumno aventajado del Seminario diocesano (del que fue Rector de 1971 a 1981), recibió el Presbiterado el 17/5/1953. Obtuvo en Roma la Licenciatura en Teología, en Canto Gregoriano y en Composición Sacra. Reintegrado a la Diócesis obtuvo, previa oposición, la canongía con cargo de Prefecto de Música, de la que se posesionó el 16/3/1960. Autor de cerca de un centenar de obras de carácter religioso a él se debe la labor de organización inicial de la música sagrada en la Diócesis conforme a la normativa emanada del Concilio Vaticano II para la incorporación de la lengua vernácula en la Liturgia. En 1981 reorganizó y revitalizó el llamado Orfeón Lucense que había sido fundado en el siglo XIX por el recordado y distinguido músico local Juan Montes Capón. Primer maestro y director de la Escuela de 390 TEXTO Canto fundada por la Diputación Provincial de Lugo, que lleva su nombre desde su fallecimiento ocurrido el 31/10/1989. CASTRO (de) BRIANDA, Juan Francisco.– Nació en Lugo el 25/2/1721 y falleció en esta misma ciudad el 24/12/1790. Párroco (1749), Canónigo (1767) y Arcediano de Dozón en nuestra Catedral. Provisor y Vicario General de este Obispado con el Obispo Armañá. Literato, teólogo, filósofo y jurisconsulto. Promovedor de la prosperidad pública, padre de los pobres reza la lápida que le dedicó el Ayuntamiento en 1881 al dar su nombre a la antigua calle de Batitales. Construyó hornos de alfarería en el barrio del Pájaro y camino de Paraday. Renunció a la Mitra de León que Carlos III le ofreció. Publicó Discursos críticos sobre las leyes y sus intérpretes (dos tomos), Dios y la naturaleza (10 tomos). FERNÁNDEZ NÚÑEZ, José.– Nació en la villa de Outeiro de Rei, en cuyo templo parroquial de San Juan fue bautizado el mismo día de su nacimiento, 16/7/1896. Cursados los estudios de bachillerato en el Instituto de Lugo, realizó los de Teología en el Seminario diocesano entre 1916 y 1920, ordenándose Presbítero el 18 de diciembre de dicho año. En 1931 obtuvo en Roma el doctorado en Teología, y en 1933 la licenciatura en Filosofía y Letras en la Universidad de Madrid. Su actividad sacerdotal se desarrolla inicialmente como profesor en la preceptoría de Monterroso, agregada al Seminario diocesano, pasando luego tres años como presbítero soldado en Africa y ejerciendo posteriormente como Profesor, Inspector y Capellán del Colegio de Huérfanos de la Armada. En 1937 es nombrado Cura de la parroquia de Palas de Rei, en donde restauró la iglesia y construyó el cementerio. En 1942 se hace cargo de la parroquia de San Froilán de Lugo, que regentó hasta su fallecimiento en enero de 1963. En estos 21 años de su etapa lucense desempeñó varios cargos de confianza que le encomendó el Prelado. Además de su labor pastoral ejercida con total entrega al servicio de la parroquia, hay un hecho que por sí solo es suficiente para inmortalizar su memoria: el esfuerzo y tesón empleados en la construcción de la nueva iglesia de La Milagrosa, parroquial desde 1961, en circunstancias sumamente difíciles de penuria económica y escasez de materiales. TEXTO391 Enterrado en el cementerio de su villa natal, se piensa en depositar sus restos en el aludido templo de La Milagrosa. (Vid. LVCENSIA, nº 16, año 1998, págs. 111-123) FERNANDEZ VARELA, Manuel.– Nació en El Ferrol el 21/9/1772. Abad de Sada en 1803. Prior de Acoba en la Catedral de Lugo en 1808. Deán, de 1815 a 1825. Auditor de la Rota y Comisario General de Cruzada desde 1824. Consejero real, Gran Cruz de Carlos III en 1827. Gran protector de la Catedral y de otras Instituciones lucenses, mecenas de las artes, personaje relevante en la Corte. A su gestión se debe el que no fuera derribado el único ventanal que queda en la muralla lucense, así como la construcción del monumento a Cervantes frente al Congreso de los Diputados en Madrid. En la sala capitular hay un retrato suyo, doble del que para él pintara Vicente López y que donó a la Real Academia de San Fernando. Falleció el 28/9/1834. GARCIA ABAD, Ramón María.– Nació en San Julián de Mos (Mondoñedo) el 7/9/1836. Estudió en nuestro Seminario. Doctoral de esta Catedral en 1865. Falleció en Lugo el 7/2/1887. Infatigable misionero popular en varias comarcas de la región gallega en algunas de las cuales perduró muchísimos años la memoria de su actividad. Escritor de varios libros y folletos de carácter ascético. Traductor de varias obras de Frasinetti. Sabio, celosísimo y ejemplar sacerdote reza la inscripción colocada en el panteón erigido por suscripción popular en el cementerio lucense. En 1943 se incoó el proceso diocesano de beatificación. GARCIA CONDE, Antonio.– Nació el 12/11/1889 en Breija en donde falleció el 20/8/1966, y en cuyo cementerio ha sido sepultado. Hizo los estudios en Samos, Lugo y en la Gregoriana de Roma en donde se doctoró en Teología y obtuvo la Medalla de Oro del Pontífice. Canónigo de Lugo, previa oposición, en 1920. Profesor del Seminario. Le confiaron el archivo catedralicio que estudió cuidadosamente y llegó a ser destacado paleógrafo y sagaz investigador. Con sus escritos, publicados en el Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos de Lugo, ha dado a conocer un gran cúmulo de datos relativos a la historia diocesana, principalmente de la Edad Media. Dejó inédito e incompleto un Episcopologio que hemos completado y publicado en 1991. Nombrado Académico de Número de la Real Gallega, falleció sin haber tomado posesión. El discurso de entrada, que ya tenía pre- 392 TEXTO parado y versa sobre la Románica Catedral de Lugo se publicó en el aludido Boletín. GONZALEZ LOPEZ, Avelino.– Fue Párroco de San Pedro de esta ciudad de Lugo. Nació en San Cristóbal de Martín en 1871. Falleció en Lugo en 1924. Celosísimo Párroco, apóstol de la buena prensa (puede decirse que prácticamente fue el fundador del diario católico La Voz de la Verdad), desprendido y generoso con los necesitados, incluso a veces a costa de su propio sustento. LEDO GONZÁLEZ, Benigno.