Proiektua jeitsi

Transcripción

Proiektua jeitsi

URUGUAYKO EUSKAL
KOLEKTIBITATEARREN
MANIFESTAZIO
KULTURAL BATZUK
JAIALDIAK, MUSIKA ETA
DANTZA
URUGUAYKO EUSKAL KOLEKTIBITATEAREN MANIFESTAZIO KULTURAL BATZUK
JAIALDIAK, MUSIKA ETA DANTZA.
ESKERRAK
Jorge Aríni emandako testigantza eta material guztiengaitik
Baldomero Anzóri
Margarita Luongori, Museoko zuzendariari
Daniel Ramelari, San José hiriko historialaria, eskainitako laguntza eskuzabalarengaitik.
Teresita Pérezi, Tacuarembóko intendentziako kultura sailaren zuzendaria dena.
Tacuarembóko kultur etxean lan egiten duten Víctor Amaral Maisuari, Isai López eta Olga
Piedrari.
Óscar Padrón Favreri, Duraznoko Museo Casa de Riverako zuzendariari.
Aitor Otaño eta Barbara Blancori emandako laguntza guztiarengaitik.
Oscar Alvarez Gilari beti bertan egoteagaitik.
-2-
2
AURKIBIDEA
Zer da euskaldun izatea?
Aurrekariak eta immigrazioa.
Euskal musikari buruzko lehenengo erreferentziak Uruguayen (1848 – 1876)



1848 – Euskal batailoiak Guerra Granden.
1850 – Pilota Kantxak (pilotalekuak).
1867 – Filarmoniken sorrera.
Mercedesko Filarmónica.
Facundo Alzola Lazcano
Gerónimo de Amilivia
Idiarte Borda
Euskal presentzia San Jose de Mayon.
San Jose de Mayoko Filarmonikak.
Luis Astigarraga
Atanasio Zabala

1869 – Betharramitar Aitak
Hemeretzigarren mendeko euskal elkarteak (1876 -1900)





1876 – Laurac Bat, euskal inmigrazioaren babes elkartea.
1883 – Laurac Bateko Fiestas Euskaras ( euskal festak).
Bandera berri bat eta himno (ereserki) berri bat.
Krisi finisekularra.
Laurak Bat berria.
Ihauterietako konpartsak
San Jose de Mayon
Montevideon
Madrilgo dukearen bisita, Carlos Juan Isidro de Borbon jauna (1886)
Euskal elkarte berriak Nuevas sociedades vascas (1911 – 2007)

1911 Centro Euskaro Español

Sortu aurreko aurrekariak
Gau ekitaldi literario musikalak eta landa ibilaldiak
1913 - Santa Isabel de Paso de los Toroseko “Fiestas Euskaras”

1912 Euskal Erria Euskal Senidetasun Erakundea
Sortu aurreko aurrekariak
1914 – Komisioak eta bere ongintzazko ekintzak.
1914 – Dantza elkartea
1917 – Festa sozialak domizializatzen dira: el Recreo de Malvín.
-3-
3
1919 – Euskal Erria orfeoia.
1923 – Jaialdi bat pelikulan.
1924 - Aita Donostia Uruguayen.
1933 – Coro Vasco.
1935 – Jota lehiaketa.
1980 - Eusko Abeslariak abesbatza.
Euskal musika eta kulturaren zabalkunde radiala.



1932 – Euskal Ordua.
1940 – Euskaldun Itza.
1953 – Emisora Colonia.
Montevideoko Jesuiten Seminarioko abesbatza.


Felipe Larrimbe eta Ortiz de Urbina.
Lorenzo Olaverri eta Ollo.
Euskal frantziskanoak.
Kultura, ideia politikoen trasmisore bezala.
 1943ko Gran Semana Vasca
Biografiak
 Aguirre, Avelino, Maisua.
 Aguirre, Fernando. (Facundo Alzolaren ordezkoa)
 Alberdi, Juan. Soinularia.
 Alzola, Facundo. Konpositorea.
 Algorta, Jorge
 Anzó, Baldomero. Soinularia.
 Argul Arrangoitz, María Josefina.
 Arin Aristizabal, Manuel Martín. Danbolin-jolea
 Arrambide, Martín. Aldudeseko betharramitar erlijiosoa.
 Arricivita, Luis Víctor. Musika maisua.
 Arricivita Zavallo, María del Carmen. Konpositorea.
 Artola Iturraldle, Héctor María “Quico”. (Ramela)
 Aseguinolaza, Luis. Abesbatza zuzendaria.
 Astarloa, Esteban.
 Astigarraga, José.
 Astigarraga García, Luis.
 Astigarraga Arrieta, Ramón
 Ayestaran Fernández. Lauro. Musikologoa
 Ayestarán, Ramón
 Bidegain, Asencio. Txistularia.
 Bidegaray Pons, Mangacha
 Barrutia Zabala, Carlos. Txistularia.
 Berro y Larrañaga, Bernardo Prudencio
 Bombet, Juan
 Calvo, Carmelo.
 Crehuet Andueza, Narciso
 Constantino, Florencio.
-4-
4
 Donostia, Fray José Antonio
 Duvigneau Andrade, Cora.
 Echeverria, Leonardo. Abesbatzako zuzendaria.
 Eguileor, Dugen.
 Elorriaga, Manuel Ramón. Dantza irakaslea.
 Erausquin, Violeta.
 Etchevarne, Pascalina.
 Frantchez, Ana.
 Garayalde Zubizarreta, María Julia
 Gómez Goiri, Jesús
 Gorosabel, Fidel. Danbolin-jolea.
 Goyeneche, Bruno.
 Haran, Fernando.
 Heguy Larravide, Ana María
 Huarte Mendicoa, Lina
 Idiarte Borda, Filarmónica bateko partaidea.
 Iparragirre Balerdi, José María.
 Iguain Azurza, Cruz. Organista, Konpositorea. Abesbatza zuzendaria.
 Iñurrategui Urcelay, Miguel.
 Irigaray, Carlos Alberto.
 Irigoyen, María.
 Iturralde de Pereira, Catita. Euskaro Españoleko dantza irakaslea.
 Iturriberry, Juan José.
 Labaca Larrumbide, Julián
 Lacroix Esáin, Miguel Benigno.
 Larrimbe de Olaverri, Edurne.
 Larrimbe Ortiz de Urbina, Felipe. Pianista, Konpositorea. Abesbatza zuzendaria.
 Lizarazu, José. Txistularia.
 Lizarralde, Emeterio. Biolinista.
 Martínez Oyanguren, Julio. Gitarrista, Konpositorea.
 Mitxelena Ceitiegui, Antonio. Txistularia.
 Mugica Gaztañaga, José Tomás. Pianista, Konpositorea.
 Mugica Mugica, María Eugenia.
 Muniain Pascual, Ignacia
 Ochoa, Pedro. Mangako salesianoak.
 Olaechea. J.J.
 Olaverri Larrimbe, Eduardo.
 Olaverri y Ollo, Lorenzo. Abesbatza zuzendaria.
 Peña Muniain, María Victoria
 Peña Muniain, Maritxu.
 Rey, Ceferino. Musika maisua.
 Ricieri Pedemonte
 Ruiz Luzuriaga, Ángel Maria. Musika maisua.
 Saralegui Ruiz de Gopegui, José Pedro.
 Sarasate, Pablo
 Sarrasqueta, Juan Maria.
 Sostoa Zuloaga, Juan José. Franciscano (Apoland)
 Tosar Errecart, Héctor.
 Uranga, José Cirilo.
 Urquizu, Fabián. Paysanduko Hispano Uruguayo eskola. Goyenecheren adiskidea.
 Urquizu Istueta, Luís Hermógenes.
 Vidaurre, Claudio.
-5-
5
 Zabala Carriquiri, Atanasio Jose. Pianista.
 Zabarte, Enrique
Zubeldia Inda, Emiliana
Zer Abesten zuten Uruguayen bizi ziren euskaldunak?

