KusKalla yachasunchiK KusKalla yachasunchiK
Transcripción
KusKalla yachasunchiK KusKalla yachasunchiK
4 RIMANA Kuskalla yachasunchik QICHWA i Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 1 17/08/15 06:03 PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ Yachay Kamayuq Umalliq Jaime Saavedra Chanduví Perú Suyupi Yachachiykuna Umalliq Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra Perú Suyupi Yachay Wasikuna Purichiq Juan Pablo Silva Macher Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachana Umalliq Elena Antonia Burga Cabrera Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy Umalliq Elena Antonia Burga Cabrera Llamkana Maytu: 4i Rimana Comunicación 4° Quechua Variante Chanka Ruraq Alejandro Castillo Torrín, Haydeé Mitma Palomino Suyukunamanta qaway yanapakuqkuna Jesús Elías Gonzales Contreras, Herminio Huamán Fernández, Rosa Amelia Rojas Tello, Guadalupe Rosario Huisa Cuadros, Ruth Candelaria, Pariona Berrocal Maytukuna allichaypi yanapakuqkuna Gavina Felícitas Córdova Cusihuamán, Miriam Gladys Barboza Merino Llapan llamkaypi yanapaqkuna - DIGEIBIRA Moisés Cárdenas Guzmán, Ricardo Gonzales Estalla, Genaro Rodrigo Quintero Bendezú Qichwapa qillqaynin qawapaq Genaro Rodrigo Quintero Bendezú Allichasqa qawaq Rosa María Mujica Barreda, Javier David Hugaz Aguilar Maytu tupachiq Justo Salvador Mejía Ozeta, Eder Yampear Mallqui Siqiq Máximo Sánchez Huincho, Alfredo Felices Morales 2015 watapi allichaspa mirachisqa 28,800 mirachisqa Impreso por: Consorcio Corporación Gráfica Navarrete S.A., Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., Metrocolor S.A. En los talleres gráficos de Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., sito en Juan del Mar y Bernedo 1319 - Lima nisqapi mirachisqa © PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ Comercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi – San Borja llaqtapi tarikun Lima - Perú Qayana: 6155800 www.minedu.gob.pe 2015-13525 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi churasqa Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2015-13525 Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu Perú suyupi mirachispa / Impreso en el Perú / Printed in Perú Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 2 30/09/15 23:56 i 4 RIMANA Kuskalla yachasunchik Sutiyqa: Ñiqiyqa: Yachay wasiyqa: Llaqtayqa: Yachachiqniyqa: wata 3 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 3 17/08/15 06:03 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 4 17/08/15 06:03 RIQSICHIKUY Kuyasqa warmi qari warmachakuna: Qampaqmi kay qillqasqa maytuqa. Kaywanmi pukllaqhinalla utqayllaman yachay wasiykipi yachayniykikunata qispichinki. Yachayniykikuna kallpanchanaykipaq hinaspa ñawpaqman rinaykipaqmi sinchi kuyakuywan kallpachakuspa huñu huñupi llamkastin amawtaykikuna kay qillqasqa maytuta qispirqachimuniku. Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan yanapanakustin llamkanaykipaqpas imaymana ruraykunam kachkan. Qillqasqa maytupi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta, imayna kasqantam riqsichisunki, hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq qillqanaykipaq yanapasunki. Aylluykikuna allin qawanaykipaqpas Mama Pachata sumaqta amachanaykipaqpas allinmi kanqa. Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan, yachakuq masiykikunawan, llaqta masiykikunawan hawkalla kawsakunaykipaqpas yanapasunki. Kay qillqasqa maytuwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, siqinkim, hamutankim, tupachinkim hinallataqmi imaymana atiyniykikuna sapa yachaykunapi wiñanqa. Kay qillqasqa maytutaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa yachaykunatam qawaykunki. Kay qillqasqa maytuqa ancha kuyasqayki masiykihinam, chaymi sumaq sunquwan qawaykunayki, sumaqta yachayniyki llanllarinanpaq. Kusisqalla, kuyakuywan llamkaykuy. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 5 17/08/15 06:03 KAQNINKUNA 1 TAQI Pacha Mamanchikpa Llullu Kawsayninkuna Suti Yupa 1. Manka mallichiy 10 2. Kawsay kusichiy 12 3. Wasipi anku kichka wayuy 16 4. Hampi qurakuna 19 Yachasqaykita qatipay 22 2 TAQI Kawsayninchikkuna Huqariy Suti Yupa 5. Ñan allichaypi kuka qaway 24 6. Watyapaq rumi quñichiy 27 7. Papa allay 30 8. Qichwa simi rimay 33 Yachasqaykita qatipay 36 3 TAQI Suyunchikpa Wata Qallariynin Suti Yupa 9. Kawsayninchik llankikuy 38 10. Allpa kawsaykunapa animan harkay 41 11. Musuq wata chaskiy 44 12. Chuñu ruray 47 50 Yachasqaykita qatipay 4 TAQI Kawsayninchikkuna Huñuy Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 6 Suti Yupa 13. Riqu huaqariy 52 14. Michka tarpuy 55 15. Uywakunapa raymin 58 Yachasqaykita qatipay 61 17/08/15 06:03 KAQNINKUNA 5 TAQI Ayllunchikpa Huk Rurayninkuna Suti Yupa 16. Wasi tiyachiy 63 17. Ratanakuna huñuy 66 18. Tayta Wamaniman haywakuy 69 Yachasqaykita qatipay 72 6 TAQI Chakranchikkuna Rikchachiy Suti Yupa 19. Yarqa aspiy 74 20. Para pisqupa rikuriynin 77 21. Chakra rumichay 80 22. Turu wataypi rimapayay 83 86 Yachasqaykita qatipay 7 TAQI Kawsayninchikkuna Tarpuy Suti Yupa 23. Muhu tinkay 88 24. Hawas tarpuy 91 25. Manchachikuna sayachiy 94 26. Atuqpa wakakaynin 97 100 Yachasqaykita qatipay 8 TAQI Pacha Mamawan Uywanakuy. Tarpukuy Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 7 Suti Yupa 27. Tanta wawa haywakuy 102 28. Sara hallmay 105 30. Yuyu yanuy 108 30. Para qayay 111 114 Yachasqaykita qatipay 17/08/15 06:03 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 8 17/08/15 06:03 1 PACHA MAMANCHIKPA LLULLU KAWSAYNINKUNA 1. Imatataq kay siqipi qawachkankichik. 2. Imatataq llullu mikuy rikurimuptin aylluykichikpi ruranku. 3. Hampikunawan tarpusqa kawsaykuna allinchu kanman. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 9 17/08/15 06:03 1 YACHANA Manka mallichiy Manka mallichiymanta rimanaykichikpaq yachaqta minkakamuychik, hinaspa tapuykunamanhina allichakuychik. 1. Pitataq watukusunchik. 2. Ima kuyakuywantaq risunchik. 3. Imaynatataq rimakuykusunchik. 4. Imakunatataq tapusunchik. Yachaqpa willakusqanta yuyarispa tapukuykunamanhina huñu huñupi rimanakuychik. Tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Manka mallichiyta ima pachapitaq rurana. 2. Manka mallichiypi ima nispataq samichana. 3. Manka mallichiypi samichay mana rurasqaqa imataq kanman. 4. Lliw llaqtapichu kay manka mallichiyta ruranku. Imaynanpi. Sapaykiñataq rimanakusqaykichikmanhina qillqaspa willakuy. Samichayqa, llullu kawsakunata yanuspa, Apukunaman, Mama Pachaman waspiynin qaywakuymi. Chaymanhinan utqayman kawsaykuna puqun. 10 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 10 17/08/15 06:03 LLullu kawsaykunapa rikurimuynin Ñawichanayki willakuypa sutinmi “Samichaypaq allichakuy”. Imamantaraq willakuy rimachkan. Kay tapukuyta kimsa rimaywan kutichiy. Uray siqipiñataq masiykikunapa rimasqanta qillqanki. Huñupi llamkanki. Samichaypaq allichakuy Kay willakuyqa kaymantam rimanman: 1. 2. 3. Kaymi masiykunapa rimayninkuna: 1. 2. 3. Tawa tawapi huñunakuspa kaykunata ruraychik. Samichaypaq allichakuy Tarpukusqan chakrapi mana riqsisqa pisquchakuna pawaqta qawaspansi mama Awqa Sisaqa sunqullanpi riman: “ñachiki mikuychakuna rikurimuchkanña, chaymi wak pisquchakunaqa rikurimuchkan”, nispan. Chaysi kusikuymanta warmi wawanta qayan: – Chaska, maypim kachkanki. Hamuy mamay, chakranchik qawaq risunchik. – Anri mamalláy, mankatam yanukunanchikpaq tiyachichkani. Chaynata nispas wayralla Chaskaqa llikllachanta aysarikuspa mamanpa kasqanman kallpan. – Imamantaq chakrata risunchik. – Tarpukusqanchik chakrapiqa ñachusmi mikuychakuna rikurimuchkanña mama. Waqaya chakra hawanta sutilla kusisqa pisquchakuna pawaykachachkanku. – Chaynaqa qawarqamusunchikyyá nispas iskayninku kallpastin siqaykunku. Chakrata chayaspankus tarpuyninkuta qawaykachanku. Hawasta qawaykuptinkuqa ñas llulluchakuna kasqaña hinallataqsi papaman pawaykuspanku allpata kuyuykachiptinkuqa papa sumaq mikunasllaña qawakaykamun. Kusisqas mallinankupaq pallanku. Wasiman kutispankuñataqsi ñawpaqta Mama Pachaman samichanankupaq yanuykapunku. 