– Conocido por el alias de Cura das abellas. Nació en Santa Eulalia de Adá el 20/7/1867. Hizo los estudios eclesiásticos en los seminarios de Orense y Lugo. Ordenado sacerdote el 17/12/1892. Falleció el 18/12/1950. Nombrado Párroco de San Vicente de Argozón en 1893, pequeña parroquia inmediata a la de su lugar natal, comarca rural en donde las condiciones de subsistencia de los aldeanos eran precarias, concibió la idea de aprovechar con mayor rendimiento y técnicas modernas de especialización los recursos naturales, por considerar que también formaba parte de su labor pastoral el contribuir a la elevación del nivel de vida de sus feligreses. Enfocó su actividad hacia la apicultura, en lo que llegó a ser un verdadero maestro, pues no sólo aprovechó las ventajas de las colmenas movilistas francesas tipo Layens sino que llegó a inventar otros dos tipos para mejor aprovechamiento. Tal fue su dominio del tema que la Diputación Provincial de Lugo, en enero de 1927 creó la cátedra de apicultura “Benigno Ledo” para que impartiese su enseñanza en los centros de la ciudad: Seminario, Escuela Normal, Instituto General y Escuela de Trabajo. Para ello se consiguió de la Sede Apostólica la dispensa de la residencia canónica en su parroquia. Plasmó sus experiencias y saber en el libro Curso Práctico de Apicultura, que ya ha llegado a imprimirse cuatro veces. El Municipio de Chantada, su localidad natal, lo declaró Hijo Predilecto. Fue nombrado Académico de Número de la Real de Escritores Gallegos Laureados, Caballero Gran Cruz de Beneficencia de Primera clase, y el Ministerio de Agricultura le concedió a título póstumo la Abeja de Oro. TEXTO393 PALLARES GAYOSO, Juan.– Lectoral (o Magistral de Lectura, como entonces se llamaban) de la Catedral de Lugo desde 1638 al 7/11/1668 en que falleció. Primer historiador de la Iglesia lucense en los tiempos modernos. Su obra Argos Divina, Santa María de los Ojos Grandes de Lugo fue editada en Santiago en 1700 y contiene datos relativos al espacio transcurrido desde la muerte del autor hasta la fecha de la edición, que evidentemente son de otra mano. Es muy digno de fe en todo lo que pudo comprobar personalmente a base de la documentación entonces existente en el archivo catedralicio. Es poco fidedigno cuando acude a los cronicones por la propia naturaleza de éstos. Don Antonio García Conde (Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos de Lugo, tomo VIII, pág. 16) calificó esta obra de hermosísima y peligrosa. Hoy diríamos que Pallares, aunque equivocado, fue un nacionalista a ultranza. Había nacido en Lugo en 1614. VALES FAÍLDE, Francisco Javier Manuel Andrés.– Nació en El Salvador de Camba el 7/12/1872. En marzo de 1896 el Obispo Murúa le daba el consentimiento requerido canónicamente, ratione originis, para que pudiera recibir todas las órdenes desde la tonsura hasta el presbiterado en Tuy, donde se hallaba avecindado y de cuya catedral era Deán su tío abuelo Benito Faílde Rivadeneira, también oriundo de nuestra Diócesis. Había obtenido el Doctorado en Derecho en la Universidad compostelana. Hombre de vasta cultura, escritor fecundo, sacerdote preocupado por los problemas sociales de su tiempo, desempeñó cargos de mucho relieve en Madrid, de cuya Diócesis fue Provisor y Vicario General, Párroco de Palacio (cargo al servicio de la Realeza), Confesor de la familia real, Maestro del Príncipe de Asturias y de los Infantes, miembro de las Academias de Ciencias Morales y Políticas y de Jurisprudencia y Legislación, del Patronato Real para la represión de la trata de blancas, de la Asociación para la Protección de las Jóvenes, Rector de la Academia Universitaria Católica y Auditor de Número del Supremo Tribunal de la Rota. Dícese que su acendrada modestia le llevó a rechazar en varias ocasiones la dignidad episcopal para la que había sido propuesto. No parece aceptable la versión de que su fallecimiento, ocurrido el 30/3/1923 fuera debido a que se haya privado de la vida voluntariamente, sino a una falta de precaución en el momento de afeitarse. Parece que a los 394 TEXTO pocos días iba a ser nombrado Obispo de Sión, lo que llevaba anejo ser Vicario General Castrense y Patriarca de las Indias Occidentales. VARELA LOSADA, Fr. Juan Alfonso.– Nació en la parroquia de Brigos el 11/12/1723. En su juventud inició la carrera de las armas en medio del bullicio de la Corte que abandonó para fundar la Orden de Penitencia de Jesús Nazareno con otros ocho compañeros el 8 de mayo de 1752, erigida canónicamente por Pío VI como Orden Mendicante el 21 de mayo de 1784. El día en que se cumplió el segundo centenario de su nacimiento se inauguró en Chantada una nueva casa de esta Orden, pero ésta fue suprimida a los pocos años por Pío XI (Breve de 20/11/1935.– A.A.S., 1935, pág. 482). VAZQUEZ SACO, Francisco.– Nació en la parroquia de El Salvador de Sarria el 24/10/1897. Hizo todos los estudios eclesiásticos en la Universidad de Comillas en donde obtuvo grados académicos en Filosofía, Teología y Derecho Canónico. Rector y Profesor del Seminario de Lugo durante más de un cuarto de siglo. Aparte del desempeño de esos cometidos estrictamente sacerdotales y como canónigo lectoral de la Basílica, dedicó gran parte de su actividad a la catalogación y estudio del Arte Románico en las iglesias de la provincia y diócesis de Lugo, que fue publicando en el Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos. Publicó, además, varios opúsculos sobre la Catedral, la Virgen de los Ojos Grandes, el Beato Díaz Sanjurjo, inscripciones romanas en la provincia de Lugo, y los escudos de Sarria. Miembro correspondiente de la Academia de la Historia y de Número de la Gallega. Falleció en Lugo el 27/12/1962. Enterrado en el cementerio capitular. TEXTO395 TRES INTELECTUALES RECIENTES DEL CLERO LUCENSE LÓPEZ VALCÁRCEL, Amador.– Nació en La Habana, Cuba, el 3 de enero de 1927, vino a España a la edad de cuatro años e hizo sus estudios eclesiásticos en el Seminario de Lugo y en la Univerdidad Pontificia de Comillas (Santander), por la que era Licenciado en Teología, y ordenado sacerdote el 23 de julio de 1950 en Lugo. Fue profesor del Seminario y del Instituo Teológico Lucense y ocupó diversos cargos en la Curia Diocesana, hasta culminar como Secretario General. Archivero y canónigo de la Catedral, es autor de una larga lista de publicaciones en distintos medios y formatos, como autor de las documentadas e interesantes Guías diocesanas, desde 1953 y del voluminoso “Episcopologio Lucense” (de 1991). Falleció en Lugo el 29 de mayo de 2009. DELGADO GÓMEZ, Jaime.