Euskal kantutegiak eta Jorge Arinen testigantza.
-6-
6
Aurkezpen moduan
Izenburuak dioen bezala, ikerketa honek Ekialdeko Uruguayko Errepublikan euskal
kolektibitatearen adierazpen kulturalak jasotzen ditu, non musika eta dantza protagonista izan
baitziren. Gerra Grandeko (1843-1851) euskal batailoien musika bandak, jaialdietan euskal etxeen
abesbatzak, txistulariak, trikitilariak eta dantza taldeak, euskal eginkizunak zabaldu nahian igorritako
irrati entzunaldiak, erlijio elkarteei lotutako abesbatzak eta musikarien, konpositoreen, abeslarien eta
orkestrako zuzendarien parte hartzea agerraldi bezala kontutan hartzen dira.
Azpimarratutakoaz gain, euskal musikari eta abeslari lirikoek Hego Ameriketan zehar egindako
biren barruan, herrialde honetara egindako bisitaldiak jaso egin dira.
Aztertu ditugun pertsonaiei emandako trataera ezberdina, batzuekiko preferentziarik ez dela
egon adierazi behar dugu. Biografia osatuagoak egiten utziko ligukeen dokumentazioa aurkitzeko
izan ditugun zailtasunengatik izan da. Alde honetatik, gure frustrazio nimiñoa agertzen dugu, kasu
batzutan izenak bakarrik aipatzen baititugu eta beste batzutan aldiz, ekitaldi ezberdinetan banakako
batzuen parte hartzea. Hala ere, lan honetan txertatzea egokia iruditu zaigu, nahiz eta bakarrik
etorkizun batean ikertzen jarraitzeko balio izan.
Lan hau hasteko orduan, gure ikerketak zein pertsonai aztertuko zituen bilatu nahian eta irizpide
bat jarraitzeko beharrak, hurrengo galderara eraman gintuen:
“Zer da euskaldun izatea?”. Gure nahia, ez da hain zahar eta berria den galdera filosofikoetniko-politiko honen zehaztasun erudituetan sartzea, baizik eta ikerketa zentzuzko parametro
batzuetan mugatzeko tresna bat izatea.
Ekialdeko Uruguayko Errepublika, ameriketako herrialde gehienak bezala, jatorri
ezberdineko etorkinez osatutako biztanleria batetaz osatua zegoen. Gure kasuan, gehienbat iberiar
eta italiako penintsuletatik iritsitakoak ziren eta Euskal Herrian jaiotakoen presentzia oso handia zen.
Gainera Ameriketako beste lurraldeekin alderatuz, biztanleri indigena oso txikia zuen.
Egoera honen emaitza bezala, ohikoa da euskal agerpenen berri jasotzea historia
nazionalaren orrialdetan. Honen ondorioz, kaleen nomenklaturan aurkitzen diren euskal abizen
kopuru handia jatorri honetako bisitarien arreta deitzen du.
Orduan, erraza da pentsatzea, belaunaldiz belaunaldi hauen kopurua handitzen joango
zenez, erabakiko genukeen ikerketaren ezaugarriak edozein izanda ere, abizen hauekin topo egingo
genukeela. Militarren, medikuen, abokatuen, irakasleen, kirolarien eta lanbide askoren historian
sartuko bagina, Zazpirak Bat elkartera zuzenduko gintuen abizenen kopuru handiak harrituko
gintuen. Musikariekin ere ez da salbuespena izan. Orduan sortzen da egindako galderari erantzun
emateko beharra. Irizpide bat ezarriko ez bagenu, akats handiak izateko arriskua izango genuke,
euskal nortasun gisa honetako abizena daraman edozeini emanez.
Akats hauek ez egiteko, egiaztatu eta gero, Euskal Herriko jatorria zuten pertsonaiak jaso
ditugu bakarrik, berezkoak edo etorkinen ondorengo bezala. Azkeneko kasu honetan, bistan izan
dugun dokumentazioaz baliatu gara beraien oinordekoen testigantzaz aurrekoa lortzerik ez
genuenean.
Ziurrenik, aukeraketa zorrotz honek kulturari ekarpen interesgarriak eginiko euskal jatorriko
pertsonai bat baino gehiagori ateak itxi dizkiola. Hala ere, uste dugu, irizpideak beste modu batean
kontuan hartu izan begenitu, gisa honetako ikerketa batek ez lukeela beharrezko zorroztasuna
izango.
Nahiz eta aurrekoa esan, irizpide hau batzutan alde batera utzi dugula adierazi behar dugu.
Nahiz eta indibiduo batzuk euskal jatorririk ez izan, elkarte honen ekintzetan parte hartze handia izan
zutela uste dugu. Agian, kasu adierazgarriena Pedemonte maisuarena da, italiar etorkinen
ondorengoa izanda ere, Centro Euskaro Españoleko bazkide eta erakundeko abesbatzako zuzendari
izandakoa.
-7-
7
Euskal kolektibitateak Uruguayen utzitako musika aztarnak bilatzeak, mende eta erdiko
historia berreskuratzeko aukera eman digu. Aldi berean, jatorri honetako ia 80 pertsonaien
presentzia jaso dugu, modu ezberdinetan eta arrakasta ezberdinarekin musikan aritu zirenak.
Ematen dugun lehenengo informazioa 1843koa da, historialariengatik Guerra Grande izena
jaso zuen gatazka hasi zen, errepublika 11 urtez odolez bete zuena. Bertan, hegoaldeko eta
iparraldeko batailoien banda musikalak aurkitzen ditugu, aurrez aurre aritu zirenak, beraien jatorria
ahaztuz.
Aldi honetan eta Laurak Bat Elkartea sortu arte, ematen dugun informazioa orden
kronologiko bat jarraitzen dute. Aipatzen ditugun gertaerak, beraien artean loturarik ez dutenak,
euskal presentzia eta musika agerraldiak baino ez ditu adierazi nahi.
1876. urtetik aurrera, argumentuaren koherentzia lortu dugu, data horretan Sociedad
Protectora de la Inmigración Vascongada Laurak Bat sortu baizen. Erakunde honi buruz
dokumentzaio ugaria mantentzen da, bere organo sozialeko ale ugariez gain. Hauek erabilita, bere
jaialdiak berreraiki eta ahaztutako pertsonaiak berreskuratzea lortu dugu. Hau guztia, bere jarraipena
izan ziren euskal elkarteetan ere lortu dugu, horietako batzuk oraindik existitzen direnak, hala nola
Centro Euskaro Español (1911) eta Institución de Confraternidad Vasca Euskal Erria (1912), biak
Montevidekoak.
Gure ikerketaren hasieratik, euskal elkarteen azterketaren bukaera arte, hauen artxiboetaz
baliatu gara eta protagonisten eta hauen ondorengoen testigantzak erabili ditugu, prentsa lokalaz ere
baliatuz.
Azkenik, lan hau dagokion gaiaren gerturaketa bat baino ez dela adierazi beharrean gaude.
Ikerketa egiteko egon diren 12 hilabete hauetan zehar, galdera asko erantzun gabe utzi ditugu,
azterketarako bide berriak zabaltzen dituztenak. Horietako bakoitzak ziurrenik ekarpen berri batera
eramango gintuen, Ameriketako txoko honetan euskal kulturak utzitako aztarnak ikertzen jarraitu
ahal izateko.
Inmigrazioaren aurrerakinak.
Nahiz eta Uruguayen euskal presentzia 1726ean aurkitu, non Bruno Mauricio de Zabala
durangarrak San Felipe eta Santiago de Montevideo hirien eraikuntza ofiziala agindu baitzuen,
mende bat baino gehiago itxoin beharko dugu euskal musikari buruzko lehenengo erreferentziak
aurkitu arte eta hau, behin bere aro koloniala gaindituta, aintzinako Ekialdeko Banda errepublikan
bilakatzen denean izango da.
Uruguayek bere independentzia 1825ean aitortu zuen eta Konstituzioa 1830ean zin egin
zuen. Errepublika berria 100.000 biztanle baino gutxiagoko populazio batekin sortu zen, gutxi gora
behera 178.215 km2ko lurralde batean banatuak, hau da, ia 2 km2 biztanle bakoitzeko.
Herrialde hutsa, emankortasun gabekoa eta bideraezina zela jakinda, agintariek hainbat
lege berri aldarrikatu zituzten europako etorkinen etorrera sustatzeko.
Herrialde huts bat, ez-emankorra eta bideraezina zela jakinda, agintariek hainbat lege berri
atera zituzten europatik etorkinak erakarri nahian. Lege hauei esker eta ontzi enpresa negozioari eta
-8-
8
ardurarik gabeko “enganchadores1” en lanari gehituta, lehenengo Hego Euskal Herrian eta ondoren
Iparraldean sarraskia eragin zuten.
Ontziratzean eta porturatzean zeuden kontrol eskasengatik, bidaia legez kontra egiten
zutenek esaten zituzten gezurrengatik eta kontrolak ez igarotzeko atzerriko portuetan ontziratzen
zirenengatik, ezinezkoa da Rio de la Platara XIX. mendeko erdialdetik bukaera aldera iritsi ziren
etorkinen kopuru zehatza ezagutzea.
Baina kopuru zehatza ezagutu gabe ere, argi dago jende guzti honek utzitako aztarna gaur
egun bertakoen memorian mantendu egiten dela, horietako asko etorkin horien ondorengoak
direnak. Hauek euskal abizena izatearen harrotasuna erakusten dute oraindik ere.
XIX. mendeko bukaeran, tradizioen, ohituren eta folklorearen aztarnak erakundeetan eta
euskal kulturaren barne izatearen harrotasuna erakusten duten euskal famili askotan oraindik aurkitu
ditzakegu. Horregatik, ez gaitu harritu behar agerraldi kulturalei buruz aurkitu daitekeen
dokumentazio kopuru handia.
Hurrengo orrialdeetan, euskal etxe baten partaide izateagatik edo beste modu batean
euskal uruguayar kulturan itzala utzi zuen jendearen memoria berreskuratzen saiatuko gara.
1
Enganchadores: normalean, etorkin eragileek edo ontzi enpresa konpainiek kontratatutako jendea zen. Euskal
geografian barrena ibiltzen ziren iruzurraren bitartez inuzenteak engainatu nahian.
-9-
9
Euskal musikaren lehenengo erreferentziak Uruguayen
“Voluntarios de Oribe” euskal bataioiaren musika bandak (1843-1851)
1835. urtean, Manuel Oribe brigadier generala errepublikako bigarren presidente
konstituzionala izendatu zutenean, bere aurretik zegoen Fructuoso Rivera generalak ustelkerian eta
kaosean murgildutako herrialdea berrantolatzen saiatu zen. General honetaz prentsak zera esaten
zuen: "caudillo turbulento, hijo predilecto del desorden revolucionario, reacio a toda norma de
disciplina (y) a todo plan de gobierno..."2
Hala ere, Oribek bere intentzio onarengatik eta bere politika legal gogorrarengatik, etsai
ugari irabazi zituen aurreko gobernariak emandako prebendetaz etekinak atera zituztenen artean eta
hauek hainbat gertaera sortarazi zituzten Oriberen ukapen eta erbesteratzea behartuz.
Lau urte geroago, “Defensor de las Leyes”ko buruzagiak, alderdi txuria honela deitzen
zelarik, Argentinako Rosas diktadorearen ejerzitoaren laguntzarekin Montevideo setiatu zuen, berari
kendutako magistratura itzultzeko eskatuz.
1843ko otsailaren 16an hiriko harresien aurrean tiro egindako hogeitabat kanoien danbadak
gatazka luze bati hasiera eman zion –Alejandro Dumasengatik La Nueva Troya izendatutakoa- bere
bukaera bederatzi urte beranduago ikusiko zuelarik. Bitartean, Cerrito de la Victoria izenarekin
ezagutzen zen inguruetan, aldi baterako ezarritako kanpamendu militarrak poliki-poliki eta bere
izaera militarra galdu gabe, Villa Restauracionen bihurtzen joan zen.
1842ko maiatzean, inbasioari aurreratuz, Defentsako indarrek erreklutamendu jendetsua
ezarri zuten hainbat batailoi sortuz. Horien artean Los Aguerridos izenekoa aurkitzen zen, euskaldun
penintsularrez osatua eta Jose Guerra3 koronela buru zelarik.
Nahiz eta izen hori izan, batailoi hau ez zen inoiz borrokatzera iritsi. Armak erabiltzera iritsi
ziren une bakarrean hauek beraien indarren aurka erabili zituzten, gaur egun oraindik ezagutzen ez
diren arrazoiengatik, bere kideak alde egin zuten eta talde sitiatzailera igaro ziren, Voluntarios de
Oribe izenarekin ezagutzen zen batailoian sartuz.
Ramon de Artagaveytia4 santurtziarra buru zutela, batailoi hau euskal etorkinez osatua egon
zen. Horietako asko gerrate karlistako beteranoak ziren eta hauei armada horretan lortutako maila
eta gradua aintzat hartu zitzaien.
Ia gatazka guztia iraun zuen bitartean, “Canton Oribe Erri” 5 izenarekin ezagutzen zen
kanpamenduan ezarrita egon zen batailoia eta ospe handiko taldea bihurtu zen Cerriton aritu zirenen
artean.
Plana Mayor batez gain, – non artilleria eta musikariak sartzen ziren- infanteriako 4
konpainiaz osatua zegoen. Hauez gain, Granaderos, Cazadores, Piquete de Caballeria eta Guerrilla
izeneko konpainiak ere sartzen ziren. Guztira 689 gizonek osatzen zuten taldea.
Plana Mayorren aipatutako musikariez gain, konpainia bakoitzak gutxienez korneta bat zuen
eta 1. Konpainiaren kasuan hainbat danbor-jole ere.
Musikarien izenak tropen ikusketako zerrendetatik atera ditugu6.
Plana Mayor
2MAGARIÑOS
DE MELLO, Mateo; El Gobierno del Cerrito, Montevideo, 1948.
ofizial karlista ospetsua izan zen, Barbastroko batailan lortutako maila, 1837an Amurrioko jauregiko Pretendienteak
agindutako dekretuari esker. FERNÁNDEZ SALDAÑA, José M.; Diccionario uruguayo de biografías (1810-1840);
Montevideo, 1945.
4Ramón Bernardo de Artagaveytia Urioste (Elmello, Santurtzi, 1796ko azaroak 25 - Montevideo, 1852ko uztailak 12).
Manuel de Artagaveytiaren eta Maria de Uriosteren semea.
5Listas de Revista del Batallón Voluntarios de Oribe, Departamento de Estudios Históricos del Ejército, L/R 1. Orain arte
historialari guztiak modu oker batean Oribe berri batailoia bezala aipatu izan dute.
6Izen batzuk konpainia ezberdinetan errepikatuak agertzearen arrazoia, urte ezberdinetako datuen arabera, tropen
ikusketako zerrendek pertsona hauen nondik norako ezberdinak izan zituztela da.
3Guerra
- 10 -
1
0
Musikari Nagusia: José Zubiria.
Musikariak:
Benito Zabala, Tomas Milicua, José Recalde, Domingo Vengochea, Luis Arbenois,
Antonio Busquet, Luis Arrascaeta, Domingo Bueres, Juan Guillen, Anselmo Ulacia, Fabián
Zaragosano, Nicolás Cisola, Gerónimo Piaza, Agustín Suasty, Jacobo González, Antonio
Uzcurrun, Apolinario Inchausti, Ciriaco Ersilla y José Olaechea.
Danbor-joleak:
Gabriel Olaiz, Antonio Uscurun, Bernardo Llano, José Igual, Santiago Carril,
Salvador González e Ignacio Olaechea,
Txilibitua:
Domingo Gastelumendi, José Recarte, Miguel Gurruchaga eta Luis Arbenoiz,
1. Konpainiakoak:
Korneta: Ignacio Soasnabal.
Danbor-joleak: Bernardo Llano, José Igual, Santiago Carril, Ignacio Olaechea, Antonio
Uzcurrun eta Salvador González.
2. Konpainiakoak:
Korneta: Vicente Bidaola eta Pedro Oyarzabal
3. Konpainiakoak:
Korneta: Antonio Oribe.
Cazadores Konpainiakoak:
Korneta: Francisco Iriarte.
Granaderos Konpainiakoak:
Korneta: José Echeverria.
Badakigu ere, errepublika barnealdeko herri ezberdinetan "Guardias nacionales de
Infantería Activa, Voluntarios de Oribe" sortu zela 1846an. Villa del Rosarion finkatuta zegoen eta
tropen ikusketako zerrendan ikus dezakegu 116 gizonez osatua zegoela, Raimundo Larravide7 buru
zutela.
Zerrenda honetan bi danbor-jole zeudela agertzen da: Eleuterio Antonio eta Gregorio
Nacianceno.
Ihauteriak gerra garaian ospatzen.
Garai hartako kronikek gogorarazten digute, egoerak eskatuta, Defensores de las
Leyesekoak armadan indarrean sartu behar izan zutela bere familiarekin batera Villa
7
Nazioko Artxibo Orokorra(AGN) Cerrito Gobernuko Artxiboa. 1656. Kaxa.
- 11 -
1
1
Restauracionera lekualdatuz. Beraien bizitza berriz osatu behar izan zuten El Cerrito bezalako giro
militarizatu batean.
Nahiz eta beraien kokaleku eskasan bustinezko txabolak eta lastozko teilatuak izan8,
aurretik Montevideon egin zuten bezala, hiriko biztanleek haien herriko ohitura zaharrak berreskuratu
zituzten: bizilagunen bisitak, setiazioaren azkeneko pasarteak aipatzen zituzten elkarrizketa luzeak,
gitarraren musikarekin lagundutako dantzak (pianoa luxu handia baizen kanpamendu militar
baterako), gaubelak eta ihauteriak. Hauetan notiziak aurkituko ditugu, non Artagaveytia koronelaren
batailoiko gizonek beraien aintzinako kultura bizitzeko aukera izan zuten.
Tamalgarria da Franciso Solano Antuñak 1848ko martxoaren 6 eta 7an bere egunerokoan
idatzitako berri laburretan xehetasun gutxi aurkitzea, gaur egun laguntza handikoak izango
baigenituzke Cerriton zeuden euskaldunen giro soziala nolakoa zen jakiteko. Nahiz eta berri hauek
laburrak izan, bere oharrek jakinarazten digute, gerran egon arren, hauek beren jatorriko musika eta
dantza adierazteko arrazoiak aurkitu zituztela.
Egunerokoan, 1848ko martxoari dagozkion sarrerak:
6. eguna.- Ni una palabra de nuevo en materia política. No se habla más que de máscaras y de
bailes.
7.eguna.- Hoy entraron varios buques a Montevideo, pero no parecen de guerra, y ninguno tan
grande que nos diera qué pensar alegremente.
Los vizcaínos Voluntarios de Oribe se divierten con dos comparsas de máscaras, una
trenza de cintas bailando alrededor de un palo, otra que es de estudiantes y canta la Estudiantina,
además, figuran aprisionar a Florencio Varela9 y a Thiebaut10 con su ayudante; los juzgan, los
condenan a muerte y los fusilan. Esto iban a hacer hoy en el Cuartel General, y el Presidente impidió
que se llevara adelante. Tendrá la política alguna parte en estos escrúpulos?11
Los Chasseurs Basques
Armada setiatzailea iritsi baino lehen, Montevideoko agintariek bazekiten defentsarako
kanpoko biztanleen konpromisua lortu beharko zutela, bestela hiriak mantentzeko aukera gutxi
izango zuten.12
1849. urtean diplomatiko frantsesa zen Deffaudis baroiak esaten zuenez, hauen artean
milaka euskaldun kontinental zeuden: "Nuestros pastores y labradores vascos se sentían allí como
en su casa, por así decir, y habían conservado todas sus costumbres nacionales: se casaban entre
ellos, trabajaban toda la semana, iban el domingo a la iglesia de mañana y por la noche se divertían
8PONTAC,
M. Ferdinad; Aguafuertes de la Restauración; Montevideo, s/f.
Varela (Bs. Aires, 1807 –Montevideo, 1848). Antirrosista abokatu Argentinarra, Uruguayen exiliatua, Rivera
generala babesteagatik Oribek kanporatu egin zuen, Brasilen errefuxiatuz, non 1840 eta 1842 urteen artean bizi izan zen.
Oribe indarretik kendu eta Uruguayera itzuli eta gero, Montevideoko El comercio del Plata egunkariko zuzendaria izan zen.
Hiri honetan eraila izan zen Rosasen jarraitzaileengatik.
10Jean Chrysostome Thiebaut, Marsellakoa, Bonaparteren armadako Artilleriako tenienteorde ohia. Gobierno de la
Restauraciónetik ihes egiteko, Espainiara exiliatu eta Fernando VII.aren aurka borrokatzen direnen artean nahasten da.
Arrazoi honengatik hiltzeko zigorra jasotzen du. Ingalaterrara ihes egin eta ondoren Brasilera joan zen. Hemendik ere ihes
egin behar izan zuen bere hartzekodunengandik. Eskrupulorik gabeko eragile trebea, Legion de Voluntarios Franceses
osatzea lortu eta bere probetxuan erabili zuen. Hau ezagututa, Uruguayko agintariekin etsaitu zen eta hauek "insolente e
intrigante" deitzen zioten, baina hauek babestu egin zuten legioaren disoluzioa ekiditeko. Ordezkari diplomatiko frantses
berberak idatzi zuen: "Thiebaut fue sorprendido en flagrante delito de robo. Este descubrimiento puso sobre la pista de
muchos otros y se supo de esta manera que, desde el comienzo del armamento, este hombre había constantemente
substraído en su provecho o en el de sus asociados, alrededor de un cuarto de las sumas afectadas al mantenimiento de
la Legión" MAGARIÑOS DE MELLO, M, El Gobierno del Cerrito, Montevideo, 1961.
11SOLANO ANTUÑA, Francisco; Diario de lo que se habla, de lo que se ve y de lo que se oye con relación a la guerra.
Montevideo 1844-1848; Montevideo, s/f. (Mekanografiatutako eskuizkribua) 503. orrialdea.
12Montevideon bizi ziren 32.000 biztanleetatik, Uruguayarrak 11.400 baino ez zirela estimatzen da.
9Florencio
- 12 -
1
2
jugando a la pelota o bailando, siempre limpiamente vestidos con los trajes de su país, y empleaban
sus primeras economías en la compra o en la construcción de una casa, depositando las otras en
manos de uno de nuestros ricos negociantes, para que éste los remitiese a sus familias que habían
quedado en Francia..."13
Etorkinen sinpatia erakartzeko eta hauek armadan izena eman zezaten, agintariek hainbat
neurri inposatu zituzten. Hiriaren defentsan parte hartzen ez zutenei zergak handitu eta aldi berean,
parte hartzen zutenek, sari moduan lurrak, ganadua eta nekazaritzako lanabesak hitzeman
zizkieten. Neurri hauen eraginkortasuna legio italiarra eta frantsesa sortzerakoan ikusi zen.
Baina agintariek eta Jean C. Thiebaut Legion de Voluntarioseko koronelak ahaleginak egin
arren, euskaldun kontinentalak ez ziren prest agertu beraiena ez zen borroka batean parte hartzeko.
Baina hauek erakarri nahian, Le patriote Français egunkarian euskarazko ohar bat agertzen
da euskaldunei eta biarnotarrei zuzendua:
ENE LAGUN MAYTIAC:
Y QURICATCEN ESQUIAD EN POLOCA BATEC BORCHATUBALMB(-)QU TU HARMEN HARTCERAT
GURE BURIEN DÉFERDIATCECO, G(-)RÉ MI ERIA CHERCATCE DE BATEC
MENAÇATCENBALINBAQUITN GURE HERIO CIAZ GABETIC IZYEC, EZ QUEÇAGUN ABATS EGUN
DE LA EGUNA GURE ERREGUEREN BESTA CELEBRATCECO, NO MLIAZ HANTALO ESREGUÉ
HAREO. ORHOYT GUITEN EZDITUELA BIH TCETIC GALDU EZ ETA ÉRÉ MAHI ABANDONATIAC ()ZANDITEA HAREN HAN RAC. HERMET(-)RA GALDEGUINEITIEN ÉTA DEYA YUYATIADEN HAR()AZ.
GURE O HOLTOZ GARBIAC ACTIT AC BALIMBADIRA YINCUAC CONSERVADIRÇACOLA
ERREGUERY, HAYN TRANCIANDACO OIREN EGUN PRECIATU HEC, YA QUTEN HAREN
PROTLECCIONÉ MERECHITCECO GUIRAN, IZANGUITÉ PETHY ELGARREQUIN UNIONE
HUNBAITAN ATCHIQUIDÉZAGUN OHORESQUY FRANSES ICENA, LEKU URRUNHUNTAN
CZAGATARAX DEÇAGUN GURE ADISQUIDER ETA GURA ANA YER BAYÉTA É ÉGURE ETZAYE,
URRUN IZANARATICÉRÉ GU(-)É HERRICO AMOD O SACRATU HURA ESTELA GURÉ
BIHOTCETARICBEHINORÉ URRUNDU, IÇANQUTEN HARREN HESCUALDUN FRANSES ÉTA B
HARBALINGBARINDUÉRÉ G(-)CIEC ELGARIEQUIN, H(-)L(-)
EREPETADEÇAGAN GUCIEC
VIVA ERREGUÉ, VIVA FRANCIA
Intentzio berdinarekin, hiriaren defentsan parte hartzen zuten kanpotarrei lurrak eta
animaliak emango zizkien lege-proiektua euskaraz argitaratu zen.14
Azkenean, euskaldunak Legio Frantsesaren 3. Batailoiean parte hartzea onartu zuten.
Nahiz eta beraien egonaldia laburra izan, 1845eko apirilean Thiebauten intentzio ilunak ezagutu
zituztenean, Regiment des Chasseurs Basques izatera igaro ziren Juan Bautista Brie de Laustan
baxenafartar doktorearen agindupean.15
Zatiketa eta gero, Estado Mayor, Administración de víveres, Músicos, Artillería, Granaderos,
Voltígeros eta infanteriako zazpi konpainiaz osatua geratu zen. "Vascos Voluntarios de la Colonia"
konpainia txikia ere izan zuten lagun, 18 gizonez osatua, Colonia de Sacramento kokaleku zutela.16
Batailoi honek, bere sorreran 659 gizonez osatua, liskar guztian zehar 600 gizon izan zituen
batazbeste.
Bere Ikuskatze Zerrendetatik aterata:
Regiment des Chasseurs Basques – Musique.
13BRACONNAY,
C.M, La legión francesa en la Defensa de Montevideo, Montevideo, 1943.
843ko maiatzaren 13an berretsitako legea, 10600 hektarea eta 50000 abere legionarioen artean banatzeko.
Hau gerra amaitzerakoan egingo zen. Ez zen inoiz egin. BRACONNAY, C.M, op. cit.
15
Juan Bautista Brie de Loustan, Donibane Garazikoa. Montpelliereko medikuntza fakultatean burutu zituen
ikasketak. Bere anaiak ziren Hipolito eta Francisco eta Ribas anaiekin batera, elkarte komertzial bat osatu zuen itsasoko
merkataritzan lan eginez eta aldi berean etorkinen agentzi gisa. Paysanduko liskarrean zauritua, bizitza zibilera erretiroa
hartu zuen, baina berriz ere armak hartu zituen 1858ko iraultzan Partido Coloradoarekin batera. 61 urterekin lantzaz
zauritua eta lepoa moztuaz hil gin zen Caganchako batallan.
16TORTEROLO, L, La Legión Française a Montevideo, Montevideo, 1921.
14
- 13 -
1
3
Liste des officiers et musiciens de la dite Musique, à la Revue, du 15 Abril 1847:
Lombardo, Agustín Musicien Major.
Musiciens
Smolz, Louis
Klier, Georges
Garabelly, Antoine
Loiseau, Philippe
Lécot, Felix
Brunel, Frederic
Mariños, Philippe
Boutreau, Napoleon
Dourteau, Etienne
Loyarte, Mathieu
Forgues, François
Montagne, Jean
Ayello, Grégoire
Gallet, Dominique
Cravin, Joseph
Solary, Agustín
Detchemendy, Pascal
Simeneguy, Emmanuel
Bonavira, Jean
Louvenart, Martiel
Legarreta, Jn. Philippe
Robert, Jean
Dos Santos, Joaquín
Lasniers, Louis17
Txistulari eta danboril-joleak
Euskal etorkinen presentziari buruz eta hauek bertako ohiturekiko zuten loturaren
testigantza berri bat 1926. urtean aurkitzen dugu, Romulo F. Rissok kazetari eta idazleak La Mañana
de Montevideo egunkarian idatzitako artikuluen bilduma argitaratu zuen Recuerdos y Crónicas de
Antaño liburuan. Horien artean “Una vasca casi centenaria, Doña Juana Deville de Casasús”, lehen
aipatutako emakumearen etorkin izatearen bizipenak azaltzen zituen artikulua agertzen da.
Erreportaia egin zen momentuan, emakumeak 92 urte zituen, horietatik 74 Uruguayko
hiriburuan bizitakoak. Nahiz eta erreportaian gertaerak noiz ematen diren ez azaldu, Montevideon
XIX. mendeko erdialdean kokatzen gaituzte aipatzen diren erreferentzi geografikoek, beraz aipatu
dugun “cinta dantza” atalaren garaikide.
Bere oroitzapenak interesgarriak dira euskaldun etorkinen soziabiliatea eta musikaren bidez
beraien kulturaren mantentzea adierazteko. Kazetariak gaztetan dantzaldiren batean egona al zen
galdetu zionean, zera erantzun zuen:
“Una sola vez y en día domingo. En la calle Andes, entre Uruguay y Mercedes, había una
fonda vasca que daba en los días de asueto a los connacionales, bailes a la usanza del país lejano,
a base de chirulas y tamboriles. Allí la gente se divertía sanamente…”18
17
TORTEROLO, L, La Legión Française a Montevideo, Montevideo, 1921. 38. orrialdea
“Una vasca casi centenaria, Doña Juana Deville de Casasús”; La Revista de los vascos, 3. zenbakia,
Montevideo, 1994ko abuztua; 32. orrialdea.
18
- 14 -
1
4
Garai berdinean baina Montevideotik 200 kilometroko distantzian, San Pedro de Duraznoko
bizilagun batek euskaldunek musikan zuten trebetasuna goraipatzen zuen.
Hau 1862. urtean izan zen, herriko parrokia zabaldu eta gero, bizilagun batek herriko
egunkari bati berri eman zionean:
“...Desde que empezaron las ceremonias en el nuevo templo de Dios, ningún miriñaque
queda afuera, hay en el sagrado recinto lugar como para el de más corcunferencia. El cura D.
Antonio Guerrero ya no reniega más. Felicitamos a las autoridades por la puntualidad con que
asisten a los ejercicios. No hay patria sin religión. Los vascos por su canto musical en todos los días
de fiesta son igualmente dignos de elogio...”19
19
PADRÓN FABRE, Óscar; Españoles en Durazno, Durazno, 1993.
- 15 -
1
5
XIX. mendeko euskal elkarteak (1876 -1900)
Laurac Bat Euskal Inmigrazioaren Babes Elkartea
1870eko hamarkadaren erdialdean, Carlos VII.aren porrotaren ondorioz, Rio de la Platan
bizi ziren etorkin euskaldunek, lehenengo “karlistada”ko garai bateko borrokalariak, hiru
belaunaldietan defendatutako Foruak nola indargabetzen ziren ikusi zuten.
Uruguayko hiriburuan, bederatzi euskaldunez osatutako talde batek Sociedad Protectora de
la Inmigración Vascongada Laurac Bat sortu zuen, lege berriaren ezarpenak Euskal Herritik
emigrazioa handia ekarriko zuela pentsatzen zuten, lau hamarkada lehenago gertatu zen bezala.
1876ko abenduaren 21ean egindako lehenengo deialdian, sustatzaileak “Naturales de
Navarra y Provincias Vascongadas” bezala aurkezten ziren. Behin beraien Estatutoa onartua,
1.artikuluak zera ezartzen zuen:
“Queda establecida una Sociedad en la República Oriental del Uruguay cuyo principal
objeto será dar protección a los inmigrantes de las provincias de Navarra, Guipúzcoa, Vizcaya y
Alava que espontáneamente vengan, proporcionándoles colocación en todo el territorio del país
cuyo nombre será Laurac Bat”.
Baina beraien asmoak aipatutako arautegietatik at zabaltzen ziren. Nahiz eta 1876ko
uztailaren 21eko Legeak Euskal Foruak indargabetu, hauen defentsaren eta berreskurapenaren alde
egin zuten.
Herrialde ezezagun batean bizi eta itsasoa tartean eduki arren, giza laguntza aldetik hauen
lana oso ona izan zen, beraien lege zaharrak berreskuratzeko ahaleginak gutxirako balio izan
bazuten ere. Laurac bat izeneko erakundearen bitartez propaganda egin edota “Jaungoikua eta
Fueroak” lemapean urtean behin festa jendetsua antolatu ahal izan zuten.
Las Fiestas Euskaras/Euskal festak
XIX. mendearen erdialdean herrialdera iritsi berriak ziren etorkin euskaldunak beraien
janzkeragatik eta batez ere txapelarengatik errez identifikagarriak baziren ere20, mende bukaera
aldera hauen presentzia ez zen batere deigarria. Bertako biztanle eta jatorri ezberdineko etorkinekin
batera askoz ere kosmopolitagoa zen moda partekatzen zuten, non gorbata eta hegadun kapela
garrantzi handikoak izan ziren.21
201836eko
maiatzan Teodoro Augusto Fisquet eta Enrique Benito Darondeau frantses marrazkilariak, “La Bonite”
korbetako expedizio nauralistako partaideak, beraien egunerokoan harritu egin zien pasarte gogor bat azaltzen dute: “De
regreso a Montevideo, viniendo en una excursión por sus afueras, los señores Darondeau y Fisquet advirtieron numerosos
hombres ocupados en derribar las murallas de la ciudad. Muchos de estos hombres estaban encadenado: eran
condenados a quienes se empleaba en trabajos públicos. Nuestros viajeros se mostraron sorprendidos al ver entre ellos a
varios vascos, a quienes se reconocía por su vestimenta y particularmente por la boina, tocado característico de su país.
Como pidieron explicación de este hecho, se les dijo que estos vascos arribados en gran cantidad para establecerse en el
Uruguay, no habiendo podido pagar su pasaje, el gobierno de Montevideo había saldado su cuenta imponiéndoles la
obligación de trabajar por su cuenta durante un tiempo determinado. IRIGOYEN ARTETXE, Alberto, Laurak bat de
Montevideo, 1876-1898, primera euskal etxea del mundo; Vitoria Gasteiz, 1999.
21Esandakoa ere, 1883 martxoan Laurak Bat egunkariak, El Sigloko artikulu bat argitaratzen du, “Los bascos en Buenos
Aires” izenburupean, justu kontrakoa baieztatzen duena: “Hay en América del Sud, y especialmente en Buenos Aires,
individuos de todas las razas de la tierra. Sería sin embargo muy difícil distinguir las unas de las otras, pues fuera de
ciertos signos convencionales que pueden dar lugar a numerosos errores, se confunden todas en la misma apariencia
exterior. En Buenos Aires, como en todas partes, hay un gran nivel moral, que es la chaqueta y todos son iguales ante el
chambergo (sombrero).
Hay una excepción a esta ley general y esa excepción son los bascos.
Cuando se encuentra por la calle un hombre fuertemente constituido, de talla a menudo elevada, pero bien
repartida, de anchos hombros, pecho bien desarrollado, andar franco y resuelto, y que pisa el pavimento con aire de quien
nada tiene que reprocharse, puede decirse resueltamente: es un basco.
- 16 -
1
6
Berdintasun hau hautsi nahian, Uruguayko gizartean beraien presentzia azaldu eta aldi
berean ohitura zaharrak landu nahian, Laurac Bateko zuzendaritza hainbat ekimen herritar
antolatzen hasi zen. Hauetako bat, nahiz eta nohiz-behinka izan, zezenketak izan ziren.
Hauetako lehenengoa, 1878ko ekainean nafar elkarte batengatik antolatua izan zen. Hauen
izenak egitarauan jasoak agertu ziren:
Plaza de toros
DE LA UNIÓN
Gran corrida de toros de muerte
a beneficio de la Sociedad
LAURAC BAT
por aficionados navarros
el jueves 20 de junio de 1878
(con permiso de la autoridad y si el tiempo lo permite)
La corrida dará principio a la una de la tarde. Se lidiarán cuatro toros embolados y un torete
para el público los que serán conocidos por los nombres y distintivos siguientes:
ALAVA: Gran escarapela- Blanca y celeste.
GIPUZCOA: ¿Arrapatucornasu?- Gran escarapela roja y amarilla.
NAVARRA: Soy del valiente que me saque- ídem blanca y celeste y amarilla y roja
entrelazados.
VIZCAYA: Gran escarapela: ídem, ídem, ídem, ídem, ídem.
El torete saldrá adornado con escarapela roja y amarilla.
PERSONAL DE LA CUADRILLA
1er. espada Pedro Saenz.
2. do. id.
Federico Ortiz.
Banderilleros Pedro Labarta
Pedro Arozena
Aniceto Prapata
Eduardo Martín
Capas
León Gayerre
Federico Arejula
Francisco Azcarate
Picadores
Antonio Urtasun
Antonio de Casas
AL PÚBLICO
Algunos de nuestros jóvenes socios, naturales todos de la provincia de Navarra, inspirados por
sentimientos altamente generosos y patrióticos, se han dirigido a la sociedad Laurac Bat con el
objeto de dar una corrida de toros, cuyo producto será destinado a los objetos de la asociación
de que forman parte.
Para dar forma y mayor lucidez posible a ese proyecto, la Comisión Directiva de la Sociedad
ha creído conveniente nombrar una Comisión especial, la que ha encargado de la elección y
conducción de los toros hasta la plaza al inteligente don Agustín Rodríguez, cuya competencia
sobre este particular es notoriamente reconocida.
Si tiene bigotes, es un basco español; si no los tiene, es un compatriota, es un basco francés.
(…)No bien llega el basco á las playas de la nación que le da hospitalidad, se identifica con ella, y allí donde se estrellan
otros, él gracias á su privilegiada organización, se aclimata y prospera.
A todas partes llegan sus hábitos de trabajo, su perseverancia á toda prueba, y la inquebrantable confianza en sí mismo
que no lo abandona jamás. Pero como el filósofo antiguo, transporta igualmente consigo una partícula del suelo natal.
Pacta con su nueva patria, pero no olvida la antigua, la verdadera, y necesitará siempre de la boina, del ancho cinturón de
cuero, dela pelota y de la barra, con todo lo cual podrá probar la diferencia que hay entre los hijos del Cantábrico y los
habitantes degenerados de las grandes ciudades”. (“Los vascos en Buenos Aires”; Laurak Bat, VII. urtea, 121. zenbakia;
Montevideo, 1883ko martxoak 8, 5.orrialdea)
- 17 -
1
7
La población de esta capital, que se distingue por su proverbial galantería con toda clase de
artistas, es natural suponer que lo será doblemente, tratándose de aficionados que llevan en su
ejecución un noble pensamiento, y sin ninguna pretensión en un arte se suyo bien difícil, sólo
ofrecen con la mayor abnegación el valor característico de su raza.
La Comisión22.
Azaldu dugun moduan, horrelako ekintzetan euskal elkartea Montevideoko gizartearen
aurrean azaltzen zen, baita bertaratuko zirenei zein janzkera mota eraman behar zuten esan ere,
elkarteko egunkarian agertzen zen bezala:
De boina todo el mundo
Entendemos que la Comisión de la función de toros irá mañana a la plaza con el distintivo
popular de la raza euskara; la característica boina.
Respetables paisanos, después de 30 o 40 años volverán a ostentar en la fiesta de mañana
ese distintivo tan simpático a todo vasco-navarro.
Los aficionados navarros también van de boina, y por último, se encasquetará una el que estos
renglones escribe.23
Deialdia arrakastatsua izan zen eta eguraldiarengatik hainbat aldiz atzeratu eta gero,
azkenean jardunaldia espero zen txapeldun kopuru handiarekin egin ahal izan zen. Txapelaren
erabilera aipatuz, La Colonia Españolako Tabardillo kronistak zera zioen:
“Por una acuerdo espontáneo que mereció la general aprobación los asociados del Laurac Bat
resolvieron usar como distintivo la tradicional y simpática boina, tan olvidada en esta
República; distintivo que lucieron muchos de ellos antes, en y después de la función
tauromáquica del jueves.
El pito y el tamboril, esos instrumentos tan característicos de nuestras provincias del Norte,
tampoco fueron olvidados”
Al medio día, las calles de Mercedes y 18 de julio presentaban anteayer un aspecto de
inusitada animación, precursor de la fiesta preparada en la Unión.
Los trenes iban atestados de alegres viajeros, y las veredas daban paso a multitud de
transeúntes, animados unos y otros por el deseo de presenciar la función que, a beneficio de la
Laurac Bat, iba a celebrarse en la plaza de toros.
En uno de los trenes, sobre todo, la animación y la alegría revestían un carácter más especial que en
los demás, pues los”tripulantes” eran todos vasco-navarros, como lo indicaba la famosa boina colorada que
cubría sus cabezas; entre los cuales pudimos distinguir a los buenos amigos que componen la Directiva de la
Sociedad en cuyo beneficio se daba la corrida…24
Ikusten dugunez, txapelak bakarrik ez zituen etorkin euskaldunak identifikatzen, txistua eta
danbolinak ere naziotasun txartel bezala erabiltzen ziren.
Festak jende artean gogo handia sortzen bazuen ere, ekintza hau ez zen oso maiz
errepikatu eta 1883 urtera arte itxaron behar izan zen antzeko beste zerbait aurkitzeko.
Oraingoan, “una cuadrilla de jóvenes aficionados muy conocidos de esta sociedad” 25
taldetik ateratako proposamena izan zen eta Asilo de Huérfanos y de la Caja de Beneficencia de la
Sociedad Laurac Bat arentzat irabaziak izan zitezen proposatu zuten, hurrengo programa adostuz:
PROGRAMA
Se lidiarán cuatro toros a muerte, los cuales serán estoqueados por el joven Antonio Pou y
sus distinguidos compañeros.
22“Plaza
de toros de la Unión”; Laurac Bat, II. urtea, 11. zenbakia; Montevideo, 1878ko maiatzak 19; 4. orrialdea
boina todo el mundo”; Laurac Bat, II. Urtea, 11. zenbakia; Montevideo, 1878ko maiatzak 19; 4. orrialdea
24“Revista de toros”; La Colonia Española; Montevideo, 1878ko ekainak 22; 1. orrialdea.
25“Corrida de toros”; Laurak Bat, VII. urtea, 145. zenbakia; Montevideo, 1883ko urriak 1; 199. orrialdea.
23“De
- 18 -
1
8
Nombre de los toros:
1. º Boccacio, moña banca y celeste.
2. º Pepe Hillo, id. encarnada y amarilla.
3. º Don Juanito, id. blanca y celeste.
4. º barberillo, id. encarnada y amarilla.
D. José Langarou presidirá la corrida. Caballero de Plaza D. Adolfo Beduret...26
Ezarritako egunean, eguzki indartsu baten azpian, bi mila eta bostehun ikusle eskasak
itzaleko tendiduan biltzen ziren bitartean, lau zezenak eta toreatzaileak besterik gabe pasa ziren
zezen plazatik. Azken hauen lana “correctos” kritika jaso zuen, aipatu beharreko bakarra “la bonita
perspectiva que presentaban los palcos cuajados de simpáticas señoritas y damas de nuestra
sociedad”.27
1880ko Fiestas Euskaras edo Euskal festak
Baina ezbairik gabe, atxikimen gehien jaso zituen jaialdiak, guztien oroitzapenean
mantendu zirenak eta lortzen zituen deialdi jendetsuagatik bertako gizartea gehien harritu zituena
“Fiestas Euskaras” izan zen. 1879an ospatu zen landa-paseo bat izan zen hauen aurrekaria.28 Urte
hartan izan zuen arrakasta ikusita, 1880ko azaroan Sociedad Laurac Bateko zuzendaritzak Komisio
bat izendatu zuen fundazioaren laugarren urteurrena izango zenaren festa antolatu eta ospatzeko.
Eta oraingoan ez zen “paseo” bat izango, “Fiesta Euskara” izena jaso zuen jaialdi instituzional
garrantzitsu bat baizik.
Honetan, Miguelete ibaiaren ertzean egin zelarik, Duranas zubia eta Raffo boulevard
nagusiaren artean, gaur egungo Molino auzoan. Komisioak zera nahi zuen “imprimir (…) el carácter
distintivo de las costumbres vascongadas”, para lo cual “tendremos la tradicional romería con el
popular tamboril, cuyos ecos despertarán en los corazones de los hijos de aquel pueblo, las más
gratas e inolvidables reminiscencias: -el juego de pelota, donde se ve la destreza y agilidad de
nuestros valientes montañeses. –el tiro de la barra, que demuestra el vigoroso brazo del euskaro: los cantos populares: -las carreras a pie: -los bailes que recuerdan las edades de hierro, todo, en fin,
lo que constituye las tradicionales y populares costumbres de nuestras queridas montañas, formarán
el conjunto de las próximas fiestas euskaras”.29
Festaren antolakuntzan, Urriaren 14an elkarteak aldizkarian berri bat argitaratu zuen:
FIESTAS EUSKARAS
Debiendo dar principio los ensayos de baile y juegos alegóricos de aquellas montañas, así como los
coros que se han de preparar para el canto, se invita a todos los aficionados a la reunión que con este objeto
se celebrará el Domingo 17 del corriente a las 8 de la noche, en el salón de la Sociedad Laurac Bat. 30
1880ko urriaren 30eko edizioan, Laurac Bat egunkariak iragarki txiki bat txertatu zuen
musikariak deitzen:
Tamborileros
Los que se consideren aptos para tomar parte en las fiestas euskaras, se servirán pasar a
esta oficina. La Gerencia.31
26
27
28
29
30
“Programa”; Laurak Bat, VII. urtea, 145. zenbakia; Montevideo, 1883 urriak 8; 201. orrialdea.
“Fiesta taurina”; Laurak Bat, VII. urtea, 147. zenbakia; Montevideo, 1883ko urriak 18; 212. orrialdea.
“Laurac Bat”; La Colonia Española; Montevideo, 1979ko urtarrilak 1.
“Fiestas Euskaras”; Laurac Bat, 3. urtea, 25. zenbakia, Buenos Aires, 1880ko urtarrila; 2. orrialdea.
“FIESTAS EUSKARAS”; Laurac Bat; IV. urtea, 66. zenbakia; Montevideo, 1880ko azaroak 15; 4. orrialdea.
“FIESTAS EUSKARAS”; Laurac Bat; IV. urtea, 64. zenbakia; Montevideo, 1880ko urriak 14; 4. orrialdea.
- 19 -
1
9
zuen:
Azkenik, 1880ko abenduaren 15eko edizioan aldizkariak jardueren kronograma argitaratzen
“Programa de las fiestas Euskaras en el Miguelete en celebración del cuarto aniversario de
la fundación de la Sociedad Laurac Bat establecida en esta capital y que tendrán lugar en los
días 25 y 26 del presente mes”.
DÍA 25
1.º A las 6 de la mañana se reunirá la Comisión de fiestas en el local social, plaza
Independencia, de donde partirá acompañada de la banda militar y la de tamborileros, que
ejecutarán diversos aires del país Vascongado, hasta tomar el tren de la vía brasilera calle
Paysandú.
2.º Al llegar la Comisión al lugar destinado para la celebración de las fiestas, la banda militar
hará oír sus marciales ecos saludando con el himno del inmortal Iparaguirre, Guernica-coarbola, -el árbol frondoso imagen bendita del histórico de Guernica que ostenta su verde follaje
en las orillas del pintoresco Miguelete: acto continuo el coro de aficionados dirigidos por el
inteligente maestro nuestro comprovinciano D. Leonardo Echeverria, entonará ese canto
sublime bajo el simbólico roble, dando al acto toda la majestad que en sí encierra.
3. º A las 9 de la mañana dará principio al gran partido a la barra por varios aficionados; premio
a los vencedores, la barra torneada con que hayan jugado.
4. º A las 10 gran carrera a pie por varios aficionados; premio al vencedor una hermosa faja de
seda.
5. º A la una grandes regatas en el pintoresco Miguelete por varios botes tripulados por jóvenes
vizcaínos y guipuzcoanos, premio a los vencedores, una faja de seda a cada uno de ellos.
6. º A las dos de la tarde darán principio los juegos y bailes alegóricos de los antiguos hijos de
Aitor o sean los guerreros Euskaldunak en el gran tablado construido al efecto, divididos del
modo siguiente:
1. º Abrirá la marcha la sesión de baile en carácter llevando a su frente la banda de
tamborileros haciendo el saludo de costumbre al llegar al tablado.
2. º “Maquilla chiqui-quicoa” o sea la danza de los palitos.
3. º “Maquila Andía-quicoa” o sea el baile histórico de los guerreros euskaros
demostrando su valor y destreza en el combate contra los enemigos de su patria.
4. º “Tirustay danza” o sea el juego de los arcos recordando las primeras armas de
combate de los guerreros Cántabros.
5. º Evoluciones con los arcos de guerra de la misma época.
6. º “Espata danza” o sea el desafío de los guerreros enemigos.
7. º “Broquel danza” o sea el gran combate con espada y broquel entre los guerreros
cántabros.
8. º “Cinta danza” por todo el cuerpo de bailarines.
7. º A las cuatro se dará principio el baile general con el tradicional y majestuoso “aurresco” el
que se bailará con la compostura y seriedad usada en nuestras queridas provincias en las
solemnidades clásicas de aquellos pueblos; continuándose enseguida (con) el popular “ariñ
ariñ”, la jota y el fandanguillo por la concurrencia en general.
8. º Gran partido de pelota a rebote a las cuatro y media de la tarde, por ocho de los mejores
jugadores del Río de la Plata; premio a los vencedores una rica faja de seda a cada uno.
9. º El coro de aficionados dirigido por nuestro comprovinciano señor Echeverria, cantará en
varios intervalos del día escogidas y variadas piezas alusivas a la función a fin de dar mayor
realce a esta festividad.
10.º La brillante música del 5.º de Cazadores, puesta a nuestra disposición de la manera más
galante por el Exmo. Sr. Ministro de Guerra y dirigida por el hábil maestro don Juan Galazzo,
amenizará la función con el himno Guernica-co-arbola arreglado para la banda por el
distinguido maestro nuestro comprovinciano D. Carmelo Calvo, y el himno a “Navarra” obra del
31
“Tamborileros”; Laurac Bat; IV. urtea, 65. zenbakia; Montevideo, 1880ko urriak 30, 4. orrialdea. Danbor-jole
hauen parte hartzea lortu arren – hauen izenak ez dira kroniketan jaso- bi urte geroago elkarteak musikari bat kontratatzea
erabaki zuen. Musikari hau Julián Labaca izan zen, Oiartzuarra, Gipuzkoa, Montevideora 1883ko otsailaren 27an iritsi zen.
- 20 -
2
0
mismo autor y otras piezas de aires vascongados que el Sr. Galazzo ha hecho estudiar a sus
subordinados con la mayor galantería.
11.º Las fiestas de bailes, juegos y regatas finalizarán a las ocho de la noche.
12.º De ocho y media a nueve de la noche habrá sorprendentes y brillantes fuegos artificiales
compuestos de un gran castillo representando la bandera española, ruedas, cohetes y otras
varias piezas remontándose a la conclusión un gran globo con la inscripción Laurac Bat..
DÏA 26
Las fiestas de este día serán con alguna pequeña variación idénticas a las del día 25.
La Comisión.
1882ko Fiestas euskaras
Aurreko urteetan gertatu zen bezala, 1882ko abenduaren 24ean eta 25ean antolatutako
jaiak, La Razón, La España, La Colonia Española, La Democracia, La Tribuna Popular, El Bien
Público, El Ferro-Carril, Telégrafo Marítimo eta El Siglo… hiriburuko egunkari garrantzitsuengatik
jasoak izan ziren. Eta ez zen gutxigorako izan, kazetari batzuen arabera 50.000 pertsona bertaratu
baiziren –argi eta garbi handitu egin zuten zenbakia-, Montevideo finisekularreko ekitaldi
jendetsuenetakoa bihurtuz.
Fiestas Euskaras jaiei buruz idatzi zuten “Cronistas de sociedad” deitzen zirenen artean, La
Razon egunkarian Sanson goitizenarekin idazten zuen kazetaria aipatzea merezi du.
Daniel Muñoz izena zuen erreportari honek, freskuraz eta gogo handiz idazten zituen bere
artikuluak, errespetu eta bizitasun handiz idatzitakoak ziren. Heber Raviolok aipatzen duen bezala,
garai hartako montevideoko bizitzaren lekukoa izan zen. Bere artikulu motzak, geroago jasoak eta
edizio ezberdinetan argitaratuak izan zirelako iritsi dira gaur egun arte, horien artean Crónicas de un
fin de siglo por el montevideano Sansón Carrasco; Ediciones de la Banda Oriental, 2006 berriena
delarik.
Liburuki honetan La Razón egunkarian 1882ko abenduaren 28an, 1239. zenbakian
argitaratua izan zen “En el país de los vascos” artikulua jasotzen da eta gure etorkinek beraien
euskal jatorria harrotasunez erakusten zuten jaialdi jendetsuak nolakoak ziren deskribatzen duelako
jarraian txteratzen dugu.
En el país de los vascos.
…Todo allí es vasco, y nadie se atrevería a promiscuar. La boina es de regla, predominando
las rojas, “chapela gorriyá”, que se destacan entre las azules y las blancas, con su color grana
vivo, chillón, provocativo como muletilla de torero. Eso sí: declaro sin ambages que no me
gustan las boinas con levita. Los trajes nacionales guardan cierta analogía en todas sus
prendas, y todo lo que sea modificarlas produce mal efecto. Póngase a un gaucho vestido de
chiripá y levita, y será cosa de apedrearlo.
Pero ya que como distintivo usan boina, vaya y pase, aunque nada tiene de bonito. Como es
graciosa y característica la boina, es llevada por uno de esos vascos altos como un trinquete,
fornidos como un roble, anchos de espaldas y de pecho saltados, el brazo musculoso y recio,
nervudo y fino el jarrete, vestido con la blusa suelta, el pantalón amplio y corto, y calzado con
una blanca alpargata. Así son los vascos, y es con esos que se vuelven de cera las traviesas
vasquitas tan aseadas y bien puestas, bravas como un ají para los que no saben decir
“nescatcha polita” y mansas como un cordero cuando oyen hablar en ese arrevesado idioma
del cual solo sé que lau, es cuatro, y bat, uno, a fuerza de oír repetir que laurac- bat, quiere
decir, cuatro en uno.
- 21 -
2
1
Pocos vascos se ven ya entre nosotros, a pesar de haberlos por millares. Esa facilidad de
asimilación que tienen, hace que al poco tiempo de llegados adopten el traje y costumbres de
los hijos del país, llegando a tal punto el afán de hacerse criollos, que hoy día, los únicos que
usan el chiripá son los vascos. Ellos son tan camperos o más que nuestros paisanos, enlazan
con admirable destreza y doman como si toda su vida no hubiera hecho otra cosa. El vasco
desaparece, pues, pero el día menos pensado se denuncia él mismo, encasquetándose una
boina, y entonces vuelve a lo que fue. No importa la posición social que ocupe. Mientras está
con sombrero de alas, es incapaz de hacer una pirueta, pero así que se pone la boina y oye el
tamboril, rompe por todo, y baila y canta con entusiasmo, casi diría, con fervor, no como quien
se divierte, sino como quien cumple un deber.
Y es verdaderamente un deber practicar y perpetuar las costumbres tradicionales de la
patria. Desgraciados de los países que no tienen cantos y danzas, porque es lo mismo decir
que no tienen historia. El “aurrescu”, bailado con todo el señorío y compostura que se
acostumbra en los valles de Vizcaya Navarra, resucita los recuerdos gloriosos del pasado,
como que todas esas danzas tienen su simbolismo, y es por eso que se perpetúan con todas
sus formas, sin introducir en ellas modificaciones que las desvirtúen y adulteren.
Pero donde los vascos se desatan es en el zortzico, al compás del pífano y el tamboril, que
produce el más desapacible y monótono concierto. Las parejas de apiñan sobre el tablado, y
allí es el trenzar los pies y el castañear los dedos, fija la vista en el suelo, con el rostro
sudoroso; ellos muy saltarines y voltereteros, y ellas muy recatadas y medidas, con cada
mejilla como un melocotón, y cada brazo como para sosegar al más atrevido.
Pero ya no se ven aquellas vascas vestidas de saya y basquiña, sujeto el rodete de cabellos
dentro de un pañuelo de seda artísticamente anudado. Se han dejado dominar por la moda, y
han perdido la soltura y el donaire con que llevaban su traje nacional. Lo único que conservan
es su proverbial limpieza.
¿Qué concurrencia había el domingo y lunes en el Paso de las Duranas? Dicen los unos que
ocho, otros que diez, otros que veinte mil personas. Todo puede ser. Lo que yo sé es que
había un gentío extraordinario diseminado por las orillas del arroyo, y que a la tarde era casi
imposible el tránsito por aquellas avenidas.
Desde por la mañana del domingo empezó el jolgorio y no cesó hasta la media noche del
lunes. Pero también ¡qué días y qué noches! Parece que de propósito el sol moderó sus rayos
para no mortificar a los paseantes, y que la luna se lustró la cara para brillar con mayor
intensidad.
Aquello era un paraíso. Toda la gente alegre y comunicativa, todos los rostros placenteros, y
todos como obedeciendo ala consigna de divertirse. No se encontraba allí una tristeza ni por
un ojo de la cara. Cierto es que el comer engendra el contento, y lo que es allí, se comía a dos
carrillos, bajo aquellos árboles coposos y umbríos, sobre aquel césped verde y risueño, y
respirando aquel ambiente que olía a todo lo bueno que el campo huele en esta estación de
flores y de frutas.
Sobre un tablado bailaron algunos niños varias danzas diestramente ensayadas, con figuras
y mudanzas, a estilo de aquellas con que los zagales festejaban las bodas de Camacho.
Semejaban las unas simulacros guerreros, otras remedaban torneos, y por último, haciendo
figuras en torno de un asta, y llevando cada bailarín una cinta de distinto color en la mano,
vestían el madero con un trenzado de cintas, y en seguida lo destrenzaban, todo al compás de
músicas alegres y cantos alegóricos.
Mientras tanto, en otros rincones, se bailaba de muy distinta manera, no por cierto con
aquella compostura y seriedad del “aurrescu”, sino con el abandono y desenvoltura a que
convidan las polkas íntimas, de una intimidad tan estrecha que no se ve ni un resquicio entre el
bailarín y la bailarina, quebrando el talle hasta donde dan los huesos, al son de un violín y un
arpa que entonan habaneras resbalosas, como aquella cuya letra dice:
Ay! Ay! que me da el mareo.
Ay! Ay! que me siento mal…
y a fe que no es el mal mareo el que les da a esas doncellas que se dejan hamacar con ese
vaivén lánguido del compás del dos por cuatro.
En tanto que los unos bailan, otros se dedican á tareas, más nutritivas, avivando el fuego
cuyas llamas lamen los costillares ensartados en sendos asadores, desplumando gallinas que
enseguida zambullen dentro de las ollas, preñadas de suculentos picadillos, mientras esperan
su turno los patos y los pavos, colgados de una rama de árbol por las patas, con el pellejo
como papel de lija, el ojo entornado, los brazuelos plegados como ala de murciélago, goteando
- 22 -
2
2
por el pico entreabierto la poca sangre que les queda, y el cogote azulado por los machucones
que recibió al retorcérselo en vida.
Al caer la tarde, se ve más seda que percal y más gorras que mantillas. Los que toman parte
activa en la fiesta se retraen de la circulación formando grupos en torno de los asados, para
restaurar las fuerzas gastadas en el jolgorio; pero no por eso la animación decrece, y antes al
contrario aumenta debido al refuerzo, que ya comido y bebido, llega de la ciudad.
Las sombras de los árboles empiezan a estirarse sobre el césped, prolongándose a medida
que el día declina. El sol se filtra por entre el follaje con su luz roja, y en cada agujero por
donde penetra, parece que sus rayos se estrellan desmenuzándose en hebras brillantes como
se desmenuza un chorro de agua al chocar contra una pared.
Y antes de que el sol sumerja por entero su disco rojizo en el poniente, surge por el oriente
otro sol más grande. Es la luna, pero no esa luna de plata que se ve en el cenit, sino una luna
de oro, de color anaranjado, surcada la faz con grietas violáceas , algo así como una yema de
huevo en su último período de incubación, con sus ramazones sanguinolentas.
Magníficas han estado las fiestas euskaras. Que así sea por muchos años son los votos de Sansón
Carrasco.32
Baina Carrascoren kontaketa kostunbrista eta goxoa ez da nahikoa erromeriaren musika
atala ezagutzeko. Ondoren ikusiko dugun bezala, 1880. urtean egindakoaren berdina izan zen,
horretarako La España egunkarian argitaratutako kronikara jotzen dugu:
El sexto aniversario de la sociedad Laurak Bat ha sido festejado como era de esperarse.
Las fiestas verificadas el domingo y lunes último, han sido la demostración más exacta de
que la unión y patriotismo liga a los baskongados aquí residentes van aumentando a medida
que la ya importante asociación iniciadora de esas fiestas crece en número de asociados y
deja sentir su influencia en todas las clases sociales realizando sus más bellos y nobles
propósitos.
Alegría incesante, expansiones fraternales, bullicioso entusiasmo y gratos recuerdos de la
patria querida han dado carácter a las fiestas euskaras.
Dos magníficos días y dos hermosísimas noches, han contribuido a que los baskongados
vieran satisfechos sus mayores deseos.
También el pueblo, sin distinción de clases ni de nacionalidades, prestó su concurso para el
buen éxito de los festejos, asistiendo a ellos en número considerable y llevando gran
contingente de alegría y entusiasmo.
En nuestro número anterior dijimos que el local había sido adornado convenientemente.
Sobre la margen derecha del arroyo se había levantado la gran carpa, donde se sirvió la
comida oficial, a la que se encontraron presentes como doscientas personas.
Poco antes de terminarse aquella comida hubieron algunos brindis. Con tal motivo hicieron
uso de la palabra, entre otros caballeros, D. Serapio de Sierra, el Dr. Berra, Albístur, el Sr.
Bustamante, Carreras, Umaran y otros señores más.
Todos aquellos brindis eran alusivos a la fecha que se conmemoraba.
Terminada la comida efectuáronse algunas regatas. El premio a los vencedores fue de una
faja de seda a cada uno de ellos.
Se siguió con el canto en los tablados por el coro de la sociedad acompañado de la banda
cantándose: “Capricho vasco” de Sarasate; “Zortzico de Bilbao” música de don Carmelo Calvo;
y las jotas “El Molinero de Zubiza” y la “Estudiantina Española”.
En los intervalos se visitaba la carpa oficial por damas y caballeros invitados al efecto.
El cuerpo de baile de niños, bajo la dirección de su director don José Cirilo Uranga, hizo los
juegos y bailes alegórico de loa antiguos hijos de Aitor, o sean los guerreros euskaldunak, en el
gran tablado construido al efecto, divididos del modo siguiente:
1. º Abrió la marcha la sesión de baile en carácter llevando a su frente la banda de
tamborileros haciendo el saludo de costumbre al tablado.
2. º “Maquilla chiqui-quicoa” o sea la danza de los palitos.
3. º “Maquila andia-quicoa” o sea el baile histórico de los guerreros euskaros
demostrando su valor y destreza en el combate contra los enemigos de su patria.
32
Kronika hau 1882ko abenduaren 28an La Razon egunkarian argitaratua izan zen, 1883ko urtarrilaren 2an
Laurac Batean berrimprimatua eta Crónicas de un fin de siglo por el montevideano Sansón Carrasco; Ediciones de la
Banda Oriental; Montevideo, 2006 lanean jasoa.
- 23 -
2
3
4. º “Tiruztadanza” o sea el juego de los arcos recordando las primeras armas de
combate de los guerreros Cántabros.
5. º Evoluciones con los arcos de guerra de la misma época.
6. º “Espata danza” o sea el desafío de los guerreros enemigos.
7. º “Broquel danza” o sea el gran combate con espada y broquel entre los guerreros
cántabros.
8. º “Cinta danza” por todo el cuerpo de bailarines.
(…) De cinco a siete p.m. había en las fiestas como diez mil personas, encontrándose entre
ellas lo más granado de la sociedad Montevideana.
Todas las familias de Buenos Aires que aquí se encuentran de paseo con motivo de los
baños, se habían dado cita para aquella gran romería.
Multitud de carpas provistas de comestibles y bebidas hacían el servicio de orden a la
concurrencia, que a cada paso las tomaba por asalto.
Se bailaba, se cantaba en todas partes del recreo, pasándose momentos verdaderamente
agradables, y en los que se desterraba por completo la etiqueta, a pesar de ser personas muy distinguidas las
que tomaban parte en tan inocentes como alegres diversiones… 33
Patagonia baporearen atala
1883ko irailean, Montevideotik pasa eta Txilera bidean zioazen hirurehun euskal familien
berri izan zuten Euskal-uruguayar elkarteek. Familia hauek ardurarik gabeko jendearen iruzurren
bitartez erakarriak izan ziren, eta bai Centro Vascongado eta Sociedad Laurak Bat-ek indar handiz
lan egin zuten familia hauei ziurra ez zen lekuaz ohartarazteko.
Gestioa eraginkorra izan zen. Etorkin asko hiriburuan gelditu ziren eta beste batzuk berriz,
Buenos Airesen. Gutxieneko batzuek hasierako bidea jarraitu zuten.
Aurrerago ikusiko dugunez, eta kompromezua mantenduz, Laurak Bat elkarteak lana lortu
zien lehorreratu zirenei eta gainera gau-jai artistiko bat antolatu zuen hauen omenez.
¡Alerta Bascongados!:
“Acaba de ver la luz en los diarios de esta capital, una noticia sumamente grave a nuestro
juicio; y como ella se refiere a la emigración bascongada, nos creemos obligado a decir
algunas palabras al respecto.
Por grande que sea nuestro respeto hacia el ilustrado y liberal gobierno de Chile; y por más
fe que nos merezcan sus ofrecimientos, no podemos menos de lamentar de lo más intimo de
nuestro corazón euskaro, el que nuestros hermanos bascongados, vayan a poblar las desiertas
e inhabitables selvas araucanas, que aun permanecen bajo el mando de los hijos del desierto.
Nuestros hermanos inmigrantes, creen sin duda alguna que el territorio destinado por Chile a
ser regado con su sudor, ofrece las mismas o mayores ventajas que las salutíferas vegas del
Río de la Plata y especialmente esta fertilísima y pintoresca República, en la que habitamos
rodeados del mayor aprecio y distinción, millares de familias euskaras, recibiendo día a día,
inequívocas y elocuentes pruebas del extremado cariño que sus nobles hijos le profesan a la
inmigración bascongada.
Los sagaces emisarios que Chile ha empleado para catequizar a nuestros leales e incautos
hermanos, es natural que les hayan ocultado, que las tierras destinadas a la colonia
bascongada se hallan situadas en los confines de aquella república; y que tras su riguroso
clima e insalubridad, existe la falta absoluta de viabilidad para transportar los productos que
cosechen a poblaciones o puertos, donde puedan hallar su venta.
Es necesario que comprendan todos nuestros hermanos, cual es el porvenir que a la colonia
bascongada le espera en Chile: donde el jornal del trabajador es mucho menor que en las
mismas provincias bascongadas, donde el hombre más robusto no gana más que una peseta o
un franco diario.
La colonia bascongada es necesario que sepa, va destinada a conquistar en beneficio de
sus verdugos, la tierra que actualmente ocupan los indios araucanos, cuya tribu, bárbara y
33“La
España”; Laurak Bat, VII. urtea, 116. zenbakia; Montevideo, 1883ko urtarrilak 2; 4. orrialdea.
- 24 -
2
4
feroz, defenderá el terreno que posee, destruyendo para ello, a los que inconscientemente se
aventuren a invadirlo: y a pesar de las promesas de los falsos protectores, bien deben
comprender los futuros colonos que no pueden ser felices en un país en el que además de la
miseria , les espera el desprecio; bien claramente manifestado en pleno parlamento, por uno
de sus Representantes (señor Puelma Tupper) en las siguientes palabras: “aquella gente (los
bascongados) es ignorante, incapaz de traer una sola industria, son simples peones, de la
moralidad más escasa, de la moralidad de antiguo napolitano: que asesina y prende una vela a
San Genaro, que roba y se confiesa”.
En un pueblo que acoge con silencioso asentimiento, acusaciones tan bárbaras e injustas,
lanzadas sobre la población vascongada, ¿puede esperar esta, algún auxilio cuando se vea
agredida en su vida é intereses? Creemos sinceramente que no: por más empeño que algunos
miembros del gobierno pusiesen en ello, la mayoría siempre, siempre los tratará a los
bascongados, como émulos del antiguo napolitano, cuyo carácter y cualidades han sido
descritas en el parlamento chileno.
En vista de esto, es que nos creemos obligados a dar la voz de alerta, a todos nuestros hermanos de
Europa y América, a aquellos para que se precavan de la celada que activos especuladores de carne humana,
les tienden, para con mayor seguridad conducirlos al precipicio; y a éstos, para que individual ó
colectivamente, procuremos arbitrar los medios conducentes para que nuestros hermanos no vayan a las
selvas araucanas a buscar el triste fin que llevaron las sesenta familias bascongadas, origen de la muy
lamentable guerra del Pacífico”.34
Handik egun gutxira, aldizkariak bazkide batengandik jasotako eskutitz baten zati bat
argitaratu zuen. Honetan, Nafarroan datatua, igorleak zera zioen:
“...paso a darle algunas noticias referentes a la nueva corriente de inmigración que se trata
de establecer en las provincias bascongadas Franco – Españolas, destinada á la República de
Chile.
Es muy probable que a fines del presente mes y el Octubre entrante, se embarquen en
Burdeos un gran número de emigrantes con destino al establecimiento de colonias Agrícolas
que el Gobierno Chileno se esfuerza en fundar en aquella República.
Con este motivo, pululan por el centro de estas provincias emisarios ó reclutadores de gente
por cuenta y orden del agente general del gobierno de Chile, quien abona por cada pasajero
que se presenten en Burdeos, diez pesos fuertes de comisión, encargándose el cónsul Chileno
del pago de todos los gastos; tales como pasaje, gastos de fonda, coches y todo lo que
pudieran necesitar los pasajeros.
Todas estas ventajas que ofrecen un grande incentivo a los enganchadores, corren impresas
en unos libritos pequeños que han esparcido con profusión por todas las provincias, a fin de
que sirvan de carnada, como se dice vulgarmente, para embaucar á nuestros pobres y
sencillos paisanos....
...Debo también manifestar á Ud. que los emisarios Chilenos no son muy escrupulosos para
hacer su reclutamiento; pues solo tienen en vista los diez pesos que se les paga por cabeza.
Creo que cuando llegue ésta a sus manos ya habrá pasado por esa la primera expedición de esos
emigrantes á bordo del Patagonia…”35
Laurak Bateko edizio berdinean dei bat argitaratu zuten “A las Autoridades, Prensa,
Asociaciones y Corresponsales de la Euskaria” etorkinek jasandako iruzurra ohartaraziz:
“venían sujetos a un contrato que les obligaba a poblar un desierto, reducidos así á la condición de
esclavos (…) nadie podrá tacharnos de injusto o exagerados al asumir una actitud doblemente firme
y decidida contra los proyectos de agentes, en cuyo corazón está apagado todo sentimiento moral, y
dominados por la ambición, auxiliados de la mentira y el engaño, pretenden hacer fortuna á costa de
la desgracia de sus propios hermanos”.
34“Alerta
35“Carta
baskongados”; Laurak Bat, VII. urtea , 144. zenbakia; Montevideo, 1883ko irailak 8; 185. orrialdea.
de Navarra”; Laurak Bat, VII. urtea, 145. zenbakia; Montevideo, 1883ko urriak 1; 193. orrialdea.
- 25 -
2
5
Nahiz eta kezka sortu, elkarteko partaide batzuk Europatik iritsitako berriak zalantzan
jartzen zituzten – edo behintzat handitutako berria- “les parecía inverosímil que la reunión y
embarque de tantas familias36 pudiese verificarse tan sigilosamente”. Hala eta guztiz ere, egia izan
zitekelakoan, komisio berezi bat sortu zen “de naturales de ambas márgenes del Bidasoa” ikerketa
egoki bat egiteko.
Baina urriaren 13an, “Patagonia” iritsi zen egunean, zituzten beldurrak baieztatu egin ziren.
Montevideoko portura iritsi bezain laster, Laurak Bateko eta Centro Vascongadoko ordezkariak
ontzira igo ziren, bertan zeuden etorkinei, bidaia jarraituz gero, Txilen aurkituko zutenaren berri
emateko.
Nahiz eta ontziko guztiek ordezkarien arrazoiak ez onartu, 90 pertsonek bidaia bertan bera
uztea eta Uruguyako hiriburuan gelditzea erabaki zuten. Baina itsasontzia uzteko baimena lortzeko,
Espainiako eta portuko Kapitaintzaren ordezkarien partehartzea behar zuten.
Bidaiari gehienek lana lortu zuten Laurak Bat elkarteari esker, eta hauen mesedean,
ongintzazko kontzertu bat antolatu zuen, La Tribuna Popular egunkari montevideoarra adierazi zuen
arabera:
En los espaciosos y elegantes salones de Sociedad Laurak Bat tuvo lugar el sábado a la noche
un magistral concierto a beneficio de los inmigrantes vascongados desembarcados del vapor
“Patagonia”.
Una escogida y numerosísima concurrencia había asistido, prestando así su concurso a los
vascongados que prefirieron para su bien quedarse en este país, antes de ir a poblar las
desiertas playas de la Araucania.
El programa de este concierto era sumamente escogido.
Dióse principio con “Ebrea”, trío para violín, flauta y piano, por los señores Gayraud, Barceló y
Calvo.
Muy buena ejecución y cosecha de aplausos.
“María Bizzio”, dúo por la señorita Matilde Martínez y el señor Clodomiro Gandolfo,
acompañados al piano por el señor Calvo.
Fue magistralmente cantado, pues así era de esperarse, dada la preciosa voz que posee la
señorita Martínez secundada por el señor Gandolfo.
No escasearon los aplausos.
“Una noche en el mar”, trío para dos flautas y piano, por los señores Elzaurdia, Peña y
Vidaurre.
Sobresaliente ejecución y aplausos merecidos.
La niña Eugenia Carbó nos hizo oír una preciosa fantasía del “Fausto”; ejecutada en el piano
con sumo gusto, y maestría, valiéndole una salva de aplausos.
“LÉremita”, aria de bajo, por el señor Mainó.
Perfectamente cantada por el señor Mainó, quien posee una poderosa voz de bajo
absoluto. Fue muy aplaudido.
“Un Ballo in Maschera”, fantasía por armonium y piano, por los señores Ribeiro y
Calvo.
Su ejecución no dejó nada que desear y tampoco los aplausos.
Aquí terminó la primera parte, y después de un corto intermedio empezó la segunda.
Una fantasía del “Rigoletto”, ejecutada en el piano a cuatro manos por las simpáticas
señoritas Antonia y María Irigaray, agradó sobremanera al auditorio, siendo las ejecutantes
suficientemente aplaudidas.
“Non é ver” de Mattei, se titulaba una romanza cantada por la señorita Matilde Martínez
siendo acompañada al piano por el señor Calvo.
Sumo gusto en el canto y una fresca voz, son cualidades que acompañan a la señorita
Matilde Martínez.
Una vez terminada la referida romanza, fue muy aplaudida y festejada, aceptando gustosa
después a cantar el “jaleo de Jerez”, con esa gracia y desenvoltura que le es característica.
“Sitio de Zaragoza” fue una fantasía ejecutada en la guitarra de 12 cuerdas por el señor
Gómez, consumado guitarrista que está de paso entre nosotros.
Terminada esta fantasía, cantó una romanza de la zarzuela “El Pleito”, siendo muy
aplaudido.
36300
familia ziren.
- 26 -
2
6
Llegó su turno al señor García, uno de los inmigrantes del Patagonia, quien nos hizo oír una
fantasía de la ópera “Norma” para flauta acompañada al piano por el señor Calvo.
Aunque el señor García toca por afición la flauta, la ejecución de esa fantasía fue bastante
buena, obteniendo aplausos merecidos.
“Fausto”, fantasía para armonium y piano, por los señores Ribeiro y Calvo siendo ejecutada
con suma maestría por ambos profesores.
El señor Mainó cerró la segunda parte del programa cantando una aria de bajo de las
“Vísperas sicilianas” con irreprochable gusto.
Las señoritas que prestaron su benevolente concurso fueron galantemente obsequiadas por
la Comisión Directiva con espléndidos bouquet de flores.
Tan brillante concierto dejó sumamente complacida a la concurrencia; sus ejecutantes fueron
aplaudidos cual se merecían y el producto recogido ha sido bastante bueno.
Como apéndice al concierto que el sábado habíase dado en este centro social, anoche tuvo
lugar una animada y agradable tertulia familiar, que terminó a las tres de la mañana.
Deliciosos momentos pasaron entregados al baile las damas y jóvenes que asistieron a esta
improvisada tertulia, a cuyo éxito contribuía el maestro Coppetti, posesionado del piano y
ejecutando varias piezas de su repertorio.
Llegó la hora de la retirada y en espera de otro baile se queda este inefable cronista.
Duverd37
Montevideoko elkartetik Buenos Aireseko Laurak Bat elkartea ohartarazi zuten eta hauek
berdina egin zuten bere hiriko portuan. Ezezaguna den etorkin kopuru bat itsasontzitik jeitsiarazi
zuten.
Ondorengo pasarte hau, urriaren 28an, Txilen eman zen. Etorkinak zalaparta orokor baten
artean, Talcahuano portuan jeitsi ziren, non Concepcioneko espainiar kolono delegazio batek eta
herriko bizilagunek ongietorria eman zieten, militarren musika bandaren konpasen artean.
El Independiente, egunkari txiletarraren arabera, ez zegoen hainbesteko arrazoirik jaiarako
“Los acordes de las bandas militares y las manifestaciones oficiales y populares de simpatía pasan,
para dejar la palabra a las realidades; y es lo cierto que la realidad no corresponde en el territorio
araucano a las bombásticas descripciones que de él vemos todos los días en los diarios. El clima,
que sin ser inclemente, está muy lejos de se ser delicioso; y el terreno aunque se presta a la crianza
y a ciertos cultivos, es de notoria pobreza. Eso debemos decirlo aquí nosotros y deben decirlo allá
en Europa los agentes de colonización para no engañar a nadie…”38
1883ko Fiestas Euskaras
1883an, ohiturarekin jarraituz, Laurak Bat elkarteak bere fundazioaren zapigarren
urteurrena ospatzeko egingo zen festarako deialdia zabaldu zien bazkidei eta lagunei. Nahiz eta
lekua berdina izan, erromeria egun batez luzatuko zen, hau da, abenduren 23tik 25era bitartean.
Hala ere, hiru egun hauetan euriak jarduerak trabatu zituenez, jaia 30ean jarraitu zen.
Egitaraua, aurreko urtekoen antzekoa, aldaketa batzuk eskeintzen zituen. Oinezko
lasterketaz eta Migueleta ibaian eskeintzen ziren estropadaz gain, palanka jaurtiketa lehiaketa
jokatuko zen bi gipuzkoarren artean, Juan Bautista Elola Bidaniarraren eta Jose Ignacio Lazcano
Errezildarraren artean alegia.
Aipaturiko lehenengoak irabazi zuen lehiaketa. Bere barra 56 baretako distantziara bota
zuen, bere aurkariak baino bi bare gehiago, eta 800 pesotako saria irabazi zuen.
Berritasun bezala, ibaian egindako antzara-jokoa aipatu daiteke.
Musikari dagokionez, Iparraldeko bazkideez osatutako dantza talde batek parte hartu zuen,
“Saut Basque” izeneko dantza nazionala dantzatuz. Ohiko egitarauan euskal dantza baten
txertaketak, Euskal Herriaren batasunari buruz egindako aipamenei lotuta zegoen, azkeneko hau
37“El
Concierto”; Laurak Bat, VII. urtea, 145. zenbakia; Montevideo, 1883ko urriak 1; 199. orrialdea.
y recortes”; Laurak Bat, VI. urtea, 102. zenbakia; Buenos Aires, 1883ko urriak 5; 2. orrialdea.
38“Cortes
- 27 -
2
7
aurreko urteetan baino argiago azalduz. Aipamen hauek hitzaldietan eta kroniketan azaltzen ziren
eta hiriburuko ia egunkari guztietan argitaratuak izan ziren.
Egun batzuk beranduago elkarteak berak argitaratuko zuen bezala, euskaldun guztien
batasuna aipatu egiten da:
“Con la misma solemnidad que en años anteriores se ha festejado en el presente el séptimo
aniversario de la fundación de la Sociedad Laurak Bat, bajo cuya bandera sagrada se agrupan los
hijos de toda vasconia, aunque divididos por el Bidasoa por conveniencias políticas o por otras
causas que no es del caso referir, se conservan unidos y compactos cual corresponde a los
miembros de una familia noble, honrada y laboriosa”.39
Beste ezaugarri nabarmen bat, elkarteak herrialdearen barrualdean zituen eragileen artean
Gernikako arbola irudikatzen zuen haritzpean egindako bilera izan zen. Horien artean Paysanduko
hiriburuko Bruno Goyeneche musikaria zegoen.
Bilerara, Luis Mazzantini toreroa Tomas bere anaiarekin batera joan zen, bigarren urtez
jarraian Union zezen plazako zezen denboraldirako kontratuak izan baiziren.40
Oraingo honetan, berriz ere, La Razon egunkarian Sanson Carrascoren kontaketa izango
da, Uruguay finisekularreko euskal jaiak berreskuratzeko aukera emango diguna:
“Esos tamboriles que redoblan por las calles y esos pífanos que mezclan sus agudas notas al
bullicio con que la ciudad despierta engalanada para la fiesta, van llamando a los vascos para
la romería con que año tras año festeja la Sociedad Laurac Bat el aniversario de su fundación.
Es una fiesta análoga a la que en la primavera organiza la Sociedad Española de Socorros
Mutuos, pero tiene un carácter más local, que se manifiesta en las boinas rojas, azules y
blancas que predominan en la reunión, distintivo patriótico con que los vascos se adornan en
ese día, para que hasta en el traje resucitar las tradiciones euskaras, de esa raza que,
encarrilada en el movimiento progresista y civilizador de la sociedad moderna, conserva sin
embargo su tipo primitivo y sus primitivas costumbres; sus bailes y sus cantos de siglos
pasados, los juegos y ejercicios viriles y atléticos, y sobre todo, sus rasgos físicos de varonil
belleza y su fondo moral de acrisolada honradez.
La fiesta de los vascos tiene ya , pro decirlo así, carta de ciudadanía entre nosotros; es una
romería a que todo Montevideo concurre, los pobres y los ricos, los nacionales y los
extranjeros, pero ni aun en ese cosmopolitismo de lenguas, de trajes y de costumbres, pierde
su carácter provincial, destacándose sobre los sombreros y gorras de variadísimas formas, las
boinas; sobre las músicas y fanfarrias, los tamboriles y los pífanos; y sobre los variados
adornos con que las mujeres se engalanan, los pañuelos de colores crudos trenzados con el
cabello en caprichoso nudo cuyo secreto sólo las vascas conocen.
Todo convida hoy a la fiesta, el paraje encantador en que se celebra, cruzado por el
Miguelete, rico de aguas con la reciente lluvia; la arboleda espesa y umbría que defiende a los
39Crónica
Laurak-batense de las fiestas Euskaras de 1883”; Laurak Bat; VIII. urtea, 160. zenbakia; Montevideo, 1884ko
urtarrilak 5; 304. orrialdea.
40Pistoiakoa (Italia) Luis Mazzantiniren, eta Bonifacia Eguía elgoibartarraren semea, Luis Elgoibarko Rosario kalean jaio
zen, Gipuzkoan, 1856ko urriaren 10ean. Bere herria utzi eta gero, familia Espainiako hainbat herrietan egon zen,
Marsellara eta Romara joan baino lehen. Luis Espainiara urte batzuk beranduago bueltatu zen Amadeo de de Saboyaren
zalditegiko nagusiaren idazkari berezi bezala. Bere uste osoa jarraituz “Para triunfar en este país de prosaicos garbanzos
no se puede ser más que tenor de la Ópera Real o matador de toros” alferrik, abeslari bezala arrakasta izaten saiatu zen,
nahiz eta ahots handia eduki, 1892an San Bartolomeko parrokiko koruko organoaren inaugurazioan elgoibartarrek ikusteko
aukera izan zuten bezala.Handik gutxira, El Mediodia trenbide konpainian zuen lana utzi zuen, zezen munduan sartzeko,
1884ko apirilaren 13an Sevillan alternatiba hartuz «Frascuelo»ren eskutik, 45 egun beranduago Madrilen «Lagartijo»k
berretsiz. Mazzantini ezpatari bezala nabarmendu zen, oin-hegazka teknika menderatuz eta dotoretasun handiarekin
eginez. 1885eko abuztuaren 2an elgoibartar askok eta udaletxe osoa Donostiara joan ziren elgoibartarraren homenezko
korrida batera, bertan Mazzantinik laugarren zezena bere herriko udaletxeari eskeiniz. Faena bukatu eta gero, herriko
agintariek urrezko eta zilarrezko inkrustazioak zituen altzairuzko ezpata eman zioten, non honako hau irakur zitekeen:
Elgoibarko bertako semeari oroitzat
Toreatzeari utzi zionean politikan lan egin zuen, Madrilgo udaletxeko zinegotzi bezala aukeratua izan baizen.
Guadalajarako gobernadore zibilaren kargua ere bete zuen. 1926ko apirilaren 24ean hil egin zen.
- 28 -
2
8
paseantes de los poco cariñosos rayos del sol de diciembre; el aire saludable del campo
saturado de aromas y de hierba; y más que todo, la enorme afluencia de gente que en tales
días invade el Paseo de las Duranas y sus cercanías, convirtiendo en aquellos sitios de
ordinario silenciosos y tranquilos, en centro de movimiento y de ruido, de música y de risas, de
lindas y rollizas mujeres del pueblo, y elegantes y esbeltas damas, todas revueltas y
confundidas por las alamedas, mirando aquí bailar un zortzico, oyendo allí tocar las bandurrias,
siguiendo allá las evoluciones de una danza guerrera, y por doquier viendo rebozar la alegría y
el contento retratado en los rostros de los vascos y de las vascas, que en ese día se olvidan de
todo, para sólo hablar, danzar y cantar en vasco.
Desde el alba empieza la fiesta, recorriendo las calles al son de tamboriles y música, las
corporaciones y sociedades, y luego empieza la romería por la calle de la Agraciada, de la que
algunos grupos se escapan por el camino del Reducto para seguir por Millán, y otro toman por
el de Suárez, hasta reunirse unos y otros en el ángulo en que esas calles se confunden para
seguir por la ancha avenida que conduce al Puente, profusamente embanderada, saltando los
colores vivos de España entre los diversos tonos del verde que visten el campo y la arboleda.
Dentro del sitio del paseo, crece el ruido y el movimiento; carpas aquí en que se sirven
bebidas de todo género; allí hogueras cuyas alegres llamaradas lamen los costillares
ensartados en sendos asadores; risas por allá en torno de un almuerzo servido sobre el verde
mantel del pasto; más lejos, voces de chiquillos que juguetean correteando entre los árboles; y
gentes que van y vienen, y ecos de cantos, y estallidos de cohetes, y pistoletazos de botellas
de Champagne y otras bebidas gaseosa que al destaparse se rebozan de espuma; y gritos de
los que pregonan fiambres y de los que venden calientes, y de los que sin vender ni pregonar
nada gritan de puro contentos, con esa alegría franca y expansiva de quien se ha descargado
por un día del yugo del trabajo; y se ha cargado de una copa más de vino para echar penas al
aire.
Y como todas las tenemos, allá van todos y voy yo también, alegre por verme libre de esta mi mesa
de escribir, que es como mi banquillo, y de salir de esta atmósfera caliente y pesada en que la cabeza hierve y
se sofocan los pulmones, para ir a respirar aire libre y beber una copa con los buenos vascos que hoy abren
las puertas de su casa para agasajar a sus visitantes con sus bailes tradicionales, con sus juegos varoniles,
con sus cantos patrióticos, y más que todo con su caballerosa y franca hospitalidad”. 41
Espainiar erromeriak
Euskaldunak, Iberiar penintsulatik zetorren etorkin korrontearekin nahasiz, nahiz eta
berezko erakundeak osatu, “sociedades españolas de socorros mutuos”eko partaideak izan ziren.
1853. urtean, Sociedad Española Primera de Socorros Mutuos Uruguayko hiriburuan osatu
zenean, aldi berean Amerikako lehenengoa zelarik, bere 187 sortzaileen artean, 18 euskaldunak
ziren. Medikuen artean Franciso Zugarramurdi flebotomoa eta Ventura Garaicoeche aurkitzen
ditugu, Sociedad Laurak Bateko zuzendaritza batzordeko partaidea eta zuzendaria hurrenez
hurren.42
Baita ere aipatu daitezke, beste batzuen artean, Juan Manuel Besnes e Irigoyen margolari
donostiarraren kasua, erakunde honetako ohorezko lehengo bazkidea izan zena. Baita ere,
Hermenegildo Aramendi Laurak Bateko idazkaria eta Sociedad Española de Socorros Mutuos de la
Unión zuzendaritza taldeko partaidea edota Bruno Goyeneche musikaria, Sociedad Española de
Socorros Mutuos de Paysandúko zuzendaritza taldeko kidea eta herri honetako Laurak Bateko
eragilea.
Horregatik ez da arraroa zuzendaritza taldeetan parte hartzen aurkitzea, edo erromerietan
parte hartzen ikustea. 1883ko azaroaren 11ean, La Razon egunkarian Sanson Carrasco kronistak
“España-Montevideo” artikuloan aipatzen duen bezala, Montevideoko espainiar mutualeko kideek
antolatutako erromeria deskribatzen du:
41“Los
vascos”; La Razón; Montevideo, 1883ko abenduak 23; 2. orrialdea.
Wilfredo; Asociación Española 1ra. de Socorros Mutuos 1853-1978. 125 años al servicio del país. Montevideo,
42PEREZ,
1978.
- 29 -
2
9
“Están ustedes, lectores, pasando la vista sobre estas líneas, y al mismo tiempo llega a sus oídos el
redoble de los tamboriles, los tañidos gangosos de las gaitas, los bullangueros rasgueos de las guitarras, el
puntillado sonoro de las bandurrias, el alegre sonajeo de las panderetas, y ecos de pífanos agudos 43 y toques
marciales de fanfarrias, interrumpidas las armonías de la música con estallidos de cohetes y estampidos de
bombas, dando toda esta algarabía y bullanga un extraño aspecto a nuestra habitualmente tranquila y
sosegada ciudad de Montevideo…
La fiesta española es la celebración de la fundación de ese Centro, 44y las simpatías que despiertan
sus nobilísimos fines son las que allegan a ese inmenso concurso que va a henchir los campos del Prado,
dejando a Montevideo huérfano de la mitad de sus habitantes.
¡Allá todos! Al Prado, a aquel pedazo de España trasplantado en las riberas del Miguelete, con sus
guitarras y sus bandurrias, con sus gaitas y sus zampoñas, con sus tamboriles y sus pífanos, que rasguean
boleros, y que tañen muñeiras, y que tocan zortzicos, mientras otros cantas malagueñas y peteneras saladas
como el mar y picantes como el ají, con toda la sandunga y el ¡ole! de la tierra… 45
1884ko urriaren 5ean, San Jose de Mayo herrian egindako erromerian ere euskaldunen
presentziaren aipamenak aurkitzen ditugu. Bertan Julian Labaca txistulariak parte hartu zuen, J.J.
Olaechea danbor-jolearekin batera. Bitartean, galizako gaiteroek “miñha terra”ren oroitzapenak
burura ekartzen zizkieten bertan aurkitzen ziren probintzia honetako jendeari, muñeira tradizionala
dantzatzen zuten bitartean.
Ziurrenik jaiadian Labacaren presentziaren zergatia, Comisión de Fiestas de la
Asociacióneko lehendakaria zen Becerro de Bengoaren gonbidapenarenari zegokion. 46
1884ko Fiestas Euskaras
1884ko urrian, “Bailes Euskaros” izeneko oharraren bidez, abenduan ospatuko ziren festa
tradizionaletan dantzatuko zuen dantza taldea osatzearren, 12 eta 13 urte arteko semeak zituzten
elkarteko bazkideak gonbidatzen ziren. Hau, urte hartako Fiestas Euskaras antolatzeko lehenengo
urratsa izan zen.47
Hilabete bat beranduago, festak antolatuko ziren lekuan negozioak jartzeko interesa zutenei
deitu zitzaien eta abenduaren 8an elkarteko egoitzan aurkeztu beharko ziren.48
Azkenik, abenduaren 20an, Laurak Bat elkartea Sociedad Euskaran bihurtu zenean, urte
hartako egitaraua aurkeztu zen eta ohitura zen bezala, aurreko urtekoekin alderatuz ez zituen
apenas aldaketak izan.
Dantzak, lehenengo erromerian egin ziren berdinak izan ziren, hala ere, elkarteak
Iparraldeko jendea onartua izan zedin, bere estatutuak eta izena aldatu arren, ez zituen zonalde
hartako dantzarik sartu egitarauan. Berritasun handiena, Jose Cirilo Uranga irakasleak Manuel
Ramon Elorriaga dantza irakaslearengandik jasotako laguntza izan zen.
Dr. Enrique Moreno Argentina Errepublikako Ministroa, Mr. D’Anglade Encargado Interino
de negocios de Francia eta Manuel del Palacio Espainiako Ministroa gonbidatuak izan ziren. Azken
honek, bertaratu zirenen eskaerari erantzunez, apenas bost minututan ondorengo konposizioa idatzi
zuen:
A LAS FIESTAS EUSKARAS
43Kazetari
honek, euskal musikari buruzko artikulu guztietan, txistuei “pifanos” deitzen die.
Española Primera de Socorros Mutuos de Montevideori buruz ari da.
45CARRASCO, Sansón; “España-Montevideo”; No es para tanto mi tío y doce artículos inéditos; Montevideo, 2007;83.
orrialdea.
46“Sociedad española de S. Mutuos de San José”; Laurak Bat, VIII. urtea, 193. zenbakia; Montevideo, 1884ko urriak 8;
568. orrialdea.
47“Bailes Euskaros”; Laurak Bat, VIII. urtea, 195. zenbakia; Montevideo, 1884ko urriak 24; 1. orrialdea.
48“Fiestas Euskaras”; Laurak Bat; VIII. urtea, 200. zenbakia; Montevideo, 2007ko azaroak 27; 1. orrialdea.
44Asociación
- 30 -
3
0
Conozco desde niño
las altas cordilleras
los deliciosos valles
y la región feraz
donde sin mancha alguna
tremola sus banderas
el pueblo vascongado
tan noble como audaz.
Bendiga Dios al pueblo
que unido y poderoso
en el trabajo honrado
la dicha busca fiel.
Intrépido en la guerra,
amante en el reposo
siendo de nuestra España
magnífico joyel.
De sus azules playas
do ruge el mar profundo,
al eco de sus cantos
de cadencioso son;
Elcano partió un día
a recorrer el mundo,
que holló por vez primera
la planta de Colón.
Por su ventura alcemos
última vez la copa
brindando por los vascos
de España y Francia al par.
Y viva siendo siempre
ejemplo de la Europa,
y encuentre en todas partes
la dicha del hogar.
Parece una epopeya
su peregrina historia
que ilustran mil hazañas
en una y otra edad.
Independencia grita
los campos de Vitoria,
Ramales y Luchanas
repiten Libertad!
Manuel de Palacio.
Diciembre, 25 de 188449.
Nahiz eta egitarautik kanpo izan, 24ko gauen Montevideoko buru politikoa zen Dr. A.
Brianek Sociedad Euskarari eginiko harrera albiste izan zen. Harrerara, Ventura Garaycoechea
elkarteko lehendakaria, Zuzendari Taldeko hainbat kide eta euskal dantza tradizionalak dantzatu
zituzten haur talde bat joan ziren.
Bulego nagusian Botere legislatiboko eta judizialeko kideek, ofizina eta erakundeetako
buruek, kanpotar ministroek eta komunikabideetako ordezkariek harrera egin zieten.
Aukera honetan, Brianek erakundeari ezkutu bat oparitu zion, “A. Brian Jefe Político de la
Capital a la Sociedad Laurak Bat” idatzia zeramana. Urrean bozelduta uruguayko eta Fraternidadeko
ezkutuak zeramatzan; zentruan Gernikako haritza zilarrean, Euskal Herriko zazpi lurraldeen izenekin
batera. Guztia Uruguayko, Espainiako eta Frantziako banderak zituen zinta batengatik bildua
zegoen.50
Ohitura zen bezala, atal sozialak Montevideoko komunikabideek festari buruz argitaratutako
artikulu guztiak erreproduzitu zituen. La Razoneko berriemaileak idatzitako artikuluari esker, dantza
taldea osatzen zuten haurren izenak ezagutzen ditugu, informazio hau erakundeak ez baizuen inoiz
argitaratu.
Haurrak ondorengoak ziren: José M. Carrera, Vicente Carrera, Juan Aranguren, Alberto
Lalane, Carlos Udabe, J. Galarregui, Julio Echepare, Pedro Misni, E. Echeverria, Ramón Echepare,
A. Ardaiz, Antonio Irigaray, José Ibarra, P. Ibarra, Lindolfo Spikerman, R. Cagnoli, A. Queirolo, P.
Belsegui, Florencia Irigaray, María L. Lalane, N. Cagnoli, Aurora Aramendi, Lucrecia Aramendi,
Daniela Arrizabalaga, Clemencia Arrizabalaga Ercilia Udabe, María J. Piedrabuena eta N. Asnarez.
Garaiak aldatzen ari zirelaren seinale, kronikek Amadeo Ayerberen presentzia jasotzen dute
eta honek bere kamararekin bertako 14 argazki atera zizkien haurren dantza taldeari eta
Cazadoreseko 5.eko bandari. 51 Zoritxarrez, ezin izan dugu horietako argazki bat ere kokatu eta garai
hartako prentsak irudiak txertatzen ez zituenez, testigantza hauek betirako galdu diren beldur gara.
49“El
Ferro-Carril”; El Euskaro, VIII. urtea, 203 zenbakia; Montevideo, 1884ko abenduak 31; 648. orrialdea.
Tribuna Popular”; El Euskaro, VIII. urtea, 203. zenbakia; Montevideo, 1884ko abenduak 31; 658. orrialdea.
51“La Tribuna Popular”; El Euskaro, VIII. urtea, 203. zenbakia; Montevideo, 1884ko abenduak 31; 658. orrialdea.
50“La
- 31 -
3
1
Barnealdeko Euskal Festak
Erakunde bezala bere efektu onuragarria errepublikako leku guztietara zabaldu nahi
zuenez, Sociedad Laurac Batek hiriburutik urruti zeuden herrietan “Agentes” izeneko figurak zituen.
Nahiz eta ez zuten antolakuntza nabarmenik izan, hauetako sukurtsal batzuk berezko
Fiestas Euskaras antolatzeko gutxieneko egitura izatera iritsi ziren. Adibidez, Minas herrian,
Lavalleja departamenduko hiriburuan eta Colonia departamenduko Rosario Orientalen, 1882ko
abenduaren 3an eta 1883ko urtarrilaren 3an hurrenez hurren.52
Zoritxarrez, 1882. urteko Memorian agertu zen informazioa hau, ez zen xehetasun
handiagoarekin tratatu ez Laurak Batean eta ez hiri horietako komunikabideetan.
Baina 1884ko urtarrilaren 1an Rosario Orientalen egindako jaialdiaren kronika labur bat
badugu. Honi esker badakigu hiri honetan txistulariak ez zituztela eta desfilerako Laurak Bat
elkarteak danbor-jole bat bidali eta bere estandartea utzi zituela. Desfilean Juan M. Villar sarjentu
nagusia, montevideoko erakundea ordezkatu zuen jarraigoa Lasquivar, Artola, Indart eta Lasaz
osatua, herriko musika banda, zutoihal zeramana lau mazolariz eskoltatua eta uruguayko,
espainiako eta frantziako banderak zeramatzaten banderadunak parte hartu zuten.
Hitzaldia eta gero, aurreskua, arin-arina eta fandangoa dantzatu ziren beste dantza batzuen
artean.53
Unión Euskaro - Uruguaya.
1883ko ekainean Sociedad Laurak Baten baitan bere kide gazteengatik osatua, Union
Euskaro Uruguayak “tertulias o reuniones familiares con sus propios recursos” izan zuen helburu.54
Hiriburuko egunkari garrantzitsuek argitaratutako kroniken arabera, bilera hauek arrakasta
handia izan zuten eta “espléndidas” kalifikatzailea jasotzera iritsi ziren. Bilera hauetara espainiako
Marqués de Guirior ministroa eta euskal koloniako familia agurgarrienak joan ziren, beste batzuen
artean.55
1885eko abuztuan, elkarte honek “Concierto y baile” eskeini zuen, Tribuna Popular
egunkariko Duverd kronistak hurrengo moduan jaso zuen bezala:
Los salones del espacioso local que en la calle 18 de julio ocupa el centro Unión Euskaro
Uruguaya, compuesta de una pléyade de amantes de Terpsícore, se vieron favorecidos en la
noche del sábado pasado por una selecta y numerosísima concurrencia.
(…)Los salones habían sido decorados con un gusto “sic”.
Grandes espejos pendían de las paredes; matizados sus marcos de guías de flores y hiedra.
El patio también estaba destinado a sala de baile, con sus paredes cubiertas por telas con
los colores nacionales.
Profusión de arañas de gas daban mayor brillo a la reunión, despidiendo sus picos destellos
de luces capaces de competir con los luceros de muchas de las bellas que allí había
congregadas.
La escalera de entrada a los salones, estaba convertida en un jardín con la profusión de
macetas que en los peldaños habían sido colocadas, conteniendo varias clases de plantas de
adorno.
52“Memoria
de la Comisión Directiva dando cuenta a la Asamblea de los trabajos durante el año 1882”; Laurak Bat, VII.
urtea, 117. zenbakia; Montevideo, 1883ko urtarrilak 16.
53“Correspondencia”; Laurak Bat; VIII. urtea, 161. zenbakia; Montevideo, 1884ko urtarrilak 21; 310. orrialdea.
54“Unión Euskaro-Uruguaya”; Laurak Bat, VII. urtea, 132. zenbakia; Montevideo, 1883ko ekainak 7; 89. orrialdea.
55“Unión Euskaro-Uruguaya”; Laurak Bat, VII. urtea, 133. zenbakia; Montevideo, 1883ko ekainak 15; 99. orrialdea.
- 32 -
3
2
Eran las ocho y media de la noche cuando dióse principio al concierto.
la primera parte dio comienzo con la tarantella de Gottschalk, ejecutada a cuatro manos en
el piano por los jóvenes Juan Irigoyen y Rafael Carbone.
“Non ti credo” de Campana, dúo cantado magistralmente por la señorita Matilde Martínez y el
joven Francisco Píriz.
Una merecida ovación de aplausos recibieron los cantantes.
El señor S. Gandolfo ejecutó con suma maestría en el violín una fantasía de “Alard”.
Llegó el turno a la simpática señorita Venturita Garaicochea, que una vez más se hizo
aplaudir en la ejecución en el piano del “quinto concierto” de Herz.
Los aplausos que se le tributaron a la señorita Garaicochea fueron una prueba irrecusable
de la brillante ejecución que supo imprimir a tan difícil trozo musical.
Por indisposición del joven Frassine quedó suprimida la romanza para bajo “el furiozo” de
Donizetti.
Ocupó su puesto el joven Píriz, que cantó con sumo gusto una bonita romanza, valiéndole
merecidos aplausos.
La segunda parte fue comenzada por la señorita maría Morelli, que ejecutó en el copoffone,
con la brillantez de costumbre, “Il Trovatore” de Briccialdi, por cuya causa no faltaron aplausos.
Siguió el joven Agustín Barceló, que demostró sus buenas disposiciones ejecutando en la
flauta una fantasía sobre motivos de la ópera “Sonámbula”.
Momento después el violinista Gandolfo cosechaba abundantes aplausos con la ejecución
de “Carnaval de Venecia”.
La señorita Matilde Martínez puso término al concierto cantando con esa gracia que la
caracteriza la “barcarola” de Guescia.
Una ovación merecida recibió la joven cantante que debe estar satisfecha de la grata
acogida que se le demuestra en todos los conciertos en que toma parte.
Los diversos trozos de canto y música fueron acompañados debidamente por el competente
profesor Bopetti y el joven Carbone.
Llegó el momento deseado por los danzantes.
Pronto se vio el espacioso salón de conciertos convertido en sala de baile.
Transcurridos algunos momentos en espera del Formentini y los profesores de la orquesta,
ese descanso fue aprovechado por los galantes jóvenes de las Comisiones Directivas y de
recepción, para obsequiar a las damas con un “ambigú” exquisito, que de antemano estaba
preparado para dar fuerza y vigor a los danzantes.
Llega Formentini con su “trouppe” y ésta rompe el baile con un entusiasta wals.
Los salones y el patio se ven acto continuo (colmados de) parejas que deseaban (que)
cuanto antes llegara el momento apetecido para rendir culto a Terpsícore.
La animación entró entonces en todo su apogeo no decayendo un solo instante hasta las
cinco de la mañana, hora en que todavía quedaban algunas entusiastas parejas.
Entre las señoritas que daban realce a la fiesta se contaban las siguientes cuyos nombres
conserva aun nuestra memoria.
María, Coseta y Venturita Garaicochea, Elisa y Dolores Falp, María, Josefina y Rosa
Fosemal, Virginia y Eugenia Carriquiri, Isabel, Josefina y Paulina Haurguebie, Adelia y Amalia
Arnavasse, Ángela, Mercedes y Micaela Centi, Ana y Catalina Tousin, Josefina y María
Elzaurdia, María y Ángela Echevarria, Antonia y Catalina Ochotorena, Juana, Julia y María
Casenave, Cata, Paula y María Scaglia, Luisa y Filomena Rochein, Teresa y Ana Canario,
Clara Victoria y María Gómez, Lucrecia, Elena y Dolores Grané, Antonia y Manuela Paz,
Josefina y Marcela Haurie, Carlota Bogues, Juanita y Pepita Bastian, Linda Talien, María y
Justina Onabehere, Ángela y Adela Garello, Dolores y Belarmina Álvarez, Ana Larrechat, María
y Lola Ferrari, Carmen y Natividad Dounit, Julia, María y Concepción Asnarez y tantas otras
que no recordamos.
La fiesta del sábado en el centro Unión Euskaro Uruguaya estuvo soberbia y por ello felicitamos a
los jóvenes de la Comisión Directiva.56
1886ean, la Unión Euskararen zuzendaritza batzordea, ondorengoengatik osatua zegoen:
Ohorezko Lehendakaria: José M. Carrera.
Lehendakaria: Francisco Elzaurdia (h)
Lehendakariordea: Juan A. Irigaray.
56“Unión
Euskaro Uruguaya”; El Euskaro, IX. urtea, 216. zenbakia; Montevideo, 1885eko abuztuak 11; 99. orrialdea.
- 33 -
3
3
Diruzaina: Juan B. Etcharpe.
Idazkaria: Miguel Zalacain.
Batzordekideak: Lorenzo Ochotorena, Mariano Errandonea, José M. Echevarria, Manuel
Sereijo eta Luis A. García.57
1886ko urriaren 23an, Avelino Aguirre maisuaren Compañía de Zarzuela osatzen zuen
Emeterio Lizarralde bibolinjolea Montevideora iritsi zen, Unión Euskaro Uruguayaren hitzaldien
mesederako. Honek Buenos Airesen “futuro Sarasate” kalifikatzailea jasotzera iritsi zen. Nahiz eta
Lizarralde egitarauan ez sartu, antolatzaileek “nos asiste la gran esperanza de oírle también esa
noche” adierazten zuten.
Gau emanaldirako hurrengo egitaraua prestatu zen:
Lehenengo zatia
Pedrotti- Sinfonía de la ópera “Tutti in Maschera”, para ottimino, dirigida por el profesor don G.
Grasso.
Barnara- “Gioconda”; canción barcarola, para barítono, cantada por don Emilio Rodríguez,
acompañado al piano por el profesor don J. Coppetti.
L. Huges- “Norma”; gran fantasía para copas y piano por la niña por la niña Juanita Coppetti,
acompañada al piano por su señor padre.
galli-“Lucía di Lamermor”, sexto capricho para flauta, por el señor Grasso, acompañado al piano por
el profesor don Marciano Diez Plaza.
J. A. Santisteban- Fantasía sobre “Iru Damacho”, para piano, por la profesora Dolores Touriz.
Bigarren zatia
Grasso- Trascripción de la ópera “Martha” para ottimino.
Iradier- “La Perla de Aragón”; canción española, por la señorita Matilde Martínez.
L. Huges- “Carnaval de Venecia”; variaciones de concierto para copas, flauta y piano, por la niña J.
Coppetti y los profesores don G. Grasso y don J. Coppetti.
Iparragirre- “Maitoni”; zortziko para canto y piano, ejecutado por la señorita Dolores Touriz.
A. Gloria- “Lucrecia Borgia”. final del concierto para piano por la señorita Virginia
Carriquiri.58
Gau-emanaldiaren ostean kronistarik ez egoteak, Zuzendaritza Taldeak espero zuen
bezala, Lizarralde entzun ahal izan zuten jakitea eragozten digu.
Mercedes hiriko uholdeak
1884ko maiatzaren 6an, Laurak Bat elkarteak Mercedes hiriko Orfeon Españolen eskutitza jaso
zuen. Erakunde honek Laurak Bateko kideei laguntza eskatzen zien beraien hiriko Uruguay ibaiak
gainezka egitearen ondorioak jasan zutenentzat.
Errepublikan bizi ziren penintsularren elkartasuna erakarri nahian, agintariek etorkin elkarte
guztiei eta hirikoak ziren edo lotura zuten pertsona ospetsu gutxi batzuei laguntza eskatu zieten.
Hauen artean Hermengildo Aramendi aukitzen zen.
57El
Euskaro, X. urtea, 3. zenbakia; Montevideo, 1886ko ekainak 2; 20. orrialdea.
Euskaro Uruguaya”; El Euskaro, X. urtea, 10. zenbakia; Montevideo, 1886ko urriak 22; 75. orrialdea.
58“Unión
- 34 -
3
4
Flebotomoa lanbidez eta Laurak Bat elkarteko idazkaria, txertaketaren sustatzaile
amorratua. Nahiz eta bere bizitza arriskuan jarri, lurralde horrek jasandako baztanga
epidemiarengatik gaixotutakoei laguntzeko prest zegoen. Berari esker bizitza salbatu zutenen artean,
Jose Maria Iparragirre eta bere familia zeuden eta bere etxean ostatu eman zien gainera. Hala ere,
larrutik ordaindu behar izan zuen lan guzti hori, bere semeak gaixotasuna harrapatu eta hil egin
baizen, nahiz eta ahal izan zuen guztia egin bere bizitza salbatzeko.
Mesedetako musikarien deialdiari erantzunez, Aramendik Comisión de socorros a la ciudad
de Mercedes osatu zuen, “constituida con el objeto de arbitrar recursos que puedan aminorar los
males que la última inundación ha causado a más de doscientas familias menesterosas de aquella
ciudad.
Nosotros, que estamos ligados a la suerte de aquella parte del país, unos por vínculo
inolvidable de nacimiento, y los otros por el del afecto, hemos aceptado gustoso ese encargo que si
es superior a nuestras fuerzas, no lo es a nuestra voluntad.
Con tal motivo hemos decidido organizar una fiesta literario musical, que tendrá lugar en
uno de nuestros teatros dentro de breves días…”59
Laurak Bat elkarteak kontuan esku hartuz, bazkideen artean harpidetza bat ireki eta komisio
bat aukeratu zuen Literario-Musical kontzertua antolatzeko. Kontzertua ekainaren 23an elkarteko
aretoetan ospatu zen, hurrengo egitaraua jarraituz:
Circular y programa
Señor don…
Los que suscriben, nombrados en Comisión por la Sociedad Laurak Bat para correr con todo
lo relativo al concierto Literario Musical, que a beneficio de los inundados de Mercedes debe
tener lugar el lunes 23 del corriente a las 8 de la noche en el salón social (calle 18 de julio 133),
se permiten adjuntar a Ud. las tarjetas y el programa para dicho beneficio.
Esperando ser favorecidos con su cooperación en este acto de caridad, saludan a Ud. atte.
Pedro Arrizabalaga, H. Thebenet,
Juan A. Irigaray, Amadeo Eyerbe,
Lorenzo Ochotorena,
Hermenegildo Aramendi.
Entrada para caballero, $ 1.00; id. para señoras, 0,50.
NOTA- Las entradas se venden en la Gerencia de esta Sociedad
PRIMERA PARTE
Oteto, dirigido por D. Camilo Formentini.
Discurso inaugural, por el Sr. C. Warren.
Forza del destino, para copofone, ejecutado por la señorita María Morelli, acompañada en el
piano por el Sr. Copetti.
Poesía del Sr. Fragueiro, leída por el autor.
Canto, por la señorita Matilde Martínez, acompañada al piano por D. Claudio Vidaurre.
La Ciudad Poética, poesía del Sr. De María, recitada por la niña Lucrecia Aramendi.
La Baladina , capricho ruso (piano) ejecutado por el niño Enrique Cambrón.
SEGUNDA PARTE
Galop de Bravoure a dos pianos, por las señoritas de Irigaray.
Poesía, del Sr. Destefanis, leída por el Sr. Camargo.
Solo de flauta de la ópera Poliutto, por el Sr. Grasso.
Una página, discurso por el Dr. Herrero y Espinosa.
Rapsodia Húngara, para piano, por la señorita Fantima Garaicochea..
Aria, de Nabuco, por el Sr. Mainó.
No era un sueño, poesía por el Dr. Zorrilla de San Martín.
59“Socorros
a Mercedes”; Laurak Bat, VIII. urtea, 176. urtea; Montevideo, 1884ko maitzak 20; 432. orrialdea.
- 35 -
3
5
La parte musical estará cargo de D. Carmelo Calvo.
El acto será clausurado por D. Pedro Ximenez representación del Presidente de la Sociedad.60
Izen berri bat, bandera berri bat eta ereserki berri bat Laurak Bat elkartearentzat.
Ikusi dugun bezala, Laurak Bat elkartea, gerra karlista bukatu eta gero jazarpen
politikoa
jasaten eta Uruguayera alde egin behar zuten penintsulako euskal jendeari laguntzeko erakunde
bezala sortu zen; arrazoi honek kontinenteko euskaldunak elkartean sartzea ez zuela beharrezkoa
egiten uste zuten.
1883. urtean eta erakunde honen babesean Caja Vasco Navarra de Reempatrio sortu zen.
Honen zeregina, ameriketara iritsitako eta txirotasunagatik edota sendaezin gaixotasunengatik
arrakasta lortu ezin izan zuten etorkinak bueltan bidaltzea zen.
Nahiz eta erakunde honen helburuak ez ziren berriak izan, –Buenos Airesen antzeko
erakundeak funtzionatzen zuten- bere onuradunen artean pirinioen beste aldeko euskaldunak
onartzea berritasuna izan zen. Berritasun hau erakundea zuzenduko zuten estatuto berrietan agertu
zen:
Los propósitos de esta humanitaria institución son el proveer en los límites del presente
Reglamento, al reempatrio de todos los Vascongados y Navarros, comprendiendo en esta familia,
sus hermanos los nacidos al otro lado de los Pirineos, o sean (sic) Vasco- franceses residentes en la
república O. del Uruguay, y de los españoles que por desgracias que les hayan sobrevenido, se
hallen reducidos, á la mayor indigencia é imposibilitados para el trabajo, y que, á juicio del Consejo
de administración, sean acreedores, a la protección de la Caja de Reempatrio por su buena
conducta y moralidad, de conformidad con los artículos 35, 36 y 3761.
Euskal Herriko Lurralde historikoak batera ikusteak, gertaera ezezaguna zen euskal
erakundeen artean, bai Amerikakoen eta bai Euskal Herrikoen artean ere. Modu honetan,
Iparraldeko euskaldunak onartzen62 zituen lehenengo euskal elkartea izatera igaro zen, bere
estatutuen lehenengo artikuluko lehenengo hitz tartean adierazten zen bezala, se establece en
Montevideo una Sociedad denominada “Centro Vascongado”. Su objeto es: 1) Estrechar los vínculos
de unión y fraternidad entre los vascongados de ambas vertientes de los Pirineos y de sus
descendientes que residan en el país63.
Kutxaren fundazioa eta gero, Sociedad Laurak Batek, “euskaldun izatearen” kontzeptu
berriari moldatu nahian, bere Estatutuetan aldaketa sakonak egin zituen, bere lehenengo artikuluan
honela adieraziz:
60“Socorro
para los inundados de Mercedes”; Laurak Bat, VIII. urtea, 180. zenbakia; Montevideo, 1884ko ekainak 23; 462.
orrialdea; Elkarteko leendakaria, José de Umarán jauna, Euskal Herrira bidean zegoen.
61Estatutos de la Caja Vasco Navarra de Reempatrio, Montevideo, 1882.
62
Habanako Asociación Vasco Navarra de Beneficenciak (A.V.N.B.) Iparraldeko bazkideak onartzen zituen, nahiz
eta hau bere Arautegian ez agertu. 1892ko uztailan habanako Elkarteak egindako Ohizko Batzar Nagusian, Iparralden jaio
zen Pablo Recalt, ordezko batzordekidea hautatua izan ze,n ( A.V.N.B. Artxiboa, 1. Paper sorta- 10. espedientea; 1892ko
uztailaren 31ko Ez ohiko Batzar Nagusia. 43. orrialdea), hortik aurrera eta 1893an hil arte “representante de los vascofranceses” bezala ezagutuz (L1-E10; 1893ko maiatzaren 4ko Batzarra. 83. orriadea). Alde honetatik, ez gaude Douglass
eta Bilbaorekin ados. Hauen arabera AVNB elkarteak ez zituen iparraldeko euskaldunak onartzen. DOUGLASS, William A.,
BILBAO, Jon; “Amerikanuak”. Los vascos en el nuevo mundo. Euskal Herriko Unibertsitateko Editorial Zerbitzua; 1886;
211. orrialdea.
63IRIGOYEN ARTETXE, Alberto, Laurak bat Montevideo (1876-1898). Primera euskal etxea del mundo, 159-168
orrialdeak, Gasteiz, 1999.
- 36 -
3
6
La Sociedad constituida hasta ahora bajo la denominación de Laurak–bat continuará en
adelante, consultando el interés de aunar los sentimientos y los esfuerzos de toda la raza
vascongada residente en el territorio del Uruguay, con el nombre de Sociedad Euskara, orlando el
lema simbólico actual con los lemas –1876- Laurak- bat-1884- Euskaldun Guziak- bat. Su objeto
principal será proteger a los inmigrantes vascongados, naturales tanto de las cuatro provincias
españolas como del departamento francés de los Bajos Pirineos.
Comisión de Reformak zergatien azalpenean, honela adieazten zen: Estableciéndose que
la Sociedad sería compuesta por todos los vascongados que quisieran entrar en ella, ya hubiesen
nacido en España o Francia, sin ninguna diferencia en sus derechos y obligaciones..., y lo creía
conveniente y justo, porque siendo, como son análogos los intereses, sentimiento, carácter,
costumbres, y aspiraciones de los vascongados franceses y españoles, mejor se satisfacían las
comunes aspiraciones aunando todos los esfuerzos, que manteniéndonos fraccionados y dispersos.
Florencio Elzaurdiak egina, bandera berri bat diseinatu zen. Diseinuaren marrazkia,
ondorengo deskribapenarekin batera zetorren: Francia y España representadas por sus respectivas
banderas, tienen la Euskaria, representada por la faja verde en su línea de unión. Estos símbolos se
encuentran en el de la República, significando que los Euskaros Franco – Españoles viven unidos
en este territorio.”
Egilearen diseinua aldatu egin zuten, zinta berdea txuri batengatik aldatu zuten eta bertan
Euskaldun Guciak bat goiburua txertatuaz, “cuya inscripción resultaría ininteligible ó confuso en un
color pálido ú oscuro”. Leloa horrela izango litzateke, “verdadera representación y significación de
esta institución en la actualidad, es decir, vascos de uno y otro lado de los Pirineos y sus hijos
formando una sola familia en la Sociedad Euskara”.64
Bandera berria 1886ko gabonetan aurkeztu zuten, bukatu berri zegoen Campo Euskaroren
inaugurazioan.
“Mientras el pito y el tamboril tocaban diana”, José María Carrera leyó su composición:
Montevideoco Euskara
Elkargoaren banderiari bere asmatzean,
Abendua´ren 25-ian, 1886-garren urtean.
¿Igo beldurrik gabe,
Bandera maitea,
Kolorez pikardadun
Parerik gabea!
Ortik beguira zazu
Gure pozgarriya,
Ikusirik zerala
Aiñ eder garbiya.
Zuk elkardu dituzu
Euskaldun guztiak:
Aita, seme, adiskide,
Zar eta gasteak.
Zure itzal azpian
Emendik aurrera,
Gure pensamentua
Onez gumena da....
Ori guren izarra,
¿Zeiñ legue aundia!
¿Bedenkatua zera,
64“Euskaldun
Guztiak Bat”; El Euskaro, X. urtea, 7. zenbakia; Montevideo, 1886ko abuztuak 6; 1-2. orrialdeak.
- 37 -
3
7
Indar bitzalea!
Bilkide au dana da
Zure orantzallea.
¿Betiko goian zera
Bandera maitea!
Berak, bertso hauek elkarteko banderaren kanta ofiziala bezala onartzeko proposamena
egin zuen eta abenduaren 25 bakoitzean, urteurren berri bat ospatzen zenean abesteko proposaena
egin zuen. Kanta hau Gernika´ko arbolaren doinuaz abestu beharko zen.
Baina hau ez zen izan egun hartan aurkeztu zen himno bakarra, Buenos Airesetik Juan
José García Vellosok bidalitako beste kanta bat aurkeztu baizen, Félix de Ortiz y San Pelayo musika
jarriz:
Himno a Euskaria
Desde la hermosa tierra
Que América se llama,
Y con fervor aclama
Feliz la humanidad,
De nuestra madre Euskaria
Las glorias recordemos,
Y juntos saludemos
La santa libertad.
Montes y valles de la patria mía,
Laureles de mi cuna vascongada
Que veneran los siglos, arrullada
Por los acentos de la mar bravía;
Roble inmortal que eternizóse un día
Al grito de Vasconia celebrada:
Recibid con las lágrimas que lloro
De mis dulces recuerdos el tesoro.
Tú fuiste la que en honor
Del indomable valor
Que acredita tus victorias,
Esclavas, viste, las glorias
Del romano vencedor;
Tú, el atleta sin segundo
Que con esfuerzo profundo
Hizo alfombra de su sólio
La alfombra del Capitolio
Que no cabía en el mundo.
Si recorro la patria uruguaya
Que a tu dicha la suya eslabona,
Tus severas virtudes pregonan
Con sus himnos de marcha triunfal!
Aves, ninfas, arroyos y flores
De su hermoso pensil te saludan,
Y en nosotros, tus hijos, se escudan
- 38 -
3
8
Para honrarte con lauro inmortal.65
Jose Maria Carreraren semea zen Enrique Carrerak lerro batzuk idatzi eta irakurri egin zituen:
Silencio ya... que de mi muda lira
El blando céfiro las cuerdas hiere,
¿ Hé ahí tu bandera, Euskaro, mira!
El Genio que la izó ya nunca muere.
Vuelan hoy á la región de las victorias
En alas de entusiasmo el pensamiento,
Y vé en tus pliegues venideras glorias
Al arrullarte con su soplo el viento.
¿Quién es el que á tu vista no se inflama
En el recuerdo de felice día
Y no revive la ferviente llama
Del amor patrio que amenguar sentía?
ó su composición:
El de Vasconia mírate gloriosa
Y el entusiasta placer y sentimiento
El alma mudan cuando tú orgullosa
Flameas desafiando al firmamento.
Enaltecida estás: tu faz retrata
Dos naciones, simpática bandera
Que se estrechan unidas en el Plata
A la Galia y á la Iberia leal guerrera.
Dos no ¿los orientales corazones
No forman aquí tu noble cuna ?;
Tu grata sombra buscan tres naciones;
Sí, tres naciones que en sentir son una.
Tú guardas mil recuerdos de otras playas;
Mas el fruto que en ti rico se encierra
Espárcelo en las costas uruguayas:
Tu gloria acrecentaste en esta tierra.
Que hermosa estás, cual hoy, ese es mi anhelo,
Y sin tropiezo por brillante vía
A la inmortalidad tiendes el vuelo
Siendo la Caridad tu sola guía.
Si al peso del dolor que le cautiva
Del euskaro se inclina el alma mustia,
Atráela hacia ti caritativa
Y “Eukaldun guziak – bat” calma su angustia.
¿Quién te contempla, celebrado lema,
65Sociedad
Euskarak ekitaldirako argitaratutako datarik gabeko orria. Ikus ere La Vasconia, Año Nº Buenos Aires, 1901eko
irailak 20; 416. orrialdea; Baita ere “Valioso obsequio” El Euskaro, X. urtea; 11. zenbakia, Montevideo, 188ko abenduak 17;
82. orrialdea.
- 39 -
3
9
Sin que el valor en su mirar no veas?
¿Acaso no eres de la fuerza emblema?
¡ Salve, insignia inmortal! ¡Bendita seas!
A admirarte no más, á más no aspiro.
Mi voz sin fuerza está, mi lira muda...
Escúchame una vez: ¡Hoy yo te admiro,
Y el pueblo vascongado te saluda!
Literaria musical zatiaren ondoren, Sociedad Euskarako lehendakaria zen Juan José
Amezaga jauna bertaratutakoei zuzendu egin zitzaien. Argentinako hiriburuak jasaten ari zen sukar
horiaren epidemiarengatik, urtero ospatzen zen jaialdiaren ospakizuna txikitu izan beharra sentitzen
zuen; hurrengo urtean“lazo de unión de la raza de ambas vertientes de los Pirineos” bezala ospatu
ahal izatea opa zuen, “Enarbolemos, pues, nuestra bandera, y que ella sea símbolo de unión y
fraternidad de toda la raza Euskara de esta República” esaldiarekin bukatuz.66
1885eko Euskal Festak
Argitzera iritsi ez garen arrazoi batengatik, 1885. urteko urtarrilaren 1, 2 eta 3an Villa Colonen ospatu
ziren fiestas euskarasak ez zuten gogo handirik piztu jende artean beste urtekoekin alderatuz. Atal
sozialak hiru jardunadi horietako kronikak ez zituen jaso ere egin.
Musika atalean, betiko Gernika´ko Arobolaz gain“se reunirán una porción de socios que
cantarán los zortzikos más selectos de todo el repertorio basco de ambas vertientes del Pirineo”.67
Urte hartan, festara gonbidatu berezi bezala, egun horietan Uruguyako hiriburuan
denboraldi bat igarotzen ari zen Félix de Ortiz y San Pelayo68 azpeitiarra bertarartu zen. Bere
egonaldian, musikariak lur batzuk bereganatzeko erakundeak zuen ideiarekin jarraitzeko animatu
zituen, bertan erakundeak urteroko jaialdiak ospatu ahal izateko. Berak aipatzen zuenez, “No es un
pedazo de tierra el premio que de la contienda se espera; no es el campo Euskaro por lo que
intrínsecamente puede significar, se quiere defender, amurallar y abaluartar con nobleza y cariño, el
templo de nuestras creencias, el templo de nuestras tradiciones, el credo del basco de corazón. Y
esto significa tanto para el euskaro, que no dudamos es el único camino recto que nos guiará
insensiblemente a la recuperación de cuanto por falta de fe perdimos”.69
Ziurrenik, ez zuen imajinatu ere egingo, berak proposatzen zuen bide bakar horrek min
handiz Sociedad Euskararen desagerpenera eramango zituenik.
Campo Euskaro.
66“Discurso
del Presidente de La Euskara, Don Juan José Amézaga”; El Euskaro, XI. urtea, 1. zenbakia; Montevideo,
1887ko urtarrilak 21; 1. orrialdea.
67“Programa”; El Euskaro, IX. urtea, 221. zenbakia; Montevideo, 1885eko abenduak 30; 2. orrialdea.
681856ko urtean Azpeitian, Gipuzkoan jaio zen. Pretendienteko kide bezala zerbitzatu ondoren, 1879an Argentinara joan
zen, hiriburuan geratuz. Juventudes Católicas osatu zuen, 14 urtetan bertako lehendakaria izan zen, ondoren ohorezko
lehendakari izendatuz. Asociación Patriótica Españolako lehendakaria, Buenos Aireseko El Diario Español direktorioko
lehendakariordea, Sociedad Laurak Bateko lehendakaria, Tercera Orden de San Franciscoko kidea eta batzorde
nazionaleko lehendakaria, Sociedad Musical de Socorros Mutuoseko meritu oneko bazkidea, Centro Acción Españolako
ohorezko lehendakaria, Congreso Eucarístico Internacional de Buenos Aireseko atal espainoleko ohorezko lehendakaria,
congreso terciario franciscanoko lehendakaria hiru aldiz eta Argentinako hainbat erakundeetako kidea.
Los frailes y sus detractores; Los cruzados marianos, Pío X y la música sagrada, De ciudadanía y euskarismo y
Los vascos en América idatzi zuen. Espainiako gobernuak Gran Cruz de la Orden de Isabel la Católica zaldun titulua eta
itsasoz bestaldeko urrezko domina eman zizkion. Real Academia de Bellas Artes de San Fernandoko kidea eta Ciencias y
Letras de Cádizeko akademikoa .
1941ean Buenos Airesen hil zen.
69“Querer es poder”; El Euskaro, X. urtea, 222. zenbakia; Montevideo, 1886ko otsailak 20; 2. orrialdea.
- 40 -
4
0
1885ean ospatu ziren fiestas euskaras eta gero, Félix Ortiz y San Pelayo musikariak
erakundearen gizarte ekintzak eta kirol ekintzak ospatu ahal izateko lur batzuk eskuratzearen ideia
eman zuen. Ekintza egi bihurtu zedin, Zuzendaritza Batzordea berehala hasi zen lanean.
1886ko urtarrilaren 7an –festak bukatu eta hiru egunetara- agintariek bazkideak bilera
batera deitu zituzten. Bertan proposamenaren arrazoiak azalduko ziren. Jose M. Carrerak zuzendu
zuen bileran, ondorengoa adieraziz ”La experiencia nos ha enseñado evidentemente que para que la
Sociedad Euskara pueda celebrar sus fiestas con aquella independencia y libertad necesaria, se
hace indispensable que ella consiga un terreno en propiedad, donde pueda tener un local á
propósito para su realización; conciliando a la vez así con las aspiraciones repetidas veces
manifestadas por varios socios de amenizarlas con partidos de pelota, para cuyo efecto se harían
las construcciones debidas, ampliándolas con reparticiones del caso para otros juegos, como el de
barra, de bolos y demás diversiones, altamente útiles bajo el concepto físico y moral, y de la
conservación de nuestras tradicionales costumbres.70
Denbora batez eztabaidatu eta gero, bertaratutakoek proposamena gogo handiz hartu
zutenez, proiektua aztertzeko batzorde bat izendatu zuten. Batzorde hau ondorengoek osatzen
zuten: José M. Carrera (lehendakaria), Jacobo Etchevest, Juan P. Udabe, Juan Arosteguy, Juan
Munyo, José López Saraleguy, J. J. Aurquia, José M. Olaondo, Juan A. Irigaray eta Alejandro
Azua.
Nolako azkartasunarekin aritu ziren ikusita, proiektua aurretik prestatua zutela pentsatzen
dugu. Nekez bi aste beranduago eta eskeinitako lur ezberdinak aztertu eta gero, Miguelete ibaiaren
albo batean zeuden Paso Molinon kokatutako lurrak eskuratzea erabakitzen da. Franciso Pina
higiezinen agente ospetsuak eskeinitako lurrak izan ziren.
Urtarrilaren 18an, haritz sinbolikoaren faltan, Batzordeko kideak eskuratutako lurretan
zegoen gaztainondo baten gerizpean bildu ziren erosketaren konpromezua ospatzeko.71
Batzordeak urtarrilaren 26an egindako informeari esker, lurrak non zeuden badakigu,
“situado á las inmediaciones del Paso del Molino, en lo que se ha llamado “Quinta de Oribe” de la
cual formó parte. Tiene cerca de cinco manzanas de superficie, la mayor parte poblada de árboles,
fácilmente adaptable á la apertura de un estanque, y es accesible por tres vías férreas, las cuales
por su número y corta longitud pondrán en comunicación fácil y económica á la población de
Montevideo con el centro de nuestras fiestas...”
Aurrerago, egin beharko ziren lanen azaleko deskribapen txosten bat egin zuten eta hau
burutu ahal izateko hogeitabost mila pesoren beharra izango zuten, ondoren argi utziz: “la caja de la
Euskara no tiene en la actualidad fondos para afrontar una Empresa de tal magnitud; pero el
pensamiento de que hablamos entusiasma tanto á nuestros compatricios, que nos parece realizable
un empréstito, que gane el seis por ciento anual, garantido con los mismos terrenos y obras á que
se le destinaría, y por la responsabilidad moral de una junta de personas honorables á quien se
confiaría la construcción y administración del Campo Euskaro, y el servicio del empréstito hasta que
quedase completamente amortizado.”
Batzordeak gainera, behin lurraren erabilpenengatik jasoko ziren diru sarreren zenbatekoa
zenbat izango zen kalkulatua zuen, non ”se cobraría una módica entrada, y con el producto de ésta,
que no bajaría de siete á diez mil pesos anuales, se cubrirían los pocos gastos que los partidos nos
ocasionaran, se pagarían los interese y se amortizaría la deuda en un lapso que, según nuestros
cálculos no excedería de tras años.”
Batzordearen informeek konfiantzaz eta harrotasunez adierazten dute “nuestra institución,
benéfica y simpática hasta ahora, ganaría en renombre por la esplendidez de sus fiestas y juegos...
y á la vez que aumentara la popularidad se haría grandemente benéfica y digna de consideración,
70“Actas”;
71“Actas”;
El Euskaro, X. urtea, 222. zenbakia; Montevideo, 1886ko otsailak 20; 4. orrialdea.
El Euskaro, X. urtea, 223. zenbakia; Montevideo, 1886ko otsaiak 26; 12. orrialdea.
- 41 -
4
1
de propios y extraños, si dedicase el producto de los grandes partidos extraordinarios, después de
amortizado el empréstito, á favorecer instituciones de beneficencia del país, asociaciones Españolas
y Francesas de igual carácter y el reempatrio de nuestros paisanos condenados por su mala suerte
á la pobreza.
Estas perspectivas son tan halagüeñas y positivas, son tan realizables, que tenemos la
más firme convicción de que la Euskara sería en pocos años la institución más prestigiosa de
cuantas existen en la república.”
Ekainaren 19an, eskuratutako lurretan instalazioen eraikuntza egiteko enkantea deitu egiten
da. Bertan pilotaleku bat, inguruko harresia eta sarbidea eraikiko zen. Pilotalekuak 125 metroko
luzera izango luke, bere paretak 12 metroko altuera izanik. Palkoak eta harmailak 2000
pertsonentzako lekua edukiko zituzten.72
Lurren erdialdean 25 metrotako diametroa izango lukeen dantzarako plaza bat ezarriko
litzateke. 220 metroko luzera eta 8 metroko zabalerako laku handi bat eta bertan mendi baten itxura
izango zuen irla bat eraikiko zen. “Para vestir en parte esa gruta, se ha pedido del país vascongado
una cantidad de estalactitas de diversas formas y de vistosas y preciosas cristalizaciones que
existen en una de las grandes cuevas de nuestras queridas montañas”.73
Bazkideen harridura oso handia izan zen, eraikuntzaren tamainia garai biblikoko obrekin
konparatzen baizituzten:”A juzgar por el espesor de sus sólidas paredes, las mezclas empleadas, y
la perfección y esmero puesto en el trabajo, nuestra principal obra del Campo Euskaro desafiará las
iras del tiempo hasta el juicio final.”
Nahiz eta lanak 1886ko abenduan bukatu, Zuzendaritza-Batzordeak ezin izan zituen ohiko
Fiestas Euskaras ospatzearekin batera inauguratu. Honen zergatia, lurraldea jasaten ari zen sukar
horiaren izurritean aurkitzen dugu. Batez ere, Argentinako errepublikan eman zen izurritea eta honen
ondorioz uruguayko gobernuak espainiar erromeriak debekatu zituen.
Campo Euskaroren eraikuntzak, uruguayko euskal kolektibitatearen soziabilitatearentzat
ekarpen handia izan zen. Lehenengo aldiz, hainbeste faltan botatzen zuten beraien kultura islatzeko
aukera izango zuten eta gainera berezko leku batean.
1887. urtean, poeta ezezagun batek Impresiones de un vascongado en el partido de la
cancha del Campo Euskaro de Montevideo el domingo 6 de marzo de 1887 bere poemaren 13
ahapaldietan, bere sentimenduez gain, instalakuntza hauek betetzen zuten funtzio soziala
irudikatzea lortu zuen. Poetaren nahia, lurralde urruti batean zegoen txoko bat islatzea zen eta lortu
egin zuela esan dezakegu.
Fui el partido a presenciar
En el Campo Euskaro ayer,
Y sentí tanto placer
Que me llegué a figurar
En mi propia patria estar.
En medio a la animación
de la fiesta transportado
Me sentía yo al rincón
Tan querido y tan amado
De que me miro alejado
72
73
Si, no hay duda, he
revivido
En el Campo Euskaro
ayer;
Y aun siento el dulce
placer
El goce de haber podido
De cerca la patria ver.
Aquellas hermosas
nescachas
De trenzas de hermoso pelo,
Que casi tocan el suelo,
Ostentar sus guapas fachas,
¡Qué muchachas! ¡Qué
muchachas!
Patria! misterioso ser
Con que de lejos soñamos
Con todo nuestro querer!
Y aquellos bravos y
apuestos
Y robustos mocetones,
Raza de ibéricos leones,
Y ora un zortzico puntean
Como dicen por allí,
O al órdago el chacolí
Se disputan y cantean
Y a los mirones recrean
Eso y más creí presenciar
En el Campo Euskaro
ayer,
Sintiendo tanto placer,
Que me llegué a figurar
En mi propia patria estar.
Kantxa hau herrialdeko handiena izan zen.
“Sueltos”; El Euskaro, X. urtea, 9. zenbakia; Montevideo, q886ko irailak 23; 1. orrialdea.
- 42 -
4
2
De la tierruca el sabor
Purísimo me embargaba
Y el pensamiento de amor
Que mi alma acariciaba
A mi Tolosa volaba.
Con el son del tamboril
Que en la cancha se
escuchaba,
Sintiendo impresiones mil
Mi corazón palpitaba
Mi alma se electrizaba.
Cuanto más te
recordamos
Más por tu amor
suspiramos!
Con sus varoniles gestos
A gozar siempre dispuestos.
A las fiestas transportado
Yo el domingo me creía,
Y aun me parece que veía
Entre el pueblo alborotado
Contento y entusiasmado;
Y aquellos viejos, tan
buenos,
Que se gozan en sus hijos,
Y en los patrios regocijos
Siempre de entusiasmo
llenos,
Jamás se tienen a menos.
Si un día en ella me veo,
A Dios juro recordar,
con todo mi buen deseo,
A este buen Montevideo,
Del vasco hermano sin
par.
Mende Bukaerako krisia
Aurre egin ezin izan zien zor batzuengatik, Centro Vascongadok 1894ko maiatzaren 2an eta
22an egindako bi enkante judizialengatik amore eman behar izan zuen. Lehenengo enkantean
erakundearen eraikina likidatu zen eta bigarrenean bere tresnak eta lanabesak enkantatu ziren,
horien artean euskal kulturarekin zerikusi handia zuten: “3 pares de alpargatas, 7 boinas coloradas,
8 fajas, 15 guantes, 2 cestas, 5 palas, 67 pelotas”. Musika atala ez zen falta azkeneko enkante
honetan “bombo roto y un tambor y dos palillos”.74
Sociedad Euskarak ez zuen zorte handiagorik izan eta bere ondasun preziatuenak ere
enkantean bukatu behar izan zuten.
Kideen gogo-aldartea 1892ko maiatzean Batzarreko aktan argi eta garbi ikus daiteke.
Aukera honetan urteko memoria aurkeztu beharrean, Zuzendaritza batzordeak ondorengoa adierazi
zuen: “dadas las circunstancias difíciles amontonadas en su camino, ha tenido que ceñirse á cumplir
y llevar á su debida ejecución los mandatos de la Asamblea General anterior. Excusa en su
consecuencia entrar en reminiscencias sobre las causas de la situación de la sociedad ya
explicadas ampliamente por las comisiones anteriores y que no podría hacer otra cosa la actual que
repetirlas, reagravadas con la triste realidad de la intensidad de la terrible crisis económica que
viene sufriendo el país, cuyos efectos se han hecho sentir en todos los resortes que constituyen la
riqueza pública y privada. Desgraciadamente con tal estado de cosas como lo expresaba
gráficamente la Comisión Directiva que nos precedió, las empresas mejor estudiadas y combinadas
pero que no exentas como toda idea humana á accidentes ó casos fortuitos, vienen á destruir (con)
un cúmulo de sucesos imprevistos la obra de muchos esfuerzos y de sacrificios meritorios como ha
sucedido con nuestro proyecto por igual á todos otros que los acontecimientos han venido á
contrariarlos tan hondamente...”.
Bukaera saihestezina zela ikusita, zuzendaritzako kideek bere ardurak baztertu beharrean,
elkartearen izen ona mantentzen saiatu ziren: “...la Comisión Directiva se ha conservado unida, sin
disgregación de sus miembros, creyendo en las difíciles circunstancias que le ha tocado regir la
marcha de la Sociedad, cumplir así con un deber ineludible, sin omitir sacrificio á fin de salvar en el
naufragio común de los males del país, cuando menos el buen nombre de nuestra raza y el de la
Sociedad.... ”
Auzi bukaezin baten ondoren, 1897ko uztailaren 31ean hegoamerikako lehenengo euskal
etxea izan zenaren enkantea egin zen. Honekin, 1876ean sortutako amets bat bukatu zen, non
74IRIGOYEN
ARTETXE, Alberto, Laurak bat de Montevideo, 1876-1898, primera euskal etxea del mundo; Vitoria Gasteiz,
1999. 164. orrialdea.
- 43 -
4
3
beraiek bezala, porrota militarra jasan eta gero, jaiotako herrialdea uztera behartuta ikusi zen
jendeari laguntza emateko ametsa.
Baina, espero genukeen ez bezala, elkarte hauen disoluzioa ez zuen Uruguayko euskal
elkarteen desagerpena eragin.
Euskaldunak Festak.
XIX. mendearen bukaera aldean Montevideon Perlas del Plata, Colección de retratos a la
pluma Camilo Vidalek75 idatzitako poesia liburua argitaratu zen. Honek Leo de Silka izengoitia erabili
ohi zuen. Liburu honetan “Euskaldunak Festak (Fiestas euskaras)” poema irrigarria agertzen da.
Bertan Miguelete ibaiondoan egiten ziren euskal jai bat deskribatzen da, zein erakundek antolatu
zuen zehaztu gabe.
Montevideoko Paso Molino parajean zegoen Ibarra izeneko gizon baten etxean ospatutako
dantza eta erabilitako musika tresnei buruzko erreferentziak egin zituen. Honez gain, festa antolatu
zuen elkartearen zuzendaritza taldea bizkaitarrez (Los viscaños que te hasen de junta) osatua
zegoela eta foruzaleak zirela (y un bandera viscaño que dise: Jangoicúa etá foruák) irakur dezakegu
poeman. Horregatik, ziurrenik Sociedad Euskara antolatutako festa zela pentsa dezakegu, Centro
Vascongadoko zuzendaritza taldea foruzalea ez zela pentsatzeko arrazoiak baititugu.
Hala ere, bi erakundeek Camilo Vidalek deskribatutako festa jendetsu bat antolatzeko gogo
handirik izango zutenik sinistea zaila egiten zaigu, bi erakunde hauek gaindituko ez zuten krisi
ekonomiko handi batean murgilduak baizeuden. Orduan, ondorengo galdera sortzen zaigu. 1892an
Montevideon beste euskal elkarte bat egon al zen? 76
Carta de Juan Julián Erromateco a MariPepa Artagabeitiagoicolea.
Mari-Pepa: Te esquibro esta carta
que al España le mando imprientar
pa que sepas los piestas que te hasen
los paisanos euskaldunaks.
En la quinta que tienes Ibarra
en la Paso Molino, ederrak,77
muchos piestas haremos mañana
con neskachas politas78 que irán.
Ariñ-Ariñ, aurreskus, chotises
y otros cosas, tamen ballarán
a los sones del chistu y el flauta
del guitarra y del música, a más.
¿Qué te importas a mí, que Gobuierno
nara sepa de Ellauri jaunak?79
¿Qué te importa a mí que tamberos
75Camilo
Vidal, Leo de Silka edo Kalomidalvi izengoitiekin, 1900eko martxoaren 17an Montevideon agertutako Fray
Gerundio astekariaren zuzendaria izan zen.
76Sociedad Euskara eta El Centro Vascongado desagertu eta gero, Sociedad Laurak Bat jarraitu zien1897ko urtarrilean
sortua eta hegoaldeko euskaldunez soilik osatua. IRUJO AMETZAGA, Xabier; IRIGOYEN ARTETXE, Alberto; La Hora
Vasca del Uruguay. Génesis y desarrollo del nacionalismo vasco en Uruguay (1825-1960); Institución de Confraternidad
Vasca Euskal Erria, Montevideo, 2006.
77ederrak: hermosa. Las palabras en euskera figuran en cursiva en el original, y sus todas sus traducciones son del autor.
78nescachas politas: chicas bonitas.
79jaunac: señor.
- 44 -
4
4
ura80 pongan en el eniá?81
¿Qué te importas a mí que los jueces
hagan quiebra comercio serrar?
¿No es fandango la mundo que disen?
pues ¡aurrerá!82 y fandango bailar.
¡Ay ené Mari-Pepa, que cosas
en el quinta de Ibarra haberá!
todo el noche tendrás las cardines
illuminateko parolák.83
Por las aires, te irán fantasiosos
muchas globos buru choriyá84
y agua te hases Mari-Pepa en la boca,
en el piesta no mas en pensar.
Por las noches las rueras de fuego
te haseran en las aires ¡zis! ¡zas!
¡Ay ené Mary-Pepa, que cosas
en la quinta de Ibarra haberá!
Muchos chosnas85temén te
levantan
donde venden hermoso
ardoá86
y letreros te he visto que disen:
Emenján de edan, beri ei tendá.87
En la puesta de entrada del quinta,
banderolas colgaras están
y un bandera viscaño que dise:
Jangoicúa etá foruák.88
Con Pachicu, Matrolo y PeruAndi89
¡qué moscorra90te voy a pillar!
y del pansa si sale la dansa
ya verás como voy a ballar.
El mujer de Pachicu y Matrolo
el merienda te van a guisar
y un tortilla te hacho más andi91
que errelo del matris catedral.
Las tranvías que tienes la Paso,
toro el día tamén te andarán
80ura:
agua.
leche
82aurrera: adelante
83illuminateko parolák: iluminados con faroles.
84buru choriyá: cabeza de pájaro.
85chornas: Carpas
86ardoá: vino.
87Emenján de edan, beri ei tendá: aquí se da de comer y de beber.
88Jangoicúa etá foruák: Dios y fueros.
89Pachicu, Matrolo y Peru-Andi: Francisco, Bartola y Pedro el grandulón.
90moscorra: borrachera alegre.
91andi: grande
81esniá:
- 45 -
4
5
y la Norte, te ha puesto unas coches
sardineras bonito, ederrak.
El punsión del virgen de Begoña
que celebran bilbaotakoak92
no es mejor, Mari-Pepa, maitía93
que la punsión que mañana haberá.
En metá de la campo, te han puesto,
-en metá, Mari-Pepa, en metáun gran chosna, que dise Matrolo,
que le disen el carpa opisial.
Los viscaños que te hasen de junta
con majensia tamén estarán,
con corbetas de sera en el cuello,
y un chaqueta que le llaman prac.
En un mesa que te han puesto dentro
servirán a invitados jaunaks94
rebanadas de pan, que Matrolo
dise chángüis; ¡bromista que está!
Hay botellas bonitos, tapados
con plateara papel ederrac
que soltando la corcho, te tiran
un disparo que te hase pa tras.
Limonara grasiosa, muy fiña
que Matrolo le dise champan;
te hase espuma en la copa y te pica
en la lengua, como el piperrac.95
Otros cosas, que dise Matrolo
no te quiero en la carta contar;
en la perro-carril, ven mañana
y verás jai alai ederrac.96
Mariñasi que venga contigo
con justillo, redobla y el chal;
faltriqueras97no olvides echeco98
porque escote tendrás que pagar.
En la capilla de Paso Molino
ven temprano, que misa oyerás
y sermón que te dise Roboyo,
si de impierno te quieres librar.
De Peru-Andi, Pachicu y Matrolo
pa Mariñasi y pa ti, escomuñac99
y recibe Mari-Pepa el biolzeco100
92bilbaotakoak:
los bilbaínos.
querida.
94jaunaks: señores.
95piperrac: pimiento.
96jai alai ederrac: fiesta alegre y hermosa.
97
faltriqueras: bolsillo.
98
echeco: en casa.
99escomuñac: recuerdos
93maitía:
- 46 -
4
6
de tu aisquide maitia.101
Laurak Bat Elkarte berri bat
1897ko urtarrilean, Sociedad Euskara eta Centro Vascongado elkarteei amaiera emango zien
epaiketa banatan ari ziren bitartean, Montevideon euskal elkarte berri bat sortzen da.
Albistea El Correo Españolek ematen zuen: Por iniciativa de los señores Aspiazu, Goñi y
Cendoya se celebró ayer noche en la calle de Andes número 130 una numerosa reunión a fin de
fundar en esta capital un centro social compuesto solamente de bascos españoles y que se
denominará Laurak Bat. Dado lo numeroso que es aquí esta parte de la colonia española, estamos
seguros que la idea lanzada por sus iniciadores, tendrá la aceptación que merece y que pronto
tendremos un nuevo centro español y que será un nuevo lazo que una entre sí, a la numerosa
familia española…102
Otsailaren 9an, elkarte berriko sortzaileek hiriburuko prentsan deialdi bat argitaratu zuten:
Se invita a todos los vascongados que simpaticen con las ideas de la nueva sociedad “Laurak Bat”
para la Asamblea General que tendrá lugar el domingo nueve del corriente a las dos de la tarde en
el Jay Alay (sic), Plaza Artola, en la que se discutirán los Estatutos de la misma y los cuales se
hallan a disposición de todos los vascongados que deseen imponerse de ellos, en la calle Uruguay
núm. 104. La comisión provisoria: Francisco Goñi, Presidente; Deogracias Latorre, Vicepresidente;
Manuel Cendoya, Secretario, Anastasio Aspiazu, Vocal, Nicomedes Iguain id, José M. Aurquia id,
Bautista Juanena, id.
Handik gutxira desagertu zen elkarte berri honi buruz oso gutxi dakigu. Baina hala ere,
ezbairik ez dago euskaldun izateari buruz zuten kontzeptua beraien aurrekoek defendatzen zuten
filosofiatik urruti gelditzen zela. Azkeneko hauentzat, “euskaldun gutziak bat” lema ukaezina zen.
Ahal izan dugun guztia eginda ere, ez dugu elkarte iragankor honek egindako adierazpen
kulturalei buruz erreferentziarik aurkitu.
EUSKAL KULTURA EUSKAL ETXEETATIK AT
Madrilgo Dukearen bisita, Borboitar Don Carlos (1886).
1887ko abuztuaren 5ean, Txile, Uruguay, Argentina eta Brasilen zehar Carlos Juan Isidro
de Borbon, Madrilgo Dukea, karlistar dinastiako Carlos VII.a egiten ari zen bidaian, Montevideora
“Sorata” itsasontzian iritsi zen.
Bere Gortearen artean zeuden C. de Coma teniente koronel medikua, Franciso Melgar
idazkaria eta Elio generalaren semearen laguntzarekin, Catedral Metropolitanako eliz otoitzekin
batera eta Valero aktore espainiarraren antzerki batera joan zen. Ondoren, Escuela de Artes y
Oficios, Escuela Militar eta batallones 3º de Cazadores y de Artillería de Plaza bisitatu zituen.
Hiru egunetan luzatu zen bisitaldi batean, Espainiako erregegaiaren alde zeudenek
lausengatu egin zuten. Hauen artean José María Carrera103 botikaria eta Serapio de Sierra104
100biolzeco:
corazón
maitia: amante.
102El Correo Español, Montevideo, 26 de enero de 1896.
103José María Carrera gipuzkoarra, oso gazte zela Uruguayera emigratu zuen. Montevideon Fisika eta Kimika ikasi zituen
eta bertan botikaria izan zen. 15 urtez Consejo Nacional de Higieneko kidea izan zen. Especulaciones físico químicas y
“Consideraciones sobre la moderna teoría cinética idatzi zuen. Sociedad Laurak Bateko sustatzaile, fundatzaile ta
zuzendaria izan zen. 1909ko uztailaren 18an Montevideon hil zen.
101adisquide
- 47 -
4
7
zeuden. Bi hauek Sociedad Protectora de la Inmigración Vascongada Laurac Bateko aitzindari,
fundatzaile eta zuzendariak ziren.
Honelako aukera batean, lehen aipaturiko Jose Maria Carreraren semea zen Ernrique
Carrerak, Gernika´ko Arbolaren parafrasi bat eskeini zion:
¡Oh símbolo bendito
De vida patriarcal
Testigo de alegrías
Y glorias de otra edad!
Mirando en tus verdores
La luz primaveral,
Juramos, de rodillas,
Que nunca morirás.
Hidalgos vascongados
De espíritu feral,
Erguíos bajo el Roble
Frondoso de la paz.
Y, en un cantar ferviente
Que llegue a Dios, clamad:
¡Mi fe, mi ley, mi patria,
Mi hogar, mi libertad!105
San Jose de Mayoko inauteriak.
1887. urtean, Euskadunak Bat elkartea sortu zen urte eta herri berdinean, eta Benito Godoy
ile-apaintzaleak zuzenduta, talde batek inauteri konpartsa bat antolatu zuen ”Los vascos orientales”
izena zeramana. Talde honen helburu nagusia laguntasuna eta dibertimendua ziren. Horretarako,
ezagutzera emango zien estandarte bat diseinatu egin zuten, “dos trozos de cañas tacuaras, en
cruz, sosteniendo un trozo de arpillera en el cual se había pintado un jamón de cerdo, chorizos,
morcillas, una bota de vino y un gran pan, demostrando así que los vascos sabían de trabajo y de
comer”.
Konpartsaren janzkera hurrengo abestian deskribatzen da:
“Los vascos orientales
en esta población,
arrevientan cantando
y asiendo diversión
con pipa blanca en boca
chiripá de color
camisa medio overo
y boina estar punzó.106
San Ferminak ospatzen.
1895eko ekainaren 10ean, Buenos Aireseko La Vasconia aldizkariko edizioak zioen bezala,
krisi ekonomikoak Montevideoko euskal etxeak desagertzera kondenatuta ere, hiriburuan errotutako
euskaldunak ez zioten festa tradizionalak ospatzen jarraitzeari uko egin. Argitalpena irakurleei
jakinarazten zien, ertz ondoko nafarrak Iruñako zaindariaren eguna - behar zen bezala- ospatzeko
prest zeudela.
Carmelo Calvo musikari nafarraren landetxean ospatuko zen jaialdirako, Aznarez, Irañeta,
López eta Piramuelles, gogotsuak zezen bolaztatu baten aurrean korri egiteko entrenatzen ari
ziren.107
104Serapio
de Sierra y Bermeoselo. 1842 urtean Durangon, Bizkaian jaio zen. Arkitektura eta ingeniaritza ikasi zituen,
Bizkaia, Araba eta Gipuzkoako meategietan minetako ingeniaria bezala lan eginez. Karlistar armadan parte hartu zuen eta
Bilboko setioan Andechagaren laguntzaile izan zen. Ondarroan “Valde de Lyon” itsasontziak egindako lehorreratzea
zuzendu zuen eta karlistek izan zituzten lehenengo artilleria-piezak muntatu zituen. Porrotaren ondoren, 1876 urtean
Uruguayera emigratu zuen.
105IRIGOYEN ARTETXE, Alberto, Laurak bat de Montevideo, 1876-1898, primera euskal etxea del mundo; Vitoria Gasteiz,
1999; 80. orrialdea.
106Recuerdo de otros tiempos. Por Gabino Fernández. Euskal Ordua; 1. urtea, 2. zenbakia, Montevideo, 1934ko abuztua
107“Los Navarros en la República Oriental”; La Vasconia, Buenos Aires, 1895eko ekainaren 10a. 305 horrialdea
- 48 -
4
8
...en la Euskaria sin cruzar el Atlántico...”
Ikerketa honetan zehar, euskal etorkinek sortutako erakundetatik kanpo emandako hainbat
adierazpen kulturalen testigantza batzuk aurkitu ditugu. Orokorrean, etxeetan egindako jaiak dira.
Normala denez, familiaren arteko erlazioak asko errazten ziren jatorri berdinekoak izanda. Arrazoi
honek, jatorriko kulturaren mantenuan lagundu zuen. Hala ere, hainbat ekitaldi sozial eta erlijioso
egin ziren, non euskaldunen presentzia beste kultura garrantzitsu batzuei gailendu zitzaien,
Uruguayren osaketan eragin handia izan zuten espainiar eta italiar kulturei adibidez.
Hauetako azkeneko kasuetako bat 1912. urtean eman zen. Data honetan, Uruguayko
hiriburuan euskal etorkinen presentziari buruz eta beraien hizkuntzaren eta jatorrizko musikaren
mantenuari buruzko testigantza berri bat aurkitzen dugu. Gertaera hauek erakusten digute, garai
horietan atzerrira joandakoak bere nortasunaren kanpo adierazpenak mantentzeaz gain, bertako
kulturan sartzea lortu zutela, bertakoengatik onartuak izan eta gero.
Angel Magirenaren kronikari buruz ari gara, garai hartan Montevideoko Sociedad Euskal
Erriako idazkaria. Reducto auzoko apaizaren Zilarrezko Ezteien ospaketan antolatu zen festari buruz
egindako kronika txertatu zuen organo sozialean. Kronika honetan, Pio Stella apezpikuarekin izan
zuen topaketaz hitz egiten du. Apezpikua italiarra izanda, asko harritu zen honek agurra “en correcto
idioma de Aitor” egin zionean. Bere harridura ikusita, apezpikuak azaldu zion bere misioetan
euskaldunekin topo egiten zuela eta hauek beraien jatorriko hizkuntza mantentzen zutenez, meza
eliztarren hizkuntzan emateko aukera izateko euskera ikasi egin zuela.
Magirenak, elizaren gobernadore zen Ricardo Isasaren108, “representación Patriarcal y
bondadosa de nuestra raza”, Union Civicako lehendakaria zen Joaquin Secco Illa doktorearen eta
Union Economica del Urugay lehendakaria zen Miguel Perearen presentzia aipatuz jarraitzen zuen
bere idatzia.
“Debo confesar que en este momento me he sentido transportado a mi amada tierra la
Euskaria”, añadía el relator; pero mayor fue su sorpresa cuando, en el momento en que las
autoridades debían pasar al Salón Parroquial para presidir el almuerzo, “nuestros paisanos y amigos
don Julián Labaca, don José Lizarazu y Asencio Bidegain, con el chunchun de mis amores dieron
desde la puerta la señal de salida al son de la marcha de San Ignacio el héroe de Loyola; la
presencia de esta columna en la calle, con los tamborileros a la cabeza, me hicieron ver nuestros
ayuntamientos con los respectivos Párrocos, médicos y dignidades de nuestros pueblos con su
severo porte, en las grandes solemnidades al pasar del templo a la casa Municipal.
Durante la comida tuve el agrado de sentir en el mismo chunchun varios zortzicos, la
Marcha Real Española y otras piezas que fueron escuchadas con grandes muestras de agrado.
Para mí fue un día feliz que pasé en la Euskaria sin cruzar el Atlántico y que con gusto consigno
aquí porque con ello veo un despertar de las tradiciones euskaras y el cariño con que el pueblo
uruguayo mira nuestras costumbres”.109
Nicolas Inciarteren barrakan.
108Isasa
Goyechea, Ricardo (Montevideo, 1847ko otsaiak 7 – Montevideo, 1929ko ekainak 28). Euskaldun etorkinen
semea eta diozesiar apaiza. 1864ean Argentinako Santa Fe hiriko Inmaculada eskola erlijiosoan hasi zuen bere hezkuntza.
1869an Jacinto Vera Monsiñorea Romara lagundu zuen Concilio Vaticano I.ra joateko, hiri hartako Pio Hegoamerikar
eskolan sartuz. Bertan, 1872ko abenduaren 21ean apaiz ordenatu zen. Anemoriumeko apezpiku titullarra izan zen (1891),
Saltoko apezpikua (1897), Administratzaile Apostolikoa (1897) eta Staurópoliseko artzapezpikua (1918). Euskal
elkartearekin harreman estua izan zuen,herrialdeko lehenengo euskal pelegrinazioan parte hartu zuen (Minas, 1913) eta
Euskal Erria Elkarteko hildako bazkideen mezak eman zituen. ALVAREZ GILA, Óscar; La contribución europea a la Iglesia
en el Río de la Plata: La presencia religiosa vasca (1835-1965). Doktore tesia; Egilearen Edizioa; Vitoria-Gasteiz, 1996;
354. orrialdea.
109“Impresiones muy gratas”; Euskal Erria, I. urtea, 3. zenbakia; Montevideo, 1912ko abuztuak 18; 1. orrialdea.
- 49 -
4
9
Bilera komertzialak esparru aproposa izan ziren jatorrizko ohiturak eta folklorea
azalerazteko. Honen adibide, Euskal Erria elkarteko bazkide ziren Nicolás Inciarte eta
Ceferino Sánchezek egindako harrera banatan aurkitzen dugu.
Aipaturiko lehenengoa, garai hartan lana eta larrua biltzen zituen barraka baten jabe eta
Sociedad Euskal Herriako lehendakaria zen. Nicolás Inciartek 1912ko abuztuaren 15ean azukre
kanaberaren uztaldiaren bukaera ospatzeko egindako bazkaria da. Bazkaria bere barrakan egin zen
eta bezero eta lagun asko gonbidatu zituen. Nahiz eta denak euskaldunak ez izan, bileraren
ezaugarriengatik Euskal Herriko edozein herritan ospatu zitekeen.
“Numerosos fueron los amigos que respondieron a la invitación, organizándose, con tal
motivo, distintos actos que pusieron en relieve los prestigios que han cosnquistado estas
fiestas anueles que ofrece el señor Inciarte, de suyo amenas y originales...”
Bazkaria baino lehen, 12tan Euskariako nota aipagarrienak transmititzeko arduratutako orkestrak,
aukeratutako pasarte ezberdinekin jendetza gozaraztea lortu zuen. Orkestra danbor-jole bat eta
txistu batek osatzen zuten. Musikariak euskaldunak ziren, mahaikide gutxi batzutan eta artista
bazkari tartean. Bazkaria erregional kutsuarekin eta nota sentiberekin girotu zuten.
(…) Luego se improvisaron interesantes números de recitados y bailes euskaros por varios de
los comensales, que fueron muy aplaudidos, improvisándose también una corrida de toros,
con escenas impresionantes y la consabida agilidad toril.
El señor José Mendiague declamó una hermosa poesía en baskuence, que fue sumamente
aplaudida por los concurrentes que vivaron, una vez más, al poeta euskaro.
En suma, una fiesta sumamente agradable por el espíritu de los comensales, la selección
del menú criollo y el detalle no descuidado de los vinos y las aguas minerales.
El señor Inciarte fue muy felicitado.110
Don Ceferinoren botikan.
Aipaturiko bigarren harrera, Ceferino Sanchezek egin zuen. Aukera honetan, Villa de la Union
herriko Uztailaren 18 kalean zuen farmazian egindako hobekuntzak gizarteari aurkezteko egin zuen.
1913ko urrian izan zen festa eta elkarteko egunkarian txertatuta agertu zen Hermenegildo
Aramendireren kronikaren arabera, benetako erromeri bat izan zela:
“Galantemente invitados por los dueños de la casa, tuvimos la satisfacción de asistir a
aquella amena fiesta en la que se bailaron todos bailes tradicionales de Euskal Erria
empezando desde el Aurresku, que fue encabezado por el maestro J. C. Uranga, haciendo el
Atzesku el joven Jacinto Gorostidi, y continuando el Ashari dantza, que fue bailado por todos
los componentes de la cuerda entre quienes figuraban además de los citados Uranga y
Gorostidi,los señores Arocena, Sánchez y Aguirrezabal; terminado el Aurresku se bailó el
fandango, el ariñ ariñ y la jota, descollando todos en estos bailes cuya música fielmente
interpretada por los tamborileros Labaca y Bidegain tanto entusiasman a todo baskongado o
baskongada, lo cual hizo rejuvenecer a nuestra simpática paisana, la aezkoana señora
Casimira Iturralde que olvidándose de sus setenta y cuatro años cumplidos, bailó con la gracia
y donaire de una joven de veinte años, dando pruebas admirables de su fortaleza, agilidad y
buen gusto en las muchísimas piezas en que lució sus gracias. La señora María Sánchez de
San Sebastián nos probó también que era una buena bailarina.
110“Un
acto sugerente. Impresiones inolvidables”; Euskal Erria; I. urtea, 4. zenbakia; Montevideo, 1912ko abuztuak 25; 1.
orrialdea.
- 50 -
5
0
(…)Debemos recordar que la fiesta fue iniciada con el himno baskongado Gernika’ko Arbola
tocado correctamente por los señores tamborileros Labaca y Bidegain y escuchado con toda
veneración por la concurrencia que se puso en pie desde los primeros compases.
Los concurrentes fueron obsequiados espléndidamente con abundantes dulces y espumosa
sidra, quedando todos muy agradecidos a las finezas de los esposos Sánches y a su anciano y
respetable padre”.111
Santa Isabel de Paso de los Toroseko Euskal Festak (Fiestas Euskaras).
1912ko irailan, Tacuaremboko departamenduan eta hiriburutik 240 kilometrora kokatuta
dagoen Santa Isabel de paso de los Toros herrian finkatutako euskaldunak protesta egiteko bildu
ziren. Biltzearen zergatia, Bilboko jaietan Gernika’ko arbola himnoa debekatu zutelako izan zen.
Diario del Plata egunkarian Enrique de Bilbaok argitaratutako artikuloaren bitartez iritsi
zitzaien berria eta Montevideoko Sociedad Euskal Erriako lehendakaria zen Nicolas Inciarteri
eskutitz bat idatzi egin zioten, non hurrengoa adierazten zuten:
“…acordamos aquí enviar a Ud. una protesta contra tal medida para que como Presidente de
la sociedad Euskal Erria de esa capital haga de dicha protesta el uso que estime más
conveniente a los fines que ella busca.
La protesta va firmada por cuarenta y tantos baskos e hijos de baskos, así
franceses como españoles, pues, interpretando la forma de la sociedad de su digna
presidencia y considerando también que las tradiciones de la baskonia no tienen fronteras
hemos creído hacer así una obra de confraternidad vascongada…” 112
Aipaturiko eskutitza, irailaren 15ean elkarteko organoan idatzia izan zen, ondorengoa
adieraziz:
“…Ya que nuestra voz entonando el himno que se pretende prohibir no puede- por la
distancia- llegar a herir los oídos de sus detentadores, llegue por lo menos nuestra protesta
más solemne, para demostrar s nuestros hermanos que moran en el terruño solariego, que, de
este lado del atlántico hay corazones patriotas baskongados de fibra que ni el tiempo, ni la
distancia son bastante a enfriar sus entusiasmos por la tierra que les vio nacer…” 113
Euskaldunez osatutako talde txiki honen buru Valentin del Escobal114 izan zen, El Pueblo
egunkari isabelinoaren zuzendari eta jabea. Talde hau, nahiz eta ofizilaki ez izan, euskal etxe bat
bezala jardun zen.
Talde honen sustatzailea, “Un vizcaino” izengoitiarekin sinatzen zuena, Euskal Erriaren
irakurleengatik ezaguna zen eta bere iritzi politikoak guztiz abertzaleak zirela argi eta garbi utzi zuen.
1913ko ekainaren 22an hasi eta lau emanalditan argitaratu zen “La ley abolitoria de
nuestros Fueros. No tiene por causa el carlismo115” Escobalek idatzitako eta idazle berak “largo
como esperanza de pobre” deskribatutako artikuluari Buenos Aireseko Irrintzi egunkariak erantzun
egin zion. Urte bereko ekainean, 122. zenbakian, Escobal “un carlistón de chapela y alpargata capaz
111“Una
fiesta hermosa”; Euskal Erria, II. urtea, 64. zenbakia; Montevideo, 1913ko urriak 19; 2. orrialdea.
Erriaren Artxiboa, Valentín del Escobalek Nicolás Inciarteri bidalitako eskutitza; Santa Isabel de Paso de los
Toros, 1912ko irailak 3.
113“Adhesión a la Euskal Erria. De Paso de los Toros. A propósito del himno vasco”; Euskal Erria, I. urtea, 7. zenbakia,
Montevideo, 1912ko irailak 15; 1. orrialdea.
114Valentín del Escobalek 1916ean Santa Isabel de Paso de los Toroseko El Pueblo egunkariaz jabetu zen, 1920ko
utarrilean hil arte bere gain izan zuen. Política txuriaren jarraitzailea, El Pueblo 1923an amaitu zen.
115“La ley abolitoria de nuestros Fueros. No tiene por causa el carlismo”; Euskal Erria, II. urtea, 47. zenbakia, Montevideo,
1913ko ekainak 22; 1. orrialdea.
112Euskal
- 51 -
5
1
de acometer la empresa de reconquistar para Euzkadi nuestras libertades perdidas en la inolvidable
fecha del 21 de julio de 1876” bezala deskribatu zuten.
Irrintzitik bidalitako mezua eta “Un Guipuzcoano” sinadurarekin joan zenari, Escobalek “De
un Vizcaíno a Guipuzcoano” artikuluarekin erantzun egin zion:
“…Hay una razón para que no nos hayamos detenido a aplaudir o a censurar la
fraticida guerra carlista porque- y ya lo hemos repetido hasta el cansancio (…) no nos hacemos
ninguna violencia en manifestar que de carlistas nada tenemos, que somos acérrimos
partidarios de “Jaingoukua eta Lagi Zarra”, que leemos con entusiasmo el diario Euskadi de
Bilbao- como suscriptores que somos del mismo- y que estamos conformes en todo con su
programa de principio, y de acuerdo con lo fines que persigue…” 116
1913ko ekainaren 15ean Euskal Erria aldizkarian argitaratu zen “España, Francia y los
euskaldunas” deitzen zen bere lankidetzan ondorengoa adierazten zuen:
“...La verdadera Euskalerria no existe; en mano acostumbrada a blandir la gloriosa
lanza del héroe, lleva hoy en sus manos la argolla del esclavo. La legítima Vasconia no
existe, aquel escudo de la independencia nacional, aquel pueblo tan generoso que ha sido
en todos tiempos, para el romano, para el sarraceno, para lo piratas berberiscos y para los
francos, sus vecinos, balladar más temible que los Pirineos, ha sido quebrantado por los
mismos que le debían la vida. Vasconia desgarrada, sin libertad, sin independencia, sufre
hoy la ominosa ley del 21 de junio de 1876, y de Señora que fue en días no lejanos hoy es
esclava de los que fueron sus vasallos”.117
.
Bere gogoetak, aipaturiko artikuluan argi eta garbi uzten dituenak, 1915eko urrian
jarraitzaile berriak erakarri zituen. Santa Isabel de Paso de los Torosen ere bizi ziren Manuel
Aristimuño, José Iparraguirre eta Víctor de Iraurguirekin batera “Fiesta Euskara Uruguaya” burutu
zuten.
Urte bereko abuztuaren 21ean, El Pueblo egunkariak argitaratu zuena jarraian aipatzen
dugu:
“A estar a las versiones que se corren, parece que entre varios bascos de esta localidad,
germina el pensamiento de celebrar una fiesta genuinamente Euskara Uruguay, con la
concurrencia de todos los vascos nativos y de origen sin distinción alguna entre los de allende
y aquende el Pirineo y los descendientes de éstos por cualquiera de las dos líneas (masculina
o femenina), ya radiquen en este pueblo o en la campaña y simpaticen con la fiesta…”118
El día 18 del siguiente mes, el mismo periódico informaba que las “versiones” se habían
confirmado al extremo de haberse celebrado una reunión preparatoria en los salones del Club 25 de
Agosto.
Egun hartan, ondorengoak bildu ziren: J. Guridi; J. Iparraguirre; P. Garicoits; J. Larraurri; P.
Nequesaurt; F. Morúa; J. Aguerre; P. Nequesaurt (semea); M. Martirena; Ángel Noceda; J. Tejería;
T. Escudero; L. Ituzarri; A. de Ogueta, Ildefonso Odriozola; L. de Iraurgui; J. Ascué (semea); T.
Yeregui; A. Guridi; A. Arostegui; J. B. Hebert; A. Hovinchet; P. Gorostordoy; A. Yeregui; Santiago
Echeño; J. Escudero; J. Escudero; V. del Escobal; G. Etcheverry; B. Crampet; M. E. Aristimuño; V.
Olhagaray; P. Basterreche; J. A. Etchevarria; A. Auscarriaga; M. Tejería; P. Mujica; P. Garay; B.J.
Echalar; N. Beretervide; F. Izaguirre; Héctor Restucia eta Marcos Goñi, Valentín del Escobal
ekitaldiaren zuzendaritza bere gain izan zuen. Bere azalpen luzean ondorengoa esan zuen:
Señores, antes de dar lectura a la Exhortación que para este acto he borroneado,
permitidme que por vía de salutación lea las palabras que en momento, casi análogo al
presente, dirigió el gran basko Dn. Florencio dde Basaldua a la selecta concurrencia que
asistió a la Conferencia que este sabio filólogo dio en lo salones de la Sociedad Francesa en
116“De
un Vizcaíno a Guipuzcoano”; Euskal Erria, II. urtea, 56. zenbakia; Montevideo, 1913ko abuztuak 24; 1. orrialdea.
Francia y los euskaldunas”; Euskal Erria, II. urtea, 46. zenbakia; Montevideo, 1913ko ekainak 15; 1. orrialdea.
118El Pueblo; Santa Isabel de Paso de los Toros, 1915ko abuztuak 21.
117“España,
- 52 -
5
2
Montevideo el 1 de abril de 1912 con motivo de la inauguración de la Sociedad Euskal Erria –
Se expresó así el ilustre bascófilo:
Señoras; caballeros;
“Mi primera palabra brota del corazón sube a los labios y expresa un saludo cariñoso a
esta novilísima tierra Oriental, fértil y hermosa patria de los libres, donde la belleza y la gracia
femenina armoniza con el valor caballeresco de los varones en cuya compañía –hace casi
medio siglo- aprendí a combatir sin visera por el triunfo de los ideales juveniles! Salve
República O. del Uruguay cuna del gran Artigas, las ruinas de cuya casa solariega acabo de
visitar en los suburbios de Bermeo (Bizkaya) a orillas del riachuelo que lleva su nombre, en
donde formulé los votos del alma mía, por la Paz y la Prosperidad de esta tierra regida por
ilustres y modernos pensadores”.
Después de este expresivo y galante saludo del ilustre baskófilo bilbaíno, pálida y sosa os
resultará, señores, la desaliñada prosa que- ami vez- he escrito para saludaros en este día – el
más feliz de mi dichosa existencia- y para exhortaros a coadyuvar a fin de dar cima a la obra
patriótica y redentora de que os hablaré en mis “Exhortaciones”.
Pero, para atenuar en algo lo incipiente de mi pequeña disertación, cuento de antemano –
así lo espero- con la indulgente benevolencia del auditorio que me escucha, pues, yo os
aseguro que mi falta de preparación y de estilo –carente de de florida frase en la forma- será
suplido por mi constante amor a la raza y al solar lejano en que nací, cuya visión jamás se
aparte de mí, y la quiero y la venero, como el buen cristiano quiere y adora a su Dios, como el
hijo cariñoso quiere y ama a la madre idolatrada que le dio el ser.
Exhortación:
Baskos nativos y de origen:
Señores:
Hace mucho tiempo que, varios baskos de esta localidad, venimos acariciando la
idea de celebrar una fiesta regional o sea una romería genuinamente euskérica; en la que
reviviendo en nosotros (los baskos nativos) recuerdos queridos de inolvidable y lejana
juventud, sirviera también para que los vascos de origen honraran las tradiciones, usos y
costumbres de sus progenitores; conservando así, broche de unión entre unos y otrs a fin de
mantener y perpetuar inalterables el espíritu de raza euskara.
No nos atreveríamos, sin embargo a acometer tal empresa ni a poner en ejecución este
patriótico pensamiento, sin antes saber el elemento numérico con que podríamos contar –
llegado el caso- para llevar a la práctica nuestro anhelado deseo, que será también –no lo
dudamos- el deseo de los señores aquí presentes, puesto que,,, han tenido la amabilidad de
responder y acudir (solícitos) a nuestro primer llamado.
Pero una nómina de baskos nativos y de origen levantada por nosotros (seguramente
incompleta todavía no obstante haber anotado en ella todos los nombres que hemos podido
recordar) nos alienta a llevar adelante esta obra que, con la ayuda de Dios, el amor a Euzkadi
y la buena voluntad de sus hijos, la hemos de coronar llevándola a feliz término, con nuestra
tradicional tenacidad.
Más de doscientos nombres de baskos nativos y de origen figuran en la nómina de
referencia, que con el permiso de Uds. Se leerá al final de este mal hilvanado exordio para
completarla- si es posible- con otros nombres que recuerden y den los señores aquí presentes,
anticipándonos a pedir perdón a aquellos cuyos nombres no figuren en dicha lista por error u
olvido involuntario.
No obstante haber dicho al principio que nuestro pensamiento era el de celebrar una fiesta
regional en manera alguna queremos decir con esto que excluyamos de participar de la misma
a ningún basko nativo y de origen que simpaticen con nuestros propósitos aunque residan
fuera de esta localidad sin límite de distancia, bien claro lo dice la convocatoria que habéis
recibido en virtud de la cual estamos aquí reunidos elementos locales y de campaña.
Vengan pues, y bienvenidos sean a engrosar nuestras filas, para ayudar a llevar a cabo
nuestra proyectada fiesta, todos aquellos que lleven en sus venas un átomo siquiera de la
noble y generosa sangre euskadiana que con nuestra idea simpatice.
Son las únicas ejecutorias que reclamamos, pues, el solar baskongado no sabe de
pergaminos ni blasones. En la nómina de referencia no figuran nombres de niños menores de
15 años, pero tampoco queremos decir con esto que quedan excluidos de participar de las
diversiones que se proyectan; a contrario, no deben faltara ellas, y es conveniente que
concurran acompañados de sus respectivas familias; pues, en estas cabecitas juveniles
quedan cristalizadas – quizás mejor que en las nuestras- todas aquellas cosas que ven por
primera vez; reteniéndolas en la memoria y recordándolas siempre hasta en sus menores
- 53 -
5
3
detalles; y son estos niños de hoy, los hombres de mañana y por consiguiente los llamados a
continuar y perpetuar nuestras tradiciones, usos y costumbres; es decir, el alma baska y los
mandatarios de sus mayores; cuando nosotros –los viejos- hayamos desaparecido satisfechos
de dejar este precioso legado. Estela luminosa de nuestro sagrado patriotismo confiado a
nuestros hijos.
Siendo nuestra raza originaria de un mismo tronco, genealógicamente llamado Oitor, (sic)
no puede ni debe haber divisiones en nuestra gran familia; por consiguiente, así como allá en
la nativa tierra , a pesar de las fronteras impuestas por los tratados y los vaivenes de la política
de Francia y España, los baskos de allende y aquende el Pirene y Bidasoa se reúnen y
estrechan en amigable y fraternal abrazo, para celebrar después, sus fiestas y practicar sus
clásicos juegos (tan tradicionales a unos como a los otros) así también debemos proceder aquí
nosotros sin distingos de ninguna clase, con mucha más razón, puesto que, en esta segunda
patria y Patria de nuestros hijos gozamos por igual, las libertades que nos brinda, y además, no
tenemos necesidad de franquear fronteras para juntarnos y solazarnos fraternalmente,
guardando los respetos debidos a todos y a la tierra que en su seno nos cobija… 119
Hitzaldi luzea ¡Viva Uruguay! ¡Viva Euzkadi! batekin bukatzen zen.
Modu honetan, Valentin Escobalek, urte askotan zehar Sociedad Euskara eta Centro
Vascongadok ezarritako eta 1912an Sociedad de Confraternidad Vasca Euskal Erriak berretsitako
“Euskaldun Guziak Bat” edo “Vascos todos uno” lema baieztatzen ari zen.
Bileran, Víctor de Iraurgui, Manuel E Aristimuño, Valentín del Escobal, Ángel Callaba,
Polonio Garicoits, Bautista Larraburu, Gualberto Etcheverry eta León Ituzarryk osatutako batzordea
izendatu zen. Batzorde honek biltzar berri baterako deialdia osatu zuen.
Batzordearen zeregina, aurrerago azpibatzordetan banatu zen. Hauen lana, diru bilketa,
dantzaldi, musika, jolas eta atletismo lehiaketen antolakuntza prestatzea zen.
Abenduan, festaren hurbiltasuna zela eta, El Pueblok Antonio de Truebaren lerro batzuk
argitaratu zituen:
…¿Adónde vas, niña, a dónde?
Voy madre a la romería
Que el tamboril desde el alba
Resuena en Santa María…
Baita ere, urriaren 17an egindako Batzarrean Valentín del Escobal eta Polonio Garicoitsek
emandako hitzaldiak argitaratu ziren.
Azkenean, 1916ko urtarrilaren 1ean, Rio Negroren ertz batean, noiz “el canto de las aves
cánoras fue interrumpido por el toque de flauta y tamboril que marcaban los compases de la jota”,
lehenengo festa Euskara Uruguaya ospatu zen.
Oraingo honetan, Sociedad Euskal Erriako Lavaca eta Lizarazu txistulariak, Deogracias
Latorreren semea zen Serapio Latorre eta Euskal Erria zuzendaritzako kide eta elkarte honetako
aldizkariaren sortzaile izan zen Evaristo Bozas Urrutia, gonbidatuak izan ziren. Azkeneko hau,
Buenos Aireseko La Baskoniaren ordezkari bezala ere joan zen eta berari egokitu zitzaion
inaugurazio hitzaldia ematea.
Polonio Garicoitsek, Club 25 de Agostoko lehendakariak, festara joatea ezinekoa egin
zitzaion Hermenegildo Aramendik bidalitako bihotz-bihotzetiko berbak irakurri zituen.120
Jardunaldiaren arrakastak, antolatzaileak segidako bi urteetan berriro ere ospatzera eraman
zituen.
Herri honetan hiru festa Euskara Uruguaya baino gehiago egin ziren erreferentzirik ez dugu
aurkitu.
119El
Pueblo; Santa Isabel de Paso de los Toros, 1915eko urriak 23.
Erria, V. urtea; 172. orrialdea; Montevideo, 1916ko urtarrilak 20.
120Euskal
- 54 -
5
4
Gipuzkoako birjinarentzat santutegi bat.
1957. urtean oraindik ere euskal komunitateak antolatutako festa bat aurkitzen dugu. Nahiz
eta ekintzan Sociedad Euskal Erriako kideak parte hartu, ez zen erakundeko ekintza bat izan.
Montevideoko Cerro auzoko Nuestra Señora de la Ayuda parrokiako eliztarrez osatutako talde
baten ekimen bati buruz ari gara. “Confraternidad Vasco Americana Pro Parroquia Nuestra Señora
de Aránzazu” bezala antolatuak, gipuzkoako birjinaren babesean egongo zen santutegi bat
eraikitzeko asmoarekin bildu ziren. Bertan birjinaren irudia kokatuko zen, auzoko elizaren biltegian
urte luzaroan egon eta gero. Auzoko eliza, 1868an Francisco Laphitz nafar erlijiosoak sortu zuen eta
1930eko martxorarte Nuestra Señora de Aranzazu izena eraman zuen. Data honetan, euskaldunen
presentzia eskasa zela eta aurreko izena desagertzera eraman zuen.
Bitxikeri moduan, ekimen hau Cayetano Marles erlijiosoaren ideia izan zen. Jatorriz,
Kolonbiako Aranzazu herriaren ondokoa, Aranzazurenganako jaieraduna zen.
Harretche doktorea zuzendari zutela, batzordeak 1968ko apirilaren 21ean ipini zuen
proiektuaren oinarrizko harria. Tierra Santa de Montevideo frantziskotar kongregazioaren, guzti
hauek Oñatiko Provincia franciscana de Cantabriakoak, eta Euskal Erria Elkarteko abesbatzaren eta
dantza taldearen parte hartzea eman zen ekitaldian. Abesbatza, Cruz Iguainek zuzendu zuen eta
dantza taldea berriz Ignacia Muniain de Peñak. Abesbatzak, Ema Apesteguiak idatzitako eta Carlos
Alberto Irigarayk musika jarritako “Canción a la Virgen de Aránzazu” abestia abestu zuen beste
abesti batzuen artean.
Santutegia ez zen inoiz eraiki.121
FERNÁNDEZ, René y MAYTÍA, Danilo;”La Virgen de Aranzazu en Montevideo“; Las huellas de Aranzazu en
América. I Congreso internacional Arantzazu y los Franciscanos Vascos en América. Donostia, 2004; 169-191. orrialdeak.
121
- 55 -
5
5
EUSKAL ELKARTEAK XX. MENDEAN
Euskaro Español Elkartea.
1911ko ekainaren 29an sortua, Centro Euskaro izenarekin sortu zen elkartea hurrengo
asmoarekin sortu zen, formar centros de reunión, instrucción y recreo destinados a los naturales de
las cuatro provincias hermanas Alava, Vizcaya, Guipuzcoa y Navarra sin distinción de ideas políticas
y religiosas.122
Modu honetan, 1897an sortutako Sociedad Laurak Bat elkartearen filosofia berbera jarraitu
zuen. Baina pirinioen bi aldeko senidetasunari aipamen egiten zion “vascos todos uno” leloa hartzera
iritsi zen elkartearen identitatearen eboluzioari uko egin zion. Aurrerago ikusiko dugun bezala,
arrazoi honengatik bazkide talde batek elkartea utzi eta euskal etxea berri bat sortu zuen.
Baina desagertutako Sociedad Euskararen tradazio jarraituz, festa entzutetsuak eta jaialdi
literario musikalak antolatzen jarraitu zuen. Elkartea sortu eta hilabetera eta bere arautegian jartzen
zuenarekin bat eginez, bere agintariek Luis Aseguinolazaren laguntza eskatu zuten, “sobre la mejor
manera posible de efectuar una velada literario musical como”.
Honek emandako eskaintza eta programa Zuzendaritzatik berehala onartua zuen. Batzorde
bat izendatu zen lokal egoki bat bilatzeko, lokal hau Asturias zentroa izanik. Jaialdia eta dantzaldia
1911ko azaroaren 25ean izan zen. 123
1912ko ekainaren 12ko El Diario Españolek elkarteak antolatutako festen arrakastari buruz
hitz egiten zuen: Aún no se han extinguido de nuestros oídos los ecos de la última velada que con
tanto éxito celebró...124 .Bi aste beranduago eta Centro Euskaro Español lemapean, honela
adierazten zen:
Este culto y progresista centro que tanto viene distinguiéndose en nuestro ambiente
social, celebrando el primer aniversario de su fundación, dará el sábado 29 una gran función
artística literaria en los amplios salones del Centro Asturiano. Dicha fiesta promete ser todo un
éxito, dado lo selecto y atrayente del programa y el entusiasmo reinante entre sus
organizadores. La aplaudida masa coral Catalunya Nova tomará parte en ese festival.
He aquí el programa:
Primer Acto:
1.- Marcha Vascongada.
2.- Sinfonía por la orquesta.
3.-Canto por el señor Spolvorini.
4.- Gloria a España de Clavé, coro de repatriados de la zarzuela Gigantes y Cabezudos por la
masa coral Catalunya Nova.
Segundo Acto:
1.- Conferencia del distinguido escritor vasco y presidente honorario del centro don Enrique de
Bilbao. La mujer vasca.
2.- Vie Coudoñer;
3.- Poema dedicado a la excelentísima marquesa de Medina, por un celebrado poeta
uruguayo.
4.- La maquinista de Clavé, himno al trabajo, por la masa coral Catalunya Nova.
Tercer acto:
1.- Asaltos á espada y florete.
2.- Jota Sarasate.
3.- Sorciko (sic) por el señor Pablo Mayo.
4.- Jota bailada por varias parejas y tocada por la rondalla del centro.
A continuación, baile que se prolongará hasta las 5 172 de la mañana125.
122Reglamento
del Centro Euskaro. Fundado el 29 de junio de 1911, Montevideo, 1911.
Euskaro Españoleko Akta, z/g, Montevideo, 1911ko irailak 30.
124El Diario Español, 1912ko ekainak 12.
125El Diario Español, 1912ko ekainak 28.
123Centro
- 56 -
5
6
“Fiestas Euskaras” baino publizitate eta hedatze txikiagoa izanda ere, Centro Euskaro
Españolek landa paseo ugari antolatu zituen. Campo Euskaron edo Sociedad Criollan ospatu ohi
ziren.
Lehenengo aldiz honi buruz hitz egiten duen aurkitutako dokumentazioa , elkartearen
banderaren inaugurazioarengatik egindakoa da. Hala ere, Zuzendaritza Batzordeko aktak
galtzeagatik bandera honi buruzko erreferentzirik ez egoteak sentiarazi behar dugu. Testigantza
bakarrak, 1912ko azaroaren 3an Euskal Erria126 egunkarian argitartutako kronikak eta orain dela
gutxi elkarte honetako artxibategian agertutako argazki batzuk dira.127
Hitz egiten ari garen artikuluan, argazki bat ikus daiteke, non bere oinean “El presidente de
la Euskal Erria señor don Nicolás Inciarte pronunciando su discurso ante la bandera del Centro
Euskaro Español“ irakurri daiteke. Hala ere, bertan ez da bere diseinuari buruz hitz egiten. Hala eta
guztiz ere, 1934ean erabilitako berdina da, noiz Bilboko Emakume Abertzale Batzarrak eskainitako
banderari uko egin zioten. Zuzendaritzak, espainiako banderaren hori eta gorri koloreak, diagonalean
uruguayko bandera gurutzatua, bere goiko ezkerreko angeluan eguzki bat eta erdian Gernikako
Arbola zituen bandera bat onartu zuen.128
Aipatutako artikuluak ez du festari buruzko aipamen handirik egiten, hurrengoa adieraziz:
El Centro Euskaro Español realizó el domingo pasado el festival campestre
anunciado, inaugurando la nueva bandera de la sociedad...
...al final del almuerzo fue sacada la bandera social y tuvo lugar el acto solemne de su
presentación a las comisiones invitadas.
El secretario del Centro Euskaro Español, señor Otegui, en elocuente y sentido
discurso hizo la presentación de la bandera que fue un verdadero himno patrio... 129
1913ko martxoaren 23ko landa paseoa leku berdinean ospatu zen, Diario del Platak
hurrengoa adieraziz:
“…La fiesta resultó un éxito completo, no faltando el menor detalle para que tanto
por la indumentaria de los asociados, como por la música y los bailes, todo hasta el bello
paisaje contribuyese a que el Campo Euskaro semejara un encantador pedazo de Vasconia
transportado al Uruguay…”130
Landa paseo berri bat, baina aukera honetan Sociedad Criollaren lurretan, 1913ko
abenduaren 7an egin zen. Bere antolakuntzarako ondorengoez osatutako batzrode bat izendatu zen:
Guillermo Goñi, Manuel Aránaga, Juan R. Otegui, Valentín Donazar, Miguel Otegui, Miguel Saracho
eta Joaquín Jorajuria.131
Bilera honen prestakuntzan, izendatutako festen batzorde berriak Buenos Airesera idatzi
zuen “músicos vascos de dultzainas”en partehartzea eskatuz. Hauek, beraien zerbitzu sariak
130$koak zirela erantzun zuten, bidaiaren eta egonaldiaren gastuaz gain.
Zuzendaritzak pentsatu eta gero, 60$ ordainsaria eta gastuak musikarien esku egongo zen
eskaintza egin zieten.132 Azkenean, musikariek eskaintza onartu egin zuten.
Musikari hauen presentzia agertu nahian, Euskal Erria egunkariak honela adierazten zuen
“para dar mayor animación a la fiesta (se) ha contratado en Buenos Aires los famosos dulzaineros
que aun no habían venido nunca al Uruguay para hacer oir de sus compatriotas las notas euskaras
1261911
eta 1912 urteei dagozkien Centro Euskaro Españoleko Aktak galdu egin dira.
Euskaro Españolek, ia desagertu arte bere jarduerak murriztu zituenak, 2007ko bukaeran bere egoitza historikoa
saldu zuen, 2008ko hasieran berri bat eskuratuz. Mudantzan eta bere artxiboen berrantolaketan aipatu ditugun argazkiak
agertu ziren. Lanarekin batera doan Argazki Artxiboan daude.
128Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko 586 Akta Zenbakia, Montevideo 1934ko urtarrilak 28.
129“Centro Euskaro Español. La fiesta del domingo. Éxito brillante”; Euskal Erria I. urtea, 14. zenbakia; Montevideo, 1912ko
azaroak 2.
130“Centro Euskaro español. El hermoso paseo del domingo”; Euskal Erria, II. urtea, 35. zenbakia; Montevideo, 1913ko
martxoak 30.
131Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 1 Akta Zenbakia; 21 de octubre de 1919.
132Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 2 Akta Zenbakia, 1913ko azaroak 3.
127Centro
- 57 -
5
7
que le trajeran reminiscencias de la patria lejana” 133 Dultzainero hauek 1914ko urtarrila eta apirilaren
artean antolatutako landa paseoetan ere aurkituko ditugu. Baraien izenak, Barrenechea, Onraita eta
Zorrondegui ziren.134
Berritasun askoko jardunaldia izan zen. Festan zehar, la Rondalla estreinatu zen Juan
Gascueren zuzendaritzapean. Elkarteko orfeoiak, Jose Mugicak zuzenduta, “aires populares de la
tierra vasca” interpretatu zuen.
Landa paseoaren egunean, bazkide talde batek elkarterako danbor bat eskuratu nahian
harpidetzarako deialdi bat hasi zuen.135 Danborra eskuratu eta gero, Jose Lizarazuri136, Isidoro
Larrumberi137 eta Gregorio Egoscueri138 mailegatzen zitzaien. Honek, euskal musika herrikoiak
euskal etxeetatik kanpo beste bide batzuk aurkitu zituela pentsatzera eramaten gaitu.
Behin festa igaro eta gero, Manuel Aranagak kronika labur bat idatzi zuen Euskal Erria
egunkarian:
“…A las 10 de la mañana, según estaba anunciado, partieron de la calle cerrito dos
tranvías, completamente ocupados, yendo en el primero la bandera española, la uruguaya y
la del centro. Los dulzaineros fueron sembrando en el camino con las notas de los zortzicos
la alegría del vecindario.
Llegamos por fin a La Criolla, magnífico lugar de la fiesta, galantemente cedido por
su digna comisión directiva, en el que son de admirarse, además de paisajes en extremo
pintorescos, engalanados por una frondosa vegetación que tiene cierto carácter tropical, los
locale, hechos con gran amplitud.
Mientras llegaba la hora del almuerzo fueron acudiendo los comensales, y a las 12
se hallaban presentes, entre un grupo que sumaría 120, el señor Marqués de Medina,
Ministro de España, que a la llegada fue saludado con los acordes de la marcha real y con
entusiastas vivas a España, el Cónsul, señor Cortés, el Canciller, señor Portilla y los señores
Nicolás Inciarte, don Braulio Tanco, don Pedro Juanotena y otras distinguidas
personalidades. El señor presidente del centro don Pedro Elduayen, acudió a la fista con su
distinguida esposa después del almuerzo.
Los dignísimos señores Ministro y Cónsul de España recalcaron, si es posible, la
sencillez y afabilidad que les caracteriza, poniendo empeño en que se les considerara
completamente despojados de su carácter oficial, siendo su deseo que se les mirara
simplemente como sinceros amigos del Centro Euskaro Español, el cual recibe con ello una
viva satisfacción.
El almuerzo, que satisfizo completamente also comensales, transcurrió con la
mayor animación, ejecutándose al final la marcha real y el himno vasco, oídos ambos con
veneración y saludados con vivas a España y a Euzkadi. No hubo brindis no discursos ¿para
qué? Conocido es el dicho, vizcaíno es el hierro que te encargo, corto en palabras y en
obras largo.
Después el flamante orfeón dejó oir algunos cantos vascos que fueron saludados
con aplausos. Debemos felicitar a su director, el notable compositor vasco Mugica, que hizo
ver que el orfeón llegará a dar timbres de orgullo al Centro Euskaro español.
Por la tarde, tanto en el amplio salón como fuera, sobre el césped, infinidad de
parejas, henchidas de alegría, bailaron hasta la noche sin que el entusiasmo decayera. El
clásico aurresku fue bailado con gran satisfacción de la concurrencia, y debemos felicitar
sobre todo a las neskas que en él tomaron parte, porqu elo hicieron a las mil maravillas. La
fista tomo en estos momentos el carácter de una romería euskara celebrada en nuestro
propio solar. A las 4 de la tarde se obsequió con un delicado lunch a las señoras y señoritas
que realzaron la fiesta con su animación y belleza.
Por fin, y es lamentable que estas cosas tengan fin, ya entrada la noche se produjo
el desfile, bajando los concurrentes cantando con gran algaraza.
133“Centro
Euskaro Español”; Euskal Erria, II. urtea, 71. zenbakia; Montevideo, 1913ko abenduak 7; 2. orrialdea.
Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 8 Akta Zenbakia, 1914ko otsailak 9.
135Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 4 Akta Zenbakia, 1913ko abenduak 16.
136Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 64 Akta Zenbakia, 1915eko abenduak 29.
137Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 68 Akta Zenbakia, 1916ko otsailak 10.
138Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 142 Akta Zenbakia, 1918ko abenduak 27.
134Centro
- 58 -
5
8
El Centro Euskaro español debe quedar verdaderamente satisfecho del éxito de la
fista, y la comisión de fistras agradece su presencia a los invitados y a los señores Marqués
de Medina y Cónsul español, además, la deferencia señalada”. 139
Ikusi dugun bezala, Elkarteko Zuzendaritzak Buenos Aireseko dultzaineroen presentzia
asko estimatzen zuen. Honela adierazi zuten, 1915eko abenduan espainiako kontsula zen Feliz
Cortesen ohorean egin nahi zuten festarengatik bazkideei banatutako oharrean:
“…Los Dultzaineros de Buenos Aires, que ya otras veces hicieron vibrar con
estremecimientos patrióticos, al arrullo de los zortzicos que broyan del chistu, las fibras más
íntimas de los corazones vascos, nos harán evocar la patria euskara, y con ella la música
sublime, apenas perceptible por los oídos, y avaramente saboreada por las almas, que flota
stilísima en los valles de Euzkadi, como un hosanna al venerable árbol de Guernica, símbolo
inmortal de la raza inmortal, que extiende sus ramas para cobijar la sangre vasca doquiera que
ella palpite, el alma vasca, doquiera que ella se halle, que allí donde esté, se hallará iluminada
por el fuego sagrado de la raza, que nutre las ramas del roble santo, las cuales solamente
viven del amor, y solamente al amor protegen…140
Jose Tomas Mugica maisuaren partehartzarekin, elkarte berriak sarritan Victoria Hall
antzokian musika emanaldiak eskeintzen zituen. Hauetariko bat, 1913ko irailaren 27ko gauean
ospatutakoa izan zen, non programa honekoa izan zen:
1º parte:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Paso Doble.
Valls Ñuis XV.
Polka.
Mazurca.
Schottisch.
Jota.
2º parte:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Vals.
Polka.
Mazurca.
Habanaera.
Cuadrillas.
Jota Navarra.
3º parte:






4º parte:
Paso Doble
Vals Luis XV.
Mazurca.
Schottisch.
Polka Militar.
Jota.
a)
b)
c)
d)
Vals.
Polka.
Scottisch.
Mazurca.
139“Notas
semanales. Centro Euskaro Español. La fiesta del domingo pasado”; Euskal Erria, II. Urtea, 72. zenbakia,
Montevideo, 1913ko abenduak 14; 2. orrialdea.
140“En el Centro Euskaro Español”; Euskal Erria, IV. urtea, 168. zenbakia; Montevideo, abenduak 10; 853. orrialdea.
- 59 -
5
9
e)
f)
5º parte:
I.
II.
III.
IV.
V.
Lanceros.
Jota.
Vals Boston.
Mazurca.
Habanera.
Cuadrillas.
Jota.
Jaialdia antolatu zuen Festetako Batzordea ondorengoez osatua zegoen:
Lehendakaria: Guillermo Goñi.
Idazkaria: Manuel Aranaga.
Batrodekideak: Joaquín Jorajuria, Miguel Saracho eta Valentín Donazar. 141
Handik gutxira eta elkartearen bigarren urteurrena ospatzeko, Gran Velada y Concierto
antolatu zen, 1913ko azaroaren 3an Victoria Hall antzokian.
Aukera honetan, tolosako maisuak ondorengo egitaraua jarraitu zuen:
Primera parte
a. Himno Nacional, Marcha Real.
b. El Club de los suicidas (La Hampton Club). Drama guiñol en dos actos.
Segunda parte
1.
2.
3.
4.
Aires Baskos. Arreglados por T. Mugica:
Egun batian Loyolan.
Iru damacho “Variaciones de flauta”.
Aritzari.
Euskal Erria “quinteto por T. Mugica”
Tercera parte
a. La Capataza, sainete en un acto, de Manuel Pascual.
Final
a.
Gran Jota “Viva Navarra”, de Joaquín Larregla.
b. Himno vasco. “Gernika’ko Arbola”.142
1913ko urtarrilaren 3an, Mugica maisuaren partehartze desinteresatua kontuan harturik,
Zuzendaritza Batzordeak Ohorezko Bazkidearen titulua eman zion.143
Antzokietan eta aretoetan egiten ziren jaialdietan, euskal folkorea kulturadun musikara
mugatzen zen. Jaialdi herrikoietan berriz, ez ziren inoiz dultzainaren, txistuaren eta danborraren
soinua falta, Euskal Herriko herrien oroitazleak. Horretarako, 1920ko hamarkadan, Buenos Aireseko
dultzaineroak montevideoko jaialdietara gonbidatzen ez zirenean, ohikoa bihurtu zen jaialdiak
antolatzerako orduan, gonbidatu berezi bezala txistulariak sartzea. 1928ko urriaren 21ean,
141
“En el centro Euskaro Español”; Euskal Erria, II. urtea, 61. zenbakia; Montevideo, 1913ko irailak 28; 2. orrialdea.
Euskaro Español. Gran Velada y Conciero en homenaje al segundo Aniversario de su fundación bajo la dirección
del Maestro Don Tomás Mugica. Montevideo, 1913ko azaroak 29.
143Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 5 Akta Zenbakia, 1914ko urtarrilak 3.
142Centro
- 60 -
6
0
erakundearen XVII. Urteurrena ospatzearekin batera, zuzendaritza batzordeak elkarteko bazkarira
ondorengoak gonbidatzea erabaki zuen, "Sr. Presidente de la República, autoridades nacionales y
departamentales, Ministro y Cónsul Español, Presidente de Euskal Erria, Prensa, invitados
especiales y los Txistularis Labaca y Lizarazu."144
Hurrengo urtean ere, bereziki azpimarratu zen txistularien gonbidapena eta banda bat eta
orkestra bat gehitu zitzaien, hurrengo aukeratan ohitura bihurtuko zena.145 Honela, Rio de la Platako
musikari lekua eman zitzaion, tangoari eta periconari.146
1933. urtean, Labaca eta Lizarazu hildak zeudenean, Antonio Michelena txistularia eta Fidel
Gorosabel danbor jolea gonbidatuak izan ziren.147
1936ko ekainaren 27ko gauean, Mugica maisua berriro ere Victoria Hall antzokian ospatu
zen urteurrenaren festako arima izan zen, egitaraua ondorengoa izanda:
Primera parte:

Palabras, por el Vicepresidente del Centro, Sr. Ignacio Garmendia Caminos.

Cantos Baskos por el coro del “Centro Enciclopédico” bajo la dirección del Profesor
Sr. Don J. Tomás Mugica.
1. Gernika´ko Arbola.
2. Uso Txuria.
3. Pepita.

Espata y Makil dantza. Danza bélica originaria de las montañas de Euskadi, simbólica
de las más caras tradiciones de los cántabros:
Saludo, Espata Dantza (Simple), Zortziko de uno en uno, Makil Dantza, Zortziko
de dos en dos, Txakarrankua.
Interpretado por los niños: J. Michelena (Capitán), A. V. Michelena, R.R. Risso,
H. Hernández, P. Rivera, E. Mugica, H. Mazza y E. Arotcharen (Abanderado).
Chistulari y Director de los bailes baskos Don Antonio Michelena; Atabal, Don
Fidel Gorosabel.

¡No te olvido! Zortziko y Brindios de la Zarzuela “La Leyenda del Beso”.
Cantados por el notable Bajo Cantante señor don Joaquín Arenas, acompañado
al piano por el Profesor Sr. Don J. Tomás Mugica.

Cosas de baskos. Cuentos de Aranaz Castellanos, interpretados por el señor Ángel
Fernández Abad.
Segunda parte:

Cantos Baskos por el coro del “Centro Enciclopédico” bajo la dirección del Profesor
Sr. Don J. Tomás Mugica.
1. Txakolin.
2. Ori begi eder.
3. Retreta.

Arau y Zinta Dantza. Original baile basko, interpretado por las poxpoliñas: María I.
Zugasti y Renée N. Salafranca; (Guías); Juana Muñagorri y Olga Salafranca; María Aída
Ponce de León y Tita Saenz; María Muñagorri y Margarita Arco; Teresa Muñagorri y Berta
Bancalá (Recitadora); María E. Ponce de León y Chichita Mugica (Capitana).

Jota Baska. Bailada por los niños José Michelena y Enrique Arco y niñas María I.
Zugasti y Renée N. Salafranca.
Chistulari y Director: Antonio Michelena, atabal, Don Fidel Gorosabel.