11 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 11 17/08/15 06:03 1. Willakuyta wakillanta ñawichay (wachullapas kanmanmi). 2. Ñawichasqaykita rimasqaykimanhina pisiyachiy. 3. Llamkaq masiykikunaman iskay kimsa tapukuyta ruray (tapuy). Ichaya manapas rimasqaykita uyarichkanchu. 4. Qillqasqapi imakuna tarikusqanta ñawpaqchay. Takukuykunata kutichiy. 1. Mana riqsisqa pisquchakunata qawaspa Imatataq Awqa Sisa musyarqun. a. Llullu mikuy rikurimusqanta. ch. Llullu mikuy pisqukuna mikusqanta. h. Llullu mikuy huqarina pacha kasqanta. 2. Hamuq chiruta tukuy. Rikurichiq Rikuriq Awqa Sisa kusikun 3. Ima rikchaq qillqasqataq kay willakuy. a. Chiqap willakuy ch. Willakuy. h. Rimanakuy. 4. Imapaqtaq kay willakuyta qillqasqa. a. Pisqukunamanta willakunanpaq. ch. Llullu mikuy rikurimusqanmanta. h. Llullu mikuy pallanapaq pacha kasqanmanta. 5. “...papas sumaq mikunasllaña qawakamun”. Ima ninantaq kay rimay. a. Papa uchuychallaraq kasqan ch. Papa mikunapaq allinña kasqan. h. Papa puqusqaña kasqan. 6. Imanasqataq Mama Pachamanraq llullu mikuy yanukusqankuwan samichanku. Kay chikupa (.) sutinmi tukuq chikupas qatiq chikupas kanman. Rimay tukuptinmi churana. Rimay tukurquptin hina siqillapi huk rimay qallaykuptintaqmi ñawpaq rimay tukuyninpi churana. 12 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 12 17/08/15 06:03 2 YACHANA Kawsay kusichiy Kay chirusqata qawaspa tapukuykanmanhina rimanakuspa yachaq rimapayasunaykichikpaq minkakamuychik. 1. Kayna rurayta qawarqankichu. 2. Maypim kay rikchaq raymita ruranku. 3. Pikunataq kay raymita ruranku. 4. Imapaqtaq kay raymita ruranku. Kunanñataq yachaqta uyarispaykichik tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Ayllukipi imaynatataq llullu kawsaykunata qasamanta, runtu paramanta harkanku. 2. Imapaqtaq chakanata urquman apanku. 3. Imapaqtaq imaymana kawsaykunawan chakanata pachachinku. 4. Kay rikchaq ruraykunamanta ima niwaqtaq. Rimanakusqaykimanhinañataq kawsay amachaymanta qillqay. Llullu kawsaykunata qasa, runtu para mana hapinanpaq, utqayman puqunanpaqmi kawsay kusichiytaqa rurana. 13 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 13 17/08/15 06:03 Kawsay kusichiymanta qillqasun Rimanakusqaykichikta yuyarispaykichikpas chirusqapi qimipakuspaykichikpas kawsay kusichiymanta qillqanaykipaq allichakuychik. 1. Imamantataq qillqasunchik. 2. Imapaqtaq qillqasunchik. 2. Pipaqtaq qillqasunchik. 3. Pikunatataq rimachisunchik. 4. Imamantaq paykuna rimanqaku. 5. Imaynataq qillqasqaykichik qallaykunqa. _____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 6. Imaynataq qillqasqayki tukunqa. ______________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 14 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 14 17/08/15 06:03 Kunanñataq allichakusqaykimanhina qillqaychik. Qillqasqaykichikta qawapaychik, kaypaq kaykunata ruraychik. 1. Qillqasqaykita masiykikunaman qawachiy. 2. Qillqasqayki allichanaykipaq masiykikunapa rimasqankuta uyariy. 3. Qillqasqanchikta qawapayasun hamuq tapukuykunamanhina: Qillqasqaypa sutin kachkanchu. Rimana chiku (-) kachkanchu. Runakunapa rimasqan chuyachu kachkan. Allichakusqaykimanhinachu qallaykurqanki. Allichakusqaykimanhinachu qillqasqayki tukuchkan. 4. Qatipasqaykimanhina yapamanta qillqay. 15 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 15 17/08/15 06:03 3 YACHANA Chaskachay santupi anku kichka wayuy Chaskachay santu punchawta imakunawan wasi amachaymanta yachananchikpaq yachaqta minkakuychik. Hinaspa tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Pitataq minkakamusunchik. 2. Ima kuyakuykunata apaspataq risunchik. Ancha kuyakuywanmi pitapas rimakuykunanchik. 3. Imamantataq willachikusunchik. 4. Imakunatataq tapukusunchik. 5. Ima nispataq rakinakuykusunchik. Yachaqpa willakusqanta uyarispaykichikñataq huñu huñupi rakinakuspa tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Ima pachapitaq wasikunata amachanku. 2. Imaynanpitaq wasikuna amachana kasqa. 3. Imakunawantaq wasikunata amachana kasqa. 4. Imaraykutaq anku kichkawan wasikunata amachanku. 5. Imaynatataq anku kichkawan wasita amachanku. Sapaykiñataq rimanakusqaykichikmanhina qillqay. Iskay parqayuq anku kichkatam allin pachachisqata, mana allinkunamanta harkawananchikpaq, wasinchikpa uku punku hawanpi warkuna. 16 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 16 17/08/15 06:03 Riqsichikuq rapita ñawichasun Iskay iskay huñunakuspaykichik hamuq qillqasqata ñawichanaykichikpaq allichakuychik. 1. Ima rikchaq willakuytaq kanman. ___________________________________ 2. Imataq sutin kanman. _____________________________________________ 3. Imamantataq mañawachkanchik. __________________________________ 4. Imapaqraq kay qillqasqata qillqarqaku. _____________________________ SKACHAY PUN Q CHA CHA A P NA WR A H UR C A AY M Mana allin ñawikunamanta A harkawananchikpaqmi piki pichanawan, rura qurakunawan ima wasikunata kuchun kuchun pichakunanchik. NA KU WA SI Tapukuykuna kutichinaykipaq sumaqta qawapayaspa ñawichay. Qamkunapas kay ruraykunata ruraychik Amam qunqankichu! WASIYKICHIKTA AMACHAKUYCHIK, ALLIN KAWSAY TARINAYKICHIKPAQ. 1. Munaypaqchu chirukuna qawakun. ________________________________ Imanasqa. _______________________________________________________ 2. Llimpisqanku sumaqchu qawakun. _________________________________ 17 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 17 17/08/15 06:03 Ñawicharquspañataq kay tapukuykunata kutichiy. 1. Mayqintaq qillqasqapa sutin kanman. a. Wasi amachanapaq chaskachay punchaw ruraykuna. ch. Amam qunqankichu! h. Qamkunapas kay ruraykunata ruraychik. 2. Ima rikchaq willakuytaq ñawichasqayki qillqasqa. a. Qayakuy qillqasqa. ch. Rurachiq rapi. h. Riqsichikuq rapi. 3. Qillqasqapi kaynatam nichkan: “wasi amachay” nispa. Ima ninantaq. a. Chikimanta wasi harkay. ch. Unquymanta wasi harkay. h. Kusikuymanta wasi harkay. 4. Riqsichikuq rapipa sayayninpi imakunataq tarikun. a. Llimpisqa, qillqasqa, riqsichisqan. ch. Llimpisqa qillqasqa. h. Llimpisqa. 5. Imapaqtaq kay qillqasqata qispichirqaku. a. Llaqtaman munasqankuta riqsichinankupaq. ch. Runakunaman munasqankuta willanankupaq. h. Yanqa pirqakunapi laqarayananpaq. 6. Chiqa mana chiqa rimaykunata kasqanta allinta ñawichaspayki kutichiy. Yanqa kaptinqa (y) kaywan, chiqap kaptinqa (ch) kaywan riqsichinki. Kay rikchaq qillqasqakunataqa chirusqakunawanmi kuskchana. Kay rikchaq qillqaqakunapiqa qillqakunaqa qillqaspa munasqanmanhinam rikurimun. Kay rikchaq qillqasqakunapiqa ima punchawpi qillqasqa kasqanta churanapunim. Riqsichikuq rapiqa, pisi qillqallapim, pisi chirukunawan yachaykunata willakun. Ichaqa sumaq chirukunawanmi rikuchina. 18 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 18 17/08/15 06:03 4 YACHANA Hampi qura riqsiy Hampi qurakuna riqsinaykichikpaq tapukuykunamanhina allichakuspa yachaqta minkakamuychik. 1. Mayqin yachaqtataq minkakamusunchik. 2. Kuyakuyninchikta apasunchu, icha manachu, Imanasqa. 3. Imamantataq willachikusunchik. 4. Imakunatataq tapupayasunchik. 5. Willawaptinchik imaynatataq uyarinanchik. Iskay hatun huñuta ruraspa yachaqpa yachachisusqaykichikmanta rimanakuychik. Sapa huñu iskay tapuyta kutichinqa. 1. Ima pachapitaq hampi qurakunata pallana. 2. Maykunapitaq hampi qurakuna wiñan. 3. Imakunapaqtaq hampi qurakuna allin kasqa. 4. Imaynanpitaq hampi hurakunata pallanku. Rimanakusqaykichikmanhinañataq qillqaspa willakuychik. Hampi qurakunaqa, tukuy niraq unquykunapaqmi (uqu, chukchu, qicha, wiksa punki...) allin. Paykunam, sallqakunapi, yunkakunapi, chalakunapi wiñam. 