– Nació en Castelo (Taboada, Lugo) el 20 de mayo de 1933, e hizo sus estudios en el Seminario de Lugo y la licenciatura en el Pont. Inst. di Arecheología Cristiana de Roma, en la que se licenció en Arqueología Cristiana. Fue formador y profesor del Seminario y del Instituto Teológico Lucense, siendo ordenado sacerdote el 22 de marzo de 1958 en Lugo. Muchos años Delegado diocesano del Patronato de Cultura de la Xunta de Galicia, es autor de una cantidad importante de escritos, especialmente de temas arquelógicos, culminando con su obra en seis volúmenes sobre “El románico en Lugo y su provincia de Lugo” (parte de la obra general “El románico en Galicia”). Falleció en Lugo el 13 de septiembre de 2012. ARES VÁZQUEZ, Nicandro.– Nació en Santa Eulalia de Bóveda (Lugo) el 7 de junio de 1926, e hizo sus estudios en el Seminario de Lugo y en la Universidad de Comillas (Santander), en la que obtuvo la licenciatura en Filosofía, ordenándose de sacerdote el 2 de diciembre de 1951 en Lugo. Fue profesor del Seminario, profesor y director espiritual del Instituto Masculino de Lugo (actual “Lucus Augusti”), director del Museo Diocesano y Vocal de la Comisión de Arte. En 2006 fue nombrado académico correspondiente de la Real Academia Galega da Lingua. En diversos medios y lugares, a lo largo de más de medio siglo, publicó un número muy importante de artículos fundamentalmente de temas filológicos, gran parte de los cuales acaban de ser editados por la Real Academia Galega da Lingua en dos volúmenes (1415 páginas) bajo el título de “Estudos de Toponimia Galega”. Foto: X. Ponte (El Progreso) Cincuenta anos do Novo Portomarín Presidencia do acto: José L. Castroverde, Mario Outeiro, Ángel Fernández, Juan Serrano (alcalde), J. Ramos Ledo e Xesús Mato Ó cumplirse medio século –este ano 2013– do traslado da antiga vila de Portomarín ó actual emplazamento, abondaron as celebracións e festexos. Neste orde cabe resaltar o dous de xullo con sendos actos: a.– Por unha parte, coa presencia de autoridades locales, provinciales e autonómicas, tivo lugar a presentación do libro Portomarín: anacos da súa historia, do profesor e investigador Angel Fernández López. Un estudio moi completo e documentado da historia de Portomarín desde os primeiros tempos ós contemporáneos: xurisdiccións, cotos e señoríos, parroquias, pontes e feiras, a Encomenda, etc. Documentado con mapas, listados e fotografías, e unha extensa bibliografía. Un texto que, en si mesmo, queda xa como parte da historia do concello. b.– A outra expresión histórico-cultural foi unha magnífica exposición de fotografías. Baixo o título de Camiños de auga e soños, A confederación Hidrogáfica do Miño-Sil e o Concello de Portomarín montaron un conxunto de excelentes fotografías do enconro de Belesar e do proceso de traslado de monumentos do vello Portomarín e obras do novo. Os mesmos representantes de ámbalas dúas institucións organizadoras manifestaron que o seu obxectivo ó presentar a mostra era precisamente rendir homenaxe ós sacrificios dos veciños no traslado. LIBROS ARES VÁZQUEZ, Nicandro: Estudos de Toponimia galega (tomos I e II), Ed. Real Academia Galega da Lingua, A Coruña, 2013, 1.416 paxs. No Salón de Sesións da Real Academia Galega da Lingua, A Coruña, tivo lugar, o pasado día 18 de setembro, a presentación dos dous tomos do libro Estudos de Toponima galega do que é autor o académico correspondente Nicandro Ares Vázquez. Interviron no acto o presidente Xesús Alonso Montero e os académicos Ramón Lorenzo Vázquez e Antón Santarina Fernández, que foi o editor da obra para a que elaborou, entre outros traballos, uns completísmos índices que facilitan a consulta. O académico Santamarina é, asimesmo, autor do Limiar que abre estes dous grandes volumes, no que precisa os datos máis importantes –sobre a obra e o autor– para a mellor comprensión e utilización desta magna realización. Transcribímolo a continuación. Limiar A proposta do académico Xesús Ferro Ruibal e de quen subscribe estas liñas, a Real Academia Galega acordou pór a disposición dos lectores a obra de onomástica, principalmente toponímica, de Nicandro Ares Vázquez. D. Nicandro é oriúndo de Santa Eulalia de Bóveda (1926); ordenouse sacerdote en 1951 e desde 1955 ata a súa xubilación foi profesor do Seminario de Lugo. A súa carreira como investigador comezou inspirada polo seu mestre Francisco Váz- O presidente Alonso Montero e os académicos Ramón Lorenzo e Antón Santamarina 398 LIBROS quez Saco; de feito os seus primeiros traballos (como os do mestre) versan sobre asuntos de epigrafía e arqueoloxía galegas. Gradualmente, pero sen tardar e sen abandonar nunca os temas históricos, o seu interese foi derivando cada vez máis para á onomástica, principalmente a toponimia, que acabou converténdose no motivo principal das súas investigacións. Pero o verme da onomástica estaba xa nos seus primeiros traballos: o primeiro, de 1964, fala da inscrición dunha ara que contén un teónimo acompañado polo xentilicio parameco que remite a un topónimo actual ben coñecido. En calquera dos 178 traballos que contén esta colección, mesmo naqueles en que a palabra “toponimia” está ausente no título, hai sempre referencias á localización da forma histórica dun topónimo, a súa correspondencia coa forma actual ou á súa orixe céltica, latina ou xermánica. A razón de que a Academia decidise xuntar nun volume a obra toponímica dispersa de D. Nicandro é dobre. Unha delas é que foi editada en publicacións periódicas moi variadas e de acceso, ás veces, difícil; contabilizamos ata 15. A bibliografía lingüística galega máis completa (a BILEGA, dispoñible en liña desde o Centro Ramón Piñeiro), á consulta “nicandro”, devolve só 94 ítems. Os textos que ofrecemos aquí comprenden, como queda dito, 178 traballos; iso quere dicir que hai 84 entradas que non controla BILEGA; é verdade que destas 84, 80 son colaboracións no diario El Progreso de Lugo; pero aínda así, quedan 4 que non foron publicadas en diarios e nin sequera o gran bibliógrafo F. García Gondar foi capaz de localizar. A segunda razón é que, aínda que se poida dispor de todos os traballos, a consulta dun dato resulta moi laboriosa. Algúns traballos (en especial os referidos á toponimia de concellos) teñen índices, pero suplen só de maneira moi deficiente a falta dun índice xeral que permita localizar rapidamente a información. O noso cometido consistiu, daquela, en reunir todos os traballos. Xuntamos persoalmente os que puidemos e para os que nos eran inaccesibles contamos coa axuda directa do propio autor, que conservaba en recortes orixinais ou en fotocopia, os textos que publicara. Pasáronse a formato electrónico ou ben mediante o picado tradicional (especialmente os textos que proceden de xornais ou os