Zortziko. Jota Navarra, de la Ópera Cómica del maestro Millán,cantados por el
aplaudido Bajo Cantante señor don Joaquín Arenas; al piano por el Profesor Sr. Don J. Tomás
Mugica.
144Centro
Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 452. Akta Zenbakia, 19128ko urriak 21.
Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 484. Akta Zenbakia, 1929ko irailak 11.
146Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 609. Akta Zenbakia, 1934ko irailak 29.
147Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 576 Akta Zenbakia, 1933ko irailak 30.
145Centro
- 61 -
6
1

Fiesta Nativa. pericón Nacional. Organizado y dirigido por el señor Don Tomás
Larrondo e interpretado por las señoritas: Blanca Gorosábel, Teresa Gorosabel, Demetrio
Firos, Emma Mañana, Teresa Arlegui, Beba García, Margarita Gorosabel, Lola Gorosabel,
Coca Mañana y Adelina Giordano; y por los jóvenes; Juan A. García, Roberto Campos, Alberto
Pouquete, Paco Guerra, Carlos Baliñas, Eugenio Lens, Humberto Saccone, Bernardo Iturbide,
José Guntín y Ricardo Moras.
Gran baile social. Orquesta Garabito.148
Zuzendaritza Batzordearen Aktetan, aukera horretarako eta elkarteari zuzenduta, Mugica
maisuak nafar jota bat egin zuela azaltzen da. Egitarauak azaltzen ez duenez, zihurrenik abesti hau
egitarauan 9. zenbakia bezala adierazten dena izango da eta Joaquin Arenasek abestu zuen.149
1943ko uztailean, ohizko San Fermin eta San Ignacio festetan esku pilota bi partida jokatu
ziren, Gernikako Arbolari omenaldia egin zitzaion eta egindako bazkaria ondorengo moduan girotu
zen:
1. Tomás Mugica y su quinteto de música de cámara interpretaron la “Diana de Pamplona” y
un Concierto de música vasca.
2. Rondalla Navarra, paso dobles, jotas y porrusaldas.
3. Michelena y Manolo Arín en aires vascos.
4. La masa coral del Centro cantará: la “Marcha de San Ignacio”. Coros de aires vascos.
Eguerdiko ordubitan bertaratutakoak Asilo Piñeyro del Campora gerturatu ziren eta bertan
zeuden euskal asilatuei eta euskaldunen ondorengoei ongintzazko jaialdi batean lortutako
benefizioak eraman zizkieten. Behin han zeudela, adinekoak omenaldia jaso zuten abesbatzaren eta
Rondalla Navararren eskutik.150
Dagokion atalean ikusiko dugun bezala, Centro Euskaro Españolek parte hartze
garrantzitsua izan zuen 1943ko Euskal Aste Nagusiaren antolakuntzan. Hau hedatu nahian, Buenos
Airesen zegoen Eusko Jaurlaritzako Ordezkaritzak esfortzu handia egin zuen.151
1954ean kirol musikal jaialdi bat ospatu zen, non “contribuyeron al éxito de la fiesta la
intervención de la soprano Srta. Lina Uharte y del barítono Sr. Astarloa que prestaron su
desinteresado concurso artístico”.152
1945ean, barakaldoko Carlos Barrutia txistulariari egokitu zitzaion San Fermin eta San
Ignacioko festak animatzea. Aukera honetan eta Gernikako Arbolaren urtadarraren aurrean, Catita
Iturralde de Pereirak zuzentzen zuen dantza taldearen aurkezpena egin zen. Taldea Beti Alai izena
zuen.153
Hurrengo urtean, elkarteko abesbatzak parte hartu zuen, Galdona, Urquiri eta Olascoaga
anaiek osatzen zutena.154 Bere emanldia 1958ko memorietan bereziki aipatu egin zen, non dirigido
desinteresadamente por el maestro Pedemonte155 aipatzen zen.
1959an ere hauen lana goraipatu zen: “La jerarquía que ha tomado la Coral estable del
centro se revela a través de las solicitudes que llegan a la mesa de sesiones. Sus interpretaciones
148
Programa del festival a realizarse en el Victoria Hall el sábado 27 de junio de 1936 a las 21 y 15 horas.
Montevideo, 1936.
149Centro Euskaro Español, Zuzendaritza Batzordeko Akta. 1936ko ekainak 20.
150Programa del festival extraordinario que conmemorando la efemérides patria, y en homenaje de nuestros patronos San
Fermín y San Ignacio se realizará en nuestra quinta de recreo el 18 de julio de 1943. Centro Euskaro Español; Montevideo,
1943.
151Programa del festival extraordinario organizado por el Centro Euskaro Español para contribuir a la organización de la
Semana de Arte y Cultura Vascos. Centro Euskaro Español, Montevideo, 1943.
152Memoria; Centro Euskaro Español; Montevideo, 1954.
155Memoria; Centro Euskaro Español; Montevideo, 1958
- 62 -
6
2
se vieron enriquecidas con temas vascos como Aurtxoa Seaskan, Agur Jaunak, y el tradicional Boga
Boga, esfuerzo que merece la felicitación de todos”.156
Abesbatza honek, Jesús Maria de Leizaola lehendakariari harrera egin zion 1960ko azaroan
Montevideora bisitan joan zenean.157
Hirurogehiko hamarkaren hasieran, memorietan musika joera berri bat nabarmendu zen.
Horietan, hurrengoa aipatzen zen, ”había finalizado con baile extraordinario con la participación de
las orquestas Combo Camaguey y Miguel Villasboas”.158 Gainera, San Fermin eta San Igancioko
ohiko ospakizunekin batera gertatu zen.
1967ko elkarteko aktetan, nafarroako Baldomero Anso soinujoleak txalo guztiak jaso zituela
aipatzen da.159 Musikari hau, Orbaran jaiotakoa zen, Aezkoako bailaran. Uruguayera 1954ean iritsi
zen eta berehala Centro Euskaroko bazkide egin zen. Ospatu ziren jaialdi guztietan parte hartu zuen,
erakundea aldi baterako itxi zuten arte. 2008ko apirilean berriro ireki zen.
Ansoren etorrera, montevideoko euskal elkarteen jaialdientzako ekarpen handia izan zen,
ordura arte ez baizuten soinujolerik izan.
Koblakariaren katea.
1968. urtean, elkarteko agintariek Gernikako Batzar Etxeari Jose Maria Iparragirreren kate
bat dohaintzan eman zion. Iparragirre jaiotako herrialdera bueltatu eta Uruguaytik betirako joan
zenean, bere seme txikienari eman zion eta honek ondoren elkarteari.
Hartan, dohaintzaren eramaileak Jose Maria Larrañaga, Ignacio Ruiz de la Prada eta Juan
Echaniz izan ziren, azkeneko hauek estudios vascos Manterola de Gipuzkoako kideak. Dominarekin
batera ohar bat eman zuten, ondorengoa adierazten zuena:
“Pasada apenas la mitad de la centuria anterior, entraba a tierras del Uruguay, magnífico
rincón de este Continente que mereció ser llamado “El milagro de Isabel”, un vasco,
legendario y trovador, que compuso y cantó el “Gernika’ko Arbola” con el alma y el valor de un
dominador de multitudes, don José María de Iparragirre.
En este País, que nosotros también disfrutamos, moró Iparragirre, en Montevideo, donde
intentó medrar en comercio, sin lograrlo.
Al resolverse a volver a las tierras de sus amores, dejó a un hijo suyo, entre otras cosas
de uso personal, una cadena, tronchada por accidente, fundida de metal de plata en algún
lugar de las provincias vascongadas.
Años después, es su propio hijo quien dona esa pieza reliquia a nuestro Centro, en el que,
en reciente reunión del Consejo Directivo, se resuelve que esta pieza sea entregada para su
conservación y veneración, al Museo de esa Honorable Casa, no como obsequio simplemente,
de sus hermanos de hermanos de Ultramar, sino para que luzca en el marco de jerarquía y
dignidad que le dona esa Casa”
Kateaz gain, honela esaten zuen pergamino bat ere eman zuten:
“El Centro Euskaro español de Montevideo, Uruguay, en perenne homenaje y veneración al
gran poeta vasco, don José María de Iparraguirre”
156Memoria;
Centro Euskaro Español; Montevideo, 1959.
IRUJO AMEZAGA, Xabier; IRIGOYEN ARTETXE, Alberto; La Hora Vasca del Uruguay. Génesis y desarrollo
del nacionalismo vasco en Uruguay (1825-1960); Euskal Erria Euskal Senidetasun Erakundea, Montevideo, 2006; 363.
orrialdea.
158
Centro Euskaro Español; Memoria 1963.
159
Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 1672 Akta Zenbakia, 1967ko maiatzak 30.
157
- 63 -
6
3
Batzar etxeko ordezkari bezala, katea herriko alkatea eta diputatua zen Azcunaga jaunak
eta artxibozaina eta kontserbadore zen Sesmero jaunak jaso zuten. Azkeneko honek, ekitaldiko akta
bat egin zuen montevideoko elkarteari bidaltzeko. Honekin batera, herriaren fundazioaren
mendeurrenaren domina eta zuhaitz zaharreko hosto bat bidali zuten160
Los Euskaros taldea
Hiru urte bernaduago, elkarteko jaialdiak “Los Euskaros” taldearen emanaldiekin girotu egin
ziren. Juan Alberdi bilbotarrak zuzentzen zuen taldea, bilboko “Los bocheros” taldeko kidea
izandakoa.
1971. urtean, Alberdik zuzentzen uzen taldeak Puerto del Son izeneko diska grabatu zuen,
hurrengo abestiekin161:
Mujer uruguaya, paso doble.
Montañas de Guipuzcoa, canción baska.
Puerto del Son, paso doble gallego.
Romería de Abadiano, motivos baskos162.
Talde hau Centro Euskaro Españolen jaialdietan parte hartu ohi zuen. Talde honi buruz lortu
ditugun argazki gutxi batzuk honela adierazten dute.
Euskal nortasunaren galera
1970eko hamarkaren erdialdean, agintariek estrategia berriak sortzen saiatu ziren,
elkartearen egoera ekonomiko kaxkarrarengatik. Bazkideei dantzaldia eskeintzeaz gain, dirua
lortzeko balio behar zuten bilerak. Horregatik, dantzaldi herrikoiak antolatzen hasi ziren, orkestra
batzuen parte hartzea izango zutenak. Baina Zuzendaritza Batzordeko itxaropena bertan behera
gelditu zen, modalitate hau izugarrizko porrota izan baizen. 1976ko martxoan, Festetako Batzordeko
zuzendariak jakinera ematen zuen, jasotako dirua orkestrei ordaintzeko ere ez zela iristen.
Bere tradiziozko jaialdi eta dantzaldiak antolatzen jarraitu ahal izateko eta erakundearen
mantenurako dirua lortzeko, irtenbide bat bilatu nahian, zuzendaritzak jaialdiak antolatzaile
partikularren esku uztea erabaki zuen. Horregatik, 1982ko uztailean, Audemar Bentancur dantzaldi
antolatzaile famatuarekin kontratu bat sinatu zuten.163
Aukera honetan Zuzendaritza ez zuen huts egin eta handik aurrera erakundeak diru sarrera
zihurra eta emankorra ortu zuen. Baina honen truke larrutik ordaindu zuten, erakundearen identitatea
galdu baizuten. Harrezkero, erakundea bere dantzaldi tropikalengatik ezaguna izan zen.
160
Txistulari 54. zenbakia; 1968 urtea.
Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 1808 Akta Zenbakia, 1971ko martxoak 27.
162
Abesti hauen audioa anarekin batera doan DVDan sartuak daude.
163Centro Euskaro Español; Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua; 170 Akta Zenbakia, 1982ko uztailak 7.
161Centro
- 64 -
6
4
- 65 -
6
5
Euskal Erria Euskal Senidetasun Erakundea
Bere arautegian "Formar centros de reunión, instrucción y recreo destinados a los naturales
de las cuatro provincias hermanas Alava, Vizcaya, Guipúzcoa y Navarra sin distinción de ideas
políticas o religiosas helburua jasota, Centro Euskaroko sortzaileak modu argi eta kontziente batean
jatorriz Iparraldekoak zirenak baztertu zituzten. Jarrera hau beste euskal elkarteek jarraitutako
eboluzio ideologikoarekin ez zetorren bat eta hauek “vascos todos uno” lelopean integratu egin ziren.
Guzti honek elkarteen arteko liskar bat sortu zuen, bi elkarteak betirako bananduz.
Ezarritako klausula, batzuentzat uruguayko euskal elkartearen eskubideen murrizketa bat
zen. Hau gertatu eta berehala, elkarte berriak arazoak izan zituen barne istiluengatik. Euskaldun
izatearen definizioaren interpretazio ezberdinek elkarteko kideen artean liskar bat baino gehiago
sortu zuten.
Gehiengoa adostuko zuen konponbidea bilatu nahian, Arautegia berrikusteko Batzorde bat
sortu zen. Hala ere, batzorde honen ahaleginak ez zuten ezertarako balio izan. Iparraldeko
euskaldunak onartu nahi ez zituztenekin akordio batetara iristea ezinezkoa zela ikusita,
lehendakariak eta Batzordeko kide guztiek uko egin zioten beraien kaguei. 164
Buenos Airesetik Jose R. de Uriarteren La Baskonia aldizkariak elkarte jasandako
ezinegonaz berri ematen zuen:
“...Después de la asamblea del Centro Euskaro celebrada el 20 de Enero último, una
desorientación flotaba en el ambiente de la colonia, pues la constitución de ese centro en la forma
en que se efectuó dejaba un enorme vacío y entrañaba un exclusivismo injustificable...”165
“Exclusivismo injustificable” onartu beharrean, uko egin zutenek Comisión Preparatoria sortu
eta elkarte berri bat fundatzeko deialdia egin zuten:
“¡Arriba Eúscaros! (sic)
En un grupo de buenos vascos se ha promovido la idea de fundar en este país una
asociación Eúscara, agrupando en ella á todos los vascongados y descendientes de los mismos, sin
más distintivo que el deseo de hacer bien...”166
Jatorriz iparraldekoak zirenak espresuki ez aipatzeak, antolatzaileen sentimenduen
erakustaldi garbia da. Hauek ez zuten onartzen euskal elkarte bat bazterketekin.
Lehenengo bilerara bertaratutako 350en artean Comisión de Estatutos bat izendatu eta
erakunde berrearen izena aukeratu zen. Hasieran proposaturiko Zazpirak-Bat izenari Euskal Erria
izena inposatu zitzaion.
Elkarte berriaren sortzaileen artean, Sociedad Laurak Bateko idazkaria izan zen
Hermenegildo Aramendi eta Sociedad Euskaldunak Bat de San José de Mayoko sortzaiea izan zen
Jose Mendiague aurkitzen ditugu, desagertutako euskal elkarteetako beste hainbat kideen artean. Bi
hauek, Bidasoako alde ezberdinetan jaioak ziren. Bi pertsona hauen presentzia ikusita, Sociedad
Euskal Erria, desagertutako XIX. mendeko elkarteen filosofiaren luzapen bat zirudien.
Centro Euskarotik gertaera hauen garapena urduritasunez jarraitzen zen bitartean, bertako
kidea zen Enrique de Bilbaok bere haserrea azaldu zuen. Elkarte honetako kideen iritzia interpretatuz,
banandu zirenen kontra egin zuen, La Baskonian “virulencias tabernarias” bezala izendatu zutena.
“(...) Pero ¡ay! Que en la formación del Centro Euskaro ha ocurrido algo anormal,
164IRIGOYEN,
A; Centro Euskaro de Montevideo o la dialéctica del ser, Vitoria-Gasteiz, 2003; 51. orrialdea.
Baskonia, 661. zenbakia. Buenos Aires, 1912ko otsailak 10.
166Euskal Erriaren artxiboa; Gonbidapen eta zirkularren albuma.
165La
- 66 -
6
6
algo lamentable, que ha dejado en descubierto la vulgaridad de algunos espíritus, la
poquedad de algunas voluntades...
(...)Así comienza la primer via –crucis y los primeros momentos de prueba para
los fundadores de este Centro ¿Qué mucho que ahora les venga de fuera la injuria y
la diatriba, cuando dentro de sus propios pechos alimentaron a las víboras?
Pero esta peña de jóvenes muchachos, compenetrados de la bondad de su
causa y de la nobleza de su empeño, no se arredran al ver mermarse sus filas, sino
que multiplican sus energías y deciden multiplicar sus sacrificios de toda índole,
oponiéndose así a la versatilidad y simplicidad de los que huyen, el valor cívico, la fe
en al causa y la dignidad de la raza de los que quedan!... ¡Y ahí los tenéis,
impertérritos, modestos y sonrientes , reflejando en sus semblantes la augusta
tranquilidad del deber cumplido y ofreciendo a vuestro examen y análisis, con esta
velada, la constatación de sus trabajos y el gesto gallardo de los que nunca muere,
de lo que ya hoy es y será; de lo que vive y vivirá, pese a quien pese. ¡El centro
Euskaro Español!”.167
Hain zuzen ere, Centro Euskaroko zuzendariak, Enrique de Bilbaoren hitzak bere gain
hartuta, espainiako eskualde baten elkarte bat zirela baieztatu zuten. Honi buruz, El Diario
Españolek berri ematen zuen:
(...) Para dejar más marcado el amor a la augusta patria española y para no dar a
lugar a malas interpretaciones por quienes siempre tienen algo que criticar, se resolvió agregar
por unanimidad el nombre de “Español”, de manera que de ahora en adelante se titulará
“Centro Euskaro Español” .168
Aurreko erabakiarekin bat eginik, 1912ko urriaren 27an elkarteko bandera sortu zen.
Bandera honen diseinua, Centro Euskaro Españolen169 filosofiaren erreferentzi adierazgarria izan
zen. Elkarteko bandera, espainiako bandera (ezkerretik eskubira eta goitik behera) diagonalean
gurutzatzen zuen uruguayko bandera batez eta zentruan, bata eta bestearen gainean Gernikako
haritzaren figura batekin osatua zegoen.170
Bere lehenengo zenbakian, Euskal Erria organo sozialak, Laurak Bateko desagerpenaren
eta elkarte berriaren sorreraren artean igarotako denboraz hurrengoa adierazten zuen:
« ...La quietud regionalista ha sido larga, semejante a esas prolongadas parálisis de los
organismos vivos que reaccionen por violenta sacudida eléctrica, con la diferencia de que en
nuestro caso la reacción se ha operado lentamente, por diversoso factores concordantes,
como a designio de una fatal y oculta ley de evolución.
No nos cremos ocn derecho a juzgar aquellos acontecimientos pasados ya a la historia. Y si
los recordamos aquí, es para advertir que, en poseción de la formidable lección que ellos
entrañan, bueno será servirnos de ella para ajustar nuestra conducta como baskos a altos
intereses colectivos, a ideas concretas de genuino euskarismo, combinando la protección con
el culto a las tradiciones populares, lo grave y lo sencillo de la manera de ser de nuestro
pueblo. »
Hemen ikus dezakegu nola paragrafo batean Elkarteak bere asmoak zehazten dituen. Asmo
hauek, adineko kolektibitatea dendetzea eta tradizio herrikoiei kultu egitea ziren.
167BILBAO
de, Enrique, La Euskaria Española, Montevideo, 1912.
Diario Español 1912/4/2.
169Euskal Erriako Artxiboa, Zuzendaritza Batzordeko Akta 19. zenbakia;1912/12/30
170El Diario Español, Montevideo; 1912/9/23
168El
- 67 -
6
7
Ondoren, Centro Euskaro Españolekin ezin adiskidetuzko ezberdintasunei buruz hurrengoa
aipatzen dute:
« ...Es indiscutible que, ya en una u otra forma, bajo tal o cual programa, el movimiento
vasco existe en el Uruguay, que la unión es un hecho entre nosotros. Falta sólo lo que sólo el
tiempo otorga en estos casos : la unidad conciente, intencional, deliberada y reflexiva, que
consagre una clara orientación a nuestgro movimiento y una concordia permanente en la
familia baskongada. Recién comenzamos la labor y sería de desear que todas las mentes
observaran el amplio horizonte que ella tiene, para convencerse de que en este despertar
euskaro no pueden tomar ciudadanía legítima las discrepacias borrascosas, las intransigencias
violentas de nacionalidad o de doctrina.
La situación se presenta por demás deslindada entre nosotros. Si alguien cree en la fatalidad
de una antinomia entre hombres de una misma raza ; si alguien rehuye el contacto de los
baskos de éste o del otro lado del Bidasoa, bien puede rendir culto a su sentimiento patriótico
sin herir ni vejar el de los demás, ni fomentar odios injustifiucables : el que se sienta basko,
tiene su sociedad, la Euskal Erria ; el que se sienta basko-español, tiene su centro, el Euskaro
español ; y unos y otros pueden perfectamente cumplir con un sagrado deber : el de
respetarse. Más aun : unos y otros, en el seno y fuera del seno de sus sociedades, deben velar
porque se mantenga alto el prestigio del origen, aquí donde, como en todo el mundo, los
baskos gozan de consideración general por sus virtudes morales.
Seamos indulgentes ; perdonemos el error por malas que sean sus consecuancias ;
fortifiquemos nuestra asociación ; hagamos más grande nuestra unión y unidad ; fomentemos
la concordia entre los baskos, y, si llega el caso, colaboremos todos con un mismo fin cuando
importantes acontecimiento lo requieran.
Ese será el mejor tributo que los baskos que aquí residimos podemos ofrecer a nuestra
Euskaria... »171
Modu honetan, kolektibitate guztia berriro elkartuta ikustearen ilusioarekin, baina XXI.
menderararte iraungo zuen liskar pisutsu batekin, Sociedad Euskal Erria sortu egin zen, bere
bazkideen ohitura zaharrak gurtzearen zereginarekin.
“Sua bizirik eta iraunkor ” mantenduz: Euskal Erriako jaialdi sozialak.
1912ko abuztuan izan zen erregistratutako lehenengo festetako bat. Erakundeak, Teatro
Colón de Montevideon jaialdi literario musikal bat antolatu zuen. Ohitura zenez, aukera honetan ere
Gernika´ko Arbola gauzatu zen, “escuchado de pie por la numerosa concurrencia que sintió palpitar
su corazón ante los acordes del excelso himno que nos habla de leyendas, de amores, de nuestra
cuna…”. Orkestra, Luis Urquizuren zuzendaritzapean aritu zen. 172
Emanaldian zehar, Andrés Alonso eta J. O. Martínezek “También la gente del pueblo”
pasarte dramatikoa antzeztu zuten. Centro Larrañagako partaideak bitartean, berdina egin zuten
“Roncar despierto” y “El sueño dorado” antzezlanekin.
Errondailak bertaratutakoen txalo zaparradak jaso zituen “La alegría de la huerta” jota
interpretatu zutenean. Tamalez, dokumentuetan partaideak zeintzuk ziren ez da aipatzen.
Julian Lava eta Asencio Bidegain txistulariek biek batera Uso Zuriya interpretatu zuten,
“conquistó justicieros aplausos a sus dos interpretaciones”.173
171“Unión
y Concordia”; Euskal Erria, I. urtea, 1. zenbakia; Montevideo, 1914ko abuztuak 4; 1. orrialdea.
irailaren 8ko kronikan, orkestrako zuzendariari Luis Urquizu bezala zuzentzen dira; hala ere Memoria
documentada del Ejercicio 1912-1913ean, Euskal Errian argitaratua, II. urteko, 43. zenbakian, 1913ko matizaren 25ean,
Hermógenes Urquizu deitzen diote. Lan honetan, Luis edo Hermogenes bezala aipatuko dugu, kontsultatutako
dokumentazioaren arabera. Beraz, kontutan hartu behar da beti pertsona berdinaz ari garela.
173“Un hermoso festival”; Euskal Erria. Memoria documentada del ejercicio 1912-1913. Montevideo 1913. 14. orrialdea.
1721912ko
- 68 -
6
8
Azkenik Juan Lersundi y Eguia tenoreak, “cantó con esquisito arte y sentimiento dos
romanzas siendo aplaudidísimo”.
Urte askotan ohitura izango zen bezala, bereziki Espainiako eta Frantziako ministroak
gonbidatuak izan ziren.174
Elkarteko lehendakaria zen Nicolas Inciartek, hitzaldian, elkarteko sortzaileek euskaldun
guztiak bandera berdin baten azpian biltzeko zuten ilusioaz hitz egin zuen, “lejos de la patria es
cuando (el inmigrante vasco) más necesita galvanizar sus sentimientos en el culto ferviente de
ideales comunes que remueven en su espíritu la apacible visión de los rientes valles nativos, el
recuerdo de la pureza, y la integridad de sus mayores” porque si bien es cierto que “emigra sólo,
trabaja solo, sueña solo, triunfa solo, o sucumbe solo. Existe, sin embargo, en él, un sentimiento
profundo como todas las inclinaciones de origen ancestral cuya exteriorización no se concilia sin el
culto individual y es la religión suprema de sus tradiciones”.175
1913ko maitzean, berriro ere Teatro Colonen ospatuko zen jaialdiaren prestaketan,
Gernika´ko arbola abestuko zuen abesbatzan parte hartzeko interesa zuten bazkideak deitu egin
ziren. Hermógenes Urquizuk zuzendu zuen abesbatza eta aldi berean 18 irakaslez osatutako
orkestraz arduratuko zen.176
Egitaraua, ondorengo moduan argitaratu zen:
Primera Parte
1.- Iparraguirre- Gernika’ko arbola, (Himno Basko) cantado por el coro de Euskal Erria y acompañado
por la orquesta. Dirigirá el profesor Hermógenes Urquizu.
2.- Palabras de apertura, por el señor presidente de Euskal erria don Nicolás Inciarte.
3.- Larregla. ¡Adiós montañas mías! Zortziko por la orquesta.
4.- Boceto dramático en un acto y en verso “El Tony”.
5.- Álvarez. La partida, romanza para tenor, por el señor Manuel Sallés, acompañado por la orquesta.
Segunda Parte
1.- Sinfonía, por la orquesta.
2.- Chapi. La Tempestad, romanza por el señor Alcides Azarello, acompañado por la orquesta.
3.- Walntenfell. Wals España, por la orquesta.
4.- Zabalza. Aritzari, zortzico, dúo para tenor y bajo por los señores Manuel Sallés y Alcides Azarello,
acompañados por la orquesta.
5.- Juguete cómico en un acto y en verso “El hijo del boticario”.
6.- Palabras de clausura, por el señor Regino Galdós.177
7.- Chacolin, chacoliñac, oneguin, por la orquesta.178
Aurrerago Jaialdi Batzordearen osaketari buruz hitzegiterakoan ikusiko dugun bezala,
erakundeak maiz antolatzen zituen jaialdiak dibertimenduzko helburuaz gain, dirua biltzeko, kohesio
sozial eta ideologikoa lortzeko eta motore propagandistiko bezala balio zuen. Hitzaldi eta jaialdi ia
guztietan, “arraza”ren baloreen heraldo bezala aritzen ziren hizlariak zeuden. Alde honetatik, jaialdi
askotan, ohitura izango da ospatzen ari ziren festaren egoeratik haragoko hitzak erabiliko zituzten
hizlarien presentzia.
174“Euskal
Erria. El festival del 31 de agosto. En el Teatro Colón. Éxito Brillante”; Euskal Erria, I. urtea, 6. zenbakia,
175“Un hermoso festival”; Euskal Erria. Memoria documentada del ejercicio 1912-1913. Montevideo 1913. 14. orrialdea.
176“El Gernika’ko arbola. Invitación”; Euskal Erria, II. urtea, 42. zenbakia; Montevideo, 1913ko maitzak 18; 2. orrialdea.
177Regino Galdosen asistentzia ezean, ardura Evaristo Bozas Urrutiak hartu zuen. Pasarte dramatikoak Centro Damaso
Larrañagako aktoreek antzeztu zuten. “El grandioso festival del lunes 26 de mayo. El verdadero acontecimiento. Noche
inolvidable”. Euskal Erria, II. urtea, 44. zenbakia; Montevideo, 1913ko ekainak 1; 1. orrialdea.
178“Euskal Erria. El festival y la tertulia de mañana”; Euskal Erria, II. urtea, 43. zenbakia; Montev ideo, 1913ko maitzak 25;
6. orrialdea.
- 69 -
6
9
Honela, adibidez 1912ko abuztuan Teatro Colonen ospatutako jaialdian Hermenegildo
Aramendi “Recuerdos de la infancia y la mujer baskongada” izeneko hitzaldi bat eskeintzen, edo
1913ko apirilean Patronato de Obreroseko egoitzan egindako jaialdi literario musikalean Francisco
Mujica presbiteroa “Que es el vasco”ri 179 buruz hitz egiten ikusiko ditugu. Azkeneko egoera
honetan, hizlariak bere hitzaldia “proyecciones luminosas sobre diversos aspectos del País
Vasco”rekin180 lagundu zuen.
Urte betez ekitaldiak egin ondoren, zuzendaritzako kide batzuk ekitaldiak antolatzeko geroz
eta eskaera gehiago zegoela ikusita, batzorde berri bat sortzeko beharra ikusi zuten. 1913ko
abuztuaren 5ean, Fidel Garayadek erakundeko agintariei festetako batzordea bat osatzea proposatu
zien, con el fin de que se preocupe de preparar los festivales de nuestra institución de acuerdo con
nuestras aspiraciones y en forma que no resulten un gravamen, sino un medio favorable para el
logro de los propósitos que informan nuestros Estatutos y tesoro de la misma181. Mozioa onartua,
hautagai zerrenda talde handia proposatu zen, Pedro Parrabere, José Mendiague, Juan Pedro
Eyeragaray, Ceferino Sánchez, Regino Galdós, Juan Zubizarreta, Fidel Garayalde, Pedro Ciganda
eta José Urangak osatua. Abuztuaren 12an Agustin Zabaletari eta Angel Magirenari gaia aztertzeko
erantzunkizuna eman zieten. Hilaren erdialdean kide fundatzaileak izendatu ziren:
Ohorezko lehendakaria: Hermenegildo Aramendi
Lehendakaria: Regino Galdós
Lehendakariordea: José Mendiague
Idazkaria: Fidel Garayalde
Idazkariordea: Pedro Parrabere
Diruzaina: Ceferino Sánchez Urquiza
Batzordekideak: José C. Uranga, Juan Eiheragaray, Juan Zubizarreta y Pedro Ciganda182.
Festetako komisioko sortzaileek beraien eginkizunei ematen zieten garrantzia
balioztatzeko, beharrezkoa esatea antolatutako jardunaldiak hainbat helburu bilatzen zituztela.
Horien artean, euskal ohitura herrikoien mantentzea eta bazkideen arteko adiskidetasuna
garrantzitsuak baziren, modu honetako jardunaldiek sortzen zuten diru biketa oraindik
garrantzitsuagoa zen. Eta diru bilketa mota hau, hain atseginak ez ziren diru bilketa kanpainak baino
erakargarriagoa zen.
Horrela ulertu zuten Manuel Mujicak zuzenduriko festetako komisioko kideek, 1916-1917ko
ekitaldiko Memorian honela adierazten baizuten:
“…Impuesta de la necesidad que existía de ofrecer a los consocios algunas fiestas de
carácter fraterno, esta Comisión desarrolló su plan en la medida de sus fuerzas.
En el cumplimiento de nuestra misión, hemos podido observar que las fiestas constituyeron
un poderoso atractivo para los asociados; que las familias de éstos se comunican con nuevas
relaciones; en una palabra, se forma un ambiente propio, connatural en nuestra gran familia
vasca. Fomentar las fiestas sociales es afianzar los prestigios de nuestra Institución y buscar
nuevos elementos para la realización de los ideales de nuestra colectividad.
Sobre esta base hemos desempeñado nuestra misión…” 183
1919 urteko hasieran, Francisco Cortabarria eta Domingo Duvigneau, azkeneko hau
elkarteko diruzaina, antzeko iritzi bat mentendu zuten Emakumeen Batzordeko bilera batera joan
zirenean. Bertan, batzordeko kideei erakundearen helburuak betetetzeko antolatutako festak zuten
179Hitzaldia
hainbat atalek osatu zuten: Que es el vasco; Costumbres vascongadas; Héroes de Vasconia; Diversiones
euskaras; Religiosidad de las provincias vascongadas; Relación de una visita a San Sebastián; Fuenterrabia, Bilbao y
Pamplona; y Veinte vistas con proyecciones luminosas. “La Comisión de Fiestas. El gran acto de anoche”; Euskal Erria, II.
urtea, 62. zenbakia; Montevideo; 1913ko urriak 5.
180“La Comisión de Fiestas. El gran acto de anoche”; Euskal Erria, II. urtea, 62. zenbakia; Montevideo, 1913ko urriak 5.
181Archivo de Euskal Erria, Zuzendaritza Batzordeko Akta 54. zenbakia; 1913ko abuztuak 5.
182Archivo de Euskal Erria, Zuzendaritza Batzordeko Akta, 57. zenbakia; 1913ko abuztuak 26.
183Euskal Erria 228. zenbakia; Montevideo, 1917ko abuztuak 4.
- 70 -
7
0
garrantzia azaltzera joan ziren. Bilera honetan, urtarrilaren 20ko elkarteko aldizkarian jaso izan
zena, diruzainak bilera sozialen garrantzia zenbakien bitartez frogatu zuen. Alde batetik, bazkideen
artean gogo handia eta anaitasuna mantzeko eta bestetik bazkide berriak erakartzeko balio zuen.
Azkeneko hauen kuota sozialen garrantzia azpimarratu zuen, ondorengoa gehituz:
“…tenemos que comprender que para que una máquina a vapor funcione bien, se la tiene que
mantener con fuego vivo y constante; debiendo pues, nosotros, mantener la esperanza de
nuestros socios haciéndoles ver las grandes proyecciones que tendrán en el futuro la múltiples
reuniones y el constante contento de espíritu”. 184
Duvigneauek aipatzen zuen “contento de espíritu” horrek eta bazkideen artean mantentzen
zen laguntasuna, erakundeak lortutako arrakasta garrantzitsuentakoak dira. 1914ean Emakumeen
Batzordeko idazkaria zen Maria Elena Bercetchek adierazten zuen bezala, Euskal Erriaren asmoei
buruz hitz egin zuen:
“…Los fines, pues, son los siguientes: difundir entre sus hijos los Euskaros un amor y
concordia inalterables; protección y alivio a penas y dolores, y desazones, y por último
amenizar estas tareas y buenas obras con reuniones y hermosas fiestas a las cuales todos los
hijos de Aitor concurran y así reunidos, conocerse y departir amigablemente.
Amor y concordia ¡Hermoso lema! Bien sabéis como los llegados a estos lares, es decir, a
América, se dedican ansiosos a una labor ya sea en la industria, o en el comercio y dado su
amor al trabajo sólo se entregan por entero a él dajando a un lado todo vínculo social, pues su
temperamento un algo retraído, contribuye en alto grado a esta apatía.
La Euskal erria a su Comisión de Damas confió este fin, que ésta con un bien trazado
programa de reconcentración ha logrado reunir – y en escaso tiempo- un sin número de
familias Euskaras; todas ellas muy honorables, y que hoy alistadas a esta simpática
institución, vénse con frecuencia, se conocen mutuamente, (…) depatimos amigablemente, y
hasta diré que este enjambre de familias vascongadas siente ya entre sí un verdadero y
recíproco amor “Guziak bat” es el lema y así llegará a ser, pues en escaso lapso de tiempo
hacie él marchamos ya…” 185
Bere lehenengo urteetan, Erakundeak hainbat festa eta ibilaldiak antolatu zituen. Euskal
Herrian ohitura zen bezala, ez zituzten kontuan hartu ez santu erlijiosoen egunak eta ez egutegiko
data politiko edo historikoak. Baina aipatu beharra dago, sortu zen momento beretik eta hainbat
aukera ezbedinetan, bazkide bat baino gehiagok Euskal Erria egunaren sorkuntza eskatu zutela186.
Euskal elkarte finisekularrek egin zuten bezala, elkarte berriak landa ibilaldiak sarritan
antolatzen zituen. Hauek, Euskal Herriko erromeriekin antza handien zuten festak ziren. Baina ez
ziren elizkizunen ondoren ospatzen, baizik eta aukera horretarako alokatutako lokaletan.
Hauetako bat, 1914ko urtarrilaren 18an Montevideoko Atahualpa auzoko Sociedad Criollan
ospatutako bat da.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
184Euskal
185“Fines
A las 9 a. m. llegada a “La Criolla” del Consejo Directivo y de la Comisión de Fiestas.
Recepción de los invitados y asociados.
A las 11.30, almuerzo para los “asociados” e invitados especialmente.
A las 3 p. m., recepción de las damas.
A las 4, Himno Nacional, coro. A las 5, “Gernika’ko Arbola” Himno Basko; coro de niños,
bajo la dirección del señor José C. Uranga y preparado por el sub Comité de Damas de
la Unión.
Baile infantil.
Aurresko (sic) oficial.
Erria 281. zenbakia; Montevideo, 1919ko urtarrilak 20.
e influencia de la mujer en Euskal Erria”; Euskal Erria, III. urtea, 84. zenbakia; Montevideo, 1914ko martxoak 8; 1.
orrialdea.
186Euskal Erria 135. zenbakia; Montevideo, 1915ko otsailak 28. Hermenegildo Aramendi 1915ko otsailean
ospatutako festan, “Día oficial de Euskal Erria” egunaren eraketa eskatu zuen.
- 71 -
7
1
8. Bailes tradicionales.
9. A las 6 p. m., Lunch a las Damas.
Puesta del sol, clausura de las fiestas.187
Egitarau ofizialetik kanpo, bazkide talde batek Julian Labaca txistularia buru zutela,
bertaratutakoei gertu zegoen Capilla de Larrañagara joateko gonbidapena luzatu zieten, “según
tradición en el solar Euskaro, salir de la capilla y dirigirse a la fiesta al son de l amarcha triunfal del gran
Ignacio de Loyola”.188
Bere emozioa disimulatzen saiatu ez zen kronistaren arabera, festak izandako arrakastak
Elkartearen behin betiko kontsolidazioa izan zen.Aldizkari sozialean argitaratutako artikulu eta
argazkiek, momento horretan erakundeko kideen artean zegoen gogo handia erakusteko balio:
“…Hemos triunfado. Sí. Podemos proclamarlo ante todos. Euskal Erria ha triunfado. Se ha
consolidado. Ha propagado su vitalidad. ¿Cómo lo ha hecho? Con el esfuerzo de sus hijos, con
la cooperación unificada de nuestros hermanos de raza; con el concurso generoso de todos.
Cuando en una institución como la nuestra reina mismo espíritu de unión; cuando todos los
consocios se hallan favorecidos por el sol abrazador del patritismo, no podemos temer los
contrastes del momento. Es necesario levantar la frente, mirar siempre en alto y pensar hondo,
siempre hondo, es decir, por el bienestar general, por la paz, por el progreso, por el éxito de
Euskal Erria.
(…)¡Cuánto necesitábamos de estas manifestaciones de esperanza! Sí. Nos
congratulamos al consignar el triunfo resonante de la fista realizada el domingo. Que su
recuerdo aliente siempre a todos nuestros hermanos en la lucha emprendida; que todos
perseveren, y nuestra obra tendrá éxito”.189
Aurrerago, orrialde berdinean eta “Entusiasmo indescriptible. Una jornada brillante”
izenburupean, artikulu egileak ondorengoa adierazten zuen:
“¡Salve, salve a ti una y mil veces institución de nuestros sueños, de nuestras alegrías, de
nuestras reflexiones, de nuestras gratas esperanzas! ¡Oh, bendita Euskal Erria!
Haz pasado horas de prueba, de dolor, de entusiasmos sin límites, de expansiones
generosas, para triunfar solemnemente como triunfaste el domingo 18 de enero de 1914, en la
gran romería que ideaste en tierra verdaderamente feliz para unir, en haz compacto a todos tus
hijos que han aprendido a invocar tu nombre como ejemplo, como estímulo, como alegría…
Puedes sentirte orgullosa de tu triunfo Euskal Erria, has cimentado tu nombre en
momentos de fraternidad, al calor de todos los afectos, rodeada de las consideraciones que te
mereces por tu marcha victoriosa, por tus vuelos de gloria, por tus himnos triunfales. Tis hijos
te aclaman como madre, y nosotros, sugestionados todavía por las impresiones duraderas de
un día inolvidable, reseñamos tu triunfo con mano trémula, mientras nuestro corazón nos
anuncia que para ti ha llegado ya la hora de tu consagración definitiva.” 190
Erromeria honetarako bereziki, Juan S. Jaca eta Bernardo Navarlatz Buenos Aireseko
Colegio Euskal Echea de Llavalloleko ordezkariak gonbidatuak izan ziren.191
Dirudienez, festako arima Anita Frantchez, José C. Uranga eta Julián Labaca txistulariak
sortutako dantza taldea izan zen. Dantza taldea, Villa de la Unionen jarduten zen Sub Comité de
Damas inguruko umeak osatzen zuten.
Egindako lana eskertu nahian, egun batzu beranduago Bernardo Irigoyen bazkidea eta
bere emazteak beraien etxean harrera antolatu zuten, dantza talde guztia gonbidatuz. Taldea
187Euskal
Erria Artxiboa, Gonbidapenak eta zirkularrak; 1914ko urtarrilaren 18ko Landa Jaialdiko
Egitaraua.
188“Simpática Nota”; Euskal Erria, III. urtea, 76. zenbakia; Montevideo, 1914ko urtarrilaren 11; 1. orrialdea.
189“Triunfo resonante”; Euskal Erria, III. urtea, 78. zenbakia; Montevideo, 1914ko urtarrilak 25. 1. orrialdea.
190“La gran fiesta de Euskal Erria. Realizada en La Criolla. Entusiasmo indescriptible. Una jornada brillante”; Euskal Erria,
III. urtea, 78. zenbakia; Montevideo, 1914ko urtarrilak 25. 1. orrialdea.
191“Habla el Sr, Jaca en la Comisión de Señoras”; Euskal Erria, III. urtea, 78. zenbakia; Montevideo, 1914ko urtarrilak 25; 1.
orrialdea.
- 72 -
7
2
onodrengoez osatua zegoen: Bartolo, Juanita y Armando Aguirrezabal; Juanita, Mariana y María
Angélica Rethen; Chelito Fernández, María de los Ángeles Ainar, María Esther M., Olga Schinca eta
Treviño, Delfina eta Pedrito Harriet; José María Frantchez, Ángel Colombo, Raúl María Frantchez,
Ángel Álvarez, Jesús Catateguy, Francisco Morteiro, Felicia eta Marcelina Eizmendi; Alba Martínez,
Juan Luis Colombo, Miguel Belarra, Josefina Coateguy eta Julio César Aguerre.
Jardunalldi honetan, bertaratutakoak Gernika´ko Arbola abestu zuten. Haurrek, hainbat
dantza tradizional dantzatu zituzten eta Armando Aguirrezabal haurrak, uruguayko hereserki
nazionala eta Iparragirreren Agur Euskal Erria trebetasunez abestu zituen.192
Festetako komisioa osatuta ere, dibertimendurako jarduerak ez zituen berak bakarrik
antolatzen. Euskal Erriak, Villa de la Unionen eta Cerro auzoan zituen azpi batzordeek ere,
kermezak, jaialdiak eta landa ibilaldiak antolatu ohi zituzten. Azkenetarikoa, Villa de la Unioneko
Emakume Batzordeak antolatua, 1914ko apirilaren 12an Sociedad español 1ª de Socorros
Mutuosaren jabegoa zuen Campo español lurretan izan zen.
Festa honetan izandako arrakastak, herri honetako azpi batzordeak zuen deialdi indarra,
elkarteko zuzendaritza nagusiarena bezain bestekoa zela erakutsi zuen.
Jardunaldia Bidegain eta Lizarazu txistulari ezagunek girotu zuten. Haur taldearen dantzak
interpretatzeaz gain, bikote askok dantzatu zituzten hainbat pieza tradizional jo egin zituzten.
Gernika’ko arbola eta Agur Euskal Erria abestiak dantzariengatik abestuak izan ziren .
Hitzaldia Hermenegildo Aramendik eman zuen.193
Gerra Handia “LAGRAN GUERRA”
1914. urtean, Emakumeen Batzorde Zentralak, urtearen lehenengo zatia kermeza baten
antolakuntzari eskeini zion. Bertako diru bilketa batzorde berak aurrera eraman zituen gizarteekintzentzat izango zen.
Abuztuaren 6tik 11ra programatua, jardunaldiak elkartearen lokalean ospatzeko asmoa
zegoen. Musika egitarau zabal bat prestatu zen, orkestra batengatik eta erakundeko neska
abesbatzarengatik interpretatuak. Abesbatza, Pascalina Etchevarne194 irakasleak zuzentzen zuen
eta ondorengoengatik osatua zegoen: Isolina Malberdi, Dora Lassa, María Tangaro, María Elena
Bercetche, María Julia Gascue, Francisca Apesteguy, Consuelo Ares, Ema Ares, Elisa Bernasconi,
Pepita Moliga Etchebarne, Elvira Francech, Ester Francech, Sofía Etchebarne, Clara Juanotena,
Isabel Juanotena, Joaquina Juanotena, Anita Etchebarne, Teresa Etchebarne, María Bargó, Elena
Bargó, María Mongastón, Rosa Minetti, Aída Cordano, Marcelina Lartigau, Cleia Aquarone, Ema
Goñi, Josefina Goñi, Ernesto Goñi Bongiovanni, María Luisa Salaverría, Ema Almandós, María
Iraizos, María Isabel Aizcorbe, Eloísa Aizcorbe Arreche, Sarah Latanne eta Pepita Torres.195
Musika zatia oso ondo prestatzeaz gain, batzordeak bere gizarte ekintzentzat diru bilketa
kanpaina zabal bat antolatu zuen. Ondorioz, aste batzutan zehar organo sozialak kermezan sari
bezala emango ziren objektuen – eta dohaintza emailearen izena- zerrenda argitaratu zituen.
Baina hala eta guztiz ere, Europan gerra hastearekin batera zuzendaritzak kermeza bertan
behera utzi behar izan zuen. Honetaz gain, beste festa guztiak ere bertan behera utziko zirelarik
Europako gerra bukatu arte. 196 Erabaki honekin bat eginez, elkarteko aldizkariko Ecos de Sociedad
atalean, “Las fiestas suspendidas” izenburuko artikulua txertatzen zen:
192
“Rememorando tradiciones. Gran acto realizado en la Unión en casa de los esposos Irigoyen”; Euskal Erria, III.
urtea, 79. zenbakia; Montevideo, 1914ko osailak 1. 1. orrialdea.
193“En la Villa de la Unión. La fiesta realizada por el sub Comité. Éxito que obtuvo”; Euskal Erria, III. urtea; 91. zenbakia;
Montevideo, 1914ko apirilak 26. 1. orrialdea.
194“Acontecimiento próximo. Realización de la Kermesse”; Euskal Erria, III. urtea; 103. zenbakia; Montevideo, 1914ko
uztailak 19. 1. orrialdea.
195“Inauguración de la kermesse”; Euskal Erria; III. urtea, 105. zenbakia; Montevideo, 1914ko abuztuak 2. 15. orrialdea.
196“Las fiestas suspendidas”; Euskal Erria, III. urtea, 110. zenbakia; Montevideo, 1914ko irailak 6. 66. orrialdea.
- 73 -
7
3
…La plausible determinación del Consejo Directivo, se debe, en primer término, al
eco doloroso que viene resonando continuamente en el alma de numerosos hermanos
nuestros: la guerra europea, en la cual se ven envueltas grandes naciones del viejo mundo,
Ante las nuevas desgarradoras que hasta el Uruguay llegan con acentos fatídicos, y que
conmueven nuestra sociedad, no es posible realizar fiestas sin que una protesta íntima no
surja de todos los corazones ante nuevas de tanto infortunio.
En efecto, pensar que tantos hermanos nuestros, de Francia, han marchado a la
contienda para defender su suelo, movidos por verdadera inspiración patriñótica y exponen sus
vidas en aras de ideales tan nobles, es causa más que suficiente para justificar la resolución de
nuestra Directiva…”197
Baina euskal borrokalariekin agertzen ziren elkartasun adierazpen publikoak izanda ere,
1915eko urtarrilerako “protesta íntima” azalpen handirik gabe isildua izan zen. Ostera, festak berriz
hastea erabaki zen, egun batzu beranduago elkarteko aldizkarian “Después de la fiesta” artikuluak
argi eta garbi uzten duen bezala, “Nadie puede poner en duda la conveniencia, más aun, la
necesidad de estas hermosas expansiones…”198 Egia esanda ere, erakundearen bizitza
dibetimenduzko jardueren inguruan murgiltzen zen. Nahiz eta ia beti helburua diru bilketa izan,
bazkideak eta batzorde ezberdinak elkartzeko aukera bakarra izaten zen. Batzordeek normalean,
festak prestatzeko bileretan gizartearekin harremanetan jartzeko aukera izaten zuten. Baina hau ez
zen ematen festak epe luzaroan ospatzen baziren.
Labur esanda, Euskal Erria elkartea ez zuen bizirik iraungo batzordeek antolatzen zituzten
jarduera sozialek eskeintzen zituzten kohesio soziala gabe. Horrela ere, nahiz eta Iparraldeko bere
anaiek jasaten ari ziren tragediarekiko interes eza azaltzen zutela iruditu, – interesa egon zen- egia
da elkarteak bere iraupena jokatzen ari zela. Ezer egin gabe geratu izan balitz, I. Gerra Mundiala
bezalako gerra luze batek desagertzera kondenatu egingo zuen.
Jaialdien egutegia, “elkarte eguna” ezartzearekin batera berriz hasi zen. “La Criolla”
lurretan ospatu zen lehenengo jaialdi hau otsailaren 7an. Jarduerak, hurrengo programarekin egin
ziren:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
A las 9 a. m. llegada a “La Criolla” del Consejo Directivo y de la Comisión de Fiestas.
Recepción de los invitados y de los asociados.
A las 11,30 almuerzo para los asociados e invitados especialmente.
A las 3,30 recepción de las Comisiones de Señoras y asociadas.
A las 4 p. m. lunch a las asociadas.
Aurresku oficial bajo la dirección de José C. Uranga.
Juegos populares con el siguiente programa:
a.
b.
c.
d.
e.
f.
8)
Carrera de papas para niños y niñas.
Marcar el ojo al chancho para niños y niñas.
Carrera de enhebrar la aguja, para señoritas y caballeros.
Carrera de tres piernas, para caballeros.
Carrera de cigarrillos para señoritas y caballeros.
Cinchada entre solteros y casados.
A lapuesta del sol, clausura de las fiestas.
Nota: Los que resulten ganadores en los diferentes juegos populares, serán favorecidos con
valiosos premios.
197“Las
fiestas suspendidas”; Euskal Erria, III. urtea, 106. zenbakia; Montevideo, 1914ko abuztuak 9. 22. orrialdea
de la fiesta”; Euskal Erria; IV. urtea, 135. zenbakia; Montevideo, 1915eko otsailak 28. 408. orrialdea.
198“Después
- 74 -
7
4
Otra: esta fiesta será amenizada por chistularis y banda de música.199
Luzaroan ezer ospatu gabe egon eta gero, espero zen bezala jardunaldia arrakasta handia
izan zuen eta hiriburuko komunikabide askok deskribatzeaz arduratu ziren.
Azkenik Kermesa
Emakumeen Batzarrak antolatutako festa, ia urte betez prestatzen egon eta gero oraindik
ospatzera iritsi ez zena, 1915eko apirilaren 30eko gauean handitasun guztiekin inauguratu zen.
“Luz, armonías, entusiasmo, fraternidad; todo reinó en nuestra institución al
realizarse la magnífica Kermesse…
…La planta baja de nuestro local social se había adornado con profusión de
lamparillas eléctricas, plantas naturales, levantándose sobre un fondo rojo, dos grandes
tabledos, sobre los cuales, con exquisito gusto habíase colocado los objetos destinados a la
rifa.
En todos los semblantes se denotaba una intensa alegría: es que era la fiesta de las
Damas de Euskal Erria; era la fista familiar, íntima, hermosa, admirable, donde una vez más
iba a reunirse nuestra familia euskara para pasar unas horas de fraternidad y esperanza… 200
Lehenengo jardunaldia Hereserki nazionalaren eta Gernika´ko Arbolaren jotzearekin hasi
zen, Luiz Aseguinolaza pianojoleak eginez. Beranduago, entzunaldi musikalean ondorengoek parte
hartu zuten: Cesáreo E. Ramos, biolina; José Zangaro, Pianoa; María Julia Belsegui, pianoa; Ángel
Gamba, abestu; señorita de Zangaro, abestu; eta Eduardo de Lucía, abestu. Pilota partida batzuk
ere gon ziren eta nola ez, dohaintzan emnadako artikuluen banaketa.
Hurrengo egunean musika atala Josfina Argul andereñoaren esku egon zen. Hainbat abesti intonatu
zituen Aseguinolaza Maisua pianoan zela.201
1915eko abuztuaren bukaeraldean, Festetako Batzordeak erakundearen jaialdietarako
berritasun bat jakinera eman zuen. Berriaren arabera, batzorde honen proiektua hurrengoa zen,
“representar obras morales e instructivas, y fomentar entro los asociados una corriente de
familiaridad que influya poderosamente a hacer más visibles los altos propósitos de Euskal Erria”.
Hala ere, antolatzaileen helburu berriak zirela eta, lehen begiratu batean, programak ez
zituen aurkezten erakundearen nahiak azaltzeko asmorik zituztenik.
Programa
1)
Gran partido de pelota a mano limpia a 50 tantos entre los notables aficionados
Juan Figoli y Felipe Haristoy “azules” contra Pedro Errecart y José Aiscar “rojos”.
2)
Acto gimnástico, por los señores Hugo de Stefani, Emilio Sangiovanni, Alfredo A.
Clivio, José D. Beiro y Pablo Hargous componentes de la sociedad L’Avenir los
que ejecutarán ejercicio con paraleleas y caballo con arzones.
3)
Ejercicios acrobáticos por los señores José D. Beiro y Pablo Hargous.
4)
Audición musical por varias asociadas.
Dirudienez, deialdi honetako musika atala ez zen bereziki nabarmendu, festako
kronikek kirolarien eta gimnasten gogo handiez hitz egiten baidute. Musikaz apenas hitz giten
dute, baina bai Cavalotti tenorearen parte hartzeaz.202
199“Solidaridad
Euskara. El programa oficial”; Euskal Erria, IV. urtea, 131. zenbakia; Montevideo, 1915eko urtarrilak 31. 2.
orrialdea.
200“Un acontecimiento social”; Euskal Erria; IV. urtea, 145. zenbakia; Montevideo, 1915eko maitzak 9. 527. orrialdea.
201“Un acontecimiento social”; Euskal Erria; IV. urtea, 145. zenbakia; Montevideo, 1915eko maiatzak 9. 527-8. orrialdea.
- 75 -
7
5
Hala ere era bat ezberdina izango zen urte bereko azaroko 6. Elkarteko Festako
programak, gimnastak alde batera utzi zituen. Cuadro Dramático del Centro Jacinto Vera del
Reductoko antzezleak eta Aseguinolaza Maisua deitu zituen.
Programa
Primera parte
1º.
2º.
3º.
4º.
5º.
6º.
Sinfonía.
Palabras de apertura por el Sr. Secretario de la Comisión de Fiestas.
Coro. Himno Vasco Gernika’ko Arbola
Los Farrucos, diálogo por los señores José Frediletti y Alfredo Corrales.
Couplets, por la niñita Emita de Ferrari.
El Esquinazo, comedia en un acto, desempeñada por los señores José
Frandiletti, Jaime Dana y Enrique Paseyro.
Segunda Parte.
1º. Sinfonía.
2º. Ecos de las montañas euskaras, poesía recitada por su autor el señor Manuel
Aránaga.
3º. Hubay (a) Luthier de Cremona.
4º. Nachey (b) Dances Tzinganes, por el notable violinista don Ángel Castillo,
acompañado al piano por el Prof. Luis Aseguinolaza.
5º. Couplets, por la niñita Emita de Ferrari.
6º. La Madeja, comedia en un acto por los señores José Fradiletti, Alfredo Corrales,
Jaime Dana, Alfonso Barreiro y Enrique Podestá.
7º. Jota, arreglo del Prof. Luis Aseguinolaza.203
Erakundearen frontoia bete zuen jendetzak emanaldi bakoitza gogo handiz txalotu zituen.
Bereziki, Aseguinolaza Maisuak La Jota izenburuarekin egindako moldaketa. Egilearen
zuzendaritzapean zegoen 50 ahotsez osatutako abesbatza batek abestu zuen.204
Harrigarria den indar batekin eta europako gerrak eragindako etenaldia eta gero, festak
bata bestearen atzetik ospatzen hasi ziren. Urte bukaerarako, 3. Landa Ibilaldia deitzen zen, aurreko
aukeretan bezala, Sociedad Criollako zelaietan ospatuko zena.
Ohitura zen bezala, arrakastatsua izan zen. Bertako eta euskal dantzak dantzatu ziren eta
ohorezko aurreskua, Jose C. Urangak zuzendu zuen. Honek beti bezala txalo zaparrada ugariak
jaso zituen.
Festako kronikak gutxienez hamar argazkilarien presentziaz hitz egiten du. Horien artean,
batzutan kronista grafiko ofizial bezala egiten zuen Constancio Garciandia zegoen.205 Anexo
digitalean, bere argazki bat sartu dugu, Euskal Erriako emakumezko bazkide ohi batek dohaintzan
emandakoa.
Euskal Erria Ikuskizun Dramatikoa
Baina Euskal Erriak helduen eta haurren dantza taldeak baldin bazituen ere, ongintzazko
jaialdi bat antolatzerako orduan, erakundetik kanpoko antzezleak hartu behar izaten zituen. Falta
honetaz kontziente izanda, Festetako Komisioa Cuadro Dramático Euskal Erria martxan jartzeko
nahiarekin, lanean hasi zen. 1916ko otsailaren 26ean debuta egin zuten.
Funtzioa Luis Aseguinolazak jo zuen Marcha triunfal batekin hasi zen, El interprete izeneko
komedia bat interpretatuz jarraian. Komedia, ondorengo aktore berriek eta bazkideek interpretatu
202“Horas
de paz y fraternidad”; Euskal Erria, IV. urtea, 159. zenbakia; Montevideo, 1915eko irailak 10. 717. orrialdea.
próxima fiesta social”; Euskal Erria, IV. urtea, 164. zenbakia; Montevideo, 1915eko urriak 30. 795. orrialdea.
204“Nuestra espléndida fiesta. Un gran triunfo”; Euskal Erria, IV. urtea, 165. zenbakia; Montevideo, 1915eko azaroak 10.
808. orrialdea.
205“Las jornadas de Euskal Erria”; Euskal Erria, V. urtea, 172. zenbakia; Montevideo, 1916ko urtarrilak 20. 19. orrialdea.
203“La
- 76 -
7
6
zuten: Juan Bombet, Juan Zubizarreta, Juan Errecart, H. Errecart, Aubriot, A. Bombet, Óscar
Labaldi eta Méndez andereñoa.
Pianoan Maria Rosa Ferrari eta Emita Ferrariren eskutik, musika atal motz bat eta gero,
ekintza isteko, Luis Michelenok El ventrilocuo saio komikoa interpretatu zuen. Jendearen algarak eta
txalo zaparradak lortu zituen.206
Irailaren 24ean, musika kirolarekin bat egin zuen. Andrés Iraizos eta Guillermo Irrigaray eta
Felipe Haristoy eta Pedro Errecart bazkide bikoteek pilota partida erakustaldia egin eta gero musika
entzunaldia iritsi zen. Emanaldia, pianoan Jose T. Mugica, biolinean Strobach jauna eta
biolontxeloan Camuz jauna hirukoteak burutu zuen.
Lehenengo, La Sonambula pieza interpretatu zuten, ondoren Egun Batian Loyolarekin
jarraitzeko. Bukatzeko, falta ezin zen Gernika´ko Arbola.207
1917 urtea
Landa ibilaldiez eta elkarteko egoitzan egiten ziren festez gain, sarritan antzokietan
egindako gau emanaldiak ospatzen ziren. Erakundearen lehenengo urteetan ospatutakoen artean,
1917ko urtarrilaren 20an Solis antzokian izandako Gran velada literario-musical izango litzateke
gogoratuenakoa. Jardunaldi hau, Emakumeen Batzorde laguntzaileak eta Festetako Batzordeak
antolatua eta Emakumeen Batzorde Zentralak babestua egon zen. Gizarte ekintzen onurarako
ospatu zen jardunaldia.
Oraingo honetan, programa ondorengo ekitaldiez osatua zegoen:
Primera Parte
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Sinfonía, por orquesta bajo la conducción del Prof. Tomás Mujica.
Juguete Cómico titulado La cuerda floja, en un acto y en prosa original de José
Estremera.
Irurten Ari Nuzu. Canto por la señorita Josefina Argul.
Terceto Basko. Piano, Violín y Flauta, por los profesores Tomás Mujica, Saturno
Sagaste y García De la Llera.
Las molineras. Coro de niñas.
Número a cargo del aplaudido niño Fernandito Orejón.
Serpentina dantza, por la señorita L. Belenda, música de Freire “Le Soir”
Segunda Parte
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Sinfonía, por la orquesta.
Caridad. cuadro alegórico recitado por Josefina Argul.
Rain. Renombrado hipnotizador y telepático. 30 minutos de ilusionismo y
prestidigitación.
Cano. Delirio a dos guitarras por el profesor Julio Otermin y el Sr. Guillermo
Idiartegaray.
Danzas Clásicas. Sta. Pura Nicoletti.
Coral Rossini. Centro Enciclopédico dirigido por Julio Carresous.
Pericón Nacional con acompañamiento de guitarras, bailado por un núcleo de señoritas
y jóvenes asociados.
Cuadro alegórico Euskal Erria”.
Elkarteko aldizkariak, “Una jornada memorable” izeneko kronika zabal bat egin zuen gau
emanaldiari buruz, éxito rotundo, resonante, alentador bezala kalifikatu zuena.
206“Hermosa
reunión familiar. El Cuadro Dramático Euskal Erria”; Euskal Erria, V. urtea, 176. orrialdea; Montevideo,
1916ko otsailak 29. 77. orrialdea.
207“La hermosa fiesta realizada con una concurrencia extraordinaria”; Euskal Erria, V. urtea, 197. zenbakia. 336. orrialdea.
- 77 -
7
7
El festival literario musical realizado en el Teatro Solis el sábado 20 del que rige,
fue un acontecimiento sin igual. Nunca Euskal Erria pudo presenciar una fiesta que obtuviera
tan vastas proporciones. El espíritu de acción quedó consagrado en ese acto y robusteció el
concepto ya formado de que Euskal Erria, en nuestro medio, ocupa su puesto de prestigio y de
arraigo. ¿Causa? La fortaleza de su vida que se comunica a los demás, y que confirma el
proceso de actividades ya iniciadas a favor de la unificación vasca. Nuestra raza fuerte y
pujante, es admirada por todos, porque el vasco es la encarnación del honor.208
Beharrezkoa da aipatzea ez zirela euskal dantzak egin. Erakundeko dantza taldeak Pericón
Nacional uruguayar dantza tradizionala dantzatu zuen. Hau argitzea beharrezkoa dela uste dugu,
hamarkada batzuk beranduago egingo zen ez bezala, hasierako urteetan euskal dantza tradizionalei
eta uruguayarrei garrantzi berdina ematen baizieten. Aurrerago ikusiko dugu, – interesatuen
hitzetan- erakunde euskalduneko dantza taldeak uruguayeko dantzak dantzatzen zituen zergatia.
Recreo de Malvín
1917ko apirilaren 29an, Elkarteak arrazoi bazituen bere poza erakusteko. Nahigabe
batzuez betetako bost urtetako bizitza izan eta gero, lur batzuk eskuratu egin zituen. Momentu
horietan aurreikusten zenaren arabera, Argentinako Llavallolen ematen zen bezala, etorkizun
batean eskola eta zaharren egoitz bat bertan egingo lirateke.
Lur hauek, baratza laborantzarako erabilitako gutxi gora beherako 10 hektareako lur baten
zati bat zen. Montevideoko kanpokaldean kokatua, Aldea bidean, lur zabala Malvin errekak
gurutzatzen zuen.209
Apenas bere erosketa konponduta, zuzendaritzaren kezka, bazkideen zerbitzura egongo
zen gutxieneko azpiegitura batekin hornitzea zen. Horretarako, elkartearen lurretan kokatuko zen
kiosko bat eskuratu zuten.210 “Chalet del Recreo Agraciada”ri buruz ari gara, non zirudienez,
garagargotegi bat egon zen. Honekin batera, kioskoak zituen ahulkiak, mahaiak eta barrak eskuratu
ziren. Guztiz desmuntatu eta gero, piezaz pieza norako berrira lekualdatu egin zuten.211
Zuzendadaritzari lurrak eskuratzeko baimena emango zion Batzarra deitu baino bi aste
lehenago, Emakumeen Batzordeak, gizarte ekintzentzako dirua biltzeko ikuskizun bat antolatu zuen
irailaren 4ean. Ikuskizun hau, Solis antzoki ondoan zegoen Biógrafo Parlantean izan zen. Hainbat
ekintza musikal eta artistikoez gain, Llavalloleko Euskal Echeko instalazioen ikusmira zinmatografiko
bat egon zen. Azkeneko honek ondorengoak osatzen zuen: Panorama, Vista General, Vistas
particulares de los edificios, Bailes Baskos, Comisiones de Euskal Echea y Euskal Erria y Festines
de los Colegios de niños y niñas.212
Ziurrenik, bazkideak lurren erosketa erabakiko zuen Batzarrera joan zirenean, irudi hauek
beraien buruan eraman zituzten.
Inauguraziorako, programa zabal bat prestatu zen. Goizeko 8tan hasi eta arratsaldeko
azkeneko ordurarte luzatu zen. Bertan, ohiko dantzak Lizarazu, Labaca eta Bidegain txistulari eta
danbor-joleekin batera ez ziren falta.213
208“Una
jornada Memorable”; Euskal Erria, VI. urtea, 209. zenbakia; Montevideo, 1917ko urtarriak 30. 25.
orrialdea.
209Euskal Erriako Artxiboa, Zuzendaritza Batzordeko Akta 188. zenbakia; 1916ko abuztuak 22.
210Euskal Erriako Artxiboa, Zuzendaritza Batzordeko Akta 190. zenbakia; 1916ko irailak 12.
211Euskal Erriako Artxiboa, Zuzendaritza Batzordeko Akta 191. zenbakia; 1916ko irailak 19.
212Euskal Erriako Artxiboa; Gonbidapenak eta Zirkularrak. Biografo Hizlaria, 1916ko irailak 4.
213“Aires regionales”; Euskal Erria; VI. urtea, 218. zenbakia. Montevideo 1917ko apirilak 30. 138. zenbakia.
- 78 -
7
8
Hurrengo urtean, Tomas Mujica eta Luis Aseguinolaza Euskal Erria elkarteko musika
irakasleak bezala izendatu zituzten beraien gaitasun artistikoengatik. Izendapen hauek ohorezkoak
izan ziren eta aipatutako irakasleek pibilegio batzuetaz gozatu ahal izango zuten, horien artean
hilabeteroko kuota ordaintzera behartuak ez egotea. Hala eta guztiz ere, Euskal Erriak ez du ezer
ordainduko.214
Recreo Malvinen hasitako lanak, jaialdiak antolatzeko aitzaki iraunkor bat izan zen.
Inaugurazio bat egiten zen bakoitzen, iskanbila eta poza sortzen zen. 1918ko hasieran, sarrerako
bidearen amaiera, bilera eta festa berri bat antolatzeko arrazoi nahiko izan ziren. Hurrengo programa
jarraitu zuten:
Inauguración del camino y fiesta anual que se realizará en la sede social de Malvín los
domingos 27 de enero y 3 de febrero de 1918 a las 2 p.m. de acuerdo al siguiente programa:
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
XIV.
De 2 a 4 p. m., audición musical.
Gernika’ko Arbola
Jota, baile infantil
Couplets por la niña Ema de Ferrari.
Cinta Dantza.
Arin – Arin.
Pericón Nacional.
La Danza de las Rosas.
Polonesa. 215
Egun batzu beranduago, festako kronistak, Pericon uruguayar dantza nazionalaren
presentzia azaltzeaz arduratu zen:
“Feliz idea tuvo la Comisión de Fiestas incorporando al programa el pericón Nacional.
Se pensó, y con justicia, que nuestros festivales genuinamente baskongados debían ser
alternados con algún número nacional, ya que esta tierra ha sido siempre pródiga con todos los
euskaros, y si bien es cierto que nuestro local de Malvín es para nosotros como un trozo de
Euzkadi, la realidad nos hace comprender que pertenece al solar del gran Artigas y, por lo
tanto, era justicia recordar algo que estuviese en consonancia con su criollismo. Para llenar
dicha finalidad, ¿qué mejor que el viejo y siempre nuevo Pericón? Este número vino a ser
como el lazo de unión entre los demás números del programa, como un eje alrededor del cual
giraban los otros como queriendo representar a los hijos de Aitor en cariñoso abrazo con el
predilecto de estos lares”.
Beranduago, 1919ko ekainean eginako Batzarrean, Nicolas Inciarte penatu egiten zen
festak zeramaten koloreengaitik "no se caracterizaban por números genuinamente vascos: es
menester sostener las costumbres vascas sin avergonzarnos jamás de ellas, puesto que constituyen
nuestro legítimo patrimonio"216.
Bikoteak ondorengoengatik osatuak egon ziren: Julia Bereterbide Alberto Altoberrorekin;
Adelina Gortari Juan A. Yaravírekin; Justa Noriega Carlos Bernerekin; Irene Leunda Humberto
Donderorekin; María Elvira Parrabere Rodolfo Gorritirekin; Anita Larrainzar Juan José Leundarekin;
Maruja Lavie Gastón Latourrekin eta Élida Aroztegui Lorenzo Zabaletarekin. 217
214Euskal
Erriako Artxiboa, Zuzendaritza Batzordeko Akta, 188. zenbakia; 1916ko abuztuak 22.
“Euskal Erria”; Euskal Erria, VII. urtea, 245. zenbakia, Montevideo, 1918ko urtarrilak 20. 14. orrialdea.
216Euskal Erria 296. zenbakia; Montevideo, 1919ko ekainak 10.
217El pericón, kontradantzaren ondorengoa, XVIII. mendearen bukaeran sortu zen landa zonaldeetan, 1830 eta 1850
urteen artean aretoetara iritsiz. XX. mendean zehar landa zonaldeetan mantendu zen. Txilen eta Río Grande do Sulen
(Brasil) ezaguna da, nahiz eta Uruguayen finkatu.
215
- 79 -
7
9
Jardunaldi hartan eta behin dantzaldia bukatuta, Luis B. Aguirrezabal haurrak Iparragirreren
Adiós Euskal Erria abestu zuen
Anita Frantchez, Emakumeen Festetako Batzorde Laguntzailearen lehendakaria, haurren
dantza ugarien arduraduna izan zen.
Elkartearen prestigioa bistan gelditu zen, montevideoko La Tribuna Popular, El Diario
Español, El Día, El Siglo, La Mañana y El Plata egunkariak festaren berri jaso baizuten.
1918ko urtarrilan ere, Emakumeen eta Ongitzazko eta Instrukzio batzordeek, ongintzazko
jaialdi bat antolatu zuten Montevideoko Club Catolicoko aretoetan. Aukera honetan programak
ondorengo adierazten zuen:
Primera parte
1.
2.
3.
4.
Pieza para piano por el Prof. Aseguinolaza.
Comedia de un acto: El desconocido, de Arturo Jiménez Pastor.
Kaiku, canción laphurtarrez por la señorita Josefa Argul. 218
Las farfalinas, baile infantil.
Segunda parte
1.
2.
3.
4.
5.
Pieza para piano por el Prof. Aseguinolaza.
Iru Damacho, Ariz-Ariz, canto por la señorita María Julia Belseguy.
Uno de los tantos, fantasía escrita por la señorita Rosa Mauthone Falco.
Camboko Hure heguiak, fandango sobre aires baskos populares.
La danza del bosque, baile infantil. 219
Nahiz eta iragarrita egon, Aseguinolaza Irakasleak ezin izan zen festara joan eta bere ordez
Jose Tomas Mugica joan zen. Hainbat konposizioen artean, honek Gernika´ko Arbola pianoan jo
zuen.
Maiatzaren 17an Emakumeen Batzorde Zentralak, Sala Verdin ospatuko zen ongintzazko
gau emanaldi berri bat antolatu zuen. Honek, alde batetik atal musikala izan zuen ete bestetik dantza
atala. Interpretatu zen euskal pieza bakarra, Egun Batian Loyolan izan zen, Josefina Argul
andereñoaren ardurapean.220
1918ko maiatzaren 21ean, Luis Aseguinolazak erakundeko Zuzendaritzari Euskal Erria
Orfeoia sortzeko proiektua aurkeztu zion, “siendo los propósitos de la agrupación citada los de
propender en todas las manifestaciones al mayor ambiente artístico de la Institución, como uno de
los medios para la grandeza de nuestra querida Euskal Erria…
…Siendo indispensable, para llevar a la práctica nuestro modesto programa, la creación de
Coros mixtos, los componentes del Orfeón verían con agrado que la H. C. Directiva nombrara una
comisión de señoritas para que a su vez formen una lista que seguramente sería numerosa dado el
grado cultural artístico a que ha llegado muchas y distinguidas socias de nuestra institución”.
Erantzuna gogo handikoa izan zen eta hurrengo hilabeteko lehenengo egunetan izen
emateak hasi ziren. 221 Irailaren 20ean, elkarteko aldizkariak partaideen izenak ezagutzera eman
zituen: Demetrio Ibarra, Eulogio Arin, Daniel Garay, José Isasa, Lucio Cordeu, Ignacio Ayerza,
Constancio Llorente, Eugenio Arin, Ignacio Gabilondo, Pedro Irigaray, Alberto Sotero, Juan Domingo
Uriarte, Luis Aseguinolaza, Pedro Berroa, Juan Errecart, Juan Bombet, Ignacio Arocena, Pedro
218
Graciana Arrangoitzen alaba, Iholdyen jaioa. Pedro Arrangoitz eta Catalina Garat, Beguiosen eta Iholdyn
jaiotakoen biloba.
219
“Hermoso acto de beneficencia”; Euskal Erria, VII. urtea, 246. zenbakia, Montevideo, 1918ko urtarrilak 30. 33.
orrialdea.
220“El beneficio del día 17”; Euskal Erria, VIII. urtea, 292. zenbakia; Montevideo, 1919ko maiatzak 10. 166. orrialdea.
221“Orfeón Euskal Erria”; Euskal Erria, VII. urtea, 258. zenbakia, Montevideo, 1918ko maitzak 30. 14. orrialdea.
- 80 -
8
0
Errecart, Juan Zubizarreta, Guillermo Irigaray, Horacio Errecart, Luis Aizpuru, J. M. Sarasola (h),
Juan Iraola, José Larrea, León Uriarte, Juan Antonio Harambure, Bernardo Azcarate, Juan C.
Erramuzpe, César Evia, Guillermo Morice, Juan B. Poggi, Rodolfo Gorriti, Pedro Gastón Latour,
Manuel Aránaga, Lorenzo Zabaleta, Bautista San Martín, Américo Silva Ferrer, Alberto Calilla,
Leopoldo Paredes, Constantino Garciandia eta Martín Larragueta.222
Zerrendan ikus dezakegun bezala, ezin izan zen abesbatza mixto bat egin, Aseguinolaza
Irakasleak nahi zuen bezala.223
Lehen aipatu dugun bezala, abesbatzaren lehenengo lanaren erreferentzia, 1919ko irailaren
28an Festetako Komisioak Recreo de Malvinen antolatutako festan aurkitzen dugu. Aukera honetan,
abesti hauek interpretatu zituen, beste batzuen artean Boga Boga, Ori begi ederra eta falata ezi zen
Gernika’ko Arbola.
Jardunaldi berberan, orkestrak (identifikatu gabekoa, baina ziurrenik Jose Mugicak
zuzendua) Marcha triunfal eta Uso txuria jo zituen. Juan Bombet baritonoak Usandizagaren Mendi
Mendiyan eta Masseneten Manon interpretatu zituen.
Tomas Mugicak pianoan hainbat pieza jo zituen.
1918ko azaroan, meritu handiko Aseguinolaza Irakasleak desilusio berri bat jaso zuen. Haur
dantza taldean parte hartzeko deialdiak, gutxieneko 12 partaideak lortu ez zituenez, urteroko
festetako programan agertzen ziren dantza tradizionalak bertan behera uztera behartuta egon zen.224
Lehen ikusi dugun bezala, Emakumeen Batzordeak bere ongintzazko obrentzat egiten
zituen ekintza ugarien artean, biografo ekintza ugari zenbatu ziren. Bertan pelikula bat ikusteaz gain,
musika entzunaldi bat egin ohi zen. Hauetako bat, 1918ko abuztuaren 12an Biografo Uruguayon
egindakoa da.
Aukera honetan, programa orkestra baten, Juan Bombet baritonoaren eta Luis Aseguinolaza
pianoan laguntzarekin batera Angel Castillo jaunaren225 parte hartzea izan zuen. Ikusi ziren pelikulak
Una boda Vascongada (del Natural) eta Vistas panorámicas226 izan ziren.
“...de tierra de libres vienes y en tierra de libres vas a vivir..”
Nahiz eta 1862. urtean Buenos Airesen bizkaiko zuhaitzaren urtadar baten presentzia
eman, XIX. mendeko euskal uruguayar erakundeek galdutako askatasunaren sinbolotzat hartuta
ere, 1918. urterarte ez dute uruguayen berezko bat izango.
pues Zuhaitza, urte bereko azaroaren 11ean Pedro Ospitaleche bazkideak eraman zuen
Uruguayera. Euskadira bidaiatu behar zuelako eta Manuel Mujica elkarteko aldizkariko
administratzaileak eskatuta, Gernikara joan egin zen. Bertan, Diputado Delegado de la Casa de
Juntas de Gernikako zen Don Juan Ignacio de Alzaga y Apraizen eskutik, Vivero de la Casa de
Juntasetik zuhaitzaren urtadar bat jaso zuen 1918ko irailaren 26ean.
222
“Para el Orfeón”; Euskal Erria, VII. urtea, 269. zenbakia, Montevideo, 1918ko irailak 20. 348. orrialdea
“Realización de nuestra brillante fiesta”; Euskal Erria, VII. urtea, 306. zenbakia, Montevideo, 1919ko irailak 30.
348. orrialdea.
224
Euskal Erriako Artxiboa, Zuzendaritza Batzordeko Akta, 240. zenbakia; 1916ko azaroak 13.
225
Azkeneko momentuan programa aldatu behar izan zuten Angel Castillo biolinista hil egin baizen. “Profesor Ángel
Castillo”, Euskal Erria, VII. urtea, 269. zenbakia; Montevideo, 1918ko irailak 20, 348. orriladea.
226
“El acto de beneficencia”; Euskal Erria, VII. urtea, 266. zenbakia, Montevideo, 1918ko abuztuak 20. 312.
orrialdea.
223
- 81 -
8
1
1919ko otsailaren 23an, zuhaitza landatzeko aukeratutako eguna, Elkarteko Lehendakaria
zen Ramon Iraizoz, Francisco Cortabarría, Domingo Duvigneau, Pedro Parrabere, Matías Gamboa
eta Lorenzo Zabaleta hiriko portura joan ziren. Portuan, Ciudad de Montevideo itsasontzian Buenos
Airesetik zetozen gonbidatuei harrera egin zieten. Gonbidatuak, alde batetik Jorge A. Etchayde,
Euskal Echeko Lehendakariordea eta bestetik Niceto Echenagucia y Olano, Francisco Fernández
eta Eduardo Francés, Sociedad Laurak Bateko Lehendakaria, Idazkaria eta Diruzaina hurrrenez
hurren ziren. Baskoniaren ordezkari bezala Manuel Aranaga bertaratu zen. Egun horietan hirian
oporrak igarotzen ari zen Sebastian Urquijo Euskal Echeko ordezkaria ere bertan egon zen.
Lagunarteko bazkaria eta gonbidatuen hitzaldia bukatu eta gero, bertaratutako 297
pertsonek orkestrarekin batera Gernika´ko Arbola abestu zuten. 14,30tan, komentsalen familien
etorrerarekin batera dantzaldia hasi zen Lizarazu eta Bidegain txistulariekin.
Zuhaitza landatzerako orduan, Dionisio Garmendiaren esku egon zen hitzaldia:
Euskal Erria te brinda esta tierra generosa, donde levanta su hogar, el que, en adelante,
también será el tuyo, para que vivas sin temor. Sus asociados vendrán a tu pie para recordar
sus deberes. De éstos, tres fundamentales reclaman perentoriamente su atención; la
construcción del hogar o asilo para los vencidos en la lucha por la vida; el alistamiento de
nuevas generaciones para que reciban íntegra la herencia paterna y la trasmitan a través del
tiempo para bien de propios y extraños y, por último, la agrupación, en un solo haz, de todos
los euskaldunas esparcidos en ambos continentes, para que sólo un anhelo de predominio
moral haga cada vez más pujante a la raza señalada para cumplir una grande misión en los
destinos de los pueblos.227
Egun batzu beranduago, Buenos Aireseko La Baskoniak jardunaldiko kronika zabal bat
argitaratu zuen. Montevideon korrespontsala zen Manuel Aranagak honi buruz zera esaten zuen:
Tú vivirás feliz, noble blasón de nuestras libertades. De tierra de libres vienes y en tierra de
libres vas a vivir. Sólo has cambiado los agrestes y risueños paisajes de Euzkadi, bajo el cielo
plomizo, por la gravedad de la ondulada tierra uruguaya bajo su cielo azul; las brisas del
Cantábrico, por las del Plata.228
Bost urte beranduago, 1924ko urtarrilean, Recreo de Malvineko lurrek, euskal askatasunaren
haritzetik bigarren urtadar bat jaso zuten. Oraingo honetan, Gernikatik Ignacio Arcos Ferrand
eskribauak ekarri zuen. Honetaz gain, Casa de Juntaseko erreprodukzio bat, Haritz Zaharreko azal
zati eta hosto bat eta postal batzuk elkarteari oparitu zizkion.229
1919ko irailaren 28an, Manuela Mujicak zuzentzen zuen Festetako Komisioak antolatuta,
Recreo de Malvinen festa bat antolatu zen hurrengo programa jarraitu zuena:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
227
228
229
Triunfal, orkestrak.
Uso Txuria.
Ori begi ederra, abesbatzak.
Romanza, Rosa Taboas andereñoak.
Cartas son cartas, Taboas andereñoak eta Blasco jaunak egindako elkarrizketa.
Concierto María Luisa Echezarreta andereñoak pianoarekin.
Monólogo, Alonso jaunak.
Mendi Mendiyan, Usandizagarena, Bombet jaunaren erromantza.
Boga, Boga, abesbatzak.
Himno Gernika’ko Arbola
Euskal Erria 285. zenbakia; Montevideo, 1919ko otsailak 28.
Euskal Erria 286. zenbakia; Montevideo, 1919ko martxoak 10.
Euskal Erria 441. zenbakia; Montevideo, 1924ko urtarrilak 15.
- 82 -
8
2
Finalizará el espectáculo con bailes regionales.230
Kronikaren arabera, interpretazio guztiak txalo zaparrada ugariak jaso zituzten
bertaratutakoengandik:
“la romanza Mendi Mendiyan, del inoilvidable Usandizaga, la entonó nuestro consocio el señor
Bombet. Fue un número feliz que tuvo la oportunidad de evocar la memoria de aquel notable
compositor vasco que precisamente en estos días recordará el nuevo doloroso aniversario de
su muerte. El señor Bombet interpretó, entre aplausos, dicha admirable composición, como
igualmente la romanza Manon de Massenet.
El coro entonó, acto seguido, Boga, Boga que, como siempre, mereció el aplauso general,
finalizando una parte de la fiesta con las notas siempre vibrantes del Gernika’ko Abola, el
himno de nuestra tierra, bello y sonoro, que transporta el alma a nuestras regiones lejanas…
El profesor señor Tomás Mugica ejecutó varias piezas de piano… 231
1920ko otsailaren 1ean Recreo de Malvinen ospatutako festak, Buenos Airesetik espresuki
etorritako gonbitatuak izan zituen. Hauen artean, Miguel de Pamplona eta Antonio de Ereño fraideak,
biak Llavalloleko Euskal Echeko eskolako irakasleak eta Pedro Anton Y Olave eta Amundarain
pilotaria, argentinako hiriburuko Centro Laurak Bateko ordezkariak zeuden.
Musika atalak Antonio de Ereño fraidearen parte hartzea izan zuen programatik kanpo.
Piano-jole eta abeslari ona zenez, txalo ugari jaso zituen. Jose Mugica ez ze atzean gelditu, Peña y
Goiri kritiko famatuaren Baskonia eta berak egindako Gure Erico soñuak fantasia interpretatu zituen
Nola ez, orkestrarengatik eta txistulariengatik lagunduta, fandangoa, porrusalda eta arin-arina
aretoaren jabe egin ziren.232
Euskal uruguayar elkarteak “Gernika´ko Arbola”ri garrantzi sinboliko handia eman zion. XX.
mendearen erdialderarte elkarte guztiak euskal hereserki nazional bezala kontsideratu eta erabili
zuten.
Kirol Plaza inaugurazioa Recreo de Malvinen.
Nahiz eta behin eta berriro batzarretan eta memorietan helburuak azaldu, Recreo de
Malvineko lurrak bereganatzera eraman zituen jatorrizko egitasmoako ez ziren inoiz burutu. Egia
esanda, erakundeko bazkideak nahiago zuten Festetako Batzordearekin lan egin Ongintzazko
Batzordearekin baino. Gauzak horrela eta egoera honen emaitza bezala, elkarteak bereganatutako
lurretan hasierako helburuetan agertzen ez ziren azpiegituraz bete zen.
Ikusi dugun bezala, horietako lehenengoa “chalet del Recreo Agraciada” izenarekin
ezagutzen zen kiosko bat bereganatzea izan zen. Bere leku berrian kokatu zenean, erakundeko
kideek egindako festa ofizial eta ez ofizialetako leku garrantzitsu bat bihutu zen. Bide lan
garrantzitsuak egin ziren ere, zubi bat barne, Malvin erreka zeharkatuz, errez iristeko aukera ematen
zuena.
1923. urterako eta bederatzi urte lehenago proiektatutako eskola eta zahar egoitza233
oraindik egin gabe zeudela, 234 Zuzendaritzari, Elkarteko gaztetxoentzat jolas plaza bat egitea egokia
iruditu zitzaion. Hobekuntza hauek, urte bereko apirilaren 22an inauguratu ziren, urteroko festaren
ospatzearekin batera.
230
“Comisión de Fiestas”; Euskal Erria, VIII. urtea, 306. zenbakia. Montevideo, 1919ko irailak 30. 353. orrialdea.
“Realización de nuestra brillante fiesta. Una jornada plena de entusiasmos”; Euskal Erria, VIII. urtea, 306.
zenbakia; Montevideo, 1919ko irailak 30. 348. orrialdea.
232
“Nuestras grandes jornadas”. Euskal Erria, IX. urtea, 319. zenbakia; Montevideo, 192ko otsailak 10. 45.
orrialdea.
233
Zuzendaritza taldeko Lorenzo Zabaletak eginiko proiektua izan zen.
234
Euskal Erria 208. zenbakia; Montevideo, 1917/1/20.
231
- 83 -
8
3
Oraingo honetan, jardunaldi honetako ekintzak Dioniosio Gamendiaren kamarak jaso zituen,
erakundeko kidea eta Eusko Alderdi Jeltzaleko jarraitzailea zena. Urte batzu beranduago, Junta
extraterritorial del PNV en Uruguay, la Comisión de Fomento Euskal Ordua, Euzkeldun Itza –
Palabra Vasca elkarte nazionalistetan aurkituko dugu. “Catecúmenos de la fe”etako bat izan zen,
Argentinan Euskal Ordezkaria zen Ramon Maria de Aldasorok jarritako titulua. Azken honek, Jose
Antonio Aguirre exilioan zegoen euskal lehendakaria, uruguayko agintariek harrera egitea lortu zuten
euskal nazionalista talde txiki bati jarri zion titulua da.
Jardunaldia, goizeko hamaiketan hasi zen, txistulari eta danbor joleekin batera, gonbidatu
berezien harrerakin. Hauen artean, Manuel Gracia Acilo Espainiako Ministroa eta bere emaztea
zeuden. Hauekin batera, Alfredo Rodriguez Berjot Sociedad Criollako ordezkaria bertaratu zen.
Jardunaldia Juan Bideragay buru izan zuen, elkarteko lehendakaria izan zen lehenengo
uruguayarra. Dantzaldi garaian, musika atala Julian Labaca txistularia eta Jose Lizarazu atabalaren
esku egon zen. Bazkari garaian, Tomas Mujica maisuak betiko abestiak pianoan interpretatuta
zituen.
Arratsaldean eta Himno uruguayo, La Marsellesa, la Marcha Real española eta Gernika´ko
Arbola interpretatu eta gero, Emakumeen Batzordeak laguntzen zituen zaharren onurarako tonbola
bat egin zen. Lehenengo saria, Donostiatik eta bertan bizi zen Cedita Lopez de Aguirre bazkideak
bidalitako ohiko bi figura zen.
Azkenik, Plaza de Deportes inauguratu zen eta erromeria orokorrari hasiera eman zioten.
Ohorezko aurreskua, Joaquin eta Maria Maiezcurrena anaia arreben eskutik izan zen.235
Garmendiaren filma urte bereko azaroaren 16an 18 de julio etorbidean zegoen Biografo
Concerten proiektatu zuten. Egun hartan, euskal baserrien paisaien zinta eta 1922ko urriaren 29an
Llavalloleko Euskal Echean egindako jaialdi gimnastikoko zinta proiektatu ziren ere.
Julian Labaca danbor joleak pantailan proiektatutako dantzak bere musikarekin lagundu
zituen eta Tomas Mugica maisuak Gernika´ko Arbola interpretatu zuen.
Zinematografiko atalaz gaina, musika programa zabal bat prestatu zen aukerarako:
1) “Princesita”, concierto por el señor Barrachini.
2) “La forza del destino”, dúo por los señores Barrachini y Curbelo.
3) “Penas de amor”, de Kreisler.
“Danza Nº 5”, Granados, por el violinista Bresciani.
4) “La Cartagenera”, “Adiós Pilar”, por la niña Margot Bresciani, acompañándola al piano la profesora
Leonilda Boccia.
5) Cinta cinematográfica con la visita del Dr. Alvear a Montevideo.
Cultura baska, conferencia dictada por el Ing. Agr. Dionisio Garmendia. Comentarios sobre la
ewscuela baska; algunos de sus grandes discípulos: Churruca, Gayarre, Sarasate, Garicoits,
Unamuno, Zuloaga, etc.
6) Proyección de vistas de paisajes y caseríos baskos.
7) “Mi pobre rey”, por el barítono Curbelo.
8) Estilos criollos, por los señores Barrachini y Curbelo.
9) “La Libélula” y “La Gitana”de Kreisler, por el violinista Bresciani.
10) Fado “Blanquita”, baile por la niña Margot Bresciani, acompañándola al piano la profesora
Leonilda Boccia.
11) “Novelesca Op. 21”, de Scuman; “Preludio Nº 17” y “Mazurka Nº 23”, de Chpin, al piano por la
profesora Srta. Ana Dassori.
12) Cinta cinematográfica de los institutos Euskal Echea en la fiesta celebrada el 29 de octubre de
1922. Ejercicios giomnásticos de los alumnos. Bailes baskos: Espata dantza, Jorrai dantza, Neskatza
dantza, Makil dantza y Arku dantza.
13) Cinta cinematográfica de la fiesta de Euskal erria tomado en Malví. Comisiones y público,
Tómbola, Plaza de deportes, Bailes, Jota (Los tamborileros acompañarán los bailes que se proyecten
en las cintas).
14) Gernika’ko Arbola, coreado por la concurrencia. 236
235
“Una fiesta animada y entusiasta. La inauguración de la Sección Deportes”; Euskal Erria, XII,. Urtea, 424.
zenbakia; Montevideo, 1923ko maitzak 1. 97-101. orrialdea.
- 84 -
8
4
Nahiz eta programan ez azaldu, Jose Mugica maisuak Gernika´ko Arbolaz gain hainbat
euskal abesti pianoan interpretatu zituen.237
Ustekabeko laguntza: Juan Campisteguy Presidentearen bisita
Bere Estatutuak esaten zuenari men eginez, Euskal Erria elkartearen fundaziotik Uruguayko
magistratu lehena ohorezko bazkidea zen eta elkarteak antolatzen zituen jaialdietara gonidatua egiten
zuten. Hala ere, 1927. urterarte ez zen inoiz agertu eta gehiengoak nota bidali ohi zuen eskerrak
emanez eta ez joateagatik barkamena eskatuz.
Urte hartatik aurrera, Errepublikako Lehendakaria zen Juan Campisteguyren presentzia
elkarteari ezusteko indarra eman zion eta aurrerago ikusiko dugun bezala, pilota kirola flotarazten ere
lagundu zuen.
Aukera apirilaren 24ean aurkeztu zen, egitarau luze batekin erakundearen XV. urteurrena
ospatu zenean. Jardunaldia meza batekin hasi zen, Emakumeen Batzordearen ekimena izan zena.
Meza, Sagrado Corazon eliza jesuitan egin zen, bertan R.P. Miguel Viaplanak abestu zuen eta Juan
Casabo eta Nicolas Buil apaizak diakono bezala aritu ziren. Mezan Felipe Larrumbe maisuaren
abesbatzak parte hartu zuen, aldi hartan kaperako organujolea eta maisua zena. Meza bukatzerakoan,
400 eliztarrengatik abestua izan zen “Marcha de San Ignacio” eskeini egin zuen.
Ceremonia eta gero, bertaratutakoak gertu zegooen elkarteko egoitzara gerturatu ziren
bazkideen arteko pilota partidak ikusteko. Eguerdian, Recreo de Malvinera joan ziren.
Campisteguyk buru zuen mahaietan kokatu eta gero, mahaikideak zutitu egin ziren
Garridoren orkestrak “Himno Nacional Uruguayo”, “La Marsellesa” eta “Marcha Real Española”
interpretatzen entzuteko. Bazkarian zehar, Labaca eta Lizarazu txistulariak eta Jose Mugica maisuak,
Maria Julia Garayalderekin batera – Profesora de Armonia titulua jaso berria zuena- betiko hainbat
euskal kanta eskeini zituzten. Bazkaria bukatzerakoa, bertaratutakoek “Gernika´ko Arbola” abestu
zuten.
Egitarau zabalaren barruan, euskal eta uruguayar dantza tradizionalanak, dantza orokorrak,
jolasak eta bukatzeko zu artifizilak zeuden.238
Hurrengo urtean, erakundearen urteurrenaren oroipena apirilaren 22an izan zen eta berriro
ere Lehendakariaren
presentzia izan zuen.
Egitarau zabaa eliza jesuitan meza baten ospakizunarekin hasita239, bazkideek Montevideoko
Artzapezpikua zen Monseñor Juan Francisco Aragonek erakundearen gonbidapena onartu eta gero
mezara joan zela ikusi egin ahal izan zuten.
Aurreko urtean bezalaxe egoitza zentralean jokatu ziren pilota partiduak eta gero, bildutakoak
Malvineko landetara Dr. Campisteguyri arrera egitera joan ziren, berriro ere bere emaztearekin ete
semeekin bertaratu zena.
Bazkarian zehar, Mugica maisua eta bere ikaslea zen Maria Julia Garayaldek hainbat euskal
abesti interpretatu zituzten, txalo zaparrada handia jasoz.
Behin bazkaria bukatu zenean, Larrumbe maisuaren zuzendaritzapean, Instituto Nacional de
Ciegoseko abesbatzak hurrengo errepertorioa interpretatu zuen:
“Illán Abarra”, Guridi.
“Agur Euskal Erriari”, Iparraguirrerena.
“Lo-Lo-Lo”, seaska kanta.
“Matzaren or potik aitor”, Guridirena.
“Nere Etorrera”, Iparraguirrerena.
236
“El beneficio para los pobres”; Euskal Erria, XII. urtea, 436. zenbakia; Montevideo, 1923ko azroak 1. 271.
orrialdea. Pelikula honen originala Filmoteca Vascan aurkitu daiteke, erakunde honen eta Universidad Católica de
Montevideoaren artean sinatutako hitzarmen bati esker. Azkeneko honek Garmendiaren pelikulak eta argazkiak ditu.
237
“El beneficio realizado”; Euskal Erria, XII. urtea, 438. zenbakia; Montevideo, 1923ko abenduak 1. 300. orrialdea.
238
“Nuestras brillantes fiestas del Domingo 24 de Abril de 1927, constituyeron una jornada memorable”; Euskal
Erria, XV. urtea, 520. zenbakia; Montevideo, 1927ko maiatzak 1; 86 orrialdea.
239
Urte hartan Seminarioko Errektorea Aita José María Ezpeleta zen.
- 85 -
8
5
“El roble y el ombú” (solo), Donostirena.
“Boga, Boga” (coro), Donostirena.
“Goizian Goizik” (Coro y solo), Donostirena.
“Iru damacho” (coro y solo), Donostirena.
“Aldapeko” (coro)
La solista fue la señorita Graciana Álvarez.240
Aurkezpena bukatzeko eta egitarautik kanpo, abesbatzak “Marcha de San Ignacio” eta “Los
pescadores” abestu zuten.
Abesbatza ondorengoengatik osatua egon zen: Margarita Herpes, María Celia Zenoglio,
Mercedes Correa, Juana Correa, Enriqueta Aster, Celia Salazar, María Ester Sansone, Sofía
Carrasco, Agueda Remedios, Camila Guerra, María Clavijo, Marita Domínguez, Estrella Larrea, Ilda
Rodríguez, Sarita Ramos, Ada Crocci, Rosita Caballero, Elena latorre, Graciana Álvarez, Guillermina
Sánchez, María Luisa Doria, Saturnina Alciaturis, Alejandrina Luzardo, Amalia Fleitas, Simón
Rodríguez, Juan José Segovia, Juan Remedios, Mertín Remedios, Santiago Machado, Luis Álvarez,
Luis Martínez, Teódulo Rebollo, Ruperto Villar, Celestino Millán, Juan José Medina eta Héctor
Penco.241
1927. urtetik ematen zen bezala, maila handiko Mugica eta Larrimbe maisuen presentzia
euskal elkartearen jaialdietako musika atala zabaltzeko aukera eman zuen. Ordurarte musika atalak
garrantzia izan bazuen ere, 1928. urterako, urteurreneko festarako funtsezko zatia bihurtu zen.
Aukera honetan, egitarauak Diconca y Pons orkestra izan zuen. Bazkaria baino lehen,
““Himno Nacional Uruguayo”, “La Marsellesa” eta “Marcha Real Española” interpretatu zituen.
Bazkarian zehar berriz, hurrengo errepertorioa:
“Soy española”, paso doble.
“Cuando llega el verdadero amor”, vals.
“Poete et paysan”, overture.
“Allá lejos…, fado.
“Suite andaluza:
a) “Zapateado.
b) “Soleá”.
c) “Rondeña gitana”.
“La Dolores”, jota.
“Almería”, paso doble.
Behin bazkaria bukatuta, Mugica maisuak orkestraren laguntzarekin Iruñako San Ferminetako
festetako zalaparta interpretatu zuten. Honetaz gain hainbat euskal abesti ere interpretatu zituzten,
“Gernika´ko Arbola”rekin amaituz. Jarraian, Larrimbe maisuak Maria Elena Yoga pianojolearen
laguntzarekin hainbat zortziko abestu zituen.
Arratsaldean, D. Peyrallok zuzentzen zuen Centro Enciclopedicoko abesbatzak hurrengo
egitaraua jarraituz kontzertu bat eman zuen:
“Uso Zuriya”.
“Negro Rizo”, estilo criollo de Peyrallo.
“Chamargarria”.
“Momento musical”, de Schubert-Peyrallo.
“Chakolin”.
240
“Programa de la fiesta a realizarse el 22 de abril de 1928”; Euskal Erria, XVI. urtea, 543. zenbakia, Montevideo,
1928ko apirilak 15; 86. orrialdea.
241
“Euskal Erria conmemoró, solemnemente, el XVI aniversario de su fundación, el 22 de abril de 1928”; Euskal
Erria, XVI. urtea, 544. zenbakia; Montevideo, 1928ko maiatzak 1; 101 orrialdea.
- 86 -
8
6
“Aurora”, de Reventós.
“Día de fiesta”, de Peyrallo.
Azkenik, arratsaldeko azkeneko orduetan, txistulariei egokitu zitzaien dantzaldo orokorra
abesti tradizionalekin girotzea.242
Egun hartan Errepublikako Lehendakariaren presentzia ezin izan zuten izan, bere emaztea
gaixorik baizegoen. Bere ordez, Bartolomé Herrera Coronela bidali zuen. Honetaz gain, poliziaren
izenean Luis Dentone Koronela, Pirineo Baxuetako diputatua eta Frantziako Euskal Pilota Federazioko
lehendakaria zen Juan Ybarnegaray maisua, Buenos Aireseko Elkarte Frantzesen Batzordeko
Lehendakaria zen Pedro Passicot, Buenos Aireseko Centro Basque Françaiseko lehendakaria zen
Juan Esperne, Espainiako Ministroa zen Alfonso Davila, Frantziako Ministroaren ordezkaria zen
Loubignac Koronela eta Frantziako Kontsula zen Domestici bertan egon ziren.
1930. urtean, lehendakari bezala bere azkeneko urtea izan zena, Campisteguy ez zion
elkarteari huts egin eta erakundearen urteurrenako jaialdira joan zen.
1931. urtetik aurrera eta Campisteguy doktoreak inposatu zuen ohitura jarraituz, Gabriel Terra
doktorea Euskal Erria urtero ospatzen zituen jaialdietara joaten jarraitu zuen. Agian, bere emaztea
“La soberana de su hogar” Maria Ilarraz, euskaldun etorkinen ondorengoa zelako egiten zuen.243
Urte hartan, Mugica maisuak ondorengoa jo zuen:
“Aires vascos”.
“Euskal soñuak”.
“Egun batean Loyolan”.
“Chanson Piperri”, ópera de Zapirain.
“Charmangarria”, cantada por Rodolfo Gandós.244
1933. urtean, Jose Mugica maisuaren ekitaldiak ugaritu egin ziren. Gainera, Conervatorio
Granadosen klase ematen zuen, Euskal Erriaren eta Euskaro Españolen jaialdietan parte hartzen
zuen eta SODRE orkestra zuzentzen zuen. Honetaz gain, apirilean Euskal Erriako bazkideez
osatutako abesbatza bat egiteko proposamena egon zen. Bestalde, bazkideen alabei “solfeo
cantado”ko klaseak emateko prest agertu zen, etokizun batean emakumeen abesbatza osatu ahal
izateko. Ekimen hau porrot galanta izan zen, ez baizen inor aurkeztu. 245 Oraindik ere Montevideoko
“La Lira” kontserbatorioko jardueretan parte hartzeko denbora izan zuen, non abuztuaren 5ean euskal
elkartearen omenezko kontzertu bat eman zuen.
Egitaraua ondorengoa izan zen:
Primera parte
Piano:
1.
2.
“Minueto basko”.
“Preludio” (Premiado), por la señorita B. Acosta y J. Mugica.
Trío:
3)
“Fantasía sobre motivos baskos”, por el Sr. E. Sebastiani (violín); F. Russo (Flauta) y J. Mugica
(piano).
Canto:
242
“Programa general de nuestras grandes fiestas del 21 de abril”; Euskal Erria; XVII. urtea, 567. zenbakia;
Montevideo, 1929ko apirilak 15; 86 orrialdea.
243 “La inauguración de nuestra nueva Sede Social y nuestras fiestas tradicionales”; Euskal Erria, XIX.
urtea, 616. zenbakia, Montevideo, 1931ko maiatzak 1; 117 orrialdea.
244
“Programa general de nuestras fiestas”; Euskal Erria, XIX. urtea, 614. zenbakia; Montevideo, 1931ko apirilak 1;
82 orrialdea.
245
“Coral Euskal Erria. Invitación especial”; Euskal Erria, XXI. urtea, 662. zenbakia; Montevideo, 1933ko apirilak 1;
74. orrialdea.
- 87 -
8
7




3. “Cuando pasés cerca mío”
Romanza por el tenor V. Raschini, letra de José Alonso y Trelles.
Coro:
“Uso Zuriya”
“Yxarkundia”
Txamangurria”
“Txakolin”, por el coro del Centro Enciclopédico.
Arreglo de J. Mugica
Segunda parte
Flauta:
“Larghetto Molto”.
“Allegro Scherazado”.

“Allegro Molto”.
Por el flautista F. Russo y José Mugica.