19 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 19 17/08/15 06:03 Riqsichikuq rapita qispichisun Hampi quramanta riqsichikuq rapita qispichinaykichikpaq matiku quramanta willakuq qillqasqata ñawichaspa allichakuychik. Matiku Tayta Antukum hampi qurakunamanta kaynata willakun: Hampi qurakunataqa maypiñapas tarinchikmi. Matiku quramanta pisillata rimaykamusqaykichik. Kay quraqa chukchu unquy hampinapaq allinmi. Chiriwan katkataypaqpas allinmi. Kay quraqa yunkapi, chala, qichwa allpakunapim wiñan. Matikutaqa yaku timpupi limunchayuqtam upyana, chayqa ancha chirisqakunapaq, chulli unquypaq, tisis unquykunapaqpas allinmi. Chaki humpiyuq kaspapas matiku yakuwan mayllakuna. Kirikunatapas timpusqa yakuwan mayllakusqaqa chakichinmi. 1. Ima hampi quramantataq riqsichikuq rapita rurayman. ________________________________________________________________ 2. Pitataq akllasqay quramanta allinta willawananpaq mañakuyman. ________________________________________________ 3. Ima unquykuna hampinapaqtaq allin akllasqay hampi qura kan. ______________________________________________ ______________________________________________ 4. Imakunawantaq riqsichikuq rapita qispichisaq. ______________________________________________ ________________________________________________ 5. Imataq riqsichikuq rapipa sutin kanqa. ____________________________________________________________________ 6. Maypitaq runakuna qawananpaq riqsichikuq rapita churasaq. _______________________________________________________________________. 20 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 20 17/08/15 06:03 Kunanñataq allichakusqaykimanhina hampi quramanta riqsichikuq rapita qillqay. Qillqasqaykichikta kay Kutapukuykunamanhina allichaychik. 1. Qillqasqaykita masiykikunaman qawachiy. 2. Qillqasqayki allichanaykipaq masiykikunapa rimasqankuta uyariy. 3. Hamuq tapukuykunamanhina qillqasqaykita qawapayay: Riqsichikuq rapipa sutin kachkanchu. LLimpisqayuqchu kachkan. Hampi qura riqsichiq rimaykuna kachkanchu. Riqsichikuq hampi qura sumaqchu qawakuchkan. 4. Qatipasqaykimanhina yapamanta qillqasqaykita qillqay. Kunanñataq allichasqaykita sapaq rapipi qillqaykuy, hinaspa tayta mamaykiman rurasqaykita qawachiy. 21 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 21 17/08/15 06:03 Yachasqaykita qatipay Tapukuykunata allinta ñawichaspa kutichiy. 1. Tinkuchiq chirupi rikchaq qillqasqakunapa rikchakusqantapas rakinakusqantapas tinkuchiy. Rikchayninkuna Willakuypi runakuna rimanakunku. Chirusqayuqpunim kanan. Rimaq chikuyuqmi (-) rikurin. Sutiyuqmi Wasi pirqakunapipas laqachuwanmi. Riqsichikuq rapi Rimanakuy 2. Ñawichasqaykimanhina. Imanasqataq mama Awqa Sisa kusikusqa. a) Pisquchakunata qawaspan. ch) Llullu mikuy rikurimusqanrayku. h) Apukunaman samichasqanrayku i) Llullu mikuy yanukusqanrayku. 3. Kawsay kusichiymanta tumpallatapas willakuy. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 4. Riqsichikuq rapipa sayayninpi kaykunam kanan. a) Sutin, llimpisqa, riqsichisqan. ch) Sutin, llimpisqa. h) Sutin, riqsichisqan. i) Llimpisqan, riqsichisqan. 5. Imaynataq kay llamkaykunawan tarikurqanki. ____________________________________________________________ 6. Imakunatataq llamkaykunawan yacharqunki. _____________________________________________________________ 22 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 22 17/08/15 06:03 2 KAWSAYNINCHIKKUNA HUQARIY 1. Imatataq runakuna rurachkanku. 2. Llaqtaykipi kawsaykunata huqarisqanku pacha ima sasachakuykunataq rikurimun. 3. Imata ruraspataq sasachakuykunata chinkachichwan. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 23 17/08/15 06:03 5 YACHANA Ñan Allichaypi kuka qaway Tapukuykunamanhina yachaqta minkakunaykichikpaq allichakuychik. 1. Pitataq minkakusunchik. 2. Ima kuyakuywantaq suyasunchik. 3. Ima nispataq chaskisunchik. 4. Ima tapukuykunatataq tapusunchik. 5. Imaynatataq yachaqpa willakusqanta uyarinanchik. Yachay wasi pampapi muyupi tiyaspaykichik, yachaqta uyarirquspaykichikñataq tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Manaraq ñan allichayta qallaykuchkaspa imataraqtaq rurana. 2. Imaynatataq qawanapaq kukata wischuna. 3. Imaraykutaq Mama Kukata qawanku. 4. Imaynatataq Mama Kuka allin llamkay qispinanpaq qawachikun. 5. Ima nispataq Mama Kukata rimapayana. Kunanñataq iskay iskaypi huñunakuspa kukachata rimapayaychik. Rimapayasqaykichikmanta qillqaychik. Mama kuka, qumir uyachan, tupanasqa, wakinñataq qipanpakuna lluqsimuptinqa imapas rurayta kusikuywanmi qallarina. 24 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 24 17/08/15 06:03 Ñan allichaypaq willakuna rapita qispichsisun. Hamuq qillqasqata ñawichanaykichikpaq tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Kay qillqasqata rikurqankiñachu. Maypi. ________________________________ 2. Pikunataraq rimapayachkan. __________________________________________ 3. Imataraq qillqasqapi mañakuchkan. ___________________________________ 4. Ima rikchaq qillqasqaraq. _____________________________________________ Willakuna rapipa nisqanta ñawichaspa rikchayninkunata riqsiy. Chaskachay punchawtam ñan allichaypaq lliw sayarinanchik. Pusaq achikyay pachamanta pichqa chisinkuy pachakamam llamkasunchik. Suyachkasqaykikum! Allqu Willka ayllu kamachikuq. 1. Riqsichikuq rapipa rikchakuyninkunata riqsiychik. Imapas chayraq rikurimusqantam willakun. Pisi rimayniyuqlla. Riqsichikuq rapi. Akcha rikchaqmi. Ima rikurimunantapas ñawpaqchanmi. 25 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 25 17/08/15 06:03 Ñawichasqaykimanhinañataq kay tapukuykunata kutichiy. 1. Ima rikchaq willakuytaq kay qillqasqa kanman. Chayta riqsichiy. a. Willakuna rapi. ch. Rimanakuy qillqasqa h. Riqsichikuq rapi 2. Imatataq willlakuna rapi maskan. Chayta muyuchawan wichqay. a. Runakunaman ima rikurimunantapas rikurisqantapas riqsichiyta. ch. Runakunaman ima rikurimunantapas riqsichiyta. h. Runakunaman ima kasqantapas riqsichiyta. 3. Willakuna rapi qawasqaykimanhina imakunatataq sayayninpi tariwaq. _________________________________________________________________. 4. Kay willakuna rapi qawasqaykipi imanasqataq haykapi, maypi qillqakusqan mana kanchu. Chayta qillqaspa willakuy. Manam yaykumuwaqchu. Piña allqum puñuchkan! _________________________________________________________________ 5. Imakunatataq kay rikchaq willakuna rapiwan runakunaman riqsichichwan. ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Willakuna rapiqa imapas chayraq rikurimusqantam willakun, mana chayqa ima rikurimunantapas ñawpaqchanmi. Pisi rimayniyuqllam. 26 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 26 17/08/15 06:04 6 YACHANA Watyapaq rumi quñichiy Huñu huñupi rakinakuspaykichik, watyakuypi rumi tuqyasqanmanta rimanakuychik. 1. Kay rikchaq rurayta maykunapitaq qawarqanki. 2. Pikunataq pacha mankata ruranku. 3. Lliw llaqtakunapichu watyakunku. 4. Ima rikchaq rumikunawanraq urnuta pirqanku. Pacha manka ruraypi rumi tuqyasqanmanta rimapayasunaykichikpaq yachaqta minkakamuspaykichik tapukuykunamanhina tapupayaychik. 1. Ima rikchaq rumikunawantaq urnuta pirqana. 2. Maykunapitaq chay rumikuna tarikun. 3. Watyakuypi imaynanpitaq rumikuna tuqyan. 4. Rumikuna tuqyaqta qallariptin imakunatataq rurana. 5. Pitaq chay yachaykunata yachachisurqanki. Kunanañataq yachaqwan rimanakusqaykichikmanhina qillqaspa willakuy. Watyapaq rumi quñichichkaspa tuqyayta qallariptinqa, kachi yakuwan utaq yaku ispaywan challana, chaqchuna hinaptinmi tuqyayni sayan. 27 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 27 17/08/15 06:04 Huk willakuna rapichata qillqasun Kunanqa huk willakuna rapichata paqarichinaykipaq hamuq qillqasqata ñawichaspa allichakuyta qallaykuy. Ama chinkachiychu! Rumi Chakapim hatun hatun chakrayuq wasita illanaykurayku rantikuchkaniku. Munaqkuna kay supaman qayakamuychik.