que figuraban en publicacións antigas anteriores a técnica do offset: BCML, Grial etc) ou ben a través de programas de lectura automática (OCR) cando a limpeza da impresión permitía LIBROS399 aplicar este procedemento; unhas poucas veces conseguimos, a través de Argimiro López Rivas, secretario de Lucensia, os textos xa en formato electrónico. Procedeuse a unha lectura con vistas a depurar erros. Esta lectura depurada enviouse ó autor para que fixese pola súa conta as correccións que considerase oportunas, que, en xeral, se referiron só a aspectos formais e non de fondo porque a intención da obra é que os textos aparezan tal como foron publicados. De feito o propio autor rectifícase moitas veces a si mesmo en traballos posteriores; iso quere dicir que figuran aquí, como no orixinal, a idea desbotada (nun texto antigo) e a rectificación (nun texto máis recente). Por iso a organización dos textos segue a secuencia cronolóxica en que foron publicados. Na nosa lectura do texto de D. Nicandro marcamos as voces toponímicas (ou da onomástica persoal) con vistas a xerar un índice onomástico final. Nos 178 arquivos hai unha ou múltiples voces que foron marcadas. O resultado é un listado que contén 5.716 entradas, algunhas delas (como Castro, Eirexe, Lama, Outeiro, Pena, San Martiño, Souto, Veiga, Vilar) con múltiples remisións. Estivemos dubidosos á hora de preparar índices sobre a necesidade de facer varios: un de formas históricas, outro de formas reconstruídas e outro de formas modernas. Ó final decidimos facer unicamente o de formas modernas (entendendo moderno de maneira bastante xenerosa, incluído o Catastro de Ensenada e mesmo textos máis antigos). Cremos que o índice máis útil é o que fabricamos; ó lector especialista, que sería o que podía demandar un índice de formas antigas e reconstruídas, supónselle formación suficiente para buscalas pola forma moderna. Esperamos que o lector nos agradeza tanto o traballo de colección como o de edición. Pero máis esperamos aínda que lle agradeza a D. Nicandro ternos ofrecido ós galegos un agasallo coma este. Porque hai na historiografía da toponomástica galega unha bibliografía xa moi copiosa, pero toponimistas seguros como o Presentación do libro, pola Real Academia, no Seminario de Lugo. Académicos: Ferro Ruibal, Nicandro Ares, Alonso Montero (Presidente) e Antón Santamarina 400 LIBROS autor destas contribucións hai poucos. A etimoloxía (e a onomástica é unha rama dela) xa non é como se mofaba Voltaire “une science où les voyelles ne font rien et les consonnes fort peu de chose”; agora coa gramática histórica sabemos o papel que fan as vocais e as consoantes, e diso D. Nicandro sabe o que hai que saber pois sabe que os cambios non son caprichosos e sabe as leis que os gobernan. Na bibliografía que engadimos (e nela só constan as obras que se citan en sigla, pero non as que se citan in extenso no texto ou a pé de páxina) pode ver o lector a nómina de autoridades da romanística que lle son familiares. Pero ademais o noso autor ten outra virtude que teñen que ter os bos toponimistas: a que o impulsa a rastrexar na documentación antiga a cadea de formas intermediarias entre a orixinaria e a moderna; D. Nicandro leu e baleirou infinidade de documentos á busca destas formas intermedias. Co seu saber de bo latinista e con grande agudeza reconstruíu moitas destas cadeas con resultados sorprendentes. Remito tamén ó lector á bibliografía final para que bote unha ollada á cantidade de fontes que baleirou. É sorprendente como un individuo solitario en Lugo, lonxe dun centro no que se practique a disciplina que trata da orixe dos nomes e mesmo lonxe dun centro onde se practiquen disciplinas filolóxicas (ou sexa, sen mestres), chegue a ser unha autoridade de semellante competencia. Sorprende certamente que nunha biblioteca particular (ou se cadra na do Seminario, pero tivo que haber alguén que os pedise) figuren libros como os de Holder (AS), Hübner (CIL), Solin (GPN), Pokorny (IEW), Kajanto (TLC), Schulze (LE) etc. e mesmo revistas como a ZRPh. Só se entende este labor solitario cando detrás hai unha persoa dunha grande vocación e dun espírito moi superior ó dun simple afeccionado. O exemplo de Nicandro Ares lémbranos o dalgún outro sacerdote que chegou tamén case en soidade a ser un gran sabio; vénme á memoria o caso de R. Aller. A diferenza entre os dous é que o sabio de Lalín escribía sobre temas “universais”, pois falaba das estrelas, e súa canle de publicación eran as revistas do gremio (daquela principalmente en alemán), mentres que o noso sabio, por escribir sobre temas “locais”, conformouse tamén cun público local, aínda que calquera dos seus artigos podería caber sen deshonra en calquera Zeitschrift da romanística ou da onomástica. Coa vocación e o saber, mestúrase ademais en N. Ares un grande amor á súa terra xa que todos os artigos que compoñen este libro, como moitos actos da súa vida, nacen da consciencia dun deber de facer país; compromiso que tamén compartía con Aller, pero doutro xeito. O resultado desta vocación e compromiso é o libro que o lector ten entre mans. Non é aínda unha toponimia xeral de Galicia dado que xeograficamente hai certas áreas privilexiadas (a diocese de Lugo); ou que, por estratos toponímicos, tamén os hai mellor representados (o latino e o xermánico); e tamén no que se refire a tipoloxía de topónimos estudados tamén hai unha clase favorecida (as entidades de poboación). Por outra parte, como en calquera obra, seguramente a aparición de novos datos obrigaran a revisar algunhas das hipóteses aquí avanzadas. Pero aínda así este libro terá un posto moi honroso na historiografía da nosa toponimia. E quero rematar afirmando que este libro non é só para eruditos; calquera persoa con curiosidade polas palabras pode encontrar interesante e mesmo agradable LIBROS401 a súa lectura (incluso por certas chispas de humor que esporadicamente insire). Meu padriño, que era mestre e sen grande formación filolóxica, era lector devoto dos artigos que o corentene Nicandro publicaba no Progreso porque detrás de cada palabra que elucidaba vía como a revelación dun segredo. Era a mesma curiosidade que impulsaba a Cunqueiro a ter como libro de lectura o dicionario etimolóxico de Corominas. Na Galicia culta de hoxe seguro que hai moitas persoas curiosas dos topónimos coma meu padriño. Antón Santamarina PRADO GÓMEZ, Antonio: O Instituto provincial de Lugo 