Canto:
4) “Guitarra criolla”, Romanza por el tenor V. Raschini, letra de José Alonso y Trelles.
Trío:
5“Fantasía baska”, por el señor Sebastiani (violón), F. Russo (Flauta) y J. Mugica (piano).
Coro:
6) “Barcarola”, de Donizetti.
7) “Barranca Abajo”, letra de José Alonso y Trelles, por J. Mugica.
8) “La Retreta”, de L. de Rille. Por el coro del Centro Enciclopédico.246
1934. urtean, Antonio Michelena txistulariak osatutako eta zuzentzen zuen umeen dantza
taldea finkatu egin zen. Bere taldea deialdi batera joaten zen bakoitzean, Michelena gogo biziz parte
hartzen zuen. Adibidez, urte bereko abuztuaren 10ean, Ongintzazko Batzordeak Euskal Erriako
pilotariei omenaldi bat egin nahian, Cervantes zineman jaialdi zinematografikoa antolatu zuenean.
Egitarauan, erakundearekin eta deialdiaren zergatiarekin zerikusirik ez zuten bi pelikula
proiektatu zituzten. Baina “vasquismo” kutsu bat eman nahian, ekitaldien tartean Michelena eta bere
haurren partehartzea sartu zuten. Elkarteko aldizkarian argitaratu zen egitarauan taldeko partaideen
izenak agertu ziren:
Espata dantzaris:
José Michelena (capitán)
Eduardo Arotcharen (abanderado)
Antonio Michelena.
Julio Medina.
Pablo Rivera.
Horacio Luciani.
Juan Carlos Risso.
José Luis Olascoaga.
Ruben S. Risso.
Jota y Porru salda:
José Michelena.
Antonio Michelena.
Pablo Rivera.
Teresa Muñagorri.
María Muñagorri.
María Isabel Azkue Lizarrituri.
246
“Gran Concierto”; Euskal Erria, XXI. urtea, 670. zenbakia; Montevideo, 1933ko abuztuak 1; 197 orrialdea.
- 88 -
8
8
Egitarauan gainera Fidel Gorosabel danbor jolearen eta Ricardo Guisasola zuzendariaren
parte hartzea aipatzen zen.247
1934ko irailaren 30ean, Euskal Erriak lehenengo aldiz Euskadiko zaindaria zen San Miguel
de Aralarreko jaieguna ospatu zuen. Ziurrenik, ospakizun hau ospatzearen zergatia Euskal Ordua
irrati entzunaldiarekin lotuta zegoen eta Ricardo Guisasola kide zen talde nazionalistaren eraginan
aurkitzen dugu. Nahiz eta Euskal Erria erakunde apolitiko bat izan, jaialdi honetan talde honen
eraginaren aztarnak aurkitzen ditugu. Honen adibide, Sabino Aranaren doktrina defendatzen zuen
Tomas Yoldi apaizak egindako meza edota euskal hereserki bezala “Gernika´ko Arbola” erabili
beharrean “Eusko Abendaren” a erabiltzea dira.248
Hurrengo urtean eta joera hau jarraituz, San Iganacio de Loyolaren jaieguna ospatzen hasi
ziren. Recreo de Malvinen ospatutako jaialdia 1935eko abuztuaren 11ean izan zen eta egitaraua
San Miguelen jaiegunean jarraitutakoaren antzeko eskema izan zuen. Egitarauan, meza, bazkaria,
musika entzunaldia eta euskal dantzak egon ziren. Beti bezala, Mugica maisuaren eta Michelena eta
Gorosabel txistularien partehartzearekin.249
Euskal Elkarteak Euskadiko Gerraren aurrean.
Euskal Erria Elkartea Europako Gerrran argi eta garbi frantsesen alde kokatu zen. Erabaki
honekin kontraesanean, 1936ko uztailean espainiako Estatuan gertatutako altxamendu militarraren
eta Euskadiko gerraren aurrean ez zuten ezer egin. Elkarteko atalek eta zuzendaritza batzordeak ez
zuten apenas gaia tratatu. “Neutralidad” lotsagarri batean ezkutaturik, elkarteko batzordeak beraien
jatorrizko lurrak odeleztatzen ari zen zorigaitzaz ez zuten hitz egin nahi. Gainera, gerrarengatik
ondorioak jasaten ari ziren herrikideekin konpromezu handiagoa eskatzen zutenei modu zakar
batean isilarazten zituzten.
Hala ere, 1937ko maitzaren 2ko batzarran, zuzendaritzak elkarteko jaialdien ospakizun
guztiak bertan behera utzi zituztela aipatu behar dugu. Baina erabaki hau berehala aldatu behar izan
zuten. Erakundeko zilarrezko ezteien antolaketa prestatzen ari zen Festetako Batzorde barruan
sortutako protestengatik izan zen. Zentzu honetatik, oso adierazgarria da idatziaren sainatzailea
Ricardo Guisasola izatea, batzorde honetako zuzendaria zena. Hartan, Uruguayko Buru Batzarreko
lehendakaria zen eta beranduago herrialde honetan Euskadiko Gobernuko Ordezkaria izango zen.250
Protesta honen aurrean, zuzendaritzak etendura mantentzea errabaki zuen. Salbuespena,
apirilaren 25erako antolatuta zegoen jaialdia ospatzea izan zen.
Urte batzu beranduago, Guisasolaren jarrerak aldaketa handia jasan zuen. Urteurrenaren jaialdiaren
ospakizunean, Antonio Mitxelenarekin batera eta bazkide eta Festetako Batzordeko kide izatearen
eskubideaz baliatuz, zuzendaritzari hurrengoa eskatu zion, no se colocara la bandera española ni se
invitara al Encargado de Negocios de España ni al Club Español, por entender que el actual
Gobierno de Franco ataca en su raíz a los vascos, con sus persecuciones.
Nahiz eta aurkeztutako planteamendu honen aurrean zuzendaritzako kide batzuk beraien
desadoztasuna adierazi, Gisasolak bere eskakizuna mantendu egin zuen. Euskaldunak modu krudel
batean jarraitzen dituen, 60.000 preso gartzeletan mantentzen dituen eta gerra bukatu eta gero
euskal herritarrei askatasuna kendu dien gobernu baten ordezkari baten presentzia onartezina zela
adierazi zuen. Argudio hauen aurrean, zuzendaritzako kide zen Iguainek bere adierazpenak kolokan
247
“Programa del acto benéfico en honor de nuestros campeones que se verificará el 10 de agosto en el cine
Cervantes”; Euskal Erria; XXII. urtea, 694. zenbakia; Montevideo, 1934ko abuztuak 1; 186 orrialdea.
248
“La próxima fiesta se verificará el domingo 30 de septiembre”; Euskal Erria, XXII. urtea, 697. zenbakia;
Montevideo, 1934ko irailak 15; 228 orrialdea.
249
“Festividad de san Ignacio de Loyola”; Euskal Erria, XXIII. urtea, 718. zenbakia. Montevideo, 1935eko abuztuak
1; 190. orrialdea.
250
Euskal Erriako Artxiboa; Festetako Batzordeak Euskal Erriako Lehendakaria zen Luis San Martíni bidalitako
oharra; Montevideo, 1937ko martxoak 5.
- 89 -
8
9
jarri zituen. Azkeneko honen arabera, Iparralden zituen senideek ez zioten inoiz gisa honetako
jardueren berri eman. Hala eta guztiz ere, Gisasola bere ahaleginekin jarraitu zuen eta Festetako
Batzordearen – bertako zuzendaria zen- parte hartzea zuzendaritzak hartuko zuen erabakira
baldintzatu zuen. Zuzendaritza, gauerdirarte iraun zuen bilera bat eta gero, ordezkari kanpotarrak
gonbidatzen ziren bazkaria bertan behera uztea erabaki zuen. Hala ere, arratsalderako
programatutako jaialdia ospatuko zen. Erabaki hau, San Martin, Bideragai, Bañales, Uriarte eta
Larrieuren botoekin hartu zen. Iguain izan zen ezezko boto bakarra eman zuena.
Erabakia honek Ongintzazko eta Instukzio Batzordean atsekabea sortu zuen. Hartutako
erabakiarekin ados ez zeudenez, idatzi bat bidali zion Zuzendaritza Batzordeari.251
Centro Euskaro Españoleko Zuzendaritza Batzordea ez zen ados egon Euskal
Erriak hartutako erabakiarekin. 1936ko abuztuaren 1ean, altxamendua hasi eta egun batzuetara,
elkarteko jaialdiak bertan behera uzteko erabakia hartu zuen. Centro Gallegok Espainiako
Erakundeen izenean egindako gonbidapena onartu zuen “a fin de cambiar ideas respecto a la mejor
forma de arbitrar recursos destinados a la Cruz Roja Española”. Horretarako, Fermin Iturregui eta
Igncio Garmnedia Caminos elkarteko lehendakaria eta lehendakariordea hurrenez hurren, elkarteko
ordezkari izendatu ziren.252
1937ko urtarrilaren 1ean eta kide batzuen aurkako iritziarekin, zuzendaritza berri batek
bertan beheran utzitako jaialdiak berriro ere ospatzen hasteko erabakia hartu zuen. Hauen asmoa,
dirua biltzea eta gerran kaltetuei bidaltzea zen.Modu honetan, aurreko zuzendaritzak hartutako bidea
jarraitu zen. Nahiz eta gerra irauten zuen bitartean jaialdi guztiak bertan behera utzi, aurreko
zuzendaritzak espainiako Gurutze Gorriaren aldeko ezohiko jaialdi bat antolatu zuten.253
Jarraibide honek, 1938ko martxotik aurrera aldizkakotasun bat lortu zuen. Gerra irauten
zuen bitartean, “el conflicto bélico que enluta a nuestra querida España”, hilabetero jaialdi bat
antolatuko zen eta bere helburua “Huérfanos de la Guerra Civil Española de las Provincias
Vascongada”koei laguntzea izango zen. Horretarako, sarrerengatik lortutako diruaren %50a Banco
Español de Uruguayen sartuko zen, honek gerrako biktimei emateko.254
Honela, Euskadi gerrarengatik odolustutzen zen bitartean, 1937ko apirilean Euskal Erria
Elkarteak zilarrezko ezteiak handitasunez ospatu zituen. Penintsulan ematen ari zen egoeraz gain,
jaialdia doluz jantzi zen lehendakari ohia izan zen eta hartan lehendakariordea zen Domingo
Duvigneau hil zelako. Jaialdia antolatzen ari zela egun batzu lehenago egin zen.
Hala eta guztiz ere eta omenaldi bat egin nahian, zuzendaritzak haren emaztearen baimena
lortu zuen, Luis bere semeak antolatutako dantzaldian parte hartu zezan. Desagertutakoaren izakera
alaiaren oroitzapena bertaratutakoen bihotzean egonda, jaialdia arrakastatsua izan zen.
Jose Tomas Mugica maisuak zuzentzen zuen orfeoi mistoak, “Uso Zuriya”, “Boga Boga”, “Iruten ari
nuzu” eta “Gernika’ko Arbola” interpretatu zituen. Bitxia da kronikek abesbatza osatzen zuten
emakumeen izenak bakarrik aipatzea: María Eugenia Igoa, María Luisa San Martín, Nené
Garayalde, Alba Péveri, Blanca Garayalde, María Esther Larralde, Nelly Garra, María Teresa Igoa,
Olga Garayalde, Raquel San Martín, Panchita Igoa, María Amelia Garra Harambure, Esther Garra
Harambure, María Eugenia Mugica, Olga Garra, María Celia Lacoste, Marta Garra harambure, Julia
Márquez, Anita Arcauz, Adela Tanco eta María Teresa Errea.
Mitxelenak zuzendu zuen dantza taldeak ere jarduera dotorea egin zuen, “Espata dantza”,
“Makil dantza”, “Arco dantza”, “Cinta dantza” eta “Pericón Nacional” dantzak dantzatuz.255
Nahiz eta Guisasolaren eta Michelenaren jarrera sendoa izan, lortutakoa gutxi iraun zuen,
hurrengo urteurrenaren jaialdian, gonbidatuen artean Espainiako Ordezkari baten presentzia egon
251
Euskal Erria, maiatzak 1, 1940.
Euskal Erriako Artxiboa; Zuzendaritza Batzordeko Akta 658. zenbakia, Montevideo, 1936ko abuztuak 1.
253
Euskal Erriako Artxiboa; Zuzendaritza Batzordeko Akta 659. zenbakia, Montevideo, 1936ko abuztuak 11.
254
Euskal Erriako Artxiboa; Zuzendaritza Batzordeko Akta 669. zenbakia, Montevideo, 1937ko otsailak 23.
255
“Nuestro primer cuarto de siglo. La brillantísima jornada del 25 de abril de 1937”; Euskal Erria, XXIV. urtea, 760.
zenbakia; Montevideo, 1937ko maiatzak 1; 124 orrialdea.
252
- 90 -
9
0
baizen. 1941eko apirilaren 27an Malvineko lurretan ospatu zen jaialdia honetan, Alfredo Baldomir
arkitektoa egon zen, hartan Errepublikako Lehendakaria.256
Berritasuna, jaialdirako kontratatutako “equipo sonoro”a izan zen. Bertan, euskal piezen
“alta selección” entzun ziren, horien artean “Itsear-kundia”, “Ai! ori begui ederra”, “Irute ari nazu”,
“Boga Boga”, “Chacolin”. Honek ez zuen Jose Mugica maisua baztertu eta ohikoa zen bezaa euskal
abesti ugari interpretatu zituen. Honetaz gain elkarteko abesbatza zuzendu zuen, hurrengoez osatua
zegoena: María Esther y María Elena Sarralde Dalier, Blanca Renée Garayalde Aizcorbe, Elsa
Cardeillac West, Raquel San Martín Erasun, Celina Erasun Zozaya, Nené Caubarrere West, Raquel
y Susana Gutiérrez Blanco, Iris Larraburu, María Eugenia Mugica y Mugica, Paquita Muñagorri,
Blanca Carrasco Aristegui, Blanca Sosa Mendi, María Eugenia Igoa Erasun, Antonio Michelena,
Luis Morencos, Óscar Valverde, Alejo Muñoa, Carlos Maitia, Roberto Cortese, Lorenzo Rosito, Julio
Sgarbi, Hispano santos eta Roberto Fernández Mendez.
Beste berritasun bat Rondalla Gascueren partehartzea izan zen. Tamalez, honi buruz ez
dago erreferentzirik.
Arratsaldean, jota txapelketa ospatu zen. Epai moduan Antonio Michelena, Eulogio Arin eta
Pedro Ayerza aritu ziren. Lehenengo saria Jose Maria Ubietak irabazi zuen Maria Zuasti
andereñoarekin batera. Bigarrena berriz, Jose San Martinek irabazi zuen Margot Vallana
andereñoarekin batera.257
Euskal Pilota nortasun etnikoaren baieztapen bezala.
Elkarteko araudian agertzen ziren helburuak betetzeko, Zuzendaritza Kontseiluak, kirola
sustatzea zehazten zuen artikulua betetzeko konpromezua bere gain hartu zuen, batez ere
“cultivando en especial los genuinamente vascos”. Agerikoa da estatutuak idazterako orduan,
euskal pilota erakundeko fundatzaileen pentsamenduan egon zela.
Arrazoi honengatik, fundazio momentutik elkarteko sortzaileek frontoia izango zuen egoitza
izan nahi izan zuten. Baina hori ezinezkoa zen bitartean, kirol ekintzak beste erakundeen laguntzari
esker egin ahal izan ziren.
Bere historian zehar eta euskal pilota identitate etnikoaren baieztapena zelakoan, batzorde
ezberdinek elkarteko ekintzekin batera ospatu nahi izan zituzten, beti ere huts eginez. Hau esanda,
ez gaita harritu behar elkarteak egindako konpetizioko lehenengo pilota partidua Emakumeen
Batzorde Zentralak antolatua izatea. Bere “buenas obras”en onurarako antolatua izan zen.258
Partidu hau 1914eko maiatzean Circulo de Armasesko259 kantxan izan zen eta Círculo de
Armas de Montevideoko eta Buenos Aireseko Laurak Bateko ordezkariak aurrez aurre ipini zituen.
260
Emakumearen eskua agerikoa izan zen, kantxa loreekin apaintzerako orduan eta
txistularien presentziagatik taldeak agertzerako orduan.
256
“Evocación de las grandes fiestas del 27 de abril, con asistencia del Presidente de la República”; Euskal Erria,
XXIX. urtea, 856. zenbakia; Montevideo, 1941eko maiatzak 1; 98 orrialdea.
257
“Evocación de las grandes fiestas del 27 de abril, con asistencia del Presidente de la República. Otros
números”; Euskal Erria, XXIX. urtea, 856. zenbakia; Montevideo, 1941eko maiatzak 1; 103 orrialdea.
258
Eskola eta zahar egoitza bat eraikitzeko lur egoki batzuk bereganatzeko zen.
259 El Círculo de Armas, gaur egun El Centro Vascongadoko egoitzan dagoena, bere fundatzailea eta
ohorezko lehendakaria Pedro Hormaeche doktorea izan zen.
260
Euskal Erriako Artxiboa, Zuzendaritza Batzordeko Akta 85. zenbakia; 1914ko maiatzak 7.
- 91 -
9
1
Lehenengo partidua, 40 tantotara izan zena, etxeko taldeak irabazi zuen. Etxeko taldea
Manuel Sampeirok eta Julian Amundarainek osatzen zuten eta Domingo Apesteguyk eta Juan Carlo
Lamollek berriz Buenos Airesetik etorritako taldea.
Bigarren partidua ere, Luis San Martín eta Domingo Bordaberry montevideoko bikoteak
irabazi zuen. Hauen aurka, Vicente del Río eta Cándido Amorós, aurreko urteko Laurak Bat
txapelketako txapeldunak aritu ziren.
Epaileak Federico Perea, Luis Samperio eta Nicolás Inciarte izan ziren, azkeneko hau
Euskal Herriako lehendakaria.261
Baina elkarteko bizitza kirolarekin bat egiteko nahia, gaur egun oraindik ere bete gabe
badago, Euskal Erria elkarteak prozesu fundatzailea jasaten ari zenean, euskal pilotaren garai onak
pasatak zeuden, berriz ere ez bueltatzeko. Aipatu ditugun onurarako partidak kenduta, euskal pilota
partidek ez zuten publikoaren atentzioa merezi. Egoera honen arrazoia, Hernani Euskal Erria
aldizkariko kirol berriemailearen arabera, ondorengoarengatik zen, “juegos ilícitos, que por
desgracia eran moneda corriente, motivo por el cual cayó por tierra en nuestro ambiente el sport
más sano y viril que se conoce”.262
Interesik eza honekin, 1915eko martxoan elkarteko aldizkariko irakure batek bidalitako
idatzi batean, bere onurak azaldu eta gero, ondorengoa esaten zuen:
“…¿pero si este deporte se destaca de los otros, porqué lo cultivan tan pocos? la juventud
corrientemente dedica sus esfuerzos al juego que requiere menos condiciones para que con
prontitud pueda lucir sus habilidades, pero el juego de pelota necesita cualidades que no todos
disponemos para jugarlo bien, siendo ese motivo porque algunos no se atreven a iniciarse y
otros a poco de comenzar fracasan porque notan sus dificultades”.
Irakurleak, bere idatzia, hilabetean bitan partida bat jokatzea onuragarria izango zela
esanez bukatzen zuen. Helburu bikoitz batekin gainera, alde batetik euskal pilota berpitzeko
eta bestetik erakundean bizitza familiarra eta soziala sustatzeko.
Bere eskaria ez zen ezerezean gelditu eta hurrengo hilabetean, 1914ko irailetik aurrera
erakundeko kafea bere esku zuen Pedro Belseguiri esker, “partidos oficiales de pelota “egiten hasi
ziren. Pilotarien artean hurrengo bikoteak aipatu behar ditugu, Juan Fígoli eta Guillermo Irigaray; N.
Sotero eta Manuel Modorner; Cardonet eta Felipe Haristoy eta Pedrito Errecart eta Posesito Aiscar.
1915eko irailan, Festetako Batzordeak kirol hau berriro ere sustatzen saiatu zen.
Horretarako, Pedrito Errecart eta Fermín Montenegro eta Juan Fígoli eta Felipe Haristoy aurrez
aurre izango zituen pilota partida antolatu zuen. Azkeneko hauek irabazi zuten berdindutako partida
bat izan eta gero.263
Pilotaren berragerpen honek, elkarteko aldizkarian “Deporte vasco” izenburupean
agertutako kronika eta artikulu askorengandik babesa jaso zuen. Hauetan, Hernanik sinatzen
zituenak, partiden deskribapen zehatza egiten zen. 1915. urtetik aurrera, elkarteko Haristoy,264
Pedro Errecart265 eta José Aiscar266 pilotarien biografiak ere egin ziren. Kronika hauek, hurrengo
urtean desagertu egin ziren eta nahiz eta noizbehinka ostegunetako partiduen iragarpena egin,
hauek ez zuten aurreko urtekoen garrantzia izan. 1917an pilotaren gahinbehera dato reta jada ez
dugu aipamenik aurkitzen organo sozialean.
Protagonistek aditzera ematen dituzten arrazoiez gain, elkarteko esparruan pilotaren
gahinbeheraren zergatietako bat, Recreo de Malvinen eskuratzea izan zen. Ekimen honek,
Euskal Erria 94. zenbakia, Montevideo, 1914ko maiatzak 17.
Euskal Erria 153. zenbakia, Montevideo, 1915eko uztailak 10.
Euskal Erria 159. zenbakia, Montevideo, 1915eko irailak 10.
264
265
266
Euskal Erria 163. zenbakia, Montevideo, 1915eko urriak 20.
261
262
263
- 92 -
9
2
bazkideen eta agintarien atentzioa desbideratu egin zuen. Zihurrenik, bazkide askok eskatzen zuten
bezala lur horietan frontoi bat eraiki izan balitz, hau ez zen gertatutako.
Egia esanda, 1923. urtean zuzendaritza taldeak dirua bildu nahian inskripzio bat sustatu
zuen, Malvineko lurretan frontoi txiki bat eraikitzeko. Baina ekimen honek ez zuen aurrera jarraitu, ez
baizuen atxikimendurik jaso.267
1916ko urtetik aurrera, euskal pilota jokua, euskal kirol nagusia, denboraldi luze batean
zehar ahultzen joan zen San Jose kalean zegoen elkarteko egoitzarekin batera. Gauzak horrela
izanda, 1919ko ekainean izan zen Ohiko Batzar Nagusian, zuzendaritza taldeko Francisco
Garayaldek egoitzan arnasten zen giro tristea aipatu egin zuen.
Egoera honi buelta eman nahian, Pedro Belseguik bazkideen arteko pilota txapelketa bat
egitea proposatu zuen. Hau, urtean behin ospatuko zena, eskuz, sharen eta paletan jokatuko zen.
268 Zuzendaritzak proiektua onartu eta gero, jarraian arrakasta izan zuen. 1921eko martxoko
bukaeralderako, sailkatze partidak hasi zirenerako, erregistroa eskuzko 70, shareko 22 eta paletako
14 izen emateekin itxi zen.269
Arrakasta hain handia izan zen, kantxako harmailak gogo handiko 400 ikusle bildu zituela.
Horien artean partiden kronikak argitaratu zituzten kazetari asko zeuden. 270 Elkarteko aldizkariak
ere hauetaz mintzatu zen, finaletako partidei buruzko kontaketa zehatz bat eginez. 271
1922. urterako, Pedro Belseguiren ekimena finkatu egin zen eta kirolaren praktika
mantentzeaz gain, bazkideen interesa bereganatu zuen. Eta nahiz eta aurreko urteko izen emate
gutxiago izan, parte hartzaileen kopurua antolatzaileen itxaropenak zeharo bete zituen. Eskuz 52
parte hartzaile, sharen 16 parte hartzaile eta paletan 12 parte hartzaile izen eman zuten.272
Partiden kronikek, eukal kirolari buruzko artikuluek eta pilotarien argazkiek berriro ere
organo sozialeko orrialdeak bete zituzten.
Txapelketa bukatu eta gero eta erakundeak kirola bazkideen artean zabaltzen jarraitu
nahian, Recreo de Malvinen festa bat antolatu zen. Bertan, irabazleei dominak emango zizkieten.
Abenduaren 10ean ospatuta, batzorde ezberdinek bilera modu arduratsu batean prestatu
zuten. Beraien intentzioa, kirol aldeaz gain, sari banaketaren bitartez pilota kirola ahal zen jende
gehienari zabaltzea zen.
Aukera honetarako, zazpi zutabetako pergola bat eraiki zen Gernikako Haritzaren
urtadarraren inguruan. Zutabe bakoitzean, euskal probintzi bakoitzeko izena zeraman banderatxo
bat zegoen. Dominak banatu zituzten erakundeko emakumeek, oparo apaindu zuten palkoaren
gainaldea, jardunaldi horretarako espresuki eraikia.
Ospakizunaren norantza argi eta garbi utzi zuen Juan B. Bidegaray erakundeko
lehendakariak bere hitzaldian:
“Y si la Comisión de Fiestas y el Consejo Directivo han querido dar tal importancia a este
acto revistiéndolo de la magnitud que el caso requiere, es debido a que entiende que es un
verdadero honor para nuestra raza, representada en nuestro país por nuestra institución,
cultivar intensamente este sano deporte, pues sería difícil concebir la existencia de una
Asociación como la nuestra sin que, entre sus asociados, hubiese un buen grupo de jóvenes
aficionados y entusiastas por este juego y entiendo que no podría haber en ningún caso una
Sociedad compuesta por verdaderos vascos e hijos de éstos que quieran de verdad a la tierra
de sus padres sin tener, ante todo, una cancha de pelota”.273
267
268
269
270
271
272
273
Euskal Erria 449. zenbakia, Montevideo, 1924ko maiatzak 15.
Euskal Erria 370. zenbakia, Montevideo, 1921eko utailak 10.
Euskal Erria 374. zenbakia, Montevideo, 1921eko abuztuak 20.
Euskal Erria 407. zenbakia, Montevideo, 1922ko abuztuak 15.
Euskal Erria 415. zenbakia, Montevideo, 1922ko abenduak 15.
- 93 -
9
3
Baina 1921eko eta 1922ko pilota txapelketek, kirol eta sozial ataletan arrakasta izanda ere,
hirugarren txapelketa 1924ean ospatu zen.
Abuztuaren 23an inauguratu zen eta eskuzko 34 bikote, sharezko 8 bikote eta paletako 10
bikote parte hartu zuten bertan. Partidek hainbeste jende bildu zuten, kantxaka instalazioaz gain
elkarteko egoitzeko aretoak ere bete egin zirela. Jardunaldiari ospe emanez, bertaratutakoen artean
Andres Gilbert Frantziako Ministroa eta bere alabak zeuden.
Berriro ere, Zuzendaritzaren eta bere Batzordeen ahalegina, ekintza, bilgune sozial batean
bihurtzea izan zen. Horregatik, Batzorde guztiak inaugurazio zeremoniara azaldu ziren. Hala ere,
txapelketaren norakoa ez zuen elkarteko aldizkariak jarraitu, beste urteetan egin zuen bezalaxe. Ez
zituen kronikak egin ezta partiduen emaitzak eman.
Sari banaketak ere ez zuen beste urteetako arrakasta jaso. 1925eko otsailaren 15ean izan
zen jardunaldia eta Recreo de Malvinen ospatu zen ikusle gutxien artean.
1927. urtean, Raul Cardonet lehendakaria zuen Batzordeak pilotaren praktikari emandako
biltzakadarekin batera, elkarteko aldizkariak erabakiak, oinarriak, berriak zabaldu zituen. Adibidez,
partidetako kronikak berriro ere bere orrialdeetan toki azpimarragarriak bete zituen. Ahalegin honek,
ustekabeko laguntza jasi zuen. Errepublikako Lehendakaria zen Juan Campisteguy, euskaldun
etorkinen ondorengo eta pilota kirolaren jarraitzaile bezala inauguraziora eta hainbat partidetara
bertaratu zen. Bere presentzia hutsak, prentsan erakundearenganako eta txapelketarenganako
interesa sortu zuen, hedapen zabala lortuz.
Inaugurazio jardunaldiari buruz, La Tribuna Popularrek hurrengoa zioen: “Las proyecciones
de esta nueva fiesta, son tan grandes que, a pesar de que resulta casi imposible el poder superar el
éxito sin precedentes, de la noche inaugural, por haber sido el amplio y hermoso local de Euskal
Erria escenario de uno de esos partidos que hacen época, con un marco de sociabilidad que bien
merecía la presencia y el honor dispensado por S. E. el Presidente de la República, puede
auspiciarse no sólo una repetición, sino, también, mayor éxito aun”274.
Azkenean eta Campisteguy Lehendakaria bertara joateari esker, elkarteko aldizkariko kirol
kronista izan zen Hernaniren baieztapenak beteko zirela ematen zuen. Honek, “la pelota, como el
Fénix de la leyenda resurge de sus cenizas” esaten zuen. Hain zuzen ere, bilatzen zuten kirolaren
eta elkartearen arteko lotura soberan bete zen.
Txapelketaren hasieratik aurreikusita zegoen bezala, azaroaren 20ean, igandea, Recreo de
Malvinen sari banaketaren zeremonia egin zen. Aurreko aukerekin alderatuz, jardunaldirako
programa zabal bat prestatu zen. Berriro ere, kirola erakundeko esparru sozialean sartzeko
ahalegina azpimarratu behar dugu.
Programa
Partidos entre los concurrentes, de los distintos juegos existentes en el Campo de
Deportes.
Gran banquete en homenaje a los campeones.
Distribución de Premios.
Números de variedades:
De tardecita – Nicolás Messuti (orquesta)
Himno Vasco – (piano por la Sra. Josefina González)
Fado y Vidalita – (guitarra por Domingo Sotelo)
274
Euskal Erria 526. zenbakia, Montevideo, 1927ko irailak 15.
- 94 -
9
4
El Dulce Milagro de Juana de Ibarburu.
La Leyenda Patria (fragmento) de Zorrilla de San Martín
Melpómene de Arturo Capdevilla.
Lieders, por el tenor Luis Sgarbi, acompañado al piano por la Prof. Josefina onzález.
Deux Serenades de R. Leoncavallo.
Ballo in Maschera – Di tu se fedele.
Te quiero – Jota de Falla.
5)
Audición Musical – Orquesta Diconca –Pons.
Raul Cardonet lehendakaria zuen Pilota Batzordeak, ezarritako helburuak erabat bete
zituen. Horregatik, elkarteko kideen eta kirolaren zaleen begirunea lortu zuen batzordeak , “los que
quieren de verdad a la tierra de sus padres”.
Pilotariaren Eguna.
1932. urtean eta euskal pilotak aurreko urteetan erakundean izan zuen izugarrizko
berpizkundea ikusita, Luis A. Balparda Pilota Batzordeko lehendakariak “Día del Pelotari” ezarri
zuen. Euskal Erriako kirolariei omenaldia egin nahian, Recreo de Malvinen festa bat antolatu zen
hauei harrera egiteko.
Festa, urriaren 12an ospatu zen. Bertaratutakoen arteko futbol partida batekin hasiera
eman zitzaion eta jokalariek Peñarol eta Nacionaleko koloreekin jokatu zuten. Jardunaldi honen
berezitasuna, Carlos Murguiak filmatu zuelakoan dago. Pelikula, arkuak eraikitzen dituztenean hasi
eta Nacionaleko jokalarien ospakizunekin amaitzen da. Azkeneko hauek, joko gogorrari esker
“Hacheros Unidos” tituloa bereganatu zuten, 4 eta 1 irabaziz. Peñaroleko jokalariek, Rethen
epaileak Nacionalarenganako zuen sinpatiaz kexatu egin ziren, azkeneko hauei gol bat anulatzeko
eskatuz.
300 komentsal joan ziren festara eta bertan Euskaditik egun berberean iritsi zen Fernando
Asuero doktorea egon zen.
Sagardoaz, ardoaz eta cognacaz lagundutako bazkaria eta gero, non kronistaren arabera
“algunos se levantaron muy pesados y otros con la ilusión que volaban”, hainbat ekitaldi antolatu
ziren. Horien artean, sokatira eta barra txapelketak, apoaren jolasa, boloak eta zezenketa saio bat
egiten ahalegindu ziren. Zezenketa, zezen-hiltzailea izatea lortu ez zuen Asencio Gutierrezen
eskutik izan zen, baina ezin izan zuen animaliaren interesa bereganatu.
Arratsaldean, bisitariak eta inprobisatutako toreatzaileak, agur original bat jaso zuten
Lorenzo José María Zabaleta bazkideak gidatzen ari zen hegazkinetik paraxut bat jaurti zuenean.
Tresnak Ongi Etorri zioen mezua zeraman.275
Egun batzu beranduago, Murguia doktoreak grabatutako pelikula, elkarteko egoitzan eta
Ariel zine aretoan proiektatu zen.276
Esan beharra dago kirol honen berpizkundeak erakundea handitasunez bete zuela. Bere
ordezkariek, Uruguayko Pilota Federazioak antolatutako Txapelketa Nazionalean koro hirukoitza
irabazi egin zuten. Eskuz, sharen eta paletan txapeldunak izan ziren.
Txapelketako finala shareko kategorian Euskal Erriako kantxan jokatu zen 1932ko
abenduaren 21ean. Etxeko bikoteak, Humberto Garrido “El Mago” eta Florencio Elizondo osatzen
275
276
Euskal Erria 652. zenbakia, 1932ko azaroak 1.
Euskal Erria 666. zenbakia, 1933ko ekainak 1.
- 95 -
9
5
zutenak, 45 eta 7 irabazi zion Club Policialeko bikotea osatzen zuten Benítez Muñoz eta
Pagouaperi.277
Shareko kategorian ere euskal erakundeko ordezkariak irabazi egin zuten. Kategori
honetako finala, Circulo de Armaseko trinketean jokatu zen. Elkarte honetako ordezkariak Requena
eta Pifaretti izan ziren. Euskal Erriako koloreak defendatu zutenak aldiz, Mendez eta Solez.
Azkeneko hauek 50 eta 34 irabazi egin zuten.
Azkenik, 1933ko urtarrilaren 27ko gatean eskuzko kategoriako finala Club Peñarolen jokatu
zen. Euskal Erriako ordezkariak Cecilio Erreguerena eta Florencio Elizondo “El Mago” izan ziren. 50
eta 34 irabazi egin zieten Circulo Policialeko bikotea osatzen zuten Benítez Muñoz eta Martínez
bikoteari.
Txapelketa hau egiteak, Euskal Erria elkartearentzat eta kirola berarentzat ere onuragarria
izan zen eta berriro ere, hiriburuko prentsarengandik hedapen zabala lortu zuen. La Tribuna Popular
egunkariak honi buruz ondorengoa adierazten zuen:
“Injustamente, este juego se mantenía estancado en límites estrechos, sin cumplir la obra
difusora que debe cumplir todo deporte y especialmente aquellos que, como la pelota a mano o
herramienta, constituyen ejercicios notables…
Progresivamente el público volvió a tomarse interés por estos espectáculos y a poco de
comenzarse su disputa no hubo cancha que en las grandes jornadas tuviera suficiente
capacidad para albergar a tantos espectadores como concurrieron”. 278
Lorpen hauekin lotuta, erakundeko aldizkariko orrialdeak kronikaz eta une hartako heroica
ziren pilotarien argazkiez bete ziren. Egunkariak berriz, pilotariek jasandako performancearengatik
harrituta, euskal elkartearentzat hitz onak baino ez zituzten. Honi buruz, El Ideal egunkariak honela
zioen:
“Club lanzado a la vida deportiva por un núcleo de vascos que vieron en la fundación del
Euskal Erria un motivo de entretenimiento y de pasatiempo, empezó como todos surgiendo de
la nada. Pero eso sí, con miles perspectivas… Los años se fueron sucediendo y a medida que
tal cosa ocurría mayor era el adelanto evidenciado en el club Euskal Erria y mayores también
sus prestigios”.279
1934. urtean zehar, erakundeak inoiz ezagutu ez zuen kirol ekintza bizi izan zuen: Barne
Txapelketako izen emateak itxi eta gero, eskuz 58 bikote, paletan 57 bikote eta sharen 15 bikotek
izena eman zuten. Txapelketa honek garrantzia handia lortu zuen, hala ere, sari banaketa ez zen
beste urtekoak bezainbeste nabarmendu. San Jose kaleko egoitzan afari bat egitearekin konformatu
behar izan zuten.280
Barne Txapelketak lortzen zuen berotasuna neurtzeko, nahikoa dugu partiduetara
bertaratzen ziren ikusle kopurua aipatzea. Trinketeko kapazitatea guztiz betetzen zen. 281 Egoera
honek, erakundeko kide ez zen jendeari sarrera debekatzea ekarri zuen, gonbidatu bereziei eta
Zuzendaritza Batzordeak emandako karneta bereziak zeramatzatenei izan ezik. Baimen hauek
zituzten onuraduen artean, El Día, El Ideal, Hoy, La Tribuna Popular, El Bien Público, Rush, El
Plata, El Diario Español, El Debate, Imparcial, El Pueblo, La Mañana, El Diario, Mundo Uruguayo
eta Euskal Ordua montevideoko prentsako kronistak aurkitzen ziren. Honekin, ekintzak sortzen zuen
interesa ikus daiteke. 282
Baina pilotarien jardueraz eta hainbat Pilota Batzordeen lanaz gain eta espero genuen ez
bezala, urtez urte pilota zaleen eta erakundeko bizitza sozialeko protagonisten artean banaketa bat
277
278
279
280
281
282
Euskal Erria 656. zenbakia, 1933ko urtarrilak 1.
Euskal Erria 657. zenbakia, 1933ko urtarrilak 15.
Euskal Erria 661. zenbakia, 1933ko martxoak 15.
Euskal Erria 698. zenbakia, 1934ko urriak 1.
Euskal Erria 741. zenbakia, 1936ko uztailak 15.
Euskal Erria 695. zenbakia, 1934ko abuztuak 15.
- 96 -
9
6
ikus zitekeen. Alde honetatik, deigarria da 1937. urteko Barne Txapelketako amaiera eta sari
banaketa azkeneko partida eta gero egin izatea. Aurreko urteetan Batzorde guztiek antolatutako
kirol eta kultur ekintzez betetako sari banaketa bat izatetik, bakarrik Pilota Batzordeko eta
Zuzendaritza Batzordeko kide batzuk ikusle izatera igaro zen.
Egoera hau, leheneratu beharrean, urteekin okertzen joan zen. 40. hamarkadarako,
pilotariak “los de cancha” izenarekin ezagunak ziren, elkarteko ekintzetan zuten parte hartze baxuari
aipamen eginez. Hala ere, Zuzendaritza Batzordeak eta Pilota Batzordeak elkarrekin lan egiteko
egin zituzten ahaleginak nabarmenak izan ziren.
1943ko urrian egindako Euskal Astea, euskal kirola zabaltzeko aukera ona izan zen.
Egoera honetaz baliatuz, hurrengo urtean ohiko Barne Txapelketaz gain, urte hartan “Euzkadi” izena
eraman zuena, Campeonato Interclubes a paleta “Confraternidad” antolatu zen. Bertan hurrengo
erakundeak parte hartu zuten: Frontón Passeggi, Club Atlético Peñarol, Montevideo Wanderers
Club, Uruguay Club, Círculo Policial, Club Olimpia y Euskal Erria. Irabazleak Círculo Policialeko
ordezkariak izan ziren.283
Urte hartan Gazteen Atala sortu zen, Asencio Gutierrezen ardurapean zegoena.
Haurrentzat eta 15 urtetik beherakoentzat zuzendua zegoen.284
400 pertsona bertaratu ziren inaugurazio jardunaldira. Programatutako partiduez gain,
uruguayko hereserkia eta Gernika´ko Arbola abestu ziren eta jarraian, Euskal Erriako dantza taldeak
dantzatu egin zuen. Jaialdiarekin amaitzeko pelikula proeiktatu ziren. Alde batetik, Jai Alai pelikula,
Cuban pilota kirolak zuen eraginaz mintzatzen zena eta bestetik, erakundeak San Ignacio eguna
ospatzen ari zenean Noticias Uruguayasek lortutako filma.
1945. urtean, sari banaketak berriro ere ospea berreskuratu egin zuen. Jaialdi musikal bat
antolatu zen eta bertan erakundeko dantza taldea eta Antonio Mitxelena eta Jose Sarrasqueta
txistulariak eta Manolo Arin danbor jolea parte hartu zuten285.1947. urtea ere urte ona izango zen
Euskal Erriarentzat, Federazioko Txapelketako maila ezberdinetan bost kopa irabazi baizituen.
Nahiz eta txapelketak antolatu, euskal egutegian seinalatutako egunetan egindako
erakustaldi partidak jokatu eta kirolaren praktikaren alde etengabeko propaganda egin, kaltea egina
zegoen. Kantxakoak ez zuten erakundeko bizitzan parte hartzen eta bazkideak ez ziren pilotarien
norantzaz arduratzen. Egoera honekin, 1912an “genuinamente vascos” kirolen praktikaren bitartez
identitate etnikoa berreskuratzeko ilusioa izan zuten gizonen ametsa, bertan behera gelditu zen.
283
Euskal Erria 908. zenbakia, 1945eko ekainak 1.
Serafín Asensio Gutiérrez, 1864ean Bilbon jaioa. 1927an Montevideon argitaratu zen Pelota Vasca liburuaren
egilea. Liburu honek euskal pilotaren eskuliburu bat eta egilearen autobiografia bat du. Prologoa, Luis Arturo Balpardak
idatzi zuen, 1932an Pilota Batzordeko lehendakaria.
285
Euskal Erria 906. zenbakia, 1945eko apirilak 1.
284
- 97 -
9
7
Kultura politikaren garratzaile bezala
Euskal Ordua Sustapen Batzordea
Euskal Ordua irrati entzunaldiaren inaugurazioa, Euskadiko batzoki bat bezala eta berezko
bizitza zuen erakunde bezala sortu zena, uruguayko euskal elkartearen inflexio puntu bat izan zen.
Ziurrenik, protagonistak ez ziren horretaz konturatu. 1933ko urtarrilaren 20ean inauguratu zen.
Eusko Alderi Jeltzalera lotuta zegoen elkarte hau, intentzio politikoak zituen lehenengo euskal
erakundea izan zen.
Une hartatik aurrera, euskal adierazpen kulturalak, Euskal Orduak apropos maneiatuak izan
ziren, argi eta garbi alderdi politiko baten ideologia zabaldu nahian. Egoera hau berria zen, ordura
arte sortutako erakundeak euskal etorkinak hauen inguruan biltzeko eta nortasun etnikoaren
aldarrikapena eskatzeko asmoarekin sortu baiziren. Bertako indarrekin erlazionatzeko tresna
erabilgarri bezala ere erabili zuten. Azkeneko hau ez zen intentzio politikotik oso hurrun ibiltzen,
baina inoiz ez partidu edo ideologia baten izenean.
Fenomeno hau euskal erakundeen artean berria bazen, espainiar elkartean ez zen horrela
gertatzen. XIX. mendearen bukaeraldean, hainbat batzorde karlista sortu ziren eta bertan
euskaldunak aurkitu zitezkeen.286
Miguel Zarate eta Angelita Bilbaoren ekimenari esker, Euskal Ordua programa igortzen hasi
zen Radio Montevideotik, Roberto Garcia Quevedok gidatua. 287
Bere inaugurazioan, zahartutako Felipe Regino Galdos honela adierazi zen:“…Canta, canta
Baskonia, me grita una voz desde mi interior; canta Euskadi, a su lengua rica y dulce que te enseñó
amatxo, a sus usos y costumbres, a las viejas leyes, a su libertad, canta!.
¡Cuánto tendría que deciros a este respecto! Pero no puedo, los minutos pasan; vosotros,
como yo, sentís grandes amores por Euskadi, todos los que ambulamos fuera de nuestra querida
tierra sentimos “errinaya”; son tan hermosos los “txokos” de la tierra baska!; con lo dicho basta, y
ahora os pido a todos vosotros, baskos y sus descendientes, que nos unamos todos, para sostener
y dar brillo a Euskal Ordua...”288
1933ko apirilaren 2an, Comisión de Fomento de Euskal Ordua sortu zen, benetako batzoki
honen antolakuntzarako beste pausu bat izan zena. Felipe Regino Galdos, batzordeko lehendakaria
izan zen eta Juan Otegui eta Eulogio Arin, idazkaria eta diru zaina izan ziren hurrenez hurren.289
Kanpaina nazionalistaren markoan, batzordeko kideek 1933ko apirilaren 19an ikurrina
altxatu zuten, uruguayko gizartearen aurrean beraien aurzkezpenean. Apirilaren 24ean, Bilboko
Euzkadi egunkarian argitaratu zen “La labor de una emakume en Montevideo” artikuluaren arabera,
guzti hau Angelita Bilbao emakumeak egindako gestioei esker izan zen.
Bilboko egunkaria, segidako entregetan uruguayko hiriburuan ospatutako ekitaldiko
xehetasunak kontatzen jarraitu zuen. Artikulu hauetan, ikurrina Mendivil apaizak bedeinkatu zuela
esaten zen eta honek previamente pronunció una vibrante arenga en euzkera.290 Bedeinkapena eta
gero, Regino Galdos emailearen eta amabitxiaren izenean hitz egin zuen. Tomas Mujica musikaria
eta erakundeko abesbatzako zuzendaria, aitabitxia izan zen. Honek, entzunaldiko entzuleek
egindako bozkaketan jasotako 96 bozkei esker izendapena hau lortu zuen.
Jardunaldia, abesbatzak abestutako Azkatasun Eguskija abestiarekin amaitu zen. Julian Labaca 291,
txistularia gaixorik zegoenez, musika atala Miguel Mariezcurrena akordeoi jolearen esku egon
286
287
288
289
PADRÓN FAVRE, Óscar; Españoles en Durazno, Durazno, 1993.
La Baskonia, Buenos Aires, 1934ko urtarrilak 1.
“La hora vasca”; Euskal Erria, XXI. urtea, 656. zenbakia; Montevideo, 1933ko urtarrilak 1; 8. orrialdea.
Montevideoko Euskal Erria Elkarteko Artxiboa. Euskal Orduak Euskal Erriari bidalitako eskutitza; 1933ko apirilak
3.
290
291
Euzkadi, Bilbao, 1933ko maiatzak 19.
Julian Labaca ez zen gaixotasun luze horretatik sendatuko eta 1934ko urtarrilaren 3an Montevideon hil zen.
- 98 -
9
8
zen.292 Ekitaldian, kolektibitate katalana ordezkatzen Pedro Casanovas eta Ramón Panedas egon
ziren, Casal Catalako lehendakaria eta idazkaria hurrenez hurren. Azkenekoak hitz egin zuen
kolektibitatearen izenean. Argentina Errepublikatik, Acción Nacionalista Vascako Sebastián de
Amorrortu eta Juan Cenicerosen agur telegrafikoa jaso zen ere.
Aukera honetan, Max Gueksmann etxeari ekitaldia grabatzeko ardura eman zitzaion. “Los
vascos en Uruguay” izeneko pelikula grabatzeko eskatu zitzaien, herrialde honetako zine aretoetan
proiektatu eta ondoren Euskadira bidaliko zena, para dar a conocer la obra de progreso llevada a
cabo por los vascos en nuestro país293. Oraingo honetan, La Mañana, El Debate eta El País
hiriburuko egunkariek ekitaldiaz berri eman zuten.
Abuztuaren 6an, Recreo de Malvinen Sociedad Euskal Erriaren euskal banderaren altxaldia
ospatu zen, modu honetan ikurriña zazpirak bat lemaren entseina bezala onartuz. Zeremoniako
babesleak Erakundeko Lehendakaria eta Francisca S. De Maimo anderea izan ziren. Francisco
Goñik 294bandera altxatu ondeen, Luis San Martin honela adierazi zen,
En este trozo de tierra uruguaya que pertenece a nuestra Institución de Confraternidad
Baskongada Euskal Erria, flameará la bandera representativa de nuestra estirpe, no como
expresión de rebeldía o desunión, sino todo lo contrario, como el emblema que, en un acto de
nobles proyecciones, de interpretación simbólica, da unidad al sentimiento racial y es
representación de ese amor profundo a nuestra raza.
Jardunaldia hau aproposa izan zen Jose Mugica maisuak sortutako “Orfeon Euskal Erria”k
debuta egiteko. Orfeoia, ondorengoez osatua egon zen: Blanca Silveira, María Angélica Carricart,
Antonia Ereño, María Luisa Nocedal, Pepita Arin, Angelita de Bilbao, Eugenio Arin, Luis Arin,
Manolo Arin, Juan Arin, Eulogio Arin, Lucio González, Pedro Eiroa, Isidoro Sánchez, Julio Sgarti,
Roberto Fernández, Antonio Muñagorri, Luis Marencos, Amadeo Tosetto, Lorenzo Rosito, Floreal
Arbelo, Moisés Osorio eta Rodolfo Valverde295. “Uso Zuriya”, “Itxarkundia”, “Txarmangarria” eta
“Txakolin” interpretatu zituen.296
Berehala, Radio Montevideoko estudioetako errenta aukerak eskasak gelditu ziren elkarte
abertzaleak egiten zituen agerraldi jendetsuenentzako. Horregatik, Sustapen Batzordeak antolatzen
zituen jaialdiak toki zabalagoetan egiten hasi ziren.
Adibidez, 1933ko maiatzaren 21ean, batzordeak Jai Alai baterako gonbidapena luzatu
zuen, “retribuir la (fiesta) que gentilmente nos ofreciera la Dirección de Euskal Ordua el día de la
bandera baska” helburuarekin. Jaialdi hau, Montevideo Rowing Clubeko egoitzan ospatu zen.
Gonbidapenean, garaiz iristeko gomendatzen zen, Los Baskos en Uruguay pelikula filmatzeko
eguzki ordu onenak aprobetxatzeko297. Pelikula honen berri, lehenengo ikurrinaren bedeinkapen
ekitaldian izan genuen.
1933ko irailetik aurrera, entzunaldiak larunbat, igande eta astelehentan egiten ziren
21.30etatik 22.30etara. Bigarren Jai Alai ospatzeko, bilera Casal Catalako aretoetan egin zen298.
Jaialdia arrakastatsua izan zen eta bertan antzerki emanaldiak, errezitaldiak, jotak eta porrusaldak
izan ziren.
Euskal Herriatik iristen ziren berriei kasu eginez eta hauen zoritxarrarekin solidario izan
nahian, 1933ko bukaeraldean, Gipuzkoan uholdeak jasan zituztenen aldeko diru bilketa antolatu
zuten. Penintsulara dirua bidaltzeko zeuden zailtasunen aurrean, Roberto García Quevedoren gestio
292
Euskal Erria, 665. zenbakia; Montevideo, 1933ko maiatzak 15. Hala ere, Euzkadi egunkariak apirilaren 27ko
edizioan aitabitxia Regino Galdos izan zela esan zuen, vasco benemérito que lleva sus ochenta y pico de años a cuestas
con fortaleza racial.
293
Euzkadi; Bilbo, 1933ko uztailak 19.
294
Euzkadi, Bilbao, 1933ko urriak 12.
295
“El coro vasco de Euskal erria bajo la dirección del Profesor D. Tomás Mugica”; Euskal Erria, XXI. urtea, 668.
zenbakia; Montevideo, 1933ko uztailak 1; 160. orrialdea.
296
“El izamiento de la bandera vasca dio motivo para la realización de una fiesta verdaderamente patriótica”;
Euskal Erria, XXI. urtea, 671. zenbakia; Montevideo, 1933ko abuztuak 15; 202. orrialdea.
297
Euskal Erria Elkarteko Artxiboa; 1933ko maiatzaren 21eko gonbidapena..
298
El Debate, Montevideo 1933ko uztailak 17.
- 99 -
9
9
eta asmamenak, Compañía Marítima Ibarraren eta Antonio Rovira aduanetako langilearen laguntza
lortu zuten. Hauen laguntzari esker, penintsulara dirua bidali beharrean, “especies que pudieran ser
de utilidad en ese caso” bidaltzeko aukera izan zuten.299
1933ko azaroan, beraien izaera nazionalista oraindik gehiago nabarmentzen zituzten bi
ekitaldi antolatu zituzten. Lehenengoa hilaren 11ean antolatu zena, Euska Estatutuen garaipenaren
oroitzapenezko festa izan zen. Bigarrena berriz, Sabino de Arana Goiriren oroimenezko meza bat
izan zen. 300 Mendivil apaizak emandako meza, Inmaculada Concepción (de los vascos) elizan
azaroaren 26ean ospatu zen. Euskal Orduako abesbatzak, Tomas Mujicaren zuzendaritzapean, San
Ignacio martxa eta Goizeko Izarra interpretatu zituzten.301
Oraingo honetan se confeccionó un interesante recordatorio. En la cubierta aparece el
Maestro tocado con “txapela” bizkaina, y al pie una inscripción con tres fechas: la de su nacimiento,
la del juramento de Larrazabal y la de su muerte en los brazos de Jaun Goikua. En el centro, y a
doble plana, el sol iluminando el Árbol de Gernika y la Casa de Juntas, y a su izquierda, la bandera
bicrucífera. Abajo una hermosa invocación al Maestro, suscrita por “Euskal Orduba”, y en la cubierta
posterior otra bandera bicrucífera, en cuyo centro aparece el escudo de Euzkadi formado por los
seis estados vascos302. Estatutoaren onartzearekin batera, Euskal Orduako Comision Pro Fomentok
Nafarroako Aldundiari idatzi bat bidali zion, elkarrekin estatuto bakarra osatzeko eskatuz.303
Azaroaren 13ko irrati saioan zehar, Regino Galdos, Joaquín María Ibarburu, Ángel
Fernández Abad, Dionisio Garmendia eta Felipe Susena, destacaron la magnitud de la conquista
lograda, después de 94 años de lucha, encareciendo el esfuerzo desplegado por el nacionalismo
basko, factor preponderante en esta nueva victoria, encaminada a devolver al pueblo basko sus
libertades usurpadas.304
1935eko martxoan Monografía Histórica – Geográfica de Euskadi haurrentzat zuzendutako
argitalpen berri bat agertu zen. Karatula ikusi zitekeenaren arabera, uruguayko ikasleentzat
zuzenduta zegoen. Bere hogei orrialdetan eta ilustrazio askoren laguntzarekin, euskal geografia eta
historiarekin eta uruguayen euskaldunen parte hartze historiko eta kulturalarekin lotutako lau gai
garatzen ziren. Aurkezpenean, irakurleek lehiaketa batean parte hartzeko gonbidapena jaso zuten.
Lehiaketan, landutako lau gaiekin erlazionatutako idazlan onena sarituko zen. Liburuxka, Regino
Galdosek sinatu zyen eta 10.000 ale argitaratu ziren.
Azken orrialdean hurrengoa adierazten zen,
Euskal Ordua (La Hora Baska) Una voz de Euzkadi. Realiza 4 (sic) audiciones de música y
canciones baskas los días martes, jueves y sábados, de 21,30 a 22,30 horas (hora argentina:
21 a22), por CX 22 – Fada Radio, con la intervención del maestro José Tomás Mujica, tenor
Aurelio Álvarez, acordeonista Raúl Fossatti (Euscoberri), txistulari Antonio Michelena;
comentaristas y recitadores; Navarrica, Juan José Sanmarco, Luís Girardin Galdós y Chomin
de Intxausti. En breve, debut de la Rondalla Nacional “Iparraguirre”, bajo la dirección del
Maestro Luís Russo.
1936ko martxoaren 21 eta 22an Euskadi Eguna ospatu ze, euskaraz eta gaztelaniaz
idatzitako egitaraua zabal batekin:
Sábado 21 de marzo.
A las 10 de la noche. En Fada Radio: Audición especial.
El “Coro Basko de Montevideo” y el tenor Aurelio Álvarez interpretarán canciones
baskas.
“El Ruiseñor”, comedia de Manuel de la Sota, por los niños de Migica, Larrimbe,
Michelena y Aramendi.
Domingo 22 de marzo.
299
300
301
302
303
304
Nación Vasca, X. urtea, 72. zenbakia, Buenos Aires, 1933ko iraila.
Meza Angelita Bilbao eta Ricardo Gisasolak ordaindu zuten. La Baskonia, Buenos Aires, 1933ko abenduaj 1.
Euskal Erria; 677. zenbakia; Montevideo, 1933ko azaroak 15.
Euzkadi; Bilbao, 1934ko martxoak 15.
La Baskonia, Buenos Aires, 1933ko abenduak 1.
La Baskonia, Buenos Aires, 1933ko abenduak 1.
- 100 -
1
0
0
A las once. Misa solemne en la Iglesia de los baskos. Sermón en basko y en
castellano por el R. P. Pedro Mendivil.
A las tres de la tarde. En la quinta de Hoffmann, Larrañaga 3650:
Asamblea presidida por don Regino Galdós y don Joaquín Ibarburu.
“Adelante” y “Despertar” poesías recitadas por la niña Amandita Po.
IV Alegre Fiesta Baska.
Danza de los Arcos.
Danza de las Cintas.
Danza de la bandera:
Por las niñas:
Julia O. Veira, Mirentxu Aramendi, Nelly y Muirta Delbono, Carolina y Teresa
Mosteiro, Miren E. Mugica, Estelita Inciarte Castells, Beba y Gladis Gilardoni, Olga Ferrante,
Edurne y Livia Larrimbe, Blanca Fernández, Esmeralda Córdoba, María Luisa Berta, María
Ponce de León y Lila Galiazzi.
Romería Baska: Actuarán el txistulari Sr. Antonio Michelena y el acordeonista raúl
Fosatti Euscoberri.
Aurrescu, jota, porrusalda, arin arin, etc.
A las veinte. Cena.305
Jaialdiko egitarauan, “Himno de las poxpoliñas uruguayas”, “Eusko Abendaren”, “Gernika’ko
Arbola” eta “Euskotarrak Gara” sartu ziren.
“Himno de las poxpoliñas uruguayas”:
Basa txoritxu mustur-luziak
Ez yun donokira billa;
Aingueruerutxurik biarrezkero,
Orra or nere mutilla.
Bere musuba edurra da ta
Suba biyotz ta beguiyak
Bretón urturik bixiko dira
Nere bularra ta zanak.
Urte bereko abenduaren 5ean, Euskal Orduak galera garrantzitsu bizi izan zuen, bere
lehendakaria zen Regino Galdos hil zenean.
Hurrengo urtean, Batzordeak beste galera bat izan zuen.Angelita Bilbao, elkarteko
sortzaileetako bat, Euskadira joan zen euskal armadan erizain bezela lan egiteko.
Momento hartatik aurrera ez da berririk ezagutzen Uruguayko ahalegin iragankor nazionalistari
buruz.
Euzkeldun Itza – Palabra Vasca
Lau hilabete beranduago, 1940ko abuztuaren 24ean, euskal erakunde berri bat El
Espectador CX 14 montevideoko radioemisoraren bitartez ezagutzera eman zen. Euzkeldun Itza
izenarekin, larunbatero hirutatik, hiru eta erdietara igorriko zen eta fundatzaileen arabera, su
constitución, de base autónoma e independiente de toda otra entidad, tiene por fin realizar
desinteresadamente una acción de índole exclusivamente cultural, al margen de toda idealidad
política, con el propósito de llenar una necesidad sentida por la colectividad vasca del Uruguay, para
305
Programa de festejos del Euzkadi Eguna (Día de Euzkadi) a celebrarse en Montevideo el domingo 22 de marzo
de 1936. Montevideo, marzo de 1936
- 101 -
1
0
1
exaltar nuestros grandes valores raciales y mantener vivo el espíritu de nuestra raza, hoy más
necesario que nunca.306
Zuzendaritza Batzordeko kide bezala, Antonio Mitxelena txistularia, Lehendakariaren kargua
zuena eta Manuel Arni danbor jolea aurkitzen ditugu, azkeneko hau Diruzainorde bezala aritu zen.
Jose Tomas Mugica maisu tolosarra, Musika Ataleko arduraduna izan zen.
Lehenengo entzunaldia, uruguayko independentziaren urteurrenaren bezperan izan zen,
como adhesión a tan gloriosa efemérides.307 Programazioa, bere musika banda izango zenarekin
hasi zen, Eusko Gudariak zuzenean abestuz. Ondoren, Miguel Zaratek bere Fe de bautismo irakurri
zuen:
“Estimados escuchas:
Eusko Gudariak. Marcha de los soldados vascos. Esta es la canción de los soldados vascos
que defendieron en el suelo patrio las sacrosantas instituciones tradicionales de la libertad y de
la democracia. Estas son sus palabras: Somos soldados vascos. Para libertar a Euzkadi,
verteremos nuestra sangre por su libertad. Y esta música y esta palabra constituyen los
elementos formativos de la nueva audición vasca que intitulamos Euzkeldun Itza, que en el
idioma de los vascos quiere decir La Palabra Vasca.
Llenos de fe en el destino venturoso del pueblo trabajador de todo el mundo, hoy tenemos la
suerte de contarnos entre el generoso pueblo uruguayo que dentro de sus fronteras, en su
gran hogar nacional, tan gloriosamente independizado hace 115 años, y cuya gesta
emancipadora la sentimos sincera y profundamente los vascos, en comunión democrática ha
realizado el milagro de esa simpatía espontánea y efusiva que le es característica,
manifestando ahora particularmente hacia nosotros por medio de los señores directores de CX
14, El Espectador, quienes han suscitado, han creado esta audición invitándonos con toda
gentileza, caballerosidad y desinterés a participar con nuestro acento, con nuestra vibración en
la onda democrática nacional.
Llenos de fe en el destino del pueblo trabajador venimos, pues, a cumplir nuestra misión,
dejando a un lado el fusil que nunca soñamos con empuñar y que desgraciadamente hubo que
hacerlo en defensa propia para repeler la más brutal y sangrienta agresión que registra la
historia. Y tomamos nuestra palabra y nuestro acento para cantar el zortziko con sabor de
pampa en convivencia, en solidaridad con el noble pueblo uruguayo que en su progreso moral
y cívico se apresta valientemente a inscribir en su libro de oro una nueva fecha de gloria para
la libertad y la democracia.
Y así esperamos que una nueva diana de Palleja 308 saludará la aurora bien radiante de un día
cercano en que los pueblos libres de todo el mundo celebrarán su total emancipación en una
comunidad fraterna de naciones libres, entre las que veremos abrazadas a Euzkadi y al
Uruguay.
Al agradecer a los señores directores de CX14, El Espectador, su noble auspicio, por el que
La Palabra Vasca se hace sentir para todo el pueblo oriental y americano, saludamos con
nuestra bandera bicrucífera blanca y verde sobre fondo rojo a todas las naciones de este
magnífico continente y les decimos con toda efusión hasta el próximo sábado, alas 15 horas,
por CX 14, El Espectador, y a sus gratas órdenes”.
Aurkezpena bukatu zenean, Uruguayko Hereserki Nazionala abestu zuten. Honen ondoren,
Dionisio Garmendia Ingeniariak ekimen berria agurtu zuen. Geroago eta abesbatzak abestutako
Gernika´ko Arbola irratiz igorri eta gero, Adrian Oteguik euskaraz agurtu zuen, forma en que lo sabe
hacer todo buen euzkeldun jatorra, dando a la palabra vasca todo el realce y el valor profundo que
le es característico.
306
Euskal Erria Elkartearen Artxiboa (Montevideo). Agrupación Radial Euzkeldun Itzak Sociedad Euskal Erriako
Lehendakariari bidalitako eskutitza, 194ko azaroak 11.
307
Eusko Deya, 50. zenbakia; Buenos Aires, 194ko irailak 20.
308
Diana de Palleja. Infanteriako 1. zenbakiko Florida Batailoiko Diana. Uruguay, Argentina eta Brasilek
Paraguayren kontra Aliantza Hirukoitzaren gerran hilda zen León Palleja generalaren ohoretan.
- 102 -
1
0
2
Azkenik, entzunaldiaren joera politikoa argi eta garbi gelditu ez bazen eta ekimena
exclusivamente cultural, al margen de toda idealidad política zioten fundatzaileen baieztapenaren
aurka, Eusko Abendaren Ereserkiya abestu zuten. Bukaeraldeanm Antonio Mitxelea txistulariak
doinu herrikoiak entonatu zituen eta entzunaldia hasi zen bezala bukatu zen, hau da, Eusko
Gudariak abestuz.309
Zuzendaritza Batzordearen arabera, gogoraraztea merezi zuen gertaera historiko bakoitzak
larunbateko programazioan lekua izaten zuen. Modu honetan, 1940ko urriaren 5ean, Miguel
Zarateren zuzendaritzapean euskal gobernuaren osatzearen laugarren urteurrenaren oroitzapena
egin zen. Aukera honetan, Jose Antonio de Aguirre lehendakariak Madrilgo kongresu palazioan
emandako hitzaldia irakurri zen. Bertan, lehendakariak bere magistratura onartu eta erritu
juramentoa egin zuen.310
Día de la Raza eguna zela eta, Miguel Zaratek artikulu batean hurrengo galdera egiten
zuen, ¿Hispanidad, Americanidad?”,
“Después de cuatro siglos, los hijos del solar de Lope de Aguirre, que profirió el primer grito
de libertad en América, al celebrar el descubrimiento de este Continente, nos sumamos a los
afanes sustanciales del alma de los habitantes de estos pueblos y prometemos estar junto a
nuestros hermanos americanos, en defensa de su libertad y del régimen democrático que
disfrutan.
Alerta Americanos! Vigilad vuestra independencia y soberanía!
HISPANIDAD IMPERIALISTA, NO!
AMERICANIDAD DEMOCRÁTICA, SÍ! ¡VIVA AMÉRICA!” 311
312
Hurrengo entzunaldia, Adrian Oteguiren ardurapean egon zen, José de Ariztimuño, Aitzol
erahildako apaizaren figurari buruz hitz egin zuena. Hitzaldi hau euskaraz egin zen. 313
Penintsulako gertaerak bakarrik ez zuten edukiera izan El Espectadorreko estudioetan.
Azaroaren 11ean, denbora hartan naziengatik inbaditua zegoen Poloniaren urteurren berri bat
ospatzeko, programak ohorezko gonbidatu bezala Radetzi maisua izan zuen, Asociación Uruguaya
Pro Poloniako lehendakaria. Chopinen musikarekin girotu zen entzunaldi honetan, Cristina
Donbroska andereñoak el Preludio de Tetmajer interpretatu zuen.314
Lluís Companys i Jover Catalunyako lehendakariari eta Eusko Alderdi Jeltzaleko
fundatzailea izan zen Sabino de Arana Goiriri egindako omenaldiak ez ziren falta izan. Azkeneko
progama honek, Argentinako Eusko Abertzale Ekintzaren eta Uruguayen Eusko Alderdi Jeltzaleko
lurraldez kanpoko batzordearen atxikipena izan zuen. Azkeneko honen idazkaria, Adrian Otegui
zen.315
Ordurako, “cuadros dramáticos”en aurkezpenen ardura zuten laguntzaile berriak gehitu egin
ziren. Maximo Anduela eta Antonio Vicente Michelena ziren hauek. 1941eko martxoaren erdialdean,
Centro Euskaro Españoli Gurutze Gorri Ingelesaren aldeko ongintzazko jaialdi bat antolaketan parte
hartzeko gonbidapena bidali zitzaien. Proposamena onartu eta gero, zuzendaritzak Constante
Llorente eta Juan Domingo Uriarte izendatu zituen erakundeko ordezkari bezala. 316 Zuzendaritza
309
Euzko Deya, 50. zenbakia; Buenos Aires, 1940ko irailak 20.
Euzko Deya, 52. zenbakia; Buenos Aires, 1940ko urriak 10.
311
Euzko Deya, 53. zenbakia; Buenos Aires, 1940ko urriak 20.
312
José Ariztimuño Olaso “Aitzol”. 1896ean Tolosan jaioa, apaiz ikasketak Gasteizen eta Comillasen egin zituen,
1922an apaiz ordenatuz. 1930ean Euskaltzaleakeko zuzendari izendatu zuten. Ideologia kristau demokratikokoa, langile
mugimenduan irakasten saiatu zen. Donostiako El Dia egunkariaren fundazioan lagundu zuen. 1933an Yakintza aldizkaria
fundatu zuen. La muerte del euskera o los profetas de mal agüero eta La democracia en Euzkadi idatzi zituen. Bellocen
errefuxiatua (Lapurdi), 1936ko urriaren 13an, altxamendu frankistaren hasieran atxilotua izan zen, Bilbo bidean zihoala
Galema itsasontzian. Urriaren 15ean matxinatuek fusilatu zuten.
313
Euzko Deya, 54. zenbakia, Buenos Aires, 194ko urriak 30.
314
Euzko Deya, 56. zenbakia, Buenos Aires, 1940ko azaroak 20.
315
Euzko Deya, 57. zenbakia; Buenos Aires, 1940ko azaroak 30.
316
Centro Euskaro Español, Zuzendaritza Batzordeko Akta 774. zenbakia, 1941eko martxoak 18.
310
- 103 -
1
0
3
Batzordearen hurrengo bileran, ekintza politiko bat bezala ikusten ez zutenez, bi ordezkariek Euskal
Itzako kideen ekimenari oniritzia eman zioten.317
Colonia Irratia.
Hamarkada bat igaro behar izan zuen euskal entzunaldi berri bat uruguayeko irratiek igorria
izateko. Ekimen berri honi buruz ezer gutxi dakigu. Honi buruz aurkitutako informazio bakarra,
1953ko irailaren 30ean Buenos Aireseko Euzko Deya egunkarian agertutako berria da. Berrian,
uruguayko Colonia izeneko hirian, Emisora Coloniatik, ostegun bat bai eta bestea ez, euskal irrati
saio berri bat igortzen zela aipatzen zen.
Irrati saioa, Martin Apesechek zuzentzen zuen, Baigorri eta Seguran jaio ziren euskal
etorkinen semea. Saioan, Martinen aitak 1877. eta 1884. urteen artean bildutako gertakizun
historikoei buruz hitz egiten zen.318
Euskal Kulturaren Aste Nagusia.319
Hamarkada bat lehenago Euskal Ordua Sustapen Batzordeak egin zuen bezala, Euskal
Kulturaren Aste Nagusia martxan jartzeko egitura kulturalaz baliatu zen. Gainera, bere sortzaileek
espero ez zuten arrakasta batekin hasi zen. Desagertutako Euskal Ordua irrati entzunaldia,
denboran zehar iraun ez zuen ekimen bat izan bazen, musika, dantza eta Vicente de Amezagaren
esfortzu eta ahaleginari esker sortu ziren Departamento de Estudios Vascos eta Cátedra de Euskera
en la Universidad de la Repúblicarekin batera, Euskal Kulturaren Astea, exilioan zegoen Eusko
Jaurlaritzaren ahotsa zabaltzeko tresna egokia bihurtu zuten. Ikusten dugunez, aurreko irrati
entzunaldiarekin alderatuz, Kultura Astea ez zen Eusko Alderdi Jeltzalearen bozeramaile izan, Eusko
Jaurlaritzarena baizik.
Argentinako Eusko Jauraritzako Ordezkaritzan burutua, Montevideon antolatuko ziren
jarduerak, “lo vasco” uruguayko mapa sozial eta politikoan kokatzea zuten helburu. Honetaz gain,
euskal erakundeen bazkideen borondatea irabaztea bilatzen zuen, lehen aipatu dugun bezala,
Euskadin gerra hasi zenetik, beraien herrialdearen norakoa berdin baizitzaien.
Gisa honetako ekimena aurrera eraman ahal izateko, bertako euskal elkarteen babesa
nahitaezkoa zela jakinda, Ramon Maria de Aldasoro Ordezkaria 1943ko maiatzaren 9an
Montevideora bidaiatu zuen. Egun hartan, elkartearen 31. urteurrena ospatu zen egunean,
agintariekin lehenengo kontaktuak izan zituen. Handik aurrera eta herrialde hartan bizi ziren euskal
nazionalista batzuekin batera, Aldasorok zuzendaritza kideen gehiangoaren babesa lortu zuen.
Jarraian, Maiatzaren 30ean, Buenos Aireseko Euzko Deyan, “Están en desarrollo importantes
iniciativas de extraordinario interés para nuestra colectividad” titulua zuen artiulu batean ekimenari
buruz berri eman zuen.320
Uruguayko ordezkaritza eta Euskal Erriako ordezkariak hilabete batean zehar kontaktuan
egon eta gero, ekainaren 20ean, Euzko Deyak Montevideon Euskal Astearen ospakizunari buruz eta
Gernikako Plazaren inaugurazioari buruz berri ematen zuen.321
317
Centro Euskaro Español, Zuzendaritza Batzordeko Akta 775. zenbakia, 1941eko maiatzak 25.
“Audición Vasca”; Euzko Deya, XV. urtea, 449 - 449’. zenbakia , Buenos Aires, 1953ko irailak 30.
319
Gai hau modu zabal batean tratatua izan da, batez ere alde politikoan: IRUJO AMEZAGA, Xabier; IRIGOYEN
ARTETXE, Alberto; La Hora Vasca del Uruguay. Génesis y desarrollo del nacionalismo vasco en Uruguay (1825-1960);
Institución de Confraternidad Vasca Euskal Erria, Montevideo, 2006.
318
320
“Están en desarrollo importantes iniciativas de extraordinario interés para nuestra colectividad”, Euzko Deya, V.
urtea, 147. zenbakia, Buenos Aires, 1943ko maitzak 30. 1. orrialdea.
321
“Ante la Gran Semana Vasca de Montevideo”, Euzko Deya, V. urtea, 149. zenbakia; Buenos Aires, 1943ko
ekainak 20. 1. orrialdea.
- 104 -
1
0
4
Centro Euskaro Español ere ekimenaren alde agertu zen. Horregatik eta proiektatutako
jardunaldien antolaketan lagundu ahal izateko, irailean ezohiko jaialdi bat antolatu zuen dirua
biltzeko.322
Aldasororen aurreikuspenak gaindituz, euskal elkarteek erakutsi zuten gogo bizia hain
handia izan zen, urriaren 30etik azaroaren 1era programatutako ekitaldia hamabost egunetara luzatu
zela.
Ezohiko ekitaldi baten markoan, abuztuaren lehenengo egunetarako Zuzendaritza
Batzordea, Finantza Batzordea eta Arte Batzordeak sortuak zirela. Beranduago, geroz eta zabalagoa
zen egitarauarekin loturik, batzorde eta azpibatzorde berriak sortu ziren. Modu honetan, Prentsa
Batzordea, Ohorezko Batzordea, Euskal Erriako bazkide gazteek sortutako Comite Juvenil Vasco eta
hainbat Emakumeen Batzorde sortu ziren.
Ekimen honek izandako arrakastaren arrazoietako bat, uruguayko euskal elkarteek
egindako esfortzu handiaz eta hauetatik kanpo zeuden jendetzak eskeinitako laguntzaz gain, Laurak
Bat erakunde argentinarraren parte hartzean egon zen. Erakunde honek, Moises Larrimbe
zuzentzen zuen abesbatza eta bere txistulariak bidali zituen. Hauetaz gain, Luis Malleak zuzentzen
zuen Lagun Onak abesbatza eta Saturnino Salegui eta Pablo Galdeanok zuzentzen zituzten Euzko
Txokoa eta Accion Vasca dantza taldeak ere bidali zituen. Txistulari, dantzari eta abeslarien artean,
ekitaldietan Argentinatik etorritako 300 bat pertsona parte hartu zuten, gehiengoa aipatutako
elkarteetako bazkideak.
Irailaren 5ean, Montevideoko Centro Euskaro Españolek, Euskal Aste Nagusiaren
ospakizunak zirela eta lehenengo Euskal Jaia antolatu zuen: pilota partidak, fanfarrea, 250
pertsonentzako bazkaria, Maria Eugenia Mugicaren eskutik musika errepertorioa eta dantzaldia
arratsaldeko seietatik aurrera.323
Ekitaldiko egitarauak artikulu motz bat zuen hurrengo tituluarekin, “¿Qué será la Semana
Cultural Vasca?”:
Muchos, sino todos, se han preguntado y se preguntan: ¿Qué será la Semana Cultural
Vasca? Trataremos de explicarlo en pocas líneas. La semana vasca ha sido proyectada con
dos objetos: el de mostrar a propios y extraños las inquietudes espirituales del vasco, y el de
encontrarnos a nosotros mismos. En esta vida no todo es trabajo, no todo ha de ser la
conquista de la tranquilidad y felicidad material de la vida diaria. El vasco es laborioso,
ordenado, ahorrativo, pero el vasco también es espíritu (...) volveremos, por unos días, a revivir
en esta generosa tierra de paz que nos cobija, todas las costumbres de nuestros padres, todas
las canciones, bailes y costumbres de nosotros mismos. Ésta será la Semana Cultural Vasca.
Arte, folklore y civilización vasca. Vernos tal cual somos. Sentirnos unidos por un mismo ideal,
por un mismo corazón, por un mismo fin: el conocimiento perfecto de nuestra raza, el hacerla
conocer por todos los medios a nuestro alcance. Y por reconocimiento a aquellos que nos
dieron a la vida, por sentirnos orgullosos de pertenecer a esa raza que “NO DATA”, de esa
raza de la cual no se conoce su origen, debemos prestar todo nuestro apoyo sincero, todo
nuestro esfuerzo personal, a esta Semana de Cultura Vasca. 324
Gizonen eta emakumeen Ohorezko BatzordeakiIa 200 pertsonek osatu zituzten. Horien
artean, Errepublikako Lehendakaria zen Juan Jose Amezaga eta bere kabineteko zortzi ministroak
zeuden. Horien artean, Jose Serrato Atzerri Erlazioetarako Ministroa, Juan Jose Carbajal Victorica
Barne-Arazoetako Ministroa, Tomas Berreta Lan Egintza Publikoetarako Ministroa, Adolfo Folle
Joanico Hezkuntzako Ministroa, Ricardo Cosio Haziendako Ministroa, Alfredo R. Campos
322
Centro Euskaro Español. Zuzendaritza taldeko 827. akta zenbakia; 1943ko abuztuak 13.
“La Gran Semana Vasca de Montevideo”, Euzko Deya, V. urtea, 155. zenbakia,1. orrialdea, Buenos Aires,
1943ko abuztuak 20.
324
Jorge Arín Artxiboa, Programa del festival extraordinario organizado por el Centro Euskaro Español para
contribuir a la organización de la Semana de Arte y Cultura Vascos, Montevideo, 1943.
323
- 105 -
1
0
5
Zuzendaritza Nazionaleko Ministroa, Arturo Gonzalez Bidart Abeltzaintza eta Nekazaritzako
Ministroa eta Luis Mattianuda Osasun Ministroa aurkitzen ziren.
Amezaga lehendakariaren emazteak eta hiru alabek, aita bezala Euskal Erriako kide
zirenak, emakumeen ohorezko batzordearen partaide izan ziren. Gobernuko kideen parthartzeaz
gain, ekitadian eta ohorezko batzordean Juan P. Fabini Montevideoko Intendentearen eta Juan C.
Gomez Folle Poliziako Zuzendariaren parte hartzea lortu zen.
Aipatuetakoez gain, ekitaldiak estatuko indar politiko guztien babesa jaso zuen. Horien
artean hurrengoak zeuden: Dardo Regules, Union Civica Alderdi Kristau Demokratikoko
lehendakaria, geroago partido bereko ministro eta senadore izango zena; Emilio Frugoni, Alderdi
Sozialistako lehendakaria; Juan Andres Ramirez, El Plata egunkariko zuzendaria; Eduardo Rodrigue
Larreta, El Pais egunkariko zuzendaria; Justino Zabala Muniz, Servicio Oficial de Difusion
Radioelctricako (SODRE) zuzendaria; Raul Montero Bustamante, Arte Ederretako Akademiako
Zuzendaria; Ignacio Zorrila de San Martin, poeta eta izen handiko idazlea; Antonio Maria Barbieri,
monsinorea Montevideoko artzapezpikua eta geroago kardinala; Jose Iruretagoyena Anza,
Errepublikako Unibertsitateko zuzenbideko katedraduna eta Banco Comercial eta Asociacion Rural y
Federacion Ruraleko lehendakaria; Eduardo J. Coutoure de Arechaga, Errepublikako Unibertsitateko
zuzenbide konstituzionaleko katedraduna eta fonetika eta fonologi esperimental departamenduko
zuzendaria.
Ekitaldi hau antolatzeak esfortzu handia suposatu zuen. Vicenet Amezagak, komunikabide
ezberdinentzat artikulu kulturalak idazteko konpromezua hartu zuen eta Aldasorok eskatuta hainbat
hitzaldi eman zituen.
Idatzizko prentsaz gain, gutxienez montevideoko bost irratik beraien mikrofonoak utzi
zituzten hitzaldien, egitarauen eta musika folklorikoaren difusiorako.
Arte batzordearen lana ere ikaragarria izan zen. Batzordea, Escuela de Bellas Artes
xelebrean irakasle bezala lan egiten zuen Jose Bikandiren ardurapean zegoen. Buenos Airesetik
iritsitako arte lanen kopuru handiak bi azpibatzorde berrien sorrera behartu zuten. Horietako bat
Buenos Aireseko Felix Loizaga Laurak Bateko325 kidearen ardurapean egon zen. Bestea berriz,
Carlos Cuculluren esku egon zen, Asteko Albumaren arduraduna. Euskal artearen erakusketa
ospakizunaren ekitaldi zentraletako bat izan zen hasieratik326. Irailaren 20ean Bikandi Montevideora
joan zen, Raul Montero Bustamante Montevideoko Comision Nacional de Culturako
lehendakariarekin biltzeko. Bidai honen helburua, Solis antzokiko erakusketa gelak dohainik
erabiltzeko aukera lortzea zen.
Ekitaldi hauen marko barruan, Aste Nagusiaren iragarki-kartela hautatzeko lehiaketa bat
antolatu zen. Epaile bezala, Carmelo Arzadun margolaria, Armando Matos arkitektoa eta Luis A.
Fayol Uruguayko Turismo Bulego Nazionaleko zuzendaria aritu ziren. Irabazlea, Omar Zunino izan
zen “Euzkadi” titulua zeraman lanarekin.
Bitartean, Euzko Deyak eta Liga de Amigos de los Vascos de Buenos Airesek, Sebastian de
Amorrotu eta bere semeen tailerrean, tamaina handiko eta ilustrazio oparoz betetako 112 orrialdeko
aldizkari bat inprimatu zuten. Lehenengo orrialdean, Uruguayko Lehendakaria zen Juan Jose
Amezaga Ibarraren dedikatoria zegoen.Carlos Cuculluk burututako eta zuzendutako proiektuan,
beste batzuen artean, José Urbano Aguirre, Leopoldo Lugones, Carlos Sabat Ercasty, Ixaka López
Mendizabal, Joxe Mari de Lasarte, Pedro Basaldua, Bingen Amezaga, Enrique de Gandía, José
León de Cruzalegui, Santiago Cunchillos y Manterola; siendo los dibujantes Néstor Bazterretxea eta
Félix Muñoa parte hartu zuten.
325
326
“La Gran Semana Vasca de Montevideo”, Euzko Deya, V., 155, 1, Buenos Aires, 1943ko abuztuak 20.
“La Gran Semana Vasca de Montevideo”, Euzko Deya, V., 155, 1, Buenos Aires, 1943ko abuztuak 20.
- 106 -
1
0
6
Ekitaldi hauen antolakuntzan egindako prestakuntzen artean, Euskal Herriko lurralde,
bailara, eta herri ezberdinetako euskal fokloreko jantziei buruz egindako ikerketa etnografikoa
azpimarratu behar da. Horretarako, Euskal Erria, Euskaro Español eta Laurak Bat elkarteetako
hainbat aditu bildu ziren. Jantzien artean, “roncaler y roncalesa”ren jantziek edota Durangoaldeko
jantzi tradizionalek izandako arrakasta aipatu behar da. Ospakizunean berezko diseinuek ere kabida
izan zuten. Emakume hauek diseinatutako Mikeleteen hamar jantziek eta ikurrinaren koloreak
eramaten zituzten poxpoliñen jantziek, dio comienzo la tarea de confeccionar los vestidos regionales
para este batallón de jóvenes dantzaris. Se trató de cambiar la imagen del típico traje femenino de la
poxpolina, falda rojo escarlata con bandas de pasamanería negra, corpiño negro y blusa blanca,
otorgándole los vivos colores de la Ikurriña: faldas de color rojo intenso y corpiños verde esmeralda,
mientras se poblaba las blancas blusas de encajes en puños y cuellos y a los pañuelos se les daba
gracia con lazos más historiados. Se presentaron, como novedad, los trajes típicos del Valle del
Roncal, en Navarra, muy fastuosos, paños bordados con flores de colores e hilos de seda.327
Ekitaldiak bukatu eta gero, jantziak abesbatzako kideek eta Kultura Batzordetik sortutako txistulari
talde berriak erabili zituzten.
Aukera honetan sortutako diseinuak, montevideoko elkarteetako dantza taldeek, 80.
hamarkada arte erabili zituzten.
Ekitaldiko antolaketa bukatuta, programatutako ekitaldietan parte hartzeko deialdi orokorra
egitea baino ez zen falta. Hau, jaialdian parte hartuko zuten elkarteen kideei idatzi bat bidaliz egin
zen, anhelamos que esta Semana de Cultura Vasca, cuyo programa adjuntamos, encuentre entre
los vascos y los descendientes de los vascos, cálido y fervoroso apoyo que ponga de manifiesto el
hondo espíritu racial que nos anima. Por eso lo exhortamos a que concurra conjuntamente con sus
familiares, a todos los actos programados, donde, al mismo tiempo que los prestigia, gozará Ud.
hondas emociones propias de nuestra tierra.328
Urriaren 30ean Euskal Asteari hasiera eman zitzaion eta ospakizunak azaroaren 13arte
luzatu ziren. Hala ere, urriaren hasieran hurrengo hilabeteko agenda estuaren sarrera gisa, hainbat
ekitaldi egin ziren. Ekitaldi hauen artean, hilabete erdialdean egindako irrati entzunaldiak aipatu
daitezke. Irrati entzunaldiei hasiera emateko, Rodolfo Gorriti Batzorde antolatzaileko
lehendakariordeak, jaialdiaren esanahiari buruz hitz egiten hasi zen CX 16 Radio Carven. Jarraian,
Bingen Amezaga Boga, boga mariñela abestiaz baliatuz, euskal herriari errepaso historiko bat
emanez jarraitu zuen CX 14 El Espectador estudioetan. Matilde Ibáñez de Battle Berrez andera,
aurrerago Errepublikako Lehendakari izango ziren emaztea eta ama zena, CX 10 Radio Arielen
euskal hizkuntzari buruz hitz egin zuen. Bukatzeko, Maria Luisa Iribarre de Batlle Berresek, hitz
gutxitan historian zehar “La Gran Semana Vasca del 43” izenarekin ezagutu zen jaialdiaren laburpen
bat egin zuen, voy a empezar por hacerme eco de la sorpresa que ha causado este movimiento
nuestro, que ha revolucionado, verdaderamente, a todo el país. Me han dicho bastantes personas
ya: “No parecía que hubiese tantos vascos en Montevideo”. Y, en el Parque Hotel, en ocasión del
cocktail que celebramos hace un par de domingos, el señor gerente me dijo que no recordaba haber
vendido nunca tantos tickets para una fiesta similar.
Urriaren 9an, Montevideoko Euskal Errian pilota erakustaldi bat izan zen. Hurrengo
egunean, erromeria bat egin zen Recreo de Malvinen. Ekitaldi honetan, Malvinen gutxi gora behera
300 bat pertsona bildu ziren. 1943. urtean, elkarteak 600 bazkide zituen.
Bi egun beranduago, azaroaren 17an, urtero bezala Euskal Errian San Miguel jaieguna
ospatu zen. Parque Hotelen izan ziren ekitaldiak, eguerdiko ordubatetatik gaueko bederatziak arte
luzatu ziren. Aurreko aukeretan bezala, jaieguna abesbatzak, poxpolin taldeak, dantzariak eta
327
328
AMEZAGA IRIRBARREN, Arantzazu, Memórias de Montevideo, ezezaguna.
“La adhesión de Euskal Erria”, Euskal Erria, XXXI, 889, 378, Montevideo, 1943ko azaroak 1.
- 107 -
1
0
7
txistulariak entseguak egin zezaten balio izan zuen. Gazteen batzordeak antolatutako ekitaldia, Celia
Alvarez Moulia, Errepublikako Lehendakaria zen Juan Jose Amezagaren emaztea eta Maria Ana
Bideragai Janssen buru izan zituen.
Azaroaren 27an, Montevideoko portura Amerikako hainbat leku ezberdinetatik eta Euskal
Astean parte hartzeko asmoarekin etorritako lehenengo bidaiariak iritsi ziren. Hauetaz gain, Buenos
Aireseko Laurak Bat, Euzko Txokoa eta Accion Vasca euskal elkarteetatik ehundaka gazte,
txistulariak, dantzariak eta kontinentean zehar banatutako euskal elkarteetako ordezkariak iristen
hasi ziren. Bisitariek, txistularien eta dantzarien ongi etorria jaso zuten eta San Jose kalean zegoen
elkarteko egoitzaraino Euskal Erriako Mikelete talde batek babestuta joaten ziren. Beraz, bidaiarien
etorrera festa bat bihurtu zen kolores betetako Euskal Astearen barruan. Bereziki hunkigarria,
Buenos Airesetik zetorren Washington itsasontziaren harrea izan zen. Montevideoko portuta
azaroaren 30ean iritsi zen, Laurak Bateko kide, txistulari eta antzari gazteekin. Txileko Kepa,
Bonifacio eta Jaime Aretxabaleta ongietorriaren lekuko izan ziren eta Santiagoko Euzkadi aldizkarian
ondorengoa idatzi zuten, ¡La Gran Semana de Cultura Vasca! ¡Triunfo para sus organizadores, y un
homenaje imperecedero para la Patria vasca! Montevideo entero estaba en la calle, para aplaudir el
paso de los “dantzaris”, “emakumes”, orfeonistas, “dantzaris txikis”, en fin, todo lo que nos recuerdan
aquellas grandes fiestas que se realizaban en la patria tan querida en tiempos de bonanza329.
Ekitaldi guztiek prentsaren atentzioa deitu zuten. Hala ere, Argentinatik eta Txiletik iritsitako
ordezkariekin batera egunkarien titularrak handitu egin ziren. “Esta noche habrá en el SODRE330 un
gran espectáculo de folclore vasco en honor del primer magistrado”, honela iragartzen zuen La
Razon 331 egunkariak, zortzi zutabeetatik sei betetzen zituen titularrean. Egunkariak bere barneko
orrialdeetan “Con trajes regionales y entonando dulces canciones de la tierra, llegó de Buenos Aires
la Delegación Vasca”, aipatzen zuen. “Vienen a reunirse en Montevideo. Numeroso contingente de
vascos llegó esta mañana”, El Diario332 egunkariak argitaratzen zuen sei zutabetan ere eta argazki
ugariekin. “Se iniciaron con éxito las fiestas de la Semana Cultural Vasca”, urriko 31kako edizioan El
Plata egunkariak berri ematen zuen. “A actos de singular colorido dieron lugar los festejos
inaugurales de la Semana Vasca”, La Tribuna Popular egunkariak egun berdinean aipatzen zuen.
Honela, egunez egun uruguayko hiriburuko egunkari garrantzitsuenek gogo handiz ekitaldiari buruz
berri eman zuten. Hala ere, kontrako iritziak ere egon ziren noski.
Azaroaren 30ean larunbata izan zen egitarau zabalari hasiera emateko aukeratutako
eguna, euskal foruak abolitu zituen legea onartu zen egunaren oroimenean. Arratsaldean,
Montevideoko Arte Ederretako Museoan, euskal artearen erakusketa inauguratu zen. Bertan, Juan
Jose Amezaga Lehendakaria, Juan Jose Carbajal Barne Arazoetako Ministroa eta Julio Guani,
Suprema Corte de Justicia eta Comisión de Honor de la Semana Vascako lehendakaria egon ziren.
Euskal eta uruguayar hereserkiak entzun eta gero, Lagun Onak abesbatzak Gernikako arbola abestu
zuen. Jarraian, Julio Garra eta Maria Ana Bideragai Janssen, gizonen batzordeko eta emakumeen
batzordeko lehendakariak hurrenz hurren, ofizialki erakusketa inauguratu zuten eta honekin batera
Euskal Astearen ospakizunak. Julio Garrak bere hitzadian ekimenaren zentzua adierazi zuen, “que
todos vean en esta magnífica Semana Cultural Vasca que se inicia hoy, el germen de nuevas y
vastas empresas y que los vascos sean siempre, como lo fueron a través de los siglos, lección de
viviente austeridad. Que vivan en esta tierra hospitalaria y grata del Uruguay –oasis de paz y
bendición- más unidos que nunca, manteniendo nuestras tradiciones inspiradas en el amor más alto
y en la fraternidad más honda”.333
Gauean, SODREn Amezaga lehendakariaren omenaldiari hasiera eman zitzaion. Oraingo
honetan, Juan Jose Amezaga, Julio Guani, Juan Jose Carbajal Victorica eta Adolfo Folle Joanico
Hezkuntza Ministroaren presentzia izan zen, “el Sr. Presidente asistió a la función desde su
329
“La Semana Cultural Vasca de Montevideo”, Euzkadi, 1. urtea, 7. zenbakia; Santiago de Chile; 1943ko azaroa.
1. orrialdea.
330
SODRE: Servicio Oficial de Radio Difusión.
331
La Razón; Montevideo, 1943ko urriak 30.
332
El Diario; Montevideo, 1943ko urriak 30.
333
Euskal Erria, Montevideo, 1944ko urtarrilak 1.
- 108 -
1
0
8
comienzo hasta la terminación, ya de madrugada, dando constantes señales de aprobación y
repitiéndose algunos números ante el agrado de que dio muestras. (…) El teatro parecía
completamente lleno de espectadores que aplaudieron con fervor los cantos y danzas populares de
las distintas regiones de Euzkadi que fueron interpretados por los artistas que en número de
alrededor de 220 son, en su inmensa mayoría, refugiados políticos”. Laurak Bat eta Lagun Onak
abesbatzak interpretatutako Euskal abesti errepertorioaren ostean, Montevideoko euskal
elkarteetako eta Buenos Airesetik eta ameriketako toki ezberdinetatik iritsitako txistularien eta
dantzarien emanaldia egon zen. Interpretatutako eta dantzatutako piezen artean, “Mascarada
Suletina” eta Jesús Guridiren “Amaia” operako “Ezpata Dantza” egon ziren. Hurrengo egunean,
herrialdeko prentsak ekitaldiaren berri ematen zuten, “dijo el escritor D. Adolfo de Larrañaga, “la
orquesta trenza sus encajes y la polifonía en su conjunto teje el motivo que se presiente. Suena el
txistu y allí salen los héroes en este segundo acto de la colosal ópera “Amaya” de Guridi”. Hay un
silencio de emoción en la sala, nadie se imagina que unos nombres que en sus trajes tienen la
pátina de siglos y el pergeño de lobos, puedan danzar así”.334
Urriaren 31ean igandea, Montevideoko katedral nagusian, Emilio Agirrezabal, Ignacio
Ariztimuño eta Pedro Goikoetxea apaizek emandako meza ospatu zen. Lagun Onak abesbatzak
hereserkiak eta abestiak interpretatu zituen eta Laurak Bateko dantzariek, euskal dantzen
errepertorio motz bat eskeini zuten, ekitaldia “aurresku” batekin amaituz.
Montevideoko Intendentea zen Juan Fabini buruan zela, bertaratutakoak Plaza
Independenciara oinez joan ziren uruguayko bandera eta ikurrina goratuz, “a la salida de la misa, los
concurrentes, precedidos de los alegres txistularis y de un grupo de jóvenes que marchaba
danzando por las calles de la ciudad (espectáculo nunca visto aquí y presenciado por el pueblo con
una total simpatía), se dirigieron a la Plaza de la Independencia donde tuvo lugar el homenaje a los
Artigas. Los coros -unas ciento cincuenta voces- acompañados de la banda municipal de
Montevideo, interpretaron los himnos uruguayo y vasco”.335
Artigas generalaren monumentuaren parera iristean, Ramon Mª Aldasoro eta Jaime
Aretxabaleta, Argentinako eta Txileko Orezkaritzako ordezkariek lore eskaintza egin zuten.
Uruguayko Eskola Militarreko eta Udalerriko Intendentziako bandek uruguayko eta Euskadiko
hereserkiak jo zituzten eta Lagun Onak abesbatzak “Gernikako Arbola” abestu zuen. Rodolfo
Gorritiren hitzaldi motz bat eta gero, ekitaldia euskal dantzen, fandango eta jota ikuskizun batekin
amaitu zen.
Bazkaria eta gero, SODREn Lagun Onak eta Laurak Bat abebabatzek ikuskizun
musikala eskeini zuten txistulari banda eta dantzarien laguntzarekin. Ondoren, Euskal Erria elkartean
afaria ospatu zen ordezkarien ohoretan. Bartaratutakoek, gonbidatutako amerikako euskal
elkarteetako abesbatzak eta bandak entzun ahal izan zituzten.
Azaroaren lehenean, goizaldean Montevideoko fundatzaile izan zen Bruno Mauricio de Zabalari
omenaldia egin zioten. Zabal plazan Lagun Onak eta Laurak Bat abesbatzak, txistulari bandak eta
dantzariak bildu ziren. Hauek, Euskal Erria elkartetik ekitaldia egingo zen tokiraino hainbat euskal
doinuen artean eta Mikeleteak babestuak joan ziren. Ekitaldiko tokira iritsi zirenean, Vicente
Amezaga “el vasco Zabala”ri buruz hitz egin zuen. Ondoren, Rebolo Bottok Montevideoko
Intendentziaren izenean uruguayko euskal elkarte osoari eta amerikako beste lekuetatik iritsitako
euskaldunei eskerrak eman zizkien ekitaldia antolatzeagatik. Aldi berean, Ameriketan euskaldunek
utzitako herentzia handia azpimarratu zuen.336
334
“Danzas y coros”, La Mañana, Montevideo, 1943ko urriak 31.
“La Gran Semana Vasca”, El Plata, Montevideo, 1943ko azaroak 19.
336
“Palabras del delegado del intendente municipal, Sr. Rébolo Botto”, Euskal Erria, XXXII, 894., 58, Montevideo,
1944ko apirilak 1.
335
- 109 -
1
0
9
Jarraian, dantzari txiki talde batek “Aurresku” bat eskaini zuen eta aldi berean
txikienak jantzi tipikoekin Zabalaren monumentuarean aurrean desfilatu zuten.337
Arratsaldean, Lagun Onak abesbatzak SODRE antzokian Franz Schuberten “Misa Mayor en
La Bemol” interpretatu zuen. Dora Pockorny, Sara César, Carlos Rodríguez eta Horacio Ganzález
solistak izan ziren eta Luis Malleak Montevideoko orkestra zuzendu zuen. Ekitaldiak, besteak bezala,
hiriburuko prentsan ohiartzun handia izan zuen.
Parte hartu zutenen memorian gordeta geldituko zen egun batzutako ospakizunak eta gero,
ekitaldia Euskal Erria elkartean afari batekin amaitu zen. Hala ere, Euskal Astearen amaierak etapa
berri baten ateak ireki egin zituen euskal ordezkaritzarekin eta horrekin Euskadiko eta Uruguayko
gobernuarekin. Lankidetza honen bitartez Montevideoko eta Uruguayko euskal elkartean ziklo sozial,
politiko eta kultural berri bati ongi etorria ematen zitzaion, “si el apoyo del pueblo uruguayo ha sido
ostensible, como lo muestra el hecho de que en las tres funciones celebradas se vendieran todas las
localidades disponibles y como lo manifestó la simpatía con que eran mirados y aplaudidos a su
paso por las calles los danzaris y cantantes vascos y, el selecto y numeroso público que llenaba
todas las tardes los locales de la exposición de pintura (hay que consignar que casi todos los artistas
eran exilados). Hay también que hacer constar que en las esferas oficiales hemos encontrado un
ambiente no de mera cortesía, sino de franco calor emocional...” 338
Lau euskaldun artisten parte hartzea Frantziako Euskaldunen Aldeko Batzordean
1945eko urriaren 6ean, Euskal Erria elkarteko zuzendaritzak Baionako prefektuordeak
eskatuta, Frantzian errefuxiatuak zeuden hiru mila euskaldunentzat premiazko laguntza eskatzea
erabaki zuen, “la conveniencia de que se adquieran mercaderías o prendas de vestir para
distribuirlas por intermedio del señor José María Lizarraga y señora, que residen en Leitza (Provincia
de Navarra”).339 Aldi berean, Emakumeen Batzordeari, 1.062 dolarrreko balioa zuen artilea eta
arropa eskuratzea eskatu zitzaion.340
Hiru egun beranduago, Euskal Erriak Batzorde Berezi baten eraketan lagunduko zuela
erabaki zen. Horretarako, urte bereko azaroaren 1ean bazkide batzuei zuzendutako deialdi bat
egingo zuen. Zuzendaritzaren arabera, eskaera larri honen aurrean sentsibilizateko aukera zuten
bazkideak ziren,
“El Consejo Directivo de Euskal Erria tiene el propósito de favorecer, por razones de
humanidad, a los vascos franceses y vascos españoles que se encuentran en suelo de
Francia, dadas las penurias que están soportando y otras mayores que vendrán para ellos con
motivo del crudo invierno que se avecina. Frente a esta situación, tan grave y penosa, y de
tantos queridos hermanos nuestros que no gozan de nuestras comodidades y tranquilidad,
tenemos todos el deber de llevarles, con nuestra palabra de aliento, un socorro, tan necesario
que desde allá no pueden obtener ropas, ni calzado, ni lo más indispensable para la vida.
Para ello, el Consejo Directivo que presido desea la formación de un Comité Ejecutivo que
tendrá a su cargo la misión exclusiva de obtener, para esa finalidad, los recursos necesarios,
con los cuales, DE INMEDIATO, se adquirirán las ropas, calzados, etc., etc. Para integrar ese
Comité ha sido designado Vd. dada la elevación de sus sentimientos”341.
Nahiz eta Euskal Erria barnean antolatu, batzordea uruguayko beste euskal elkarte eta
erakundeetara zabaldu zen. Horregatik, abenduaren 18arte batzordea ez zen guztiz osatu.
337
“Los vascos rindieron homenaje a don Bruno Mauricio de Zabala”, La Mañana, Montevideo, 1943ko azaroak 2.
“La Gran Semana Vasca”, El Plata, Montevideo, 1943ko azaroak 19.
339
José M. Lizarraga Euskal Erriako bazkide fundatzailea izan zen eta Leitzan bizi zen. Bere emaztea Leitzako
Emakume Abertzale Batzako lehendakaria izan zen.
340
Euskal Erria, 1945eko abenduak 1.
341
Euskal Erria, 1946ko martxoa.
338
- 110 -
1
1
0
Ziurrenik, batzordearen osaketaren atzerapena, munduko gerrak inoiz pentsatu zen tamaina
hartu zuelako eta bere ondorioak utzitako hildako eta izugarrikeriak ikusle hutsak izan zirenei
harritutak utzi zituelako izan zen. Baita ere, Aguirre lehendakaria Uruguayen 1941ean eta 1943an
Euskal Astearen ospakizunen ondoren berriro ere agertzeagatik izan zitekeen. 1945erako, Euskal
Herriko kausa uruguayko gizartean sakon sartua zen eta izen handiko pertsonek sortu berri zen
Batzorde Berezian parte hartzeko prest agertu ziren. Adibide gisa, Juana de Ibarbourou poeta eta
Juan Jose Amezaga Errepublikako Lehendakaria aipatu daitezke, Emakumeen Batzordeko
lehendakaria eta Gizonen Batzordeko lehendakaria hurrenez hurren. Lehenengoak 49 kide izan
zituen eta bigarrenak berriz 73. Azkeneko honetan, hurrengo partaideen izenak aipatu ditzakegu:
Eduardo Rodriguez Larreta doktorea, Kanpo Erlazioetarako Ministroa; Juan Jose Carbajal Victorica,
Barne Arazoetako Ministroa; Daniel Castellanos Artega, Heziketa eta Gizarte Aurreikuspen
Ministroa; Alvaro Vazquez, Frantzian Uruguayko Ministroa; M. Eugene Emanuelli, Uruguayen
Frantziako Negozio Arduraduna; Abelardo Saenz doktorea, Frantzian Uruguayko Ohorezko
Ministroa; Abelardo Saenz doktorea; Jose Iruretagoiena doktorea; Martin Etchegoyen doktorea;
Dardo Regules doktorea; Juan Vicente Algorta doktorea; Julio Guani doktorea; Juan Andres Ramirez
doktorea; Duncan Batlle Berres jauna; German Gil Guardia Jaen jauna; Benigno Paiva Irisarri jauna;
Juan Jose Arteaga ingeniaria; Horacio Terra Arocena arkitektoa; Ignacio Zorrilla de San Martin
doktorea; Fermin Garicoits doktorea; Juan Ibarra Aguerrebere doktorea; Justino Jimenez de
Arechaga doktorea eta Jose Maria Fernandez Saldaña doktorea 342.
Euskal Astearen ospakizunean zehar bezala, bi batzorde antolatzaile osatu ziren. Bata,
gizonena 10 partaideekin eta bestea emakueena 11 partaideekin, Julio Garra eta Maria Ana
Bidegarai Janssen bakoitzeko lehendakariak izanda hurrenez hurren. Bingen Amezaga, Francisco
Donagaray eta Rodolfo Gorriti gizonen batzordeko lehendakariordeak izan ziren eta Concepcion
Iturbey eta Mercedes Iribarren emakume batzordeko bigarren lehendakaria eta lehendakariordea
izan ziren.
Emakume Batzordeko lehendakariak idatzi bat egin zuen sentsibilazioa eskatuz,“vascos y
sus descendientes, sin perjuicio de que toda la población quede incluida porque el frío es intenso...
se ha racionado nuevamente el pan... las ropas ya no abrigan después de seis largos años de uso...
y el mercado negro es inabordable para la casi totalidad de la gente. Mientras se discuten cláusulas,
condiciones y decretos, los niños, sin llegar a comprender el porqué de sus sufrimientos piden pan,
abrigo. Se les ve concurrir a la escuela con los pies yertos envueltos solamente en trapos, pisando
la nieve y heladas que cubren las montañas pirenaicas”.343
Uruguayen dirua biltzeko ekitaldiak bi bileretan antolatu ziren, Euskal Aste Nagusian egin
zen antzera. Lehenengo, apirilaren 4ean Club Uruguayen kontzertu bat antolatu zen. Bertan, Violeta
Erauskin, Jorge Algorta, Héctor Tosar Errecart eta Julio Martínez Oianguren euskal jatorriko
uruguayar musikariak bildu ziren. Gainera, apirilaren 6ean eta 7an Parque Hotelen bi erromeria egin
ziren.
Artisten emanaldia zela eta, Vicente Amezagak Buenos Airesen zegoen Lasarteri
idatzi egin zion. Eskutitzan, musikariek errepertorioa euskaraz eskeintzeko asmoa zutela esaten
zuen eta horretarako partitura egokiak aurkitu behar ziren:
“Entre los actos que estamos organizando para arbitrar fondos en el Comité de
Ayuda a los vascos de Francia figuran dos de los que hoy necesito hablarte. Uno de ellos un
acto artístico, el otro, una romería vasca. El acto artístico es lo de más categoría. Consistirá en
recitales de canto a cargo de la soprano Violeta Erauskin y el bajo Jorge Algorta, uno de piano
por Tosar Errekart y otro de guitarra a cargo de Martínez Oianguren, es decir, que reuniremos
en ese acto que tendrá lugar a mediados de marzo en el Hotel Miramar de Carrasco, a cuatro
de los más destacados artistas de aquí, todos de ascendencia vasca. Ahora bien, Algorta me
dice que él quisiera cantar todo en vasco, pero tiene muy poco repertorio. Algo parecido le
pasa a la Erauskin. Aquí, ya sabes, apenas si tenemos nada que sirva y, además, sucede que
la hermana de Ibarra que es la que nos podría ayudar más en esto está ausente, creo que aún
para largo rato. Mi petición concreta es que me envíes tres o cuatro cosas para bajo y otras
para soprano elegidas entre lo mejor que tengáis por ahí. Si en vez de tres o cuatro son cinco o
seis, mejor que mejor. Igualmente si tenéis un par de cosas buenas para piano, te agradecería
342
343
- 111 -
1
1
1
mucho, pues también desea Tosar Errekart. En cuanto al divino arte de la guitarra, soy todavía
más profano que en los otros, que ya es decir. Desconozco también el repertorio que tenga
Martínez Oiarguren, entre otras cosas porque reside fuera, pero se me ocurre, (…) si hay
algunas jotas navarras o algo de Sarasate, por ejemplo, que sirva para el caso, estaría muy
bien que me lo mandéis.344
Behin artistekin erabaki eta gero, egitaraua hurrengoa izan zen:




