#995687558 1. Ñawpaqtaqa yachakuq masiykiwanraq qillqasqamanta rimanakuychik. 2. Kunanqa mañakusqanmanhina qillqanaykipaq allichakuy. a. Ima rikchaq qillqasqatatq qispichisaq. ch. Pipaqtaq qillqasaq. h. Imatataq munachisaqpas musyachisaqpas. i. Maypitaq willakuna rapita churasaq. k. Willakuna rapipi nisqay chiruyuqchu kanqa. 28 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 28 17/08/15 06:04 Kunanñataq allichakusqaykimanhina willakuna rapita qispirqachiy. Qillqasqaykita qawapayay. 1. Qillqasqaykita masiykikunawan qawachinakuychik. 2. Rimapayasusqaykimanhina allichanaykipaq masiykikunapa nisusqaykita uyariy. 3. Hamuq tapukuykunamanhina qillqasqaykita qawapayay: Qillqasqayki chuchay chuyaychu ñawichakun. Qillqasqayki pisi rimayniyuqllachu kachkan. Simikuna allin qillqasqachu tarikun. Samaq chiku, qatiq chiku, tukuq chikukuna kachkanchu. 4. Qatipasqaykimanhina yapamanta qillqay. (:) Iskay chikutaqa imapas qatinasllata willakunapaq allin. 29 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 29 17/08/15 06:04 7 YACHANA Papa allay Papa allaypi samichayta yachanaykichikpaq yachaqta minkakuychik, chaypaq tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Imapaqtaq kayta rurachkanku. 2. Aylluykipi qawasqaykihinatachu rurankichik. 3. Haykapiraq ayllunchikkuna kaykunata ruran. 4. Huk ayllukuna kayhinatachuch ruranku. 5. Qam kayna rurayta munawaqchu. Yachay wasipi yachachiqpa yanapakuyninwan yachaq willasusqaykichikmanhina rimanakuychik. 1. Papa allaypi pitaq samichan. 2. Imakunawantaq papa allaypi samichanku. 3. Mayqin aputataq samichanku. 4. Ima nispataq samichanku. 5. Imapaqtaq samichana. Papata samichaspanku rimasqankuta qillqaspa willakuy. Mama Kukata kintuykuspam papa allaypiqa saminchanchik kaynata nispan: “Kuyay Mama Pacha, kawsaykuna ruruchisqaykimanta kay sumaq kintukunata akuykuy” nispa. 30 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 30 17/08/15 06:04 Minkakuna rapita ñawichasun Ñawichanaykipaq allichakuy. 1. Ima ruraymanpas tayta mamayki rinanpaq, qillqasqa rapita pipas apachimusqanta qawarqankichu. Qammanqa apachimusurqankichu. __________________________________________________________________ 2. Uraypi qillqasqa kaqllata maypipas rikurqankichu. _______________ Maypi. ____________________________________________ 3. Imapaqraq allin kay rikchaq minkakuna rapi. ____________________________________________________________________ 3. Ima rikchaq qillqasqa kasqanta yachankiñachu. _____________________ Imaynanpi yachanki. __________________________ Ñawichaspaykitaq kaykunata kutichiy. UMAKA LLAQTAPI UMALLIQ MINKAKAMUSUNKICHIK Llaqtanchikpa hatun papa allayman hamunkichik. Llamkanaykichikkunata apamunkichik. Kay chirapa punchaw aymuray killapi, Panqar chakrapi Isqun pachata qallarisunchik. Suyachkasqaykikum! 31 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 31 17/08/15 06:04 1. Qayakuq rapita allinta qawaspayki, hamuq chirupi tapukuykunata ariwanpas manawanpas kutichiy. Minkakuna rapipa rikchayninkuna Arí Mana Imapas michakunapaqmi allin. Minkakuna rapi qillqaq runata riqsichinmi. Maypi imapas rurakunanata riqsichinmi. Haykapi imapas rurakusqanta riqsichinmi. Chiruyuqmi. Imaymana qillqakunawan qillqasqam. Allinta umanchaspa tapukuykunata kutichiy. 1. Minkakuna rapi willakuna rapimanta imapitaq rakinakun. a. Minkakuna rapiqa manam michakunapaqchu. Willana rapiñataqmi michakunmanpas. ch. Willakuna rapiqa manam chirun kananpunichu. Qayakunapim ichaqa sumaq qawakunanpaq kanan. h. Iskaynin rapim imatapas munachikun. 2. Pitaq qayakuq rapita qillqarqapas qillqachirqapas. a. Umaka llaqta ch. Umaka llaqtapa umalliqnin. h. Minkakuqkuna. 3. Minkakuna rapi qillqaspapi imakunataq kanan. a. Imaymana rikchaq qillqakuna, chirusqa, hatun uchuy qillqakunapas kanmanmi hinaspa imaymana llimpikuna. ch. Imaymana rikchaq qillqakuna, hatun uchuy qillqakunapas kanmanmi. h. Imaymana rikchaq qillqakuna, chirusqa, hatun uchuy qillqakunapas hinaspa qullana sutin. 4. Imapaqtaq qayakuq rapi allin kanman. __________________________________________________________________ Kay muspana chikuwanqa (!) sunqu imayna kasqanmanhinam qillqana: llaki, kusi, manchariy hapiwaptinchikmi. Kayna: Ananaw!, Achalaw!, Akakaw! 32 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 32 17/08/15 06:04 8 YACHANA Qichwa simi rimay Huñu huñupi rakinakuspaykichik qichwa siminchikmanta tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Chirusqapi rikuriq runakuna ima simitataq rimankuman. 2. Huk suyukunapa siminwan rimawaptinchik uyarichwanchu. Imaynanpi. 3. Hatun llaqtakunaman chayaspanku ima simipitaq rimanakunku. 4. Imanasqataq kikinchikpa siminchipi huk runakunawan rimayta pinqakunchik. 5. Rimasqanchik siminchik kastilla simiman rikchakunchu. Imanasqa. Yachaq masiykikunawan kuska siminchik kallpachachinapaq tapukuykunamanhina rimaspa ruraychik. 1. Siminchik kallpachananchikpaq imakunatataq rurachwan. 2. Ima qillqakunatataq qillqachwan. 3. Ima nispataq llaqta masinchikkunata rimapayachwan. 4. Maykunamantaq lluqsichwan. 5. Pikunawantaq yanapachikuchwan. Kunanqa yachay wasipi, llaqtakunapi, ñankunapi purispaykichik qichwa simita rimanakusqaykichikmanhina kallpachamuychik. Siminchikqa runahina kallpayuqmi, kawsayniyuqmi, sapallanmi allinta riman. Qichwa simi rimayninchiktaqa sapa watam kay 27, aymuray killapi yupaychana. 33 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 33 17/08/15 06:04 Minkakuq rapita qillqasun Ñawpaqta qillqasqata ñawichaspayki umachay chaymanhina qampas minkakuq rapita qispichinaykipay allichakuy. 1. Imatataq qillqasaq. Allinta umachay minkakuq rapita qillqanaykipaq. 2. Imapaqtaq qillqasaq. 3. Imaynatataq qillqasaq. 34 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 34 17/08/15 06:04 Qamñataq allichakusqaykimanhina qayakuq rapita qillqay. Kunanñataq qillqasqaykita qatipay. 1. Akllasqayki qillqasqamanhinachu qillqarqanki. _______________________________________________ 2. Imaymana chikukuna allin churasqachu kachkan. _______________________________________________ 3. Qillqasqaykipi sutikuna kaspaqa allin qillqasqachu tarikun. ___________________________________________________ 4. Qispichisqayki qillqasqa munaypaqchu qawakuchkan. _________________________________________________ 5. Imaymana rikchaq qillqakunawanchu qillqasqa kachkan. __________________________________________________ 6. Kunanqa yapamanta allichaspa masiykikunaman qawachiy. 35 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 35 17/08/15 06:04 Yachasqaykita qatipay Tapukuykunata allinta ñawichaspa kutichiy. 1. Tinkuchiq chirupi qillqasqakunapa rikchakusqantapas rakinakusqantapas tinkuchiy. Rikchakuyninkuna Minkakuq rapi Willakuna rapi Imaymana rikchaq qillqakunawanmi kanan. Rapi qillqaqpas riqsichikunanmi. Manam imatapas michakunmanchu. Maypi qillqasqa kasqanpas yachakunanmi. Ruray riqsichikusqanqa tukuyniyuqmi. 2. Mayqin rapitaq ima rikurimunantapas ñawpaqchan. a) Willakuna rapi. ch) Qayakuq rapi. h) Rimanakuy qillqasqa i) Rikurichiq rapi. 3. Ima nispataq Mama Kukata rimapayana.. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 4. Qichwa siminchik rimaspanku pinqakuqkunata ima niwaqtaq. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 5. Imaynataq kay llamkaykunawan tarikurqanki. ____________________________________________________________ 6. Imakunatataq llamkaykunawan yacharqunki. _____________________________________________________________ 36 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 36 17/08/15 06:04 3 SUYUNCHIKPA WATA QALLARIYNIN 1. Imapaqraq kayta rurachkanmanku. 2. Allinchu kanman musuq wata chaskiypi qullqi tukuy. Imanasqa. 3. Imata ruraspataq llaqtanchikpa yachayninmanhina musuq watata raymichwan. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 37 17/08/15 06:04 9 YACHANA Kawsay llankikuy Kawsay llankikuymanta willasunaykichikpaq yachaqta minkakuychik chaypaq tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Pitataq willawananchikpaq pusamuchwan. 2. Ima nispataq chaskisunchik. 3. Ima kuyakuywantaq chaskisunchik. 4. Imamantataq willachikusunchik. 5. Imaynataq rimapayawasqanchikmanta riqsikusunchik. Willasusqaykichikmanhina, huñu huñupi rakinakuspa, tapukuykunapi hapipakuspa rimanakuychik. Huknin huñun tapukunqa. Hukninñataq kutichinqa. 1. Pikunataq llankikuypi purinku. 2. Maykunapitaq kay llankikuy kan. 3. Ima kawsaykunatataq llankikunku. 4. Imaynanpitaq llankikunku. 5. Imakunawantaq llankikunku. 6. Ima nispataq llankikunku. 7. Yunka runakuna llakikunkuchu. Imayna llankikuypi rimasqankuta qillqaspa willakuy. Ñawpa runakunaqa llankikuspam mikuyninkuta, pachankuta huñuqku. Qullqiwan rantiytaqa manam yachaqkuchu, manataqmi ñakariqkuchu. 38 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 38 17/08/15 06:04 Kawsaykuna llankiy riqsichikuy Hamuy rimaykunata sapallayki sumaqta ñawichay. Qampaqhina kasqantapas mana kasqantapas riqsichiy hinaspa rurasqaykita wakin masiykikunawan tupanachiy. Arí Mana 1 2 Manam qullqillawanchu hawka kawsukuchwan. Kay punchawkunapas llankikuyqa allinmi kanman. Llankikuy yapamanta rikurimuptinqa qilla runakuna chinkanmanmi. Llankikuy kallpachakuptinqa suwakunapas chinkanmanmi. Llamakunawan puriyqa manañam allinñachu kanman. Kukachawan wayukuna llankikuyqa pinqayñam kanman. 3 4 5 6 Ñawichastin hamuq llamkaykunata ruray. Kawsaykuna llankiy riqsichikuy Ayllunchikpi chakra llamkaq runakunaqa, imaymana mikuykunata tarpuspam hawka kawsanku. Huk llaqtakunapa mikuykunawan llankinakunankupaq llaqta qatumanpas apaykuytam yachanku. Manam chayhinallachu tarpukusqankutaqa huqarimunku. Kawsaykunapa “animan” mana ripunanpaq munaytaraq “samiyta insinsiyuwan” apachinku. Kaynasqam Papata siwarata, sarata, uqata, añuta, hawasta, ullukuta ima llankikunankupaq llaqta uku qatuman apaykunku. Munaytam llankikunku. Kusisqallaña rimanakuspankum: kachita, siwullata, asnapata, wirata, yunkamanta hamuq miski rurukunatapas huñukuykunku. Llaqta uku runakunañataqmi charkita, waskata, wayqata, qucha yuyuta, ima sallqa runakunamanta llankikuspam huñukunku. Pachatapas huñunkum. Manam ñawpa llaqtanchikkunapiqa ñakarikuyqa karqachu, llankikunallawanmi mikuyninkuta huñukuqku. Manam kunahinachu qullqillataña imapaqpas qawachkanchik. 39 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 39 17/08/15 06:04 1. Chawpikamalla qillqasqata ñawichay. Hinaspa kaykunata ruray: a. Ñawichasqaykita pisiyachiy. ch. Pantay rimaykunata chuyachay. h. Ñawichasqaykimanhina tapukuykunata ruray. 2. Puchusqaykita ñawichay hinaspa kaqllata ruray. 3. Musuq simikunata maskay hinaspa manaraq simi qullqapi nisqanta maskachkaspayki kikillaykiraq rimachiy. Simikuna Ñuqapaqa kaymi niynin Simi qullqapiqa kaynatam nin Llankikuy Kunanñataq ñawichasqaykimanhina kutichiy. 1. Ima rikchaq qillqasqataq kasqa. a. Willakuq qillqasqa. ch. Riqsichikuq qillqasqa. h. Riqsichikuq rapi. i. Willakuna rapi. 2. Imamantataq willakuy rimachkan. a. Mikuy huñukusqankumanta. ch. Llankikuymanta. h. Yunka wayukunamanta. i. Qichwa suyuman illasqankumanta. 3. Imapaqraq willakuq qillqasqata qillqarqaku. __________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 4. Kay punchawkuna llankikuy rurasqankumanta Ima niwaqtaq. __________________________________________________________________ _________________________________________________________________ Willakuq qillqa: kay willakuyqa allin imapas chuyachasqata ima, imayna, imapaq kasqanta riqsichikunapaqmi. 40 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 40 17/08/15 06:04 10 YACHANA Allana kawsaykunapa animan harkay Yachachiqniykiwan kuska chirusqata qawaspa tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Kayna rurayta qawarqankichikchu. 2. Maypitaq kay rurayta qawarqankichik. 3. Imapaqtaq kay rurayta ruranku. 4. Imaraykutaq kaykunata ruranman. 5. Imanasqataq kawsayta waskawan muyurqachin. Kunanñataq hamuq tapukuykunawan yanapachikuspa yachaqta tapupayamuychik. 1. Kawsaykuna animayuqchu. Imaynataq chayta yachanchik. 2. Allay kawsaykunapa animanta imaynatataq harkana. 3. Kawsaypa animanta maypitaq maykunapitaq harkana. 4. Kawsaypa animanta imakunawantaq harkana. 5. Imapaqtaq kawsaykunapa animanta harkana. 6. Ima nispataq kawsaykunapa animanta harkanchik. Imata rimaspataq kawsaykunapa animanta harkanchik. Chayta qillqaspa willakuy. Waskawan muyupi huñuspam, allay kawsaykunapa animanta harkanchik. Kaytaqa mana kiwllispalla watachanapaqmi rurana. 41 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 41 17/08/15 06:04 Kawsaykunapa animan harkaymanta qillqay Manaraq qillqanaykichikpaq allichakuchkaspa qillqasqataraq ñawichay. Kawsaykunapa animan harkay Papa, ulluku, maswa wiñaq llaqtakunapiqa llapa kawsaykunatam ancha kuyakuywan tukuy imata ruraspanku waqaychanku. Chaymi ñawpaqta kawsaykuna allanankupaq simpasqa waskata apanku. Chakrapiñataqmi kinrayninpi ruyrunpaman chutaykuspa qaqa qaqayta wataykuspanku llapa allasqakunata huqarisqankumanhina mana animan ayqinanpaq, mana usuchispa huñunku. Chaymi allpa kawsaykunaqa taqipi waqaychasqapas, maynataña mikuchkaptinkupas mana tukurinchu. 1. Ñawichaspaykichikñataq yachaq masiykiwan qillqasqamanta rimanakuychik. 2. Kunanaqa qillqanaykipaq tapukuykunamanhina allichakuy: a. Ima rikchaq willakuytataq qillqasaq. ______________________________________________________ ch. Allintachu sayayninta riqsini mana pantaspa qillqanaypaq. ________ Manaraq yachaspayqa amawtayta tapupayasaq. h. Imataq willakuyniypa sutin kanqa. _________________________________________ i. __________________________________________ k. Imakunamantataq rimasaq. Chirusqayuq kaspaqa imaynataq chay kanqa. _______________________________________________________________ l. Imaynataq qillqasqayta masiykunaman qawachisaq. ________________________________________________________________ 42 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 42 17/08/15 06:04 Kunanñataq willakuq qillqasqata qispichiy. Qillqasqaykita allin mana alin kasqanta qatipay. 1. Qillqasqaykita masiykikunapaq ñawichapuy. 2. Kusisqachu ñawichasqaykita masiykikuna uyarin. Arí Mana 3. Masiykikunata imayna qillqasqayki rikchapususqanta tapukuy. 4. Masiykikunapa nisusqaykita allinta kusikuywan uyariy hinaspa allichay. Tukuy rurasqakuna qawachiqmi rimana simiqa. Chaykunaqa kanman: paway, kuyay, mikuy, llankikuy hukkunapas. 43 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 43 17/08/15 06:04 11 YACHANA Musuq wata chaskiy Musuq wata chaskiy imayna kasqanta rimanaykichikpaq chirusqata qawaspaykichik yachachiqniykiwan kuska kaymanta rimanakunaykichik. 1. Imaraykutaq kaynata ruranku. 2. Kay rikchaq ruraykunata rikurqankichikchu. 3. Ima killapitaq ñawpa hatun tayta mamanchikkuna wata muyuyta raymirqaku. 4. Imakuna ruraspataq musuq watata chaskinchik. Yachaqpa willakusqanmanhina yachaq masipura huñunakuspa imayna inti rimapayana kasqanmanta rimanakuychik. 1. Ima pachapitaq allpa intimanta karuchakurqun. 2. Imapitaq musuq wata kasqanta yachanchik. 3. Imaraykutaq Apu Intita yupaychanku. 4. Ima nispataq tayta intita chaskina kasqa. 6. Imakunawantaq tayta intita chaskina. 7. Imaynatataq huk suyukunapi musuq watata chaskinku. Ima nispataq Tayta Intita llaqta masinchikkuna chaskinku. Chayta willakuy. Tayta Intita chaskispa kaynata rimapayana:-Inti Yayallay! llapan churikikunaman kawsay quykuwasqaykikumanta, kuyakuyniykuta tukuy sunquykuwan qaywaykamuykiku! 44 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 44 17/08/15 06:04 Kartata ñawichasun Qillqasqapa sunqunman asuykunaykichikpaq tapukuykunata kutichiychik. 