1842-1975, Concello y Deputación provincial de Lugo, y Consellería de Educación e Orientación Universitaria, Lugo, 2013, 452 pág. Estudiar la evolución de los centros educativos que llamamos “institutos históricos” –los creados en España hasta la II República– es, sin duda, un elemento imprescindible para entender nuestra evolución educativa, como asimismo un aspecto esencial para mejorar nuestro conocimiento de la historia contemporánea de España. A una escala local, y precedida la publicación por dos exposiciones con sus correspondientes catálogos –Intituto Nacional Masculino de E.M… (1942-60) e Instituto Provincial de Lugo, CLXX aniversario–, eso es precisamente lo que pretende el libro ahora editado. En él se lleva a cabo un acercamiento a la evolución del centro lucense, que comenzó su larga historia en el año 1842 y que se estudia aquí hasta 1975. Tales límites cronológicos convierten a este instituto en el primero de Galicia y en uno de los primeros de España; para el final de su estudio se ha buscado un año significativo, tanto por su contenido político –el fin de la II Dictadura– como educativo –implantación definitiva y completa de la Ley Villar Palasí–. El autor ha utilizado los fondos documentales del instituto como primer fundamento de la investigación, junto con abundantes documentos complementarios de carácter administrativo o económico, además de acercarse a las fuentes clásicas para la historia local y a todo tipo de publicaciones. La obra ofrece, además, una amplia información iconográfica que complementa y embellece la muy cuidada edición, favoreciendo así su lectura. Tampoco faltan, naturalmente, unas amplias referencias bibliográficas, resultando de particular interés las obras que han salido de la pluma de los profesores del centro. Como recuerda el autor en la presentación, el instituto traspasó a menudo sus funciones educativas y asumió otras muchas de carácter social y cultural, que en cada momento se van poniendo de relieve. Sus profesores constituyeron un referente intelectual ineludible, como podrá intuirse aquí con la sola mención de unos cuantos nombres, que van de José Jorge de la Peña, Gumersindo Laverde o Valentín Portabales, a Xesús Alonso Montero o Amable Veiga Arias, pasando por Luciano Fernández y Fernández, Glicerio Albarrán Puente o Ramón Martínez López. Sobre estos y muchos otros de los docentes se nos van ofreciendo a lo largo del libro unas oportunas referencias biográficas. En este sentido, es conveniente destacar el muy amplio índice onomástico que convierte al libro, por ende, en obra de fácil consulta. 402 LIBROS La orientación profesional del autor incide en que el volumen se cierre con un repertorio de documentos de toda índole –transcripción de originales y de elaboración propia–, útil para docentes y también para estudiosos de la educación en España. Podemos decir que, en cierta forma, la obra recoge una parte importante de la historia cultural de la provincia durante siglo y medio, tiempo en el que Lugo pasó de ser un villorrio medieval a convertirse en una verdadera ciudad capital de provincia. El centro educativo protagonista del libro contribuyó en gran medida a darle a esa ciudad y a esa provincia el perfil cultural que necesitaba, y sólo por eso merece la pena celebrar que, con evidente fortuna, se haya abordado su historia. Julio Reboredo Pazos POLLEDO ARIAS, Alberto: Buen camino. De Oviedo a Santiago tras los pasos de Alfonso II, KRK Ediciones, Oviedo, 2012, 221 pág. Es el saludo de los peregrinos –«¡Buen camino!»– lo que Alberto Polledo ha elegido como núcleo del título de su libro; es el deseo que los caminantes transmiten a aquellos con los que se topan en su viaje hacia Santiago de Compostela. Y es LIBROS403 que el autor es, ante todo, un caminante, como lo manifiesta su bibliografía: en ella queda perfectamente clara su vocación de andarín y naturalista. Su afición a los caminos confluye con la que fue su profesión de librero y entre ambas realidades ha salido el articulista y el autor de diferentes guías de la Asturias más natural. Ahora ha publicado una experiencia que, partiendo de Oviedo, ha traspasado el ámbito de sus rutas domésticas, siguiendo el camino que en su día abrió Alfonso el Casto. La obra es, stricto sensu, un libro de bolsillo (11x16 cm) que ningún peregrino del Camino primitivo debería desconocer y aun tener a mano en su viaje a Compostela. Con un castellano bueno, elegante y claro nos lleva en animoso paseo a través de bosques, pueblos y tres ciudades –Oviedo, Lugo y Santiago–. De principio a fin, el autor hace gala de su “saber andar”: no sólo va a la tumba del Apóstol, sino que día a día está haciendo un camino, una labor independiente, pero que se encadena con la jornada anterior y que tendrá continuación en la siguiente. Sin prisas por llegar, repara en cuanto puede ser objeto de interés, y la atención del caminante es amplia, por lo que centra su y nuestra atención desde el calzado que ha de llevarse, hasta las aves con las que se cruza, pasando por los hospedajes en los que ha de guarecerse el romero y hasta en los humanos desatinos con que castigamos a la naturaleza otrora prístina de esa vieja ruta de peregrinación. Con Alberto Polledo descansamos a la sombra de una ermita mientras nos cuenta su historia o su anecdotario y luego hablamos con un vecino que nos ayuda a encontrar en dónde poder disfrutar de una comida que reponga nuestras fuerzas. Eso sí, en cuanto va viendo y nos enseña pone su siempre crítica mirada, de la que nos hace partícipes. Buen Camino es, decía, un libro de bolsillo, pero en realidad no es tanto de como para el bolsillo del peregrino, que se sentirá guiado paso a paso por la senda del rey Casto; y es también un libro que a los sedentarios nos lleva sin esfuerzo por los rústicos andurriales que conducen a la tumba del Hijo del Trueno desde la entrañable Vetusta, nación del autor. KRK Ediciones, tanto en ésta como en las otras obras de su serie Octavo Mayor, ha hecho de la sencillez editorial un sello de calidad y estética por el que, junto al autor, le expresamos nuestra más sincera enhorabuena: hemos hecho un Buen Camino tras los pasos de Alfonso II, de la mano de Alberto Polledo Arias. Julio Reboredo Pazos 404 LIBROS LOIS GARCÍA, Xosé: Remitencias. Colección Lembradoira nº 1. Edición 2013. Ed. Deputación de Lugo. 2013. 