Violeta Erauskin, soprano
Donizetti
Verdi
Madina
Canción popular vasca
A. de Bereziartua
“Regnaba nel silencio” (Lucia de Lammermoor)
Romanza de “Traviata”
“Canción de Andrea (Mendi Mendian)
“Urrundik” (Desde lejos)
“Lo…!” (Canción de cuna vasca)
Héctor Tosar Errecart, piano
P. Donostia
P. Donostia
H. Tosar Errecart
H. Tosar Errecart
“Oyanian” (En el bosque)
“Aur-dantza” (Baile infantil)
“Improvisación”
“Danza criolla”
Jorge Algorta, bajo
Iparragirre
“Iru damatxo” (Tres señoritas)
“Goizeko izarra” (Estrella de la mañana)
“Euskal Erria” (Vasconia)
“Illunabarra” (Puesta de sol)
“Nere amak baleki” (Si supiera mi madre)
Julio Martínez Oyanguren345, guitarra
J.S. Bach
Preludio
J.S. Bach
Musette
F. Sors
Minué
F. Tarrega
Célebre sonata
F. Tarrega
Trémolo
J. Albeniz
Leyenda
E. Granados
Rondalla navarra
Baina artista hauen parte hartzea azkar konpondu bazen ere, erromeriak
antolatzea zailagoa egin zitzaien. Otsailaren erdialdean, batzorde antolatzaileak ekitaldirako ez zuen
trikitilari edo soinujole talderik. Horregatik, Lasartek Buenos Airesetik ondorengo idazten zuen:
“en cuanto a lo de la romería, es de más prisa, pues queremos hacerlo, en principio, los días 2, 3 y 4
de marzo. Tú sabes la escasez de elementos que sufrimos: un animador como “Pajarito”, los cinco
danzaris de mascarada, algún acordeonista y algún otro elemento así. ¿Qué tal son los de la
Burunda? Nos vendría muy bien saber, a la mayor brevedad, si podemos contar con ellos y en qué
condiciones. Después de escrito esto creo que la zuletina no nos va a convenir para esto, porque
son muchos y constituyen un espectáculo relativamente breve. Quizá nos convendría para otra
ocasión. Para esto, acordeonistas y dulzaineros con Pajarito y algún otro de su estilo sería lo mejor.
Es decir, que en total no nos cueste sino el pasaje y el hotel de media docena de elementos. 346
Debido a la celebración de la Semana Vasca de Mar de Plata, la mayor parte de los grupos de
dantzaris y de músicos estaban comprometidos, por lo que no sería fácil encontrar a un grupo
disponible para el acto, como verás, todavía vivo (…) He pedido al padre Madina y a Ixaka el
344
Vicente Amezagak Joxe Mari Lasarteri idatzitako eskutitza, 1946ko otsailak 14.
Behin ekitaldiak bukatuta, Julio Martinez Oyangurenek honela eskertzen zion batzorde antolatzaileari, saluda
con afectuosa consideración a su distinguido amigo, Dr. Don Vicente de Amezaga, y al referirse a su atenta carta del 8 del
corriente, le expresa su agradecimiento por los amables y generosos conceptos vertidos en la misma; así como su
cumplida gentileza al enviarle la adjunta carta. Julio Martínez Oyanguren Durazno herriko udaltzainburua zen.
346
Vicente Amezagak Joxe Mari Lasarteri idatzitako eskutitza, 1946ko otsailak 14.
345
- 112 -
1
1
2
repertorio de música vasca que os interesa. Los dos me han prometido seleccionar algo de interés y
ante mi insistencia Ixaka ha mandado copiar algunas canciones, parece que “Mendi mendian” que
según él serán muy apropiadas para los solistas. Para piano me dicen que podrían servir los
preludios del padre Donosti y, el padre Madina me ha prometido seleccionar algo suyo, valedero
también para el guitarrista, pues según él los guitarristas adaptan a su gusto las piezas preparadas
para otros instrumentos (…) En cuanto a lo de la romería, resulta más difícil, porque los días
señalados hay fiestas programadas en todos los centros vascos de los alrededores. Precisamente
los de la Burunda están contratados por Euzko Txokoa. Además, se va a celebrar la Semana Vasca
en Mar del Plata que absorbe las vacaciones de los elementos que se podrían considerar presuntos
animadores. Pajarito, en mi opinión particular, es un distinguido atorrante que a cambio de su
animación más o menos auténtica y de buen gusto, puede producir disgustos por su abundante
animalidad. Ahora mismo está reñido “a matarse” con los de Mar del Plata.347
Euskal erromeriaren egitaraua, pilota partidak, dantza herrikoiak, haurrentzako jarduerak,
bakailoa nafar erara txapelketa eta Mar de Platako Denak Bat elkarteko Burunda taldearen musikari
eta fanfarreak osatu zuten. Bertan, Arregi anaien trikitixak eta “Los Euscaros” antolatutako jota
txapelketa ez ziren falta izan. Erromeria azkenean planifikatutako baino bi egun beranduago ospatu
zen, apirilaren 6ean eta 7ean. Hona hemen zortzi orduko iraupena izan zuen jaialdiaren egitaraua:














Banda de Txistularis del maestro Mitxelena
Partidos de pelota

Sábado 6, desafío entre los renombrados campeones Barreto con Talero (mano a
mano)

Domingo 7, Pedro Belsegui y Barreto contra González y Murguiz
Herri kirolak
Bailes típicos vascos
Banda de acordeonistas de Arregui
Ejecución de danzas vascas por ezpatadantzaris
“Kale-Jira”
“Aurresku”, concurso de jotas y “Porrusalda”
Atracciones infantiles
Títeres, adivinas, etc., etc.
Equipo sonoro
Servicio de platos clásicos vascos - Merluza a la vasca
Bacalao a la navarra y a la vizcaína
Parrillada - churros - rosquillas, etc., etc.
Ekitaldiek arrakasta handia izan zuten eta parte hartzaileen kopurua hasieran pentsatutakoa
baino handiagoa izan zen. Euskal Astearen ospakizunean bezala, Juan Jose Amezaga
lehendakariaren gobernu osoak berriro ere, Montevideoko espainiako legazioaren aurrean, Franco
generalak Nazio Batuetan sartzeko kontrako jarrera azladu zuen. Modu honetan, jarduera kulturalak
erakustoki politiko ona zirela erakutsiz.
1946ko maiatzean, legazio frantzesak eskaerari baietz esan zion, bere bitartez, Batzordeak
bildutako materiala iritsi eginarazteko.348 Hurrengo hilabetean, igorpena jasotzeko Baionan bizi zen
Gurutze Gorriko Lehendakariaren parte hartzea eskatu zen.
Azkenean, urriaren 4ean hiru igorpenetatik lehenengoa Montevideoko portutik
Burdeoserantz “Formose” lurrun itsasontzi frantzesa itsasoratu zen. Itsasontziak sotoan, erabilitako
arropa eta janariaren artean 11.418 kilo zeramatzan, Uruguayko Legazio Frantzesak eta Gurutze
Gorri Frantzesak President de l’Entraide Françaiseri eskatutakoa.349
347
348
349
Joxe Mari Lasartek Vicente Amezagari idatzitako eskutitza, 1946ko otsailak 21.
Euskal Erria, 1946ko uztaila.
Euskal Nazionalismoko artxiboa (Artea). Ontziratze ezaguera Chargeurs Reunis 21. zenbakia.
- 113 -
1
1
3
Bigarren igorpena 1947ko otsailaren 22an egin zen CAMPANA lurrun itsasontzian. Ontzi
barruan, 1.478 kilo zeuden janzteko arropa eta janariaren artean 48 kaxatan.350 Azkeneko igorpena
martxoaren 16ean egin zen Bainako norantzarekin. Oraingo honetan, botikez betetako kaxa bat izan
zen “JAMAIQUE” lurrun ontzian itsasoratu zena.351
Euskal Kulturaren Astearen ondoren
Euskal Astean egindako jarduerek jendearen artean suspertu zuen interes kultural eta
politikoa ikusita, Montevideon zegoen Eusko Jaurlaritzaren Ordezkaritzak Euskal Errua elkartearen
laguntzarekin, – modu batean operario base bihurtu zen- hasierako proiektuari jarraipena emateko
aukera ikusi zuen. Euskal Herriak errepresio frankistaren aldetik jasaten zuen indarkeria agerikoa
egitea zen. Formula, bere eraginkortasuna guztiz erakutsia zuena, berdina izango zen: kultura eta
politika elkar loturik.
Alde honetatik, 1944eko ekainean sortu zen eta Vicente de Amezaga lehendakari zuen
Euskal Erriako Kultura, Arte eta Festen Batzordeak ekitaldi ugari antolatu zituen ondorengo
hilabetetarako. Ekitaldien artean, euskal etorkinen semea zen Lauro Ayestaran uruguayar
musikologoaren hitzaldi bat, Ignacio Muniain de Peñaren ardurapean “Jai ALAI” dantza taldearen
sorrera eta Antonio Michelenaren ardurapean txistulari banda baten sorrera zeuden.
Aipatutako Batzordeko kidea zen Javier Igoari, Hector Tosar Errecart musikari eta
konpostitorearekin kontaktuan jartzea eskatu zitzaion erakundeko ekimenetan partu hartu zezan.352
Hitzaldian, Ayestaranek Maurice Ravel musikariaren ibilbideaz hitz egin zuen. Irailaren
15ean elkarteko egoitzan izan zen hitzaldia eta Sara Orlandi de Larramendi pianojolearen laguntza
izan zuen, “que ejecutó con delicadeza y arte” hainbat pieza “Mi madre la Oca” eta “Sonatina”.353
Urriaren 13an iragarritako Elena Segu Rivas biolin jolearen kontzertua izan zen, bere
ahizpa Sara pianoan lagunduz354
Denboraldi kulturalarekin jarraituz, azaroaren 10ean Hector Tosarrek kontzertua eskeini
egin zuen, hurrengo lanak burutuz:
Bach. “Fantasía cromática y fuga”.
Chopin. “Mazurca”, “Vals” y “Balada en La Bemol”.
Debussy. “Bruyères”.
Debussy. “Be qu’a vu le vent de l’onest”.
Tosar. “Improvisación”.
Tosar. “Danza criolla”.
Tosar. “Vals. Homenaje a Ravel”.355
Hurrengo astean, Ongintza, Hezkuntza eta Emakumeen Batzordeak antolatutako
kermeseearen klausura, Ignacia Munian zuzenduriko “Jai Alai” poxpoliña taldearen aurkezpena
egiteko aproposa izan zen. Pilota kantxan ospatuta, “Ingurutxo” eta “Sagar Dantza” dantzatu
zituzten eta Carmen Artola eta Coca Zugasti, Renée Salafranca eta Muñoa, Sozaya eta Michelena
350
Euskal Nazionalismoko artxiboa (Artea). Registre du Commerde de la Société Générale de Transports
Maritimes a Vapeur, Montevideo, 1947ko otsailak 23.
351
Euskal Nazionalismoko artxiboa (Artea). Frantziako Euskaldunen aldeko Batzordeak Xabier Cortazarri
bidalitako eskutitza, Montevideo, 1847ko martxoak 26.
352
“Comisión de Fiestas, Arte y Cultura”, Euskal Erria, XXXII. urtea, 898. zenbakia, Montevideo, 1944ko abuztuak
1. 135. orrialdea.
353
“Hermosa conferencia de lauro Ayestaran sobre el músico vasco Mauricio Ravel”; Euskal Erria, XXXII. urtea,
900. zenbakia; Montevideo, 1944ko urriak 1. 158. orrialdea.
354
“Concierto de Violín, en nuestra sede”; Euskal Erria, XXXII. urtea, 901. orrialdea, Montevideo, 1944ko azaroak
1. 177. orrialdea.
355
“Un programa musical muy interesante ofreció en nuestros salones el compositor Sr. Tosar Errecart”; Euskal
Erria, XXXII. urtea, 902. zenbakia; Montevideo, 1944ko abenduak 1. 195. orrialdea.
- 114 -
1
1
4
bikoteek jota eta arin arina dantzatu zituzten.356
1944eko abenduaren 15ean egindako Kultura, Arte eta Festetako Batzordearen bileran,
Vicente Amezagak berak Buenos Airesera egindako bidaiaren eta bisitatu zituen euskal erakundeen
berri eman zien beste kideei. Bere adierazpenen artean, erakundeetan euskal folklorearen difusioan
eta irakaskuntzan egiten zen lana azpimarratu zuen. Batez ere Centro Laurak Bat aipatu zuen,
bertako Orfeoia adibide gisa jarriz.357
Alde honetatik, 1945eko martxoan Amezaga bera Tosarrekin bildu zen eta hilabete bereko
22rako bazkideei deialdia egin zitzaien Orfeoiaren sorreraren bilerarako358. Orfeoia, erkundearen 33.
urteurrenaren ospakizunetan estreinaldia egin zuen:
“...Seguidamente, hizo su presentación el flamante orfeón de Euskal Erria a cuatro voces y con
elementos de ambos sexos, que actuó bajo la dirección de su maestro Héctor Tosar Errecart y
que formaban una cantidad aproximada de treinta personas más o menos, en el que
predominaba como hecho saliente el elemento joven. Su primera presentación había causado
gran expectativa, pero ella sobrepasó por su magistral actuación, el más optimista de los
cálculos. Las interpretaciones del Gernika’ko arbola”, del “Boga Boga”, y del “Uso Zuriya”
fueron casi perfectos, pudiendo hasta decir perfectos si se tiene en cuenta el poco tiempo que
venía ensayando el coro. Sendos aplausos, premiaron esta presentación que dejó maravillados
a los presentes por el progreso conseguido, dejando a todos satisfechos esta nueva iniciativa
musical que marca una nueva etapa en la difusión que realiza Euskal erria por las costumbres
vascas...”
Ignacia Munianek eta bere dantza taldeak ere txalo zaparrada merezi izan zuten:
“Por la tarde, alrededor de las 16 y 30 horas, iban llegando muchísimas familias para
presenciar los demás actos que restaban de la programación. Seguidamente, alrededor de la
pista al aire libre tomó ubicación el público para gustar de los números bailables vascos que
habían de ejecutar el cuerpo de poxpoliñas que dirige con pacientye dedicación la señora
Muniain de Peña. Al salir el mencionado cuerpo de baile a la pista impresionó bien
inmediatamente por los llamativos trajes regionales que lucían. Inmejorable opinión dejaron las
interpretaciones del “Sagar dantza”, el “Ingurutxo”, “Cinta dantza” y “El barbero loco”.
Numerosas felicitaciones recibió la señora de Peña por el esfuerzo quie significa la preparación
del mencionado cuerpo de baile. Acompañó a las poxpoliñas la banda de txistularis...” 359
Jaialdi hauek sortzen zituzten sentimenduen berri izateko, bertaratutako baten testigantzara
jotzea baino ez dugu. Kasu honetan, Juan Bordabehere bazkidea, jardunaldia honela gogora
ekartzen zuen:
“...Todos los concurrentes, sin distinción de edades, clases sociales o económicas,
despojados por completo de las normas sociales que tanto nos atanb a la vida cotidiana, se
confundieron com,o uno solo para cantar y reír al unísono con una misma finalidad interna –no
preconcebida- de buscar el acercamiento espiritual con que tanto se caracteriza la
idiosincrasia del vasco. Por eso puedo sostener que en esos momentos fuimos más vascos
que nunca. Cantando en rueda y en abrazo cordial el “Gernik’ko Arbola”, el “Boga Boga” y
otras muchas canciones más, nos sentimos íntimamente ligados los unos a los otros
sintiéndonos fuertes y confiados: ¡vascos ante todo, vascos! Con las almas abiertas a los ojos
de todos leíamos en nuestyras caras como en un gran libro de esperanza la satisfacción ue
sentíamos en esos momentos por haber conseguido un acercamiento espiritual colectivo. Nos
olvidamos de todo el mundo exterior y nos elevamos espiritualmente; y hasta los que nuncsa
356
“El sábado 18 de noviembre se llevó a cabo una simpática exhibición de Poxpoliñas en nuestra sede central”;
Euskal Erria, XXXII. urtea, 902. zenbakia; Montevideo, 1944ko abenduak 1. 196. orrialdea.
357
“Comisión de Fiestas, Arte y Cultura de Euskal Erria; Acta Nº 13. Sesión del 15 de diciembre de 1944”; Euskal
Erria, XXXII. urtea, 903. zenbakia; Montevideo, 1945eko urtarrilak 1. 220. orrialdea.
358
“Creación de un Orfeón”; Euskal Erria, XXXIII. urtea, 906. zenbakia; Montevideo, 1945eko apirilak 1. 272.
orrialdea.
359
“Brillantes contornos alcanzaron los festejos organizados con motivo de cumplirse el 33 aniversario de Euskal
Erria”; Euskal Erria, XXXIII. urtea; 907. zenbakia; Montevideo, 1945eko maitzak 1. 289. orrialdea.
- 115 -
1
1
5
conocimos las benditas tierras de Euskadi nos parecía estar en ellas sintiendo la pura brisa de
sus campiñas...”360
Arrakasta handiko estreinaldia izan eta gero, Euskal Erria Orfeoia berriro ere San Ignacio
ospakizunean jardun zen, 1945eko abuztuaren 5ean elkarteko egoitzan. Hala ere, ordurako Brasilera
kontzertu batzuk eskeintzera joan zen Tosar maisua ez zegoen. Honek ez zuen berriro ere bere
postua hartu eta Maruja Ibarra Aguerreber de Darritchon izan zen bere ordezkoa. Ekitaldi honetan
errepertorioan “Iru Damatxo”, “Uso Zuriya”, “canción popular”, “Bolon bat, bolon bit” eta “Ara ser Alai
dagon” abestiak egon ziren.361
Nahiz eta abesbatza baten existentzia bazkide askoren nahia izan zen, elkartearen
historian zehar egon zirenen saiakera guztiak ez zuten luzaroan iraun. Kasu batzutan, ez ziren
sortzera iritsi eta beste batzutan ez zituzten entseguak pasa. Mugica maisuaren ahaleginak eta
frustrazioa baino ez ditugu gogoratu behar. Edo Pascalina Echevarne zuzentzen zuen abesbatzaren
kasuan, Lehenengo Munduko Gerran borroka egin zuten euskaldunekin elkartasuna erakutsi
nahian, jaialdia bertan behera uzteagatik ez zuen inoiz debuta egin.
1945. urtean egoera ez zen ezberdina izan eta Tosar eta Aguerrebereren ahalaginen
ondoren, Euskal Erria Orfeoia desegin eta proiektua ahaztu egin zen. Hala ere, ideia zuzendaritzan
mantendu egin zen eta 1959ean oraindik bazkideei honela zuzentzen zitzaien: “...¿Por qué no
hacemos todos un pequeño esfuerzo para que ese coro sea una realidad a breve plazo, para
orgullo y prestigio de Euskal Erria y como núcleo de vinculación artística, de expansión individual y
de acercamiento entre muchos de nuestros asociados? Se verían así culminados los esfuerzos de
quienes como el maestro Tomás Mugica y D. Antonio Michelena, H. Tosar y Sra. Ibarra
Aguerrebere, pusieron fervor y entusismo sin límites para conseguir la creación de una masa coral
estable digna de la jerarquía de nuestra institución...”362
Hala eta guztiz ere, urte asko igaro behar izan zuten zuzendari askoren “esfuerzo y
entusiamo” honek saria jaso arte. Aukera Antonio Mitxelenaren eskutik iritsi zen, bere musika
ezaguera eza, erakundearekiko zuen amodioarengatik eta gogo handiarekin ordezkatu zuena.
Berari esker, erakundearen abesbatza egi bihurtu zen, Cruz Iguain Azurza musikari gipuzkoarraren
etorrera arduratik kendu zuen arte.
Beasainen jaioa, Iguain erakundean 1958an sartu zen. 1968an Eusko Abeslariak abesbatza
sortu zuen eta erakundeak izan zuen ekimen luzeena bihurtu zen. 1992. urterarte hainbat elizetan,
erakundeen jaialdietan eta telebistan jardun zen
1968ko irailaren 7an, Gipuzkoako zaindaria zen Arantzazu birjinaren jaieguna
ospatzen zen egunean, mezan parte hartu zuen. Meza Montevideoko Canal 10 igorri egin zuen eta
Egiguren apaizak elizkizuna euskaraz eman zuen. Frantziskano erlijiosoen ustez, ekitaldi hau “record
mundial” izan zen, Euskadin ez baizen inoiz antzeko ezer egin.363
Abesbatzak nterpretatu zituen obrak Iguainek berak konponduak eta harmonizatuak izan
ziren.
1972. urtean abesbatza ondorengoek osatzen zuten: Mireya Chiesa Igarzabal, Matilde
Keoseian, Raquel Carrau, Mercedes Marculeta, Julián Ramos, David Bengoa, David Bengoa, Joxele
Galdona, Teodoro Zuazola, E. Jorge Arin, Enrique Areta eta Ángel Urquiri.
Erakunde barruan egindako jarduerez gain, 1946ko ekainean eman zen bezala, giro
akademikoko musikarentzat tartea egon zen. Aukera hartan, Euskal Erriako bazkide zen Juan Ibarra
360
¡Más vascos que nunca!; Euskal Erria, XXXIII. urtea; 907. zenbakia; Montevideo, 1945eko maiatzak 1. 290.
orrialdea.
361
“Extraordinaria fiesta fue la del 5 de agosto, conmemorando las clásicas festividades de San Fermín y San
Ignacio”; Euskal Erria, XXXIII. urtea; 911. zenbakia; Montevideo, 1945eko irailak 1. 355. orrialdea.
362
“El coro de Euskal Erria”; Euskal Erria, XLVII. urtea, 1002. zenbakia; Montevideo, 1959ko azaroa. 15. orrialdea.
363
IRIGOYEN ARTETXE, Alberto; Nuestra Señora de los Dolores, un enclave vasco en Montevideo; Arantzazu eta
Euskal frantziskotarrak Amerikan I. Kongresu Internazionaleko Txostena; Oñate, 2001.
- 116 -
1
1
6
Aguerrebereren ekimenarengatik eta Montevideoko Abokatuen Elkartearen laguntzarekin, Vicente
Amezagak Francisco de Vitoriari buruz hitzaldi bat eskeini zuen unibertsitatean. Egun horretarako,
hurrengo egitaraua diseinatu zen, non Jorge Algorta baxua sartu zen: 364
Universidad de Montevideo
Departamento de Estudios Vascos
El Consejo de este Departamento tiene el agrado de invitarle a Ud. y flia., para el acto recordatorio
del IV Centenario de la desaparición del precursor del Derecho Internacional, Fray Francisco de
Vitoria.
Programa
“Introducción” por el Dr. A. Berro García.
“El Padre Vitoria, vasco” por el Dr. Vicente de Amezaga
“Canciones vascas” por el Bajo Sr. Jorge Algorta.365
Baina batzorde ezberdinetako kideek egiten zituzten ahaleginak ere, Euskal Erriaren bizitza
soziala gero eta eskasagoa zen. 1948-9 denboraldiko urteko txostenean, Festetako Batzordeak
egoeraz mintzaten zen:
“...Como comentario general debemos dejar contancia, que todas las reuniones
sociales han tenido éxito, sino muy extrardinario, por lo menos normal; lamentando esta
Comisión la ausencia de los socios más caracterizados de la institución y sus familiares, a
pesar de la propaganda y el esfuerzo realizado en tal sentido...” 366
Honi buruz deigarria da 1950eko azaroaren 15ean bazkideei bidalitako idatzia. Ezohiko Batzar
Nagusi batera deitu egin zitzaien, Recreo de Malvinen salmentaz erabaki bat hartzeko. Idatzi hau
berriro ere 1951ko urtarrilean bidali zen, lehenengo deialditik bi hilabete igaro eta gero ez baizen
inongo akordiora iritsi.
Hala ere eta bazkideen parte hartze eskasa medio, Festetako Batzordearen ahaleginak jarraitu
egin zuten. 1950 urterako eta “Dia del Euskera” ospatu behar zela baliatuz, Ramon Ayestaran maisua
gonbidatu egin zuten gitarra kontzertu bat eskeini zezan. Hurrengo egitarau jarraitu zuen:
Primera parte.
Milán – “Pavana”.
Bach – “Preludio en do”.
Bach – “Museta”.
Sor – “Dos estudios”.
Serandiere – “Rondeau”
Segunda parte.
Padre Donostia – “preludio Vasco”.
Villa Lobos – “Preludio Nº 4”.
Fleury – “Milonga”.
Fleury – “Estilo”.
Fleury – “Malambo”. 367
Vicente Amezagak Joxe Mari Lasarteri idatzitako eskutitza, 1946ko ekainak 10.
Vicente Amezagak Joxe Mari Lasarteri idatzitako eskutitza, 1946ko irailak 7.
366
“Informe de la Comisión de Fiestas”; Euskal Erria, XXXVII. urtea, 956. zenbakia; Montevideo, 1949ko ekaina.
310. orrialdea.
367
“La celebración del “Día del Euskera” en Euskal Erria; Euskal Erria; XXXIX. urtea; 975-975. zenbakia;
Montevideo, 1959ko abendua- 1951ako urtarrila. 223. orrialdea.
364
365
- 117 -
1
1
7
Baina nahiz eta Euskal Erria elkarteak 50eko hamarkadan zehar ezohiko une kulturala bizi,
bazkideek geroz eta interes txikiagoa azaltzen zuten erakundeak antolatzen zituen ekitaldienganako.
Garai hartan eta Vicente Amezagaren ahaleginei esker, Errepublikako Unibertsitatean Euskera
Katedra, Euskal Kulturaren Katedra eta Euskal Ikasketa Departamentua sortu ziren.
1960ko azaroaren 3an, Jesús Maria Leizaola lehendakariak uruguayko hiruburuari egin zion
bisitak euskal etxeei bultzada berri bat eman ziela dirudi. Ongietorri handia egin zioten
lehendakariari eta lehen bezala, dantzaldiak eta abestiak protagonista izan ziren.
Portuan jendetza batengatik harrera jaso zuen eta horien artea hurrengoak aipatu daitezke:
Dardo Regule uruguayko inistro ohia eta Venancio Flores senataria; Centro Republicano Españoleko
ordezkariak; Casal Catalako ordezkariak; galiziako elkarteak; prentsa eta Centro Euskaro Español
eta Euskal Erriak elkarrekin ordurako sortutako Batzordea. Manuel Aguirre, Euskaro Españoleko
zuzendaritza taldeko kidea izan zen euskal ekartearen izenean ongietorria eskeini ziona.
Uruguayen egon zen bitartean, Euskal Erriari eta Centro Euskaro Españoli bisita egin zien.
Bertan omenaldia jaso zuen musika erakustaldi eta euskal dantzekin. Pedemontek zuzentzen zuen
Euskaro Españoleko abesbatzaren parte hartzea azpimarragarria da.
Montevideoko ekitaldien oihartzuna herrialde barrualdean.
Montevideoko ekitaldien garapena herrialde barnealdeko euskal kolektibitateetan modu on
batean eragina izan zuen. Ordurarte, San Jose de Mayon ezik ez zen euskal elkarterik egon.
Ziurrenik, Aguirre Lehendakariak 1942. urtean San Jose eta Florida hirietara egin zituen
bisitak eragin handia izan zuen. Gainera, 1943an egindako ekitadiei buruz idatzizko prentsak hauei
emandako oihartzun handia lagungarri izan zen. Beraz, bi kasu hauek Maldonadoko
departamenduan kokatuta dauden Piriapoliesko bainuetxean eta Colonia hirian eta Saltoko
hiriburuan euskal etxeak sortzearen arrazoietako bat dira.
Lehenengoa, Gure Echea izenarekin 1944eko ekainean sortu zen eta Manuel Urresti
elkarteko lehendakaria izan zen, Luis P. Zabala Garcia idazkari lanak bere gain hartuz.
Bitartean, 1945eko abuztuan Coloniako hirian eta hainbat bizilagunen “que llevaban sangre
vasca” ekimen bezala, Centro Vasco Gernika Baskuna sortu zen, bere lehendakaria Alejandro
Otaegui izanda.368.
1945eko azaroan ere Saltoko departamenduko izen bereko hiriburuan, Centro Vasco Zazpirak Bat
sortu zen. Bere lehendakaria Antonio Ubici doktorea zen eta dantza irakaslea berriz Felipe Bilbao.
1950eko urrian Euskal Erria elkarteari bidalitako eskutiz batean jaialdi baten ospakizunaren
berri eman zuten, consistirá en un almuerzo o cena, seguida de bailes tradicionales, algo así como
la que se efectuó en noviembre de 1946.369 Aurreko hartan bezala, Euskal Erriako dantza talda,
Antonio Mitxelenaren txistulari banda eta Concordia hiriko euskal elkarteko ordezkaritza ugari batek
parte hartu zuten.
Erakunde honi buruz ezer gutxi gehiago dakigu, baina aipatutako dokumentuaren arabera,
gutxienez 1945etik 1950 arte existitu zen. Piriapolis eta Coloniako kasuekin alderatuz behintza
gehiago iraun zuen, azkeneko hauek fundazio ekitaldietatik ez baizuten pasa.
Hala ere, elkartea hauen desagerpenak ez zituen Euskal Erriako dantza taldearen ekimenak
gelditu. Garai hartan dantza taldea Maritxu Peña Munian bere arreba zen Maria Victorearen
368
Sociedad Euskal Erriako Artxiboa (Montevideo). Coloniako Batzordeak Euskal Erriari bidalitako eskutitza,
1944ko abuztuak 28.
369
Sociedad Euskal Erriako Artxiboa (Montevideo). Saltoko Zazpirak Bat Euskal Elkarteak Euskal Erriari idatzitako
eskutitza, 1950eko urriak 9.
- 118 -
1
1
8
laguntzarekin – aurreko zuzendariaren alabak- zuzentzen zuen. Dantza taldea errepublika
barnealdera bidaiak egiten hasi zen Antonio Michelenak zuzentzen zuen txistulari tadearekin batera.
Bira honek Melo, Rocha, Sarandi del Yi, Carmelo, Treinta y Tres eta San José hirietara
eraman zituen. Bira honetan, ondo definititutako bi garaitan banatu daitezkeen errepertorioak
dantzatu zituzten. Alde batetik, 1961. urtean dantza taldeak Argentinako Mar de Platara egindako
bisitak koreografia berri bat gehitu zion arte. Maritxu eta Maria Victoria Peña “Sagar Dantza”, “Arco
Dantza” eta “Cinta Dantza” erakutsi zituzten, bere ama Ignacia Muniainekin batera ikasitako dantzak
ziren. Hauen ama, Euskadiko Saski Naski taldeko kide eta Euskal Erriako dantza taldeko zuzendaria
izan zen.
Bestetik, handik aurrera “Makil dantza”, “Mascarada suletina” eta “Danza de las
dagas” poxpolin taldearentzat eta “San Miguel de Arretxunaga” eta “Aurresku” gizonentzat gehitu
zituzten.370
“Los Oberenas” taldea
Montevideoko Cerrito de la Victoria auzoko Misericordistas eskolako erlijioso saleziarra zen
Padre Miguelen ekimenetik sortua, “Los Oberenas” taldea, Walter Ottonello, Cavelli, Doile, Muiño,
Panaro, Pedro eta Luis Irujo, Vaccarezza, Ricardo pattera eta Luis Pérez osatu zuten, denak
eskolako ikasle ohiak.
Nahiz eta taldeko kideek ez zuten euskal elkarteen ekitaldietan parte hartzen, etorkin
nafarren semeak ziren Pedro eta Luis Irujo anaiek eta beraien influentziari esker Bilboko “Los
bocheros” eta Iruñako “Los Iruña´ko” abestiak errepertorioan sartu zituzten. Kermessetan,
elkarteetan eta ihauterietako oholtzetan jardun ziren. Gainera telebistan parte hartzeko aukera izan
zuten. Adibidez, 60. hamarkadaren hasieran Del Valle esatariak zuzentzen zuen “Coctel Cola
Indiana” telebista saio ospetsuan parte hartu zuten.
Hain zuzen ere, “Los Iruña´ko” diskoko abesti batetik, “la peña de los oberenas”
erreferentziatik atera zuten taldearen izena.
1959. urtearen bukaeraldean, Palottinos anaien parrokian kermesse batean parte hartzen
zuten bitartean, Maritxu Peñak zuzentzen zuen dantza taldearekin topo egin zuten. Honek, herrialde
barrualdeko bira elkarrrekin egiteko propasamena egin zien. Honela, erlazio berri bati hasiera eman
zitzaion eta atal kulturala gaindituz, Ricardo Pattera Maritxu Peñarekin ezkondu egin ziren.
“Los Oberenas” 1965 edo 1966. urte arte jardun ziren.371
Aro baten amaiera.
60. hamarkadaren bukaeran eta 70. hamarkadaren hasiera, Euskal Erria elkarteak ageriko
higadura sozial bat jasan zuen. Hau guztia, liskar ideologikoengatik, belaunaldi
ezberdintasunarengatik eta arazo ekonomikoengatik izan zen.
Ozta-ozta Euskadiko gerraren garaitik zeuden tentsio gogorrak gainditzea lortu zenean,
etorkin kopuru handi baten etorrerak erakundeen ikuspegia gehiago zaildu zuen. Erakundeen
sortzaile eta hauen ondorengoen eta Euskadiko gerratik exilioan iritsi zirenen artean tirabirak egon
ziren, azkeneko hauen arazoa ulertzera ez zirenak inoiz iritsi.
Erakundeen sortzaileen eta exiliatuen arteko ezberdintasunak bien arteko liskarretik sortu
zen. Alde batetik, lehenengoek ez zituzten besteen pentsamendu politikoak partekatzen eta Uruguay
beraien herrialde bezala hartzen zuten. Bestetik, iritsi berriak, gehien bat gerra eta pertsekuzio
frankista jasan zuten nazionalistak, diktadorearen uzkailtzea itxoiten ari zirenak beraien herrialdera
bueltatzeko. Arazo hau 40. hamarkadan zehar gainditu egin zen eta erakundeak nazionalismoari
ekitaldi kulturaletan estalitako tokia aurkitu zion.
Hala ere, 50. hamarkadaren bukaeran etorkin berriak iristen hasi ziren, aurreko exiliatuak
izan zuten problematika ezberdinarekin. Hauek, maila ekonomiko baxuagokoak ziren eta politika
370
371
Maritxu eta María Victoria Peña Muniaini egindako elkarrizketa, Montevideo, 2008ko maiatzak 17.
Ricado Patterari egindako elkarrizketa, Montevideo, 2008ko maiatzak 17.
- 119 -
1
1
9
aldetik penintsulan ezarrita zegoen erregimenetik gertu zeuden. Nahiz eta aurreko liskarrak baino
ikusgarritasun txikiagoa izan, liskar berriak maila pertsonalean garatu ziren, elkarteko
bateragarritasuna susmagaitz muturretaraino eramanda. Egoera hau, belaunaldi aldaketa berri bati
eta kide enblematikoen desagerpenari gehituta, golpe gogorra izan zen erakundearentzat, hau urte
luzez inmobilismo eta desintegrazio sozial batean sartuz.
Hau gutxi bazen, Uruguay Ekialdeko Errepublika bere historiado garai beltzenak bizi izan
zituen. Dictadura militar baten menpe erori zen, erakunde politiko eta sozialak lotuz eta deseginez.
Marko honetan, elkarteko ekitaldien artean bereizgarri izan ziren musika eta dantza ere
moteldu egin ziren eta gaur egun arte aintzinan izan zuten garrantzia ez dute berreskuratu.
- 120 -
1
2
0
BIOGRAFIAK
- 121 -
1
2
1

Aguirre Lizaola, Avelino
1938ko abuztuaren 10ean Bilbon jaio zen Ramon de Aguirre e Ibarra eta Lucia de Lizaola y
Araucoren semea.
Bere osabak sustatua, apenas 4 urte zituenean musikarekiko gaitasun harrigarriak zituela
erakutsi zuen. Oraindik haur bat izanda eta 16 urte bete arte, bataiatua izan zen Bilboko Santiago
elizan sopranoa izan zen. Garai hartan Nicolas Ledesma maisua irakasletzat izan zuen.
Hamahiru urterekin, Madrilgo Kontserbatorioan sartu zen. Bertan bere ikasketak burutu
zituen, Harmonian bigarren sari bat eskuratuz eta lehenengoa Konposizioan. Honela, Hilarion
Eslavaren ikasle nabarmena zela erakutsi zuen.
Bere ikasketak oradindu ahal izateko, gauetan kafetegi batean pianoa jo behar izan zuen.372
Hogei urte bete zituenean, Milanera joan zen Bizkaiko Aldundiko pentsio bati esker. Hiri
honetan eta Lauro Rossi maisuaren ikasle izanda, bere lehenengo opera idatzi egin zuen, “Guzman
el bueno”.
Hiru urte eta erdi Milanen ikasketak burutu eta gero, Bilbora itzuli zen. Hil egin zen Reparaz
Teatro Principal de Valencian jarduten zen opera konpainiako zuzendaria ordezkatu zuen. Hemen,
1865eko abenduaren 16ean, bere obra zen “Gli Amanti di Teruel” ezagutzera eman zuen. Izan zuen
arrakastarengatik, hogeitasei gauetan errepikatu behar izan zuen.
Hilabete gutxitara, penintsulan zehar bira bat egin zuen Teatro Real de Madrideko
abesbatzekin.
Obra ugari idatzi zituen. Horien artean “Misa a gran orquesta” gailentzen da, honekin
Gasteizen ospatu zen txapelketa baten Lehenengo Saria eskuratu baizuen.
“Una furtiva lagrima” ere konposatu zuen. Erromantza bat soprano batentzat, pianoaren eta
“A Bilbao” zortzikoaren laguntzarekin.
1864. urtean “La del Pañuelo Rojo” zortziko ospetsua idatzi zuen.
1868an iraultza hasi zenean penintsula utzi eta Parisera joan zen.
Argentinako Errepublikara alde egin zuen, Buenos Airesen 1876. urtean finkatuz. Urte
hartan “Pieta per noi” sinfonia konposatu zuen abesbatza eta orkestrarentzat.
Argentinara orkestrako zuzendari eta konpainia frantses baten arduradun bezala iritsi zen.
Azkeneko hau 1876ko maitzean Buenos Aireseko Teatro Operan aurkeztu zen.
Argentinako hirburuan, Teatro de la Operan orkestrako zuzendari bezala, Escuela de
Musica de la Provinciako irakasle bezala eta Conservatorio Nacional de Musicako zuzendari bezala
lan egin zuen.
1877. urtean Nuevo Método Teórico Práctico de Lectura Musical idatzi zuen eta “Misa de
Gloria” eta “Lo que puede el mate” zarzuela konposatu zituen.
Sainete kreolerak ere konposatu zituen.
1889ko azaroan “De paso por aqui” estreinatu zuen eta 1890. urtean “De paso por Buenos
Aires” eta “Amor y Patria”. Azkeneko urte honetan Linda Diez sopranoarekin batera Bilbon kontzeru
bat eskeini zuen.
Zailtasun ekonomikoak jasan eta gero, oholtzak alde batera utzi zituen eta Argentinako
Mendoza hirian erretiroa hartu zuen. Bertan, 1901eko uztailaren 19an hil egin zen.373
Gaur egun arte, bilboko maisuaren amerikako ibilbidea 1880. urtetik aurrera galdu egiten
zen. Data honetan, batzuk europara itzuli zela pentsatzen zuten eta beste batzuk berriz,
zorrotzagoak, Montevideora joan zela pentsatzen zuten. Baina egia esanda, Buenos Aireseko
prentsako erreferentziengatik jakina zen “Nicolasita” bere zarzuela 1883ko denboraldian uruguayko
hiriburuan estreinatu egin zela.
372
373
“Avelino Aguirre”; La Vasconia, VIII. urtea; 285. zenbakia, Buenos Aires; 1901eko abuztuak 30; 393. orrialdea.
“Aguirre Lizaola, Avelino”; Auñamendi Entziklopedia.
- 122 -
1
2
2
Avelino Aguirre Uruguayen.
1937. urtean Teatro Solisen jabe Montevideoko Udaleko Intendentzia izatera pasa zen.
Ordurarte, 1856ean inauguratu eta Uruguayko nagusia zen antzokiko jabeek opera, zarzuela eta
antzerki konpainiei alokatu egiten zieten. Momentuko eskujokari edo besterik gabe bere gaitasun
eszenikoak montevideoko ikusleei erakutsi nahi zituztenak ikus zitezkeen ere.
Alde honetatik, garaiko prentsan ohikoa da aurkitzea ikuskizun batzuei buruzko kontrako
kritikak. Besterik gabe jabeen poltsikoak betetzeko helburuarekin egindako ikuskizunek, hiriburuko
antzoki ospetsuena desohoratu egiten zuten.
Esandakoa ere, montevideoko gizarteak behin baino gehiagotan artista edo maila
internazional batean ospetsuak ziren konpainiak ikusteko aukera izan zuten, beraien pazientziak
saria jasoz. Kasu hauetako bat, Avelino Aguirrek zuzentzen zuen “Compañía de zarzuela española.
Empres Aguirre y Compañía” izan zen. Antzoki enpresari bezala bere debuta izan zen, antzokia
1870. hamarkaaren bukaeran alokatuz.
Nahiz eta Montevideora egiten zuen lehenengo bisita izan, bilboko musikaria ez zen
ezezaguna Uruguayen. Honen ibilbidea herriko komunikabideengatik jarraipen bat izan zuen, 1878tik
Buenos Aires hirian egiten ziren ekitaldiei buruz berri ematen baizuten.
Adibide gisa, 1878eko uztaileko berrian aurkitzen dugu. Honen arabera Casimirio Prietok 374
idatzitako zarzuelari musika jartzen ari zitzaion. Hurrengo hilabetean egile berdinak konposatutako
habanarari ere musika jarri zion, pianoaren laguntzarekin abestua izango zena “Receta para
casarse” antzerkian.375
1880eko urtarriletik aurrera, montevideoko La Colonia Española egunkarian, aipatutako
konpaniak uruguayko hiriburuko antzoki garrantzitzuenean egiten zituen emanaldiei buruzko
iragarkiak eta goraipamenezko kritikak argitaratzen hasi ziren.
Kritikaren hitz onak jasoz eta Teatro Solis goraino betetzen zuen publiko batekin, konpainiak
errepertotio zabal bat eskeini zuen. Errepetorioan hurrengo obrak zeuden: “Los Madgiares”, “El
Juramento” eta “Catalina” zarzuela ospetsuak, Luis Olona idatziak eta Gastambide maisuak musika
jarriak; Ventura de la Vega idatzitako “Estevanillo de Peralta” zarzuela, Gastambide maisuak musika
jarria; “Jugar con fuego”; “Los comediantes de Antaño”; “El Anillo de hierro”; “La Marsellesa”; “La
Gallina Ciega”; “Marina”; “La cola del diablo”; “Campanote”; “Robinson”; Los pajes del Rey”; “Las
campanas de Corneville”; “El último Figurín”; “Las Joyas de la Corona”.
Urte bereko urtarrilaren 9an, denboraldiko 20. funtzioa ospatu zen Aguirreren onurarako.
Honek funtzioa Sociedad Laurac Bati dedikatu egin zion. Anura hau iragarriz, euskal elkarteak bere
aldizkariarekin batera “Alcance al Nº 45” argitaratu zuen. Funtzioaren bezperan banatu eta berriro
ere urtarrilaren 16ko 46. zenbakian argitaratu egin zen:
Alcance al Nº 45; repartido en esta capital el día 8 del corriente.
Las provincias vascongadas pueden honrarse a justo título de ser cuna y patria de hombres
célebres que han legado un nombre a la historia y una gloria a su país.
Si entre los navegantes cuenta a un Elcano, entre los poetas a un Ercilla y entre los pintores
a un Zamacois, en la música tiene hijos predilectos, que con sus composiciones, bastarían
para ilustrar a cualquiera de las naciones más civilizadas.
Al lado de D. Hilarión Eslava, el maestro de los maestros, se encuentra Guelvenzu; el
famoso pianista. Con el viene Arrieta, el autor del “Grumete”, Gastambide, el compositor de “El
sueño de una noche de verano”, y como si no fuese bastante esta pléyade de compositores
célebres, y para que tuviese intérpretes dignos de ellos, de esos amenísimos valles, surge
Gayarre, el hoy rey de los tenores y el tan aplaudido como llorado Echeverria. Para seguir la
tradición, y que los jóvenes perpetúen la memoria de los viejos, surgen al mundo del arte
374
375
“Nueva zarzuela”; La Colonia Española; II. urtea, 235. zenbakia, Montevideo, 1878ko uztailak 27.
“El maestro Aguirre”; La Colonia Española; II. urtea, 252. zenbakia, Montevideo, 1878ko abuztuak 17.
- 123 -
1
2
3
Zubiaurre, hoy maestro de la Capilla real de España, y el que para honra de nuestras
provincias se halla hoy en esta playas y se llama Avelino Aguirre.
De poco espacio disponemos para escribir una biografía extensa y detallada de este joven
ya célebre compositor. Careciendo de las dotes necesarias para hacer un juicio crítico de sus
obras, vamos a apuntar ligeramente algunos datos recogidos a la ligera, y que darán una idea,
aunque imperfecta, de los triunfos que en su no larga carrera ha sabido conquistar el maestro
Aguirre.
Nació éste en Bilbao en 1843. Desde su más tierna edad, pues apenas contaba con cuatro
años, ya mostraba una inclinación irresistible por la música, recibiendo las primeras nociones¡las que se pueden recibir a esa edad!- de un tío suyo. Cuatro años más tarde entraba como
niño de coro a la basílica de Bilbao, bajo la dirección del maestro Ledesma; con quien empezó
a prender el piano. A los trece años iba a Madrid, e ingresaba en el Conservatorio, donde no
tardó mucho tiempo en ganar el 2º premio de armonía.
Pero así como la providencia le había acordado largamente sus favores en la parte
intelectual, la suerte se le declaró adversa y puso contrariedades en su camino. Fácil es al
hombre que emprende una carrera llevarla a término disponiendo de todo lo necesario, pero
fuerza de voluntad, y aun virtud, necesita el pobre para seguir su vocación, teniendo al mismo
tiempo que luchar día a día con las necesidades de la vida.
Aguirre, pobre y sin recursos, con vocación y con fe ciega en su porvenir, sigue sus estudios,
y mientras por el día va al Conservatorio y continúa con aprovechamiento las clases, por la
noche, utilizando su habilidad, toca el piano en un café de Madrid, por un modesto sueldo, que
le permite atender a sus necesidades.
Así transcurre algún tiempo, así consigue otro premio de composición, siendo discípulo de
Hilarión Eslava, y ve por fin coronada su constancia y su aplicación, obteniendo una pensión,
pagada entre el Gobierno y la Diputación de Vizcaya para ir a completar sus estudios a Italia.
Parte a Milán a los 20 años, llevando un mundo de ilusiones en la cabeza; tranquilo y
sereno, pues tenía asegurada la vida material para dedicarse al estudio sin preocupaciones.
Muchos y muy rápidos progresos hizo en aquel conservatorio bajo la dirección del célebre
Lauro Rossi. Allí escribió su primera ópera “Guzmán el Bueno”. Allí concibió la que más tarde
debía proporcionarle lauros y renombre.
De regreso a España después de permanecer tres años y medio en Milán, escribió su ópera
en 4 actos titulada: “Los Amantes de Teruel”. El teatro principal de Valencia fue el primero que
representó aquella obra, y tal éxito obtuvo desde la primera noche, que mereció 27
representaciones consecutivas. Cosa extraordinaria y que casi asombra, si se considera que
en un teatro de provincia rara es la obra, por buena que sea, que se ejecute más de media
docena de veces.
Llega la revolución de 1868 y Aguirre, como tantos otros jóvenes, abandona España y se
dirige a París.
Allí es buscado con empeño por los principales empresarios de teatros y desde entonces
empezó con éxito una nueva carrera donde le esperaban grandes triunfos. Los teatros de
Francia, Italia, Alemania, Holanda y Bélgica, le ven como director de orquesta, imprimiendo ese
sello particular que él sabe dar alas obras que se ejecutan bajo su dirección conquistando
aplausos.
De Europa viene a América y en Buenos Aires, después de dirigir la compañía de ópera
francesa, entra en el Conservatorio como profesor de solfeo superior.
Lo que Avelino Aguirre es como director de orquesta, el público de Montevideo ha tenido
ocasión de juzgarlo últimamente. Cada obra que se ha puesto en el Solis bajo su dirección, ha
sido acogida como “no hay ejemplo”, pues ninguna vez se ha pedido la repetición de una
sinfonía, como ha sucedido en el preludio del tercer acto de “El Anillo de hierro”.
La noche de su beneficio, el jueves, tendremos ocasión de juzgar a Avelino Aguirre como
compositor, pues se cantará un aria de su ópera “Los Amantes de Teruel”. Además, también
oiremos aquella noche un zortzico titulado “Laurac Bat” escrito por Aguirre expresamente para
aquella noche. Concluyamos estas mal trazadas líneas diciendo que Aguirre tiene escrita otra
ópera titulada Covadonga y que además es autor de ocho misas, entre ellas una que se cantó
en la Iglesia de la Merced de Buenos Aires y luego en Colón, en beneficio suyo y que fue
extraordinariamente aplaudida, mereciendo los mayores elogios de la prensa.
Ese es Aguirre, el compositor aplaudido que con orgullo decimos es nuestro compatriota.
Esperamos que la culta población de esta capital se mostrará con su acostumbrada galantería,
concurriendo al Solis en la noche del ocho y que la Sociedad Laurac Bat, a la que dedica el señor Aguirre su
- 124 -
1
2
4
beneficio, contraerá una nueva deuda de gratitud a las repetidas de deferencia y simpatías que tiene recibidas
del pueblo de Montevideo.376
Aukera hartan “El Anillo de hierro” zarzuela interpretatu zen eta lehenengo eta bigarren
ekitaldietan, orkestrak Aguirrek konposatutako “tanda de walses” “Graciana” jo zituen.
Aukerarako bereziki maisuak “Laurac Bat” zortzikoa konposatu zuen, montevideoko euskal
etxeari dedikatuz. Bigarren ekitaldiko atsedenean, Marimon jaunak onuradunari eskeinita, Aguirrek
konposatutako “Gli amanti de Teruel” erromantza abestu egin zuen.
“Graciana” izeneko “tanda de walses”eko partitura, antzokiko boleterian salmentan jarri zen.
Bere prezioa 80 zentimokoa izan zen.377
Benefizioak zuzendariari opari ugari eman zizkion. Hauen artean, urrezko koro bat, biki joku
bat brillanteekin, urrezko botoien sorta bat, brilanteak eta perlak, erloju kate bat, urrezko eta
zilarrezko lumak, marfilezko zigarro-kaxa bat, idazmahai bat, urrezko erloju bat eta balio handiko
hainbat koro.378
Sociedad Laurac Baten oparia, egia esanda apalagoa, Ignacio Malcorra haurrak eskeinitako
eta bazkide guztiak sinatutako album bat izan zen.379
Konpainia honetako abesbatzari, 1880ko denboraldiko ihauterietako maskara dantzaldiak
girotzea egokitu zitzaion380. Aukera honetan orkestraren zuzendaritza Ugoccioni maisuaren esku
egon zen. Horregatik, urtarrilaren 31kako gauean Aguirre maisuak prentsa deitu egin zuen eta
konpainiak dantzaldi funtzioak ospatuko ziren aretoan egindako konponketen berri eman zuen:
El local es espacioso, y está adornado con gusto exquisito y se ve bien a las claras que la
Empresa ha querido complacer al público hasta donde es posible, pues a pesar de tan bellos
adornos, a fijado una entrada módica al alcance de cualquier fortuna, lo que hará
indudablemente que muchas familias puedan asistir, aunque no sea más que a ver bailar y oír
bonitas piezas de música que tocará la numerosa orquesta hábilmente dirigida por el señor
Ugocioni.
Anteanoche tuvo lugar el ensayo general, al cual fue invitada la prensa y varias personas
más. Todos pudieron convencerse del orden y elegancia con que está dispuesto aquello. El
puente donde se hallan los músicos es de un efecto mágico y el jardín improvisado en ele
fondo, con su gruta y surtidor de agua, iluminado con luz eléctrica hace del Teatro Solis un
hermoso edén, donde se respira el aroma de las flores y se perciben los acordes acentos de
una música que encanta.
En una palabra aquello es necesario verlo para poder apreciarlo con justicia.
La reunión de anteanoche terminó con un “té”, según se ha ducho, en el que la fina
galantería del señor Aguirre puso a disposición de los invitados un abundante surtido de licores
y dulces, retirándose a las 11 de la noche, después de haber oído a la orquesta una serie de
piezas a cual más gratas.
Auguramos buena suerte a los bailes del Solis.381
Otsaileko hilabetean, ihauterietako dantzadiak ospatu eta gero, konpainia Paysandú hirira
lekualdatu zen. Bertan denboraldi txiki bat izan eta gero, brasileko Rio Grande estatura joan zen
kanpaina berri bati hasiera emateko.
1880ko maiatzaren 12an, denboraldi berria “Don Juan de Urbina” zarzuelarekin inauguratu
zen. Publikoaren txaloak eta prentsaren kritaka onak merezi izan zituen. La Colonia Españolak,
funtzioak merezi zuelakoan, kritika ohiko ataletik editorial zabal batera leku aldatu zuen eta
aktoreak, abesbatza, orkestra eta nola ez zuzendaria goraipatu zituen.
376
377
378
379
380
381
“Beneficio del señor Aguirre”; Laurac Bat; IV. urtea, 46. zenbakia, Montevideo, 1880ko urtarrilak 16. 1. orrialdea.
“Teatro Solis”; La Colonia Española, Montevideo, 1880ko urtarrilak 9; 3. orrialdea.
“Teatro Solis”; La Colonia Española, Montevideo, 1880ko urtarrilak 9; 3. orrialdea.
“Beneficio del señor Aguirre”; Laurac Bat; IV. urtea, 46. zenbakia, Montevideo, 1880ko urtarrilak 16; 1. orrialdea.
“Baile del Solis”, La Colonia Española, Montevideo, 1880ko urtarrilak 1; 2. orrialdea.
“Teatro Solis”, La Colonia Española, Montevideo, 1880ko otsailak 1; 2. orrialdea.
- 125 -
1
2
5
Gainera azalpen hauek, helburua bakarra dirua lortzea zuten antzokiko jabeak kritikatzeko
balio izan zuten. Antzokia alokatzen zutenei, “bufos que, esforzándose por hacernos reír, nos han
hecho llorar al ver profanada la escena; y han pasado también prestidigitadores que, con groseros
engaños, nos han incomodado en vez de divertirnos” deitzen zieten, Avelino Aguirre eredutzat
hartuz:
No es un suceso de poca importancia, vulgar, digno sólo de un suelto, el debut de una
componías, tan numerosa, tas escogida, tan completa por todos conceptos como la que la
empresa Aguirre ha traído para realzar a Montevideo, haciendo, como es consiguiente para
ello, grandes sacrificios.
El señor Aguirre, no es un empresario vulgar: es un artista de vocación, es un maestro de
conciencia que merece la consideración y más que el amor platónico (por decirlo así) la protección
efectiva del vecindario de Montevideo, y por decoro de esta capital, más todavía, por orgullo
nacional debe ser secundado en su laudable afán de hacer servir para sus grandes fines a ese
templo de todas las bellas artes que se llama teatro Solis.382
Egia esanda, eszenaratze bakoitza goraipatzekoa zen, funtzioaren ondoren errepikatuz,
non “Campanote” zarzuela interpretatu zen:
Anteanoche se presentó en ese teatro (Solis) la zarzuela “Campanone”, con éxito
sobresaliente. El 1º y el 3º acto sobre todo fueron magníficamente interpretados.
Los artistas señoras Franco y Roca y los señores Marimon, Monti, Galván, y Subirá fueron
justamente aplaudidos repetidas veces por la selecta concurrencia que todas las noches acude
a ese teatro a oír obras buenas y bien desempeñadas.
Los coros y Orquestas superiores, cosa que en raras compañías, lo mismo de ópera que de zarzuela
decíamos hasta ahora, con esta debemos hacerlo constar, porque verdaderamente lo merecen. Bien
es verdad que con la batuta del señor Aguirre los músicos y artistas tocan y cantan bien siempre…383
Egun gutxi batzu ondoren, enpressak “Las joyas de la Corona” zarzuela eszenan jarri
zuenean, “Bermal” izengoitiaren atzean ezkutatzen zen kritikoaren kalifikazioa bikaina izan zen.384
Baina hain ondo hasi zen denboraldia, modu harrigarri batean zaildu egin zen Federico
Marimon Tenore Nagusiaren desrtzioaren ondoren. Eragozpen honek, montevideoko gizartean
harridura sortzeaz gain, kanpainaren jarraipena arriskuan jarri zuen. Arazo hau nabarmena egin
zen, Aguirre bere publiko haurrean azalpenak ematera behartuta ikusi zenean. Guzti hau, La
Colonia Española egunkariaren bitartez egin zuen “Solicitada” bate argitaratzearekin:
Al Público:
Enemigo de dar publicidad a ciertos asuntos, hoy tengo que dirigirme al público, no para
justificarme, que tranquila está mi conciencia sino para revelar cosas que aun favorecen muy
poco a una persona, han de decirse y deben conocerse, porque en ellas ha podido ir envuelta,
tal vez, la ruina de algunas familias.
El público tiene conocimiento de la deserción del teatro Solis, de que soy empresario, del
primer tenor de la Compañía, don Federico Marimon.
Antes de entrar en brevísimas consideraciones, pues dejo al ilustrado público de Montevideo
el cuidado de apreciar debidamente lo acontecido, expondré sencilla y lealmente los hechos.
Contraté para esta temporada, y por segunda vez, a dicho tenor, firmando con él una
escritura. En uno de los artículos o cláusulas, se estipulaba que el precio de mil pesos
mensuales, que yo debía pagarle por sus trabajos, se verificaría por quincenas adelantadas.
Empezó la temporada el 12 de Mayo, y su quincena correspondiente desde dicho día hasta
el 27 del mismo mes, le fue satisfecha anticipadamente.
La segunda quincena comprendía desde el día 27 de mayo al 1º de Junio.
382
383
384
“Solemnidad artística”; La Colonia Española; Montevideo, 1880ko maiatzak 14.
“Teatro Solis”; La Colonia Española; Montevideo, 1880ko maiatzak 20; 2. orrialdea.
“Teatro Solis”; La Colonia Española; Montevideo, 1880ko maiatzak 23; 2. orrialdea.
- 126 -
1
2
6
El día 30 a las diez de la mañana, es decir, dos días después del que el señor Marimon
pretendía fijado el pago, mandé entregar a dicho artista en su misma casa, la cantidad de $500
pesos.
El señor Marimon se negó a recibirlos, y entonces tuve que depositarlos en la Jefatura de
Policía, suplicando al señor Jefe hiciese saber al artista que en su poder estaba el dinero. Tres
avisos de la Policía fueron necesarios para que el señor Marimon se decidiese a acudir al
Cabildo, y fue preciso que el señor Jefe Político le ordenase trabajar aquella noche, pro estar la
función anunciada en carteles.
Pero esto no era nada, para lo que después debía llevar a cabo el señor Marimon.
El día 31 a las 5 ½ de la tarde me hizo notificar por medio de un escribano público que se
creía desligado de sus compromisos conmigo, y que no pertenecía a mi compañía.
Enemigo de tomar medidas extremas, traté de arreglar las diferencias amistosamente.
Pero todos cuantos pasos dieron al efecto algunos amigos míos fueron inútiles.
El señor Marimon escuchaba los intermediarios, y al mismo tiempo firmaba otro contrato con
otra empresa.
Supe, por fin, con verdadero asombro, que el señor Marimon estaba contratado en otro
teatro y aun anunciado su debut; entonces acudí a los Tribunales.
Pero aquí no había legislación especial de teatros, y no pude conseguir que se le impidiera
trabajar en otro teatro y volver al mío.
Tenía y tengo el derecho de pedir al señor Marimon daños y perjuicios, pues por el momento
el señor Marimon, de hecho, defraudaba mis intereses y los de los artistas de mi compañía.
Al señor Marimon no le bastaba que el año anterior le hubiese satisfecho religiosamente
todos los sueldos.
No le era suficiente tampoco que le hubiese pagado anticipadamente la primera quincena de
la temporada. El retraso de 24 o 36 horas en el pago de la segunda quincena, era para él
causa poderosa para pretender romper sus contratos conmigo.
¿Necesita esto comentarios?
Ni quiero ni debo juzgar al hombre. Dejo a la consideración del público que estimo lo
expuesto, que es la verdad pura y aprecie la conducta de un hombre, que por no calificar de
otro modo, pretende dejar sin pan a numerosas familias, que hoy dependen y viven de la
explotación del teatro Solis.
Y aquí encaja bien un hecho que revelará al público quien es el señor Marimon:
Debiendo ir a dar con la compañía que dirijo, unas cuantas representaciones en el mes de
Febrero último a Paysandú, contraté al señor Marimon por 700 $ al mes. El señor Marimon
partió para Buenos Aires a esperar allí el vapor que conducía la compañía, y en él seguir viaje
con nosotros.
Salimos de aquí cincuenta y nueve personas, y al llegar a Buenos Aires, envié al señor
Navarro, a casa del señor Marimon, para que le entregase 350 $, la quincena adelantada, y le
acompañase abordo, puesto que ya estaba avisado de antemano.
Por inconcebible que parezca, el señor Marimon contestó que no se embarcaba ni iría a
cantar a Paysandú, si no le contrataba yo para la presente temporada.
Aguardó a que todos sus compañeros estuvieran en viaje para poner a la empresa el pie al
cuello.
Tuve que acceder, por salvar a mis artistas, y al aceptar que cargaba con un individuo que
ala primera ocasión promovería entorpecimientos por no perder la costumbre.
La publicación de la carta que al efecto me escribió el señor Marimon, da la medida del
hombre: más vale callarla.
Debo al público de Montevideo una inmerecida protección, y por lo mismo quiero que
conozcan de parte de quien está la falta.
Esta es la primera vez que soy empresario de teatros. Ahí están todos mis artistas si me
sacrifico, y me sacrifico con gusto, por cumplir con misi compromisos.
Esta satisfacción que me cabe, no puede alegrar del mismo modo al señor Marimon, quien
no se atreverá para desmentirme sacar a luz los diarios de los puntos donde ha trabajado,
porque de exhibirlos le harían muy poco favor como hombre.
A los timbres del señor Marimon le hacía falta uno más, ha intentado adquirirlos sin
conseguirlo.
Ha querido hacer con mi empresa lo que hizo con algunas como la de Sevilla, Cartagena y
otras. No lo ha logrado, pues la ausencia del señor Marimon del teatro Solis no entorpece la
marcha de éste.
- 127 -
1
2
7
Hoy todo el mundo es necesario y nadie indispensable, y dentro de veinte o veinticinco días
vendrá de España otro tenor, que si no tuviese por casualidad una carrera artística como la del
señor Marimon, será un hombre honrado y no borrará con el codo lo que firme con la mano.
Mientras tanto, trabajaré y ayudado por mis artistas quienes en esta ocasión me han dado
pruebas de verdadera estima. Hago público mi agradecimiento hacia ellos.
Un hombre ha pretendido dejar en la miseria a cien familias. En cambio las señoras Franco y
Roca, y los señores Subirá, Monti y Galván, van a salvar esas familias con su trabajo.
¡Tristes lauros son los que por donde pasa va recogiendo el señor Marimon. 385
Publikoak Aguirreren jarrera babestu zuten eta Sociedad Laurak Bateko bere herrikideak
atxikimendua agertu zuten. Prentsan argitaratu zen atxikimendua Jose de Umaran erakundeko
lehendakariak sinatu zuen:
La zarzuela del Solis y el empresario nuestro querido paisano el distinguido Maestro Don
Avelino Aguirre.
Mucho se ha declamado sobre la falta de compensación o de castigo que la Sociedad
moderna impone a las buenas o malas acciones que se practican en la vida. Más a pesar de
todo creemos en el triunfo de la virtud y si tuviésemos alguna duda, ahí está la espléndida
manifestación en la noche del sábado 5 en el coliseo de Solis.
Si alguna vez se ha manifestado imponente y majestuosa la opinión de este noble y honrado
pueblo, discerniendo con la actitud y sus aclamaciones la corona del triunfo a la virtud y a la
abnegación de una distinguida artista, a sus honrados compañeros de trabajo, y al no menos
honrado y laborioso, cuanto inteligente y caballero el maestro Aguirre, ha sido sin duda la
ovación espontánea y calurosa que recibió la noche del sábado 5 en el Solís, la distinguida
Señora doña Matilde Franco, y la Señora Roca como igualmente el resto de la compañía y el
señor Aguirre; quienes obtuvieron el premio de su honrado y ejemplar procedimiento que
formará época en la escena de nuestro hermoso coliseo.
Por grandes que hayan sido los disgustos acarreados por nuestro amigo el señor Aguirre por
la deserción de una de sus primeras partes de su compañía, cuando menos debía esperarlo,
esos disgustos y esa pena han venido a atenuarla y aun a compensarla con creces la
abnegación y generosidad de las señoras Franco y Roca y demás artistas y las sinceras
simpatías del ilustrado público oriental, que dio en la noche del sábado el más elocuente
testimonio de cuanto sabe apreciar las buenas y generosas acciones, recompensando con sus
nutridos aplausos, coronas, flores y otras ovaciones, a la virtud y la honradez
Sirva este noble ejemplo de estímulo a los nobles y grandes corazones y de remordimiento a los que
inspirados en ele egoísmo, faltan a los santos principios de la amistad, del deber y del compañerismo. Nos
asociamos con entusiasmo al triunfo obtenido por la señora Franco y sus nobles compañeros de arte sin
olvidar a nuestro estimable amigo el señor Aguirre.386
Hurrengo egunetan, prentsak Aguirrek tenore nagusia ordezkatzeko eman zituen hurratsen
berri eman zuen. Hauen artean, Enrique Aubricot tenore uruguayarraren berehalako kontratazioa
aipatzen zen. Hala ere, ez zen baztertzen penintsulatik Bengoechea tenorearen, Cifuentes
kontraltoaren eta Eugenio Fernandez eszena zuzendariaren etorrera.387
Azkenean, 1880ko ekainaren 22an, eserleku gabe gelditu ziren ikusle korpuruarengatik
funtzio historikoa izan zen egunean, Soliseko ohiala altxatu egin zen Enrique Aubriot tenorea
aurkezteko. Rodolforen papelean, “Anillo de hierro” zarzuelan debuta egin zuen.
1885eko denboraldia.
385
“Al Público”; La Colonia Española; Montevideo, 1880ko ekainak 5; 2. orrialdea.
“La zarzuela del Solis y el empresario nuestro querido paisano el distinguido Maestro Don Avelino Aguirre”.
Laurac Bat; IV. urtea, 56. zenbakia, Montevideo, 1880ko ekainak 16; 2. orrialdea.
387
“Compañía de zarzuela del Solis”; La Colonia Española; Montevideo, 1880ko ekainak 16.
386
- 128 -
1
2
8
zuen:
Solis Antzokiaren 1885eko denboraldiaren estreinaldirako, prentsak hurrengoa argitaratu
Teatro Solis
GRAN COMPAÑÍA DE ZARZUELA
Procedente del teatro Apolo de Madrid
Dirigida por D. Avelino Aguirre
Y en la que figura le maestro compositor
D. Manuel Fernández Caballero
DEBUTARÁ
El martes 1 de setiembre
con la zarzuela
EL HEMANO BALTASAR
y se tocará una gran sinfonía del maestro Caballero sobre motivos de varias zarzuelas,
concluyendo con el Himno Nacional.
ELENCO- Maestros y concertadores de orquesta: Avelino Aguirre y Manuel F. Caballero;
Director de orquesta: Sebastián Beracoechea; primeras tiples: Rosario Peset y Gabriela Roca;
primera tiple mezzo soprano contralto: Ascensión Cabrero; otra primera tiple: Maximina
Aldecoa; tiple característica: Pilar Galán; primer tenor: José Ruiz Madrid; primer barítono:
Ramón Navarro; primer bajo: José Subirá; primer tenor cómico: Enrique Gerner; segundo
barítono: José Moreno; segundo bajo: Aurelio Lozano; 4 partiquinas y 4 partiquinos; 36 coristas
y 36 profesores de orquesta.
REPERTORIO- Anillo de Hierro, Diamantes de la Corona, Tempestad, Juramento, Hijas de Eva,
magyares, Dos Princesas, Las nueve de la noche, Gallina Ciega, Marina, Molinero de Subiza, salto del
Pasiego, Guerra Santa, Mascota, Boccacio, Catalina, El Reloj de Lucerna, El Hermano Baltasar, Los sobrinos
del capitán Grant, La soirée de Cachupin, El hombre es débil, Música Clásica, El suicidio de Alejo, Dar la
Castaña, Curriya, Y ferocci romani y Nicolaza.388
Estreinaldiko gauean, La Razoneko kritikoa denboraldi hasierari buruzko azalpen azkar bat
idaztera behartuta ikusi zen
“Recién a las 10 (de la noche) ha terminado el primer acto de la zarzuela “El Hermano
Baltasar” del maestro Fernández Caballero.
Tan tarde ha terminado ese acto por haber exigido el público el bis del “Mosaico Musical” del
maestro nombrado con que dio comienzo a la función.
El “Mosaico Musical”, que encierra los más inspirados motivos de las zarzuelas de que es
autor el maestro Caballero, termina con unas variaciones sobre motivos del Himno Nacional
que el publico todo, señoras y caballeros, oyó de pie, colmando después de aplausos a su
autor y exigiendo, como hemos dicho, el bis; cosa bien merecida no sólo por las bellezas que
la pieza encierra sino también por la excelente interpretación que le dieron, bajo la batuta del
autor, unos 70 profesores colocados en la orquesta y en la escena.
(…)Los coros y especialmente la orquesta son excelentes de modo que la ejecución del acto que
acaba de terminar ha sido muy buena.389
Agindu zuen bezala, hurrengo egunean eta “La Tempestad” funtzioaren estreinaldira joan
eta gero, kritikoak bere azalpenak zabaldu egin zituen:
“Ayer dimos cuenta del éxito que había obtenido el primer acto de “El Hermano Baltasar”,
zarzuela con que hacía su estreno la compañía del inteligente maestro Aguirre.
El público se mostró algo frío durante el acto de cuya ejecución hablamos, y recién al
segundo acto empezó a demostrar aprobación.
388
389
“Teatro Solis”; La Razón, Montevideo, 1885eko irailak 1; 2. orrialdea.
“El estreno de la Compañía de Zarzuela”; La Razón, Montevideo, 1885eko irailak 2; 2. orrialdea.
- 129 -
1
2
9
Aplaudió especialmente a la Sra. Peset y a Subirá, exigiendo a la primera el bis del precioso
wals, joya musical a la que supo dar notable interpretación la artista aludida, y el segundo la
repetición de las seguidillas que canta en ese acto, las que hicieron desternillar de risa a todo
el público.
También se hizo repetir el dúo jocoso entre el tenor cómico señor Guerra y la característica
señora Galán.
En el tercer acto tampoco escasearon los aplausos, terminando la función en medio del
general contento de los espectadores.
Ahora, concentrándonos en los artistas, diremos con toda imparcialidad que la señora Peset
si bien tiene poca voz ésta es de timbre agradable y la maneja con bastante maestría; que el
tenor cómico señor Guerra tiene bonita voz y bastante gracia, que la señora Galán nos ha
parecido una excelente característica y que los esposos Subirá siguen siendo tan buenos
artistas como cuando por primera vez nos visitaron, agregándose a esto que la hermosa
Gabriela ha ganado mucho como artista.
En resumen, obra e intérpretes han gustado mucho.
Anoche recién se han estrenado el La Tempestad el primer tenor y el primer barítono de la
compañía, de quienes tenemos buenos informes. Mañana al dar cuenta del éxito que obtenga
la preciosa zarzuela de Carrion y Chapi daremos nuestro juicio sobre esos dos artistas y
podremos decir recién entonces si esta compañía es tan buena como la primera que nos trajo
el maestro Aguirre.
Las decoraciones del primer y tercer acto de La Tempestad han sido expresamente traídas de
Madrid y son pintadas por los célebres escenógrafos del Teatro Real de aquella ciudad, Busatto y Bonardi”.390
Egun batzu beranduago, kritiko berdinak publikoa Fernandez Caballero maisuaren “Los
sobrinos del capitan Grant” zarzuelaren zain zegoela argitaratu zuen. Publikoak, obra hau aurreko
denboraldian Cambiase y Crodara konpainia italiarrak interpretatzeagatik ezagutzen zuen eta “hizo
furor cuando la conocimos, cosa a la que la hacen acreedora los graciosísimos dislates de su
argumento y lo inspirado de su música”.
Ezaguerari jarraiki, ikuslegoak kurositatea zuen ea ze konpainiak zarzuela trebezia
hobeagoarekin interpretatuko zuen ikusteko. Hala ere iritziak Aguirreren aldekoak ziren
“indudablemente será mejor que la compañía italiana, primero porque dirigirá la orquesta el autor de
la música y segundo, porque conocemos el libreto original el que como es natural debió perder
mucho al ser vertido (al italiano)”… eta ez zieten huts egin irailaren 18ko azalpenen arabera:
“Con lleno enorme y muy buen éxito se dio anteanoche la zarzuela de ramos Carrión y
Fernández caballero, titulada “Los hijos del Capitán Grant”.
Merecieron muchos aplausos y mantuvieron la constante hilaridad del público las Sras.
Roca, Galán y Cabrero y los señores Subirá, Gemer, Moreno, Navarro y Beracoechea”.
Hilabete bukaeran, funtzioa Subiraren onurarako egin zenean, kronikak obraren arrakasta jasotzen
zuen:
“Esta noche se verificará en el mismo teatro (Solis) el beneficio del bajo Sr. Subirá
representándose la chistosa pieza de gran aparato “Los sobrinos del capitán Grant”, único rival
de la popularidad que alcanzó “Doña Juanita”, a tal punto que el anunciar esa zarzuela implica
un lleno completo y con doble motivo hoy que es la función de gracia de un artista que cuenta
con unánimes simpatías y que cantará unas coplas que harán época. Otro atractivo más: la
Sra. Roca, en traje de carácter, cantará la bonita canción “El toreo”.
Solis estará repleto.391
1887ko denboraldia.
390
391
“El estreno de la Compañía de Zarzuela”; La Razón, Montevideo, 1885eko irailak 3; 2. orrialdea.
“La compañía de zarzuela”; La Razón; Montevideo, 1885eko irailak 26; 3. orrialdea.
- 130 -
1
3
0
Urte hartan urrairen 23an “La Tempestad” obrarekin hasi zen Soliseko denboraldirako,
konpainia Hierro eta Millares sopranoak, Barrera tenorea, Arcos baritonoa, Banquells baxua eta
Orejon tenore komikoa osatzen zuten.
Urte hartan Aguirrek eszenan hurrengo zarzuelak jarri zituen: “Tempestad”, “Campanone”,
“Marina”, “Caramelo”, “Regalo de Bodas”, “Para casa de los padres”, “Anda valiente”, “Diva”,
“Calandria”, “Niña bonita”, “Vuelta al mundo”, “Conquista de Madrid”, “Barberillo”, “Siglo que viene”,
“Anillo de Hierro”, “Mascota”, “Lucero del Alba”, “Grumete”, “Sobrinos del Capitán Grant”, “Gallina
Ciega”, “Molinero de Subiza”, “El Estilo es el hombre”, “Arturo de Fuencarrale”, “Astas del toro”,
“Hombre es débil”, “”Caballero particular, “Fuego y estopa”, “Catalina”, “Agua y Cuernos” eta
“Historia y cuentos”.392
Aguirrek Montevideora egindako azkeneko bisitaren erreferentzia 1888. urtean aurkitzen
dugu, San Felipe antzokian “Los amantes de Teruel” zarzuela interpretatzen.393
Sartzen diren obrak:

“La del Pañuelo Rojo”.394











“Pietá Per Noi”.
“Misa de Gloria”.
“Lo que puede el mate”.
“La Nicolasita”.
“De paso por aquí”.
“De paso por Buenos Aires”.
“Amor y Patria”.
“Covadonga”.
“Graciana”.
“Una furtiva lágrima”.
“A Bilbao”.
Beste obra batzuk:

Aguirre, Fernando.
Bazkide izan zenik ere jakin gabe, euskal musikari honek Facundo Alzolaren ordezkoa izan
zen La Filarmonica de Mercedesen zuzendaritzan, azkeneko hau 1870 eta 1872. urteen artean
Buenos Airesera bizitzera joan zenean.
Organo-jolea zen eta piano eta kantu irakasle bezala aritu zen.395

Alberdi, Juan.
Juan Alberdi Ereñaga Durangon jaio zen 1913. urtean. Bere aita Isidro Alberdi izan zen eta
ama Nicolasa Ereñaga.
Musikaria eta konpositorea, “Los Chimberos” eta “Los Ruiseñores de España” taldeen
zuzendaria izan zen. Hauekin batera hainbat herrialde bisitatu zituen gira artistikoetan eta Esther
Williamsen pelikula batean parte hartzera iritsi zen.
40. hamarkadaren bukaeran Rio de la Platara iritsi zen “Los Ruiseñores de España”
taldearekin batera. Taldea desegin zenean, kide batzu Argentinaza bizitzera joan ziren. Bera berriz,
392
“Zarzuela”; Montevideo Musical”; II. urtea, 2. zenbakia; Montevideo, 1887ko urtarrilak 8.
“La Crónica” II. urtea, 131. zenbakia; Montevideo, 1888ko urtarrilak 10.
394
“Avelino Aguirre”; La Vasconia, VIII. urtea; 285. zenbakia, Buenos Aires, 1901eko abuztuak 30; 394-5. orrialdea.
395
ARMAS CASTRO; Liliano D.; “La Música en el desarrollo cultural de Soriano en el siglo XIX; Revista Histórica
de Soriano; Soriano, 1983ko maiatza; 44-56. orrialdea.
393
- 131 -
1
3
1
Montevideora joan zen bizitzera. Hiri honetan bere arrebak bizi ziren396 eta beranduago bere ama.
Centro Euskaro Españoleko eta Sociedad Euskal Erriako erregistro sozialetan aurkitzen
dugu. Azkeneko honetan 1952an bazkide egin eta akordeoi irakasle bezala aritu zen.
Kontsebatorioan eta La Teja auzoko bere etxean musika klaseak eman zituen .
Montevideon “Los Euskaros” taldea sortu eta zuzendu egin zuen eta 1971. urtean “Puerto
del Son” diska grabatzera iritsi ziren. Diska honetarako, “Mujer Uruguaya” paso doblea idatzi egin
zuen.397
Diska honetan lau abesti agertzen dira:




“Mujer Uruguaya”, pasodoblea.
“Montañas de Guipuzcoa”, euskal kanta.
“Puerto del Son”, pasodoble galegoa.
“Romería de Abadiano”, euskal motiboak.
Washington Orebro orkestra ospetsuko tronpeta-jotzaile nagusia izatera iritsi zen.
Montevidoen hil egin zen.

Alzola, Facundo. konpositorea.
1839. urtean Zarautzen jaio zen, Gipuzkoan. 1858. urtean, bere guraso eta bi anaiekin
batera Soriano departamenduko Mercedes hirira iritsi egin zen.
1856ean, Tolosan jaiotakoa zen Leandra Goñirekin ezkondu egin zen eta beranduago
Uruguayera joan zen.
1867an, apenas 22 urterekin baina “una sólida formación musical” bat izanda, Juan E.
Fregeiro Buruzagi Politikoak Musika Bandako zuzendari izendatu zuen.
Lockharten arabera, nahiz eta 1863an Flores generalararen matxinadak sortutako
desertzioek banda 6 kiderekin utzi, bandak herri inguruan egiten ziren batailak animatzen zituen:
“todo Mercedes ha presenciado estas escenas desarrolladas en las cuchillas
próximas, desde las azoteas, algunos con anteojos de teatro. No faltó tampoco la banda de
música para amenizar las escaramuzas dominicales”.398
Eusebio Gimenezek, musika kontutan laguna izan zuena, Recuerdos del terruño bere
obran honela eskribatzen zuen:
“De regular estatura, delgado, joven, de facciones finas como la mayoría de sus connacionales
(pues era vasco español), ojos pardos, colores rosados, bigote y pelo negro, bonito en un
apalabra, agregando a esto el vestir elegante y su cultura.
En 1867 se fundó en Mercedes “la Filarmónica Lira”, que fue dirigida por Facundo Alzola y
estuvo integrada por José Zuloaga, violoncelo; Serafín Rivas, Fanor Silveyra y José María
Núñez, flauta; Bautista Soumastre, oboe; Eduardo Díaz y Sienra, Justino Tió, Pedro Idiarte
Borda y Juan Antonio Silveyra, violín; Arismendi, figle; Victorino Coello y Andrés Liaut,
contrabajo, Santiago Eguilleor, Juan Idiarte Borda y Eusebio Giménez, clarinete; Domingo
Díaz, octavín y Juan Zuloaga y Tihista, pistón.
396
Agurtzane Aguado Montevideoko Euskal Erria Elkarteko lehendakariari egidako elkarrizketa.Montevideo,
2008ko maiatzak 14.
397
Centro Euskaro Español, Zuzendaritza Batzordeko Akta Liburua, 1808. akta zenbakia, 1971ko martxxoak 27.
398
ARMAS CASTRO, Lilia; “La música en el desarrollo cultural de Soriano en el siglo XIX”; Revista histórica de
Soriano, 24. zenbakia; Mercedes, 1983ko maiatza.
- 132 -
1
3
2
Su primer local fue en la calle San José, esquina 18 de julio; pasando luego a lo de Gareta,
en la calle Soriano y más tarde a la calle 18 de julio a n”cuadra y media de la policía, donde
tenía Zuloaga el Correo”
Inaugurazio kontzertua Serafín Rivas doktorearen etxean egin zen399. Bertan, Merceditas
“la diva mercedaria” debuta egin zuen, beste kanta batzuen artean “La Macarena”
Alzagak400
abestuz.
Elkartea osatzen zuten gazteek famili arean hizketaldiak egiteko edo gauetan lagunei
serenata emateko ohitura zuten, batez ere ilargia zegoenean.
Gimeneze, behin elkarteko kide batzuk gertu zuten Dolores herrira diligentziaz egindako
bidaia gogora ekartzen du bere memorietan. Behin han zudela eta Solari, Sanguinetti, Ruiz, Olivieri,
Erramospe, Madrid eta Pages familiei serenatak eskeini eta gero, Mercos Bergareche401 apaiz
bilbotarrari bisita egin zioten. Jardunaldiaren arrakasta hain handia izan zen, La Filarmonica osoa
arrakasatatsua ere izango zen kontzertu bat ematera gonbidatu egin zutela.
Beste aukera batean, elkarteko kide gazteak ihauterietan parte hartzeko antolatu egin ziren.
“Los Pescadores” izeneko konpartsa sortu zuten, Alzolaren zuzendaritzapean ere egon zena.
Gimenezek, lehen aipatutako memorietan, aukera hartarako Friasek konposatutako
bertsoak “mas o menos” gogora ekartzen zituen:
Aquí están los pescadores
Con sus redes a pescar,
Niñas, vuestros corazones
En los días de Carnaval.
CORO
Las mercedistas
Son nuestro Anhelo,
Son nuestra dicha,
Nuestro pesar;
Por eso los pescadores
Las vienen hoy a saludar.
1868an Alzolak oso txalotua izan zen kontzertu bat eskeini zuen Temploko atal nagusia
inauguratu zenean. Aukera honetan, Amalia Ordoñez de Battle bertaratu zen, Errepublikako
Lehendakaria zen Lorenzo Battlen emaztea eta garai hartan Sorianoko Buzagi Politikoa zen Trifon
Ordoñezen arreba.
1870ean Alzota Buenos Airesera bizitzera joan zen. Hiri honetan bigarren aldiz ekontzen da
Hermenegilda Zabaletarekin eta bi seme eduki zituzte: Salvador (1873) eta Orfilia (1879). 1872an
Sorianora bueltatu zen, Fernando Aguirre euskaldunaren ordez, filarmonikaren zuzendaritza
berreskuratuz.
399
Serafín Rivas Pontevedran jaio zen, Galizian. Bere titulua Santiago de Compostelano Unibertsitatean lortu
zuen. 1856ean Uruguayra iritsi zen, bere titulua 1857an berretsiz. Ikus: ZUBILLAGA BARRENA, Carlos A. Los gallegos en
el Uruguay, Montevideo, 1966; 108. orrialdea.
400
Mercedes Alzaga de Brugulat ezkondutako abizenarekin aurkitzen dugu, 1883ko abuztuaren 25ean Club
Progresaren egoitza berriaren inaugurazioan egindako funtzioan. Aukera hartan, Orfilia Solari eta orkestrarekin batera
Campana interpretatu zuen.
401
Marcos Bergareche: apaiza bizkaitarra, karmeldar oinutsa. 1943an Rochako apaiza bezala aritu zen,
Uruguayen; eta 1844tik 1887ra, (1852 eta 1855 urteen artean elizatik aldendu zen Gerra Handian Alderdi Txuriaren alde
egiteagatik) Doloreseko apaiza izan zen, Sorianon. Erretiroa hartu eta gero, Montevideoko Hospital de Caridades egon
zen, bertan kapilau bezala aritu zen 1893. urtean hil zen arte. ALVAREZ GILA, Óscar; La contribución europea a la Iglesia
en el Río de la Plata: La presencia religiosa vasca (1835-1965). Tesis doctoral; Autorearen edizioa; Vitoria-Gasteiz, 1996;
151. orrialdea. Montevideoko Sociedad Protectora de la Inmigración Vasscongada Laurac Bateko kidea izan zen. Ikus:
“Socios y suscritores en Dolores”: Laurac Bat, IV. urtea, 47. zenbakia, Montevideo, 1880ko urtarrilak 31; 4. orrialdea.
- 133 -
1
3
3
Mercedesera bueltatu zeneanm Felix Hernandez saxofoi-jolea erakartzea lortu zuen,
pianorekin lagundu egiten ziona.
1891. urtean, Alzolaren miresle zen Giuseppe Bonessattik zuzentzen zuen Banda de la
Sociedad Italianak, bere etxea aurrean kontzertu bat eskeini egin zion.
Zarautzeko musikariak Orfeon Español de Mercedeseko musika klaseak ere bere
ardurapean izan zituen, orfeoiko zuzendaria lehen aipatutako Serafín Rivas izanda.
Alzola zahartuta eta gaixotuta egonda, denbora baterako bere klaseak utzi egin zituen,
landan bere osasuna berreskuratzeko, nahiz eta lehenago Buenos Airesera bidaiatuko zuen ordezko
baten bila. Honen berri La Reforma egunkari lokalak eman zuen 1885eko apirlaren 21ean.
“Es de sentirse” titulua zeraman artikuku honetan, kronistak maisua gogo handiz
goraipatzen zuen:
Sabemos por muy buenos informes que el director de la clase de música del
Orfeón don F. Alzola, se retirará al campo temporalmente. Su salud, un tanto quebrantada
por la labor constante de quince o veinte años de enseñanza necesita de un pequeño
descanso para reponerse. Pero no por esto quedará huérfana la clase de música del Orfeón
Español. El señor Alzola quiere mucho a este Centro de sociabilidad y a sus aventajados
discípulos para mirar con indiferencia que su ausencia del lugar sea la destrucción de su
obra. Su notable orquesta que formó a costa de no pocos sacrificios, se aplaudió siempre y
se exhibió en público. Si pierde temporalmente la dirección de su inteligencia, no por eso
dejará de funcionar como de costumbre. Pues que el señor Alzola está interesado en traer
una persona inteligente que lo sustituya, dejándola, a la vez, a cargo de sus aventajados
discípulos. Además como el paraje donde piensa establecerse queda muy inmediato a
nuestra población, tanto la clase de música del Orfeón como sus discípulos contarán
siempre con su mirada inteligente, lo que contribuirá y no poco, para que su ausencia sea
menos notada. Es una verdad innegable que el vacío que deja entre nosotros es muy difícil
de llenar, por muy competente que sea la persona que lo sustituya. Ahora, pues, es ocasión
de apreciar sus verdaderos méritos porque es triste condición de la humanidad no apreciar a
los hombres por lo que valen, sino después que se nota el vacío de la falta
El señor Alzola no es solamente un profesor de música, sino un compositor notable
cuyas producciones han sido recibidas por el público con verdadero entusiasmo. Los juicios
artísticos que se han hecho de sus composiciones le fueron tan favorables que otros menos
modestos que él se hubieran envanecido con alabanzas tan honrosas como merecidas. Su
nombre estaría más extendido, de lo que está en todas las repúblicas del Plata, si no fuera
esa modestia que nosotros varias veces le hemos reprochado. El repertorio de sus
composiciones es numeroso, lo que prueba su fecundidad de genio creador. Pero lo
repetimos: no ha salido del estrecho círculo de nuestra sociedad, y si alguna de sus
composiciones es conocida en poros pueblos de la República, aun en este caso, se recibirán
como muchas otras que andan por ahí huérfanas de padre, para que alguno que no sea su
verdadero autor las reciba como verdadero fruto de sus desvelos. A la verdad, nosotros
lamentamos de versas que el señor Alzola mire con tanta indiferencia las creaciones de su
genio artístico, y más tratándose de composiciones de bastante mérito musical, que estamos
seguros le valdrían los aplausos de los inteligentes y los parabienes del público donde quiera
que se les escuchen. Por lo demás, sentimos el vacío que dejará su ausencia entre
nosotros, como estamos seguros lo sentirá la población entera, conocedora como es de los
relevantes méritos del señor Alzola.
Nahiz eta erretiroa hartu, Alzolak ez zuen bere jarduera alde batera uzti. 1885eko
abenduaren 1ean, maisua El escuadron titulua zeraman pasodoblea konposatzen ari zelaren berri
ematen zuen prentsak. Pasodoblea Galarza Komandanteari eskainita zegoen eta aldi berean
orkestrako orfeoiarentzat musika konposizioa bat egiten ari zen.
1894ean bere Misa de Réquiem a cinco voces y orquesta lanarekin, Sadi Carnot frantziako
lehendakariaren hileta-elizkizunetan antolatutako txapelketa irabazi egin zuen. Lan hau, Canovas del
Castillo Ministro espainiarraren hiletetan ere interpretatua izan zen
- 134 -
1
3
4
Bost ahotseko abesbatza eta orkestra batentzat konposatuta zegoen bere Misa de Gloria,
mercedarioko parrokian esterinatu zen 1906ko abenduaren 8an. Ordurako Alzota gaixorik zegoenez,
Julio Lasplaces presbiteroak zuzendu egin zuen.
Facundo Alzola, Mercedesen hil egin zen, 1911ko abenduaren 20ean.
Lan honetan dauden partituren obrak:


































“Tres piezas de baile”.
“Amor te pido”.
“Ave María”.
“Brisas y huracanes”.
“Capricho humorístico”.
“Célebres tarantelas”.
“Cese la guerra”.
“Danzad el oído”.
“El músico de antaño”.
“Estudio”.
“Estudio para el saltillo”.
“El águila”.
“La americana”.
“La Caridad”.
“La feria”.
“Libérame”.
“Lucrecia Borgia”.
“Marcha nupcial”.
“Norma”.
“Piezas de Baile”:
 “Shotis”.
 “Shotis Nº 2”.
 “Vals”.
 “Vals Nº 2”.
 “Lanceros”.
 “Polka”.
“Recuerdo de España”.
“Recuerdos uruguayos”.
“Repertorio a la grande orquesta”.
“Réquiem y Kirye”.
“Seis piezas de música”.
“Tan solo con mi dolor”.
“Últimas armonias”. Música de antaño.
“Últimas armonías”. Polka.
“Últimas armonías”. Vals.
“Una flor”.
“Una lágrima a la memoria de mi madre”.
“Vals de las castañuelas”.
Algorta, Jorge
Baxu uruguayarra.
- 135 -
1
3
5
Algorta, Pablo Kolmos zuzendari hungariarrak sortutako eta garatutako taldearen partaide
zen. Uruguayen talde honen presentziak gerra ondoko musika panoramari lagundu egin zion.
1945eko ekainaren 11ean, Pablo Kolmos zuzendutako “Lucia de Lamermour” obrako
Raimundoren papera interpretatzen, Violeta Erausquin sopranoarekin eta Luis Giammarchi
tenorearekin eszenatokia partekatu zuen.
1945ean, Montevideoko Sociedad Euskal Erriak Frantzian exiliatuak zeuden esukaldunen
aldeko jardunaldi batzutan parte hartzen aurkitu dezakegu.
Comité Pro Ayuda a los Vascos en Francia taldean izendatuak, bere kideek urte bereko
apirilaren 4ean Club Uruguayen entzunaldi musikal bat antolatu zuten. Aukera honetan Algortak
Violeta Erausquin sopranoarekin, Hector Tosar konpositore eta piano-jolearekin eta Julio Martinez
Oyanguren gitar jolearekin egitaraua partekatu zuen.
Entzunaldian zehar hurrengo euskal abesti herrikoiak interpretatu zituen: “Iru damatxo”;
“Goizekop Izarra”, “Euskal Erria”, “Illunabarra” eta Iparragirreren “Nere amak Baleki”.402
Bere ibilbide artistikoa bultzatuta, lehenengo Italian eta ondoren Buenos Airesen bizi izan
zen.

Anzó Eguino, Baldomero.
1929ko abenduaren 18an, Nafarroan, Aezkoa bailarako Orbara herrian jaio zen. Bere
gurasoak Juan Anzo Belza (1895-1957) eta Marcelina Eguinoa Garciacelay (1900-1995) izan ziren.
Iratiko mendian lan egiten zuen aizkolari eta nekazari famili bateko kidea zen.
11 urte zituelarik, bere anaiak Trikitrixa bat ekarri zion gerratik, urrengo urteko bere lehengo
kontzertuak emateko kontratatua izan zen nafarroako jai ezberdinetan animatzaile gisa lan egiteko.
1947urtean, 18 urte beteberri zituenenan, Iruñara joan zen musikako ikasketak egitera. Hiru
urtetan zehar solfeoa, Saxofoia, Akordeoia, Pianoa eta Bateria Isasi zuen.
1951 urtean, soldaduska egitera deitua izando da, Tetuanera bidalia izando da bertako
gerra gurdien konpainian egon zelarik. Soldaduskako egonaldian mekanikako ikasketak hartuko ditu
eta bertako orkestan hartuko du parte.
Nafarrora itzuli zenean, Oliten zeukaten “Boreal” orkestaren partaide izatera pasako da.
1954ean Uruguayera joan zen bere anaia Agustin deitua. Azkeneko hau, aldi berean bere
osaba Eugenio Garciacelayk deitua 1952ean Uruguayera joan zen.
Hiriburuan bizi zenean, Manuel Martinez Reina ehungintza enpresa batean lanean hasi zen.
Ondoren, Banco La Caja Obreran hasi zen lanean 1956 eta 1990. urteen artean, erretiroaren
benefizioak hartu zituen arte. Hurrengo urtean, Uruguayko Espainiako enbaxadan funtzionario
bezala lanean hasi zen, 1999ean betiko erretiroa hartuz.
1961. urtean, Justivaque andereñoarekin ezkondu zen, 1968ean alargun geldituz.
1971ean bigarren aldiz ezkondu zen Selva Pazos Fernandezekin. Bi seme alaba izan
zituzten: Alejandro Agustín (1973) eta Mariela (1975).
1955etik montevideoko Centro Euskaro Español eta 1975etik Sociedad de Confraternidad
Vasca Euskal Erria euskal etxeetako bazkide izanda, bi erakundeen historian zehar bazkideen
artean egondako akordeoi jole bakarra izan zen. Gaur egun oraindik ere, elkartearen jaialdietan gogo
handiz parte hartzen du.
402
Comité Pro Ayuda a los Vascos en Francia. Programa; Montevideo, 1945eko apirilak 4-6 eta 7.
- 136 -
1
3
6
Gaur egun Montevideon bizitzen da.

Argul Arrangoitz, María Josefina.
Oviedoko San Martinen jaiotako Jose Maria Argul eta Iholdyn jaiotako Graciana A.
Arrangoitzen alaba. Amaren aldetik, aitona eta amona Beguiosen jaiotako Pedro Arrangoitz eta
Iholdyn jaiotako Catalina Garat izan zituen.
1915etik aurrera, Euskal Erriak antolaturiko entzunladi musikaletan parte hartzen aurkitu
dezakegu. Bere gurasoak elkarte honetako bazkide izan ziren eta ama berriz batzorde batzuetako
kidea izan zen.
1917ko urtarrilaren 20ean Solis antzokian izan zen Gran velada literario- musicalean parte
hartu zuen. Aukera hartan Irurten Ari Nuzu y Caridad abestia interpretatu zuen, koadro alegoriko
errezitatua. 1918ko urtarrilean, Club Catolicoko Montevideoko Beneficencia e Instrucción y Señoras
batzordeek antolatutako ongintzazko jaialdian parte hartu zuen, non Lapurdiko Kaiku abestia
interpretatu zuen. 403
Maiatzaren 17an, Comisión Central de Damas y el Comité Central Femeninok ongintzazko
entzunaldi musikal bat Sala Verdin antolatu zuen. Honek, musika atal bat eta dantza atal bat izan
zituen, bertan Maria Josefinak Egun Batian Loyolan euskal pieza bakarra interpretatuz.
1921eko apirilean, Euskal Erriako bazkide zen Jose Martin Leunda doktorearekin ezkondu
zen.
1943. urtean Comisión de Arte y Propaganda, Euskal Kulturaren Aste Nagusiko jarduerak
antolatzeko sortutako batzordeko kidea izaten aurkitu dezakegu. Ekitaldi hau Eusko Jaurlaritzak
Buenoa Airesen zuen ordezkaritzaren ekimenetik sortu zen eta Euskal Erria eta Centro Euskaro
Españolen babesa jaso zuen.

Arin Aristizabal, Manuel Martín
1907an Irunen jaio zen. Oiartzungo Eugenio Manuel Arin Lecuonaren eta Demetria
Aristizabal Echevarriaren semea.
Bere aita Uruguayera 1907an iritsi zen, bera bere amarekin urtebete beranduago iritsiz.
Euskal elkarteko kide gogotsua, bere bizitza osoa erakundeen artean igaro zuen. Sociedad
Euska Erriako bazkide 1930ean egin zen eta Centro Euskaro Españolena berriz 1939an.
Hauetako lehenengoan zuzendaritzako kide izan zen 1954-58 eta 1984-1990 aldietan.
Sociedad Euskal Erriako Recreo de Malvinen bizi zen, non bere aita tabernako arduraduna
zen. Oso gaztetatik Antonio Michelena txistulariari eta bere dantza taldeari bere danborrarekin
lagundu egin zion, askotan erakundearren jaialdietan parte hartuz
Montevideon hil zen 2003an.404
403
Iholdyn jaio zen Graciana Arrangoitzen alaba. Beghuiosen jaio zen Pedro Arrangoitzen eta Iholdyn jaio zen
Catalina Garaten biloba.
404
“Arin Lecuona”; ARIN, Jorge; Trayectoria de inmigrantes vascos. Siglos XVIII – XIX – XX; argitaratugabekoa.
- 137 -
1
3
7

Arrambide, Martín.
Aldudetan jaio zen, Behe Nafarroan 1852. urtean.
1870ean, Betharrameko Sagrado Corazon de Jesús kongregazioan sartu eta gutxira
Buenos Airesera bidali zuten. Bertan, elizako ikasketak burutu zituen eta apaiz ordenatu zuten.
Organo jole ona eta musikarako trebetasunarekin, hamarkada batez Buenos Aireseko eskolako
musika irakaslea izan zen. Ondoren, Montevideora joan zen lan berdina betetzera “de los vascos”
eskolan, non 1899 arte egon zen. Data honetan Argentinako Rosarior bidali zuten, non hurrengo
urtean kongregazioaren eskola berri bat sortu zen.
1900eko martxoaren 8an irekia, Colegio Sagrado Corazon eskolak Luis Viron
apaiza zuzendaria eta Martin Arrambide zuzendariordea izan zituen.
Urte gutxi batzu beranduago Buenos Airesera itzuli zen. Sagrado Corazon parrokiako
teniente apaiza eta predikaria izan zen. Modu honetan, San Juan elizan izan ziren euskara misioetan
parte hartu zuen 1906, 1907 eta 1910-12 urteetan. Gainera, Euskal Echea elkarteak hildako
bazkideei eskeintzen zizkien elizkizunak egiten zituen.
Bernaduago Rosariora bueltatu eta 1925. urtean hil egin zen.405

Arricivita, Luis Víctor.
1868an Peraltan jaio zen. 406
Victor Arricivita eta Juana Berruelaren semea.
Montevideon Arricivita izeneko kontserbatorio bat izan zuen, non Fabini eta Cluzo Mortem
erakusten zuen.407
Nina Bernardina Zavallo Labandera uruguayarrarekin ezkondu egin zen eta lau seme izan
zituzten.
Maria del Carmen bere alabak aitaren ibilbide berdina jarraitu zuen eta musikako irakaslea eta
konpositorea izan zen.
Montevideon hil zen.

Arricivita Zavallo, María del Carmen. konpositorea.
1905eko uztailaren 9an Montevideon jaio zen.408
Victor Arricivita Berrueta nafar musikariaren eta Nina Bernardina Zavalloren alaba zen.
Sartzen diren obrak
“Niños y Música”. Pianorako obrak:






“Canción de cuna”.
“Misteriosa historia”.
“Jugando a los gnomos”.
“Canción de la niña triste”.
“Ronda de los niños baskos”.
“Pastoral de Navidad”.
ALVAREZ GILA, Óscar; La contribución europea a la Iglesia en el Río de la Plata: La presencia religiosa vasca
(1835-1965). Doktore-tesia; Autorearen edizioa; Vitoria-Gasteiz, 1996.
406
Ministerio de Educación y Cultura; Dirección General del Registro de Estado Civil; María del Carmen
Arricivitaren jaiotza-agiria.
407
Elsa Arricivitarekin telefonoz izandako elkarrizketa; Montevideo, 2008ko urtarrilak 12.
408
Ministerio de Educación y Cultura; Dirección General del Registro de Estado Civil; María del Carmen
Arricivitaren jaiotza-agiria.
405
- 138 -
1
3
8



“Minuet”.
“Reyerta”.
Artola Ithurralde, Héctor María “Quico”.
1903ko apirilaren 30ean San Josen jaio zen. Bere gurasoak José Valentín Artola eta Ana
María Iturralde izan ziren; aitaren aldeti aiton-amona Cornelio Artola eta Catalina Rinenthal izan
zituen, eta amaren aldetik berriz Pedro Ithurralde eta Margarita Ayzaguer.409
Molino Artola de San Joseko fundatzailearen biloba, bere aitona San Joseko Euskaldunak
Bat elkarteko fundatzailea izan zen. Erakunde honetan eskubide osoz onartua izateko euskaraz hitz
egiten jakin behar zen.
10 urteak bete baino lehen musika ikasketak hasi zituen biolin ikasketak jasoz. Musika
tresna hau berehala utzi egin zueb pianoarengatik eta txirularengatik aldatzeko. Organoa eta
akordeoia jotzen modu autodidakta batean ikasi zuen.
Nerabea izanda San Jose elizako organo jolea eta herriko hainbat orkestretako partaide
izan zen. Izkutuan eta bere familiak jakin gabe, herriko zinemetako eta antzokietako atsedenetan
musika jo egite zuen.
1921. urtean Montevideora joan zen Juan Baüer “Firpito”k eskatuta. Honekin batera, Baüer
(pianoa), Zerrillo (biolina) y Artola (bandoneona) hirukotea osatu zuen. 1924. urtean hirukote honek
uruguayko hiriburuko “Chantecler” kabareta inauguratu egin zuen.
Uruguayko hiriburuan abokatutza ikasketak burutu zituen.
1927an Parisen Luis Viappianok gomendatu egin zuen. Hiri honetan hobekunta musikala
egin zuen bandoneon ikasketez gain. Gainera Eduardo Biancoreb orkestran jo egin zuen.
Garai hartan, frantziako, argentinako eta uruguayko musikariekin batera Europako hainbat
herrialde bisitatu zituen. Beranduago, Edgardo Donatorekin eta Juan Bautista Deambriggio
“Bachcicha”rekin jo egin zuen eta Fresedo, Troilo, Vardaro, Galván y Do Reyes orkestraratu zituen.
1931 eta 1932 urteetan Europan Luis Scalon abeslariarekin diskak grabatu zituen.
1934tik 1937 arte, Montevideora bueltatu eta gero, Antonio Malerbarekin eta Antonio
Podiorekin batera Libertad Lamarque abeslari argentinarrari lagundu egin zion.
“Ayudame a vivir” pelikulan kolaboratu egin zuen, Malerbarekin batera izen berdineko kanta
eta “Canto por la vida” martxa konposatuz, biak A. Supparok idatzitakoak.
“Los Poetas del Tango”koekin batera, Argentinako Buenos Aires hiriko Radio Belgranoko
“Jabon federal” saioan parte hartu zuen. Ondoren Francisco Canaroren orkestrako kide izatera pasa
zen.
II. Gerra Mundialaren hasierarekin, Europa utzi egiten du eta Argentinako hiriburura
bueltatzen da 1940. urtean.
Bere ibilbide luzean zehar orkestrako zuzendari eta jotzailea izateaz gain, orkestrei eta
abeslariei konponkotak egin zizkien.
1968ko azaroaren 6ean, “Como el incienso” bere tangoa “ofertorio”a, Buenos Aireseko San
Juan Bosco elizako mezan abestu egin zen. Argentinan Juan XXIII.ak emandako irekitzea eta gero
musika liturgikoan emandako joera berrian Artolaren sartu-irtenaldi bat izan zen410. Obra hau, tangoa
meza batean sartzen saiatu ziren lehenengoa aldia izan zen eta prentsak gogo handiz jaso zuen:
“El coro, la edad de cuyos integrantes oscila entre 6 y 18 años, está compuesto de 120 personas, los
que rindieron una magnífica versión de la música y la letra. En este punto cabe hacer una aclaración
importante. Al hacer la música , “Quico” Artola buscó una forma que reflejara la melodía ciudadana y a la vez
la música sacra. Y lo logró. En “Como el incienso” consiguió una forma musical que cantada por un coro en un
motete del siglo XVI y tocada por una orquesta típica es un tango del siglo XX. La experiencia y el estudio
paciente, han lñogrado una simbiosis musuical en la cual conviven dos formas musicales separadas por cutro
409
410
San Jose Elizako Artxiboa. Bataio liburua 1903-1.,134.
“El tango nuestro de cada día…” Los principios; San José de Mayo, 1968ko azaroak 23.
- 139 -
1
3
9
siglos. Es así como sin caer en lo chabacano y tampoco en lo arcaico, nuestro coterráneo ha cponseguido
crear algo totalmente original en el arte musical.
Las autoridades eclesiásticas del Uruguay enteradas de esta experiencia han mandado buscar al
músico maragato quien ha sido requerido por el arzobispo de Montevideo, para que venga a realizar algo
similar en nuestro país.”
Luis Adolfo Sierra historialariaren arabera; “a Argentino Galván y a Héctor Artola
corresponde la sistematización del arreglo musical en el tango; Galván y Artola fueron los dos
grandes creadores que llevaron al atril al tango instrumental”.
1982ko uztailaren 8an Buenos Airesen hil egin zen.
Obrak:
“Desconsuelo”.
“Marcas”.
“Tango y copas”.
“Equipaje”, Carlos Bahren hitzekin.
“Falsedad y serenidad”, Alfredo Navarrineren hitzekin.
“En un rincón”, Homero Manziren hitzekin.
“Como el incienso”, Roque De Parlaren hitzak.