1. Kay rikchaq qillqasqata rikurqankichu. ______ Maypi. ___________ 2. Ima rikchaq qillqasqaraq. Willakuy Aranway Karta Imaynanpi yachanki. __________________________________________ 3. Imapaqraq kay qillqasqata qillqarqa. _______________________________________________________________ Qillqamanta rimarisunchik. Anta Waylla, 20 kuski raymi killapi, 2015 watapi. Taytay, Amaru Mamani. Ancha kuyasqa wawqillay: Ñawpaqta ancha yupaychayniywan kay qillqasqayta churaykamuyki, imaynallam kachkanki, ñuqaykuqa allinllam Mama Pachapa uywakuyninwan kachkaniku. Willasqayki kay 21 kuski killapim, musuq watata tayta mamakunawan llaqtapa kamachiqninkunawan kuskachakuspa raymisaqku. Chaymi kay hatun punchawpi qampas kuyasqay masillay Paqchaq yachay wasiman watukaykamuwayku. Kuski raymi musuq wata yupaychaypi sayaykaysiwayku. Chaynallataqmi ancha kusikuywan, chay punchawqa, mikuykunata ruraspanchik kusikuywan musuq watata chaskiykusunchik. Amam qunqamunkichu ancha kuyasaqay wawqillay. Napayniyta hinaspa ayllunchikpa napayninkunatawan apachimuykiku. Wayra Quri Manka 45 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 45 17/08/15 06:04 Ñawichaspa mañakusqanmanhina ruray. 1. Ima rikchaq qillqasqataq kasqa. Chiqa kaqta muyuwan wichqay. a. Karta ch. Aranway h. Willakuna rapi 2. Imamantataq karta rimachkan. a. Qillqaqpa masin yachay wasiman hamunanpaq. ch. Qillqapa masin musuq wata raymiypi kuskachananpaq. h. Qillqaqpa wawqin mana llakikunanpaq. 3. Imapaqtaq kartata qillqarqan. ____________________________________________________________________ 4. Imaynataq qillqaq runa kartata qillqarqan. Chayta riqsichiy. a. Llakisqa ch. Kusikusqa h. Piñasqa 5. Imaynanpi yachanki. ______________________________________________________________________ 6. Kartapa kaqninkunata tupasqanpi qillqay. Rimaykuna tinkiqkuna imapas niyta tukuspa huk niykunawan tinkinapaqmi churana. Achka kanku: Chaymi, chaysi, ichaqa, hinaspa, chaykama. 46 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 46 17/08/15 06:04 12 YACHANA Chuñu ruray Papa qasachiymanta yachachisunaykichikpaq yachaqta yachay wasiman apamuychik, kaypaq tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Lliw ayllukunapichu chuñuta ruranku. 2. Maykunapitaq chuñuta ruranku. 3. Yachaypaqchu chuñu ruray. Imanasqa. 4. Ima killapitaq chuñuta ruranku. Imayna chuñu ruranapaq pacha kasqanta riqsinaykichikpaq yachaqwan rimanakuychik. Willasusqaykichik mana chuya kaptinqa tapukuykunawan yanapachikuychik. 1. Ima pachapitaq chuñuta rurana. 2. Imaynatataq papata qasachina. 3. Maypitaq papata qasachina. 4. Papa qasachinapaq imaynataq pacha kanan. 5. Lliw papakunatachu qasachina. Imaynaraq huk ayllukunapi chuñuta rurankuman, chayta tapupayaspayki qillqaspa willakuy. Papa qasachinapaqqa, sutillam chisinkuyta hanay pachamanta chiri, chiri wayra chayamun, mana chayqa inti waqtaykuytam hanay pacha chuyay chuyayta kichakuykun. 47 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 47 17/08/15 06:05 Kartata qillqasun Kay kartata huknin ñawichasqayki kartawan tupanachispa masiykikunawan rimanakuychik, hinaspa karta qillqanaykipaq allichakuy. Yawli, 23 kuski raymi killapi, 2015 watapi. Amawta Puka Sisa. Kuyasqay amawta: Hatun napayniyta chayaykachimuspaymi kaykunata niykamuyki. Paqarinmi yachay wasiman hamuyta mana atisaqchu. Tayta mamayki karu llaqtaman illarqunku. Manam pipas sullkaykuna qawaq kanchu. Chayraykum paqarinqa yachachisqaykita uyarisaqchu. Imapas rurana kaptinqa kay wasillaypiñach masiykunamanta rurasqankuta aynikuspay ruraykusaq. Willakusqaymanhinayá nisqayta uyariykuway. Ancha kuyakuywan. Killa Sumaq Sunqu 1. Ima rikchaq qillqasqatataq qispichisaq. _____________________________________ 2. Pipaqtaq qillqasaq. ______________________________________________ 3. Imayna sunquyuqtaq qillqasaq. _________________________________________________________ 4. Imaynatataq rimapayasaq. ________________________________________________________________ 5. Imaynataq qillqasqayta qallaykusaq. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 6. Imatataq karta ukunpi mañakusaq. _____________________________________________________________________ 48 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 48 17/08/15 06:05 Kunanqa allichakusqaykimanhina karta qillqay. Qillqasqaykita allin mana allin kasqanta qatipay. Arí Mana Karta apachisqayki runapa sutin kachkanchu. Runapa sutin, llaqtapa sutin hatun qillqawan qillqasqachu. Kartapa sayayninkuna allin rakisqachu kachkan. Simikuna allin rakisqachu kachkan. Qillqaqpa suntin kachkanchu. Imayna sunquyuqta qillqarqanki. 49 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 49 17/08/15 06:05 Yachasqaykita qatipay Tapukuykunata allinta ñawichaspa kutichiy. 1. Pikunataq llankikunku. a) Sallqa runakuna. ch) Qichwa runakuna. h) Munaqkuna. 2. Allana kawsaykunapa animanta imaynatataq harkanchik. a) Waskawan muyupi harkaspa. ( ) ( ) ch) Rumiwan harkaspa. h) Simpasqa waskawan ruyrupi harkaspa.( ) 3. Mayqin qillqasqapitaq runapa qillqan rin. a) Kartapi. ch) Riqsichikuq rapipi. h) Willakuna rapipi. 4. Ima pachapitaq musuq wata kawsayninchikmanhina qallarin. a) 21 kuski killapi. ch) 21anta sitwa killapi. h) 31 puquy raymi killapi. 5. Kasqanmanhina chiqap llulla kasqanta riqsichiy. Inti raymi musuq watapiqa. Chakrakunapi ichutam kañanchik. ( ) Purun tullukunata huñuspa kañanchik. ( ) Mikuykunatam kañanchik. () Wanukunatam mismichinchik.() 6. Qayakuq rapita qillqanapaqqa churanchik. Mañakuyninchikta. () Sutinchikta. () Munachisqanchikta.() Ima pachapi qillqasqanchikta. ( ) 7. Chuñupaq papata mastanchik. Puyu mastakamuptin. () Hanaymanta urayman chiri wayra wayramuptin. ( ) Quñilla kaptin. () 50 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 50 17/08/15 06:05 4 KawsayNINCHIKkuna HUÑUY 1. Ima killakunapitaq kay llamkayta ayllunchikuna ruran. 2. Imaynakunatataq aylluykipi kawsaykunata huñunku. 3. LLutanpi kawsaykunata huñuptinchik imaynataq kanman. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 51 17/08/15 06:05 13 YACHANA Rihu huqariy Huñu huñupi rakinakuspa, chirusqata qawaspaykichik tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Imatataq runakuna rurachkankuman. 2. Maykunapitaq kayna llamkaykunata qawarqankichik. 3. Aylluykipi kaynata rurankuchu. 4. Qamkuna imaynatataq kawsayta huqarinkichik. 5. Huk ayllukunapi imaynataraq kawsaykunata huqarinku. Yachaqpa willakusqanmanhina, tapukuykunawan yanapachikuspa, rimanakuychik. 1. Rihu huqarinapaq ñawpaqta imakunatataq rurana kasqa. 2. Rihuta huqarispa imapaqtaq rakina kasqa. 3. Imakunapitaq rihuta huqarinchik. 4. Pikunataq rihuta astanku. Imaynanpi. Mama rihuqa uywakuwanchikmi, chaymi kuyakuywan waqaychananchik. 5. Imakunapitaq rihuta waqaychanku. Imayna huk ayllukunapi rihu huqarisqankumanta qillqaspa willakuy. Rihu wayrachisqata huñurquspam, chakatata ruraspa churana, chaymanta ancha kuyakuywan rimaspa putquykunallawan ñawichanpaq, muhupaq hurquykuspa, wayqakunaman winaspa wasiman qipipiraq uywakunapiraq astana. 52 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 52 17/08/15 06:05 Rihu huqariypaq harawisun Manaraq ñawichachkaspa masiykiwan llamkaspa kamachikuymanhina llamkay. 1. Hukniykichik qallaykuq wachuta ñawichaspa iskay allin tapukuykunata hukninman ruranqa. 2. Uyariq tapukuyta kutichin, manachayqa imanasqa mana kutichiy atisqanta nin. Hinaspam iskayniykichik tapukuypa kutichiyninmanta rimanakunkichik. 3. Uyariqñataq qatiq wachuta ñawichaspam iskay allin tapukuyukunata hukninman ruranqa. 4. Uyariq kutichin manachayqa imanasqa mana kutichiy atisqanta ninqa. Tapuqñataq tapukusqanpa kutichiyninta willanpas yachachinpas. Upallalla ñawichay hinaspa kallpawan harawiy. Masiykikunawan pukllaqhina harawiychik. Rihu waqaychaymanta (Harawi) Sumaq llampu qillu rihuchallay, Qurihina sumaq muhu rihuchallay Ancha kuyaywan waqaychasqayki llampu sunquchaypi waqaychasqayki. Ya aaaawwwwwwwwww! Tukuy sunquykiwan ñawichay. Llaqlla ñutucha mama rihu Sumaq kikicha mama rihu. Ancha anchatam waqaychasqayki Wiñaypaqmi waqaychasqayki. Yaaaaawwwwwwwwww! Sumaq taqichapi churaykuspay Wiña wiñaypaq uywakusqayki Wiña wiñaypaq waqaychasqayki Sumaq chukllachaypi. Ya aaaawwwwwwwwww! 