218 páxs. Xosé Lois García recolle neste libro 86 fotografías e 86 poemas no seu camiño polo Miño desde Porto a Portomarín pasando por Castro Candaz, Pincelo, A Samugueira, San Paio, Mourelle, Portomeñe, A Viña, Ribó, A Hermida, A Pereira, Padrizán, Reximonde, Santa Marta, Seixón e Figueiroá. Son fotografías de casas, muros, torres e campanarios. Cada fotografía vai acompañada de poesías que evocan a súa infancia como testemuñas dunha realidade xeográfica e humana desaparecida polo asolagamento de vilas, aldeas e lugares das beiras do Miño. Esta obra é unha boa guía poética, para viaxar, Miño arriba, das terras de Chantada ás de Portomarín. M.ª Dolores Arias Carmona REY OLLEROS, Manuel: La música medieval en Lugo, Breviario de Lugo (I-II 338 páx), Ed. Armonía Universal, Ourense, 2013, 334 páxs. O cabido da Catedral de Lugo restaurou, recentemente, co patrocinio do Ministerio de Cultura, un Breviario, en pergameo, que se garda no seu arquivo catedralicio. Nestas poucas liñas, que nos dispoñemos a escribir, sobre unha das grandes xoias que se conservan na catedral gustaríanos empezar por asignalo, a esta peza, un título definitivo. Ao longo do tempo déronselle diversas denominacións algunhas totalmente desatinadas, e outras un tanto imprecisas. Cremos que convén chamalo Breviario Lucense aínda cando se introducisen nel tres misas. Avala esta nosa afirmación o feito de que no Incipit se le a palabra breviarius precedida de liber, o que demostra que foi concibido como un Breviario. O material sobre o que está escrito o Breviario é o pergameo, de bastante baixa calidade. Contén 416 follas, as nove primeiras, sen foliar, serven, a primeira de cuberta interior da encadernación e as oito seguintes conteñen o Calendario litúrxico e as ladaíñas dos santos coas súas oracións respectivas. A continuación empezan os oficios dos santos e demais festividades. O primeiro oficio que encontramos é o dos santos Fabián e Sebastián correspondente ao 20 de xaneiro, o que indica que se perdeu o primeiro caderno do Breviario. A foliación levouse a cabo en dúas ocasións distintas, unha primeira polo cóengo Camino, quen puxo notas nos folios 153, 158 e 376, e a outra por Portabales que engadiu as notas dos folios 116, 177, 330, 410 e 414. Hai máis notas, o que supón que foron varios os autores que engadiron correccións ao texto primitivo. E conveniente dotalo dunha foliación definitiva para maior facilidade de consulta por parte dos estudosos deste. O breviario é de dúas épocas distintas e ten dúas partes ben diferenciadas, evidentemente diversas. A primeira chega ata o folio 319 e a segunda ata o final, ou sexa o folio 418, segundo a foliación actual. Un exame un pouco máis atento lévano a descubrir, nesta segunda parte, outras tres máis; a 1ª abarca os folios 320 ao 330 inclusive, a 2ª vai do 331 ao 385 e a 3ª LIBROS405 ata o final; esta terceira parte parécese moito á primeira e quizais sexa da mesma man. Suxerimos un estudo máis detallado do que vimos dicindo por parte de especialistas en codicoloxía. Nós apuntamos o seguinte: dende o folio 320 o pergameo é máis basto, o tipo de letra diverso e máis rudo; dende o folio 320, tal como queda dito arriba, todas as capitais son vermellas e do mesmo tamaño, das que cualificamos como mínimo, o debuxo das letras capitais é moi rudo, case nulo, en moitas totalmente inexistente, noutras só se ven algún punto vermello e algunha liña recta, a notación musical é máis que a da primeira e a tinta máis pálida así como máis rudas as primeiras figuras das notas. X. Ponte, El Progreso Todo isto nos leva a supoñer que o Breviario remataba coa primeria parte e que a segunda foi engadida máis tarde, porque se repiten varias veces os comúns dos santos e festas que se poden ler na primeira parte, e, en concreto, nos folios 270 ao 310. Ás veces dise quaere in fine Breviarii e non se podería remitir ao lector ao final do Breviario cando aínda faltaban máis de 100 folios para chegar á fin, parte do folio 319 r. e todo o 320 v. quedaron en branco e aproveitáronse para posterio- Presentación: M. Rodríguez, M. Outeiro, M. Veiga y M. Rey Olleros res anotacións, isto indícanos que aí remataba o Breviario. Os folios 212 ao 219, da primerira parte, sen dúbida, que foron escritos máis tarde xa que os caracteres, o pergameo, as notas musicais e as letras capitais se corresponden co estilo da segunda parte. O Breviario unicamente ten os oficios festivos, ou sexa, o propio e o común de Santos, fáltalle o Salterio e o propio de Tempore. Estas dúas partes, é de supoñer que estivesen noutro tomo distinto. O contido do noso Breviario redúcese a leccións e responsorios coa correspondente notación musical, todo isto propio dos Leccionales e Responsoriales, ten tamén en case todos os oficios a oración do santo e os capítulos e nas principais solemnidades as antífonas coa súa corresponden- La música medieval en Lugo, tomos I y II La música medieval en Pontevedra y Tui, tomos I y II LIBROS407 te notación musical. Unha peculiariadade do Breviario é a ausencia dos Himnos, se ben os cita, o que nos leva a pensar que no coro habería un Himnario á parte. Na segunda parte están, non obstante, os Himnos dos Oficios da Concepción, Corpus, San Froilán e Santa Catalina. Mención especial merecen os Oficios de San Antonio, San Blas e Santa Catalina en cuxas antífonas, reponsorios e invitatorios aparece a famosa rima medieval. O Breviario Lucense formula, hoxe por hoxe, aínda moitos problemas que esperan solución, tal é un estudo codicolóxico completo; a epigrafía poderíanos achegar luz sobre materiais empregados, distintas mans que interviñeron na súa confección. Hai que estudar tamén a época ou épocas exactas da súa composición, o lugar –crese que é Lugo, polo que teriamos que admitir a existencia dun scriptorium na cidade e máis concretamente na Catedral ou algún mosteiro–, o santoral –non hai santos franciscanos– e moitas outras cuestións. Grazas á investigación do musicólogo Manuel Rey Olleros, quen defendeu unha tese doutoral sobre o Breviario, anteriormente lera outra sobre o Códice Calixtino, a música quedou perfectamente interpretada. O labor do doutor Rey Olleros, veu a encher unha gran lagoa sobre a notación musical do Breviario e que fora unha verdadeira crux para moitos que antes o intentaran. Vaia dende aquí a nosa felicitación ao amigo Manuel. Manuel Rodríguez Sánchez REY OLLEROS, Manuel: La música medieval en Pontevedra, Pergaminos del Archivo Histórico Provincial, 358 páx., La música medieval