Aseguinolaza, Luis.
Seguruenik Centro Euskaro Españoleko bazkide fundatzaileetako bat. Sociedad Euskal Erriako
elkarteko kide izan zen 1914 urtetik aurrera.
1911ko irailean, Centro Euskaro Español sortu eta gutxira, euskal etxe horretako
Zuzendaritza Batzordeak bere laguntza eskatzen du literario musikal gau ekitaldi bat antolatzeko.
Ekitaldi hau urte bereko azaroaren 25ean Centro Asturianon egin zen.
1915. urtean, Euskal Erria elkarteak Tomas Mugica maisuarekin batera “profesor musica”
ohorezko titulua eman zioten. Titulu honekin bazkideen pribilegioak izan zituzten eta elkarteko kuota
ez zuten ordaindu behar.
1918ko maiatzan, Euskal Erria Orfeoia sortu eta zuzendu zuen.
Kaperako irakaslea eta Colegio Sagrado Corazoneko (Ex Seminario Conciliar Jesuita)
musika irakaslea izan zen.
1919ko abenduaren 13an Montevideon hil egin zen. 411
5) Las vacaciones

Astarloa, Esteban.
1917ko urriaren 30ean, Mallabian, Bizkaian jaio zen baritonoa.412
411
“D. Luis Aseguinolaza”; Euskal Erria; VIII. urtea, 314. zenbakia; Montevideo, 1919ko abenduak 20.
DENTICI, Nino; “Astarloa, Esteban”; Diccionario Biográfico de cantantes vascos de ópera y zarzuela”; Bilbao,
412
- 140 -
1
4
0
RENFEko langilea izanda, 1940ko urriaren 30ean Bilboko Teatro Buenos Airesen ospatu
zen “El cantante desconocido” kantu txapelketa irabazi zuen. Honek, ate asko ireki zizkion lanbide
berri batean eta trenbideko lana utzi egin zuen.
Eladio Chaorekin eta Carlota Dahmenekin Isasi zuen, bere ikasketak Saroberekin osatuz.
Conchita Panadesen zarzuelako konpainian parte hartu zuen.
1944. urtean madrilen debuta egin zue Teatro Maria Guerreron, “Las Bodas de Figaro”ko
“conde” papera interpretatuz.
1946ko abenduan, Carmen Floria eta E. de la Verarekin batera “Madame Butterfly”
interpretatu zuen Bilboko Teatro Ayalan. Bere interpretazioen artean, “Escamillo”, “Carmen”, “I
Pagliacci”, “Tosca”, “El conde de Luxemburgo” eta “El gaitero de Gijón” daude.
1948. urtean, Ases Liricos konpainiako kide izanda berriro ere Bilbo bisitatu zuen. Bertan,
emanaldi nabarmena izan zuen Rosita Toledo, Aníbal Vela eta Ricardo Toledorekin batera, “Marina”
interpretatuz.
1954ko urtarrrilean, Faustino Garciaren konpainiako kide izanda, bere emaztea zen Lina
Huarte sopranoarekin batera Amerikatik bira artistiko bat hasi zuen. Biran, Argentina, Mexiko eta
Uruguay bisitatu zituzten. Azkeneko herrialde honetan 1954ko maiatzaren 21ean Montevideoko
Sociedad Euskal Errian kontzertu bat eskeini egin zuen.413
Bueltan eta Ases Liricos konpainia sei urtez egon eta gero, bere konpainia osatu zuen Lina
Huarte, Toñy Rosado eta Ana Maria Iriarterekin batera. Konpainia honekin “Felix Antonio Gonzalez”
Premio Provincial de Teatro saria jaso zuen Valladoliden “Marina”n izan zuen jardueragatik.
1957an, Teatro de la Zarzuelan Las Golondrinas eta Maria Manuela eta Bilbon Los
Gavilanes abestu zituen. Hurrengo urtean, Los Festivales de España konpainia lirikoko kide bezala
Sevilla, Valentzia eta Kordoba bisitatu zituen bere emaztearekin, Ines Rivadeneirarekin eta Carlos
Munguia tenorearekin batera.
1961ean, Pablo Civil konpainia lirikoko kide izan zen eta honekin Bilbo bisitatu zuen
Arriagan “Los Gavilanes” eta “El Caserio” abestuz.
“El Caserio” zarzuela, euskarara berak itzuli egin zuen.
1977ko ekainaren 30ean hil egin zen.

Astigarraga, José.
1855. urtean Eibarren jaio zen. Lantegiko grabatzailea izan zen 1882an Mexikora joan arte.
Herrialde honetan bere lagunek kantua ikastera animatu zuten eta horregatik bi urte beranduago
bere herrialdera itzuli zen.
Placido Zuloaga bere lagunak Alfonso XII.aren idazkaria zen Morphy kondea aurkeztu egin
zion. Azkeneko honi ahotsa ikaragarri gustatu zitzaion eta erregearen aurrera eraman zuen. Aukera
honetan, Iparragirreren hainbat zortziko abestu zituen, Emilio Serrano maisuaren laguntzarekin.
Erregeen emandako pentsio bati esker Napoleón Vergerekin ikasi eta musika ikasketak
Hernandez maisuarengandik eta Rampolla cardinal italiarrarengandik jaso zituen. Erregea hil eta
gero, Maria Cristina erreginak eta Isabel infantak bere pentsio debuta egin arte luzatu zuten.
1887ean bere ikasketak Milanen hobetu zituen. Hurrengo urtean, “Norma”rekin La Scalan
debuta egin zuen, italiako antzoki garrantzitsuenetara eramango zuen bira bati hasiera emanez.
Beste bra batzuen artean Otello”, “Jone”, “Aida”, “Trovador”, “Poliuto”, “Pagliaci” eta “Ernani”
interpretatu zituen.
413
“Memoria de la Comisión de Fiestas”; Euskal Erria, XLIII. urtea, 997. zenbakia, Montevideo, 1955eko maiatza;
16. orrialdea.
- 141 -
1
4
1
1895. urtean, Kanarietan kontratu bat bete eta gero, Argentinaza bidaiatu zuen. Bertan
hamabi kontzertu eman zituen, espainiako armadari “Rio de la Plata” gurutze-ontzia oparitzeko dirua
biltzeko helburuarekin. Buenos Aireseko Teatro Victorian egindako kontzertuan “La Dolores” eskeini
egin zuen.
Buenos Aireseko La Baskoniak 1896ko urriaren 20ko edizioan esaten zuen arabera,
hilabete hartan Montevideora bidaiatu zuen bere burua aurkezteko, hala ere ez dugu aurkitu
uruguayko hiriburuan egin zuen ekitaldiaren erreferentzirik.414
Zahartuta, bere herrira itzuli egin zen, non Antonio Iturrioz bere lagunak, garai hartan
Eibarreko alkatea, Cabo de serenos kargua eskeini egin zion.415

Astigarraga García, Luis.
Arabako Segura herrian jaiotako Ramon Astigarraga Arrietaren eta uruguayen jaiotako
Eduviges Garciaren semea.
Musikako irakaslea, 1913. urtean bere Musika Institutoa izan zuen San Jose de Mayoko
“Fraternidad” klubean.416
1898ko irailaren 11ean, “18 de julio” Comisión Directiva de la Sociedad Filarmónicako kide
izendatu zuten, idazkariordea kargua betez. 1901. urtean oraindik kargua mantentzen zuen.417
Elkartea 1896ko uztailaren 18an San Jose de Mayon sortu zen eta “la primera y única
orquesta que ha visto San José, formada por elementos de la localidad” izateaz pozten zen.
Atanasio Zavala doktorea bazkide babesle bezala zuten.418
Sociedad Filarmónica “18 de julio” bere izena aldatu zuen, 1901eko urtarrilaren 27tik
aurrera Sociedad Mozart izena hartuz.
1944ko azaroaren 23an hil egin zen.

Astigarraga Arrieta, Ramón
Seguran jaioa, Araba, 1843ko urriaren 10ean Asunción de Santa Maria elizan bataiatu
zuten. Bere gurasoak, Segurazo Luis Astigarraga eta Gasteizeko Monica Arrieta izan ziren.419
Uruguayko San Jose de Mayon bizi eta musika irakasle eta konpositore bezala aritu zen.
1876ko irailaren 8an Eduviges Garciarekin, Esteban Garcia eta Carolina Herreraren
alabarekin ezkondu zen. Esteban García eta Leonarda Larriera de Caballero albokoak izan ziren.420
1902ko irailaren 21ean San Josen hil egin zen 66 urterekin.



“Corina” Gran Mazurka Brillante pianoarentzat. Corina Macció andereñoari eskeinia.
“Elia”. Scottisch pianoarentzat. Elia Dela-Hanty andereñoari eskeinia.
“Serenata andaluz.”
414
“El tenor Astigarraga”; La Baskonia, IV. urtea, 110. zenbakia; Buenos Aires, 1896ko urriak 20. 24. orrialdea.
DENTICI, Nino; “José Astigarraga”; Diccionario biográfico de cantantes vascos de ópera y zarzuela; Bizkaiko
Foru Aldundia; Bilbao, 2002.
416
El Pueblo, San José de Mayo, 1913ko martxoak 15.
417
Memoria de la Sociedad Mozart; San José de Mayo, 1901.
418
Memoria de la Sociedad Filarmónica “18 de julio”; San José de Mayo, 1898.
419
Asunción de Santa María Eliza. 8. Bataoi Liburua, Fol 120 y 120to, 5. zenbakia, Microfilm: 386
420
Asunción de Santa María Eliza. Liburua 3º fs. 127.
415
- 142 -
1
4
2

Ayestarán Fernández, Lauro.
Ayestaran, Lauro
1913ko uztailaren 9an Montevideon jaio zen. Nicolas Ayestaran421 gipuzkoarraren eta Ana
M. Fernandez montevidearraren semea.
1992. urtean Sagrado Corazon (Seminario) eskola jesuitan sartu zen, beranduago
Zuzenbideko Fakultatean bere ikasketak jarraitu zituen, nahiz eta 20 urterekin ikasketak utzi.
1934. urte arte pianoa eta teoria musikala ikasi zuen Felipe Larrumbe maisu
gasteiztarrarekin.
1933. urtean, kritika musikala, zinematografikoa eta antzerkikoa egiten hasi zen
montevideoko El Bien Publico egunkarian. Bere idatzien sakontasuna eta bere musikako ezaguerak
nabarmendu egin ziren, irakurlearen trebakuntzan laguntzen zutenak.
1935ean kritika literarioan sartu zen.
Gipuzkoar baten seme izanda, 1936ko uzatailean Confraternidad Vasca Euskal Erriako
bazkide egin zen. Erakunde honek antolatutako hainbat ekitaldi kulturaletan parte hartu zuen.
Adibidez, 1944ko irailaren 15ena elkarteko egoitzan Maurice Ravel musikariaren ibilbideari buruz
antolatu zen hitzaldian parte hartu zuen. Ekitaldiak Sara Orlando de Larramendi piano jolearen parte
hartzea izan zuen.422
jarraituz.
1939tik aurrera, Marchako kritikoa izan zen, beranduago El País, EL Plata eta El Dían
1940ean SODREko lehenengo dantzaria zen Flor de Maria Rodriguezekin ezkondu zen.
Honek bere karrera utzi egin zuen etxeaz arduratzeko. 6 seme izan zituzten.
Bokaziozko ikerlaria, gaztetik uruguayko musikari buruzko liburuak, partitutak eta artxiboak
bildu zituen.
Bere jakin-nahiak, garai hartan Europako organo jole garrantzitsuenen artean zegoen eta
bere lanak argitaratu eta gero desagertu zen Domenico Zipoli musikari erromatarraren bizitza
ikertzera eraman zuen. Bere ikerketan, Argentinako Codoban zegoen tenplu jesuita batean izen
berdineko organo jole baten existentzia aurkitu zuen, 1716ean europan desagertu zen musikari
berdina zela proposatuz. Ikerketa honek, hipotesi hauek onartzen zituzten eta ez zituztenen arteko
eztabaida sortu zuen. Azkeneko hauen artean Adolfo Salazar nagusienetako bat izan zen. Hala ere,
ikerketa honek musikariaren ikerketan eta Amerikan zeuden Zipoliren partitura ugarien
berreskuratzean lagundu zuen.
1945. urtean, “Los origenes de la musica en Uruguay” bere lanak errepublikako
unibertsitateak eskeintzen zuen Pablo Blanco Acevedo saria lortu zuen. 1953an “La musica en
Uruguay” tituluarekin argitaratu zen.
1939an Carlos Vega musikologo argentinarrarekin harremanetan jarri zen. Vega,
argentinako Instituto de Musicologiako sortzailea zen eta 1932. urtetik bere herriko folklorearen
berreskuratze lanak egiten zituen.
Nahiz eta 1942. urtetik aurrera Ayestaranek aurkitutako lan folklorikoak biltzen hasi, Isabel
Aretz-Thiele ikerlari argentinarrari eskeinitako laguntza bere etorkizuneko lanaren oinarriak ezarri
zituen. Aretz-Thiele 1943an uruguay bisitatu zuen, herrialde honen folkloreari buruzko testigantzen
bila. Bisitaldi honek Montevideoko, Minaseko, duraznoko eta San Joseko departamenduetan 150
melodia berreskuratzeko aukera eman zion.
Modu honetan eta Instituto de Estudios Superioresek eskeinitako grabagailu eta bi zintekin
eta bere ondasun txikiaren laguntzarekin, herrialde osoan zehar bisitaldi bat hasi zuen. Musikazko
4000 grabazio biltzera iritsi zen eta horietako asko apenas bere interpretearen memorian
mantenduak ziren.
421
Sociedad Euskal Erriako Artxiboa; Bazkideen inskripzio formularioa.
“Hermosa conferencia de Lauro Ayestaran sobre el músico vasco Mauricio Ravel”; Euskal Erria, XXXII. urtea,
900. zenbakia; Montevideo, 1944ko urriak 1; 158. orrialdea.
422
- 143 -
1
4
3
1946ean Facultad de Humanidades y Cienciaseko Musikologiako irakasle kargua onartu
zuen, Lizentziatura horretako programazio guztien erredakzioa bere gain hartuz.
1959. urtean SODREko irrati saioetako zuzendari izendatu zuten.
Instituto de Profesores Artigaseko Musitaren Historiako irakasle lanak egiten zituen eta
gainera Herriko Musika Eskolan eta Kontserbatorio Nazionalean klaseak eman zituen.
Bere kidetasun internazionalen artean:
Londreseko International Folk Music Councileko bazkidea; Asociación española de
Etnología y Folkloreko kidea; Academia Brasileira de Músicako kidea eta Academia Internacional de
Musicologiako kidea.
1966ko uztailaren 22an Montevideon hil zen, 53 urte bete berri zituenean.
Lanak
Doménico Zipoli. El gran compositor y organista romano del 1700 en el Río de la Plata; Museo
Historiko Nazionala; Montevideo, 1941.
Crónica de una temporada musical en el Montevideo de 1830; Ceibo Edizioak; Montevideo, 1943.
Fuentes para el estudio de la música colonial uruguaya; Errepublikako Unibertsitatea; Montevideo,
1947.
La música indígena en el Uruguay; Errepublikako Unibertsitatea; Montevideo, 1949.
Un antecedente colonial de la poesía tradicional uruguaya; Museo Historiko Nazionala; Montevideo,
1949.
La primitiva poesía gauchesca en el Uruguay; El Siglo Ilustrado; Montevideo, 1950.
El minué montonero; Errepublikako Unibertsitatea; Montevideo, 1950.
La misa para el día de difuntos de Fray Manuel Ubeda; Errepublikako Unibertsitatea; Montevideo,
1952.
La música en el Uruguay; Sodre; Montevideo, 1953.
Virgilio Scarabelli; Monteverde; Montevideo, 1953.
Luis Sambucetti. Vida y obra; Museo Historiko Nazionala; Montevideo, 1956.
El centenario del Teatro Solís; Udal Antzokien Batzordea; Montevideo, 1956.
La primera edición uruguaya del "Fausto" de Estanislao del Campo; Errepublikako Unibertsitatea;
Montevideo, 1959.
Presencia de la Música en Latinoamérica. La Joven Generación Musical y sus Problemas;
Errepublikako Unibertsitatea; Montevideo, 1959.
Doménico Zipoli. Vida y Obra; Museo Historiko Nazionala; Montevideo, 1962.
El Minué Montonero (Flor de María Rodríguezen laguntzarekin); Banda Orientaleko Edizioak;
Montevideo, 1965.
Hil ondorengo lanak.
El folklore musical uruguayo; Arca; Montevideo, 1967.
Teoría y práctica del Folklore; Arca; Montevideo, 1968.
Cinco canciones folklóricas infantiles; Uruguayko Musika Hezkuntzako Elkartea; Montevideo, 1969.
El Himno Nacional; Arca; Montevideo, 1974.
El candombe a través del tiempo; Fono-Música; Montevideo, 1983.
El tamboril y la comparsa (Flor de María Rodríguez eta Alejandro Ayestaranen laguntzarekin); Arca;
Montevideo, 1990.
Las músicas infantiles en el Uruguay (Flor de María Rodríguez laguntzarekin), Montevideo, 1995.

Ayestarán, Ramón.
1937. urtean Uruguayko Centro Guitarristicoko fundatzaileetako bat izan zen. Bertan, Agustín y
Ariel Carlevaro, Américo Castillo, Eugenio Segovia, Pedro Marín Sánchez, Olga Pierri eta Atilio Rapat
izen handiko guitarristak zeuden.
- 144 -
1
4
4
1950eko azaroaren 29an, “Dia del Euskera” ospatu zen egunean, Montevideoko Sociedad
Euskal Erriak guitarra kontzertu bat eskeintzera gonbidatu zuen. Kontzertuak hurrengo egitaraua
jarraitu zuen:
Lehenengo zatia.
Milán – “Pavana”.
Bach – “Preludio en do”.
Bach – “Museta”.
Sor – “Dos estudios”.
Serandiere – “Rondeau”
Bigarren zatia.
Aita Donostia – “preludio Vasco”.
Villa Lobos – “Preludio Nº 4”.
Fleury – “Milonga”.
Fleury – “Estilo”.
Fleury – “Malambo”.423
Bidegain, Asencio. Txistulari.

Euskal Erriako bazkidea.424
1912 eta 1919. urteen artean Sociedad Euskal Erriak antolatutako ia jaialdi guztietan txistulari bezala
aritu zen. Hala ere bere nortasunari buruz ez dugu informazio gehiagorik lortu.
Bidegaray Pons, Mangacha.

Sociedad Euskal Erriako lehendakaria izan zen Juan Bautista Bideragay Salaverria eta
Margarita Pons Ferreren alaba. Aitaren aldetik, Lapurdiko Hasparne herrian jaio zen Juan Bautista
Bideragay Beheran izan zen bere aitona eta Ramona Carlota Salaverria Narvarte bere amonaren
familia Nafarroako Goizueta herrikoa zen.
Euskal Erriako dantza taldeko zuzendaria izan zen. Elkarteko bazkidea zen 823 erregistro
zenbakiarekin.
1941eko apirilaren 27an, Recreo de Malvinen urteurrenaren ospakizunean, Euskal Erriako
poxpolin taldea zuzentzen aurkitzen dugu.
Aukera hartan, neskek “Arko-dantza”, “Zinta-dantza” y “Jota navarra de Albéniz” dantzatu
zuten.
Barrutia Zabala, Carlos.

1934eko urriaren 3an Barakaldon jaio zen, Bizkaian.
Matías Barrutia Gordobil eta María de los Ángeles Zabala Parisen semea.
“La celebración del “Día del Euskera” en Euskal Erria; Euskal Erria; XXXIX. urtea; 975-975 zenbakia;
Montevideo, 1959ko abendua- 1951ako urtarrila. 223. orrialdea.
423
424
“Nómina de socios”; Euskal Erria. Memoria documentada del ejercicio 1912-1913. Montevideo 1913. 54.
orrialdea.
- 145 -
1
4
5
Luis Torres Arejuela irakaslearekin Ikasi zuen txistua, zein Barakaldoko musika taldeko
txistularia izan zen, nahiz eta taldearekin ez zuen parte hartu, bere herrian igandetan egoten ziren
alardeetan jotzen diardun zuen.
1950. urtean Uruguayera emigratu zuen bere guraso eta bere bi harrebekin batera.
Horretarako arrazoirik nagusiena, korean eznteanda berri zen guda izando da. Bere aitaren ustetan,
hau Europa tartean hartuko zuen guda mundial baten hasiera izango zen.
Bere aita, Euskal Erria Euskal erakundearen langilea izan zen 1950 eta 1980 urteen artean
bertako idazkari lanak aurrrera eramanez. Horrekin batera aitak denda bat izuen zeinetan bertan
lan egiten zuen (bi lanak batera eramaten zituelarik; privatua eta elkartekoa).
1964ean Benita castrasenarekin ezkondu zen eta hiru seme izan zituzten.
Uruguayera iritsi eta denbora gutsira, Frigorífico Modelo lanean hasiko da, zeinetan bi urte
emango dituen bertan. Hortikan Banco de Credito ko laguntzaile lanak egiten hasiko da. 18 urte bete
zituenean, Informante lana egiten hasiko da, zeinetan 42 urtez jardungo duen lan hau aurrera
ateratzen. Hau bukatzean jubilatu egingo delarik.
Euskal Erria Erakundeko kobrantza soziala bi urtez egin zuen eta Centro Euskaro Español
erakundeko idazkaria 10 urtez izan zen.
1957an Centro Euskaro Españoleko bazkide egin zen eta 1985ean Euska Erria erakundekoa.
Lehenengo erakundeko txistularia izan zen eta Catita Iturralderekin batera 3 urte iraun zuen dantza
talde bat sortu zuen.

Berro y Larrañaga, Bernardo Prudencio.
1803ko apirilaren 28an Minasen jaio zen, Lavallejan. Nafarroako Uztarroz herrian jaio zen
Pedro Francisco Berro Echebarne eta Montevideon jaio zen Juana Josefa Maria Larrañaga Pirisen
semea. Amaren aldetik, aitona Azkotian, Gipuzkoan jaio zen Manuel Maria Larrañaga izan zuen.425
Montevidoen bizi zen Juan Manuel Besnes e Irigoyen kaligrafo donostiarraren eta Damaso A.
Larrañaga erlijiosoaren ikaslea izan zen. Nahiz eta ikasle nabaria izan, bere emaztearen familiak
Minas hiri ondoan zegoen Casupa herrian zituen estantzian landa lanak egitea gustokoa zuen.
1825. urtean bolindres moduan aurkeztu zen Montevideoko setioan borroka egiteko, bertan
komisarioa ordantzailea kargua betez. Beranduago, poliziako ofiziala, Maldonado departamenduko
diputatua, Minaseko senataria eta Kanpo Erlazioetarako eta Gobernuko Ministroa izan zen. 1860.
urtean lehenengo magistraturara iritsi zen. Bertatik erduzko gobernu bat sustatu zuen. Uruguayen
lehenengo aldiz demokrazia moderno bat osatzeko saiakera bezala kontsideratzen da.
Nahiz eta politikarengatik zaletasuna izan, letretan jantzia egon zen eta Comisión Censora
de Teatros y la Biblioteca y Museoko kidea izan zen. Izen handiko poeta, “Oda a la Providenci” eta
“Epístola a Dionisio” idatzi zituen.
Musikarako gaitasuna argi eta garbi gelditu zen Minas hirian filarmonika elkarte bat sortzeko
bere ekimenean. Minasera askotan joan ohi zen, diligentzia zerbitzua ezarri eta gero. Nahiz eta bere
sorreraren data ezezaguna izan, filarmonika 1840-50 hamarkadan aritu eta Hermenegildo Arce
zuzendari izan zuela badakigu.
425
APOLAND, Juan Alejandro; Génesis de la familia Uruguaya, Montevideo, 1975. III. tomoa, 1631. orrialdea.
Pertsonai honi buruz gehiago jakiteko ikus: FERNÁNDEZ SALDAÑA, J. M.; Diccionario uruguayo de biografías 1810-1940;
Montevideo, 1945; 192-197. orrialdeak.
- 146 -
1
4
6
Uruguayen 1827tik aurrera sortuak, elkarte hauek “amantes de la armonia” kideez osatuak
zeuden, normalean teknika baino gehiago gogo handiz aritzen zirenak. Hala ere, aurreko hitzadi
kolonialen maila estetikoa hobetzeko meritua izan zuten.
Berrok sustatutako elkarteko kideei eta jarduerei buruz berri ezagutzeko, Sanson Carrasco
kronistaren testigantzak jasoko ditugu. Eskualde hartara egindako bidai batean ondorengoa idatzi
zuen:
“A la derecha se ve un cerrito precioso, muy redondo, el más cercano al pueblo, en cuyas
faldas mueren la tapias del Cementerio. Llámase aquel Cerrito de la Filarmónica, y cuenta su
historia que el nombre le viene por haber sido, allá por los años cuarenta y tantos, punto de
reunión de varios jóvenes que habían organizado una sociedad musical en la que figuraban
santiago Boada, Guillermo Bonilla, Ramón Matta, Ángel y Pedro Pico, Timoteo Rodríguez,
Jorge Carballido, Eulogio Ladereche y varios otros, todos vecinos de la villa, gente alegre y
dispuesta siempre a divertirse. Éste tocaba el violín, aquél soplaba el clarinete, el otro
manejaba el fagot, cual empuñaba el trombón, tal pifiaba en la flauta, y hasta no faltaba quien
hiciese retumbar el bombo, tarea que creo estaba a cargo del señor Ladereche, hoy respetable
y estimado hacendado del departamento.
Por qué iban los filarmónicos minuanos a ensayar al cerrito, es cosa que nadie ha querido
contarme, pero fácilmente se comprende que aquel alejamiento era impuesto por el vecindario,
al cual le sería insoportable la algarabía que armaban en los ensayos aquellos devotos de
Euterpe.
El hecho es que ensayaban en el cerrito, y cuentan las crónicas que no quedó en todos
aquellos contornos ni un lagarto ni una víbora, espantadas todas las alimañas y sabandijas con
la barahunda que allí metían los músicos de la legua… por el hecho de ejercitarse a una legua
del pueblo. Pero no se crea que los desterrados al cerrito lo pasaban del todo mal, pues, so
pretexto de hacer oír lo que ensayaban, llevaban allí a todas las familias del pueblo, y con elste
motivo se bailaba más y mejor sobre la verde alfombra de pasto que tapiza aquella verde
colina.
Aureliano G. Berro ere filarmonika honi buruz “Bernardo P. Berro. Su vida pública y Privada”
bere liburuan hitz egiten du:426
Por ese tiempo (1833) Berro tomó la costumbre de concurrir todos los sábados a la que hoy
es ciudad de las sierras, solicitado por las numerosas amistades que se había creado. A
iniciativa suya se fundó la sociedad musical y coreográfica “la Filarmónica”, cuyas sesiones
tenína lugar en los suburbios de la villa, en una casa situada sobre un pequeño cerro que lleva
ahora ese nombre original y que limita la planta urbana por el extremo del este.
“La Filarmónica” creó y sostuvo una orquesta, que dirigía el maestro Hermenegildo Arce,
venerado como un genio por la tradición minuana. Las curdas de las arpas, violines y guitarras
que los músicos empleaban, y que componían su instrumental, eran fabricadas por ellos
mismos, reconociéndole a don Bernardo especial destreza en la materia. “La Filarmónica” no
sólo celebraba sus tenidas en el local de sus ensayos y estudios, sino que, como se usaba
entonces en Montevideo y se usó después en las poblaciones rurales, obligaba a la
improvisación de bailes y fiestas en las casas de las principales familias, concurriendo a ellas
con ese objeto, mediase o no previa invitación. Berro tocaba también el piano y cantaba con
bastante corrección.
erahila.

Bernardo Prudencio Berro Montevideon hil zen 1868ko otsailaren 19an, matxinada batean
Bombet, Juan.
Abascan jaio zen.427
AYESTARAN, Lauro; La música en el Uruguay; Montevideo, 1953.;445-448. orrialdeak.
Euskal Erriako Artxiboa. Bazkideen inskripzio formularioa, 3158. zenbakia, Ricardo Bombetena, Juan Bombeten
semea. Datarik gabe.
426
427
- 147 -
1
4
7
Arotza bezala lan egiten zuen eta baritono zalea zen. Montevideoko Euskal Erria eta
Euskaro Español elkarteetako hainbat jaialdi musikaletan aurkitu dezakegu, bi elkarteetako bazkidea
izanda.
Beste jaialdi batzuen artean, 1919ko irailaren 29an Euskal Erriar elkartearen jaialdi batean
parte hartu zuen, Usandizagaren Mendi Mendiyan eta Masseneteen Manon erromantzak
interpretatuz.428 Baita ere, 1924ko ekainaren 29an Centro Euskaro Español elkartearen
hamahirugarren urteurrenaren ospakizunean Jose Mugica maisuarekin batera aurkitu dezakegu.429

Calvo, Carmelo.
Konpositorea, organo-jolea eta orkestrako zuzendaria izan zen. Nafarroan jaio zen, Peralta
herrian, 1842ko uztailaren 18an.
Musika ikasketak bost urterekin hasi zituen eta zazpi urterekin jada bere maisua zen Fermin
Cerezo organoan laguntzen zuen. 11 urterekin benetan jo zuen Alegrian, Araban.
Gasteizen Mendizabal maisuarekin ikasi zuen.
15 urterekin, bigarren postua lortu zuen Tafallako organo-jole postua lortzeko deitutako
konkurtsoan eta postua Gorriti maisuarentzat izan zen.
Autore batzuen arabarea Eslavaren ikaslea izan zen. Guk ez dugu baieztapen hau
partekatzen. Honela izan balitz, datu hau bere bizitzan zehar argitaratutako biografia batzutan ez zen
alde batera utziko, adibidez 1901eko martxoaren 3an Montevideon argitaratutako Rojo y blanco
aldizkarian.
Beranduago Peralta, Caparroso eta Iruñako organo-jolea eta kapilla maisua izan zen.
1867. urtean, Conde zarzuela konpainiako zuzendari izateko Madriletik egindako eskaintza
onartzen du, konpainia honekin hegoamerikara bidaiatuz. Behin Uruguayen egonda, Montevideon
bizitzen gelditzea erabakitzen du, bertan Catedral Metropolitanako kapillako maisua postua betez.430
Lauro Ayestaran musikologo uruguayarraren arabera, Carmelo Calvo Uruguayen musika
erlijiosoak izan zuen eboluzioaren hirugarren etapako ordezkari nabarmenena izan zen. Eboluzioa
1830ean hasi eta XX. mendearen hasiera arte luzatu egin zen, opera italiarraren etorrerarekin
baldintzatuta egonez. Garai honetan izan zen, “misas de fuerte contenido teatral con solistas, coros
y orquesta, oratorio “non orando”, páginas organísticas de intensa expresividad romántica, se
suceden domingo a domingo en las iglesias montevideanas”.431
1880ko apirilaren 7an, montevideoko La Colonia Española egunkariak berri ematen zuen,
Monseñor Mattera, Nuncio Apostolico de Leon XIII.aren omenaldia zela eta, Club Catolicoko
aretoetan Certamen Católico Literario Musical bat ospatu egin zela. Bertan, “esmeradamente
escogida” izan zen atal musikalean Carmelo Calvok parte hartu zuen.432
Jatorriz iruñakoa, nahiz eta urruti egon, euskal etxeetako bizitzan eta Uruguayen bere
jatorriko ohitura batzuk berpiztuz, bere jatorriarekiko zuen amodioa mantentzen jakin zuen. Adibidez,
428
“Realización de nuestra brillante fiesta. Una jornada plana de entusiasmo”. Euskal Erria, VIII. urtea, 306.
zenbakia; Montevideo, 1919ko irailak 30; 349. orrialdea.
429
“El décimo tercer aniversario de la Sociedad. Brillantez de su conmemoración”; Euskaro Español; 1. urtea, 4.
zenbakia; Montevideo, 1924ko uztaila; 5. orrialdea.
430
Rojo y Blanco, II. urtea, 10. zenbakia, Montevideo, 1901eko martxiak 3. 206. orriadea.
431
AYESTARAN, Lauro; La música en el Uruguay; Montevideo, 1953; 118. orrialdea.
432
Certamen Católico Literario Musical”; La Colonia Española; Montevideo, 1880ko apirilak 7; 2. orrialdea.
- 148 -
1
4
8
1895eko uztailean bere etxean beste herritar batzuekin batera San Ferminak ospatu zituenean.
Jaialdiak zezen bolaztatu bat izan zuen.433
1880ko abenduan, Laurak Bat elkarteak Montevideoko Miguelete errekaren alboetan
antolatutako Fiestas Euskarasen esparruan, 5º de Cazadores banda militarrak Galazzo maisua
zuzenduta, berak “Gernika´ko arbola”ri egindako moldaketa eta “Himno a Navarra” bere konposaketa
interpretatu zuen.434
Aukera honetarako, “Laurak Bat” martxa konposatu zuen.435
Erakunde honetako bazkidea, 1881eko urtarrilaren 9an ospatutako Ohiko Batzar Nagusian
aurkitu dezakegu. Bertan, lehendakari izateko postulatu zuten, baina aukeratua izateko gutxienezko
botoak ez zituen lortu.436
1883ko urtarrilaren 7an ospatutako Ohiko Batzar Nagusian, Buenos Aireseko Juegos
Floraleserako proposatutako abestia egiteagatik, Laurak Bat elkarteak eskeinitako saria ematea
erabaki zen, “como débil tributo de reconocimiento a su incansable actividad y a las distinciones que
siempre le ha prodigado , entre los cuales debe mencionarse muy especialmente el importante
trabajo que se ha tomado en la formación del archivo de música que colocará a la sociedad en
condiciones de organizar por sí sola la parte musical de las fiestas anuales”.437
1880ko urriaren 28an “Ofelia” bere opera estreinatzen du Solis Antzokian, Juan Zorrila de
San Martin poeta uruguayarraren testuarekin.438
1887ko irailan, Montevideo Musical aldizkariak Pablo Sarasatek penintsulan – Calvo bertan
bisitan zegoen - egindako kontzertu baten iritzia transkribatu zuen:
“En la segunda parte del concierto de ayer se presentó en escena, según lo teníamos
anunciado, nuestro simpático amigo y paisano D. Carmelo Calvo, actual organista de la
Catedral de Montevideo, y artista de reconocido mérito porque realmente es un verdadero
maestro.
Con la seguridad de un verdadero maestro, dando a cada nota su valor y a cada sonido su
tono peculiar; demostrando, en fin, que el gran organista de la Catedral de Montevideo no ha
abandonado el instrumento a que con tanta gloria se dedicó desde la infancia y que ha
cultivado con gran honra del arte. La preciosa “Tarantella” que ejecutó acompañado por la
orquesta gustó muchísimo, y le conquistó un legítimo triunfo según se lo acreditaron los
aplausos del público, y al acompañar a Sarasate dio una muestra de su talento artístico y de
la seguridad con que acomete en el piano las obras más delicadas y difíciles… 439
Uruguayko kritikak ere oso ondo kontsideratu zuen eta Montevideoko Verdi Institutuan
Santa Ceciliaren ohorean ospatutako jaialdi batetaz baliatuz, berari buruz hurrengoa esan zuen:
433
“Los Navarros en la República Oriental”; La Vasconia, II. urtea, 61. zenbakia; Buenos Aires, 1895eko ekainak
10; 305. orrialdea.
434
“Programa de las Fiestas Euskaras en el Miguelete en celebración del cuarto aniversario de la fundación de la
Sociedad Laurak Bat establecida en esta capital y que tendrán lugar en los días 25 y 26 de este mes”; Laurak Bat, IV.
urtea, 68. zenbakia; Montevideo, 1880ko abenduak 15; 1. zenbakia.
435
“El Ferro-carril”; Laurak Bat, 116. zenbakiko gehigarria; Montevideo, 1883ko urtarrilak 2.
436
“Octava Asamblea General”; Laurak Bat, V. urtea, 70. zenbakia; Montevideo, 1881eko urtarrilak 15; 1. orrialdea.
437
“Memoria de la Comisión Directiva dando cuenta a la Asamblea de los trabajos durante el año 1882”; Laurak
Bat, VII. urtea, 117. zenbakia; Montevideo, 1883ko urtarrilak 16; 3. orrialdea.
438
150 años de música uruguaya. Ciclo de 22 conciertos a realizarse en el Paraninfo de la Universidad.
Montevideo, 1975.
439
“Correspondencia Noticiosa”; Montevideo Musical, II. urtea, 33. zenbakia; Montevideo, 1887ko irailak 8; 268.
orrialdea.
- 149 -
1
4
9
“…Otro de los números verdaderamente descollantes le está reservado al egregio organista D.
Carmelo Calvo, maestro de capilla de la Catedral, y músico consumado. Al apreciado maestro
Calvo se le solicita su valioso concurso para esta fiesta propia, esclusiva del instituto, y accede
siempre con la benevolencia que le caracteriza, más bien dicho, que le es ingénita.
El órgano, interpretado por el maestro Calvo, bajo el dominio de un profesor de tan
excepcional talento, que conoce todos los secretos aprovechables, esas reconditeces
exquisitas que solo encuentran los espírus geniales, produce melodías que hacen sentir
intensamente…”440
XIX. mendearen bukaeran Montevideon bi musikari garrantzitsu izan ziren Tomas Giribaldi
eta Leon Ribeiroren irakasle izan zen. Carmelo Calvo Montevideon zendu zen 1922an

“Alle Rondine”. Bi ahotsetako korua.

“Cantata a la Inmaculada Virgen María”. Ahotsetarako eta orkestrarako, R. P. Correa S. J.ren
poesia.

“La Rimembranza”. Bi ahotsetako korua.

“La antorcha de amor”. Pianorako. Sra. Da. Laura C. de Geilla.

“Himno a los obreros”.

“Independencia”. Uruguay averiaren cantata. R. P. José Antillac S. J.ren poesia.

“Misa”. Bi ahotsetarako, soprano eta baxuentzat organoaren Pbro. Dr. Don Florencio Laguardia,
Nafarroako Lerin herriko apaizari eskeinita.

“Nueva Marcha a San Ignacio”. Marcial Abesbatza.

“Otello”. Ave María. Verdiren musika, Carmelo Calvok pianorako moldatua. (Otello operaren
pianorako murrizketa).441

“El Uruguay ante el Pontífice”. Orkestrarako eta abesteko kantata alegorikoa.

“¡Víctor¡¡ Triunfo de Justo y Pastor”. E. García Muní maisuarena, C. Calvok instrumentatua eta
armonizatua.
Beste obra batzuk:
“Himno a Navarra”.
“Ofelia”. (Juan Zorrilla de San Martín poetaren libretoaren gainean konposatutako opera).
“Laurak Bat”. (Montevideoko Sociedad Protectora de la Inmigración Vascongada Laurak Bat
homenez konposatutako martxa)

Crehuet Andueza, Narciso.
Beasainen jaio zen. Narciso Crehuet Lafora eta Maria Antonia Andueza Yriarteren semea.
Uruguayera emigratu zuen eta Montevidoen bizitzen gelditu zen.
1936. urtean Institución de Confraternidad Vasca Euskal Erriako bazkide egin zen. Bertan,
bere jaialdietan parte hartu zuen bere danborrarekin Antonio Michelena txistulariari lagunduz.

Constantino, Florencio.
440
“Proyecciones de otro gran festival en honor a Santa Cecilia”; Montevideo Musical, XII. urtea, 41. zenbakia;
Montevideo, 1896ko azaroak 1; 2. orrialdea.
441
Montevideo Musical; II. urtea, 13. zenbakia; Montevideo, 1887ko apirilak 1.
- 150 -
1
5
0
1868ko apirilaren 9an jaio zen Ortuellan, Bizkaia. Asturiaseko Valleval herrian jaio zen
Antonio Constantino Sanchez eta Kantabriako Arredondo herrian jaio zen Antonia Carral Ruizen
semea.
La Vizcaya lantegiko eraikuntzan langile bezala eta Messageries Maritimes konpainian
makinista bezala lan egin eta gero, 1889an Argentinara emigratu zuen Luisa Arrigorriaga bere
neskalagunarekin batera. Behin amerikan zeudela ezkondu egin ziren.
Bragadoko hirian bizi zela, eultzilari bat bereganatu zuen eta nekazaritza eta abeltzaintzako
contratista bezala lan egiten hasi zen. Ustekabeko hiru topaketa abestearen ibilbidera lotzera
eraman zuen arte.
Hauetako lehenengoa 1894ko abuztuan izan zen Bragado hiria Aneiros monsinorea,
Buenos Aireseko Arzobispoak bisitatu zuenean izan zen. Aukera hartan, monsinoreak San
Ignazioren omenez egindako Meza Nagusian Constantino abesten entzun zuen. Constantinok zuen
ahotsagatik harrituta, prelatuak hirian kantu ikasketak hasteko gomendioa egin zion.
Urte hartan, Romerías Españolas de Bragadora bertaratu zen Paolantonio maisu italiarra
ere harritu egin zuen. Bere ahotsaren kalitatearengatik harrituta, azkeneko honek mezenas bat
bilatzeko eta Milanera kantua ikastera joateko gomendioa eman zion.
Azkenik eta azkeneko bultzakada eman ziona Palazuelos biolin jolea izan zen. Honek
“Spirito Gentil” eta “La Favorita” operak interpretatzen erakutsi zion.
Paolantonio eta Palazuelosengatik aholkatua, Leopoldo Stiatessirekin klaseak hartzen hasi
zen. Azkeneko hau Franesco Lampertiren ikaslea izan zen.
Bizitzen ari zen zailtasun ekonomikoa gainditu nahian, Correo Español aldizkarian aurkeztu
egin zen aukera bat eskatuz. Azkenean, aukera hori 1895eko martxoaren 30ean iritsi zen Club
Españoletik gonbidapen bat jaso eta gero. Bazkide talde batek pentsio bat eman zion.
Jendeaurreko lehenengo aurkezpena Club Españolen eskeinitako kontzertu batean izan
zen. Kontzertua Feliz Ortiz y San Pelayok antolatu egin zuen, pianoarekin lagundu ziona. Bertan
Gounoden “Fausto” romantza, Iparragirreren “Gernika´ko arbola” zortzikoa eta “La Favorita”ren
“Spirito Gentile” abestu zituen.
Montevideoko debuta 1896ko urtarrilaren 11ean Solis Antzokian izan zen. Hala ere, 7an
Club Españolen abestu egin zuen espainiar eta euskal elkarteek gobidatuta. Aukera hartan “La
Gioconda” eta “La Favorita” abestu zituen. Garai hartan, Compañía Lírica Española “Francisco
Pastor”eko kidea zen, Amalia Bouman, Beatriz Paoletti, Leopoldo Signoretti, Vittorio Cesarotto eta
Enrique Faffekin batera. Orkestra Francisco R. Maiquezek zuzentzen zuen.442
Bere debuta “La Dolores”en bosgarren funtzioan izan zen, non Lazaro bere pertsonaiak
kritika oso onak jaso zituen:
“Constantino fue el héroe de la jornada. Después de haberlo escuchado y, teniendo en cuenta
su calidad de debutante, se lo debe considerar una esperanza para el Arte, siempre y cuanfo
se dedique a cultivar con el estudio su voz. La ovación que recibió en ele acto tercero fue tan
grande comomerecida”443
Buenos Aireseko prentsa, “la pasión, la delicadeza, el timbre campanil y dolorido, el
sentimiento profundo con que dijo algunas frases…”444 harrituta, bere debuta ere txalotu egin zuen:
“El éxito del joven cantante ha sido completo. En la romanza y dúo del segundo acto obtuvo
grandes aplausos y en el dúo del tercero se le hizo una entusiasta ovación, obligándosele a
conceder un bis. La interpretación dramática fue también muy satisfactoria, llamando la
atención por tartarse de un debutante”.445
442
GOYEN AGUADO, Julio; Florencio Constantino 1868-1919. El hombre y el tenor: milagro de una voz; Bilboko
Udaletxea; Bilbao, 1993
443
La Prensa, V. urtea, 419. zenbakia; Montevideo, 1896ko otsailak 12. GOYEN AGUADO, Julio aipatua; Florencio
Constantino 1868-1919. El hombre y el tenor: milagro de una voz; Bilboko Udaletxea; Bilbao, 1993; 18. orrialdea.
444
“Debut del tenor Constantino”; La Vasconia, II. urteaI, 87. zenbakia; Buenos Aires, 1896ko otsailak 29. 178-179.
orrialdeak.
445
El Diario, XV. urtea, 5438. zenbakia; Buenos Aires, 1896ko otsailak 12. GOYEN AGUADO, Julio aipatua;
Florencio Constantino 1868-1919. El hombre y el tenor: milagro de una voz; Bilboko Udaletxea; Bilbao, 1993; 18. orrialdea.
- 151 -
1
5
1
Montevideoko biztanleek sei urte itxaron behar izan zituzten berriro ere tenore bizkaitarra
entzun ahal izateko. Orduan Compañía Lirica Italianako kide bezala berriro ere uruguay bisitatu
zuen. Emanaldia 1903ko denboraldian izan zen eta Enrico Carusorekin kartela partekatu zuen.
Orkestra Arturo Toscaniniren esku egon zen.
Uruguayen “Griselda”ren estreinua zela eta, kritikak ondorengoa esan zuen:
“Destacó Constantino con una voz entonada con fluidez, vibrante, limpia como una onda
cristalina, llena, redonda, excepcionalmente maleable, que abarca buena extensión. La maneja
naturalmente y con maestría le imprime sentimiento y pasión. Es un cantante de escuela
antigua, “ottocentesca”. En la romanza del Acto II el público le pidió el bis y aunque manifestara
estar dispuesto, el eximio maestro Toscanini, duro, impertérrito, desatendió el pedido del
público”.446
1909ko abuztuan, berriro ere Montevideon bisita txiki bat egin zuen. Aukera hartan, Urquiza
antzokian arrakasta handia izan zuen “Aida” operan Radamesen paperarekin.
La Puntilla aldizkariak, Triunfo del celebrado tenor español Florencio Constantino
izenburupean hurrengoa adierazi zuen:
“En atención al robusto talento del insigne maestro Mancinelli y á los muchos y valiosos
méritos del tenor bilbaíno Florencio Constantino, reputado y concienzudo cantante y
“causser” tan amable como distinguido, demos preferente cabida en esta sección, á la
crónica referente á la interpretación que en la noche del martes, tuvo en el “Urquiza”, la
magistral partitura del genial Verdi.
Diversos eran los comentarios que de tiempo atrás se venían haciendo respecto á la
importancia de la compañía contratada para la Argentina - Y muchos, eran también, los
juicios diversos, contradictorios, que los “amateurs” al arte lírico, vertían sobre ella.- Mientras
en los unos extremaban, agotaban, los elogios en su favor, los otros, en cambio emitían las
más duras y acerbas críticas.
Lo que, según nosotros, es algo cierto, innegable, indiscutible, es que son muy pequeños,
casi imperceptibles los defectos que se observan en dicha compañía, en relación con sus
inmuerables y sobresalientes méritos.
En fin, contra la autorizadísima opinión de ciertos críticos, creemos sinceramente que el
homogéneo y excelente conjunto de la “trouppe”, responde suficientemente, á los deseos del
más exigente público.
Damos comienzo á nuestra delicada tarea, citando á Mancinelli, el gran Mancinelli, que
como siempre obtuvo con su vigorosa y privilegiada batuta, unánimes y entusiastas
ovaciones.- Es uno de esos pocos maestros, que poseen el inapreciable y raro don de sacar
espléndidos efectos orquestales de cualquier partitura.En los concertantes del primero y segundo acto, levantó á los espectadores que le
obligaron a presentarse varias veces en escena.De una manera soberbia, detalló la ópera verdiana, haciendo resaltar sus infinitas
bellezas, y dándole, á todo un colorido de interpretación magistral, insuperable.
El tenor Florencio Constantino, ha alcanzado ya el pináculo de la gloría artística. Su voz
es fresca, agradable, hermosa, prodigiosamente timbrada y de volumen y extensión poco
comunes.
Con notable y extraordinaria gallardía, cantó la difícil romanza del primer acto “Celeste
Aída” provocando un verdadero delirio en la concurrencia que insistentemente, pidió el bis.
El simpático cantante, no pude acceder al incesante ruego de sus entusiastas
admiradores.
En el tercer acto, Constantino conquistó fáciles y calurosos aplausos, y si no sacó todo el
partido de que él es capaz por sus singulares medios vocales y por su impecable escuela de
canto fue debido a que la Burzio flaqueó laringitícamente, impidiéndole dar más brío, más
pasión, y más fuego a su delicadísima parte.
446
El Nacional; XXXI. urtea, 6127. zenbakia; Montevideo, 1903ko abuztuak 19. GOYEN AGUADO, Julio aipatua;
Florencio Constantino 1868-1919. El hombre y el tenor: milagro de una voz; Bilboko Udaletxea; Bilbao, 1993; 74. orrialdea.
- 152 -
1
5
2
De sentir es, lo sucedido con la señora Burzio, pues el lisonjero éxito logrado por
Constantino, hubiérase trocado en uno de esos triunfos estruendosos, inolvidable, á no
mediar tal circunstancia.No obstante el distinguido público que llenaba totalmente la vasta sala, premió como se lo
merecía, la descollante labor del talentoso tenor español.
Canta con exquisito gusto y sumo arte, evidenciando, a cada instante, la severa escuela
de su bella y dulce voz.
Sabe atacar los agudos, con tanta seguridad, con tanta valentía, que le es tarea poco
difícil conquistar un éxito franco, inmenso, donde quiera que se presente.
En el tercer acto, y en el cuarto, que son en extremo sentimentales, también arrancó del
auditorio demostraciones acabadas de grande é intensa simpatía.
Llamó grandemente la atención, prestándose á los más favorables comentarios, el lujoso y
costosísimo traje que lucía Constantino en su rol de Radamés.
Amonasro tuvo un intérprete inteligente en De Luca. Este es aquel mismo artista á quien
tanto hemos aplaudido en temporadas anteriores. Aún conserva la bien timbrada y pastosa
voz, y su talento nada ha sufrido en los últimos tiempos.
Cantó y detalló su parte de manera irreprochable, cosechando abundantes aplausos.
La Petri hizo una Amneris correcta, ganando bastantes palmas.
El papel de Aída, que estuvo á cargo de la Burzio, sentimos tener que consignar, fue por
ella interpretado de la manera más pobre.Es de veras sensible tener que expresarnos en esta forma, pero desafinó y suprimió por
su cuenta y riesgo, tantas notas, que…el mayor silencio se impone á su respecto.
El bajo Walter lució una hermosa voz y se desempeñó correctamente. Los coros
numerosísimos y bien ensayados. La dirección escénica, dejó mucho que desear. El
decorado y lo demás, en general, aceptables.
Concluimos, diciendo que el público quedó satisfechísimo con la labor de Constantino y
con grandes deseos de verle nuevamente para admirar su delicado, su excelso arte. 447
Baina La Puntillako kronistarengandik kritika onak jaso bazituen, ez zuen berdina jaso El
Tiempoko kronistarengandik:
“Algo defraudadas vi mis esperanzas después de escuchar al tenor don Florencio Constantino
en “Aida”. Había leído que en Norte América el tenor bilbaíno llego a oponer su personalidad a
la de Caruso y, como siempre he visto en Caruso a un gran exponente del arte lírico, me decía
para mi capote: “aquel señor algo torpe aún que aplaudí en la Opera de Buenos Aires haciendo
el Enzo de “Gioconda”, y cuya voz tanto me agradó en “Griselda” aquí en Solís, debe haber
progresado enormemente como intérprete en estos últimos seis años" y me apercibía a batir el
parche al Radamés que para el Urquiza se anunciaba.
Pero una vez visto lo que en aquel escenario hizo y dijo Radamés, el entusiasmo se
amortiguó en mí un tanto, porque el señor Constantino no correspondió del todo a mis deseos.
Conserva el tenor español su voz de timbre puro, su prodigo órgano, que ha sabido pulir
cada vez más. Su emisión es correctísima y denota en todos los pasajes una facilidad suma;
jamás se le observa un esfuerzo para vencer las dificultades, y demuestra una seguridad
absoluta, aunque de vez en cuando pueda advertirse una ligera desentonación o algún traspié
en el ritmo, en la duración de ciertas notas, como se pudo oír en el tercer acto, durante el dúo
con la señora Burzio. Bien es verdad que en determinado momento el joven Constantino y la
señora Burzio parecían querer rivalizar en caprichoso “fiato”.
Hasta aquí el señor Constantino es un excelente tenor; pero cuando comienza a accionar es
tanta la impasibilidad suma ante las emociones que debe sentir su personaje, que no es
aventurado suponer que el señor Constantino lo hace deliberadamente a fin de demostrar la
absoluta ausencia de esfuerzo para emitir la voz.
447
“La gran ópera en el Urquiza. Triunfo del celebrado tenor español Florencio Constantino”; “La Puntilla”, III.
urtea, 49. zenbakia; Montevideo, 1909ko abuztuak 28.
- 153 -
1
5
3
Por otro lado, hay momentos en los cuales se diría que el señor Constantino se cree solo
sobre la escena y hace caso omiso de lo que a su alrededor pasa, tomándose únicamente el
trabajo de entrar en el compás que le corresponde. En el segundo acto de “Aida”, por ejemplo,
paseaba su gallarda figura, sin importársele un ardite de Aida, del rey, de Amonasro, etc.; en el
acto tercero apenas advertía que junto a su corazón de Radamés palpitaba el corazón de Aida;
en el último acto se presentó ante el tribunal interno de los sacerdotes, cuando ya había
comenzado a juzgarlo, y, en fin, en la última escena dijo aquello "de una larva, una visione”,
mirando tranquilamente al público, mientras la visión aparecía a sus espaldas.
Me permito hacer al señor Constantino estas observaciones, porque es lástima que su
actuación, que podría ser brillantísima en todos sentidos, se resiente bastante por esa falta de
cuidado y de comprensión psicológica del personaje encarnado. ¡Y decir que le sería tan fácil,
dadas sus naturales disposiciones, al señor Constantino convertirse en completo triunfador!448
Florencio Constantinok Uruguayera azkeneko bisita bat egiteko aukera izan zuen 1911.
urtean. Data hartan kontzertu ugari eskeini zituen Argentinan, Txilen eta Brasilen.
1919ko azaroaren 19an Mexikon hil egin zen.

Donostia, Fray José Antonio.
1924ko azaroaren 22an, argentinako hiriburutik igaro eta gero, Montevideora iritsi egin zen
Edmundo Balzy bere bidai lagun apaizarekin batera. Azkeneko hau, Zuzenbide Kanonikoko
doktorea, Oficial de la Academia y Cruz de Guerra francesa, Baionako Gure Herria aldizkariko
zuzendaria, Baionako antzinako borrokalarien lehendakariordea, Frantziako Pilota Federazio
Nazionaleko lehendakariordea eta Baionako Musse Basqueko idazkadia zen.
Bere bidaia Baionako apezpikua zen Gieure monsinorearen enkargu bat zen.
Kritikak gogo handiz jaso zuen, bere presentzia prentsarengatik txalotua izan zen eta
hainbat artikulu eskeini zizkioten.
Azaroaren 29ko gauean, Circulo Catolico de Obrerosen aurkeztu egin zen, hurrengo
egitaraua eskeiniz:
1) Paisajes vascos (dos partes, biógrafo)
2) Canciones populares vascas, armonizadas por el Padre Donostia.
a) “Lorea”.
b) “Zazpi ehiera”.
c) “Tinter lanter”.
d) “Berceuse”.
e) “Canción báquica”.
f) “Munduan den ederrena”.
g) “Baile de las sillas”.
1. Mirenchu. (Novela de costumbres vascas, biógrafo)
Hurrengo egunean, Donostia apaizak hitzaldi berri bat eskeini egin zuen Circulo Catolico de
Obrerosen egoitzan, hurrengo egitaraua jarraituz:
 La canción de la madre vasca. (Conferencia por el Padre José Antonio de Donostia y
ejemplos musicales).
 “Lieders”. Letra de Apeles Mestres. Música original del Padre Donostia.
a) Fragmento del poema del agua.
b) Fuente del Pastor.
c) La luciérnaga.
448
“La Gran Lírica”; El Tiempo, Montevideo, 1909ko abuztuak 27.
- 154 -
1
5
4
d)
e)

El tejedor.
Las arañas.
Preludios vascos. Para piano, Aita Donostiren eskutik.

La hilandera.

En el ebosque.

Romería lejana.

Dolor.

Danza de las manzanas.

Cortejo de boda (por el autor.
El Diario egunkariak, 1924ko abenduaren 1eko edizioan, hurrengoa adierazi zuen:
“De acuerdo con lo anunciado, se realizó ayer de tarde, en el ampliol local de festividades
del Círculo Católico de Obreros, la segunda conferencia del Padre José Antonio de Donostia,
reputado compositor que viene, como se sabe, en misión de propaganda intelectual euskara.
El erudito capuchino leyó una interesante disertación sobre la canción de la madre vasca,
cuyas bellas canciones de cuna, tan llenas de profundo amor y sentimiento, expresan la
modalidad característica de esa raza noble y valiente. Hermosos cuadritos locales, llenos de
colorido y suave nostalgia, arrullos maternales, que “acarician como largos besos”, fábulas
infantiles y espontáneas cuya alegría está impregnada de suave melancolía. En fin, todas las
gamas del afecto materno fueron traducidas por el conferencista y matizadas con ejemplos a
cargo de dos inteligentes intérpretes.
La primera, AlbertinaVilar del Valle, que ya nos había asombrado con la precocidd de su
talento, al ofrecer un magnífico recital de “lieder”, no hace muchos días, evidenció, una vez
más, su compenetración en los trozos que tuvo a su cargo. Gran emoción y profundo
sentimiento imprimió a sus bellas canciones de cuna, y su voz armoniosa, suave y
acariciadora, tuvo inflexiones maternales, llegando a conmover al auditorio, en cuyas pupilas
brilló más de una lágrima de ternura. Es sorprendente, lo que ha sabido realizar en tan poco
tiempo esta discípula de Luisa Valdéz, poseedora de cualidades tan poco comunes. Las
dificultades del idima fueron salvadas con la mayor facilidad, y su dicción vasca, así como la
catalana de sos bellas composiciones, “Sentament” y “El teixedour” –pesías de Apeles
mestres, deliciosamente armonizadas por el Padre Donostia- nos resultó tan perfecta como la
de su francés, italiano y español, netamente castizo que evidenció en su anterior audición…
…Las bellas arminozaciones que el Padre Donostia ha hecho del rico folcklore vasco, cuyos
temás metódicos, suaves y expresivos, sencillos y profundos, tienen una extraña similitud con
los de la música popular rusa, fueron, pues, admirablemente interpretados por esta talentosa
joven, que se vió obligada, ante el entusiasmo del auditorio, a repetir más de uno de los
números a su cargo.
La señorita Della paperán Gil, poseedora de una bellísima voz, de suaves tonalidades de
fue, también, muy aplaudida, demostrando positivas condiciones en la interpretación de
algunos trozos de extrema dificultad, como “Fuente del pastor” y “la Luciérnaga”, así como en
las bellas “berceuses” con que se matizó la conferencia del Padre Donostia.
Éste ofreció, como fin del program, una serie de “Preludios vascos”, de gran colorido y bella
factura modernista, entre los que se aplaudieron, especialmente, “Dolor”, “La hilandera”, y una
original “Danza de manzanas” que se nos antojó no muy alejada de la de los “polluelos” del
célebre Moussorgsky.
En resumen: una interesante nota de arte regional que fue presenciada por un crecido
número de espectadores entusiastas que salieron gratamente impresionados”.
Uruguayko hiriburuko egonaldi motzean, Aita Donostiak Cesar Cortinas Kontserbatorioko
zuzendaria zen Felipe Larrimbe maisu gateiztarrarengandik harrera jaso zuen. Insituto honetan
kontzertu bat eskeini zitzaion eta bertan Larribre irakasle zen Instituto Nacional de Ciegos General
Artigaseko berrogehita hamar ikaslek parte hartu zuten. “Aldapeko”, “Illun”, “Abarra”, “Boga Boga”,
“Matzaren or potik” eta “Gasteiz, Gasteiz”, abestiak abestu zituzten.
Errezitaldi honetan, Maria Antonia Metallo de Maza sopranoak parte hartu zuen ere. “La
muerte de Isolda”, Cesar Cortinasen “La ultima gaviota”ko erromantza bat eta Larrimbre maisuaren
- 155 -
1
5
5
“¿Por qué?” abestia interpretatu zituen. Gainera, “La ultima gaviota” Hedor Rebagliatti tenorearekin
batera abestu zuen.
Aita Donosita berriz, hainbat euskal abesti interpretatu zituen, horien artean “Uruti jaya”(¿),
“Hilandera” eta “Baile de los jóvenes”.449
Abenduarren 1ean, Buenos Airesera joan baino ordu batzu lehenago, bidaiarien omenez
Sociedad Euskal Erriak bazkari bat antolatu zuen Recreo de Malvinen. Jardunladian, apaizak
pianoan hainbat pieza jo zituen eta ekitaldiari amaiera emateko “Gernika´ko Arbola” interpretatu
zuen.450

Duvigneau Andrade, Cora.
Pianoko irakaslea.
Montevidoen jaio zen, Bayonako Bassusryn jaiotako Domingo Duvigneauren eta Francisca
Andrade Salaverriaren alaba. Aita, euskal elkarteko kide aktiboa izan zen eta Euskal Erriako
zuzendaritzan hainbat kargu izan zituen eta 1935-6 denboraldian lehendakari izan zen. Ama
berriz, Emakumeen Batzordeko kidea izan zen.
1935eko irailaren 30ean, bere ikasketak Montevideoko Facio Kontserbatorioan Mischa
Jesselekin burutu eta gero bere tituloa eskuratu zuen.
Echeverria, Leonardo. Laurak Bat Abesbatza amaterreko zuzendaria.
Montevideoko Larurak Bat Sociedad Protectora de la Inmigración Vascongadako abesbatza
afizionatuaren zuzendaria.
1880. urtean, “Programa de las Fiestas Euskaras en el Miguelete en celebración del cuarto
aniversario de la fundación de la Sociedad Laurak Bat establecida en esta capital y que tendrán
lugar en los días 25 y 26 de este mes” abenduaren 25ean, “al llegar la Comisión al lugar destinado
para la celebración de las fiestas, la banda militar hará oír sus marciales ecos saludando con el
himno del inmortal Iparragirre, Guernicaco-arbola, -el árbol frondoso imagen bendita del histórico
Guernica que ostenta su verde follaje en las orillas del pintoresco Miguelete: acto continuo el coro de
aficionados dirigidos por el inteligente maestro nuestro comprovinciano D. Leonardo Echeverria,
entonará ese canto sublime bajo el simbólico roble, dando al acto toda la majestad que en sí
encierra” berri ematen zuen.451

Eguileor, Dungen.
1877an Bilbon jaio zen.
Nahiz eta bere familia kontran egon, Eguileorrek Bartzelonako Eskola Berezian burutzen ari
zen Perito Agronomoko ikasketak bertan behera utzi zituen musitan jarduteko. Erabaki hau, hiri
hartan Bizkaiko Orfeoia entzun eta gero hartu zuen.
Kantuko lehenengo ikasketak Bartzelonan egin zituen Sarabia maisuarekin eta ondoren
Milanera joan zen bere teknika hobetzera.
Aurkezpen formala 1904. urtean egin zuen Bartzelonako Stela Aretoan, Tabuyorekin batera
abestuz. “Lohengrin” obrarekin debuta egin zuen 1905eko otsailaren 17an Bartzelonako Lizeoan.
Italiana bidaiatu eta gero, non “El barbero de Sevilla”, “Sonámbula”, “Rigoletto”, “Aida”;
“Traviata”,
“Africana”,
“Carmen”,“Andrea
Chenier”,“Lucía”,“Favorita”,“Puritane
449
“En el Conservatorio César Cortinas. Homenaje a un notable artista”. El Imparcial; 1924ko abenduak 2; 2.
orrialdea.
450
“Homenaje de los socios de Euskal Erria”; Euskal Erria, XIII. urtea, 463. zenbakia; 642. orrialdea.
“Programa de las Fiestas Euskaras en el Miguelete en celebración del cuarto aniversario de la fundación de la
Sociedad Laurak Bat establecida en esta capital y que tendrán lugar en los días 25 y 26 de este mes”; Laurak Bat, IV.
urtea, 68. zenbakia; Montevideo 1880ko abenduak 15; 1. orrialdea.
451
- 156 -
1
5
6
Boheme”,“Tosca”,“Manón de Massenet”,“Gioconda”,“Fausto”, “Mefistófeles” eta “Wally” abestu
zituen, Bilboko Arriagan “Lohengrin” eta “Mefistófeles” obrekin aurkeztu zen. Bizkaiko hiriburuan,
beste batzuen artean “Aida”ko Radames, “Toca”ko Mario Caravadossi eta “Rigoletto”ko Duque de
Mantua” paperak interpretatu zituen
1907an, Braccale y Molajoli konpainia italiarreko tenore nagusi bezala aritu zen bilboko
denboraldian. Hiri honetara hainbat denborladitan itzuli zen.
1913an Venezian “Lohengrin” abestu zuen arrakasta nabarmenarekin.
1917an, udaberriko denboraldia Greziako Corfu irlan egin zuen, non “Aida” eta Gioconda”
operak abestu zituen.452
Kontsertbolaget enpresa internazionalarekin, Ostendeko Kursaal Handian eta Estocolmoko
Musika Akademian arrakasta izan ondoren eta Europan karrera arrakastatsu bat izan eta gero,
1940ean Buenos Airesera bizitzera joan zen. Hala era, 1942ko apirilean berriro ere Bilboko Arriagan
aritu zen.
1945eko abuztuaren 20ean, Montevideoko 18 de julio Antzokian aritu zen, hurrengo
egitaraua interpretatuz:
Primera parte
O del mío dolce amor, de Gluck.
Adelaida, de Beethoven.
“Sogno d’amore”, de Liszt.
“Tristesse”, de Chopin.
“Canto de Solveg”, de Grieg.
Segunda parte
“Don Giovani” (Il mio tesoro), de Mozart.
“La Favorita” (Spirto Gentil), de Donizetti.
“La Arlesiana” (Lamento di Federico), Cilea.
“Manon” (Dispar visión), Massenet.
Tercera parte
“El Roble y el Ombú”, de Garci Arcelus.
“Canto del Chingolo”, de Cluzeau Mortet.
“Serrana”, de Boero.
“Luz Mala” de Fabini.
“Mendi Mendiyan”, de Usandizaga.
“Iturri Negarra”, de Zorozabal Regino.
“Pequeña Suite de Cantos Vascos, de Arroita – Jáuregui.:
1) “Kantariak”
2) “¡Semia!”
3) “Alaitasuna”.
Egitarauan txertatu zen artistaren biografia motzean, Saint-Aubin kritikariaren kronika jaso
zen:
“Hay que volver los ojos a otros tiempos, más gloriosos, del arte lírico, para encontrar un tenor
que sepa <cantar los andantes y los tiempos largos, con una auténtica media voz, como lo
hace el tenor Dungen Eguleor. En estos tiempos en que se grita desaforadamente o se emplea
el falsete indecoroso, sorprende encontrarse con un tenor que cante tranquilamente,
dominando siempre su voz y con las inflexiones que requiere el estilo de la obra; es decir, con
un tenor que deleite al auditorio y que en ningún momento haga sufrir con esfuerzos o con
desmayos”.453
452
DENTICI, Nino; “Eguileor, Dungen”; Diccionario Biográfico de cantantes vascos de ópera y zarzuela”; Bilbao,
453
Teatro 18 de julio. Único gran recital de canto por el célebre tenor Dungen de Eguileor. Montevideo, 1945.
- 157 -
1
5
7
1952an Buenos Airesen hil egin zen.

Elorriaga, Manuel Ramón.
Dantza irakaslea. 1884ko abenduan Montevideon egin ziren Fiestas Euskarasetan parte
hartu zuen Sociedad Euskarako dantza taldearen prestakuntzan parte hartu zuen.454

Erausquin, Violeta.
Euskaldunen alaba zen soprano uruguayarra.
Frantziara exiliatu ziren euskaldunentzat dirua biltzeko proposamenarekin, 1945eko
apirilaren 4ean Club Uruguayen Sociedad Euskal Erriak antolatutako Musika Entzunaldian parte
hartu zuen. Ekitaldi honetan Jorge Algorta baxuarekin, Julio Martinez Oyanguren gitar jolearekin eta
Hecto Tosar Errecart pianista eta konpositorearekin egitaraua partekatu zuen. Erausquinek, Lucia de
Lammermourren “Rengaba nel silencio”, Verdiren “Traviata” erromantza, Usandizagaren Mendi
Mendiyaneko “Cancion de Andrea” eta Bereziartuaren “Urrundik” eta “Lo…!” interpretatu zituen.455
1945eko ekainaren 11ean, Pablo Komlos maisuarekin batera debuta egin zuen SODREko
denboraldi lirikoan. Publikoaren eta kritikaren aldetik arrakasta handia jaso zuen “Lucia de
Lamermour” interpretatzen:
“El maestro Pablo Komlós obtuvo ayer el más significativo de los éxitos, con la presentación de
“Lucía de lammermour” en la tercera función del abono de la temporada lírica oficial...
(...) Tuvo ayer “Lúcía” una dignísma versión de conjunto, con general lucimiento de los
elementos que intervinieron en su interpretación, destacándose entre todos como una
magnífica revelación la soprano ligero Violeta Erausquin en su carácter de protagosnista.
Debemos señalar en primer término el triunfo de esta joven cantante uruguaya, porque no se
nos oculta el tremendo riesgo corrido al realizar su primer presentación en la escena,
abordando una parte de tan grandes dificultades, que bien puede decirse de dominio privado
de las grandes divas del arte lírico. Desde las primeras escenas reveló la joven debutante su
condición de cantante excelentemente dotada, dueña de una voz fresca, de bello y dulcísimo
timbre, de amplitud y volumen considerables, una voz generosa, emitida y manejada con
notable seguridad, firme, brillante en todo su registro, filando los agudos con facilidad y
limpidez y un perfecto sentido musical evidente en toda su actuación...
(...) En medio de intensa expectativa, llegó el célebre “sexteto” del segundo que resultó
perfectamente ajustado y dotado de su característico brío, superándose allí en todo el acto la
soprano y el tenor, no sólo del punto de vista vocal sino como expresión dramática. La
actuación de la debutante culminó como era de esperar en la gran escena del delirio tan
erizada de dificultades en sus arduas vocalizaciones, que cantó sin esfuerzo visible con
afinación perfecta, como pudiera hacerlo la mejor de las divas. Clamorosas ovaciones,
repetidas luego y prolongadas interminablemente al finalizar el acto, subrayaron el triunfo
rotundo de la joven compatriota, que así hacía su entrada al teatro lírico, “por la puerta grande”,
concediéndole el espaldarazo merecido, por su labor, que permite augurarle un brillante
porvenir artístico”.
Aurkezpen honetan Luis Giammarchi tenorearekin eta Jorge Algorta baxuarekin batera
kartela partekatu zuen. Azkeneko honek, “vistió con autoridad paños los paños del ayo Raimundo y
cantó con muy acertada expresión y pureza vocal el dramático reconto que precede la escena de la
locura”. 456
454
455
456
“Fiestas Euskaras”; El Euskaro, VIII. urtea, 202. zenbakia; Montevideo, 1884ko abenduak 20.
Comité Pro Ayuda a los Vascos de Francia. Programa¸Montevideo, 1945eko apirila.
“Brillante presentación de la soprano Violeta Erausquin”; El Día; Montevideo, 1945eko ekainak 11.
- 158 -
1
5
8

Etchevarne, Pascalina.
Sociedad Euskal Erriako andereñoen abesbatzako irakasea.457
Talde hau ondorengoek osatzen zuten: Isolina Malberdi, Dora Lassa, María Tangaro, María
Elena Bercetche, María Julia Gascue, Francisca Apesteguy, Consuelo Ares, Ema Ares, Elisa
Bernasconi, Pepita Moliga Etchebarne, Elvira Francech, Ester Francech, Sofía Etchebarne, Clara
Juanotena, Isabel Juanotena, Joaquina Juanotena, Anita Etchebarne, Teresa Etchebarne, María
Bargó, Elena Bargó, María Mongastón, Rosa Minetti, Aída Cordano, Marcelina Lartigau, Cleia
Aquarone, Ema Goñi, Josefina Goñi, Ernesto Goñi Bongiovanni, María Luisa Salaverría, Ema
Almandós, María Iraizos, María Isabel Aizcorbe, Eloísa Aizcorbe Arreche, Sarah Latanne eta Pepita
Torres.458
1914ko urrian egin nahi zen Kermesearen pretakuntzan aurkitu dezakegu. I. Gerra
Mundialean borrokatzera deitutako Iparraldeko euskadunekin elkartasuna erakutsi nahian bertan
behera utzi behar izan zen.

Frantchez, Ana.
Montevideon jaio zen, Uruguayen. Pedro Frantchez eta Juana Pocheluren alaba zen.
Euskal Erriako bazkidea zen, Festetako Emakumeen Batzorde Laguntzaileko lehendakaria
eta dantza irakaslea izan zen. Bere taldea 1918ko erakundearen festetan parte hartu zuen.459

Garayalde Zubizarreta, María Julia
Armoniako irakaslea.
Euskal Erriako zuzendaritzan eta Escolastica Zubizarretan hainbat kargu bete zituen
Francisco Garayalderen alabarik zaharrena zen.
Jose Tomas Mugica Irakaslearen ikaslea izan zen. Armoniako Irakaslearen tituloa 1927
apirilean lortu zuen. Urte bereko maiatzean bere maisuarekin batera aurkitu dezakegu Euskal
Erriako festak girotzen. 19126ean erakunde honetako bazkide egin zen, bere erregistro zenbakia
926 izanda.460

Gómez Goiri, Jesús.
Bilbon jaio zen zarzuelako eta operetako baritonoa.461
1940ko urriaren 30ean Bilboko Buenos Aires Antzokian entolatu zen “Del cantante
desconocido” lehiaketan lehenengo saria eskuratu zuen. Urte bereko irailan, Cesar Francken
“Bienaventuranzas”eko bigarrena bakarlari bezala Arriaga Antokian abesteko gonbidapena jaso
zuen.
Bilboko abesbatzako bakarlaria izan zen, 1943ko urtarrilean Hezkuntza eta Atsedenak
Buenos Aires Antzokian antolatutako jaialdian aritu zen, “Prisioneros de Amor” abestuz.
457
“Acontecimiento próximo. Realización de la Kermesse”; Euskal Erria, III. urtea; 103. zenbakia; Montevideo,
1914ko uztailak 19; 1. orrialdea.
458
“Inauguración de la kermesse”; Euskal Erria; III. urtea, 105. zenbakia; Montevideo,1914ko abuztuak 2; 15.
orrialdea.
459
“Progresos crecientes de Euskal Erria”; Euskal Erria, VII. urtea, 247. zenbakia; Montevideo, 1918ko otsailak 10;
37. orrialdea.
460
“La Srta. De ”; Euskal Erria, X. urtea, 520. zenbakia; Montevideo, 1927ko maiatzak 1.
461
Arin, Jorge; Inmigrantes vascos en el Padrón Social de Euskal Erria. 1912-1998; Argitaratugabekoa.
- 159 -
1
5
9
Aurreko emanaldiak kontutan hartuta ere, bere ustez bere ibibide artistikoa 1944. urtean
hasi zen. Urte hartan, Moreno Torrobaren konpainia lirikoaren kide bezala debuta egin zuen Bilboko
Ayala Antzokian “El Caserio” 462 zarzuelarekin.463
Hainbat taldetako kidea izan eta gero, bere konpainia propioa sortu zuen. Konpainia
honekin Estatu espainiarretik, Portugaletik eta Marruekosetik birak egin zituen.
1952. urtean bere Compañía Española de Zarzuela y Operetak argentinako hiriburuan eta
Paraguayen debuta egin zuen arrakasta handiarekin. 1953ko irailaren lehenengo hamabostaldian
Montevideoko Artigas Antzokian ere debuta egin zuen emaitza berdina lortuz. Aukera hartan bere
kideak ondorengoak izan ziren: Victoria Sportelli eta Mercedes Arce sopranoak; Hispano Santos eta
Francisco Viñas tenoreak; Alicia Armasen soprano komikoa; hauetaz gain Laura Blasco, Celia
Bravo, Ernesto Vicente, Nemesio Campos, Mario Fontana eta Eduardo Comoglio. Rafael Carretero
zuzendariak zuzendu zituen.
Montevideoko El Plata egunkariari eskeinitako elkarrizketa batean adierazi zuenaren
arabera, bere obra gustokoenak “El Gato Montés”, “Luisa Fernanda”, “Marina”, “El Caserío” eta “El
Cantar del Arriero” ziren.
Uruguayko hiriburuko egonaldian publikoaren eta kritikaren konfiantza jaso zituen, azkeneko
honek berari buruz ondorengoa adieraziz:
“Artista de muy bonita voz, gusto al emitirla y posesión de escena, su actuación es siempre brillante,
como pudimnos apreciarlo en su Germán de la zarzuela “La del Soto del Parral” de Soutullo y Vert, cuya
principal romanza cantó admirablemente viéndose obliogado a bisarla entre verdaderas ovaciones del
público…”464
Montevideon egon zen denboraldian errepertorio zabal bat interpretatu zuen, Sorozabalen
”La del manojo de rosas”; Soutullo eta Verten “La del Soto del Parral” eta “La leyenda del Beso”;
Guerreroren “La rosa del azafran”; Caprodon eta Agrietaren “Marina”; Frutos eta Lunaren ”La
verbena de la Paloma de Bretón y De la Vega”, “Molinos de Viento”; Diaz Gilesen “El cantar del
arriero”; Chueca eta Valverderen “La Gran Via”; Chuecaren “La alegria de la huerta”; “La Viuda
Alegre” eta Guerreroren “Los Gavilanes”.
Montevideon egon zen bitartean, Goirik erlazio estu bat mantendu zuen euskal
elkartearekin. Euskal Erria elkarteran parte izatera iritsi zen, bere bazkide erregistro zenbakia 6925
izanda.465
1953ko irailaren 11ean, bere omenez Artigas Antzokian egindako funtzioa batean,
ekitaldian Euskal Erriako ezpatandatzari taldeak parte hartu zuen Antonio Michelena txistularia eta
Manuel Arin danbor joleak lagunduta.
Hilabete bereko 9an, Rafael Carretero maisuaren lagundtzarekin, San Miguel de Aralar
eguna ospatzeko kontzertu bat eskeini zuen Sociedad Euskal Erriaren frontoian. Jardunaldi hartan
jatorriko hainbat abesti interpretatu zituen, horien artean “Maitetxu Mía” eta “El Cristo de Lezo”.466
Hurrengo urtean elkarte honetako Beneficencia e Instrucción Batzordearekin lan egin zuen,
Arrieta maisuaren “Marina” operaren egitaraua imprimatzearen onurak berainetzat emanez467.
SODREko auditorioan egin zen ekitaldi honetan Elbia Cánepa de Garamont, Hispano Santos,
Joaquín Arenas, Miriam Etorena, Luis Reboredo eta Jorge Vardas laguntza jaso zuen.468
462
“Siguen actuando en Montevideo excelente cantantes de zarzuela, españoles.”; El Plata; Montevideo,1953ko
irailak 3.
463
DENTICI, Nino; “Gómez Goiri, Jesús”; Diccionario Biográfico de cantantes vascos de ópera y zarzuela”; Bilbao,
464
“Siguen actuando en Montevideo excelente cantantes de zarzuela, españoles.”; El Plata; Montevideo, 1953ko
irailak 3.
465
Arin, Jorge; Inmigrantes vascos en el Padrón Social de Euskal Erria. 1912-1998; Argitaratugabekoa.
466
“Los actos culturales en Euskal Erria”; Euskal Erria, XLI. urtea, 995. zenbakia; Montevideo, 1953ko iraila; 19.
orrialdea.
467
“Memoria de la Comisión de Beneficencia e Instrucción”; Euskal Erria, XLIII. urtea, 997. zenbakia; Montevideo,
1955eko maiatza; 12. orrialdea.
468
Estudio Auditorio del S.O.D.R.E. Gran función extraordinaria patrocinada por la Comisión de Beneficencia e
Instrucción de Euskal Erria. Marina. Montevideo; 1954ko abenduak 15..
- 160 -
1
6
0
1954ko irailaren 26ean erakunde honek San Miguel de Aralar jaieguna ospatzeko
antolatutako jaialdian parte hartu zuen. Egun batzu lehenago, abuztuaren 30ean ezkondu aurreko
agurra jaso zuen erakunde berdinaren eskutik.469

Gorosabel, Fidel.
1898an Hernanin, Gipuzkoan jaio zen danbor jolea. Gipuzkoako Andoainen jaiotako Manuel
Gorosabel eta Hernanin jaiotako Dolore Galardiren semea.
Uruguayera bere gurasoekin eta hiru anaiekin batera emigratu zuen. 1923ko apirilaren
25ean Euskal Erriako bazkide egin zen, Manuel Mugica eta Martin Jose Marizcurrenarengatik
aurkeztua izan eta gero. 470 Erakunde honetan 1930eko hamarkadan parte hartzen aurkitu dezake
Antonio Mitxelena txsitulariarekin batera. Azkeneko honen koinatua zen, Pedro Gorosabel bere
anaia Ignacia Michelenarekin ezkondu baizen.

Goyeneche, Bruno
1849ko Urriaren 6an jaio zen Tafallan, Nafarroan, bere bataioa Herri bereko Santa Maria
elizan eman ziotelarik, Felipe Goyeneche eta Angela Lasaren semea izanik.471
Montevideoko “Laurak Bat; Sociedad Protectora De La Inmigración Vascongada ” elkarteko
bazkide eta haren ordezkaria izan zen Paysandú-ko hirian, 1880ko abuztuan, harpidetza bat sustatu
zuen haren herrikide José Beasoaín-en alde, zein itsua eta gaixo aurkitzen zen. Aukera honetan
erakundeko organu soziala zerza azpimaratuko du. “También tenemos la satisfacción de consignar
aquí que nuestro ilustrado y querido amigo D. Bruno Goyeneche, agente de la Sociedad Laurac Bat
en Paysandú promovió una suscripción entre sus relaciones de aquella ciudad…”;472 zeinetan
Goyeneche berak $1,00 diru laguntza eman zuelarik.473
Nahiz eta musikari honen biografian lan egin duten historialariek jaiotako lekuari buruz hitz
egiterakoan “español” jatorria baino ez aipatu, ikerketa honetan hainbat erreferentzia lotzea lortu
ditugu eta horregatik bere abizenek aditzera ematen duten bezala, bere jaiolekua Euskal Herriako
lurralderen batean zegoela esan dezakegu.
Prentsabide ezberdinetan agertutako informazio laburrei buruz ari gara, hauek euskal
elkartearekin modu zuzen batean lotzen dutelarik:
Horietako lehenengoa 1880ko abuztuan Montevideoko Laurac Bat egunkarian
argitaratutakoa da. Hartan, Uruguayko Paysanduko Casablanca gazitegiko langileek diru bilketa bat
sustatu zuten, gaixorik eta itsu zegoen Jose Beasoain euskal etorkinari bere herrira bueltatzeko
txartel bat erosi ahal izateko. Aukera hartan, komunikabide honek hurrengoa ziohen, “También
tenemos la satisfacción de consignar aquí que nuestro ilustrado y querido amigo D. Bruno
Goyeneche, agente de la Sociedad Laurac Bat en Paysandú promovió una suscripción entre sus
relaciones de aquella ciudad…”;474 eta Goyeneche berak ere $1,00ekin lagundu475
469
“Memoria de la Comisión de Fiestas”; Euskal Erria, XLIII. urtea, 997. zenbakia; Montevideo, 1955eko
maiatza;16. orrialdea.
470Sociedad Euskal Erriako Artxiboa. Bazkideen inskripzio fitxak.
“Bruno Goyeneche, músico desconocido”; Semanario Merindad. Extraordinario fiestas de 1986;
Tafalla, 1986.
471
472
Laurac Bat; IV urtea, 61 zenbakia, Montevideo, 1880ko Abuztuaren 31. 1 orrialdea.
Laurac Bat; IV urtea, 61 zenbakia, Montevideo, 1880ko Abuztuaren 31. 4 orrialdea.
474
Laurac Bat; IV. urtea, 61. zenbakia, Montevideo, 1880ko abuztuak 31; 1. orrialdea.
475Laurac Bat; IV. urtea, 61. zenbakia, Montevideo, 1880ko abuztuak 31; 4. orrialdea.
473
- 161 -
1
6
1
Beste batetan, 1880ko irailan Nafarroako Salazar Bailaran zegoen Jaurrieta herriak sute bat
jasan zuen. Honen ondorioz izandako kaltetuen alde laguntzen aurkitu dezakegu. Paysanduko
laguntzaileen zerrenda burua da, $ 1.00 batekin. 476
1881eko uztailaren lehenean bi iragarki argitaratuko dituzte El Pueblo egunkarian. Horietako
lehenengoak ondorengoa zioen:
Agencia Sucursal de la Sociedad “Laurac – bat”477
Calle 18 de julio núm, 371.
Los que necesiten sirvientes, peones jornaleros,
artesanos, etc., pueden solicitarlos en esta
agencia que se encarga de hacerlos venir de Montevideo.
Bigarrenak berriz:
Escuela Musical
Deseando facilitar a la juventud el estudio
del arte musical, hemos resuelto abrir desde el
1º. de Julio una clase en la que se enseñará
música vocal o instrumental, armonía,
contrapunto y fuga.
Para más informes, ocurran a la calle 18 de
julio núm. 371, frente a la botica del Sr. Legar.
B. Goyeneche
F. Urquizu478
Argi gelditzen da, bi artikulu hauen arabera, Agentzia eta Laurac Bat-eko musika eskola
eraikuntza berdinean zeudela.
Fabian Urquizu 1884eko otsailean Laurak Bateko bazkide egin zela ere badakigu.479
Bruno Goyeneche Hilarion Eslavaren480 ikaslea izan zen. 1872. urtean, zarzuelako
konpainia espainar bateko zuzendari eta ordezkari bezala iritsi zen Paysandura. Konpainiak bere
jarduerak bertan behera utzi behar izan zituen sumar horiko epidemia batengatik. Hiriko portuak itxi
zituztenez, musikaria bertan bizitzen gelditzea erabaki zuen. Hurrengo urtean Paysanduko Musika
Institutoa sortuaz. Eskola honetatik, ehundaka ikasle igaro ziren. Horietako asko, beranduago
herrialdean edo kanpoan irakaskuntzan lanean egon ziren. Hauen artean Angel Mazzei, Buenos
Aireseko Colon Antzokiko lehenengo txirula zegoen.
Ikasleen artean ere, “O bone Jesu” motetea eskeini zion Pedro Ochoa aita eta Haydee
Notaro Francesco, beranduago bere irakasleak sortutako institutoko zuzendaria izango zena
zeuden.481
Abesbatzako zuzendaria eta Eliz Parrokialeko organo jolea, Goyeneche poeta izan zen ere.
Bere obra asko “Rochapea” izengoitiarekin aurkitu daitezke egunkari eta aldizkari lokaletan.
476“Suscripción
a Jaurrieta”; Laurac Bat; IV. urtea, 68. zenbakia, Montevideo, 1880ko abenduak 15; 1. orrialdea.
“Agencia Sucursal de la Sociedad Laurac – bat”; El Pueblo; 3. aroa; 1272. zenbakia, Paysandú 1881eko
uzatilak 1; 2. orrialdea.
478
“Escuela Musical”; El Pueblo; 3 aroa; 1272. zenbakia, Paysandú 1882ko uztailak 1; 2. orrialdea.
479
“Socios inscriptos en el mes de enero de 1884”; Laurak Bat; VIII. urtea, 163. zenbakia; Montevideo, 1884ko
otsailak 7; 1. orrialdea.
480
AMARILLA CAPI, Mirte; “Bruno Goyeneche”, La Música en el Uruguay. Los compositores de Música Culta;
Montevideo, 2000.
481
“D. Bruno Goyeneche”; El Telégrafo; XXVI. urtea, 8006. zenbakia, Paysandú, 1936ko abenduak 28; 4.
orrialdea.
477
- 162 -
1
6
2
Sociedad Española de Socorros Mutuoseko
kidea izan zen ere. Erakunde honetan zuzendaritza taldean egon zen. 1878. urtean Espainiak
Pariseko Erakusketan egindako lan onarengatik, San Juango Estantzian erromeria bat antolatu zuen
Festetako Batzordeko kidea izan zen, “cinco cuadras al este de la tranquera que se encuentra
pasando el arroyo de Sacra”.482
1875. urtea “El Obrero” egukaria sortu zuen, baina ekimen hau gutxi iraun zuen imprenta
propiorik ez zuelako. Hala ere, bere kazetari kezkak herri hartako “El Pueblo” egunkariko idazle
bezala argitaratu ahal izan zituen.
1878. urtean, Dr. Pablo de María, Ramón López Lomba, Alfredo l. Mendoza eta Raymundo
de Peñaflorekin batera, Sociedad Literaria Musical sortu egin zuen.483
1879ko azaroaren 15ean Fermina Medina Farias sanduzerarekin ezkondu egin zen.
Ezkontza Ignacio Beraza484 euskal apaizak bedeinkatu zuen. Testiguak Domingo Jaunsolo eta
Claudia Legar de Fuentes izan ziren. Ez zuten ondorengorik izan.
Botanikako zalea zen. Bertako floraren azterketa sakona egin zuen, batez ere bere
ezaugarri terapeutikoen ikerketan interesatua zegoen. Bere ezaguerak Diccionario de Medicina
Rural lanean bildu zituen eta Paysanduko El Norte egunkariak atalka argitaratu zituen. Ondoren bi
aldiz editatua izan zen.485
Montevideo Musical aldizkariko laguntzailea izan zen. Aldizkari hau 1886. urtean hasi zen
argitaratzen uruguayko hiriburuan.486
Bere bizitzako azken urteetan Paysandú utzi egin zuen eta mugan zegoen Rivera hirian
bizitzera joan zen. Herri honetan hil egin zen, 1936ko abenduaren 27an, 88 urte zituenean. Bere
gorpuzkiak Paysanduko hilerrian daude.487
Bertako gizarteak maite eta errespetatu egiten zuen. Paysanduko
Lan honetan dauden partituren obrak: 488
a)
b)
c)
d)
e)
f)
“Bagatela gavotana”. Gabota piano maiorren.
“Brisas uruguayas”. Pianoarentzako Mazurca, bere ikasleei eskeinia.
“El Sitio de Paysandú”. Fantasia txiki dekribatzailea.
“Exposición Paysandú”. Pianoarentzako garaipen martxa.
“Gratitud”. Loranzo Lombardini doktoreari eskeinitako Improptusa.
“Himno a la raza”. Aita Baldomero M. Vidal doktorearen hitzak, 1915eko urriaren 12an
Progreso Antzokian estreinatua. Albako Dukeak eskatua, Madrileko Antzoki errealean
interpretatu zen.
482
“Fiesta española”; La Colonia Española; II. urtea, 332. zenbakia; Montevideo, 1878ko azaroak 22; 2. orrialdea.
“Paysandú”; La Colonia Española; II. urtea, 228. zenbakia; Montevideo, 1878ko uzatilak 16; 1. orrialdea.
484
Beraza, Ignacio: Elizbarrutiko apaiz euskalduna. 1866ean Mercedeseko elizan aurkitzen zaio, Sorianon, non
apaiz teniente bezala sinatzen du. Ondoren Paysanduko elizara joan zen kargu berdina mantenduz. ALVAREZ GILA,
Óscar; La contribución europea a la Iglesia en el Río de la Plata: La presencia religiosa vasca (1835-1965). Doktoretza
tesia; Autorearen edizioa; Vitoria-Gasteiz, 1996
485
GOYENECHE, Bruno; Diccionario de medicina rural ó sea, propiedades medicinales de las plantas del país;
Paysandú, datarik gabe. Bigarren edizio, egileak zuzenduta eta zabalduta, 1932. urtean argitaratu zen.
486
“Colaboradores”; Montevideo Musical; II. urtea, 13. zenbakia; Montevideo, 1887ko apirilak 1.
487
SCHULKIN, Augusto; Historia de Paysandú. Diccionario biográfico. Montevideo, 1958. II. Liburukia, 160 -164.
orrialdeak.
483
Nahiz eta Diccionario de la Música española e hispanoamericana, Madrid, 1999 Walter Guidoren
ikerlariaren idatzian, Goyenecheren ondorengoek, honen dokumentazio guztia Salto-ko katedraleko artxibora
eman zituztela esango digu. Hauek lortzeko, egin ditugun saiakera guztiak ez dute gu nahi genituen fruituak
eman, bertako arduradunen hitzetan ez homen zekiten paper hauek beren artxiboan izan zitzazketenik. Baina
2008ko urte hasieratik, bere artxiboaren berrantolaketan lanean diardute, lokaliztuak ez dituzten dokumento
ezberdinak azalduk diren esperantzarekin.
488
- 163 -
1
6
3
g) “Masoller”. Aparicio Saravia generalaren memorian.
h) “Mi fa la Mérica”. Pianoarentzako tangoa.
i) “Te Deum”. A S.S.I. Mor. Mariano Antonio Espinosa, Buenos Aireseko Artzapezpikua.
Beste obra batzuk:
j) “Stabat Mater”. Lau ahots eta orkestrarentzako lan erlijiosoa.
k) “Misa”. Lau ahots eta orkestrarentzako lan erlijiosoa.
l) “Laudate Dominum Omnes Gentes”. Lau ahotsentzako Te Deuma. 1905eko azaroaren
5ean Buenos Aireseko Hegoamerikako Lehiaketan Saritua.489
m) “La barcarola”.
n) “La Caridad”.
o) “La Primavera”.
p) “Plegaria a la bandera”. Goyenecheren hitzekin.
q) “La sanducera”. Fermina Medina andereñoari bere urtebetetzetan eskeinia.
r) “Auras del manga”.
s) “Pericón mate amargo”
t) “Aire nacional tomado en su mayor parte de los paysanos”.
u) “Pericón”.
v) “Marcha fúnebre”.
w) “Feliz año 1896”. Piano polea si bemolean. Aldizkari Musikal Ilustratuan imprimatua,
Montevideo, 1896.490
x) “A la Inmaculada Concepción”.
y) “Himno del colegio Nuestra Señora del Rosario”.
z) “Himno a Domingo Savio”.
aa) “Pot purri sobre aires españoles”.
bb) “Tango”.
cc) “Nocturno”.491
dd) Marcha Nupcial.492
ee)

Haran, Fernando (Donibane Garazi, ¿? - Salto, 1911)
Donibane Garazin jaio zen eta 1936ean Uruguayera joan zen bere aita Guillermo Haran eta
Maria Segura bere amarekin.
GuerraGrande (1843-1851) iraun zuen bitartean eta bere herrikide gehienek egin zuten
bezalaxa, Montevideo setiatu zuen Manuel Oribe generalaren armadaren aurka armak hartu zituen.
489
BOLLETTINO SALESIANO; XXX. urtea, 3. zenbakia; 1906. Concorso di musica sacra. - L'Associazione Santa
Cecilia che ha sede nel nostro Collegio di Bernal, editrice dell'omonimo periodico di Musica Sacra e nel 1904 promotrice del
Congresso Argentino di Musica Sacra, ultimamente bandì un concorso sud-americano a promuovere sempre più la
restaurazione del canto liturgico. E la sera della prima domenica di novembre u. s., nell'ampio salone del Collegio Pio IX
davasi lettura dei nomi dei sigg. professori, che la dotta e competente giuria dichiarò degni di premio.
Presiedeva Mons. Arcivescovo, che ebbe affettuose parole di plauso e d'incoraggiamento. L'atto solenne ebbe
principio colla consegna della decorazione pontificia Pro Ecclesia et Pontifice ai signori Dott. Angelo P. Pizzarro e Luigi
D'Abreu per mano di Mons. Arcivescovo.
Quindi prese la parola il sac. Pietro Rota, presidente della giurìa del concorso, che rilevò le norme che devono
rivestire il compositore di musica in generale e particolarmente di musica sacra. Disse pur del concorso che motivava la
festa, e dichiarò che la giuria fece tutto il possibile perchè la sentenza riuscisse coscienziosa, ben meditata ed imparziale. E
subito dopo il sig. Ortiz y San Pelayo diede lettura del verdetto della giuria, che accordava il premio di prima categoria al Te
Deum portante il motto Laudate Dominum omnes gentes, del prof. Bruno Goyeneche di Paysandù, Repubblica del
l'Uruguay ; il premio di seconda categoria al Tantum ergo portante il motto Christus regnat, del prof. Casildo S. Thompson,
di Buenos Aires.
490
“Lírica Nacional”; La Revista Musical Ilustrada; I. urtea; 35. zenbakia; Montevideo, 1896ko urtarriak 16; 3.
orrialdea.
491
“Lírica Nacional”; La Revista Musical Ilustrada; I. urtea; 35. zenbakia; Montevideo, 1896ko urtarrilak 16; 3.
orrialdea.
492
Montevideo, 2000.
- 164 -
1
6
4
Gaztetan, Hereserki Nazionalaren autorea zen Fernando Quijanoren laguna eta ikaslea eta
Bruno Goyenecheren lagun mina izan zen. Azkeneko honek Paysanduko kanpokaldean kokatua
zegoen bere etxera bisitan joan ohi zen. Herri honetara 1851. urtea baino lehen bizitzera joana zen.
Politikoki alderdi koloredunarekin konprometitua, bere etxea matxinatuen bilera puntu bat
izan zen. Egoera honek kartzelan egonaldi bat ekarri zion.
Maila erdiko margolaria zen eta bere obrak ez dira gaur egun arte iritsi.
Nahiz eta masoia izan, bere bizitzako azken urteak Rosarioko eskola salesianoan eman
zituen. Bere ondare guztiak azkeneko hauei utzi zizkien, 1911ako ekainaren 1ean hil ondoren.493

Heguy Larravide, Ana María ( Montevideo, 1942 - )
1942ko martxoaren 27an Montevideon jaio zen. Bere gurasoak Carlos María Heguy eta
Olga Larravide izan ziren, niak euskal familien ondorengoak.
Musika herentzi familiarra bezala jasotzen du, bere amona Anita Masini Lorenzot de
Larravide abeslaria eta piano jolea izan baizen. Gainera Cesar Cortinas musikari uruguayarrarekin
batera tertulia finisekularretan parte hartu zuen. Bere amak, piano ikasketak burutu zituen Vicente
Pablo irakaslerakin. Roosen Regaliaren tertulia ospetsuetan parte hartu ohi zuen. Hauetan, beste
batzuen artean, Juana de Ibarburu, Vaz Ferreira, Cesar Cortinas, Errepublikako Lehendakria zen
Juan Campisteguyren bi alabak eta bere osaba zen Manuel Larravide Santos piano jolea parte
hartzen zuten. Bere izeba zen Maria Elena Heguy, piano eta solfeo irakasleak musika ikasketetan
iniziatu zuen.
Piano eta piano joleen artean hazi zen. Txikitatik musikarekiko zaletasuna erakutsi zuen eta
hiru urte besterik ez zituenean bere lehenengo konposaketak egin zituen. Bere lehenengo kontzertua
1946ko irailan eman zuen “Wagner” Kontserbatorioan. Aukera hartan hurrengo egitaraua interpretatu
zuen:
Czerny-Germer- Estudios Nº 1, 2, 5, 7, 8, 13, 18.
Loeshhorn – Estudios Nº 3, 14.
Bach – Minuet en Sol Mayor.
Grieg – Álbum –Leaf.
Schuman – Premiere doulcur.
Daquin – Le Coucou (Rondo)
Diabelli – Sonatinas a 4 manos Nº 2, 17.
Pequeños trozos musicales por su autora.494
1949. urtetik aurrera, kontzertu garrantzitsuagoak eskeintzen hasi zen. Honela,
Montevideoko Ateneon, Sala verdin, El Espectador irratian, Los Angelen zine aretoan, W. Kolischer
Kontserbatorioan eta Sodren kontzertuak eskeini zituen. 1955ean kritikoek “revelacion” bezala
kontsideratzen zuten.
1957an bakarlari bezala debuta egiten du Sodreko Orkestra Sinfonikoan Juan Protasi
maisuaren zuzendaritzapean.
1959an bere ikasketak W: Kolischerekin jarraitu zituen.
1957 eta 1960 urteen artean Kontserbatorio Nazionalean ikasketak burutzen ditu. Bertatik,
piano jole onenari eskeintzen zitzaion Saint Ges sariarekin bueltatzen da.
1964. urtean kontrapuntu ikasketak burutzen ditu Hector Tosar Errecart maisuarekin.
1983 eta 1984 urteetan irakasle ikastaroak egiten ditu Vileta Hammsey piano jole
argentinarrarekin, aldi berean Hugo Gambio irakaslearekin jazz ikastaro burutuz.
493
SCHULKIN, Augusto I.; “Haran, Fernando”, Historia de Paysandú. Diccionario biográfico; Montevideo, 1958;
182. orrialdea
494
Conservatorio Musical Wagner; Exámenes de Piano. Montevideo, 1946.
- 165 -
1
6
5
Irakaskuntzan ari zela, 1960ean piano eta solfeo eta beste disciplina musikaletarako
prestaketarako ikasketa partikularralak eskeintzen hasi zen. Lan hau gaur egun ere burutzen
jarraitzen du.
1964 eta 1978 urteen artean Kolischer Kontserbartorioan piano ikasketak ematen ditu.
Harrezkeroztik irakasle lanak burutu ditu Colegio Santo Domingo, Instituto Crandon, Colegio Don
Bosco, Taller de Música de Montevideo, Asociación Juvenil, Instituto Superior de Música, Escuela de
Iniciación Musical del CEP, Conservatorio Falleri-Balzo eta Escuela Universitaria de Música
eskoletan.
1982. urtetik aurora errezitadiak eskeini zituen, Instituto Italiano de Cultura (1982; 1988;
1992), Sala Verdi (1982); Club Uruguay (1988; 1992); Auditorio Vaz Ferreira (1991; 1996); Club
Comercial de Uruguayaza, Brasil (1993), Colonia (1996); Asociación de Estudiantes y Profesores
Católicos (1997); Auditorio del Sodre (1999; 2000); honetaz gain, Musika Eskola Unibertsitarioko,
Montevideoko Goethe Institutoko eta telebistako hainbat ekitaldietan parte hartu zuen.