53 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 53 17/08/15 06:05 Ñawichasqaykichikmanhinañataq kunan kay tapukuykunata kutichiy. 1. Qillqasqapi imakunawantaq rihuta tupachin. Chayta qillqay. ________________________ __________________ __________________ 2. Qillqasqapi ima rikchaq huntachiqtaq rihu simita huknin simiwan tinkuchichkan. a. -hina huntachiq ch. -kuna huntachiq h. -rayku huntachiq 3. Ima simikunataq imayna rihu kasqanmanta rimachkan. Chayta qillqasqamanta hurqumuspa qillqay. ______________________________ ______________________ ______________________________ ______________________ 4. Imamantataq harawi rimachkan. a. Rihumanta ch. Qurimanta h. Taqimanta 5. Imaynanpitaq sapa yarayma kayna tukun.: “Ya aaaawwwwwwwwww!” ____________________________________________________________________ 6. Imapaqtaq ñawichasqayki harawita qillqarqaku. ____________________________________________________________________ 7. Imanasqataq “Qurihina sumaq muhu rihuchallay” qillqaq nispa nin. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ Harawiqa sunqunchikmanta paqariq takim. Paytaqa tukuy sunqunchikwan ruraykunapi takinchik. 54 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 54 17/08/15 06:05 14 YACHANA Michka tarpuy Michka tarpuyta qasa harkachiymanta yachanaykichikpaq yachaqta rimapayaychik, chaypaq tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Pitataq rimapayasunchik. 2. Kuyakuyninchikta apasunchu, manachu. Imaynanpi. 3. Ima nispataq wasinman chayasunchik. 4. Imaynatataq uyarinanchik. 5. Tukurquptin ima nispataq riqsikusunchik. Yachay wasipiñataq huñu huñupi rakinakuspaykichik yachaqpa willakusqanmanhina tapukuykunata kutichiychik. 1. Michka tarpuyta qasamanta imakunawantaq harkanchik. 2. Imaynatataq kay tarpuyta uywana. 3. Michka tarpuy mana kaptin imaynataq kanman. 4. Ima killapitaq michkakunchik. 5. Lliw ayllukunachu michkakunku. Lliw kawsaykunatachu michkakuna. Chaymanta tapupayakuspayki qillqaspa willakuy. Michka tarpuytaqa parquspalla qispichinam. Allpa mankakunapim hiwita qusñichispa qasamanta harkana. Manam lliw kawsaykunatachu michkakunaqa. 55 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 55 17/08/15 06:05 Harawita paqarichisun Mana riqsisqa simikunata maskastin, suti takyachiqkunata maskastin, tinkuchiq huntachiqta taristin masiykikunawan ñawichay hinaspa huk harawita paqarichinaykipaq allichakuy. Michka harkay (Harawi. Sumaqllañam qawakuchkan, Sumaq warmihinaraq Llanllay llanllay uyachayuqraq. Ya aaaawwwwwwwwww! Pisquchakunahinam paway paway rapichayuq, Wayrachawan punchaw pukllan. Ya aaaawwwwwwwwww! Qumir rapichanqa, Pawqar waytachanqa, Tuta pacha chayaykamuptinqa Qasa aytiykuptinqa. Ya aaaawwwwwwwwww! 1. Ima rikchaq qillqasqatataq qispichisaq. ____________________________ 2. Imataq sutin kanqa. ____________________________ 3. Imamantataq rimanqa. ________________________________ 4. Ima simikunatataq tinkuchisaq. ___________________________________________ 5. Qillqasqaypi ima suti takyachiqkunawantaq qillqasaq. ___________________________________________________________ 6. Imapaqtaq qillqasaq. __________________________________________________________________ 7. Imaynatataq harawiyta qallaykusaq. 8. Imaynataq tukunqa. __________________________________________________________________ 56 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 56 17/08/15 06:05 Kunanñataq allichakusqaykimanhina huk harawita qillqay. Sunquykimanta lluqsimuq harawita qillqay. Qillqasqaykita qawapayay. 1. Qillqasqaykita tapuykunawan tinkuchiy hinaspa allichana kaptinqa allichay. Arí Mana Qillqasqayki harawipa sutin kachkanchu. Allin rakisqachu simikuna kachkan. Harawipa yaranmankuna allin rakisqachu kachkan. Samaq, qallariq, tukuq simikuna kaqninpi churasqachu. Sutikuna hatun qillqawan qillqasqachu tarikun. Suti takyachiqqa sutikunapa ñawpaqninpim rin. Sutikuna imayna kasqantam takyachin. Kayna: Sumaq rihu. Hatun allqu. Muru chuku. 57 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 57 17/08/15 06:05 15 YACHANA Uywakunapa raymin Uywakunapa rayminpi anqusu ruray yachanaykichikpaq yachaqta rimapayaychik chaypaq kay tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Ima nispataq yachaqpa wasinman rispa rimakuykusunchik. 2. Imaynatataq yachaq willakuptin uyarinanchik. 3. Tapukuna kaptinqa imakunatataq tapukusunchik. 4. Yachaq willayta tukurquptin imanispataq rakinakuykusunchik. Hatun huñupi yachaqpa willakusqanmanhina tapukuykunawan yanapachikuspa anqusu ruraymanta rimanakuychik. 1. Pikunataq anqusuta ruran. 2. Imaynatataq anqusuta rurana kasqa. 3. Imakunawantaq anqusuta rurana kasqa. 4. Imapaqtaq anqusuta rurana. 5. Maykunamantaq anqusuta apana. 6. Ima nispataq anqusuta qaywakuna. Imaynataraq hawa ayllukunapi anqusuta ruranku. Kaymanta qillqaspa willakuy. Anqusutaqa tukuy imawanmi ruranchik, upituwan, kukawan, waytakunawan, miskipakunawan, wilakunawan, pitanakunawan ima. Ancha kuyakuywanmi imapas allin qispinanpaq rurana. 58 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 58 17/08/15 06:05 Anqusumanta rimasun Anqusu ruraymantam ñawichanki. Manaraq ñawichachkaspa chirutaraq allinta qawapayay. Kay chiruwanmi llamkana maytuykipi llamkanki. Llampu ruray Anqusu apaykuy Imakunawantaq rurana. Imaynataq rurana. Imaynata apaykunku. Ñawichasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy. Anqusu ruray Upituwan, kukawan, waytakunawan, miskipakunawan, wilakunawan, pitanakunawan imam allin anqusuta ruranku. Chaynallataqmi yuraq saramanta kutasqa llampuwan sumaqllaña qawakunanpaq chapuna. Chaytam tukuyniraq llimpiyuq sumaq llikllapi mastaykuspa yachaqkuna ancha añakuywan, kuyakuywan anqusunankupaq apanku. Kaytam allin sunquwan, kuyakuy sunquwan rurana. Chaymi uywakunapas kallpasapa miranqa. Uywayuqkunapas hawka, kusisqa, mana llakiyuq kawsakunqaku. Kay rikchaq llamkaytaqa uywakunapa raymim punchawmi lliw ayllukuna kusikuywan ruranku. 1. Mana riqsisqayki simikuna kachkanchu. Chayta siqikunapi qillqay. __________________ _______________________________________ 2. Ima sutikunataq suti takyachiqniyuqta qillqasqapi tariwaq. Chayta qillqay. ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ 59 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 59 17/08/15 06:05 Kunanñataq ñawichasqaykimanhina kay tapukuykunata kutichiy. 1. Llikachasqa siqiwan llamkay. Kaypaq Haykapi Anqusu ruray Kaykunawan Kaynata 2. Imaynataq anqusuta apaykunku. __________________________________________________________________ 3. Imata ruraptinkutaq uywakuna allinta miranku. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 4. Maymantaq anqusuta apaykunku. __________________________________________________________________ 5. Mana allin sunquyuq anqusuta ruraptinku imataq kanman. __________________________________________________________________ 6. Anqusu ruraymanta ima niwaqtaq. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 60 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 60 17/08/15 06:05 Yachasqaykita qatipay Tapukuykunata allinta ñawichaspa kutichiy. 1. Imaynatataq rihuta huqarina kasqa. a) Chakatata churaspa, allinta rimapayaspa, muhupaq hurquspa. ch) Allinta wayrachispa. h) Asnukunawan kawallukunawan wasiman astaspa. 2. Michka allin rurunanpaq imaynatataq michkata uywana. a) Allinta rimapayaspa. ch) Parquspa, hallmaspa, qurachaspa. h) Qasamanta harkachispa. 3. Ima suti takyachiqkunawantaq hamuq sutikunata kuskachawaq. _______________anqusu ______________________raymi 4. Suti takyachiqkunata qillqay. 