en Pontevedra, Pergaminos del Archivo Capitular de Lugo, 190 páx., 2013. XISTRAL. Revista Lucense de Creación Poética. Coordinador: Camilo Gómez Torres; ed. Concellería de Cultura, Concello de Lugo. Número 16, 112 páx. Esta obra foi presentada no Concello o pasado 19 de setembro, nun acto presidido pola tenente-alcalde Dna. Carme Basadre no que os poetas colaboradores presentes declamaron parte dos seus escritos. Temos nas nosas mans una nova entrega, e xa van dezaséis, desta escolma de creacións poéticas lucenses. É moi loable a súa labor de divulgación da nosa poesía, xa que ao carón de figuras sobranceiras como Luz Pozo, Claudio Rodríguez Fer, Olga Novo ou Antón Fortes, sempre hai un amplo espazo adicado aos novos poetas, aqueles que o teñen máis difícil para dar a coñecer a súa obra. Neste sentido, Xistral é unha oportunidade marabillosa para eles e para nós, como lectores. No tocante á súa temática, en liñas xerais diremos que algúns poemas falan da paisaxe, como o titulado “Nadela”, de Miguel Anxo Macía ou “Castelo de Pambre”, de Toño Núñez; outros do amor ou o desamor, como “A vida é arte á túa beira”, de María Xosé Lamas; outros, de persoas que inspiran poemas, como 408 LIBROS “Banho de escuma”, de Eva de la Torre Conde ou “Estrelecendo mágoas” de Ana Arias Saavedra; e moitos deles expresan os sentimentos do poeta, como no caso de “Síntomas de destrución” de Euloxio Fernández. Os estilos das composición poéticas son tan diversos como os propios colaboradores da publicación , por iso resulta una lectura recomendable que, de seguro, nos levará a desfrutar coa nosa poesía contemporánea. Vanesa Ferreiro Códice Calixtino. O liber sancti iacobi en galego, tradución de Xosé López Díaz, nova edición, totalmente revisada, Xunta de galicia 2013. O roubo do Códice Calixtino da Catedral de Santiago tivo, entre outros, o efecto de que se esgotase a primeira edición da súa traducción ó galego. A versión é obra do cadeiádego de latín don Xosé López Díaz, autor asemade dun Dicionario Galego – Latino, o primeiro completo da lingua galega á do Lazio. Traducir é una tarefa ardua e difícil e máis se non hai outras traducións á lingua á que se pasa o texto. Este era o caso do Calixtino, xa que logo, se exceptuamos o último libro, o quinto que se coñece como a guía do camiño, é a primeira vez que podemos ler en galego o Códice enteiro. Estamos diante da segunda edición dun libro emblemático para a cultura galega. O primeiro que topamos moi interesante é o epígrafe que se pon a tódalas reedicións de libros, “nova edición, totalmente revisada”, na maior parte dos casos quédase niso, nun simple lugar común, xa que logo sae á luz pública sen apenas variacións algunhas. Non é o caso desta edición, nalgúns lugares revisouse a tradución poñendo a palabra ou frase máis axeitada, sempre dentro dunha lingua sinxela, fluida e perfectamente intelixible, imprimíndolle deste xeito unha gran beleza ó galego empregado polo traductor. Tamén variou a caixa do texto, os caracteres son un pouco máis grandes e de máis fácil lectura, as marxes verticais, igual ca na primeira edición, resultan algo escasos. Unha mellora moi notábel é o número de notas a pé de páxina, moito máis abundantes e esclarecedoras cás da primeira edición, para ilustrar este aserto abonda con dicir, que no primeiro capítudo do libro primeiro, hai nove notas aclaratorias, mentres que na segunda edición podemos ler até quince, isto, e algunha outra cousa, fixo que das 579 páxinas da primeira edición se pasara a 699 na segunda. Algo moi loable, e que xeralmente non é habitual atopar na meirande parte das publicacións actuais, son os índices, por outra banda imprescindíbeis en obras como a presente. Ós índices toponímico e antroponímico engádeselle un índice de citas bíblicas, índice dun valor incalculable xa que nos serve para emprender un traballo interesantísimo, cal sería o estudo da versión bíblica da que se serveu o autor para as citas do libro sagrado. Son 58 os libros citados de ambos os dous Testamentos, este índice ocupa un total de quince páxinas. O traballo de López Díaz marcará, sen dúbida, un antes e un despois no estudo do Calixtino. Únicamente cabe un reproche, non ó traductor, senón ós editores, LIBROS409 neste caso á Xunta de Galicia, cal é o non poñer ó fronte o texto latino para, deste xeito, poder apreciar, no seu xusto valor, o traballo do traductor, que ás veces queda en segundo plano. Só nos resta felicitar ó compañeiro e amigo don Xosé López Díaz polo seu traballo realmente exemplar. Manuel Rodríguez Sánchez DURÁN MARIÑO, José Luis, ESPAÑA S.L. La colmena insostenible, Ed. Blades Comunicación. Lugo 2013. Cuando Tácito (c55 – 120) se dispone a escribir, en su obra Los Anales, la historia de Roma desde la muerte de Augusto a la de Nerón nos advierte, al principio de la misma, que lo va a hacer sine ira et studio, esto es, sin odio ni favoritismo. Lo mismo sucede en la obra del Dr. Durán, en la que se analiza, de una forma totalmente imparcial y desinteresada, la triste situación política por la que atraviesa España en nuestro tiempo, debido a la ineficacia e inoperancia de unos políticos con escasa formación, menor vocación y totalmente corruptos. La obra, escrita en un lenguaje ágil y preciso, echa mano de la metáfora, de larga tradición en la literatura española, de la colmena, formada por zánganos, obreras, y reina, aprovechando el símil para pasar revista al control que los políticos ejercen sobre el poder económico y el de la comunicación y la impunidad de la que gozan, llegando, incluso, al saqueo nacional. Este sería el oficio de los zánganos. A las obreras asimila, nuestros autor, el desequilibrio social, la burguesía cobarde y el fraude sindical, entre otros. Aprovecha el trabajo de la reina, en la colmena, para hacer una atinada reflexión sobre la Corona y su función en la España actual. En el capítulo cuarto se refiere a las enfermedades de la colmena y critica la cultura de tramposos, la vanidad, demagogia, nacionalismos excluyentes, justicia, envejecimiento demográfico, indigencia ética y algún otro problema. El último capítulo se centra en aportar posibles soluciones a los acuciantes problemas de nuestra sociedad. Todos estos temas, y, otros que hemos pasado por alto, son analizados de una forma totalmente equilibrada, sin inclinarse a un bando ni a otro, cosa nada fácil en los libros actuales que tratan del tema que se convierten en