Huarte Mendicoa, Lina (Pamplona, 1928 - ¿?)
1928ko maiatzaren 7an Iruñan, Nafarroam jaio zen sopranoa.
Musika ikasketak Madrilen Chao maisuarekin eta Milanen Mercedes Llopartekin burutu
zituen. Debuta Iruñan egin zuen “La Óveme”rekin.
1954ean Faustino Garcia Konpainiako kide bezala Amerikara bidaiatu zuen, bere senarra
zen Esteban Astarloa baritonoarekin batera. Bira horretan zehar Uruguay bisitatzen dute eta. Bertan,
1954ko maiatzaren 21ean eta bere senarrarekin batera kontzertu bat eskeini zuen Montevideoko
Euskal Erria Elkartearen pilota kantxan.495
Penintsulara itzuli zenean bere senarrak osatutako konpainian sartu zen. 1956ean Madrilgo
Zarzuelan abestu egin zuen, Jose Tamayok zuzentzen zuen Konpainiako kide bezala. Antzoki
honetan, urte bete beranduago Federico Moreno Torrobaren “Maria Manuela”ren estreinua egin
zuen. Urte honetako irailean, Valentziako zezen plazan abestu zuen, azaroan Estatuko hiriburura
itzuliz.
1957an Lirika interpretazio Saria jaso zuen eta 1959an, Arte Ederretako Zirkuluko Urrezko
Domina eman zioten.
1958an, “Festivales de España” konpainiako kide bezala, La Gran Vía, Luisa Fernanda,
Jugar con Fuego, La Verbena de la Plaoma, eta El Conde de Luxemburgo obrak abestu zituen.
1958ko uztailean Donostian abestu zuen.
1959. urtean “Gayarre” Adeina Pattiren papera bete zuen. Pelikula honetan Alfredo
Krausekin batera kartela partekatu zuen, “Lucía di Lammermoor”eko496 lehenengo ekitaldiko duoa
interpretatuz.
1962ko abenduan, Bilboko Campoz Antzokian aritu zen, M. Lasalleren Teatro Zarzuela
konpainiako kie bezala. Hurrengo urtean, Coliseo de Albian abestu zuen Lope de Vegaren
konpainiarekin eta 1963ko abenduan “La Boheme” abestu zuen Lasalleren konpainiarekin.497

Idiarte Borda, Juan (Mercedes, 1844 – Montevideo, 1897)
495
“Memoria de la Comisión de Fiestas”; Euskal Erria, XLIII. urtea, 997. zenbakia, Montevideo, 1955eko maiatza;
16. orrialdea.
496
“Lina Huarte Mendicoa”; Enciclopedia Auñamendi digital.
497
DENTICI, Nino; “Huarte Mendicoa, Lina”; Diccionario Biográfico de cantantes vascos de ópera y zarzuela”;
Bilbao, 2002; 170. orrialdea.
- 166 -
1
6
6
1844ko apirilaren 20ean Mercedesen jaio zen, Sorianon.
Iholdyko kantoian dagoen Armendaritzen jaio zen Pierre Idiart Bordaren eta Donibane
Lohizunen jaio zen Maria Soumastreren semea. Bere aita gazitegien negozioan lan egiten zuen
merkatari aberatsa izan zen. Guerra Granden zehar eta Oribe generalaren armada uruguayko
hiriburua setiatu zuenean eta frantsesak eta ingelesak jazarpena jasaten ari zirela, bere abizena
gaztelaniatu zuen “e” bat gehituz. Horregatik bere semeek Idiarte abizena eramaten dute.
Beraien aitak Mercedes hiriko Sarandi eta Montevideo kaleen izkinean eraiki zuen egoitza
baten jabe ziren. Egoitza honek “La Cancha de Abajo” izenarekin ezagutzen zen frontoi bat zuen eta
bertan bertako gizartean oihartzun handia izan zuten partidak jokatu ziren. Kirol hau ondo
menderatzen zuen eta zale amorratua zen. Bere anaia zen Pedrorekin batera bikote garaiezina
osatzen zuen eta arrazoi hauengatik Errepublikako Lehendakari izan zenean, “El Pelotari” ezizena
jaso zuen.
Musikarenganako zaletasunarekin, gaztetan “Filarmonica La Lira”ko kide fundatzailea izan
zen. Facundo Alzola maisua zen zuzendaria eta bertan berak klarinetea eta bere anaia Pedrok
biolina jotzen zuten.498
Bere bizitza politikoa Mercedeseko Alkate Ohi bezala hasi zuen. Ondoren, hainbat
legealdietan diputatua izan zen. 1880. urtean Goi Ganberan sartu zen Maldonadoko
departamenduan senatari bezala hautatua izan eta gero, lehenengo magistratura 1894ko
martxoaren 21ean lortuz.
Garai aztoratu batean lehendakaria izan zen, Alderdi Txuriaren jazarpena jasanez. Bere
postutik kendu nahiean, herrialdea matxinada batean sartu zuten eta bertatik galtzaile bezala atera
zen. Jarraitzaile ezberdinen gorrotoak giroa berotu egin zuen eguzti ta honen erdian hil egin zuten
1897ko abuztuaren 25ean, Catedral Metropolitarrean Te Deum batera joan eta gero.499
Iparragirre Balerdi, José María (Urretxu, 1820 – Itxaso, 1881)
1820ko abuztuaren 12an jaio Urretxun jaio zen, Gipuzkoan. Villarreleko merkataria zen Jose
Agustin Iparraguirre eta Francisca Balerdiren semea zen.
1858ko abuztuaren 29an Angela Querejeta bere neskalagunarekin batera ontziratu eta
gero, Iparragirre Argentinaza iristen da. Hiri honetan ezkondu egiten da Uruguayera joan baino
lehen.
1859an Domingo Ordoñana Iparragirre bere lehengusuaren eskeintza onartzen du eta Casa
Blancara doa bizitzera, Soriano departamendura, Uruguay Ibaiaren ondora. Jarduera hau porrotean
bukatzen du, koblakariak saroian zeuden ardiei atentzio gutzi jartzen baizien, ia guztiak galdu zituen
arte.
Bere lehengusua utzi eta gero, mila ardien eskeintza jasotzen du Durañona, Zubeldia eta
Arrizabala euskaldunengandik. Baina bere lehengusua honetaz jabetu zenean, berriro ere bere
ondora deitzen du. Berarekin 1861 arte gelditzen da.
1861eko apirilean bere lehengusua betiko uzten du eta Montevideora doa bizitzera, taberna
bat jarriz. Ekimen hau, berriro ere porrotean bukatzen du. Hurrengo urtean Rincón de San Ginesera
doa, Sorianora, Santiago Arrizabaloren establezimendura. Lan honetan ere porrota baino ez du
aurkitzen.
1865 eta 1870 urteen artean Durañona doktorearen Las Maulas establezimenduan bizi izan
zen eta 1870 eta 1877 urteen artean berriz Daca errekaren ondoan, Colonia departamenduan.
Bere emazteak Grandmontagne kazetariari azaldu zionaren arabera, uruguayen
egon ziren bitartean, lanari eskeintzen zion atentzio gutxiarengatik, izan zituen negozioak eta lan
498
499
GIMÉNEZ, Eusebio E.; Recuerdos del terruño; Buenos Aires, 1913.
FERNÁNDEZ SALDAÑA, José M.; Diccionario uruguayo de biografías (1810-1840); Montevideo, 1945.
- 167 -
1
6
7
guztiek porrotean bukatu ziren. Horrexegatik bere familia zoritxarreko bizitza bat eramatera zigortu
zuen.
1877. urtean bere jaioterrira itzuli zen, bere familia atzetik eraman nahiean. Proiektu hau
ezin izan zuen inoiz bete.
1880ko urtarrilaren 18an, Laurac Bateko Zuzendarita taldeko kideak Iparragirre “precaria
situación” batean bizi zela jakin zuten. Horregatik eta bere aldizkariaren 47. zenbakian argitaratu
zutenaren arabera, 1880ko urtarrilaren 18an ospatu zen Ezohiko Batzarrean, omenaldi bat eta
laguntza eskeintzea proposatu zuten. Bertan, Batzarrean hitz egindako gai ezberdinak aipatzeaz
gain, ondorengoa gehitzen da:
“El Sr. Presidente recordó la precaria situación del inolvidable Bardo Vascongado D. José M.
Iparraguirre autor del inmortal canto Gernicaco arbola y de otras producciones importantes,
tendentes á vigorizar el espíritu Euskaro, y pidió el título de socio honorario para dicho Señor y
la facultad de disponer de quince pesos de los fondos de la sociedad á fin de adjuntar al
diploma como una débil muestra de los sentimientos de aprecio que la sociedad abriga, cuya
moción fue sancionada por unanimidad”
Ondoren, batzorde bat sortzeko eskaria egiten da. Batzordeak koblakariaren lagunei diru
laguntzak eskatu zizkien batzarrean hitz egin zen kopuruari gehitu ahal izateko.
Aldizkariaren hurrengo zenbakian, Elkarteko lehendakaria zen Jose de Umaranek artikulu
bat idazten du gai honi buruz hitz eginez, “Iparraguirre” izenarekin:
“La Asamblea extraordinaria de la Sociedad “Laurac-Bat” celebrada el 18 de Enero próximo
pasado, inspirándose en los más nobles y patrióticos sentimientos, ha consagrado un pequeño
y cariñoso recuerdo al pobre é inmortal bardo de las montañas euskaras, cuyos acentos
patrióticos vivirán en la memoria de los hijos de aquel heroico é infortunado pueblo, mientras el
sol alumbre aquella tierra de titánicas hazañas, tumba de ambiciosos conquistadores y tiranos
aborrecibles.
Honrar la memoria de los héroes que se sacrifican por la patria, ha sido y será siempre una
de las mas sublimes virtudes de los pueblos.
Iparraguirre, no es un héroe en verdad, pero es algo más que un héroe para la tierra
vascona. Es el héroe de la idea que hace mas de mil años viene sustentando al pueblo vasco navarro; -es el genio de la nobilísima raza euskara; es el monumento vivo de su pasada gloria,
de su libérrima y pacífica democracia; es en fin, el faro luminoso de la esperanza y
resurrección de la libertad de Euskal – erria, concentrada en aquella alma de fuego é
inquebrantable corazón.
El coblakari de las montañas vascas no ha reñido ni ganado sangrientas batallas; pero no
hay nada comparable a su espléndida e inmortal victoria, el Himno al legendario árbol
“Guernikako arbola”
Ese entusiasta canto retempla el alma de los fuertes, y anima á los pusilánimes para
recobrar los derechos mas santos de los pueblos; las libertades que le han sido arrebatadas.
Iparraguirre tiene derecho al homenaje y gratitud de las presentes generaciones, y su
glorioso nombre brillará a través de las edades.
Vedlo dejar las risueñas campiñas de la uruguaya tierra, cruzar el océano atlántico y tomar
su puesto de combate al lado de esos intrépidos é ilustrados campeones de las libertades del
pueblo euskaro, quienes reconociendo en el viajero de América al antiguo y esforzado paladín
de aquella tierra bendita, le han señalado el primer puesto entre aquella patriótica y numerosa
falange. Así es que lo veréis cruzar de San Sebastián á Madrid, de Vitoria á Bilbao, y de Bilbao
á Pamplona y Elizondo con su guitarra al hombro y la Makilla en la mano, entusiasmando con
su canto al anciano, al viril y esforzado joven y hasta el sensible y patriótico corazón de la
mujer euskara, las que trasmitirán á sus hijos el tesoro que anida en sus amantes pechos; el
amor a la libertad de la nativa tierra.
Este es el noble y sin igual Iparraguirre. Al acordar la asamblea el envío de 300 reales vellón
y el nombramiento de socio honorario á nuestro pobre hermano Don José M. Iparraguirre,
creemos que ha respondido á lo que la patria angustiada espera de sus hijos donde quiera que
los halla llevado el destino.
- 168 -
1
6
8
Pobre es la ofrenda, sin duda, pero no por ello dejará de apreciarla en su justo valor nuestro
estimado y célebre trovador de la Euskal – erria.
A fin de aumentar en lo posible la cuota con que se ha suscrito la Sociedad, queda abierta
una suscripción en favor de Don José M. Iparraguirre en la Oficina Central de la Sociedad
“Laurak-Bat”, donde podrán acudir todos los que gusten contribuir á aliviar la precaria situación
de nuestro querido paisano.”
Hurrengo zenbakitik aurrera ekimean parte hartuko zutenen izenak argitaratuko ziren.
Argitalpen honetatik aurrera ere solidaritate deia egin zitzaion jendeari, zati batean honeka zioena:
“ La triste y precaria situación porque atraviesa el inmortal vate de las montañas
euskaldunas, bien merece de parte de sus hermanos de América una mirada simpática y un
pequeño sacrificio á fin de aliviar en lo posible el infortunio que le agobia, en medio de su
querida y hoy desventurada euskal-erria.”
Hurrengo abuztuan, 60. zenbakian, aldizkariak Iparraguirreren eskutitz bat argitaratzen du,
1880ko ekainaren 19ean eta “Valle de Santa lucía, cerca de Su márraga” ean datatua:
“Sr. D. José de Umaran.
Mi querido y distinguido paisano: Pocos días hace que recibí el socorro de Trescientos
reales que mis hermanos de esa Sociedad se han apresurado á remitirme. La circunstancia de
residir en Madrid, hace seis meses, mi querido amigo don Fermín Herran ha sido la causa de
que no haya recibido antes dicha cantidad.
Por el Laurac Bat que he recibido ayer, veo la suscripción abierta á mi favor, encabezada por
usted.
No hace mucho tiempo que leí en un artículo de El Noticiero dando cuenta de cómo se abrió
dicha suscripción. Doy las gracias de todo mi corazón á mis hermanos de esa por su
inolvidable recuerdo.
También aquí se ha tomado una resolución definitiva, señalándome una pensión vitalicia de
ciento diez pesetas mensuales. Guipúzcoa 40, Vizcaya 40 y Alava 30: Con esto y algún
trabajillo creo asegurada mi existencia y la de mi familia ó al menos una ayuda para ir pasando
los últimos años de mi azarosa vida...
(...)
Aquí se habla de una guerra civil en Buenos Aires y corren rumores de que está sitiada: en
vista de esto ¿qué decir de la inmigración? Aquí todos se lamentan de las proporciones fatales
que va tomando, pues vemos que hasta niños de diez o doce años emigran.
Pero no crea que nuestro país está tan abatido, ni tan en decadencia, aunque es verdad que
la pérdida de nuestras libertades le ha desmoralizado mucho.
Yo que he vivido en esa tierra veinte años en las márgenes del (Río) Uruguay y Río Negro
confieso que el país es fértil y pintoresco, y que sus hijos en general tienen hidalgos
sentimientos; pero a pesar de esto, cuántos pasan hoy en esa que con el mayor placer
volverían a sus hogares. Nosotros amamos la independencia y me parece casi imposible el
sujetar a los euskaros en colonias como se hace con familias de otras nacionalidades.
El vascongado tiene un carácter y un genio especial, esto es la verdad, pero al pisar la tierra,
cada cual lleva una idea, un pensamiento que inmediatamente procura poner en práctica. Uno
especula en hornos, otro en montes, otro en minas, etc., etc. No quiero hablar más sobre esto,
pues lo creo á usted mismo mejor enterado que yo en lo que acabo de decir.
Mucho le agradezco me remitan el Laurac-Bat, particularmente cuando hable de cosas que
interesen á nuestra euskalerria ó á la república del Uruguay que la considero como mi segunda
patria.
Soy de usted atento y S.S. como fiel paisano Q.B.S.M.
José de Iparraguirre”.500
Azkenean, urte bereko abenduan, 975 errealeko kantitatea bidaltzen da, Iparragirreren
aldeko ditu laguntzei esker lortua. Nicolas de Soraluce, Elkarteko lagunaren bitartez egiten da
bidalketa, honek jasotzaileari eman diezaion.
500
Laurac Bat. IV. urtea- 60. zenbakia; 1880ko abuztuak 18.
- 169 -
1
6
9
Aldizkarian albiste berri bat agertu zenerako, Iparragirre hilda zegoen. Hau, 1882ko
apirilaren 30ean argitaratu zen eta bilboko Union Basco-Navarra egunkaritik hartuta zegoen:
“MAUSOLEO A IPARRAGURRE
Las cantidades remitidas hasta la fecha por nuestros hermanos los Euskaros residentes en
Montevideo arrojan el siguiente resultado. $33.60
La anterior suma ha sido remitida al señor Presidente de la Sociedad Euskal Erria de esta villa
por Don José Umaran en letra girada á la casa de comercio de esta plaza señores Uriarte,
Gorocica y Uribe.”
Pena da, baina Iparragirre Uruguayen egon zen aldi luzean zehar ez zuen idatzizko
produkziorik utzi, nahiz eta bere emazteak abestu baino egiten ez zuela baieztatu. Horregatik
nabarmena da uruguyko heroiei eskeini zien olerki aberkoia. Bere lehengusua zen Domingo
Ordoñanak, inbaditzaile lusitaniarren aurka Argentinatik gabarretan Uruguay Ibaia gurutzatu eta
Matxinada Askatzaileari hasiera eman zioten “Treinta y tres Orientales” abertzale kementsuei
buruzko oroigarri bat utzi nahi izan zuen. Hauek Agraciadako hondartzan lehorreratu ziren 1825eko
apirilaren 19an.
Ordoñana, landa establezimendu baten jabea zen Uruguay Ibaiaren ertzean. Bertan,
lehorreratzea izan zen tokia identifikatzea lortu zuen eta hauek “Libertad o Muerte” juramentua
esaten zuten bitartean, bandera zabaldu zuten tokian, hauen oroimenean obelisko bat altxatu zuen:
Monumentuaren oinean, Iparragirrek ondorengoa inprobisatu zuen:
“Treinta y tres valientes
Salieron al campo
Con el grito santo
De “Patria o Morir”
Y los orientales,
Quisieron vivir libres
Y no esclavos morir
Del grito glorioso
Dado en la Agraciada
Con ansia esperado
Del pueblo oriental
Lavalleja y Oribe
Y en Oriente aun vive
Su eco inmortal!”
Baina koblakariak bere herrikideengandik omenaldia jasotzen zuen bitartean, bere familia
Uruguayen une gogorrak igarotzen ari zen. Hain zein zaila familiaren egoera, honek Laurak Bat
Elkarteari laguntza eskatu egin ziola, "en el mayor extremo de pobreza” baizegoen.
Eskaerari erantzuna eman nahian, 1879ko abenduaren 29an Elkarteak Gobernuko eta
Ogasuneko Ministroari laguntza eskatu egin zion. Angela eta Lucia Iparraguirreri, biak koblakariaren
alabak eta Mariana Chanz adineko andreari etxera itzultzeko txartelak ematea eskatu zioten, bertan
“dos familias caritativas que se encargarán de su amparo y educación hasta que se hallen en
disposición de ganarse la vida”.501
Pertsonai kontraesankorra, Montevideon euskaldunek egin zioten omenaldian, berari buruz
esan zen “no es un héroe en verdad...”. Nahiz eta bere aberriarkin eskuzabala izan, bere
501
Nazioko Artxibo Orokorra, Sociedad Laurak Batek José María Monterori idatzitako eskutitza, Gobernuko
Ministroa; Montevideo, 1879ko abenduak 27.
- 170 -
1
7
0
ingurukoekin egoista bat izan zen. Hala ere, bera bezala Uruguayen bigarren aberri bat aurkitu
zutenen herrikideetan arrastoa utzi zuen.
Bere garaikideek, ez zuten aita eta senar txar bat ikusi, horren ordez aberriaren
patuarengatik bere familia sakrifikatua zuena baizik

Iguain Azurza, Cruz “Gurutz”.
1932ko apirilaren 23an Beasainen jaio zen, Gipuzkoan. Pedro José Iguain Telleriaren eta
Natalia Azurza Goroztiagaren semea zen, biak Alegria de Oriakoak, Gipuzkoa.
Nafarroako Oronoz herriko Marista eskolan egin zituen ikasketak. Bertan merkataritza eta
peritu ikasketak burutu zituen. Beranduago Donostiako Merkataritza Profesionaleko Eskolara igaro
zen, non 1949ko irailaren 16ean, merkataritzako peritu tituloa eskuratu zuen.
Bere aita parrokiako organo jolea eta Udalerriko Bandako zuzendaria zen. 502 Musika
ikasketak Udalerriko Musika Kontserbatorioan egin zituen, Donostian, 1947 eta 1949 urteen artean.
Ziurtagiri akademiko azken urte horretako urrian lortu zuen.
“Gerra hotzak” Europara berriro ere gerra ekarri zezakeen beldurrez, bere aitak bere
emaztea eta zortzitik sei seme Argentinara bidaltzea erabaki zuen. Argentinara joateko barkua Vigon
hartu zuten 1949ko azaroaren 7an, aitak hurrengo urtean berdina eginez.
Behin Argentinan zeudela, Alderdi Urdinean bizitzen hasi ziren, non “Colon” izeneko gozo
denda baten jabe ziren. Bertan, Cruz batzutan zerbitzari eta bestetan soinu jole lanak egiten zituen.
Beranduago, bere aita ordezkatu zuen La Piedad elizako organo jole bezela. Familiak ere
argentinako hiriburuan inportazio eta esportazio negozio bat izan zuen.
1956. urtean, Jesús bere anaiarekin batera Montevideora joan zen, Jose Manuel Iguain
bere osaba jabe zen landa batean lan egitera.
Urtetan zehar, Inmaculada Concepción eliza betharramitarren organo jolea izan zen
uruguayko hiriburuan. Eliza komunki “iglesia de los vascos” bezala ezagutzen zen.
1960ko otsailean, Tolosan jaiotako Carlota Oyarbide Arreseiorekin ezkondu zen Buenos
Airesen. Carlota Oyarbide Rio de la Platara emigratu zuen 1950. urtean eta berarekin hiru alaba izan
zituen.
Montevideoko Euskal Erria Elkarteko kide harroa izan zen. Elkartean hainbat kargu bete
zituen zuzendaritza taldean eta 1992-1997 urteen artean lehendakari izan zen.
Erakunde honetan Eusko Abeslariak abesbatza sortu zuen. 1969 eta 1992 urteen artean
zuzendu zuen abesbatza, eliza ezberdinetan, jaialdi instituzionaletan eta behin telebistan
aurkezpenak eginez. Telebistako gertaera hau 1968ko irailaren 7an eman zen. Aukera hartan,
Arantzazuko Birjina, Gipuzkoako zaindariaren jeieguna ospatu zen eta Canal 10 Saetak zuzenean
fray Egigurenek emandako meza igorri zuen. Frantziskotar erlijiosoen arabera, gertarea hau
“munduko errekorra” izan zen, beraien herrialdean oraindik ere horrelakorik ez baizen gertatu, non
bertako hizkuntza diktadura frankistarengatik gogor isildua zegoen.503
Bere abesbatzzak interpretatu zituen obrak, berak konpndu eta armonizatu zituen.
1972. urtean, abesbatza hau hurrengoengatik osatua zegoen: Mireya Chiesa Igarzabal,
Matilde Keoseian, Raquel Carrau, Mercedes Marculeta, Julián Ramos, David Bengoa, David
Bengoa, Joxele Galdona, Teodoro Zuazola, E. Jorge Arin, Enrique Areta eta Ángel Urquiri.
1990. urtean, Durazno Euskal Etxea euskal elkartearen fundazioan parte hartu zuen. Hiri
hau berriro ere bi aldiz bisitatu zuen, “Eskerrik asko Uruguay” jaialdian parte hartzeko.
502
IGUAIN, Pedro J. Historia de la vida de un octogenario; Argitaratugabeko eskuizkribua.Pedro J. Iguainek
Tolosako Kontserbatorioan egin zituen musika ikasketak eta Atauneko San Gregorion organo jolea izan zen. Beasaingo
Udaleko Bandako Zuzendari eta organo jole izendapena 1924ko abuztuak 30ean eman zioten.
503
IRIGOYEN ARTETXE, Alberto; Nuestra Señra de los Dolores, un enclave vasco en Montevideo; Arantzazu eta
Euskal frantziskotarrak Amerikan I. Kongresu Internazionaleko Txostena; Oñate, 2001.
- 171 -
1
7
1
2005eko martxoaren 9an Montevideon hil egin zen.
Hurrengo partiturak sartzen dira:
“Aurtxo Eder”.
“Aurtxo txikia”.
“Aurkeriak”
“Ave María”, baxuarentza organoaren laguntzarekin.
“Ave María”, tenorearentzat.
“Belengo Estalpean”.
“Beti Maite”.
“Bi eusko a besti”.
“Bi eusko abestiak”
“Virginia Maite”.
“Bolon bat eta bolon bi”.
“Canto a la vida”, Óscar “Cacho Labandera”ren poesiaren eta melodiaren tenorearentzako
bertsioa.
“Gau pakea”.
“Iosu ori jaio-izotzetan elu retan”.
“Jaungoikoaren bildotsa”.
“Maite”
“Maritxu, ¿nora zuaz?”.
“Matxintxo”.
“Ogi zerutik”.
“Oi aberri lastana”.
“Oña zez”.
“Sagú – catu”. Pedro José Iguainen hitzak eta musika.
“Santu”.
“Txirikitin”.
























Hurrengo audioa sartzen da:
1. Casettea- 1972. urtean egindako entsegu eta aurkezpenak.
A Aldea:
c.
d.
e.
f.
g.
h.
i.
“Bi Eusko Abestiak” – entsegu batean grabatuak.
“Aita Gurea”- entsegu batean grabatuak.
“Ator, Ator, Mutil”- Urteurren jaialdian Euskal Erria frontoian.
“Elurra”. Urteurren jaialdian Euskal Erria frontoian.
“Kapitan Pillotu”. Urteurren jaialdian Euskal Erria frontoian.
“Beti Maite”. Urteurren jaialdian Euskal Erria frontoian.
“Bart Aratzian”. Urteurren jaialdian Euskal Erria frontoian.
B Aldea:


“Zu zer dezu Arantzazu”.
“Ave Maria”.
- 172 -
1
7
2



“Txistu y redoblante”.
“Ogi Zerutik”.
“Agur Jesusen Ama”.
2. Casettea- Datarik gabeko entseguak.
A Aldea:







“Noche de Paz”.
“En los brazos de la luna”.
“Ator, ator, mutil”.
“Din di rin din”.
“Bi eusko abesti”.
“Ave María”.
“Agur Desusen Ama.

Iñurrategui Urcelay, Miguel.
1925eko uztailaren 4ean Oñatin jaio zen, Gipuzkoan.
1943. urtean Arantzazuko santutegi frantziskotarrean sartu zen, bertan filosofia eta teologia
ikasketak burutuz. 1951ako otsailaren 17an apaiz ordenatu zuten. Lehenengo urteetan latineko,
euskarako eta gaztelaniako eskolak eman zituen seminario frantziskotarrean. 1953 eta 1957 urteen
artean Euskadin barrena ibili zen misiolari bezala predikatzen.
1957. urtean, Argentinara bidali zuten Lanusen mendebaldean zegoen Villa Diamanteko
parrokia bere karguan hartu zezan. Bertan 1963 arte egon zen. Hala ere, 1960. urtean “Gran Mision
de Buenos Aires” egin zuen misiolari taldearen kide izan zen.
Herrialde hartan erlazio estuak mantendu zituen euskal elkartearekin, nohizbehinka
hiriburuko San Juan elizan hilabetero ospatzen zen “misa de los vascos”era agertuz. Honela 1954.
urtean Iñaki de Aspiazuk hastiako tradizio bati jarraipena eman zion.
Askotan ere Arantzazuren euskal jaiegunaren antolaketan parte hartu zuen, 1960.
hamarkadan Montevideon ospatzen hasi zirenak.
1963. urtean zehar, Rio de la Platako hainbat euskal elkarte bisitatu zituen. Hitzaldiak,
jaialdia eta ekitaldi kulturalak antolatu zituen, Arantzazuko seminariorako dirua biltzeko
helburuarekin.
Uruguayko hiriburuan Euskal Orfeoiaren sorrera bultzatu zuen, Tierra Santa elizan bizi ziren
euskal frantziskotarren zuzendaritzapean sortu zena. Horien artean fray Manuel Eguigurenn
Galarraga zegoen, Boliviako apezpiku izatera iritsi zena.504
Bere amak zuen gatzaren ondorioz, 1963an bere herrialdera itzuli zen.
1992. urtearen bukaeraldean Beasainen zegoen, Gipuzkoan, Loinaz auzoko San Martin
parrokiko alboko karguan.
2001. urtean Oñako Vidaurreta Komentuan bizi zen.505
504
Eguiguren Galarraga, Manuel; Goyazen jaio zen, Gipuzkoan 1930eko urtarrilaren 1ean. 1954ko martxoaren
13an apaiz ordenatu zuten, urte batzutan Foruko seminario frantziskotarreko hezitzaile bezala aritu zen. Latinoamerkiar
Misiolari taldeko kidea, 1963an Ekuadorreko, Kolonbiako, Dominikar Errepublikako eta El Salvadorreko kanpainetan parte
hartzen du. Uruguayra 1965ean iritsi zen, non Santa María de los Ángeles elizako apaiz teniente izan zen etaberanduago
Ntra. Señora de los Doloreseko apaiza. 1970eko ekainean Argentinako Lanusera joan zen, eta 1980ean Paraguayra, non
Delegado para América del Superior Provincial bezala aritu zen. 1981eko abenduan Boliviano Beni zonaldeko apezpiku
laguntzailea hautatu zuten, Monsinore Carlos Anasagastiri laguntzeko. Gaur egun Bolivian dago.
505
(1835-1965). Doktoretza tesia; Egilearen edizioa; Vitoria-Gasteiz, 1996. 336. orrialdea. IRIGOYEN ARTETXE, Alberto,
Nuestra Sra. de los Dolores, un enclave vasco en Montevideo; Arantzazu eta Euskal frantziskotarrak Amerikan I. Kongresu
Internazionaleko Txostena; Oñate, 2001. Argitaratugabea.
- 173 -
1
7
3

Irigaray, Carlos Alberto.
1857 urtean zehar, Montevideoko Cerro auzoko Nuestra Señora de la Ayudako euskal
jatorriko eliztarrak, “Confraternidad Vasco Americana Pro Parroquia Nuestra Señora de Aránzazu”
bezala antolatu zen. Helburua santutegi bat eraikitzea zen, gipuzkoako birginaren izena eramango
zuena. Bertan birginaren irudia kokatuko zen, Cerroko elizako gordetegian urte askotan gordeta
egon eta gero. 1868an Francisco Laphitz erlijioso nafarrak fundatu eta 1930ko martxoa arte Nuestra
Señora de Aranzazu izena izan zuen. Data honetan eta euskaldun presentzia eskasa zela eta,
aurreko izendapena ahaztu egin zen.
Cayetano Marles erlijioso konlonbiarraren sustapenari esker sortea eta Harretche doktoreak
lehendakari izanda, batzorde honek proiektatutako santutegiaren oinarrizko harria 1868ko apirilaren
21ean ezarri zuen. Aukera hartan, euskal koloniako kide ugari parte hartu zuten, Montevideoko
Tierra Santa Elizako kongregaio frantziskotarra eta Cruz Iguianek zuzendutako Sociedad Euskal
Erriako abesbatza. Abesbatzak, Ema Apesteguiak idatzitako eta Carlos Alberto Irigarayk musika
jarritako “Cancion a la Virgen de Aranzazu” abestia interpretatu zuen, beste batzuen artean.506
2000ko irailaren 13an, Ordezkari Kamerako Hezkuntza eta Kultura Batzordeak, Musika
Hezkuntza Nazionaleko Ikuskaritzak Carmelo hiriko 144 zenbakia zuen Musika Eskolak "Carlos
Alberto Irigaray" izendapena jasotzeko egindako proposamena onartu egin zuen. Arrazoiak
ematerako orduan, diputatuek ondorengoa azaldu zuten:
“Carlos Alberto Irigaray fue maestro de escuela y compositor musical. Supo aunar
ambas vertientes de su vocación, aplicando a su actividad didáctica una serie de cuentos
musicalizados por los cuales se enseñaba a los niños con un acompañamiento musical, aun
cuando el mismo no fuere de su autoría. Pero, además, compuso para cada uno de los
diecinueve departamentos un cuento musicalizado, con música de su autoría, y culminó esta
obra con un relato musicalizado de la epopeya artiguista” 507.

“El aguatero”.
“El panadero”
“Mi bandera uruguaya”.
“Oración a la Virgen de Aránzazu”
“Periconito”

Irigoyen, María.




Musika irakaslea. Santa Ceciliako Musika Kontserbatorioko jabea izan zen. Montevideoko
Euskal Erriako bazkidea zen.
Euskal Erria aldizkarian, IX. urtea, 334. zenbakia, 1920ko uztailaren 10, 236. orrialdean,
institutoko azterketen amaiera, Maria Julia Iturralde solfeoko irakasle berria dela eta Ofelia Lecour
eta Palmira Gutierre Carboue ikasleak 9. urteko azterketak gainditu dituztela aipatzen da.
Euskal Erria aldizkarian, IX. urtea, 336. zenbakia, 1920ko uztailaren 30, 263. orrialdean,
“Nuevas profesora de solfeo” izenburupean, azterketa bikaina egin eta aho batez bikain nota lortu
FERNÁNDEZ, René y MAYTÍA, Danilo; “La Virgen de Aranzazu en Montevideo“; Arantzazuren Aztarnak
Amerikan. Arantzazu eta Euskal frantziskotarrak Amerikan I. Kongresu Internazionala. Donostia, 2004; 169-191. orrialdeak.
507
Ordezkarien Ganbera; Hezkuntza eta Kultura Batzordeko I. Eranskina. 490.tik 2000. carpeta zenbakira; 275.
Zenbakian Banatuta. 2000ko iraila.
506
- 174 -
1
7
4
eta gero, Lucinda R. Urtiaga, María Dominga García eta Luisa Irene Manzik solfeoko irakasle titulua
jaso dutela aipatzen da
1933ko azaroaren 22an, bere kontserbatorioan Santa Ceciliaren omenaldi kontzertu bat
egin zen. Bertan, aipatutako irakasleak, Rafaela Daniela, Pucheta Noemí Paz eta Nieves Verachi
sopranoa parte hartu zuten. 508

dugu.509

Iturralde de Pereira, Catita
1956. urtean Centro Euskaro Españoleko Beti Alai dantza taldea zuzentzen aurkitzen
Iturriberry, Juan José.
1936eko urriaren 24ean jaio zen Pandoko Hirian, Canalones. Juan Bautista Iturriberry, euskal
inmigrantearen eta María Antonia Fraga uruguayarren semea.
Bere lehengo solfeo eta pianoko ikasketak Genoveva Fariña de Fragarekin burutu zituen,
beranduago hobetzeko kurtsiloak Numen Vilariñorekin hartu zituelarik.
Musikologiako lizentziatura atera zuen Montevideoko Giza-zientzen fakultatean. izandako
irakasleen artean hauek azpimarratu behar ditugu; Manuel Fernández Espiro armonia et
kontrapuntoko irakasle moduan eta Mauricio Maidanik akustikako irakasle bezala. Honetaz aparte,
musika eskolan ibili zen konposizio klaseak hartzen.
Héctor Tosar, Ángelo Turriziani eta Carlos Estradaren ikaslea izan zen.
1969 urtean “Variaciones” pianorako bere lan, musika eskolak ematen zuen urteko saria jasoko du,
lan hau 1970 urtean Susana Bursteinengaitik estreinatua izango da unibertsitateko paraninfoan.
1971 eta 1972 urteen artean, egungo musika Latinoamerikarraren lehenengo kurtsiloetan
hartuko du parte. Hauek Pirliapoliseko hirian, Maldunado, banatuak izan ziren, irakasle moduan
hauek egon zirelarik; Jan Bark eta Folke Rabe Suediarrak, Honrad Bohemer Alemaniarra eta Luigi
Nono Italiarraren eskutik.
Musika tradizionaletik hurrunduz, musika esperimentalean eta egungo tekniketan saiakera
ezberdinak egingo ditu.
1975 urtean, sari bat emango diote Sociedad Intenacional de Música Contemporáneakoek,
oboerako idatzitako “Meditación” lanagaitik.
1989 urtean, pianorako “Fuera de la jaula” lana hautatua izango da Txilen egingo zen
Latinoamerikako egungo musikaren hirugarren jardunaldietan izateko.
irakaslea eta musikako kritikoa izan zen.
Nucle Musika Berriko eta Uruguayko Musika Garaikide Elkarteko kide gogotsua izan zen eta
bere lan batzuk Tacuabé disketxearengatik argitaratuak izan ziren.
Lanak:







508
“Aulertas y Citautas”, oboentzako egina.
“Conglomerado disgregado”, orkestarentzako egina.
“Elegía” Txelo eta pianorentzako egina.
“El libro de las Estatuas”, para oboe y cuarteto de cuerdas.
“Fuera de la jaula”, pianorentzako.
“La auto Reflautación”, txirularentzako.
“Maresatesandería”, pianoarentzako.
“Conservatorio Musical”; Euskal Erria, XXI. urtea, 678. zenbakia; Montevideo, 1933ko abenduak 1. 295.
orrialdea.
509
Memoria; Centro Euskaro Español; Montevideo, 1956.
- 175 -
1
7
5

“Meditación”
“Meditación en re”, oboerentzako
“Música nocturna”, biolína, txelo eta pianorentzako.
“Dúo Sacro”, txirularentzako.
“Pequeño Registro Civil”, guitarrantzako.
“Preámbulo”, (de Noctámbulas)
“Respuesta”.
“Seis Bagatelas”
“Seis piezas breves”, flauta eta guitarra.
“Tiempo de silencio”, gitarrarentzako
“Variaciones para piano”.

Labaca Larrumbide, Julián.










Txistulari usurbildarra, 1852 urtean jaioa. Acencio Labaca Beizamatarraren eta María Antonia
Larrumbide Usurbildarraren semea izango da .510
1882ko abenduan Montevideoko Laurak Bat elkarteak prestatzen zituen Euskal Jaietarako
kontratatua izango da. Baina 1882ko abenduaren 21ean donostian ospatu ziren Lore jokoetan
txistularien lehiaketetan parte hartu zuenez, ez zen 1883ko urtarrilaren 27rarte montevideon zaldu
berandu iritsiz.
Oraingo honetan, Salvador Maritorena atabal jolea Irundarrarekin batera jo zuen. Modu honetan
txapelketa irabaztea lortuko dute; honekin batera Txistu bat, zilarrezko plaka bat ( zeinetan
txapelketaren data, ekitaldiaren arrazoia eta txapeldunen izena irakurri zitekeelarik).511
Behin Uruguayeko hiriburura iritsi zenean, bere emanaldiaren estreinaldia ez zen 1883ko
martxoaren 19arte ez da estreinatuko. estreinaldia bere ikaslea izandako Garayalde eta
J.J.Olaechea danbor jolearekin batera jo zuen, baita ekitaldi ezberdinetan ere ( elkarteko bazkideen
etxeetan egiten zituzten jaietan batez ere). Iritsi eta egun batzuetara, Rosariko hirira (Coloniako
eskualdean) abiatu zen bertan ospatzen ziren Euskal Jaietan parte hartzeko asmoarekin.512
Bernarda Lekunberri Iruñatararekin ezkondu eta lau seme alaba izan zituen.513
Euskal Erria elkarteko Bazkide Sortzailea izan zen, bere zembakia 257a izanik.514
José Lizarazu atabal jolearekin batera, Uruguayeko euskal koloniak eginiko jaialdi guztietan
parte hartu zuen, kontuan izan gabe zein zen hauen arduraduna; Centro Euskaro Español edo
Euskal Erria elkartea.
1934eko urtarrilaren 3an zendu zen montevideon.

Lacroix Esáin, Miguel Benigno.
Montevideon jaioa, 1876ko otsailaren 13an, bere aita Euskal Herri kontinentaleko zen
bitartean, Ama Euskal Herri penintsularrekoa izango da.
bere gazte denboran pelotari nabarmena izan zen; 1914 urtean Montevideoko Euskal Erria
egunkariak, Alberto Piedritapilotariarekin alderatuko dute, zein Montevideoko pilotaleku ezberdinetan
(San José, Sierra, Unión y Arroyo Seco) bere trebetasunak erakusten ibili zena.515
510
Sociedad Euskal Erriako Artxiboa, Bazkideen inskripzio erregistroa.
“La fiesta euskara del 21 de Diciembre de 1882 en San Sebastián”; Laurak Bat, VII. urtea, 119. zenbakia,
Montevideo, 1833ko otsailak 15; 4. orrialdea.
512
“Estreno del tamborilero”; Laurak Bat, VII. urtea, 123. zenbakia; Montevideo, 1883ko martxoak 24; 20. orrialdea.
513
“Estampas vascas del Uruguay. Los txistularis Labaca y Lizarazu”; Euzko Deya; IV. urtea, 115-115’. zenbakia;
Buenos Aires, 1942ko uztailak 10. 12. orrialdea.
514
Euskal Erria Euskal Senidetasun Erakundeko Artxiboa. Inskripzio formularioa.
511
- 176 -
1
7
6
1895 urtean bere eliz ikasketak hasiko ditu Uruguayko hiriburuan jesuitak zeukaten
apaiztegian, 1901eko abenduan aapiztua izango delarik.
.516
Montevideoko Artxidiozesian apaiz lagunkide bezala ibili eta gero, 1907ko apirilean Treinta
y Tres herriko parrokoa izenddatu zuten. Bertan, 1911ko otsailaren 5a arte aritu zen.
1918ko urtarrilean, San Baitista parrokiaren ardura hartuko du Santa Lucia-ko hirian
(Canalones) eta 1918ko urtarrilaren 20tik aurrera Florida elizbarrutiko erretorea izan zen, bertan
1927ko ekainaren 10ean hil zelarik.
Euskal Inmigranteen semea izanik, euskara ama hizkuntza moduan izango du.
Bere zaletasun eta bere sentimenduengaitik, oso lotuta aurkitu zen euskal kolektibitatera,
batez ere Montevideoko Euskal Erria euskal elkarteari. bertako bazkidea, partehartzailea eta
propagandista; arpidedunak lortuaz bere hirian (San José de Mayo).517
Olerkari mirestua izandako, bere poesia gehienak Euskal Erria Aldizkarian aurkitu
ditzazkegularik.
Nahiz eta lan musikal ezberdin asko burutu, abesti batengatik egin zen ezaguna. Abesti
honen izena, “Vivo en un rancho”, zein gaur egun entzuten jarrai dezakegu jaialdi eta ospakizun
ezberdinetan egiten diren bazkalosteetan. 518
Vivo en un rancho
que es una alhaja
hecho de paja y de terrón
y entre los ceibos
está escondido
cual bello nido
de una ilusión
(solo)
De los ombúes
bajo la sombra
por suave alfombra
tienen sus pies
la piel sobada
con todo esmero
de un bravo overo
Gato montés.
En sus contornos
brotan las flores
cuantos primores
se ven allí
dulce pitanga
palma frondosa
mieles sabrosa
de camoatí
(coro)
Es la guitarra
mi compañera
que fiel me espera
junto al fogón
y cuando entono
tiernas canciones
sus vibraciones
que dulce son.
Hijos amantes de nuestra tierra
hoy recordamos la tradición
de aquellos gauchos que allá en la sierra
dichosos eran junto al fogón
fueron guerreros del gran Artigas
de Lavalleja y los Treinta y Tres
ellos nos dieron con sus fatigas
libre una patria que heroica es…
Bals hau, departamendu honetan tradizio handia zuena, Los Burros murgaren
errepertorioaren parte izan zen 1914ko ihauterietan.
515
“Acróstico expresivo. Recordando al pelotaris Paysandú”; Euskal Erria, III. urtea, 92. zenbakia; Montevideo,
1914ko maiatzak 3; 1. orrialdea.
516
(1835-1965). Doktore tesia; Egilearen edizioa; Vitoria Gasteiz, 1996; 380. orrialdea.
517
“Cooperadores entusiastas”; Euskal Erria, II. urtea, 42. zenbakia; Montevideo, 1913ko maiatzak 18; 1. orrialdea.
“Nuevos suscriptores”; Euskal Erria, II. urtea, 49. zenbakia; Montevideo, 1913ko uztailak 6; 2. orrialdea.
518
RAMELA, Daniel; Presencia vasca en San José. 1987. urtean Euskal Erria Elkartean irakurritako hitzaldia.
Argitaratuganbea.
- 177 -
1
7
7
Bera hil zen 70garren urteaurrenean, museoko arduradunak eginiko proposamena honartu
zuten . alegia, berak idatzitako abesti hau “himno popular maragato” biurtzea San Joseko
udaletxearen bitartez.519
beste poesia batzuk:
A Paysandú
(Acróstico A Pedro Zabaleta)
Alza la frente, al desatar el guante,
Paysandú, que “el honor” tu lema ha sido.
Envuelto en lauros mil que has conseguido
Deja que mi laúd tus glorias cante.
Repetirá el tambor, con voz vibrante
O vencedor, o con honor vencido.
Zaguero o sacador, viste aplaudido
Airoso tu revés de limpio enguante.
Buen compañero, fiel rival, sin mancha,
A todos agradó tu juego hermoso,
Lauro de gloria que ceñir quisiste.
En todas partes, al dejar la cancha,
Tu nombre vivirá, pues, siempre honroso,
A guante el rey de la pelota fuiste.520
Bere ideologiari buruz zerbait jakin nahi izanez gero, 1913ko apirilean Euskal Erria aldizkarian
idatzitako ¡Salve Baskonia! poesia irakurtzeak asko lgunduko digu.
¡Salve Baskonia!
Para Euskal Erria.
Al integérrimo baskófilo y amigo H. Aramendi.
Para cantar tu pasado
De gloria, honor y virtud,
Las cuerdas de mi laúd
Vibran, Pueblo baskongado.
Del Cáucaso y los Urales,
Demostraste lo que vales,
Defendiendo con tesón,
Tu lenguaje y religión,
En cien lides desiguales
En mis juveniles años,
Dejando nativas playas,
Visité tus montes de hayas,
Da nogales y castaños.
A tus hijos como extraños
No miré tierra euskalduna;
Siendo de mis padres cuna,
Desde que te conocí,
Después de la en que nací,
Te quise más que a ninguna.
De tus fueros defensor,
Sin odios y sin ambiciones,
No dejaste en tus regiones
Dominar al invasor.
Grande como su clemencia,
Ha conservado la herencia
En torno del Pirineo.
¡Siempre ha sido su deseo
Vivir con independencia!
¡Oh, Patria de mis mayores!
¡Tierra de heroicas hazañas!
Tus valles y tus montañas
Sólo me brindaron flores.
Tus praderas sus verdores
En las mañanas de abril;
Sus ecos el tamboril
En diversiones honestas
519
Departamendu honetako jatorrikoei maragato bezala ezagutzen zaie.
“Acróstico expresivo. Recordando al pelotaris Paysandú”; Euskal Erria, III. urtea, 92. zenbakia; Montevideo,
1914ko maiatzak 3; 1. orrialdea.
520
- 178 -
1
7
8
Y, como obsequio, tus fiestas
La sidra y piperropil.
¡Aunque en territorio chica,
Eres grande y respetada,
¡Oh, tierra privilegiada!
Porque tu fe no claudica.
De tu roble de Gernika
Cada hoja es un laurel:
A su sombra el pueblo fiel
Canta la estrofa guerrera;
¡Y con amor lo venera
Como el Arca de Israel!
No se borran de mi mente
Aquellos felices días,
En que tantas alegrías
Brindóme tu grato ambiente.
Para mí, ser descendiente
De una estirpe tan honrada,
Es blasón que me agrada
Y estimo en lo que vale;
Pues no hay raza que te iguale
¡Noble raza baskongada!
¡Baskonia honrada y leal!
En tus valles y en tus cumbres
Florecieron las costumbres
De una vida patriarcal.
De sencillez sin igual,
¡Tus fiestas qué alegres son!
El zortziko es la canción;
Airoso baile l ajota,
Y el partido de pelota
Predilecta diversión.
Por tus puras tradiciones,
Jaungoicoa, con complacencia,
De Aitor en la descendencia
Derrame sus bendiciones.
¡Arriba los corazones!
La unión un anhelo es,
Y, ya español o francés,
Sea el basko siempre el
mismo,
Por su fe y su patriotismo,
De los tiempos al través.521
Floridako hirian hil egin zen 1927 urteko ekainean.522
Lan honetan dagoen partitura:

“Vivo en un rancho”

Larrimbe de Olaverri, Edurne.
1922ko urtarrilaren 2an Buenos Aires-en jaio zen. Felipe Larrimbe maisu gasteiztarraren eta Livia
Dicuyak Italiarraren (Cuatranikoa) alaba izango.
Bere familia, musikarekin erlazio estua eduki zuen; bere aita organu-jolea eta Sagrado
Corazón ikastetxe jesuitako kaperako maisua izan zen, baita itsuen institutuko koru polifonikoaren
zuzendaria eta Montevideon zegoen Larrimbe musika eskolako irakaslea. Bere osaba, Moisés
Larrimbe, Buenos Ares-eko elkarteak zuen Koruko zuzendarria izan zen bitartean, bere anaia Carlos
Roberto Itsuentzako institutu polifonikoak zeukan koruko zuzendaria, Carlos López Buchardo
musika eskola nazionaleko irakasle izan zen Salvador de Argentinako ikastexean.
Bere aita Montevideoko Sagrado Corazon eskolak kontartatu zuenean, Uruguayera
emigratu zuen. 1934ko apirilean, Lorenzo Olaverri maisuarekin topatu zen, bere osaba Moisesi
egiten zizkion bisitengatik ezagutzen zuena. Biak argentinako hiriburuan eskolak jasotzen zituzten
eta Montevideora iritsi berria zen organo jole eta jesuita eskolako kaperako maisu bezala bere aita
ordezkatzeko.
521
522
¡Salve Baskonia!; Euskal Erria, II. urtea, 36. zenbakia; Montevideo, 1913ko apirilak 6; 1. orrialdea.
“El Pbro. Lacroix”; Euskal Erria, XV. urtea, 523. zenbakia; Montevideo, 1927ko ekainak 15; 155. orrialdea.
- 179 -
1
7
9
Olaverria eta bere familiarekin lotzen zuen adiskidetasun zaharrak, bere etxeko bisitrai ohi
bat bihurtu zuen. Urte gutxi batzu beranduago eta Edurnek 13 urte besterik ez zituenean, ezkongaiharremana hasi zuten.
Edurne eta Lorenzo 1944ko uztailaren 8an ezkondu ziren Buenos Aireseko Nuestra Señora
del Socorro Basilikan.
Ahots indartsu baten jabe zela, Edurnek eskola jaso zuen bere senarrarengandik eta Dente
eta Carvallo maisuengandik. Bere semeekin Lourdes Abesbatza osatu zuen, Olaverri maisuak
zuzendaritzapean.
1970eko abenduan, istripu baskular batek bere senarra etzanda eta lan egiteko
eragozpenekin utzi zuenean, aita Aguerrek Sagrado Corazon eskolako elizan egiten ziren ezkontza
guztien musika atalaz arduratzeko eskatu egin zion. Modu honetan bakarlari bezala absten hasi zen,
noizbehinka bibolinaren laguntza jasoz. Bere senarraren gaixotasunaren ondorioz, bere gogo aldarte
kaxkarrak lana burutzea eragozten zion bakoitzean, Beatriz bere alabak ordezkatu ohi zuen.
Lorenzo Olaverrik ez zuen gaixotasuna gainditu eta 1973ko maiatzaren 12 hil egin zen
Montevideon.
1980. urtearen inguruan eta Olaverrik sortutako abesbatzarekin jarraitu nahiean, senarraren
izena zeraman bere abesbatza propioa sortu eta zuzendu zuen. Olaverri Abesbatza Polifonikoa
berrogehi kide heldu eta hogeitahamar haur izatera iritsi zen, garai hartako ospetsuenean bihurtuz.
Bere emanaldi ospetsuen artean, SODRE abesbatzaren 50. urteurrenaren homenaldia zela
eta Solis Antzokian egindako funtzioa aurkitzen dugu. Bertan Errepublikako Unibertsitateko
abesbatzarekin, Gaztaro abesbatzarekin, Durazno herriko abesbatzarekin eta “Guarda e pasa”
abesbatzarekin kartela partekatu zuen. Aukera hartan, Iris Maidana andereño prestatzailea izan zen
eta SODREko orkestra sinfonikoko Alfredo Rumeau maisu gonbidatu bezala aritu zen. Abesbatza
hurrengo errepertorioa jarraitu zuen:
“Lacrymosa” (Réquiem). Mozart.
“Dies Irae” (Réquiem). Mozart.
“In Exelsius” (Gloria). Vivaldi.
“And the glory of the Lord”. Haendel
Amaiera Haendel-en “Halleluja” koru guzteik batera abesten ematea erabaki zuten.
79 urte bete zituenenan, koruaren zuzendaritza utzi eta zuzendaritzaren testigantza bere
semeari emateko erabakia hartuko du.

Larrimbe Ortiz de Urbina, Felipe.
1891ko urriaren 23an Gasteizen jaio zen. Maeztunen, Araban jaiotako Francisco
Larrimberen eta Gasteizen jaiotako Cecilia Ortiz de Urbinaren semea.
Penintsulan Hilarion Eslava eta Tomas Breton izan zituen maisu.
1913an, senar emaztea, Francisca, Maria Eena, Fellipe eta Moisés seme alabekin
Argentinara emigratu zuten. Felipe, Paranako Entre Riosera musika eskola ematera bidaiatu
zuenean Livia Dicuyav etorkin italiarra ezagutu zuen. Azkeneko honek ezkontzeko proposamenari
uko egin zion.
Argentinako hiriburuan organo jolea eta El Salvador eliza jesuitako kaperako maisua izan
zen.
1914ean bere orkestra kontratatu egiten dute Paris emanaldiak eskeintzeko. Birak ez zuen
inoiz debuta egin, 1. Gerra Mundialaren hasierarekin topo egin baizuen. Honengatik kontratua bertan
behera utzi behar izan zuten. Bizirik jarraitzeko izkutatu behar izan ziren, eta beharrak hasetzeko
arratoiak jan behar izan zituzten. Argentinako enbaxadarekin kontaktuan jarri eta gero, karga
itsasontzi batean ihes egitea lortzen du marinelaz disfrazatua, berarekin batera errusiako printzesa
bat eramanez.
- 180 -
1
8
0
Argentinako Errepublikari eskerrak eman nahian, argentinako hiritarra egin eta herri hartan
ezkonduko zela zin egin zuen.
Berriz ere Amerikara itzuli zeneanm jesuita erijioso batek Parisera bidalitako baina berriz
ere Buenos Airesera itzulitako eskutitz bat eman zion. Eskutitza Livia Dicuyacena zen eta bertan
damututa zegoela eta berarekin ezkontzeko proposomena onartzen zuela zioen. Ezkondu ondoren,
jeusiten eskeintza onartzen du eta Montevideora joaten da. Uruguayen Sagrado Corazon elizako
kaperako organo jole eta maisu postua bete zuen hil zen artea.
Montevideoko “General Artigas” Itsuen Instituto Nazionaleko Abesbatza Polifonnikoko
zuzendaria eta Larrumbe Musika Konpainiako enpresari sortzailea izan zen
Cesar Cortinas musikari xelbrearekin batera, Larrimbre Cortinas Kontserbatorioko jabea
izan zen. Cortinas hil egin ondoren Larrimbe bezala deitzera igaro zen 1918. urtean.
Izaera geldiezina, agigabea eta batzutan umore txarrekoa, ugariak dira bere xelebrikeriaza
hitz egiten diguten pasadizoak. Adibidez, animaliekio afizioa, bere etxeko ganbaran zoologiko txiki
bat izatera eraman zuena, loroekin, kanarioekin, tximuekin, mofetekin, txakirrekin eta katuekin.
Itsuen Institutora iristeko, non abesbatzako zuzendaria zen, trenez egin behar zituen bidai
luzeetan zehar ondo almidonatutako bere alkandoraren eskumuturretaz pentagaramak idazten ikus
zitekeen. Ondoren, etxera iristean guztiz modu abstraktu batean kopiatzen zuen.
Adoretsua eta alaia, egunreko zailtasunak gainditzeko bere azkartasuna erabiltzen zuen.
Behin, Sagrado Corazon eskolako urte bukaerako festarako eskatutako isats-pianoa ez zen iritsi.
“No va a haber fiesta sin música” esanez, musika txistukatu zuen bere ikasleek trebetasun
gimnastikoak erakutsi zezaten.
Beste behin, barítono lanak bete zituen enpresako konpromezu batera hau agertu ez
zenean.
Buenos Airesen egon zen bitartean, Laurak Bat elkarteko kide egin zen. Bertan, behingoz
elkarteari euskal izakera eman nahian eta betirako espainiako bandera jaitsi nahian, Abertzaleek eta
Españolistek elkarteko kontrola lortzeko izan zituzten istiluetan parte hartu zuen
1924ko abenduaren 1ean Aita Donostiren bisita bat jaso zuen bere musika eskolan, hego
ameriketatik egiten ari zen hego ameriketatik egiten ari zen bira baten barruan. oraingo honetan,
kontzertu bat egin zioten bera homentzeko asmoarekin, bertan Antonia Metallo de bakarlaria eta el
coro del “Instituto Nacional de ciegos Gral. Artigas-eko” korua hartu zuten parte.523
1928ko apirilaren 28an Euskal Erria elkarteko bazkide egingo da, Manuel Mujica eta Martín
José Marizcurrena eskutik aurkeztuta.
Euskal Ordua elkarte abertzalearen bazkide sortzailea izan zen, bertan saio bat aurkeztuko
duelarik. Honela gogoratzen du Euskal Orduko Aldizkariak, bere lehengo alean, ordurako hilda
zegoen musikariaren hizakera azaltzen duen pasadizo bat:
“Realizábase la primera audición de Euskal Ordua y, siguiendo una censurable costumbre,
(que) aún subsiste en algunas sociedades baskas de América, asistían a ese acto los
representantes diplomátiocos de Francia y de España, deferencia a la cual, siempre hemos
quedado reconocidos.
Llaga larrimbe y hechas las presentaciones de estilo sin sospechar siquiera, la situación
desairada en que nos colocábamos, proponémosle lo siguiente:
-Maestro, en vista de que los señores aquí presentes han tenido lza de honrarnos con su
presencia, esperamos que usted inicie la audición con unos compases del “Himno de Riego” y
de “La Marsellesa”.
A lo que contestó Larrimbe, sin la mínima vacilación.
-De ninguna manera.
-Pero maestro, aunque sea por cortesía.
Mire, usted no es basko y por lo tanto hay que disculparlo, pero yo no puedo tocar himnos de
naciones que han esclavizado a mi patria.524
523
“En el Conservatorio César Cortinas. Homenaje a un notable artista”. El Imparcial; 1924ko abenduak 2; 2.
orrialdea.
524
“Felipe Larrimbe. Goyan Bego”; Euskal Ordua; I. urtea, 1. zenbakia; Montevideo, 1934ko uztaila.
- 181 -
1
8
1
1932ko maiatzaren 5ean, ongintzarako kontzertu bat egitea erabakiko du, Urquiza antzokian,
“Instituto Nacional de Ciegos-ei” laguntzeko asmoarekin. aurkeztutko programa honako hau izango
delarik:
“Alcete”, Gluck. Coro y arias a 4 voces y solos. (Lehen aldiz Montevideon).
“Cántiga de Alfonso el Sabio”. Eslava. Coro a 4 voces y coro.
“Gran salve”. Eslava. Coro a 4 voces.
“Tu es Petrus”. Eslava. Coro a 4 voces.
a) “Le temps pasée”.
b) “Ma femme est morte”.
c) “Ma belle”.
d) “·Amarillys”.
Canciones de autores antiguos desconocidos, a cuatro voces.
8º. “Lo-lo-lo”.
9º. “Agur Euskalerriari”. Iparraguirre.
10º. “Nere Etorrera”. Iparraguirre.
11º. “Goizian goizik”. Donosti.
12º. “Aldapeko”. Arreglo de Guridi.
Solista: Graciana Álvarez.525
Leucemia jota, gaixotasun luze bat izan zuen. Bere azkeneko orduak iristen zirea ikustean,
Buenos Airesera bidaiatu zuen. 1932ko martxoaren 6ean hil egin zen, bere emazteaz, lau
semez eta Alberto Gallinal lagun minaz inguratuta. Bere antzerki eta jori pertsonalitatea hill zen
momentuan argi geratu zen, ohetik atxatu, “me he muerto” esan eta hil egin baizen.526
Bera hil ondoren, bere laguna zenJuan B. Carballo La Tribuna Social aldizkaritik honako
hitz hauek eskaini zizkion, bere gizakera azaltzeko intentzioarekin:
“desde el maestro malhumorado, de genio duro, que golpeaba sus dedos de niño rebelde
con un bastón de haya, hasta la sonrisa paternal con que Tomás Bretón aprobaba sus últimos
trabajos de armonía en el Conservatorio de Madrid, hay una vida entera. Una vida de
sensaciones musicales condicionadas por el triple influjo de su escuela, de su temperamento y
de su bohemia. Páginas religiosas que trasuntan la unción monacal de eslava, hojas sueltas de
sinfonías inconclusas, obras enteras abandonadas en el atril de los ensayos. Para ordenar
primero y claificar después, se precisa algo más que el buen recuerdo de una amistad sincera.
Pero no es difícil meditar con un sentido de reparación algunos trabajos originales y el
contenido de su esfuerzo por la divulgación de sus autores y obras favoritas. Entre estas
últimas la música vasca en su pureza nativa y con sus raros compases, dificultad constante en
la interpretación orquestal, tuvo en la persona de Larrimbe un propulsor extraordinario. Rara
vez hizo programas en los que no figurara una firma vasca, y fueron célebres sus conciertos
del coro mixto del Instituto de Ciegos Gral. Artigas que dirigía, y que dominó acabadamente,
con la partitura, la letra original del difícil idioma donostiarra.
Los que más de una vez nos apoyamos sobre el borde del piano para escuchar las obras del
P. Donosti,presenciamos de cerca su transfiguración emotiva, que de la suave pulsación,
apenas acariciadora arrancaba en las cuerdas sonoridades puras, vibraciones secretas de una
emoción enteramente original.
Su aspecto de compositor, múltiple por la variedad de sus trabajos y por la variedad de los
mismos, por el largo silencio de muchos de ellos y el parcial desconocimiento por nuestra
parte, aleja toda posibilidad de esbozar una silueta. Su música religiosa guarda veneros de
bellísima piedad, extraña a veces. Su misticismo es cosa a la que debe prestarse especial
atención en el estudio futuro que la justicia y la admiración le deparan. La flexibilidad espiritual
con que interpretaba los estados del alma, desde el sonido ingenuo de un Ave maría de voces
infantiles, que en el mes de octubre corren a lo largo de las columnas del templo hasta lenarlo
todo de frescura y trino de fuente, hasta la queja arrancada del fondo que sube a los labios con
525
“Gran festival a beneficio del Instituto Nacional de Ciegos”; Euskal Erria, XX. urtea, 642. zenbakia; Montevideo,
1932ko ekainak 1; 136. orrialdea.
526
Edurne Larrimbe eta Eduardo Olaverriarekin elkarrizketa, Montevideo, 2007ko urriak 30.
- 182 -
1
8
2
el dolor de todas las persecuciones, que puso en su” Salve”. El jugueteo de sus
acompañamientos gimnásticos; la marcialidad de sus himnos; la ternura de la comprensión
literaria de su “Farruco” y “Tabaré”; su labor de maestro, su enseñanza, cruda como su
carácter y franca como el espíritu de su raza, que a veces se confundió con la violencia. Sus
entusiasmos y sus abatimientos. Cosas todas que una vida generosa en la acción brinda para
su estudio a la ejemplaridad de sus virtudes olvidadas. 527
“Alma de Cristo”.
“A Santa Teresa de Jesús”.
“Ave María”.
“Cristo en la cruz”.
“Exce Panis”
“Himno a la gimnasia”. Juan B. Carballoren hitzak. Montevideo, 1929ko iraila.
“Himno al colegio”. P. O. Núñezen hitzak.
“Llamada 2”
“Llamada 3 y 4”
“Más blanca que los lirios”.
“Misa del Sagrado Corazón”.
“Salve”.
“Tabaré”.
“Tercera palabra”. Tenorearentzako pianoaren lnguntzarekin.














AURKEZPENA
LEKUA
Pianista.
Pianista.
Orkestra
abesbatza
zuzendaria.
eta
Pianista
Orkestra
abesbatza
zuzendaria.
EGITARAUA
1928/12/22
Kantu entzunaldia.
1931/12/11
Solís Antzokia
Urriak
gabe.
San José herriak
aberriko Juan Zorrilla
de San Martín poetari
egindako omenaldia.
Sinfoniko
–koral
ekitaldi nagusia: “La
fiesta
de
los
vendimiadores”
Larrimbe
Musikala
Otsailak 11 eta 14/
urterik gabe.
Instituto
25/urterik
Solís Antzokia
Datarik gabe.
Pianista
Urquiza Antzokia
1932/05/5
Pianista
Macció Antzokia
Ekainak 16/ urterik
gabe

527
eta
DATA
Larrimbe
Instituto
Musikala
Macció Antzokia
Kantu
eskolako
ikasleen
eskutik
entzunaldia.
Eliz
Musika
Kontzertua. Eslabari
omenaldia eta “Liga
contra
la
tuberculosis”en
onuran.
Itsuen
Instituto
Nazionalaren onuran.
Kantu errezitaldia
BESTE PARTE HARTZAILEAK
María elena Igoa eta
Aurelio Álvarez
Tenor Álvarez, Sr. Mario
Fattori, director de
orquesta Andrés Marotti.
Solistak: Sara V. de
Rolando, Alberto gallinal
Heber, Aurelo Álvarez,
Felpe Grucci eta Pedro
Paseyro.
Solista:
Graciana
Álvarez
Blanca Bonavita Dela
Hanty eta Bonastre eta
Sgarbi tenoreak.
Lizarazu Aramburo, José. Txistularia.
“Larrimbe”; La Tribuna Social; Montevideo, 1934ko martxoa; 51 -2. orrialdeak.
- 183 -
1
8
3
Lezon jaioa, Gipuzkoako lurralde hirtorikoan, 1949 urtean. Pedro Martin Lizarazu Elosegui eta Maria
Josefa Aramburu Sugastiren semea izango da.
Laurak Bat elkartea sortu zenetik egondako emanaldi eta jaialdi guztietan parte hartu zuen
danborjole moduan.
Montevideoko Euskal Erria euskal elkarteko bazkidea izan.
Guk lortutako biografia bakarra, abere saltzaile bezala La Tabladan lan egiten zuela esaten
digu .
1933ko abuztuaren 3an Montevideon hil zen. bere homenez, Euskal Erria Elkarteko
zuzendaritza, urtetan jotako danbolina ematea erabakiko du (hau elkarteko izan arren ekintza polita
izan zitekeela uste zuten).

Lizarralde, Emeterio.
1860 urtan Balmasedan jaioko da famili humil baten barruan.
Valladoliden bizi zen senide batengatik babestua, izen handiko Instituto Castellano eskolan
batxilerrean graduatu zen. Aldi berean, solfeo eta bibolina ikasi zuen Aparicio maisurekin.
14 urterekin, espainiako probintzietako antzokietan barrena zebiltzan zarzuela orestrako
lehenengo bibolina izan zen.
Bilbon izan zen jotzaile bezala zituen gaitasunak eta musikan zuen prestakuntza ikusi zen
lehenengo aldia, baina batez ere bere inspirazioan. Bilboko hainbat elkarte artistikoetako kide izan
zen.
Soldaduzka egitea iritsi zitzaionean, Bilboko Lizeoko eta Herriko Lagunen Elkarteko
bazkideek hainbat kontzertu antolatu zituzten, honetaz libratzeko.
Handik gutxira Parisera joan zen, non Opera Handiko Lehenengo Bibolin plaza lortu zuen
arerio askoren artean. Hala ere ezin izan zuen plaza hori bete kanpotara baizen, arautegiaren
arabera irabazlea nazionalitate frantzesa izan behar baizuen.
Bilbora itzuli eta gero, Avelino Aguirre maisuak Buenos Aireseko Antzerki Nazionalerako
kontratatu zuen. Bertan arrakasta nabaria izan zuen, “futuro Sarasate” izengoitia irabaziz. 528 Maisu
honen Zarzuela Konpainiako kide bezala, 1886 urrian Montevideora iritsi zen, non Union euskaro
Uruguayak antolatutako musika gau-ekitaldira joan zen.529
1887ko urtarrilaren 26ean530 Europara joan zen Buenos Aireseko Laurak Bat Elkarteak
emandako beka bati esker. Bekari esker, bere ikasketak Parisen eta Berlinen bete zituen, Leonardo
eta Joaquin maisu ospetsuekin.
Sarasate lagundu zuen Londres, Viena, San Petersburgo eta europako beste hiriburu
batzuen zehar egindako biran.
1889. urtean berriz ere Argentinako Errepublikara itzuli zen, modu harrigarri batean bere
ibilbide artistikoa alde batera utziz. Ziurrenik, urte bereko abenduan Montevideoko Solis Antzokian
izandako aurkezpenan jasandako porrota eta galdutako diru laguntzengatik izan zen.531
Behin gaixorik, Uruguayera joan zen Salto Oriental hirira (gaur egun Salto), Sergio
Lizarralde bere lehengusuaren estera. Bertan hil zen 1895eko azaroaren 6ean.
Hiltzerakoan, Francisco de Grandmontagnek Buenos Aireseko La Vasconia aldizkarian
artikulu hunkigarri bat eskeini zion:
“Entre los helados soplos de la agonía, se conservó vivo el recuerdo de dos personas que
en su corazón ocupaban el espacio consagrado a los afectos más tiernos. Eran su santa madre, a
quien tenía por una emanación divina y Sarasate, al cual reputaba como el verdadero Dios de la
tierra”.532
528
529
530
531
532
“Unión Euskaro-Uruguaya”; El Euskaro, X. urtea, 10. zenbakia; Montevideo, 1886ko urriak 22; 75. orrialdea.
“Unión Euskaro-Uruguaya”; El Euskaro, X. urtea, 10. zenbakia; Montevideo, 1886ko urriak 22; 75. orrialdea.
“Miscelánea”; Laurak Bat, IX. urtea, 170. zenbakia; Buenos Aires, 1887ko urtarrilak 1; 3. orrialdea.
Montevideo Musical, V. urtea, 48. zenbakia; Montevideo, 1889ko abenduak 24.
“Emeterio Lizarralde” La Vasconia, III. urtea, 79. zenbakia; Buenos Aires, 1895eko abenduak 10.
- 184 -
1
8
4

Martínez Oyanguren, Julio.
Duraznon jaio zen 1901eko uztailaren 3an. Manuel Martinez Sellanes eta Justa
Oyangurenen semea, biak uruguayarrak eta musika zaleak. Aita guitarra jole bezala eta ama
inguruan ospea zuen piano jole bezala.
Berak esaten zuenaren arabera, jendeaurreko lehenengo aurkezpena 1913an egin zuen,
bere jaioterriko “Escuela de Varones”era joaten zenean. Musika ikasketak zortzi urterekin hasi zituen
Alfredo Hargain Lavigne maisuarekin.
1913an bere ibilbidean erabakigarria izango zen gertaera bat ematen da. Agustin Barriosle
kitarra jole paraguayarrak bere kitarrarekin batera joateko gonbitea luzatu zion, honela urte askotan
iraungo zuen adiskidetasun bati hasiera emanez.
1918. urtean, bere aitak hiriko bizilagunek Estatu espainiarrean musika ikasketak burutzeko
eskeinitako beka bat ukatzen du. Aldiz, Gerrako Marina Eskolan marinel ibilbidea hasi zuen. Hain
zuzen ere, lehenengo kontzertu profesionala Sarandi del Yiko Sarandi Klubean eman zuen,
hiriburuan ikasketak burutzeko dirua bildu nahian.
1925ean, Itsas Eskolatik itzuli eta gero, Italiana bidaltzen dute marinel ikasketak hobetzeko
beka batekin. Hala ere, 1927an itzuli behar izan zuen, bertatik bota egin baizuten Mussolinik
demokraziari egindako bidegabekeriak kritikatzeagatik.
1927an Victoria Arhancet, Juan Arhancet Iparraldeko etorkinaren alabarekin ezkondu zen.
1920 eta 1930 urteen artean bere lehenengo kontzertu arrakastatsuak eskeintzen ditu, bere
izena 1930. urtetik aurrera sendotuz.
Hurrengo urtean Buenos Airesera bidaiatzen du, non “La Peña” eta LR4 Radio Splendiden
errepublika hartan ezagutzera eman zion emanaldiak eskeintzen ditu. Bertan Asociación
Wagnerianak berriro ere kontratatu egiten du 1931ako irailean bi kontzertu eskeintzeko. Kritikak
gogo handiz goraipatu zuen eta La Prensa egunkariak hurrengoa esan zuen beretaz: “En este artista
se equilibra el intérprete y el ejecutante; sobrio, elegante e inspirado el primero; seguro, brillante o
delicado, siempre justo, y de amplia y matizada sonoridad, el segundo”.
Hiri hartako uruguayko enbaxadoreak gonbidatuta, RCA Victorreko ordezkariaren aurrean
aurkezteko aukera izan zuen. Honek, hainbat grabaketa egiteko kontratatu egin zuen, ondoren
Amerikan eta Europan ospe handia lortuz.
1934ean bira bat egiten du uruguayko eta brasileko hainbat herrietatik eta hurrengo urtean
Estatu Batuetara doa marinel militar bezala uruguayko gobernuak bidalita.
Hurrengo urtean karibeko herrialdetatik bira bat egiten du. Bertatik itzultzerakoan Nueva
Yorkeko Town Hallen kontzertu aurkezpen bat egiteko kontratatu zuten. Honek jendeaurrean
ezagutzera eman zuen. Bere emanaldi nabarmenen artean, alde batetik hiri hartako filarmonikan eta
Frieder Weissmannen zuzendaritzapean bakarlari moduan egindako partehartzea dago. Bestetik,
Sechenectady hiriko eta Terig Tucci zuzentzen zuen General Electriceko Filarmonikarekin egindako
emanaldia dago.
30. hamarkadaren bukaeran, Nueva Yorken exiliatuak zeuden espainiar errepublikarren
taldeekin elkartzen da eta talde hauentzako hainbat kontzertu eskeini zituen.
Bost urtetan zehar, National Broadcasting Companyarengatik (NBC) kontratatua egon zen,
non bere emanaldiak Pablo Casals, Lily Pons eta Arturo Toscaninirekin txandakatzen zituen. Adolfo
Salazar musikologo espainiarrarekin batera, kitarraren historiari buruzko hainbat entzunaldietan
parte hartu zuen.
1939ko urtarrilaren 10ean Etxe Zurian kontzertu bat eskeini zuen Franklin Delano Roosvelt
presidenteak gonbidatu eta gero. Garai hartan Columbia eta RCA Victor diskografikekin grabatu
zuen.
1941. urtean, zortea alde duenean, Estatu Batuak utzi egiten du eta bere herrialdera itzuli
egin zen, Duraznora bizitzera joanez. Bertan, Musikaren Lagunen Elkartearen fundazioa sustatu
zuen, inaugurazio ekitalditik bere izena eraman zuena.
- 185 -
1
8
5
1941 eta 1942 urteen artean, Uruguayen eta Argentinan hainbat kontzertu eskeini zituen,
1943an Duraznoko Polizi buru izendatu zuten arte. Bere ibilbide artistikoa denbora batez eten egin
zuen, kargu honetan lau urtez egon eta gero.
1945ean, Euskal Erria elkarteak babestutako Comite Pro Ayuda a los Vascos en
Francia elkartearekin kolaboratu zuen. Erregimen frankistarengatik exiliatutako euskaldunentzat
dirua lortzeko antolatutako ekitaldien artean, euskal etxeak Club Uruguayen “Audición Artistica”
antolatu zuen. Bertan, Violeta Erausquin, Jorge Algorta eta Hector Tosar Errecart euskal jatorriko
musikari eta abeslariekin aritu zen.533
1947 urtearen erdialdean, Montevideoko CX 12 Radio Orientalen hainbat kontzertu
eskeintzeko kontratua sinatu zuen. Hurrengo urtean, berriro ere Uruguayko herri garrantzitsuenetatik
bira bat hasi zuen.
1949. urtean, uruguayko gobernuak “Embajador Artistico de America” bezala izendatu zuen.
Bi urteko iraupena eta Ecuador, Paraguay, Perú, Bolivia, Colombia, Venezuela, Cuba eta Puerto
Ricora eramango zuen bira bati hasiera eman zion
1953. urtean Uruguayko eskoletatik zehar Bigarren Hezkuntzako Batzorde Nazionalak
antolatutako bira bati hasiera eman zion.
1956. urtetik aurrera Montevideon bizitzen hasi zen eta 1963an hiriburuko artzapezpikua
zen Monsinore Antonio Barbierik idatzitako “Ave Maria” musikalizatu zuen.
1973ko irailaren 14ean Montevideon hil zen.
Musika lanak:
“Amanecer”.
“Apoteosis a Baltasar Brum”, Alba Roballoren hitzekin.
“Ave María”, Antonio María Barbieri kardinalren hitzekin.
“Campera”.
“Canción de cuna”, Juana de Ibarbururen hitzekin.
“Canción de cuna”, vidalita Gladis Cancelaren hitzekin.
“Canción del alba”, Justino Zavala Muñizen “Crónica de un crimen”en inspiratua.
“Canción del alto”.
“Canción gaucha”.
“De madrugada”. Milonga.
“Evocación a la madre”, bere amari eskeinia.
“Fantasía andaluza”.
“Fantasía gaucha”. Justino Zavala Muñizen “Crónica de un crimen”en inspiratua.
“Himno de los estudiantes del Instituto Magisterial de Durazno”, Beba Mondragón andereñoaren
hitzak.
“Himno a Juan Zorrilla de San Martín”.
“Inspiración”. Estilo.
“Jota”.
“La flor del ceibo”, Lau ahots mistoentzako.
“Maracaná” Milonga.
“Marcha Militar”.
“Nocturno cordillerano”.
“Oriente” (“Preludio Oriental”, “Arabia o danza árabe”, “Leyenda del desierto”).
”Preludio triste”.
533
Comité Pro Ayuda a los Vascos en Francia. Programa; Montevideo 1945eko apirilak 4, 6 eta 7.
- 186 -
1
8
6
“Preludio y fuga en Do M”, Mara bere bilobari eskeinia.
“Soledad gaucha”, pianoarentzako eta abesteko, Emilio Oriberen hitzekin.
“Suite criolla”
“Suite flamenca”
“Un recuerdo para mis padres queridos”.

Mitxelena Ceitegui, Antonio.
1893 urtean Arboledan jaioa, Bizkaiako lurralde historikoan.
Vicente Mitxelenaren semea, jatorriz Oriotarra, Gipuzkoa eta Isabel Ceitegi, Lugutioko
herritarra, Araban ezarrita .
1912 urtean, bere arreba zen Ignaciarekin Uruguay aldera emigratzea erabakiko du.
Uruguayen Juan Domingo de Uriarte euskaldunaren Globo del Montevideo hotelean lan
egin zuen.
Urte batzu beranduago, La Vascongada izeneko bere hotel propioa sortu zuen, Colon
kaleko eta 25 de agostoko izkinean kokatuta. Ondoren Rondeau eta Paysanduko izkinera aldatu
zen, non La Vascconia hotelarekin aritu zen.
1923ko apirilaren 25ean Euskal Erriako bazkide egin zen, Manuel Mujicak eta Martin Jose
Marizcurrenak aurkeztu eta gero. Centro Euskaro Españoleko bazkidea izan zen ere, elkarte
honetan 1939. urtean bazkide eginez.
Bi elkarteetan egon zen egonaldi luzean zehar, txistlari eta dantza irakasle bezala aritu zen,
Fidel Gorosabel, Narciso Crehuet eta Manuel Arin danbor joleen laguntzarekin batera534
1972. urtean hil zen, 79 urte zituenean.
Egindako lan zabala eskertu nahian, Euskal Erriaelkarteko egitza batek bere izena darama.

Mugica Gaztañaga, José Tomás.
Tolosan jaio zen, Gipuzkoan. Gipuzkoan jaiotako Gregorio Mugica eta Josefa Gaztañaga
tolosarraren semea.
1908ko irailaren 7an, bere herria ordezkatuz, Diapasón banda zuzendu zuen Eibarren
antolatutako banda txapelketa batean. Bi lehenengo sari jaso zituzten jotzerakoan eta ohorezko
tapelketan. Bandak 24ko kide osatu zuten.
Haurtzaroan, Santa Maria elizako sopranoa izan zen, Felipe Gorriti maisu eta organo
jolearen zuzendaritzapean. Honengandik jaso zituen pianoko lehenengo ikasketak. Gorriti hil eta
gero, Eduardo Morocca maisuarekin jarraitu zituen ikasketak. 535
Madrilgo Kontserbatorioan, Bartzelonan (Enrique Morerarekin), Frantzian eta Belgikan (Paul
Gibsonekin) ikasketak burutu eta gero536, 1913an Uruguayera emigratu zuen. Montevideoko hirian
bizitzera joean zen, non Granados Kontserbatorioa sortu eta zuzendu zuen.
534
ARIN, Jorge; Trayectoria de inmigrantes vascos. XVIII – XIX – XX mendeak; Argitaratugabea.
HUERTAS, Julio César; Los compositores del Uruguay 1860 -1960. Bere abesbatza lana. Bilketa eta
berraztertzea. Campo Editoriala. Montevideo, 1990; 85. orrialdea.
535
- 187 -
1
8
7
San Martineko Juan Zorrilla Lizeoko abesbatzako kantu irakasle izan zen (1937) eta
Entziklopediko Elkartean.
Euskal elkarteko partaide aktiboa, montevideoko euskal elkarte garaikidetako jarduera
kulturaletan partehartze nabarmena izan zuen: Centro Euskaro Español, Euskal Erria, Euskal Ordua
eta Euskadun Itzan.
1919ko abenduan, lagun talde batek bere omenez funtzio bat eskeini zion Montevideoko
Catalunya Antzokian. Aukera hartan, emanaldiko egitaraua hurrengoa izan zen:
Primera parte
La alegría del Batallón.
Segunda parte
GRAN ACTO DE CONCIERTO
7º. Preludio 2º acto “Alma uruguaya”.
8º. Fragmento “Voces de América”.
9º. Fantasía 3er. Acto “Alma uruguaya”.
10º. Poema Cataluña
Del maestro Tomás Mugica
Tercera parte
“Molinos de viento”
Nota.- Orquesta de 25 profesores.537
1920ko Irailaren 7an Euskal Erria elkarteko bazkidea egin zen, ver aurkezpena Manuel
Mugica eta Pedro Parrabereren eskutik izanik.
1921eko azaroan Maria Augeniai Mugica gipuzkoarrarekin ezkonduko da; ver aitabitxiak
Maruja eta Francisco Cortabarria.538 Ezkontza honetatik bi seme alaba izan zituzten Eugenio eta
María Eugenia.539
1914eko Uztailaren 18an Centro Euskaro Españoleko Asanblada nagusiaren ohorezko
bazkide egitea erabakiko dute, elkarteari eskainitako berme guztiengatik. 540
1923 urtearen amaieran, Mugica “Jota Vasca” daituriko lana sortu zuen Euskal Erria
Elakrteari ameteko.541
1924ko uztailean bere ez ohizko dohaiak, El Dia Montevideoko egunkarian azalduko dira
hau esanez:
“El maestro Mugica.- El ballet “Trianón”, quye anoche se puso en escena por esta compañía
de Pavlev y ourranisky, está coreografiado sobre música de Mozart y Saint-Saenz. En cierta
escena en la que los artistas realizan un juego de arlequín, la música corresponde al
concertino. Pero es de tan difícil ejecución que, a pesar de contar la orquesta con un violinista
de las excelencias del señor Brocqua, hubo de asignarse esa parte al piano. Tocado al violín
ese concierto de Mozart, requeriría un virtuoso y no un componente orquestal aunque sea tan
536
“Nuestros Grandes Maestros. Tomás Mujica”; Euskal Erria, XVI. urtea, 556. zenbakia; Montevideo, 1928ko
azaroak 1; 268. orrialdea. “Gran Concierto”; Euskal Erria, XXI. urtea, 670. zenbakia; Montevideo, 1933ko abuztuak 1; 197.
orrialdea.
537
“En honor del profesor Mugica”; Euskal Erria, VIII. urtea, 311. zenbakia; Montevideo, 1919ko azaroak 20; 408.
orrialdea.
538
“Montevideo”, Eskualaduna; 1. urtea, 21. zenbakia; Buenos Aires, 1921eko azaroak 5; 3. orrialdea.
539
Montevideo, 2000.
540
541
Centro Euskaro Español, Ohiko Batzar Nagusiko Akta, Montevideo, 1914ko uztailak 18.
“Jota vasca”; Euskal Erria, XI. urteaI, 438. zenbakia; Montevideo, 1923ko abenduak 1; 203. orrialdea.
- 188 -
1
8
8
bueno como el concertino del Solís.
Fue el señor Mugica a quien se le confió la dificilísima misión de ejecutar al piano ese
número, y lo hizo con tal maestría y tanto lucimiento le procuró a los artistas que el maestro
director de la orquesta y los dirigentes del elenco hubieron de felicitarlo y pedirnos que
quisiéramos hacer pública su admiración hacia el maestro admirable”.542
1924. urtean, atal sozialeko kronistak El Dia egunkariko kronika bateko zati bat
kopiatu zuen urteroko jaialdiaz hitz egiterakoan. Bertan eta “Ecos de una fiesta en Euskal
Erria” izenburupean:
“…Asistimos ayer a una fiesta organizada por la sociedad del epígrafe, en el amplio y
cómodo local que en Malvín posee dicha Institución. Deslizase aquella en medio de un
ambiente de franca cmaradería y espontánea sociabilidad, siendo la nota predominante una
bullicicosa alegría, hija de ese espíritu sano y noble que caracteriza a esta raza viril y leal que
tan dignos representantes tiene en el Uruguay.
La fiesta empezó a las 12 horas con un almuerzo íntimo entre los asociados, realizándose
éste en medio de una contagiosa alegría. Al descorcharse el champagne, el eximio maestro
Mugica ejecutó en el piano, en forma admirable, unos aires vascos: “Zortziko a Bilbao”,
“Charmangaria” y “Gernika’ko Arbola, siendo éste coreado por todos los asistentes. Su música,
vibrante, entusiasta, tornose de pronto suave, melodiosa, lo que denota, por sus trancisiones,
el espíritu fuerte de esta bella raza y su sensibilidad emotiva, pura. En una palabra: semejan
sus notas a un gran corazón que late, vibra y se emociona, llevando al ánimo todas las
“saudades” de esa tierra llena de luz que tanto quieren…”543
1927ko otsailaren 24ean, Solis Antzokian Euskal Erria elkarteak antolatutako jaialdian parte
hartu eta gero, Maestri Cantori Rossini abesbatzako kideek elkarteko egoitza bisitatu zuten, non
inprobisatutako kontzertu bat eskeini zuten. Abestutako abestien artean, Mugica maisuak
musikalizatutako “Barcarola del Mar” aipatu daiteke.544
1921eko ekainaren 2an, bere orkestrak Pepita Sanz operako sopranoaren entzunaldiaren
karguan egon zen. Emanaldi hau Solis Antzokian izan zen, Uruguayko koliseo garrantzitsuena eta
hainbat euskal abesti izan zituen.545
1922ko uztailan, Ferrer Konpainiak 18 de julio Antzokian “El Capitan Leonel”, Silvestre
Nuñezek konposatutako eta Mugicak musikalizatutako zarzuela estreinatu zuen.546
1930. urtean “Ayacucho” poema sinfonikoa konposatu zuen. 1930eko uztailaren 18an
uruguayko parlamentuko egoitzan estreinatu zen, herrialdeko honetako konstituzioaren zinaren
ehungarren urteurrenean. Lan honi buruz, Mugica berak hurrengoa idatzi zuen:
“La intención del compositor ha sido plasmar en música sus iompresiones al evocar la gran
tragedia que en la mañana del 9 de diciembre de 1824 iba a concluir con la dominación
hispana en América.
Leve diseño de música incaica sirve de fondo a los compases inaugurales. Repetidos un par
de dos o tres veces con cierto diferente color e intensidad fingen el teatro de los hechos, el cual
no es sino el antiguo imperio de los Incas. Por ello óyense algunos temas de origen incaico,
porque como es de dominio público el ejército hispano formado de diez millares de hombres
contenía nueve de indios. Estos últimos, distantes por completo a la peligrosidad del momento,
realizan sus asambleas en que sienten la nostalgia, podría decirse la “saudade”, de sus
serenas campiñas y levantadas montañas, perfiladas en la luminosidad de los horizontes. En
ese instante dramático irrumpen los escuchas realistas en el campamento al griot de: “Sucre
está a la vista” y al paso de los quinientos veteranos se ponen en actividad, sin demoras ni
542
“El Profesor Mugica”; Euskal Erria, III. urtea, 453. zenbakia; Montevideo, 1924ko uztailak 15; 516. orrialdea.
“Ecos de una fiesta en Euskal Erria”, Euskal Erria, XIII. urtea, 454. zenbakia; Montevideo, 1924ko abuztuak 1;
532. orrialdea. 1924ko uztailak 11ko El Dia egunkarian argitaratutako kronika.
544
“Una grata visita”; Euskal Erria, VI. urtea, 212. zenbakia; Montevideo, 1917ko otsailak 28; 71. orrialdea.
545
“Gran audición de canto”; Euskal Erria, X. urtea, 165. zenbakia; Montevideo, 1921eko maiatzak 20; 198.
orrialdea.
546
“Una obra del Profesor Mugica”; Euskal Erria; XI. urtea, 405. zenbakia; Montevideo, 1922ko uztailak 15; 223.
orrialdea
543
- 189 -
1
8
9
titubeos, siguen los indios serenos, como si no ocurriese nada, perdidos en sus divagaciones
rituales. Conocen los veteranos que la hora de la derrota ha sonado y este pensamiento está
en todos ellos. Tal idea está transcripta, musicalizada, diríamos en estilo contrapuntístico por el
autor. Ocurren a continuación los temas melódicos reveladores del alma indígena, en quien la
servidumbre se ha hecho carne, no solamente de la carne, sino carne del alma. ¿Qué puede
importarle a él la batalla si es ajena a su porvenir, si es ajena a los intereses de la raza? Los
clarines hispanos suenan guerreramente. Los indios invocan a su Padre Sol e invocan también
a los manes protectores. Al fin, la marcha bélica que aparece señala la decisión de luchar. Mas
torna, persiste, el motivo de la derrota. Es el punto en quye ambos bandos adversarios
trábanse en lucha. Cuando el virrey De la Serna sea herido, el compositor hará detener, en
breve pausa, a la orquesta, señalando el instante. Después de la tregua, la orquesta se hace
eco del asombro o el abatimiento de los contendientes. Ya la brega es decisa, más el General
Valles defiéndese fieramente, y una explosión de entusiasmo rudo sacudirá eñ rojo campo de
batalla cuando este general heche al viento sus palabras famosas ”Sable en mano y paso de
vencedores”. Todos los instrumentos vibran, los rudos compases del himno español se dejan
oir, primero sonoros y todopotentes, fugidizos y destrozados luego, indicando con el tema de la
persecución la victoria de las armas libertadoras. Concluye el tema con un alegrado motivo
indígena”.
1931ko uztailean SODRE Orkestra sinfonikako zuzendaria izendatua izan zen.547
Eusko Alderdi Jeltzaleko atxiki ospetsua. 1933an Montevideon sortutako Euskal Ordua irrati
entzunaldi nazionalistako Sustapen Batzordeko kidea izan zen.
Batzorde honen esparruan izan zen Uruguayen ikurrina jaso zen lehenenengo aldia, Mugica
aitabitxia izendatuz.
1943an, Buenos Airesen eta Montevideon Euskal Aste Nagusia ospatzen zirenean, Mugicak
Jose A. Trilles “Viejo Pancho” poeta xelebrearen “Barranca Abajo” poema gautxoa musikalizatu
zuen. Lan hau, abesbatza mixtoarentzako abesti kreola zen. Argentinan Eusko Jaurlaritzako
Ordezkaria zen Ramon Maria de Aldasorori eskeinitako lana zen eta urte bukaeran Montevideo
bisitatuko zuen Lagun Onak abesbatzak interpretatu zezan konposatu zen. 548
1944ko apirilaren 21ean Departamentuko Batzordeko dekretuaren arabera Tacuaremboko
Udal Musika Kontserbatorioa sortu zen, Jose Mugica bertako zuzendari izendatuz. Karguan 1951.
urterarte egon zen, berriz ere 1959. urtean hartuz.
Bere ibilbide zabalan zehar hainbat goraipamen jaso zituen:
XV.
1929. Premio del Ministerio de Instrucción Pública.
Obra: “Preludio para piano.”
XVI.
1929. Premio del Consejo de Enseñanza Primaria y Normal.
Obra: “Siembra de Pájaros”. Letra de Jesualdo.
XVII. 1930. Premio del Ministerio de Instrucción Pública.
Obra: “Capricho”.Año 1938.
1932 - Premio “Remuneraciones Artísticas” del Ministerio de Instrucción Pública por dos
obras para piano y un Cuarteto de cuerdas.549
1938. Premio del Ministerio de Instrucción Pública.550
Obra: “Tema con variaciones”.
1940. El Ministerio de Defensa Nacional decreta que su nuevo himno será incluido en el
repertorio de las bandas militares.551
Obra: Himno de los Voluntarios.
XVIII. 1941. Premio del Ministerio de Instrucción Pública.
547
“Felicitaciones del Consejo Directivo al Profesor Mugica”; Euskal Erria, XIX. urtea, 625. zenbakia; Montevideo,
1931ko irailak 15; 242. orrialdea.
548
“Una preciosas canción uruguaya del maestro tolosano Tomás de Mugica para los coros vaqscos de Buenos
Aires”; Euzko Deya, IV. urtea, 144 – 144’. zenbakia; ; Buenos Aires, 1943ko apirilak 30.
549
“D. Tomás Mugica”; La Baskonia, XLI. urtea, 1431. zenbakia, Buenos Aires, 1933ko azaroak 15; 55. orrialdea.
550
PUENTES DE OYENARD, Sylvia; Tacuarembó. Historia de su Gente; Tacuaremboko Udal Intendentzia,
Tacuarembó, 1981; 178. orrialdea.
551
“Un gran músico tolosarra”; Euzko Deya; Buenos Aires, 1940ko irailak 30.
- 190 -
1
9
0
Obra para canto: “El cumurú” y “Cuando pases cerca de mío.
Ateneo y Banco de la República le otorgaron sendos premios. 552
Tacuarembon jaso zuen errespetua eta maitasunaren testigantza ikusteko, Washington
Benavides bere ikasleak bere bizitzaren deskribapena jaso zuen ondorengo hitzetan:
“…La música denominada culta en Tacuarembó exhibió un nombre fundamental: don
José Tomás Mugica, el sencillo y atareado maestro vasco que, afincado definitivamente en
nuestro medio, lo pobló con su música y su espíritu indeclinable, ya sea desde el Conservatorio
Municipal de Música o desde los institutos de enseñanza, allí donde el maestro Mugica estuvo
brotó la música como por sortilegio. Fue su esfuerzo de hombre humanístico y de excelente
artista, la causa de que por un tiempo –pasado-, en Tacuarembó y desde Tacuarembó no
sonaran extraños los nombres de Mozart y Bach, de Fabini, Cluzeau Mortem Ascote y del
propio maestro vasco-uruguayo”.553
Numa Moraes Musikagileari eginiko elkarrizketa bat.
2006ko urrian, Numa Moraes abeslariaren 40 urteaurrenaren ospakizunak zirela medio, La Diaria
Montevideoko egunerokoak, elkarrizketa bat egingo dio. honen gain nagusia Tacuaremboko hirian
bere aztarna utzitako musikari garrantzitsuenen biografiari buruz galdezka, hau esanez José Tomás
Mugica Gaztañagari buruz:
-¿Y Tacuarembó? ¿Qué tiene Tacuarembó que hay tantos cantores, poetas, músicos?
-Una vez me preguntaron eso y yo dije “es que nadie quiere trabajar”.
Después tuve que aclarar que era una broma. Pero en serio, creo que sin duda
Washington Benavides tiene mucho que ver con eso. Su casa era como un taller, donde uno
se encontraba con Larbanois, con Laguitos (Eduardo Lagos), con Darnauchans, con Carlitos
(Benavídez, sobrino de Washington) con Víctor Cunha… Cada uno hacía sus cosas y todo era
aceptado. Yo escuché por primera vez música renacentista en la casa de él, y a los Beatles, y
nos prestaba libros de Machado o de los poetas más insólitos. Era un lugar sin esquemas.
Y antes había sido muy importante la presencia de Tomás Mugica, un compositor vasco muy conocido allá- que se vino para Uruguay. Fue profesor de Carlevaro y de Tosar, y
después se fue a vivir a Tacuarembó.
Él hacía con los jóvenes poetas y músicos algo parecido a lo que Benavides después hizo
con nosotros.
Y hubo un programa de radio allá, donde el poeta Walter Ortiz y Ayala recitaba poesía,
Tomás Mugica tocaba el piano y Washington cantaba arias de Mozart. ¿Te imaginás?
-No.
-Eso pasaba en los años 40, en Tacuarembó, los domingos de mañana. Y hay algunos
poemas de Benavides muy joven, musicalizados por Mugica. 554
1963ko Otsailaren 28an José Tomás Mugica Tacuarembó-ko hirian hil egin zen.
Bere hirian egin zioten homenaldian, kale bati eta kultur etxe bateko areto bati izena bere izena
ematea erabaki zuten.
4)
5)
6)
7)
“25 cantos para la juventud”.
“Agur jaunak”.
“Aires navarros”.
“Aires baskos”
PUENTES DE OYENARD, Sylvia; Tacuarembó. Historia de su Gente; Tacuaremboko Udal Intendentzia,
Tacuarembó, 1981; 178. orrialdea.
553
AA.VV; Tacuarembó; Colección Los Departamentos; 15. zenbakia, Montevideo, 1970.
554
“Numa Moraes, guitarra y Figura. Señor de las cuatro décadas”. la diaria; 153. zenbakia, Montevideo, 2006ko
urriak 24.
552
- 191 -
1
9
1
8)
9)
10)
11)
12)
13)
14)
15)
16)
17)
18)
19)
20)
21)
22)
23)
24)
25)
26)
27)
28)
29)
30)
31)
32)
33)
34)
35)
36)
37)
38)
39)
40)
41)
42)
43)
44)
45)
46)
47)
48)
49)
50)
51)
52)
53)
54)
55)
56)
57)
“Alma uruguaya”
“Andante para órgano”. Bemol M.
“Beste Lore Bat”.
“Boga Boga”.
“Caminos nuestros”.
“Canción vasca”.
“Caro mío ben”.
“Danza Nº 1”.
“Danza vasca”.
“Edurne-Areso”.
“Elegía”.
“El cura de Maravillas”
“Escenas camperas”
“Euskal Erria”.
“Eusko mendiyetan” (En las montañas vascas).
“Fantasía Vasca”.
“Gernika’ko Arbola”.
“Himno a Artigas”.
“Himno de los Voluntarios”.
“Itxarkundia”.
“Jorenak”
“Juventud estudiosa”.
“La media caña”.
“Los gauchos están de fiesta”.
“Luminarias tacuaremboenses”.
“Marcha”.
“Marcha de San Ignacio”.
“Maritxu”.
“Minue Mozart”.
“Momento musical”. Shubert.
“Oda a Tacuarembó”.
“Poema”
“Preludio”.
“Preludio Nº 4”
“Primaveral”.
“Rancho solo”.
“Siembra de pájaros”.
“Suite para flauta y piano”.
“Tolosa”
“Tolosa eriz barutiko”.
“Tríos”.
“Uso Zuriya”.
“Uso Zuriya y Agur jaunak”.
“Variaciones”
“Varios Mugica”.
“Vendimiadoras alegres”.
“Vidala”.
“Vidalita”.
“Voces de América”
Beste lan batzuk;
- 192 -
1
9
2























“Poema Ayacucho”. (1930eko uztailaren 18an Legegintza Jauregian estreinatua,
Konstituzioaren Ehungarren Urteurrena zela eta.
“Cuarteto”. Ganberako lana (1936).
“Valle Edén” (kontzertuko ikasketa) Julia Deandreisi eskeinia, 1946ean “Ateneo” lehiaketan
saritua.
“Canto a la primavera”. Ahots eta pianoarentzako. Gladis Cancelaren Canto a la primavera
poemari buruz (1957).
“El viejo pastor”. Hiru ahotsentzako korua.
“Oración de amor a los bueyes” (Hiru ahotsentzako korua).
“El molino eterno canta” (Bakarlari eta bi ahotsentzako korua).
“Caminos nuestros” (Hiru ahotsentzako korua).
“Veleta” (Hiru ahotsentzako korua).
“La fiesta de la parva” (Hiru ahotsentzako korua).
“La nueva luna” (Bakarlari eta bi ahotsentzako korua).
“Pajarero alegre” (Hiru ahotsentzako korua).
“Preguntas a la colmena” (Hiru ahotsentzako korua).
“Cuento del abuelo” (Hiru ahotsentzako korua).
“Golondrina” (Bakarlari eta bi ahotsentzako korua).
“El Capitán Leonel”. Opera.
“Mundo uruguayo”. Opera555
“Añoranzas”. Kitarra bakarrik.556
“Estilo”.557
“Suite vasca”. Hector Villa Lobosen omenaldia zela eta Uruguayko Kitarra Etxean 1940ko
urriaren 25ean Abel Carlevarorengatik estreinatua.558
“Escenas camperas”. Kitarra eta orkestra. Abel Carlevarori eskeinitako lana. Estrenaldi
Absolutua: Eduardo Baranzano. Estrenaldi nazionala: César Amarok MEC orkestra
sinfonikarekin. Zuzendaria Paolo Rigolín, 2002 urtean Montevideon “Abel Carlevaro”
Lehenengo Kitarra Jaialdi Internazionalean. Eduardo Baranzanok kontzertu hau espainian
interpretatu zuen.559
“Gure Erriko sonuak”560 (Ziurrenik Gure Soiñuak).
“Barcarola del mar”.561
“Barranca abajo”.562

ERESBIL-en

LA CRIOLLITA

LA ROMERIA DE LA ALDEA
HUERTAS, Julio César; Los compositores del Uruguay 1860 -1960. Su obra coral. Recopilación y revisión.
Campo Editoriala. Montevideo, 1990.
556
OLAYA; Juan Fernando. Obras para guitarra de compositores uruguayos del S XX; Capibara Editoriala;
Montevideo, 2004; 74. orrialdea.
557
558
559
OLAYA; Juan Fernando. Obras para guitarra de compositores uruguayos del S XX; Capibara Ediitoriala;
560
“Nuestras grandes jornadas. El Profesor Mugica”; Euskal Erria, IX. urtea, 319. zenbakia, Montevideo, 1920ko
561
“Una grata visita”; Euskal Erria, VI. urtea, 212. zenbakia; Montevideo, 1917ko otsailak 28; 71. orrialdea.
562
“Una preciosas canción uruguaya del maestro tolosano Tomás de Mugica para los coros vaqscos de Buenos
Aires”; Euzko Deya, IV. urtea, 144 – 144’. orrialdea; Buenos Aires, 1943ko apirilak 30.
555
- 193 -
1
9
3

MARCHA RELIGIOSA

NEGRO AGUATERO

OROITZ BAT TOLOSARRI

PRELUDIO

PRELUDIO

PRELUDIO PARA PIANO

PRELUDIO Y FUGA (sol mayor)

PRELUDIO. EL DOLOR DE EUSKADI.

AIRES BASKOS

APUNTES PARA EL ESTUDIO DE LA ARMONÍA. 1º.

CONCIERTO PARA PIANO Y ORQUESTA

EL RESURGIR DE UN PUEBLO

ESCENAS CAMPERAS

GURE SOIÑUAK

KAPITAN PILOTU.

Mugica Mugica, María Eugenia “Chichi”.
Montevideon jaioa, José Tomás Mugica Gaztañaga maisu Tolosarraren eta María Eugenia Mugica
Tolosarraren alaba.
Musikako klaseak bere aiteren eskutik hartu zituen.
1974 urtean, Tacurembó-ko hirian bere aitaren izena eramango duen musika
kontserbatoriaren buru aurkituko dugu (Conservatorio “José Tomás Mugica”).
bere aiteren material garrantzitsuena Eresbileko artxibora bidali zuen.

Muniain Pascual, Ignacia.
1916ko otsailaren 18an Ordizian Jaio zen, gipuzkoako luralde historikoan. Saski Naski dantza
taldearen partaidea izan zen.
Euskal Herrian egondako gerra zibilaren ondorioz, jarraitua eta gartzeleratua izan zen sei
hilabeteetan zehar zituen ideia abertzaleen ondorioz. 1938 urtearen bukaeran gartzelatik atera
bezain laister Peña Iriarte argentinarrarekin ezkonduzen, honek penintsula uzteko aukera emango
dio, baitea aprobetsatu ere.
1939 urtean Uruguayera iritsi zen, bere bizilekua Montevideon finkatu zuelarik.
Euskal Erria Euskal Etxearekin lotuta ibil zen, bere bizitza osoan, horren erakusle
hamarkada batetan zehar irakasle bezala eginiko lana, dantzarien irakasle moduan. Urte batzuk
beranduago, bere bi alabak María Justa “Maritxu” y María Victoria “Mariví”, amak egindako bidea
jarraitza zela.
1944 urtean, dantza taldeen peskizan gelditu zenean, “Euskal Irudia” deituriko ikuskizuna
prestatzen hasiko da Uruguayko Antzoki guztietan aurkezteko.
- 194 -
1
9
4
1949an Euskal Erria Elkartearen Kultura ekitzen arduradun jarriko dute, batez ere
musikarekin erlazionaturik zeuden guztiak. bere nahia txistulari talde bat sortzea izango da,
honetarako Antonio Mihelena aukeratuz beren irakasle izateko. Ignacia Muniain, bere lan utzi
beharrean aurkituko da bere aurdunaldian edukitako arazoen ondorioz. bere osasunan izandako
arazoek taldetik urrun izango du 1956 urterarte.
2006ko urriaren 18an hil zen montevideon.
Ochoa Anitua, Pedro. (alumno de Goyeneche)

1886eko apirilaren 2an Iurretan jaio zen.
Haur bat zenean, bere familiarekin Uruguayera emigratu zuen. Bertan, bere bokazio
erlijiosoa esnatu zenean, 1901eko urtarrilaren 1ean, Caneloneseko Las Piedras hiriko kongregazio
nobiziatu salesiarrrean sartu zen. 1902an bere lehenengo botoak egin zitueneta 1910eko otsailaren
24ean Montevideon apaiz ordenatu zen.
Bruno Goyeneche maisuaren ikaslee izan zen, honi “O bone Jesu” izengoitia
jarriz.563
1910 eta 1917 urteen artean Paysandú hiriko eskola salesiarrean egon zen. Bertatik
errepublikako hiriburuan kokatuta zegoen don Bosco tailerretera joan zen, instituto honetan 1921.
urterarte egonaz. Eta data honetatik 1925. urterarte, Las Piedras hiriko Maria Auxiliadora parroki
ondoko maisua eta parrokordea izan zen.
Hemendik Turinera bidali zuten, Italiara. Bertan, musika hobetzeko ikastaro bat jaso zuen
“Verdi” Kontserbatorioan, Mattei organo jolearen zuzendaritzapean. Bost urtetako ikasketak burutu
ondoren Rio de la Platara itzuli zen. Manga, Montevideo eta Argentinako Cordobako salesiar
eskoletako musika maisu bezal aritu zen. Bertan, etorkizun batean eskola salesiarretan irakasle
izango ziren ikasle ugari izan zituen.
1940ean, Uruguayen eta Argentinan konpositore bezala lortutako ospeak, Montevideoko
artxidiozesisak Musika Sakratu Batzordeko idazkaria izendatzeko balio izan zuen. Idazkaritza
honetan izan zuen lan nagusiena, Uruguayko liturgian erabiltzen ziren abestien errepertorioa
berritzea izan zen.
1942ko Urriaren 16an hizl zen Montivedeon.564
“Himno del Centenario”, José M. Vidal S. J. doktorearen poesian oinarriturik.
Beste lan batzuk:
6) “O bone Jesu”
 J. J. Olaechea
563
“D. Bruno Goyeneche”; El Telégrafo; XXVI. urtea, 8006. zenbakia, Paysandú, 1936ko abenduak 28; 4.
orrialdea.
564
ÁLVAREZ GILA, Óscar; La contribución europea a la Iglesia en el Río de la Plata: La presencia religiosa vasca
(1835-1965). Doktore tesia; Egilearen Edizioa; Vitoria-Gasteiz, 1996; 491. orrialdea.
- 195 -
1
9
5
1884eko urrian atabale-jole hau aurkituko dugu Sociedad Española de Socorros Mutuos de
San José de Mayo-k egingo duen erromerian aurkituko dugu Julian Labaca Txistulariarekin batera
aurkituko dugu565
Urte bereko Abenduan, Euskal Festetan aurkituko dugu.566

Olaverri Larrimbe, Eduardo.
1951ko Urriaren 20ean jaio zen Montevideon. bere aite Lorenzo Olaverri organu-jole nafartarra eta
ama Edurne Larrimbe, Buenos Airesen Jaiotakoa, izan ziren.
Musikariz betetako familia batean hezia izan zen. Bere aitona Gasteizen jaiotako Felipe
Larrumbe izan zen. Konpositorea, kontzertista, Cesar Cortinas eta Larrumbe Kontserbatorioan
musika maisua eta Montevideoko Sagrado Corazon elizako kaperako maisua eta organo jolea izan
zen. Bere aita, Lorenzo Olaverri, bere aitonaren postua beteko du jesuiten elizan, baita
Montevideoko Lourdeseko koruaren zuzendaria. Bere ama, Edurne Larrimbe, 1980 urtean sortutako
Coro Polifónico Olaverriren zuzendaria izango da.
Gaur egun, enpresari musikal bezala dabil eduardo, bere amak sortutako abesbatzaren
etorkizuna gidatu.