apologías de un partido, y, a la vez, en diatriba del otro. Por esta razón recomendamos la lectura del libro del Dr. Durán a quien quiera tener una visión equilibrada de los problemas que acucian a nuestra sociedad. Un libro muy apropiado, en estos tiempos, para una reflexión sobre la sociedad actual viendo el papel que nos toca en ella. Manuel Rodríguez Sánchez Páxina seleccionada de os NENOS e o NADAL. XIX CERTAME DE POESÍA SOBRE “O NADAL” convocado pola Biblioteca Pública Provincial de Lugo. ÍNDICE DE TEMAS Teoloxía David Varela Vázquez: Fe, ciencia y teología 46 9-24; Manuel Varela Penela: A fe e o Concilio Vaticano II en Lugo 46 145-154; Mario Vázquez Carballo: La Trinidad en el arte, 47 247-262; Gonzalo Fraga Vázquez: Movimientos eucarísticos en la Diócesis de Lugo, 47 279-288. Ciencia Mª Isabel Fernández García: A química en Lugo 46 25-40; Antonio Rigueiro Rodríguez: Enxeñería e enxeñerías en Lugo, 47 217-234; José Antonio Carril González-Barros: O porco Celta en Galicia, 47 235-246. Deporte Manuel Cordido Castro: Historia del fútbol lucense 46 41-60. Toponimia Nicandro Ares Vázquez: Toponimia do concello do Incio 46 61-90; Toponimia do concello de Triacastela 47 297-306; Fontes en Santa Eulalia de Bóveda 47 345-354. Arqueoloxía Nicandro Ares Vázquez: Ara lucense adicada a “Verore” 46 163-68; José Manuel Abel Expósito: Heráldica de los obispos de Lugo, 47 307-322. Historia Adolfo de Abel Vilela: A ponte romana de Lugo e a Mitra episcopal 46 91102; Miguel Leiva Torreiro: A últi- ma restauración da ponte vella de Lugo 46 103-114; Adolfo de Abel Vilela: A presenza da Tarasca na procesión do Corpus de Lugo, 47 289296. Arte Celia Castro Fernández: Pintores contemporáneos en Lugo (III) 46 131144; Teresa Fernández Fernández, Restauración de libros de la Biblioteca del Seminario, 47 289-296. Poesía Manuel Rodríguez Sánchez: Obra poética de Avelino Gómez Ledo 46 115130; O xénero poético xaponés “Haikus” en Lugo 473 69-380. Biografía Mª Luisa Doval García: Un gran lucense, Nicomedes Pastor Díaz 46 161178; Gonzalo Fraga Vázquez: El Rector D. Francisco Vázquez Saco 46 181186; Óscar González Murado: Juan Francisco de Castro (Doctor Castro) de Lugo, 47 263-278. Efemérides Gonzalo Fraga Vázquez: Así se recibió el Concilio Vaticano II en Lugo 46 145154; A NOSA VOZ: II Encuentro Eucarístico lucense 46 179-180. Información Miguel Leiva Torreiro: Fundación TIC: Información e Comunicación, 47 335344; Museo Interactivo de la Historia de Lugo (MIHL), 47 355-367. ÍNDICE POR AUTORES ABEL EXPÓSITO, José Manuel CORDIDO CASTRO, Manuel Heráldica de los obispos de Lugo 47 307-322. Historia del fútbol lucense 46 41-60. ARES VÁZQUEZ, Nicandro Toponimia do concello do Incio 46 6190; Ara lucense adicada a “Verore” 46 163-168; Toponimia do concello de Triacastela 47 297-306; Fontes de Santa Eulalia de Bóveda 47 345-354. DOVAL GARCÍA, Mª Luisa Un gran lucense, Nicomedes Pastor Díaz 46 169-178. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, Mª Isabel A química en Lugo 46 25-40. ARIAS CARMONA, Mª Dolores LOIS GARCÍA, Xosé, Remitencias (RECENSIÓN) 47 404. BALSEIRO GARCÍA, Aurelia Instantes na memoria (catálogo), fotografías de Salvador Castro Freire 18691952 (RECENSIÓN) 46 203-204. CAMPO, Marica PETRARCA, Francesco: Cancioneiro seguido das Rimas Dispersas, Trad. de Darío X. Cabana (RECENSIÓN) 46 197-198. CARRIL GONZÁLEZ-BARROS, José Antonio O porco Celta en Galicia 47 235-246. CASTRO FERNÁNDEZ, Celia Pintores contemporáneos de Lugo, 46 131-144. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, Teresa Restauración de libros en la Biblioteca del Seminario 47 323-334. FERNÁNDEZ GARCÍA, Mª Isabel A química en Lugo 46 25-40. FERREIRO BLANCO, Vanesa RIGUEIRO RODRIGUEZ, A. y OTROS: Vocabulario forestal galegoespañol-inglés (RECENSIÓN) 46 204; XISTRAL. Revista Lucense de Creación Poética 47 407-408. FRAGA VÁZQUEZ, Gonzalo Así se recibió el Concilio Vaticano II en Lugo 46 145-154; El rector D. Francisco Vázquez Saco 46 181-186; Movimientos eucarísticos en la Diócesis de Lugo, 47 279-288. ÍNDICES413 GONZÁLEZ MURADO, Óscar Juan Francisco de Castro (Doctor Castro) de Lugo 47 263-278; Guía de la Diócesis de Lugo, 47 381-394. LEIVA TORREIRO, Miguel A última restauración da ponte vella de Lugo 46 103-114; Fundación TIC: Tecnoloxías da Información e Comunicación 47 335-344; Museo Interactivo de la Historia de Lugo (MIHL) 47 355-368. PUENTE LOSADA, Ana VV. AA. De Sol a Sol. Un século de traballo en Xove (RECENSIÓN) 46 199-200. ponés Haikus en Lugo 47 369-380; REY OLLEROS, Manuel, La música medieval en Lugo, Breviario de Lugo (RECENSIÓN) 47 404-407; Códice Calixtino, trad. Xosé López Díaz (RECENSIÓN) 47 408-409; DURÁN MARIÑO, J. Luis, ESPAÑA, S.L., La colmena insostenible (RECENSIÓN) 47 409. SANTAMARINA, Antón ARES VÁZQUEZ, Nicandro: Estudos de toponimia galega (RECENSIÓN) 47 397-401 SOTO GUTIÉRREZ, Juan As estrelas fugaces: albores da prensa luguesa (texto) 46 198-199. REBOREDO PAZOS, Julio VARELA PENELA, Manuel PRADO GÓMEZ, Antonio: O Instituto Provincial de Lugo 1842-1975 (RECENSIÓN) 47 401-402; POLLEDO ARIAS, Alberto: Buen Camino (RECENSIÓN) 47 402-403. A fe e o Vaticano II nas Xornadas de Teoloxía de Lugo 46 155-162 VARELA VÁZQUEZ, David RIGUEIRO RODRÍGUEZ, Antonio Fe, ciencia y teología; implicaciones teológicas de la física moderna 46 9-24. Enxeñería e enxeñerías en Lugo 47 217-234. VÁZQUEZ CARBALLO, Mario RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel Obra poética de Avelino Gómez Ledo 46 115-130; O xénero poético xa- Dúas novas teses de doutoramento na Diocese (de Jesús Santiago Vázquez e David Varela Vázquez) (RECENSIÓN) 46 200-203; La Trinidad en el arte 47 247-262. COLABORARON JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO Topógrafo ADOLFO DE ABEL VILELA Dr. en Historia del Arte NICANDRO ARES VÁZQUEZ Lic. en Filosofía GONZALO FRAGA VÁZQUEZ Lic. en Teoloxía e Hª Eclesiástica JOSÉ ANTONIO CARRIL GLEZ-BARROS Veterinario OSCAR GONZÁLEZ MURADO Lic. en Hª Eclesiástica MIGUEL LEIVA TORREIRO Lic. en C. Físicas MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ Dr. en Filoloxía Clásica ANTONIO RIGUEIRA RODRÍGUEZ Dr. Enxeñeiro Forestal MARIO VÁZQUEZ CARBALLO Dr. en Teoloxía LIBROS Julio Reboredo Pazos, Antón Santamarina ....., Mª Dolores Carmona Álvarez, Manuel Rodríguez Sánchez Edición patrocinada por; XUNTfl DE GALICIA DEPUTACIÓN DE LUGO VICEPRESIDENCIA PRIMEIRA © Cultura EXCMO. CONCELLO DE LUGO novacaixagalícia