Olaverri y Ollo, Lorenzo.
1912ko otsailaren 5ean Iruñan jaio zen. Bere gurasoak Nafarrokoak ziren, aita Domingo
Olaberria zangotzakoa zen eta ama, Ceferina Allo, Bianakoa.
Buenos Aires-eko musika eskolatik itzuli zenean, Palma y Moisés Larrimbe maisuekin
ikasten egon zen, bere irakaslea bezala Kolischer izango zutelarik.
1934 urtean montevideo aldera joango da, bertan Sagrado Corazon elizan lan egiteko. bera
baino lehen egondako Felipe Larrimbe heriotza gertatzean, Lorenzo Olaverrik organoaren eta
elizako kaperaren kargu egingo da.
SODRE orkestra sinfonikoko organu-jolea eta bakarlaria izango da. honekin batera,
abaesbatzako kurtsilo ezberdinak egingo ditu. Montevideoko eliza ezberdinetan zuzendari bezala
egon zelarik.
1944ko uztailaren 8an, Buenos Aires-eko Nuestra Señora del Socorro basilikan Edurne
larrimberekin ezkonduko da, bera Felipe Larrimberen maisuaren alaba izango da, zeinekin bost
seme-alaba izango dituen.
Artistas Uruguayos Líricos Asociados (AULA)ko bazkide-sortzaileetariko bat izan zen.
1962 urtean Lourdeseko abesbatza sortu zuen, hau Uruguayen musika sakratua abestuko
duen taldea sortutako du, 1970eko abendurarte zuzenduko duelarik. Urte horretan bihotzeko bat
eman eta bizitza profesionaletik erretiratu beharrean aurkituko da.
1980 urtean bere emaztea Olaverriren ideiarekin jarraituz, abesbatza bat soruko du honako
izen hau emanez: Coro Polifónico Olaverri.
1973ko maiatzaren 12an Lorenzo Olaverri y Ollo Montevideon zendu zen.567
emandako kontzertuak:
AURKEZPENA
Zuzendari
LEKUA
Udarako Udal Antzokia
DATA
1947/01/26
EGITARAUA
“Los Claveles”,
BESTE PARTE HARTZAILEAK
Zuzendari nagusia Fernando Orejón
565
“Sociedad española de S. Mutuos de San José”; Laurak Bat, VIII. urtea, 193. zenbakia; Montevideo, 1884ko
urriak 8; 568. orrialdea.
566
“La Razón”; El Euskaro, VIII. urtea, 203. zenbakia; Montevideo, 1884ko abenduak 31; 652 orrialdea.
567
Edurne Larrimbe eta Eduardo Olaverrirekin elkarrizketa, Montevideo, 2007ko urriak 30.
- 196 -
1
9
6
Musikala.
Abesbatza
zuzendaria
Pianista.
AULA
Pianista
Colegio y Liceo Sagrada
Familia.
1954/10/23
Pianista
Pianista.
Solís Antzokia
Montevideoko Ateneo
1953/06/1
1955/11/22
Pianista.
1955/12/9
Pianista.
Colegio y Liceo Sagrada
Familia.
Sala Verdi
1958/06/30
Kurtso bukaerako
jaialdia
Kantu errezitaldia
Pianista.
Pianista
Solís Antzokia
Solís Antzokia
1959/09/8
1959/09/29
Kantu errezitaldia.
Kantu errezitaldia.
Organista.
(ez da lekurik zehazten)
1960/06/6
Pianista
Odeón Antzokia.
1960/06/9
Abesbatza
Zuzendaria.
Solís Antzokia.
1960/08/3-14
Pianista.
Solís Antzokia.
1960/09/27
Juan Antonio
Boerori omenaldia
Uruguayko
zarzuelaren
lagunen Elkarteak
eskeinitako Kantu
errezitaldia.
“Alejandro
Giovannini”
zarzuela
konpainia
Kantu errezitaldia
Pianista.
Solís Antzokia.
1961/07/12
Kantu denboradia
Pianista.
Solís Antzokia.
1962/08/2
Pianista.
Francisco Bauzá Institutoa
1967/06/19
Pianista
Jockey Club
1967/08/21
Organista
María Auxiliadora Kripta
1967ko azaroa
Ayudante de
director.
SODRE Estudio Auditorioa
1968/06/15
SODREko
abesbatzako
zuzendaria
Abesbatza
laguntzailea
(ez da lekurik zehazten)
Datarik gabe.
Kantu kontzertua
eta errezitaldi
poetikoa
Bandera
fideltasun
juramentu
ekitaldia.
Amerikarekin
Adiskidetasunerak
o ez ohiko
errezitaldia.
III. Udaberriko
Jaialdi Musikala
SODREko
denboraldi
sinfonikoa.
“La Viuda Alegre”
Opereta
1969/05/3-4
Opera ziklo
herrikoia
Abesbatza
maisu
prestatzailea.
1970/04/17-19
“L’elisir d’amore”
de Donizetti;
Zabaltze
Montevideoko Ateneo
1947ko
abuztua
1947/11/20
“Fernando Orejón”
zarzuela eta
sainete haur
konpainiaren
eskutik.
Kantu Kontzertua.
Centro
Enciclopédicoko
kontzertu korala
Anaia
Damascenoren
omenez jaialdi
gimnastikoa.
Kantu errezitaldia.
Kontzertu Lirikoa
- 197 -
maisua.
Alfredo Pignalosak zuzendaritzan
lagunduta.
Zuzendaria Atilio Frigerio maisua. Juanita
Di Concilio sopranoa, Roberto Cortese
tenorea, Ruiz de Franco baritonoa, Líber
Grisoli baxua, María Luisa R. de Coll
pianista.
Ana Wagner, Guillermo Hermida.
Rosa B. Domínguez de Perazza Sopranoa,
Luis Delgado Tenorea.
Amalia de Luca de Álvarez Sopranoa;
Guillermo Hermida tenorea
Juanita Di Cocilio eta Guillermo Hermida.
Juanita Di Cocilio eta Guillermo Hermida.
Juventuseko abesbatza Dante Magnone
Falleriren zuzendaritzapean.
Sopranoak Josefina Puigsech eta Elbia
Cánepa, baxua Jorge Algorta, tenorea
Enrique Falco.
Uruguayko zarzuelaren lagunen Elkarteko
orkestra. Sopranoa Josefina Puigsech,
tenoreak Guillermo Hermida eta Mario
Fontana.
Sopranoa Ecilda de Souto, tenorea
Guillermo Hermida.
Sopranoa Amalia de Luca de Álvarez eta
tenorea Guillermo Hermida.
Delmira Olivera, Belkia Margarita Gómez
de López eta Guillermo Hermida.
Institutoko abesbatza Orfilia Asencio de
Calabriaren zuzendaritzapean.
Arnaldo Paoli Abeslaria
SODREko abesbatza Juan Protasik
zuzenduta.
SODREko abesbatza Juan Protasik
zuzenduta.
SODREko orkestra sinfonikoa,abesbatza,
eta dantza taldea. Zuzendaritza Musikala
Juan Protasi
Opera eskolako ikasleak, SODREko
orkestra sinfonikoa eta abesbatzaOrkestra
zuzendaria Guido Santorsola.
Tenorea Enrique Falco, sopranoak María
Teresa Montenegro eta Alicia del Bene,
baritonoak Juan H. Desiderio eta Juan
1
9
7
denboraldi lirikoa
Maisu
Laguntzailea

1970/08/2
Denboraldi
sinfonikoa
Rodríguez. SODERko orkestra sinfonikoa
eta abesbatza.
Coro y orquesta sinfónica del sodre bajo la
dirección de Juan Protasi y el maestro
ayudante A Frigerio.
Peña Muniain, María Victoria.
1950eko martxoaren 26ean jaio zen Montvideon.
Familia gipuzkoar batetik jaioa, bere aita Argentino Peña Iriarte, Donostiarra eta bere ama Ignacia
Muniain Pascual, Urretxuarra betidanik finkaerazi ziotelarik euskal cultura.
1948 urtetik aurrera, bere arreba zen María Justari “Maritxu” Euskal Erri dantza taldearen
zuzendaritzan lagundu zion.
Gaur egun Montevideon bizitzen jarraitzen du.

Peña Muniain, Maritxu.
1940eko abenduaren 25ean Montevideon jaio zen. Argentino Peña Iriarte eta bere Ignacia Muniain
Pascualen alaba.
Bere aita Uruguayera emigratu beharrean ikusi zenean, Eusko Jaurlaritza bertan eratu zuen
eta Vicente Amezaga zuzentzen zuen delegaritzan parte hartu zuen era aktibo batean.
Euskal dantzak bere amarekin batera ikasiko ditu, zein Euskal Erria Elkarteko dantza
taldearen zuzendari izan zen 1944urtetik aurrera.
Euskal dantzak irakasten hasi zen 1981ean, Montevideoko Euskal Erria eta Euskaro Epañol
euskal etxeetan 1986 urtea iritis artea. Euskal isntituzioetatik kanpo aurkezpen ezberdin asko egiten
ibiltzeak, hiri hanitzetara joatera eraman ziolarik, besteak beste Melo, Rocha, Carmelo, Treinte y
Tres, San José y Sarandi del Yí, baita antzoki eta telebista ezberdinetara ere
Ricardo Patterarekin ezkondua, “Los Oberenas” taldeko partaidea dena, gaur egun
Montevideon bizitzen jarraitzen dute.

Rey, Ceferino
Montevideon, Uruguay-en errotutako musikari nafartarra.
Bere bizitzari buruzko aipamen bat aurkitu dezakegu “Firme por la Unión” 568 izenburuapean
Laurac Bat aldizkarian José Colá y Goiti kazetariak sinatuta, 1979ko martxoan. Bertan, Cola Y Goiti
kazetaria elkartean orfeoi bat sor dadin proposatzen du; hau elkartea batzeko elementu bat izan
daitekela uste baitu. Bertako zuzendari bezala bi irakasle nafar proposatuko ditu Calvo eta Rey.

Ricieri Pedemonte
Nahiz eta Italiar jatorrikoa izan, Pedemonti 1927urtetik aurrera Centro Euskaro Español-eko
bazkidea izan zen. Elkarte honen barruan besteak beste, bertan sortu zen koroaren sortzailea ta
zuzendaria izan zen 1956 eta 1960 urteen artean.
1958ko urtean koru honen gainean eginiko lana oso nabarmendua izan zen, non argi ta
garbi jartzen duen urte horretako memorian zuzendaritza ezin hobea zela ;dirigido
desinteresadamente por el maestro Pedemonti.569
568
569
“Firme por la Unión”; Laurac Bat, III. urtea, 24. zenbakia; Montevideo, 1879ko martxoak 1; 1. orrialdea.
Memoria; Centro Euskaro Español; Montevideo, 1958
- 198 -
1
9
8
1959 urtean berak eginiko lana goretsia izan zen: La jerarquía que ha tomado la Coral
estable del centro se revela a través de las solicitudes que llegan a la mesa de sesiones. Sus
interpretaciones se vieron enriquecidas con temas vascos como “Aurtxoa Seaskan”, “Agur Jaunak”,
y el tradicional” Boga Boga”, esfuerzo que merece la felicitación de todos570
1960eko azaroan montevideora Jesús María de Leizaola lehendakaria iritsi zenean,
beraien kargu egon zen hau lausengatzea, Euskal Herriko abesti ezberdinen erakustaldi bat
emanik.571

Ruiz de Luzuriaga, Ángel María
Agurainen jaioa, Araban, Roque Ruiz de Luzuriaga zapatariaren semea.
Bere bidai luzea Baionako portutik egitea rabaki zuen, horretarako bertatik ateratzen zen
Posper itsasuntzia hartzea erabakiko du, era berean 1875eko maiatzaren 27an lortuko du Buenos
Aireseko portura iristea, beranduago bere etxebizitza Uruguay aldean ezarriaz.
Lanbidez irakaslea izango dugu, Juan Carlos Luzuriaga Lizentziatua “Ángel Ruiz de
Luzuriaga, un emigrante de Agurain; de la llanada alavesa al Río de la Plata” bere lanean zati
batean aipatzen digu Angel Mari Ruiz de Luzuriaga musika ikasketak bere herrian hartzeko izan
zuela “donde existía una escuela de música a mediados del siglo XIX. La formación musical estaba
muy relacionada en las comarcas vascas con la música religiosa. Sabemos que en 1836 por
ejemplo, uno de los organistas de la iglesia de Santa María de Salvatierra era Elías Ruiz de
Luzuriaga. El organista de Santa María junto con el de San Juan, don Antonio de Landazabal eran
los responsables de la enseñanza de música a los jóvenes aficionados de la villa, según consta en
diversos documentos de Agurain de 1852 y 1853”.572
Josefa Gomezekin ezkondu eta hamaika seme izan zituen Montevideoko hirian.
1870 eta 1880 urteen artean, Ciudad de Las Piedrasen, Canalones, bizitzen egon ziren,
bere maisu lana betetzen zuen bitartean; beranduago San Bautista573 Herritxora bizitzera joango da
zeinetan beste hamakada bat egongo den bertan bizitzen. Azkenik hainbeste buelta eman ondoren
Montevideon biziko da bere azkenengo eginak iristen diren arte.
Behin Uruguayko hiriburuan finkatua zegoenean Fermin Ferreira hospitalean lan egiten
hasiko da, tuberkulosia zeukan jendearekin batera. 1898ko urriaren 28an Montevideon zendu zen.



Sarasate, Pablo
1867 urtean Ameriketatik bira bat emateko kontratatua izan zen Max Strackosch enpresari estatu
batuarrarengaitik Carlota Patti (Adelinaren aizpa) soprano famatuarekin batera, Teodoro Ritter piano
570
Memoria; Centro Euskaro Español; Montevideo, 1959.
IRUJO AMEZAGA, Xabier; IRIGOYEN ARTETXE, Alberto; La Hora Vasca del Uruguay. Génesis y desarrollo
del nacionalismo vasco en Uruguay (1825-1960); Euskal Erria Euskal Senidetasun Erakundea, Montevideo, 2006; 363.
orrialdea.
572
LUZURIAGA, Juan Carlos; Ángel Ruiz de Luzuriaga, un emigrante de Agurain; de la llanada alavesa al Río de
la Plata; Euskal Erria Mugaz Gaindi Mintegiari txostena, Bayona, 2007.
573
AZCONA, José; MURU, Fernando, GARCÍA ALBI, Inés, Historia de la emigración vasca al Uruguay en el siglo
XX, Montevideo, 1996
571
- 199 -
1
9
9
jolea y J. Antenori tenorearekin.574Bidai honek, hiru ameriketatik eramango zuen; Argentina, Txile,
Brasil, Peru eta Uruguay bira luze honen barne egonik.575
Montevideon emandako lehen emanaldia (eta bakarra)1870ko urriaren 16an Solis
Antzokian izan zen, nahiz eta kritikak oso ondo baloratu bere emanaldia, laudorio gehienak berarekin
jardun zuen sopranoarentzako izan ziren:
“Como lo habíamos anunciado, anoche hizo su estreno entre nsotros la eminente y laureada
artista Sta. Carlota patti.
Solís rebosaba de concurrencia.
Un nuevo triunfo ha venido a orlar la esplendente diadema que ostenta sobre sus sienes la
célebra cantora.
Ninguno de los elogios que hemos visto tributarle por la prensa argentina es inmemrecido.
Anoche cautivó con su privilegiada garganta a todos los espectadores que llenos de
admiración y de entusiasmo, se levantaban a sus asientos para prodigarle sus aplausos.
La ovación fue completa.
Tanto el señor Ritter, en el piano como el Sr. Sarasate, en el violín, hicieron prodigios,
revelando que son dos consumados artistas.
La brillante voz del tenor Antinori, completó el éxito de la función.
Sin tiempo para más felicitamos sinceramente a la Sta. Patti, por el triunfo alcanzado
anoche”.576
Estreneildi hain onuragarriaren ondoren, hilabete bereko 22 eta 23ko gauetan urrengo
aurkezpenak egitea pentsatua zituzten. Hau ordea ezin izan zuten aurrera eraman abeslariak
izandako makaadi baten ondorioz. Arrazoi honengaitik Solis antzokiko administraziokoek saldutako
sarrerak itzuli edo aldatu beharrean aurkitu zen. Beste ondorio bat empresak zituen data guztiak
aldatu beharrean aurkitu zen, besteak beste pazifiko kostaldera egin beharrean zeuden bidaia
atzeratuz azaroaren 8 arte, zuituzten kompormezu guztiak betetzeko xedearekin.577
Hala eta guztiz ere, jendearen aldetik izandako arrera ona ezin izan zuten nahi bezala
erantzun, XIX mendeko Uruguayen ematen ari ziren iraultza politikoen ondorioz, montevideoko
egintariek hirian ematen ari ziren antzezlan guztiak bertan behera uzteako erabakia hartu zuten
Urriaren 28tik gerra legea amaitu arte.578
Gauzak honela, Urugauayek Pablo Sarasate entzuteko azken aukera galdu zuen.

Sarasqueta, Juan María.
Musikari honetaz lortu dugun erreferentzi bakarra, 1945 urtekoa da. Montevideoko Euskal
Erria Elkarteak eginiko pelota txapelketako sariak banatzeko gaubelan hain zuzen ere.
Bertan eginiko emanaldietan elkartearen dantzataldearekin batera hiru txistularien izena
azaltzen zaigu, Antonio Mitxelena, Juan María Sarasqueta eta Manolo Arín atabala.579
Sarasketa 1949ko ekainean hil zen Montevideoko hirian.580

Sostoa Zuloaga, Juan José.
Eibarren jaioa, Gipuzkoako lurralde historikoan kokaturik herrian, 1746 urtean581, bere
gurasoak María Cruz de Zuloaga eta Domingo de Sostoa armagina izan ziren.
574
BALZO, Hugo; La vida musical; Enciclopedia uruguaya 35. zenbakia; Montevideo, 1969; 88. orrialdea.
BERAMENDI, B. F.; Julián Gallarre y Pablo Sarasate; Centro Navarro de Buenos Aires; Buenos Aires, 1944;
111. orrialdea.
576
“Solís anoche”; El Ferrocarril, II. urtea, 492. zenbakia; Montevideo, 1870eko urriak 16 eta 17.
577
“Teatro Solís”; El Ferrocarril, II. urtea, 497. zenbakia; Montevideo, 1870eko urriak 22.
578
“Suspensión”; El Ferrocarril, II. urtea, 502. zenbakia; Montevideo, 1870eko urriak 28.
579
Euskal Erria 906. zenbakia, 1945eko apirilak 1.
580
“Juan María Sarasqueta”; Euskal Erria, XXXVII. urtea, 957. zenbakia; Montevideo, 1949ko uztaila; 328.
orrialdea.
575
- 200 -
2
0
0
Bere anaia , Jos Francisco de Sostoa, Montevideoko Hazienda Errealaren lehenengo
Ministroa izatea lortuko du.
Nahiz eta ez jakin noiz izan zen Rio de la Platara iritsi zen data zehatza, Apolandek
pilatutako dokumentazioaren artean ikus dezakegu, 1775eko azarorako montevideon zegoela. Data
horietan bere anaia zen Jose Franciscoren testigua izan baitzen Curiak Irekitako expedientean,
zeinetan 29 urte zituela azaltzen duen.
Historialari berdinak beste datu bat emango digu, 1783 ko urriaren 1ean A Coruña aldean
bere iloba umezurtza berarekin Montevideora ekartzeko egiten duen eskakizuna. Garai horretan
Sostoa “San Josef” merkatalontziaren caperaua zela.
Bere apaiz bizitzari lotuta bizi izan zen Presbiterio Beneficiado moduan Montevideoko eliza
nagusian hil zen arte, Montevideon 1813ko maiatzaren 9an.
Lauro Ayestaránek ez dakiela ezer gehiago bere lanei buruz, San Francisco elizako
Agiritegian582 aurkitutako partitura eta “Misa a dúo” (zein XVIII mendekoa izan zitekeela uste duten)
kenduta. Musikologo honen ustetan, Juan Jose Sostoa Zuloagaren musika formakuntza Montevideo
edo Buenos Aires indianoan583 eman zela.
Lanak:

“Misa a dúo” Para dos voces sin acompañamiento y sin especificación de cuerda.

Tosar Errecart, Héctor.
Montevideon jaioa 1923ko Uztailaren 18an, bere gurasoak Eduardo Tosar Estades eta Isabel
Errecart Etchandi izango dira.
Hamabi urte zituen bere musika eta piano ikasketekin hasi zenean, Wilhem Kolisher
irakaslearekin. Bere irakasleen artean Jose Tomas Mugica tolosarrak Armonia eta Contrapunto
erakutsiko dio, beste alde batetik Lamberto Baldik instrumentazioan konposaketa erakutsiko ziolarik.
1939ko Irailean, Minaseko hirian, “Preludio” deitutako pianorako bere lehenengo lana
aurkeztuko du.
1943 urtean, 17 urte besterik ez zituelarik “Tocata” deituriko bere lehengo sinfonika
estreinatu zuen SODRE sinfonikaren eskutik Lamberto Baldiren zunzendaritzapean. Tosarren
hitzetan obra hau ezinbestekotzat hartu beharra daukagu, bere garai nazionalistarekin hautsi eta
jatorrizko lehenengo sormen aldia hasten dela esan dezakegu.
Bere lehengo bultzada izugarrizko sormena izan ondoren,crisi garai batean sartuko da,
zeinetan lan bokalak konposatzeari ekingo dion. Besteak beste, “Seis canciones sobre el barrio
Santa Cruz” José María Pemánen poesiak erabilz, Després eta “Solitude” teztuetataik beste hiru
sortuaz, baita Rilkeren lanak erabiliz.
1944 urtean, Sao Pauloko kultura sailaren eskutik gonbidatua izango da, bira bat hasiaz de
Janeiro, Bello Horizonte, Joinville, porto Alegre, Pelotas eta lehen aipatutako Sao Paulo hiritik. Zein
“Concertino” bere lana erakusten ibili zen “Día Panamericano”584 jaialdian.
1945ean SODRE sinfónica bere “Sinfonía Nº1” estreinatu zuen.
Urte berean, Euskal Erri orfeoieko zuzendaria izanik, Frantzian erbesteratu ziren
euskaldunei laguntzeko sortu ziren elkartei laguntzen ibili zen. Frankismotik herbesteratutako
581
APOLAND, Juan Alejandro; Génesis de la familia Uruguaya, Montevideo, 1975.; I. Tomoa, 424. orrialdea.
Museo Erromantikoko Musikologiako Atalean aurkitzen da artxibo hau.
583
AYESTARAN, Lauro; La música en el Uruguay; Montevideo, 1953; 544. orrialdea.
584
“Un programa musical muy interesante ofreció en nuestros salones el compositor Sr. Tosar Errecart”; Euskal
Erria, XXXII. urtea, 902. zenbakia; Montevideo, 1944ko abenduak 1; 195. orrialdea.
582
- 201 -
2
0
1
euskaldunei diru laguntza lortzeko egindako ekintzen artean:Club Uruguay-en “Audición Atística”
egin zuen; non Tosarrek Aita Donostiren “Oyanian” eta “Aur dantza”, “improvisaciones” eta “Danza
criolla” bere lanekin batera. Abagune honetan Violeta Erausquin sopranoarekin, Jorge Algorta bajoa
eta Julio Martínez Oyanguren guitarra jolearekin lagunduta egon zen.585
1946 urtean Guggengehim beka Portu eta Estatu Batuetara joango da bizitzera, non Aarón
Copland eta A. Honegger laguntzarekin bere konposizio ikasketak zabalduko dituen.
1948 urtean estatu batuetara bueltatuko da ikasketa beriak egiteko, oraingo honetan, Darius
Milhaudekin. Honen ondoren hiru urte pasako ditu frantziako gobernutik lortuko duen bekarekin.
Parisen dagoelarik, orkestra zuzendaritza eta musikagintza ikasiko du, y E. Bigot y J. Fournier en
orkestra zuzendaritza, J. Rivier D. Milhaud y A. Honeggerekin musikagintza, zuzendaritzapean.
1958
urtean Washington aldera joaten da, bertan egongo den lehen jaialdi
interamerikarrean parte hartzeko eta hari tresnentzako prestatu duen “Sinfonia” aurkezteko
asmoarekin.
1961 urtean Guggengehimetik bere bigarren beka lortuko du, urte batzuk beranduago
fundazio honen barruan lan egiten bukatuko du aholkulari moduan.586 Urte honetan bertan, bakarlari
bezala jardun zuen “II Festival Interamericano” barruan, aurkeztutako lana piano eta orkestrarako
“Sinfonía Concertante” izan zen. Saialdi hau errepikatuko du 1963ko urrian New Yorkeko Carnegie
Hall-en
1961 urtean Juan Jose Castro zuzendari eta musikagile argentinarrak, lana eskeiniko dio
irakasle moduan Puerto Ricoko kontserbatorioan, baiezkoa eman eta 1966 urterarte bertan lan
egiten egongo delarik. Kontserbatorio hau Pau Casals-en eskutik izan zen irekia 1959ko ekainaren
12an.
Garai honetan honako lan hauek konposatzen ditu:
 “Salmo 102” soprano, abesbatza eta orkestrarako
 “Sonatina para piano”
 “Te Deum”, “Íntima”, “Humoresca”, “Dramática” eta “Aves errantes” baritono eta 11
musikarientzako.
Hurrengo sei urtetan,zeinetan ez zuen ezertxo erez publikatu, Tosarrek musikako leuguai
ezberdinetan sakontzen ibili zen, besteak beste: post serialismoa, musika aleatoria y musika
electroakustikoa.
1965eko ekainean, Puerto Ricotik etorri zenean, bere aberrira itzuli zen baxu, koru eta
orkestrarako idatzi zuen lana estreinatzeko asmoarekin. “Te Deum” estreinaldia Lamberto Baldiren
orkestrarekin egin zuen, hogeitabost urte lehenago “Tocata” estreinatuzuen berberarekin.
Bere lan berriak laudorio asko jaso zituen:
“Obra densa, poderosa y transparente, parece iluminada a cada paso por resplandores
extraños. Dentro de una atmósfera perfectamente tonal, la armonía conoce momentos de
verdadera audacia; pero que jamás llegan a desviar la atención del oyente. Tal vez, esas
frecuentes disgreciones armónicas, que se apopyan en las más distintas combinaciones de
timbres, lleguen a plantear más de un problema a los coristas, ya que hay momentos de duro
contraste entre grados próximos de la escala, subrayados por curiosos efectos instrumentales.
Lo que más sorprende es, en este aspecto, la “naturalidad” y la gracia con que estas duras
contraposiciones son resueltas a cada paso. Pese a las grandes masas fónicas puestas en
juego (pues Tosar sigue fiel a las orquestaciones nutridas), la sonoridad mantiene una
permanente diafanidad a lo largo de toda la obra.
(...) El “Te Deum” fue clamorosamente ovacionado por el público. No pudo haber sido nada más
justo, ante una obra que reúne belleza, vigor, poder comunicativo y también humildad”. 587
1966urtean, gonbidapen bat jasotzen du UNESCOren eskuetatik, 6 hilabeteko bira bat
eman zezan Txina eta Indiatik, azkeneko lurralde honetan ikusitako txirotasuna zur eta lor utziko du
bertan ikusiko duen miseri guztiarengaitik.
585
Comité Pro Ayuda a los Vascos en Francia. Programa; Montevideo, 1945eko apirilak 4, 6 eta 7.
Carta de James F. Mathias, John Simon Guggenheim Memorial Foundationeko Lehendakariordeak Héctor
Tosarri, New York, 1973ko irailak 28.
587
“Tosar estrenó su “Te Deum”, Izenbururik gabeko egunkari b ateko zati bat. Montevideo, 1965eko ekaina.
586
- 202 -
2
0
2
Uruguay aldera itzuli zenean, bere irakasle lana berreskuratzea erabaki zuen, berarekin
batera Atonalista bezala etapa beri bat irekiko du, garai honetatik “Reflejos” deituriko musika
experiméntala egin zuen (honek VIII atal ezberdin izan zituen) talde hau “espejos” barruko multzoa
bezala ezagutuko dira. Lan hauen bidez gure musikagileak, bide berria bat bilatzen saiatu zen
bigarren mundu gerra-osteko abanguardiako teknika eta tendentziak erabiliz. baina kritikak ez zuen
begi onez ikusi Tosar egiten hasi zen bide hau, bukatutzat emanez berak hasi berri nahi zuen bidea:
“...hay en estas piezas una total coherencia interna y solidez estructural al punto que el
abandono de la melodía, armonía y ritmo tradicionales y el pasaje al mundo donde los
parámetros pasan a ser manchas, las texturas, las variantes tímbricas, parecen haber sido
asimiladas por Tosar con una naturalidad sorprendente...”588
1971urtean UNESCO antolatutako Musika Latinamerikar garikidearen talde antolatzaileko
arduraduna izan zen. Talde hau, uruguayeko musikagileengatik osaturik zegoen eta bilera
ezberdinak egiten jardun zuten 1971 eta 1989 urteen artean. Ekimen honekin, elektro akustikan
espazializatuak zeuden mundu osoko musikariak gerturatzen saiatu ziren Latinamerikako gazteie.589
Gizarteko fakultatearen barruan, Analisis Armonico-ko klaseak ematearekin batera,
kontserbatorio nazionaleko eta Montevideoko irakasleen institutuan maisu bezala egon zen.
Diktaduraren ezarmenduarekin batera, estabilitate ezaz beteriko momentuak beteko ditu (bere lan
galduko baitu), ondorioz lagun ezberdinei idaztea erabakiko du lagun dezaten beste leku baean
bere bizia beregiteko asmoarekin. Bere lagunen artean Juan Orrego Salas aurkituko dugu, Latin
American Music Centre of Indiana University ,zein berarekin ikasketak egiten jardu zuen
Tanglewood-en , Estatu Batuetan, bere irakaslea Aarón Copland zelarik. Honek, saiatu egin zan
bera estatu batuetara joan zedila berarekin batera lan egitea baina hau erantzun beharrean aurkitu
zen;“...Efectivamente fue la situación presupuestaria de esta universidad la que impidió que se
llevara a cabo el proyecto tan deseado por mí, de que tú vinieses a hacerte cargo de la sub
dirección de este Centro, además de enseñar piano y composición...”590
Si hilabete beranduago, bere laguna jasaten ari zen egoera dela medio, honako hau
idatziko dio: “..Créeme que me angustia tu situación y quisiera tener el poder en la mano para
ayudarte. Sin embargo no tengo otro recurso en este momento sino expresarte mi preocupación y
ofrecerte el calor de mi amistad y testimonio de mi admiración por tu espíritu y tu obra...”591
Bere bilaketa azkenen nahi izan zituen ematzek emango dizkio, eta lan bat lortuko du 1973
eta 1976 urteen artean Puerto Rico-kon kontserbatorioko irakasle bezala.
Urugayera itzuli zenean, ez ziren bere itxaropenak bete, Venezuela eta Estatu Batuetara
joan beharra aurkituko da bigarren erbeste bat eginbeharean aurkituko delarik.
Pianojole bikaina izanik, prentsa munduatik kritika oso onak izaten zituen beti. 1987ko
abuztuan Schuberten lanak jo zituenean “Sonata en mi bemol mayor op. 122”, “Tres Impromptus
opus póstumo” eta “Sonata en do menor opus póstumo montevideoko Instituto Goethen prentsak
zera esan zuen beretaz: “...además del músico inquisitivo y clarividente que siempre es Tosar,
estuvo también el pianista nato con una holgura técnica cómoda y renovada que lo muestran en uno
de los momentos más efectivos de su trayectoria concertista”.592
Urrengo urtean beste ziklo berri bat eman zuen Goethe y Anglo institutuak gonbidatuak,
hauek izan ziren Rodolfo Ponce de León hitzak:
“...Héctor Tosar es una garantía de rigor musical. (...) Capta sabiamente la estructura
de una obra, confiriéndole a su enfoque una solidez lógica y apolínea. Desde el punto de vista
camerístico su presencia es influyente y el peso de su personalidad es factor importante
seguramente en el armado y notoriamente en la concertación el día del concierto” .
588
589
590
591
592
“Vuelve un artista mayor”; El Páis, Montevideo, 1980ko abuztuak 16.
Digi arts. UNESCO Knowlwdge Portal.
Juan Orrego Salasek Héctor Tosarri bidalitako eskutitza, Bloominton, 1973ko uztailak 6.
Juan Orrego Salasek Héctor Tosarri bidalitako eskutitza, Bloominton, 1974ko urtarrilak 8.
“Un aporte cultural invalorable”; El País; 1978ko abuztuak 14; 18. orrialdea.
- 203 -
2
0
3
Garai honetakoak dira bere obra hauek: “Tres piezas para piano” (1976); “Nomol” (1977);
“Ecos” (1977); “Concierto para piano” (1979); “Cadencias” (1979) y “Sul Re” (1981).
1980 urtetik aurrera Uruguayen bizitzea erabaki zuen, garai honetan idatzitako lanen artean
hauek azpimarratu beharean aurkitzen gera;“Ghandara””(1984); “Cinco piezas Concertantes para
violín y orquesta”(1987); “La gran flauta”(1988).
1983ko apirilan kontzertu bat emango du Sinfónica nazionalarekin batera Bueneos Aireseko
Belgramo antzokian Juan Carlos Zorzi maisu zuzenduta. “Concierto para piano y orquesta” (1980).
“...El de Tosar no es el piano de Chopin ni el de Schumann: más bien es el de Bartók. Pero en la
libertad de su plan musical se advierte la amplitud de los caminos que abrió Debussy hace 80
años”593.
1988 urtearen hasieran Tosarrek sintetizadote digital bat erabiltzen hasi zen. Bere nahia
instrumento honek zituen haots tinbreak kertzeari ekitea zen. Honen ondorioz lan hauek idatzi zituen
“La Gran flauta”, “Homenaje a Debussy” eta “Flauta y clavicémbalo”.
Bere teknika berri hauen ikerketei buz zera esan zuen héctor Villa Lobos: “...Comprendo
que un compositor alemán sea cerebral. Lo que no admito en la creación cerebral de un latino. Da
ahí que yo sitúe tan alto, en el panorama de la música de nuestro continente, la figura del
compositor uruguayo Tosar. Hay en él una originalidad fiundamental de pensamiento, más válida
que todas las fórmulas usadas actualmente por demasiados compositores que pretenden ser
“modernos” a todo trance”.594
Bere bizitzaren azkenengo urteak idazteari eta ikertzeari ekin zion. Ikerketa teorikoa “Los
grupos de sonido” deitzen zen eta Uruguayko unibertsitateak eginiko eskakizun bat izando da.595
Izandako eskaeren artean bere “Te Deum” azpimarratu beharean gaude, hau Koussevitsky
fundazioarengatik eskatua izan baitzen. Fomm fundazioak “Aves errantes” tríptikoa gizonezkoen
ahots eta talde instrumental txikientzako R. Tagore testuetatik osatuta. Montevideoko Goethe
institutuak eskatuta quintetos de aire de la serie “Reflejos” lan egiten egon zen.
2002ko urtarilaren 17an Montevideoko hirian zendua.
Bere Lanak:
“Preludio”, pianoarentzako.
“Dos canciones: En tu alma, Soledad”, textua Jacques Després-en eskutik idatzia izan zen.
“Mundo”, ahots eta pianorako, textua Jacques Després-en eskutik idatzia izan zen.
“Sonatina Nº 1”, pianoarentzako.
“Danza criolla”, pianoarentzako.
“Toccata”, orkestrarentzako.
“Improvisación”, pianoarentzako.
“Concertino para piano y orquesta”.
“Seis canciones de El barrio de Santa Cruz”, ahots eta pianorako, textua José María Pemán-en
eskutik idatzia izan zen.
“Solitude”, ahots eta pianorako.
“Nocturno y Scherzo”, bibolín, clarinete eta pianoarentzako idatzita.
“Danza criolla.”, pianorako lan homonimo batetik aterako bertsioa, orkestrarako.
“Cuarteto para cuerdas”.
“Suite para piano”
“Sinfonía Nº 1”
“Toccata” orkestrarako idatzitako lan anonimotik 2 pianoentzako ateratako bertsioa.
“Solitude”, soprano eta lau hari-tresnentzako.
“Solitude”, soprano eta lau hari-tresnentzako.
593
“Tosar, pianista y compositor notable”; Clarín, Buenos Aires, 1983ko apirilak 19.
CARPENTIER, Alejo; Obras Completas; Siglo veintiuno editores, México, 1987; 48. orrialdea.
595
“Los setenta años de Héctor Tosar. El agitador de aguas estancadas”; Búsqueda, Montevideo, 1993ko irailak 2;
54. orrialdea.
594
- 204 -
2
0
4
“Sonata para violín y piano”.
“Momento sinfónico”.
“Sinfonía Nº 2. Sinfonía para cuerdas”.
“Oda a Artigas”orkestra eta errezitatzailearentzako.
“Infinito”, koru mixto eta lau hotzentzako idatzitako textua María Eugenia Vaz Ferreiraren eskutik.
“Serie sinfónica”.
“Tres canciones nocturnas”, Juan Ramón Jiménezen textuaren gaineko koro mixtoa:

“La luna feliz”.

“Ya oscuro”.

“Desvelo”.
“Preludio ostinato y toccata alla burlesca”, bi pianoentzako.
“Sonatina Nº 2”, pianoarentzat.
“Cinco madrigales”, textua Esther de Cáceres-en eskutik:
 “Tu estabas como un cedro”.
 “Tu sonríes”.
 “Encuentro”.
 “Como el último pájaro de la tarde”.
 “¡Qué lejos está el cristal de la mañana!
“Salmo 102”, soprano, koru konposatu eta orkestrarako.
“Divertimento para quinteto de vientos”.
“Sonata para clarinete y piano”.
“Magnificat anima mea”, lau ahotsetako koru konposatu “a capella con divisi”.
“Sinfonía concertante para piano y orquesta”.
“Te Deum”, bajo, koru konposatu eta orkestrarako.
“Cuatro piezas”, pianoentzako.
“Tres piezas”, pianoentzako:
8) “Íntima”
9) “Dramática”
10) “Humorística”
“Aves errantes”, para barítonorentzako eta 11 musikajolentzako, textua Rabrindranaz Tagoreren
eskutik.
“Cuatro piezas para orquesta”.
“Recitativo y variaciones” orkestrarentzako.
“A cuatro”, flauta, oboe, fagot eta pianoarentzako.
“A trece”.
“Reflejos I” Haizezko Boskoterentzako.
“Reflejos I” Haizezko Boskoterentzako.
“Reflejos III”, kamarako orkestrarentzako.
“Reflejos IV”, Hari-tresnen laukoteentzako.
“Reflejos V”, Hari-tresnen laukoteentzako.
“Reflejos VII”, orkestrarentzako.
“Reflejos VIII” bibolin, biola, chelo, Fagot, clarinete eta kontrabajoarentzako.
“Tres piezas para piano”.
“Leraclimaon”, oboe eta gitarrarentzako.
“Nomoi”, pianoarentzako.
“Ecos”, pianoarentzako.
“Soliloquio para oboe solo”.
“Concerto para piano y orquesta”.
“Cadencias”, orkestrarako.
“Trío de cañas”, oboe, clarinete eta fagotentzako.
“Sul Re”, para pianoarentzako.
“Moto perpetuo”, sintetizadoreentzako.
“Tres versiones en sintetizador “:
- 205 -
2
0
5



“Organum”
“Danza del siglo XV”.
“Raga”
“Gandahara”, gitarrarentzako.
“Cinco piezas concertantes para violín”.
“Orquesta”.
“la gran flauta”, sintetizatzailearentzako.
“Homenaje a Debussy”, sintetizatzailearentzako.
“Flauta y clavichémbalo”, sintetizatzailearentzako.
“Música festiva”, sintetizatzailearentzako.
“Tres pequeñas bromas musicales”
 “Jazz guitar duo”
 “Pizzicato”.
 “Canon para dos canes”.
“Voces y viento”, sintetizatzailearentzako.
“Septeto”,talde instrumentalentzako.
Antzezlanak:
“Orfeo” Carlos Denis Molinaen eskutik.
“Il giganti della montagna” Luigi Pirandelloren eskutik.
“Bolívar” Jules Superviellena.
“La controversia” U. Nicchirena.
“Edipo Rey” Sófoclesena.
Zinema munduan eginiko lana:
“Una caligrafía existencial” Juan José Mugni, Ximena Oyanedel eta Manuel Espínola Gómezen
eskutik.596

Uranga, José Cirilo. Dantza taldearen zuzendaria.
1852ko uztailaren 9an Urretxun jaioa.
20 urte zituela ameriketara emigratu zuen, Montevideora iritsi zen “Gironde” baporearen
barruan.
Dantza irakaslea izan zen Montevideoko Laurak Bat (la Sociedad Protectora de la
Inmigración Vascongada) en barruan.
Urte batzuk beranduago, Laurac Bat desagertua zegoenean, Euskal Erria Montevideoko
euskal etxearen bazkide eratzailea izan zen.1913ko abuztuan elkarteak sortutako jalen lehen
komisioan partaide izan zen. Berau Regino Galdos (presidente) eta Uranga (batzorkidea) izan
zituen.597
Ondoren, izan dezakeen interes biografikoa dela eta, 1926ko Ekainean La Baskonia
Buenos Aireseko aldizkarian azaldutako artikulua bereskuratuko dugu. Aukera honetareko, Regino
Galdós eta Lorenzo Zabaleta Euskal Erria Elkartearen zuzendaritzako partaideek aldizkari honen
ordezkari bati lagundu zioten bere etxebizitzan egindako elkarrizketan:
“Al encontrarme en la bella capital uruguaya, manifesté a mis bondadosos
acompañantes Don Regino Galdós y D. Lorenzo Zabaleta, el deseo, -después de
596
AHARONIÁN, Coriún; Héctor Tosar; Trilce Edizioak; Montevideo, 1991.
IRUJO AMEZAGA, Xabier; IRIGOYEN ARTETXE, Alberto; La Sociedad Euskal Erria de Montevideo, Uruguay,
Vitoria. Gasteiz, 2007; 72. orrialdea.
597
- 206 -
2
0
6
tanto tiempo,- de visitar al viejo amigo D. José C. Uranga, que hace treinta y tres
años viene siendo agente de La Baskonia en Montevideo.
Al instante nos encaminamos a su domicilio.
Por no sé que medios, tuvo noticia de la visita; risueño y afectuoso nos esperaba
en el hall de su casa. El pobrecito, antes tan caminador, diligente y activo, ya no
sale a la calle, perdió la vista por completo y permanece en quietud forzosa.
Nuestra presencia fue saludada (como lo fuimos momentos antes en la casa del
señor Galdós) con los acordes del Gernika’ko Arbola, que salían de un nítido
fonógrafo, atención que consiguió conmovernos.
Al escuchar nuestras voces, se adelantó a nosotros el señor Uranga, extendiendo
y abriendo los brazos. Nos saludamos con todo cariño y entablamos al instante una
charla animada. El señor Uranga, dentro de la colectividad vascongada del Uruguay
es una figura interesante y su desgracia de hallarse totalmente ciego, rodea su
persona de una aureola de simpatía.
Con el propósito de esbozar su semblanza, sin que sospechase nuestra intención,
en el curso de la charla encaramos el siguiente diálogo.
-¿De qué pueblo de Gipuzkoa es Ud.?
-De Villafranca, donde nací el 9 de julio de 1852.
-Se conserva Ud. perfectamente.
-Irurogi ta hamalau urte (nos dijo al oído).
Agregando enseguida ¡74 julios para servir a usted!
-No se preocupe por las cifras, cada uno tiene la edad que representa.
-Ah eso sí; fuera de mis tinieblas me siento bien.
-Cuando llegó a América ¿Desembarcó en Montevideo o Buenos Aires?
-Yo era un mocito de veinte años al ausentarme de nuestro país. Vine en el vapor
“Gironde” y bajé en el puerto de Montevideo. Han transcurrido muchos años, pero
me acuerdo de todos los detalles.
-Me enteré con agrado que estando como está Ud. privado de la vista, los días
pasados dio Ud. lecciones de nuestras danzas a un grupo de niños para una fiesta
que organizaba la sociedad “Euskal Erria”.
-Es cierto. La desgracia que me retiene en casa no ha matado mi alma baska. Me
entusiasman nuestras costumbres, de las cuales forman parte sus características
danzas. (Rápidamente hizo una señal a su bondadosa hija e instantáneamente
comenzó a lanzar el disco las notas del “aurresku”. El señor Uranga se levanta de
su sillón con gallardía y después de saludar ceremoniosamente a los visitantes que
lo contemplábamos admirados, desarrolló todo el baile con la unción de un rito.
Animado por nuestras manifestaciones cariñosas ejecutó otras danzas,
demostrando con tan hermosa prueba, a los 74 años, que la fortaleza y la agilidad
no son en nuestra raza un mito.
-¿Adquirió el conocimiento de nuestros bailes por afición?
-En la época de mi niñez, el mayor atractivo de la fiesta de los pueblos vascos eran
nuestros bonitos bailes, y fue mi profesor el famoso "Zaldibitar” señor Olano,
conocidísimo y muy aplaudido en toda la provincia, pues realmente era notable.
-¿Y en Montevideo, probablemente, habrá sido Ud. el primero que dio a conocer
esa bella característica de las costumbres vascas?
-Creo que sí. Pero en aquellos tiempos había gran humor y enorme baskismo. Yo
organicé y dirigí un grupo de “dantzaris” que era ovacionadísimo cada vez que se
presentaba en público. En las fiestas de la sociedad Laurak Bat, en El Puente de las
Duranas y a orillas del Miguelete, era inenarrable el entusiasmo que despertaban,
no sólo entre los baskos, sino aun entre los orientales que vivaban y aplaudían
calurosamente.
-¿También actuó Ud. en la Argentina?
-Efectivamente. La Comisión de la sociedad Laurak Bat de Buenos Aires, que
proyectaba la inauguración de la Plaza Euskara, me invitó insistentemente,
- 207 -
2
0
7
confiándome la organización de un cuadro de “dantzaris chikis”, en cuya labor
empleé cuatro meses consecutivos.
Nuestra presencia ante un público colosal, por su número, fue saludada en forma
delirante, siendo objeto de grandes ovaciones, tanto en el memorable día inaugural
como en los siguientes, que se solicitaba nuestra presencia. Nunca podré olvidarme
de aquellas demostraciones.
-¿Después regresó Ud. definitivamente a Montevideo?
-Sí. Volví satisfechísimo del éxito y la repercusión que tuvo aquel notable conjunto.
Continué desempeñando mi puesto en la sociedad Laurak Bat de Montevideo, en
cuyos tiempos, como he dicho ya, reinaba un baskismo y una fraternidad que
actualmente y por desgracia han mermado mucho.
Después se produjo un compás de espera en la colectividad, la sociedad Laurak
Bat, por causas largas de contar desapareció y vino a constituirse la Euskal Erria.
-Y desde aquellos tiempos ¿Cuándo volvió Ud. a tomar parte activa?
-En la fiesta inaugural de Euskal Erria, con la cooperación de nuestro buen
compatriota D. Ceferino Sánchez Urquia, conseguí formar un excelente cuerpo de
dantzaris que alcanzó lucimiento.
-¿Después de tanto trabajo, se habrá disuelto seguramente?
-¡No hay constancia! (Contestó suspirando el señor Uranga)
-¡Lo que no hay es otra cosa! (Le observamos en el mismo tono).
Nos despedimos del amigo Uranga después de haber permanecido con él un par
de horas, sugiriéndonos tan agradable visita una serie de reflexiones.
He aquí una figura genuinamente representativa de nuestra raza. Un embajador
de nuestro rico “Folklore”, que llegó ala país lleno de juventud y de ilusiones,
ansioso de trasladar de nuestras montañas y a este continente uno de los aspectos
más animados y pintoresco del notable país basko- sus danzas, - con las que el
suelo americano hizo vibrar a millares de corazones, que se encontraban alejados
de su patria.
Este modesto y desinteresado propagador de nuestro Folklore en América es
ahora anciano y la fatalidad ha hecho que se encuentre ciego; pero guarda en su
alma el mismo fervor que el día que saliera de Villafranca, su alma baska no se
bastardeó por las ambiciones de acumular riquezas. Su hermosa alma se exalta al
oír lo primeros compases de un zortziko.
¡Ciego y todo, cuántos le envidiarían esa sensibilidad racial que no puede
comprarse con billetes de banco! ¡Esa llama sólo enciende Jaungoikoa en las almas
privilegiadas!
No terminaremos estas líneas, sin agregar que el señor Uranga, tuvo la suerte de formar un
hogar modelo; uno de sus dos hijos es un distinguido ingeniero-arquitecto, otro joyero y su señorita
hija que dirige hoy la casa, (pues hace algunos años perdió a su señora esposa), cuida a su papá
con una veneración y afecto que deben servir de ejemplo.598
Hau hil zenean, Montevideon 1931ko maiatzaren 26ean, zera idatzi zuten La Baskonia
Aldizkarian: “Uranga tuvo el alto mérito de ser embajador de nuestro “Folklore” en América, pues él
dio a conocer nuestras características danzas en Buenos Aires y Montevideo”.599

Urquizu, Fabián.
Musika irakaslea.
598
599
“Apuntes de un corto viaje”; La Baskonia; 23. urtea, 1179. zenbakia, Buenos Aires, 1926ko ekainak 30.
La Baskonia, XXXVIII. urtea, 1356. zenbakia, Buenos Aires, 1931ko maiatzak 30; 580.78. orrialdea.
- 208 -
2
0
8
1881eko uztailaren 1ean musika eskola bat irekiko du Bruno Goyeneche irakaslearekin
batera, Paysanduko departamentuaren hiriburuan. Zeinetan honelakoak eskainiko dituen
“en la que se enseñará música vocal o instrumental, armonía, contrapunto y fuga”.600
Hilabete horren 29rako hiriburuko ikastetxe nagusiaren irakasleen artean aurkituko dugu:
COLEGIO
Hispano-Uruguayo
PAYSANDÜ
Correspondiendo a la benevolencia dispensada
a nuestro establecimiento, cumplimos un
gratísimo deber con ampliar el programa de
estudios como sigue:
Clases generales de 1ª. y 2ª. enseñanza con
las especiales de Teneduría de Libros,
Castellano, Latín, Francés, Inglés, Griego,
Literatura Española y Filosofía Elemental;
profesores, Br. Juan Parada y D. Carlos P. Chapman.
Música vocal e instrumental; profesor
Fabián Urquizú.
Recíbense pupilos y medios pupilos y se dan
clases nocturnas para adultos a precios convencionales.
Sarandí y Artes.
Paysandú, julio 28 de 1881601.
Nahiz eta bere bazkidea zen Bruno Goyeneche, Paysandún zegoen Laurak Bateko ( euskal
emigraziorako elkarte laguntzailea) kudeatzailea izan, bera ez zen bertako bazkidea egin 1884eko
urtarrilerarte.602
2. Urquizu Istueta, Luís Hermógenes. 603
Orkestra zuzendaria.
Bere pertsonari buruzko datu handirik izan gabe, ez dakigu oso argi nola zen ezagututa,
kronika batzuetan Luis Bezala Izendatzen zuten bitartean, beste batzuetan Hermogenes bezala
deituko baitute. Baina argi daukaguna zera da, Montevideoko Euskal Erria Euskal Etxearen
partaidea zela.
1912ko abuztuan, instituzioko orkestra zuzentzearen ardura hartuko du, Montevideoko
Colon teatroan ospatutako musikaldi eta literatur jaialdian. Bertako ohiturak jarraituaz, Gernika´ko
Arbola jo zuten eta honela deskribatu zuen bertan gertatutakoa garaiko komunikabi batek
“escuchado de pie por la numerosa concurrencia que sintió palpitar su corazón ante los acordes del
excelso himno que nos habla de leyendas, de amores, de nuestra cuna…”.604
Euskal Erria egunkariak ,1913ko maiatzaren 11ean ateratako argitalpenean, hile horretako
24ean egingo den musikaldian, 18 irakaslek osatuta dagoen orkestra, Hermógenes Urquizurengatik
zuzendua izango den. Zeinetan deialdi bat luzatu egiten die bazkide guztiei, jaialdiko egunean
Iparraguirreren ereserkia abes dezaten koro baten modura.
600
“Escuela Musical”; El Pueblo, 2. garaia, 1273. zenbakia; Paysandu, 1881eko uztailak 1.
“Colegio Hispano uruguayo”; El Pueblo, 2. garaia, 1273. zenbakia; Paysandu, 1881eko uztailak 1.
602
“Socios inscriptos en el mes de Enero de 1884”; Laurak Bat, VIII. urtea, 163. zenbakia; Montevideo, 1884ko
603
“Juana Istueta de Urquizu”; Euskal Erria, I. urtea, 10. zenbakia, Montevideo, 1912ko urriak 6; 21. orrialdea.
604
“Euskal Erria. El festival del 31 de agosto. En el Teatro Colón. Éxito Brillante”; Euskal Erria, I. urtea, 6. zenbakia,
601
- 209 -
2
0
9

Vidaurre, Claudio.
Musika irakaslea.
Montevideoko Laurak Bat elkartearen bazkidea izan zen, ikusi ahal izan degunez beren
zerrendetan 42º zenbakiarekin azaltzen da erregistroan.
1883ko abuztuaren 9ko Laurak Bat-eko egunkariak ateratako alean, zera aurkitu dezakegu:
Sociedad Laurak Bat
Gran concierto de Guitarras y Bandurrias para el Miércoles 15 del corriente con el
concurso del profesor de piano, don Claudio Vidaurre a beneficio del profesor José
Gómez que tiene el alto honor de dedicarlos a la honorable Comisión Directiva del “Laurak
Bat”, quien ha cedido galantemente sus salones al que suscribe.
PROGRAMA
PRIMERA PARTE
1. º Gran batalla de Ituzaingó en la guitarra de doce cuerdas.
2. º La romanza de tenor la “Stella confidente” cantada por el beneficiado, acompañado al
piano por el Sr. Vidaurre.
3. º La preciosa jota del “Molinero de Subiza” a bandurria y piano.
SEGUNDA PARTE
1. º Grandes fantasías del célebre profesor español Sr. Aguado en la guitarra.
2. º Composición dedicada a la Sociedad “Laurak Bat” música y letra del beneficiado.
Finalizando con una banda (sic) de valses titulados “Ayes del Plata” que serán
ejecutados por el Sr. Gómez con la bandurria metida en una funda y acompañado al piano
por el Sr. Vidaurre.
A las 8 y ½ de la noche
Precios – Entrada general………50 Cents.
José Gómez.605

Zabala Carriquiri, Atanasio José.
Ondarrutarra, 1857ko maiatzaren 2an jaio zena. José Pablo Zabala Urquiaga eta Josefa
Ramona Carriquiri Carriquiriren semea izango da. Bere bautismoa “La Natividad de Nuestra
Señora”606 elizan eman zioten jaio eta hiru egunetara .607
Medikuntza ikasi eta horretaz lan egiten zuen, 1876 urtean iritsi zen Uruguay aldera bertan
bizi hobeago bat lortzeko asmorekin
1887ko uztailaren 7an Ana Anselma Artolarekin ezkonduko da. Zein 1878ko apirilaren
21ean jaioko den San Jose Aldean, bere gurasoak Diego Artola608 eta Ana Rinenthal izango
direlarik.
1887ko abuztuan, San Jose de Mayo Euskaldunak Bat elkartea zuzenduko du beste
euskaldun askorekin batera, besteak beste hauek aurkitu ditzazkegu. Villabonatik etorritako Regino
Galdós dentista; Martín eta José Mendiague, azken hau Hazparnen oso ezaguna izandako
bertsolaria, Antonio Carlosena, Diego Artola, José Arambarri, José Urruzun, Luís Sorhuet
Hazparnekoa ere, Manuel Urrutia, Eugenio Cornu, Juan Paperan, Ramón Altónaga eta Manuel
Egusquiza.
605
“Sociedad Laurak Bat”; Laurak Bat, VII. urtea, 140. zenbakia; Montevideo, 1883ko abuztuak 9; 159. orrialdea.
Bizkaiko Elizako Artxiboa. Bataio liburuak 1800-1860, f. 286vº. Atanasio Zabalaren bataio erregistroa.
607
San Jose Katedraleko ezkontza agiriaren arabera (1887-1ª.35) bere aita 1873ko abenduaren 6ean hil zen eta
bere ama, 76 urte zituela, Ondarroan bizi zen.
608
Diego Artola Manuel Martín Artola eta Josefa Ignacia Ibarguielen semea zen.
606
- 210 -
2
1
0
Euskal etxe honek berezitasun bat izango du beste euskal etxe batzuekin konparatu ezkero,
orain arte aurretik sortu ziren euskal etxeetan erabiltzen zen irizpide bakarrak geografikoak izan
ziren. Euskal etxe honek ordea, hau alboratu eta irizpide bat erabiltzen hasi zen, euskal identitatea
kulturarekin eta linguistikarekin lotuaz (abizenen gauzak albo batera utziaz). Horren adibide bere
euskal etxerako zeukaten arauen artean bigarren artikuluan jartzen duena irakur dezakegu, bertan
eskumen osoko bazkide izateko ezin bestekoa zela euskaraz jakitea. Berezitasun hau Uruguayen
egondako euskal elkarte guztietatik, honetan bakarrik aurki dezakegu eta esan dezakegu ia
zihurtasun osoz baita amerika osoan ere.
1896ko maiatzan San Joseko departamentua sortu zen Comité Nacional Español elkarteko
presidentea izendatua izan zen, beren egitekoa Kuban aurkitzen ziren tropa espainarrentzako diru
laguntza lortzeak izando du.609 Kontseilu beraren barruan bere aitaginarreba zen Diego Artola eta
Regino Galdós egongo dira, biak San Joseko Euskaldunak Bat elkarteko kideak.
Musikarekin erlazionaturik zeuden beren ekintza musikalei dagokionez, ez ditugu
erreferentzi asko aurkituko. Ditugun datu eskaxen artean, herriko plaza nagusian kokaturik zegoen
bere etxe bizitzan610 egiten zituen musikari buruzko beilak eta kontzertu pare betean parte hartu
izana besterik ez ditugu aurkituko.
Emandako lehen kortzentu honi buruz zera dakigu; pianoa jotzen ibili zela Uruguayeko
independentziaren urteaurreneko ospakizunean eginiko gaubelan. Gau horretan Jose Artigas
Generalari eskainitako monumentua inauguratu zutelarik.
1898eko abuztuaren 25ean eginiko gaubelan, Zabala pianoa jotzen ibili zen Elia Dela Hanty
andereñoarekin batera “Il segreto”, eta Tió611 “Romanza sin palabras” violinarentzako fantasiatik
aterata. Ramon Astigarraga konpositorea “Elia” deituriko pianoantzat eginiko bere Scottisch-a
eskaini zion Elia Dela Hanty andereñoari.
Emanaldi honetan Ramón Astigarraga eta bere semeak ziren Luís eta María parte hartu
zutela azpimarratu beharra dago.612
Bigarren kontzertuari buruz daukagun informazioak, hau Vallbona antzokian eman zuela
eta, beti programaren arabera, honela eman zen jakineraztea:
Concierto
Instrumental y vocal
Por el ciego D. Nicolás Campos
acompañado gratuitamente en el piano por el
señor D. Atanasio Zabala, y con intercalación de
algunas piezas por la banda del Batallón 1º de
Cazadores, galantemente cedida por el señor
Comandante Varela y dirigida por el señor Tappa.
El Sábado a las 8 ½ de la noche
En el
Teatro Vallbona
Piezas que ejecutará el ciego
Campos
1º Parte.
1º Fantasía de Norma con final de Lucía
ejecutada en guitarra.
2º El suspiro, aria, de Donizetti, cantada
en italiano, leída sobre letras de relieve.
609
El Comité Nacional Español del departamento de San José en la República Oriental del Uruguay, a sus
compatriotas residentes en el mismo departamento. Tipografía El Departamento; San José, 1896.
610
Daniel Ramelarekin elkarrizketa; San José, 2008ko otsailak 1.
611
Justino Tiori buruz ari da, “18 de Julio” Filarmonica Elkarteko kidea, beranduago Mozart Elkartea deituko zena,
bertako Musika Zuzendaria izan zen.
612
25 de agossto de 1898. Velada Literario Musical en conmemoración del aniversario de la Independencia
Nacional y de la Inauguración del Monumento al General Artigas en San José de Mayo. San José, 1898ko abuztuak 25.
- 211 -
2
1
1
3º fantasía sobre
Sobnámbula, clarinete y piano.
motivos
de
2º parte
1º “Un recuerdo de la feria de Sevilla” pot
purri de aires españoles arreglado para guitarra
por don Antonio Cano, y ejecutado en la guitarra.
2º Fantasía con variaciones, de ver,
ejecutada en el clarinete con acompañamiento de
piano.
3º “Serenata” de Súber, cantada en
español con acompañamiento de piano.613
1931ko apirilaren 14ean Atanasio Zabala Montevideoko hirian hil egingo da.614
Zabarte, Enrique.

Nahiz eta idazle batzuk barítono honen jaioterria arabako hiriburuan kokatu, bera Las Minas, Gallarta
Bizkaiako Herri batean jaio zen 1897ko uztailaren 16ean.
Bere benetako izena Enrique Sanz Zabarte zen.
Eugenia Zuffoliren kompainiaren parte hartu zuen, bere hatos nagusia izanik.
Delgadoren Compañía Cómico Lírica Española sartuta, 1926ko apirilean denboraldi labur
bat eman zuen Zabartek Montevideon, Urquiza antzokian hilabetez lan eginik. Bertan parte haurtu
zuten pertsonen artean hauek izango ditugu; bajo, antzezlari eta zuzendari bezala Andrés L. Barreta;
Manuel Hernández tenore komiko moduan; Juan de Casenave y José María Canonge tenoreak; eta
tiple moduan Amparo Aliaga, Asunción Pastor y Paquita Rododera.615orkestraren zuzendaritza
Sierra eta Riera maisuen esku egon zen .
Apirilaren 3an Montevideon izandako estreinaldian Amadeo Vivesen “Doña Francisquita” jo zuen,
nahiz eta kasu honetan Zabarte bertan ez egon, zein hile bereko bostgarren egunerarte itxoin
beharrean aurkitu zen “Los Gavilanes” estreinatu zuten arte.
Uruguayeko hiriburuan jo zituzten komposizioak hauek izan ziren; Pablo Lunaren
“Benamor”; Serranoren “La canción del olvido”; Guerreraren “Molinos de Viento”; “Marina”, “La
Dolores”, “La Montería”; Padillaren “Las golondrinas”, “El Gato Montés” y “Sol de Sevilla”, obra guzti
hua era esklusiboan jotzen zuelarik Delgadoren kompañiak Amerika osoan zehar.
Bere emaztearekin batera Euskal Erria elkartea bisitatu zuen, non txundituta gelditu ziren
euskal kulturarekin erakutsitako maitasunarekin ( amor y pasión por las cosas vascas).Elkarte
honek bere bazkide guztiak Apirilaren 30ean Urquiza antzokiara deitu zituen baritonoaren ohorez,
zeinek Usandizaga Maisuaren“Las Golondrinas” antzeztu zuen. Bertara gerturatutako euskal
kolektibitate guztiari eskerrak emateko asmoarekin, gaubela zortziko ezberdinekin bukatzea erabaki
zuen, beraietako asko euskeraz abestu zituelarik.616
Zeukan kurrikuluna erakusteko asmoarekin, Uruguayeko hiriburuan egondako egunetan
zehar Imparcial egunkariak erreportaia jartzen dugu:
…Zabarte nació en Gallarta, a 18 kilómetros de Bilbao el 16 de julio de 1897. Desde niño
reveló tener unos pulmones regios y una garganta privilegiada. Con amigos de su edad se
lanzaban a cantar por las calles; y se abrían muchos balcones y la gente se detenía para
escucharlos… Siguiendo consejos que hoy agradece se trasladó a Bayona, en Francia,
613
614
615
Vallbona Antzokian Kontzertu Instrumentalaren eta Abesbatzaren Egitaraua. Datarik gabe.
“El doctor Atanasio Zavala. Su fallecimiento”; El Pueblo, San José, 1931ko apirilak 21; 1. orrialdea.
“La inauguración de la temporada de zarzuela española: un gran éxito”; Imparcial; Montevideo, 1926ko apirilak
4.
616
“El barítono Enrique Zabarte”, Euskal Erria, XV. urtea, 499. zenbakia; Montevideo, 1926ko ekainak 15; 126.
orrialdea.
- 212 -
2
1
2
presentándose en el Conservatorio Nacional, le probaron la voz en una escala doble y Zabarte,
con la mayor naturalidad del mundo se anotó con un “la” que terminó con un “la” sobreagudo.
Así se ganó una plaza entre varios aspirantes en el mencionado conservatorio. Después
estalló la guerra europea. Zabarte, en compañía de Paulín, Marcel y el barítono Sicard, cantó
en varios conciertos a beneficio de los heridos. Más tarde le llamó a España el servicio del rey.
Volvía ya con cierta fama y ésta se acrecentó cuando sus compañeros lo oyeron. Decidido por
fin a seguir la carrera artística, se presentó en el año 1916 con “El Asombro de Damasco” en
Bilbao.
-Fue la primera noche que cobré –nos dice sonriendo.
El entusiasmo de los espectadores fue tal, que uno de ellos, el Sr. Don Antonio de la Cuesta y
Sainz, - noble potentado de generosos sentimientos, -le mandó llamar, pidiéndole que aceptara
una pensión que el le fijaría, como se la fijó en efecto,- para que continuara sus estudios en
Madrid. Y a Madrid marchó Zabarte.
Tres años permaneció en la capital de España bajo la dirección del maestro Iribarne; y
conoció, mientras daba clases en el Conservatorio, a la señorita Perla Bacaicoa, que hoy es su
esposa. Hija de una noble familia de la posición social y económica, la referida señorita
cursaba estudios de música por simple afición y fue con el tiempo, según confesión del propio
Zabarte, la verdadera directora de su carrera artística. De Madrid, nuestro entrevistado pasó a
Milán, siempre pensionado por el Sr. De la Cuesta, ingresando a la academia del maestro
Gerard Drigani. Sal cabo de dos años Zabarte volvió a Madrid, aprovechando unas vacaciones
y contrajo enlace con la señorita Bacaicoa. La ceremonia tuvo lugar en Vitoria, capital de la
provincia de Alava, el 20 de junio de 1922.
El no quería volver ya a Madrid, pero su esposa, mujer inteligente dotada de una cultura
superior, le convenció que debía hacerlo. La joven pareja partió pues para Milán, donde
permaneció unos ocho meses.
-Y esos ocho meses- interrumpe su esposa, - le aprovecharon más que los años anteriores.
-No tanto, interrumpió el sonriendo.
-¡Cómo no!- prosigue ella.
Cualquier día ibas a estudiar permaneciendo soltero. Con los amigotes que tenías…
-Amigos, dice Zabarte.
-Amigotes, insiste ella. ¡Ah la bohemia de los hombres!
-Mira que nos puede ocurrir algo grave…
-¿Porqué? preguntamos nosotros.
-Pues nada, entre esos amigos estaba nada menos que Spalia, el campeón de box que anda
por estas tierras. Si se entera y nos toma al alcance de sus puños… no les digo a ustedes
más.
De esa época de soltería que Zabarte evoca alegremente y sui esposa con horror, hay una
anécdota interesante; en una localidad cercana a Milán, donde Spalia para conquistar el
Campeonato de Europa, Zabarte con otros amigos se pasó 15 días a leche y lechuga… y
boxeando…
-Fue, si mal no recuerdo, expresaba la esposa,- cuando yo te escribí diciéndote que no
contaras más conmigo.
-¿Y él? –preguntamos.
- Se vino enseguida a España y nos casamos.
Terminados del todo los estudios en Milán, Zabarte volvió con su esposa a España,
presentándose en el Teatro “Apolo” de Barcelona con “El dictador” bajo la dirección de su
propio autor el maestro Millán. Estaban allí Sagi, Barba, La Vela, etc. Fue un triunfo ruidoso
para Zabarte. Vino enseguida una gira por toda Cataluña, otra a Palma de Mallorca y su
nombre, que sonaba en toda España hizo abrir el ojo a los empresarios de Madrid. Uno de
ellos lo contrató. Debutó en el “Teatro Ciene”, de dicha capital, con “Guerra Santa” y terminó
con “Las golondrinas”. Por último Don Paco Delgado le contrató para América. Y aquí está.
Como lo hemos consignado en l9os títulos de esta nota, se trata de una carrera fulminante. La
señora de Zabarte le acompaña nada más que… como señora. Ni ha trabajado ni piensa
trabajar en ele teatro como no sea para aprontarle a su esposa la ropa en el camarín… Le
aconseja, le “ata” al alojamiento de ambos, evitándole los encuentros con “amigotes”, etc.
-A veces- dice ella, - le contesto algunas cartas que le escriben sus admiradoras. Y no por
celos sino porque de no hacerlo yo él no se tomaría el trabajo.
- 213 -
2
1
3
Tal la vida de Enrique Zabarte, el joven y simpático vasco, dueño de una voz que vale un
Perú, y que esta noche en el Urquiza su función de beneficio con “Las Golondrinas”, y un acto
de concierto en sí que cantará varios “zortzicos” de su tierra.
La función está dedicada a la colonia vascongada, a la prensa y al público en general. 617
1928ko maiatzaren 23an Oviedoko denboraldi lirikoari hasiera eman zion “La Duquesa del
Tabarín” emanaldiarekin.
Bartzelonan konpañia bat Portu zuen Serrano anderearekin, Pablo Solozabal maisuaren
emaztearekin. 1933 urtean Guerreroren “El Ama” lana estreinatuko dutelarik.618
Bere musika lanen artean honako hauek aurki ditzazkegu; “Las Golondrinas”, “La
Dogaresca”, “El Gato Montés” eta “El Cantar del Arriero Katiuska”.
1933ko maiatzaren 6an Campos-eko antzokian aurkeztu zen, Zarzuela y Revista
bazkunaren baurrean. Konpainia honekin batera “Katiuska” abestu zuen Amparo Martinez Vidalekin
batera. Azken agurraren egunean, “la Moza que yo quería” antzeztu zuen.1936ko Uztailaren 18an
egondako altxamendu militarraren ondorioz, bere ondasun guztiak konfiskatu ondoren Farntzia
aldera hiesi egin beharrean aurkitu zen aizkolari bezala lan egiteko. Iberiar penintsulara bueltatu
zenean Cadiz aldean finkatu zen La Carracako astillerotan lan eginik apaintzaile gisa.
Vitoria-Gasteizko seme kuttuna izendatua izan zen.
1967an zendu zen Cadizen.
Zubeldia Inda, Emiliana

1888 urtean jaio zen, Salinas de Oroko herri napartarran.
1929ko apirilean Montevideon egonaldi bat egin zuen, bertan Zortzikoen doinua erabiliz
gitarrarentzako “Capricho Vasco” izeneko obra sortu zuen, Luis de la Moza gitar joleari
eskainitakoa..
Garai hartan pianorako idatziak zituen bere bi lan moldatu zituen “Suite de Ritmos Vascos:
a) De fiesta, b) llamada a la oración, c) danzas”, eta “De mis montañas” poesia. Goi mailako musika
eskolako zuzendaria zen Alberto Pouyane Etchart irakasleari gonbidapena luzatu zion bere lanak
Uruguay eta Argentinako kontzertuetan berarekin batera jo zitzan.
Hegoameriketaik eginiko jiran, Juana de Ibarburu poetisa uruguayarra ezagutu eta “El buen
día” bere poema musikalizatzea erabaki zuen. 1929ko uztailaren 26ean Argentinako Cordaba hirian
izan zen estreinaldia.
1937an Mexikon joan zen, 1947 urtean Hermosilloko hirian finkatuz Sonora unibertsitateko
irakasle bezala kontratatu zutenean.
1987ko maiatzaren 26ean Hermosillo, Sonora, Méxikon hil zen.
Zer Abesten zuten Uruguayen bizi ziren euskaldunak?
Euskal Kantutegiak
Kantutegiei buruz aurkitu ditugun lehenego erreferentziak 1880ko urtarrilaren 31ean datza. Hauek
Laurac Bat elkarteak (Sociedad Protectora de la Inmigración Vascongada de Montevideo) ateratzen
zuen egunkariarekin lor zitezketen:
Poesías Vascongadas:
617
“Enrique Zabarte, el notable barítono del Urquiza”; Imparcial; Montevideo, 1926ko apirilak 30.
DENTICI, Nino; Diccionario biográfico de cantantes vascos de ópera y zarzuela; Bizkaiko Foru Aldundia; Bilbao,
618
- 214 -
2
1
4
Estas escogidas poesías que fueron cantadas con tanto éxito en la
memorable fiesta de la Sociedad “Laurac Bat” se hallan a la venta a un precio muy reducido en la
Imprenta y encuadernación de Zenón Tolosa, 25 de mayo nº 156 y en la calle Buenos Aires nº
255.
Además en esta casa se hace toda clase de impresiones y encuadernaciones a precios
módicos.
25 de mayo nº 156.619
Nahiz eta iragarkiaren izaera, eta hau Montevideoko imprenta batean salgai egoteak bertan
inprimatua izan zela suposatzera eraman gaitzakeen ere, ezin baieztatu dezakegu hau, froga
dokumentalak gure eskutan ez ditugulako.
Laurac Bat-en urrengo zenbakian aurrez idatzitako textua errepikatu eta Cancionero Basco
(sic) iragarriko dute, baina idatzia izan zen erari begiratuta, argitan jartzen da banatu zuten
kantutegia ezberdina izan zela. Beste alde batetik Zenon Tolosa egiten duen iragarkiak salmentan
jartzen duen bitartean, bigarren iragarkiak interes izan dezaketenei deialdi bat egiten die Euskadira
eskatzeko asmoarekin.
Egunkariaren hurrengo zenbakietan, iragarkia errepikatzea erabaki zuten honako
arpidedunen serenad batuaz:
Cancionero Vasco:
“Poesías en lengua euskara, reunidas en colección, ordenadas en series y acompañadas de
traducciones castellanas, juicios críticos noticias biográficas de los diversos autores y
observaciones filológicas y gramaticales por José Manterola.
Se reciben suscripciones en la Oficina central, calle Norte número 19, (Plaza Independencia)620
Uruguayen aurkitutako euskal kantutegiak
Boga Boga; Izarra, 1975
(Erri abesti xorta)
Bosgarren argitaladia
Donostiako Apaizgaitegia, 1975
176 orrialde. 15,8 cm. x 11,8 cm.
Colección Jorge Arin.
Cancionero Vasco; Comisión de Cultura de Euskal Erria, Montevideo, circa 1990.
Popular. En Castellano.
26 orrialde. 14 cm. x 21,5 cm.
Colección Alberto Irigoyen.
Erri Abestiak; (Cantos populares vascos) A tres voces iguales; Editorial de música vasca;
Patrocinada por Eusko Ikaskuntza; Tolosa, Sin fecha.
40 orrialde. 13 cm. x 19 cm.
Jorge Arinen bildumatik hartuta.
Euskal Abetiak II; Bilbao; Data gabekoa.
32 orrialde, 10,8 cm. x 15,5 cm.
Euskal Abetiak III; Bilbao; Data gabekoa.
32 orrialde, 10,8 cm. x 15,5 cm.
619
620
“Poesías Vascongadas”; Laurac Bat, IV. urtea, 47. zenbakia, Montevideo, 1880ko urtarrilak 31; 4. orrialdea.
“Cancionero Basco”: Laurac Bat, IV. urtea, 48. zenbakia, Montevideo, 1880ko otsailak 16; 4. orrialdea.
- 215 -
2
1
5
Euskal Erriko Kanta Zarrak; Tomo I; Sin fecha ni lugar de edición.
160 orrialde. 7,7 cm. x 10,8 cm.
Euskal Erriko Kanta Zarrak; Tomo 2; Sin fecha ni lugar de edición.
.
Euzkel Abestijak; I ingurraztija; Euzkeltzale – Bazkuna´k Argitalduba; Bilbao, 1915.
Euzkel Abestijak; II ingurraztija; Euzkeltzale – Bazkuna´k Argitalduba; Bilbao, 1916.
Pedro Artecheren bildumatik hartua.
Euzkel Abestijak; III ingurraztija; Euzkeltzale – Bazkuna´k Argitalduba; Bilbao, 1917.
Pedro Artecheren bildumatik hartua.
Eusko Indarra; Montevideo, 1985.
8 orrialde. 17 cm. x 22,2
Mariya; Bordeaux, sin fecha.
75 Euskal abeti xorta, bakoitza bere eresi berezia´rekin.
152 orrialde. 15,8 cm. x 11,8 cm.
Jorge Arinen bildumatik hartua.
Jorge Arinen testigantza edo lekukotasuna.
BIBLIOGRAFIA










AHARONIÁN, Coriún; Héctor Tosar; Ediciones Trilce; Montevideo, 1991.
ALVAREZ GILA, Óscar; La contribución europea a la Iglesia en el Río de la Plata: La
presencia religiosa vasca (1835-1965). Tesis doctoral; Edición del autor; Vitoria-Gasteiz,
1996.
AMARILLA CAPI, Mirta; La Música en el Uruguay. Los compositores de Música Culta;
Montevideo, 2000.
AMEZAGA, Vicente; Nostalgia I, Donostia, 1993.
AMEZAGA, Vicente; Nostalgia II, Donostia, 1993.
AMEZAGA CLARK, Mirentxu; Nere Aita, Donostia, 1991.
AMEZAGA, Arantzazu; La gran semana vasca de Montevideo, Kultura, 1983.
APOLAND, Juan Alejandro; Génesis de la familia Uruguaya, Montevideo, 1975.
ARIN, Jorge, El Legado de los inmigrantes, Vida institucional de los Centros Vascos del
Uruguay 1876-1998, Euskaldunak Munduan, Vitoria –Gasteiz, 2000.
ARIN, Jorge; Trayectoria de inmigrantes vascos. Siglos XVIII – XIX – XX; Inédito.
- 216 -
2
1
6





























ARMAS CASTRO, Lilia; “La música en el desarrollo cultural de Soriano en el siglo XIX”;
Revista histórica de Soriano, Nº 24; Mercedes, mayo de 1983. Págs. 44-56.
ARMÚA LARRAUD, Pedro; Historia de Paso de los Toros 1790-1930; Paso de los Toros,
1998.
AA.VV.; Iparraguirre; Euskaltzaindia, Bilbao, 1987.
AA.VV; Tacuarembó; Colección Los Departamentos; Nº 15, Montevideo, 1970.
AYESTARAN, Lauro; La música en el Uruguay; Montevideo, 1953.
AZCONA, José; Los paraísos posibles, Historia de la emigración vasca a Argentina y
Uruguay en el siglo XIX. Bilbao, 1992.
AZCONA, José; MURU, Fernando, GARCÍA ALBI, Inés, Historia de la emigración vasca al
Uruguay en el siglo XX, Montevideo, 1996.
BALZO, Hugo; La vida musical; Enciclopedia uruguaya Nº 35; Montevideo, 1969
BARRIOS PINTOS, Aníbal. Paysandú en escorzo histórico; Intendencia Municipal de
Paysandú, Dirección de Cultura, Paysandú, 1979.
BERAMENDI, B. F.; Julián Gayarre y Pablo Sarasate; Centro Navarro de Buenos Aires;
Buenos Aires, 1944.
BRACONNAY, C.M, La legión francesa en la Defensa de Montevideo, Montevideo, 1943.
CARPENTIER, Alejo; Obras Completas; Siglo veintiuno editores; México, 1987.
CARRASCO, Sansón (Daniel Muñoz); No es para tanto mi tío y doce artículos inéditos;
Montevideo, 2007.
DE MARIA, Isidoro, Montevideo Antiguo, Montevideo, 1976
DENTICI, Nino; Diccionario biográfico de cantantes vascos de ópera y zarzuela; Diputación
Foral de Bizkaia; Bilbao, 2002.
DOUGLASS, William A., BILBAO, Jon; “Amerikanuak”. Los vascos en el nuevo mundo.
Servicio Editorial Universidad del País Vasco; 1886.
FERNÁNDEZ, René y MAYTÍA, Danilo; Fondas vascas para vascos; Euskonews&Media Nº
210, 24/5/2003.
FERNÁNDEZ, René y MAYTÍA, Danilo;”La Virgen de Aranzazu en Montevideo“; Las
huellas de Aranzazu en América. I Congreso internacional Arantzazu y los Franciscanos
Vascos en América. Donostia, 2004.Páginas 169-191.
FERNÁNDEZ SALDAÑA, José María; Diccionario Uruguayo de biografías; (1810-1840);
Montevideo, 1945.
GÁRATE ARRIOLA; Justo; “Iparraguirre en América”; Iparragirre; Euskaltzaindia; Bilbao
1987.
GIMÉNEZ, Eusebio E.; Recuerdos del terruño; Buenos Aires, 1913.
GIORDANO, Alberto; Cien Músicos de América; Ediciones Morán; Buenos Aires, 1946.
GOYEN AGUADO, Julio; Florencio Constantino 1868-1919. El hombre y el tenor: milagro
de una voz; Ayuntamiento de Bilbao; Bilbao, 1993.
HUERTAS, Julio César; Los compositores del Uruguay 1860 -1960. Su obra coral.
Recopilación y revisión. Editorial Campo. Montevideo, 1990.
HUERTAS, Julio César; Los compositores del Uruguay 1860 -1960. Su obra pianística.
Recopilación y revisión. Editorial Campo. Montevideo, 1990.
IDIARTE BORDA, Cecilia y María Ester; Juan Idiarte Borda. Su vida –Su obra; Buenos
Aires, 1939.
IGUAIN TELLERIA, Pedro José; Historia de la vida de un octogenario; Manuscrito inédito.
IRIGOYEN ARTETXE, Alberto, “Batallones vascos en la Nueva Troya, Montevideo (18411851)”; Límmigration des Basques aux Amériques. Actes du colloque. Université de Pau et
des Pays de lÁdour. Centre Universitaire de la Recherche Scientifique et Editions
Utriusque Vasconiae, Bayona, 2003.
IRIGOYEN ARTETXE, Alberto, Laurak bat de Montevideo, 1876-1898, primera euskal
etxea del mundo; Vitoria Gasteiz, 1999.
- 217 -
2
1
7



























IRIGOYEN ARTETXE, Alberto, La importancia del espacio de sociabilidad para las euskal
etxeak uruguayas del siglo XIX o el doloroso funeral de un sueño, VII Jornadas de Historia
Local, Portugalete, 2002.
IRIGOYEN ARTETXE, Alberto, El Centro Euskaro de Montevideo, o la dialéctica del ser;
Vitoria Gasteiz, 2003.
IRIGOYEN ARTETXE, Alberto, Nuestra Sra. de los Dolores, un enclave vasco en
Montevideo; Ponencia al I Congreso internacional Arantzazu y los Franciscanos Vascos en
América; Oñate, 2001. Inédita.
IRUJO AMEZAGA, Xabier, Euskal erbeste politikoa Uruguain (1943-1955). Eusko
Jaurlaritzaren administrazioa eta kanpo ekintza atzerrian, Instituto Vasco de Administración
Pública (IVAP), Zarautz, 2005.
IRUJO AMEZAGA, Xabier; IRIGOYEN ARTETXE, Alberto; La Hora Vasca del Uruguay.
Génesis y desarrollo del nacionalismo vasco en Uruguay (1825-1960); Institución de
Confraternidad Vasca Euskal Erria, Montevideo, 2006.
IRUJO AMEZAGA, Xabier; IRIGOYEN ARTETXE, Alberto; La Sociedad Euskal Erria de
Montevideo, Uruguay, Vitoria. Gasteiz, 2007.
LOCKHART, Washington; Máximo Pérez. El caudillo de Soriano; Mercedes, 1962.
LUZURIAGA, Juan Carlos; Ángel Ruiz de Luzuriaga, un emigrante de Agurain; de la
llanada alavesa al Río de la Plata; Ponencia al Seminario Euskal Erria Mugaz Gaindi,
Bayona, 2007.
MAGARIÑOS DE MELLO, Mateo; El Gobierno del Cerrito, Montevideo, 1948.
MAITYA ROMERO, Danilo y FERNÁNDEZ, Renée; Canchas de pelota en el Montevideo de
los primeros inmigrantes vascos, Euskonews & Media, Nº 184, 2002.
MANZINO, Leonardo; León Ribero. Sesquicentenario del compositor romántico uruguayo;
Montevideo, 2004.
MARENALES, M; La aventura vasca, destino Montevideo, Montevideo, 1991.
MARENALES ROSSI, Marta; LUZURIAGA, Juan Carlos, Vascos en el Uruguay, Nuestras
Raíces, Nuestra Tierra; Montevideo, 1980.
MUÑOZ, Daniel; Crónicas de un fin de siglo por el montevideano Sansón Carrasco;
Ediciones de la Banda Oriental; Montevideo, 2006.
OLAYA, Juan Fernando; Obras para guitarra de compositores uruguayos del S XX;
Editorial Capibara; Montevideo, 2004.
PADRÓN FAVRE, Óscar; Españoles en Durazno; Uruguay, 1993.
PONTAC, M. Ferdinad; Aguafuertes de la Restauración; Montevideo, s/f.
RAMELA, Daniel; Con una flor en el ojal; Intendencia Municipal de San José; Montevideo,
2007.
PEREZ, Wilfredo; Asociación Española 1ra. de Socorros Mutuos 1853-1978. 125 años al
servicio del país. Montevideo, 1978.
PUENTES DE OYENARD, Sylvia; Tacuarembó. Historia de su Gente; Intendencia
Municipal de Tacuarembó, Tacuarembó, 1981.
Reseña histórica de algunas formas folklóricas uruguayas. Vida y obra de Compositores
nacionales; Consejo Nacional de Educación; Montevideo, 1975.
SALGADO, Susana; Breve historia de la música culta en el Uruguay; A. Monteverde y Cia.;
Montevideo, 1980.
SALGADO, Susana; The Teatro Solís. 150 Years of Opera, Concert, and Ballet in
Montevideo; Wesleyan University Press, 2003.
SCARONE, Arturo; Diccionario de seudónimos del Uruguay; Montevideo, 1941.
SCARONE, Arturo; Uruguayos Contemporáneos; Montevideo, 1918.
SCHULKIN, Augusto I.; Historia de Paysandú. Diccionario biográfico; Montevideo, 1958.
SOLANO ANTUÑA, Francisco; Diario de lo que se habla, de lo que se ve y de lo que se
oye con relación a la guerra. Montevideo 1844-1848; Montevideo, s/f. (Manuscrito
mecanografiado).
- 218 -
2
1
8



SORHUET GELÓS; Hernán; Una historia como tantas, pero... es nuestra historia. Sorhouet
(Hasparne/Hasparre-Iparralde/Pays Basque) – Sorhuet (San José de Mayo –Trinidad –
Montevideo, Uruguay); Institución de Confraternidad Vasca Euskal Erria; Montevideo, 2007.
TORTEROLO, L, La Legión Française a Montevideo; Montevideo, 1921.
ZUBILLAGA BARRENA, Carlos; Los gallegos en el Uruguay; Montevideo, 1966.
ALDIZKARIAK
Blanco y Rojo, Montevideo.
La Colonia Española, Montevideo, Uruguay.
La Crónica, Montevideo, Uruguay.
El Diario español; Montevideo.
La España; Montevideo.
Euskal Erria, Donostia, Euskadi.
Euskal Erria, Montevideo, Uruguay.
Euskal Ordua, Montevideo, Uruguay.
El Euskaro, Montevideo, Uruguay.
Euskaro Español, Montevideo, Uruguay.
Euzko Deya, Buenos Aires, Argentina.
Eskualduna, Buenos Aires, Argentina.
El Ferrocarril; Montevideo, Uruguay.
Horus, Montevideo, Uruguay.
La Ilustración uruguaya, Montevideo, Uruguay.
Imparcial, Montevideo, Uruguay.
Laurac Bat, Buenos Aires, Argentina
Laurak Bat, Montevideo, Uruguay.
Montevideo Musical, Montevideo, Uruguay
Películas, Montevideo, Uruguay
La Puntilla, Montevideo, Uruguay
El Plata, Montevideo, Uruguay.
El Pueblo, Paysandú, Uruguay.
El Pueblo, San José, Uruguay.
La Razón, Montevideo, Uruguay.
La Revista de los vascos, Montevideo, Uruguay.
La Revista Musical, Montevideo, Uruguay.
La Revista musical ilustrada, Montevideo, Uruguay.
El Telégrafo; Paysandú, Uruguay
Txistulari; ¿?
La Vasconia/ Baskonia, Buenos Aires, Argentina.
HORMA-IRUDIAK, GONBIDAPENAK, PROGRAMAK ETA LIBURUXKAK
5. I Festival de núsica de América y España. Instituto de cultura hispánica.Madrid, 1964.
6. Acto Folklórico Vasco Oriental; Euskal Erria, Montevideo, Datarik gabekoa.
7. Biógrafo Parlante. Gran espectáculo extraordinario patrocinado por la Comisión de Señoras
de Euskal Erria. Euskal Erria, Montevideo, 1916.
8. 150 años de música uruguaya Ciclo de 22 Conciertos a realizarse en el Paraninfo de la
Universidad los días miércoles a las 18 y 30 horas desde el 7 de mayo hasta el 8 de
octubre. Montevideo, 1975.
9. Club Católico. Velada del día 20 de enero de 1892. Montevideo, 1892.
10. Colegio San José. Distribución de Premios. San José. Datarik gabekoa.
- 219 -
2
1
9
11. Comité Pro-Ayuda a los vascos en Francia. Programa. Montevideo, 1946
12. Concierto instrumental y vocal. Por el ciego D. Nicolás Campos acompañado
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
gratuitamente por el señor D. Atanasio Zavala, y con intercalación de algunas piezas por
la banda del Batallón 1º de Cazadores, galantemente cedida por el señor Comandante
Varela y dirigida por el profesor señor Tappa. Datarik gabekoa. San José de Mayon
Argitaratua XIX mendearen bukaeran.
Conmemoración del 29 aniversario de su fundación en el Recreo Social de Malvín;
Euskal Erria; Montevideo, 1941.
Festejos del 68 aniversario. San Fermín y San Ignacio de Loyola; Centro Euskaro
Español; Montevideo, 1979.
Festejos del 69 aniversario. San Fermín y San Ignacio de Loyola; Centro Euskaro
Español; Montevideo, 1980.
Festival de beneficencia que se realizará jueves 7 de febrero de 1918. Euskal Erria,
Montevideo, 1918.
Festival de beneficencia. Instituto Verdi; Euskal Erria, Montevideo, 1920.
Festival Folklórico Vasco en homenaje a Fermín Santxotena “Santos”. Zazpiak Bat.
Rosario; Datarik gabekoa.
Fiesta campestre que se realizará el domingo 18 de enero de 1914. Euskal Erria,
Montevideo, 1914
Grandes festejos a beneficio de los Huérfanos Baskos de ambas vertientes del Pirineo
(Españoles y Franceses) y de los necesitados del Uruguay. Centro Euskaro Español;
Montevideo, 1944.
Grandes festejos en conmemoración de San Fermín y San Ignacio de Loyola en nuestro
local el próximo 15 de julio de 1945. Centro Euskaro Español; Montevideo, 1945.
Grandes festejos de confraternidad a realizarse en nuestro Local Social el próximo
domingo 4 de noviembre, de las 10 a las 22 hs. Centro Euskaro Español; Montevideo,
1945.
Grandioso festival en conmemoración de la Jura de la Constitución de la R. O. del
Uruguay y de los Patronos San Fermín y San Ignacio de Loyola a realizarse en nuestro
Local Social el día 17 de julio, de la hora 10 a las 22. Centro Euskaro Español;
Montevideo, 1949.
Grandioso festival en conmemoración de la Jura de la Constitución de la R. O. del
Uruguay y de los Patronos San Fermín y San Ignacio de Loyola a realizarse en nuestro
Montevideo, 1948.
Grandioso festival en conmemoración de San Fermín y San Ignacio de Loyola a
realizarse en nuestro Local Social el día 20 de julio, de la hora 10 a las 21. Centro
Euskaro Español; Montevideo, 1947 a las 21 en punto. Euskal Erria; Montevideo, 1917.
Gran festival a beneficio de Euskal Erria organizado por la Comisión de Fiestas y
patrocinado por el Comité Central de Damas, que se efectuará en el Teatro Solís el
Sábado 20 de enero de 1917
Gran festival en conmemoración del XXXV Aniversario de la fundación del Centro y Día
de la Raza a realizarse en nuestro Local Social el día 13 de octubre de la hora 10 a
21.Montevideo
Gran festival en honor de San Fermín y San Ignacio de Loyola a realizarse en nuestro
Montevideo, 1946.
Gran Romería Vasca. Centro Euskaro Español; Montevideo, 1947.
Gran Velada Literario-Musical que se realizará en el Salón del Patronato de Obreros.
Euskal Erria, Montevideo, urte gabekoa
Marina; Montevideo, 1954.
Memoria de la Sociedad Filarmónica “18 de Julio”; San José de Mayo, 1898.
Memoria de la Sociedad Mozart; San José de Mayo, 1901.
Euskal Erria. Memoria documentada del ejercicio 1912-1913 aprobada en la Asamblea
General Ordinaria del 30 de mayo de 1913; Euskal Erria, Montevideo, 1913.
- 220 -
2
2
0
35. Memoria documentada del Consejo Directivo de Euskal Erria. Correspondiente al
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
Ejercicio II 1913-1914. Aprobada en la Asamblea General Ordinaria del 20 de junio de
1914; Euskal Erria, Montevideo, 1914.
1825-1891. Aberriaren Independentziaren konmemorazioan eginiko musika eta
literaturazko gaubela. 1825-91ko abuztuaren 25ean. San José, 1891.
Programa de la fiesta anual a realizarse en la sede social de Malvín. Euskal Erria,
Montevideo, 1926.
Programa del Certamen Literario Musical que tendrá lugar el 18 de julio de 1889 en el
colegio San José. San José, 1889.
Programa de festejos para el banquete y gran fiesta vasca a celebrarse en nuestra
quinta de recreo el próximo domingo 19 a total beneficio de los ciegos internados en el
Instituto Nacional de Ciegos General Artigas. Centro Euskaro Español; Montevideo,
1943.
Programa del festival a realizarse en el Victoria Hall el sábado 27 de junio de 1936.
Centro Euskaro Español, 1936.
Programa del festival extraordinario que conmemorando la efemérides patria, y en
homenaje de nuestros patronos San Fermín y San Ignacio se realizará en nuestra quinta
de recreo el 18 de julio de 1943. Centro Euskaro Español; Montevideo, 1943.
Programa del festival extraordinario organizado por el Centro Euskaro Español para
contribuir a la organización de la Semana de Arte y Cultura Vascos. Centro Euskaro
Español, Montevideo, 1943.
Saski Naski, Espectáculo folklórico vasco. Leku eta datarik gabekoa. Buenos Aires-en
argitaratua.
Teatro Vallbona. Programa de la Velada Literario Musical que tendrá lugar la noche del
25 de agosto. En conmemoración de la Independencia Nacional y cuyo producto la
Comisión de Señoras del Colegio San José, dedica al sostenimiento del expresado
colegio. San José de Mayo, 1892.
Semana Cultural Vasca; Montevideo, 1943.
Semana Cultural Vasca; Recuerdo de la misa celebrada en la Basílica metropolitana, el
31 de octubre oficiada por los Rvdos. P.P. Emilio de Aguirrezabal, Ignacio Aristimuño y
Pedro Goicoechea; Montevideo, 1943.
Data gabekoa. Sala Valerdin eginiko ongintzarako ekitaldiaren gonbidapena. Euskal
Erria, Montevideo, 1919
Data gabekoa. Euskaro elkartearen astearen egitaraua. Centro Euskaro Español;
Montevideo, 1944.
Data gabekoa. San Juango (Argentina) lurrikaran egondako istripuaren kaltetuei
laguntzeko eginiko Euskal Jaialdiaren Egitaraua; Centro Euskaro Español y Euskal Erria;
Montevideo, 1944.
Data gabekoa. 1912ko abuztuaren 31ean Teatro Colon en eginiko gaubelaren egitaraua.
Euskal Erria, Montevideo, 1912.
SODRE. Estudio auditorio. Octubre 30 y 31 Folklore Vasco. Noviembre 1. Música Sacra;
Montevideo, 1943.
SODRE. Estudio auditorio. Sábado 30 de octubre. Semana Cultural Vasca. Gran
Espectáculo de Folklore vasco, en honor del Presidente de la República, Doctor Juan
José de Amezaga.; Montevideo, 1943
Teatro Solis. Gran festival a beneficio de Euskal Erria Organizado por la Comisión de
Fiestas y patrocinado por el Comité Central de Damas, que se efectuará en el Teatro
Solís el Sábado 20 de enero de 1917; Euskal Erria, Montevideo, 1917.
Único gran recital de canto por el célebre tenor Dugen de Eguileor; Montevideo, 1945.
25 de agosto de 1898. Velada Literario Musical. En conmemoración de la Independencia
Nacional y la Inauguración del monumento al General Artigas en San José de Mayo. San
José, 1898
Agiritegi eta liburutegiak
- 221 -
2
2
1
Daniel Ramelaren agiritegia, San José, Uruguay.
Jorge Arinen agiritegia, Montevideo, Uruguay.
Casa de la Cultura de Tacuarembó-ko agiritegia, Uruguay
Pedro Arteche familiaren agiritegia, Montevideo, Uruguay.
Cruz Iguain familiaren agiritegia, Montevideo, Uruguay.
Olaverri – Larrimberen familiaren agiritegia, Montevideo, Uruguay.
Parroquia Franciscana Nuestra Señora de los Dolores-eko agiritegia,
Montevideo, Uruguay.
Colegio Sagrado Corazón (Ex Seminario)-eko agiritegia, Montevideo,
Uruguay.
Museo Casa de Rivera, Durazno, Uruguay
Museo Departamental de San José, Uruguay.
Sociedad de Confraternidad Vasca Euskal Erria, Montevideo, Uruguay.
Facultad de Humanidades. Escuela de Música, Montevideo, Uruguay.
Sabino Arana fundazioa. Abertzaletasunaren agiritegia, Artea, Bizkaia.
Udal agiritegia, Durazno, Uruguay.
Liburutegi nazionala, Buenos Aires, Argentina.
Biblioteca Nacional, Materiales Especiales; Montevideo, Uruguay.
Departamento de Estudios Históricos del Ejército. Uruguay
Eresbil, musikaren euskal artxiboa, Errenteria, Gipuzkoa.
Instituto Histórico y Cultural Museo de San José, Uruguay.
Museo Histórico Nacional; Archivo de Musicología; Montevideo, Uruguay.
SODRE. Archivo de la Palabra; Montevideo, Uruguay.
SODRE. Museoa, Montevideo, Uruguay.
PARTITURAK
Avelino Aguirre

“La del Pañuelo Rojo”.
Facundo Alzola
















“Amor te pido”.
“Ave María”.
“Brisas y huracanes”.
“Capricho humorístico”.
“Célebres tarantelas”.
“Cese la guerra”.
“Danzad el oído”.
“El músico de antaño”.
“Estudio”.
“Estudio para el saltillo”.
“El águila”.
“La americana”.
“La Caridad”.
“La feria”.
“Libérame”.
“Lucrecia Borgia”.
- 222 -
2
2
2

















“Marcha nupcial”.
“Norma”.
“Piezas de Baile”:
 “Shotis”.
 “Shotis Nº 2”.
 “Vals”.
 “Vals Nº 2”.
 “Lanceros”.
 “Polka”.
“Recuerdo de España”.
“Recuerdos uruguayos”.
“Repertorio a la grande orquesta”.
“Réquiem y Kirye”.
“Seis piezas de música”.
“Tan solo con mi dolor”.
“Tres piezas de baile”.
 “Carnaval 1906”
 “Mi pensamiento”
 “Mis culpas”
“Últimas armonias”. Música de antaño.
“Últimas armonías”. Polka.
“Últimas armonías”. Vals.
“Una flor”.
“Una lágrima a la memoria de mi madre”.
“Vals de las castañuelas”.
Cruz Iguain Azurza.
























“Aurtxo Eder”.
“Aurkeriak”
“Ave María”,Baorako idatzitza, organuaren laguntzarekin.
“Ave María”, tenorrrantzako idatzia.
“Beti Maite”.
“Canto a la vida”, versión para tenor de la poesía y melodía de Óscar “Cacho Labandera”.
“Gau pakea”.
“Maite”
“Matxintxo”.
“Ogi zerutik”.
“Oña zez”.
“Sagú – catu”. Pedro José Iguaien letra eta doinua.
“Santu”.
“Txirikitin”.
- 223 -
2
2
3
Arricivita Zavallo, María del Carmen




“Duérmete niñito”.
“Fantasía andaluza”.
“Pequeño tema con variaciones”
“Niños y Música”. Obras para piano:
1. “Canción de cuna”.
2. “Canción de la niña triste”.
3. “Jugando a los gnomos”.
4. “Minuet”.
5. “Misteriosa historia”.
6. “Pastoral de Navidad”.
7. “Reyerta”.
8. “Ronda de los niños baskos”.
Aseguiolaza, Luis
“Las vacaciones”.
Astigarraga Arrieta, Ramón.



“Corina” Gran Mazurka Brillante para piano. Corina Macció andereñoari eskainia.
“Elia”. Scottisch para piano. Elia Dela-Hanty andereñoari eskainita.
“Serenata andaluz.”
Calvo, Carmelo

“Alle Rondine”. Bi abotsentzako eginiko koroa.

“Cantata a la Inmaculada Virgen María”. Para voces y orquesta, poesía del R. P. Correa S. J.

“La Rimembranza”. Bi abotsentzako eginiko koroa.

“La antorcha de amor”. Nocturno para piano. A la Sra. Da. Laura C. de Geilla.

“Himno a los obreros”.

“Independencia”. Cantata patriótica del Uruguay, poesís R. P. José Antillac S. J.

“Misa”. A dos voces para sopranos y bajos con acompañamiento de órgano. Dedicada al Pbro.
Dr. Don Florencio Laguardia, cura vicario de Lerín, Navarra.

“Nueva Marcha a San Ignacio”. Marcial koroa.

“Otello”. Ave María. Música de Verdi arreglada para piano por Carmelo Calvo. (Reducción para
piano de la ópera Otello).621

“El Uruguay ante el Pontífice”. Cantata alegórica para canto y orquesta

“¡Víctor¡¡ Triunfo de Justo y Pastor”. Del maestro E. García Muní, instrumentada y armonizada
por C. Calvo.
621
Montevideo Musical; II. urtea, 13. zenbakia; Montevideo, 1887ko apirilak 1.
- 224 -
2
2
4
Goyeneche, Bruno.
ff)
gg)
hh)
ii)
jj)
kk)
“Bagatela gavotana”. Gavota piano en sol mayor.
“Brisas uruguayas”. Mazurka para piano dedicado a sus discípulas.
“El Sitio de Paysandú”. Pequeña fantasía descriptiva.
“Exposición Paysandú”. Marcha triunfal para piano.
“Gratitud”. Improptus Dr. Loranzo Lombardiniri eskainia.
“Himno a la raza”. Letra Padre Dr. Baldomero M. Vidal eskutik idatzia, 1915eko Urriaren
12an estrenaldia egin zutelarik Progreso antzokian. Albako Dukearen eskakizunaren
ondorioz Madrideko Antzoki Errealean aurkeztua izando da.
ll) “Masoller”. A la memoria del general Aparicio Saravia.
mm)
“Mi fa la Mérica”. Tango para piano.
nn) “Te Deum”. A S.S.I. Mor. Mariano Antonio Espinosa, Buenos Aireeko artzapezpikua.
Iguain Azurza, Cruz.
























“Aurtxo Eder”.
“Aurkeriak”
“Ave María”, Baorako organoarekin lagunduta.
“Ave María”, Tenorrantzako.
“Beti Maite”.
“Canto a la vida”,Oscar “Cacho Labanderaren” poesia eta melodiatik, tenorearentzako
eginiko bertsioa.
“Gau pakea”.
“Maite”
“Matxintxo”.
“Ogi zerutik”.
“Oña zez”.
“Sagú – catu”. Pedro José Iguainen letra eta doinuarekin .
“Santu”.
“Txirikitin”.
Irigaray, Carlos Alberto.




“El aguatero”.
“El panadero”
“Mi bandera uruguaya”.
“Periconito”
- 225 -
2
2
5
Larrimbe, Felipe














“Alma de Cristo”.
“A Santa Teresa de Jesús”.
“Ave María”.
“Cristo en la cruz”.
“Exce Panis”
“Himno a la gimnasia”. Juan B. Carballoren hitzekin. 1929ko Iraila, Montevideo.
“Himno al colegio”. P. O. Núñezen hitzekin.
“Llamada 2”
“Llamada 3 y 4”
“Más blanca que los lirios”.
“Misa del Sagrado Corazón”.
“Salve”.
“Tabaré”.
“Tercera palabra”. Tenorearentzako Pianoaz lagunduta.
Lacroix Esain, Miguel

“Vivo en un rancho”.
Mugica Gaztañaga, José Tomás
58)
59)
60)
61)
62)
63)
64)
65)
66)
67)
68)
69)
70)
71)
72)
73)
74)
75)
76)
77)
78)
79)
80)
81)
82)
83)
84)
85)
“25 cantos para la juventud”.
“Agur jaunak”.
“Aires navarros”.
“Aires baskos”
“Alma uruguaya”
“Andante para órgano”. La bemol maiorren idatzia.
“Beste Lore Bat”.
“Boga Boga”.
“Caminos nuestros”.
“Canción vasca”.
“Caro mío ben”.
“Danza Nº 1”.
“Danza vasca”.
“Edurne-Areso”.
“Elegía”.
“El cura de Maravillas”
“Escenas camperas”
“Euskal Erria”.
“Eusko mendiyetan” (En las montañas vascas.
“Fantasía Vasca”.
“Gernika’ko Arbola”.
“Himno a Artigas”.
“Himno de los Voluntarios”.
“Itxarkundia”.
“Jorenak”
“Juventud estudiosa”.
“La media caña”.
- 226 -
2
2
6
86) “Los gauchos están de fiesta”.
87) “Luminarias tacuaremboenses”.
88) “Marcha”.
89) “Marcha de San Ignacio”.
90) “Maritxu”.
91) “Minue Mozart”.
92) “Momento musical”. Shubert.
93) “Oda a Tacuarembó”.
94) “Poema”
95) “Preludio”.
96) “Preludio Nº 4”
97) “Primaveral”.
98) “Rancho solo”.
99) “Siembra de pájaros”.
100) “Suite para flauta y piano”.
101) “Tolosa”
102) “Tolosa eriz barutiko”.
103) “Tríos”.
104) “Uso Zuriya”.
105) “Uso Zuriya y Agur jaunak”.
106) “Variaciones”
107) “Varios Mugica”.
108) “Vendimiadoras alegres”.
109) “Vidala”.
110) “Vidalita”.
111) “Voces de América”
Ochoa, Pedro.
112) “Himno del Centenario”.
Sosota, Juan José.
113) “Misa a dúo”.
114)
115)
116)
117)
118)
119)
120)
121)
122)
123)
124)
125)
“Aves errantes”.
“Cinco madrigales”.
“Cinco piezas concertantes”.
“Improvisación”.
“Infinito”.
“Ritmo de tango”.
“Seis canciones”.
“Septeto”.
“Sonata para violín y piano”.
“Sonatina Nº 2”.
“Te Deum”.
“Tres piezas para piano”
- 227 -
2
2
7
AUDIOAK
Alberdi, Juan
“Mujer Uruguaya”, paso doblea.

“Montañas de Guipuzcoa”, canción baska.

“Puerto del Son”, paso doble gallego.

“Romería de Abadiano”, motivos vascos.
Ansó, Baldomero
1) 2007ko Azaroaren 11ean eginiko elkarrizketa.
Arin Ayphassorho, Jorge
15. Eulogi Arin, bere aita zenaren, Urtebetetze egunean beren etxean eginiko
ozpakizunaren grabaketa.
16. Uruguayeko euskal kolektibitateak abesten zituezten kantei buruzko elkarrizketa
eta erakustaldia. 2007ko azaroaren 4ean.
Ayestaran, Lauro.

Musikari buruz irradian eginiko iragarkiak.
Barrutia Zabala, Carlos.

2008ko Maiatzaren 27an eginiko elkarrizketa.
Heguy, Ana María.
1999ko Maiatzaren 27an emandako piano kontzertua.

Mirta Amarilla Capi Montevideoko Canal 5 botatzen duten “Armonía”
saioan eginiko elkarrizketa.

Iguain Azurza, Cruz.

2 Casetea – 1972 urtean eginiko entsaiuak eta aurkezpenak.
A Aurpegia:

“Bi Eusko Abestiak” – Grabatutako Entsailua.
- 228 -
2
2
8
“Aita Gurea”- Grabatutako Entsailua.
“Ator, Ator, Mutil”- Euskal Erria Pilotalekuan ospatutako jaialdia, erakundearen
urtemugaren ondorioz.
“Elurra”. Euskal Erria Pilotalekuan ospatutako jaialdia, erakundearen urtemugaren
ondorioz.
“Kapitan Pillotu”. Euskal Erria Pilotalekuan ospatutako jaialdia, erakundearen
urtemugaren ondorioz.
“Beti Maite”. Euskal Erria Pilotalekuan ospatutako jaialdia, erakundearen urtemugaren
ondorioz.
“Bart Aratzian”. Euskal Erria Pilotalekuan ospatutako jaialdia, erakundearen urtemugaren
ondorioz.






B Aurpegia:






“Zu zer dezu Arantzazu”.
“Ave Maria”.
“Txistu y redoblante”.
“Ogi Zerutik”.
“Agur Jesusen Ama”.
2 Casetea- Datarik gabeko entseguak.
A Aurpegia:







“Noche de Paz”.
“En los brazos de la luna”.
“Ator, ator, mutil”.
“Din di rin din”.
“Bi eusko abesti”.
“Ave María”.
“Agur Jesusen Ama.
Peña Muniain, María Justa.
ELKARRIZKETAK
Aguado, Agurtzane. 2008ko Maiatza.
Arin, Jorge. Montevideo, 2007ko Azaroaren 4ean.
Anzó, Baldomero. Montevideo, 2007 Azaroaren 11ean.
Arricivita, Elsa. Montevideo, 2008ko Urtarrilaren 12an.
Barrutia Zabala, Carlos. 2008ko Maiatzaren 26ean.
Edurne Larrimbe y Eduardo Olaverri, Montevideo, 2007ko Urriaren 30ean.
Pattera, Ricardo. 2007ko Maiatzaren 17an.
Peña Muniain, María Justa y María Victoria. 2008ko Maiatzaren 17an.
Piagio, Eda. Montevideo, 2008ko Maiatzan.
Ramela, Daniel. Elkarrizketa ezberdinak egin zitzaizkioan 2007ko Urri eta Abenduaren artean.
- 229 -
2
2
9
- 230 -
2
3
0

Proiektua jeitsi

Transcripción

Documentos relacionados

Aiako Harriko Parke Naturala Aiako Harriko Parke Naturala

ERROTXAPEAREN EGUNA 2011 Larunbatean Arrotxapearen

Aurkezpena Presentación

IBILALDIA 17 – logo aukeraketa