5. Imapaqtaq anqusuta ruranchik. a) Upyanapaq ch) Anqusunapaq h) chaqchunapaq 6. Imakunawantaq anqusuta ruranchik. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 61 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 61 17/08/15 06:05 5 Ayllunchikpa HUK Rurayninkuna 1. Chirusqapi lliw qawasqaykimanhina rimanakuychik. 2. Kay killakunapi imaraykutaq ayllunchikkuna huk llamkaykunata ruranku. 3. Ima sasachakuykunataq kay llamkaykunapi rikurimun. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 62 17/08/15 06:05 16 YACHANA Wasi tiyachiy Imayna wasi tiyachiymanta rimapayasunaykichikpaq wasi ruraqta minkakamuychik. Manaraq yachaqwan rimachkaspa tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Maykunapitaq kay rurayta qawarqankichik. 2. Imapaqraq kay rurayta ruranku. 3. Ima niwaqtaq kay ruraymanta. 4. Lliw llaqtapichu wasi tiyachiyta ruranku. Imaynanpi. Yachaq rimasqanta upallalla uyarinkichik. Aswan yachayta munaspaqa tapukuykunawan yanapachikuspa tapuychik. 1. Wasi tiyachiypi maykunapitaq amparuta churana kasqa. 2. Wasi tiyachiypi imakunawantaq amparuta churanku. Imapaq. 3. Pikunataq kay amparukunata churanku. 4. Ima nispataq amparuta churanku. Amparuta churaspanku rimasqankuta willakuy. Wasi tiyachiypiqa tawa kuchunmanmi allpa mankachakunata llapa rikchaq kawsayniyuq huntata pampanchik, kaytaqa wasiyuq mana imanpas pisinanpaqmi ruranchik. 63 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 63 17/08/15 06:05 Wasi amachanapaq qillqasun Chirusqata qawaspa riqsichikuq qillqasqata qispichinaykichikpaq huñupi llimpi tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Llimpisqapi, imatataq runakuna rurachkanku. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 2. Imayna pachasqataq warmikuna kachkanku. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 3. Imayna pachasqataq qarikuna kachkanku. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 4. Imaynataq wasi tiyachisqanku muyuriqninkuna kachkan. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 5. Tapukuykuna kutichisqaykimanhina ima sutiwantaq willakuyniykita sutichawaq. _______________________________ 6. Imaynataq qallaykuwaq. _____________________________________________ 7. Imaynataq riqsichikuq qillqasqayki tukunman. ___________________________ 64 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 64 17/08/15 06:06 Tapukuykuna kutichisqaykichikmanhina kunan riqsichikuq qillqasqata qispichiy. Huñupi qillqasqaykichikta hamuq tapukuykunawan allichaychik. 1. Qillqasqaykita masiykikunawan qawachinakuychik. 2. Rimapayasusqaykimanhina allichanaykipaq masiykikunapa nisusqaykita uyariy. 3. Hamuq tapukuykunamanhina qillqasqaykita qawapayay: Qillqasqayki chuyay chuyaychu ñawichakun.. Qillqasqayki ñawichaq chirusqapi qawasqaykitachu paypas qawanman. Simikuna allin qillqasqachu tarikun. Samaq chiku, qatiq chiku, tukuq chikukuna kachakanchu. 4. Qatipasqaykimanhina yapamanta qillqasqaykita qillqay. Suti takyachiqkunaqa imapas imayna kasqantam uyarichiwanchik. 65 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 65 17/08/15 06:06 17 YACHANA Ratanakuna Huñuy Ratanakuna (karka, taqya, inki) huñuymanta willasunaykipaq tayta mamaykita minkakuy. 1. Qam karkata huñunkiraqchu. 2. May llaqtakunapitaq karkawan yanukunku. 3. Huk ayllukunaqa imawantaq yanukunku. 4. Ima punchawkunataq karkata huñunku. Yachaqpa rimapayasusqaykichikta uyarispaykichikñataq tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Imakunatataq nina waykunapaq huñunchik. 2. Puquypi ratanakunata (inki, karka, taqya) huñuptinchik imataq kanman. 3. Maykunamantataq ratanakunata huñuna kasqa. 4. Mana kay ratanakuna kaptin imaynaraq kanman. 5. Maykunapitaq kaykunata huñuspa waqaychana. Huk suyukunapi ratanakuna imayna taqisqankumanta willakuy. Ratanakunata (taqya, karka, inki) usyayllapim huñukuna Para parapi, puquypi huñuspaqa muchuytam qayanchik. Wasi, pukullupi, markakunapi kaspapas chaki chakita puquy killakunapi yanukunapaq waqaychananchik. 66 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 66 17/08/15 06:06 Ratanakuna huñuymanta ñawichasun Ñawichanaykichik qillqasqaman asuykuychik. 1. Qillqsqapa sutinmi ”Ratanakunawan yanukuy” Imanasqaraq chay sutiwan qillqasqanta sutichanman. 2. Kay willakuypi runakunapa sutin kachkanchuch. 3. Huk qillqasqakunahinachuch. 4. Chirusqapi runakuna imatataq rurachkankuman. Ñawicharquspaykiñataq hamuq tapukuykunata kutichiy. Ratanakunawan yanukuy Ñawpa ayllukunaqa manam kunan watakunahinachu waspiwan yanukuqku. Ñawpa watakunapiqa uywakunapa akanwanmi yanukuqku. Chayraykum wakapa akanta (karka), llamapa akanta (taqya), inkita (uywapa puñunanpi saruchasqa chaki aka) huñuqku. Kay ratanakunawan yanukuspankum chiri chiri allpakunapi tiyaspankupas quñiy quñiy wasi ukupi kaqku. Kay watakunaqa manañam llumpayñachu kay rikchaq ratanakunawan yanukunku. Yaqa lliw runakunam waspillawanña yanukuchkanku. Uywayuq runakunapas manañam llumpaytaqa uywakunapa akanwanqa yanukunkuñachu. Qullqiyuq kasqankuraykuchuch, qillayarquspankuch, imaynanpiya kanpas, nispam tayata Anku Wayllu willakun. 1. Yanachawan qillqasqa simikunata siqikunapi qillqay. __________________ _____________________________________ __________________ ___________________ __________________ 2. Imatataq kay simikuna riqsichiwanchik. ( ) Runakunapa rurasqanta. ( ) Runakunapa imayna kasqanta. ( ) Imapas rurakusqanta. ( ) Imakunapa imayna kasqanta. 67 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 67 17/08/15 06:06 3. Qillqasqayki simikunata imaynatataq sutichachwan. ( ) Rimana ( ) Rimaq ( ) Rimay ( ) Rimana ( ) Ruraq 4. Kay rimanakunawan musuq rimaykunata qillqay. Yanukuqku: ____________________________________________. Yanunku: ______________________________________________. Kunanñataq ñawichasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy. 1. Imanasqataq ñawpa ayllukuna uywakunapa akanwan manaña yanukunkuchu. ( ) Waspi rikurimusqanrayku. ( ) Qillayarqusqankurayku. ( ) Qullqisapa rikurirqusqankurayku. 2. Pitaq qillqasqata willakuchkan. ( ) Tayta Tankar Wayra. ( ) Tayta Anku Wayllu. ( ) Mama Astu Waraka. 3. Ima ninantaq ratanakuna. ( ) Nina ratachiq, kawsachiq, qullichiq. ( ) Nina wañuchiq. ( ) Uywakunapa akan. 4. Uywakunapa akanwan yanukuq runakunamanta imatataq niwaq. ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 5. Imasqataq “Qullqiyuq kasqankuraykuchuch, qillayarquspankuch” nispa nin tayta Anku Waylla. ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ‘Yanukuqku’, ‘yanukunku’, ‘kaqku’, ‘willakun’ simikunaqa rimana sutiyuqmi. Kay simikunaqa runapas uywapas rusqantam riqsichikun. 68 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 68 17/08/15 06:06 18 YACHANA Tayta Wamaniman haywakuy Tayta Wamani haywakuymanta rimapayasunaykichikpaq yachaqta minkakamuychik. Chaypaq sumaqta allichakuychik. 1. Pitataq yachachiwanananchikpaq rimapayasunchik. 2. Ima kuyakuywantaq chaskisunchik. 3. Imaynatataq uyarisunchik. 4. Imakunatataq tapukusunchik. 5. Rimapayawasqanchikmanta imaynatataq riqsikusunchik. Uyarisqaykichikmanhina, hawasqaykichikmanhina, kunanñataq kay tapukuykunawan yanapachikuspa rimanakuychik. 1. Ima pachapitaq Apunchikkunata rimapayanchik. 2. Ima nispataq Tayta Wamanita haywakunchik. 3. Imakunawantaq Tayta Wamanita haywakunchik. 4. Imapaqtaq Tayta Wamanita haywakunchik. Tayta Wamanikuna, kikinkupuras tuta rimanakunku. Imaynataraq rimanakunku. Chayta tapukuspayki willakuy. Tukuy sunqunwan, llapa apukunapa sutinta qayaspa, allin kawsay quwananchikpaq kayhinatam rimapayana: “Taytay chaskiykullawayku, ima huchaykutapas pampachaykuwaspaykiku, chakikimanmi churakamuniku”, nispa. 69 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 69 17/08/15 06:06 Willakuq qillqasqata qispichisun Qillqanaykipaq allichakuqhina qillqasqata ñawichaspa tapukuykunata kutichiy. Mama Pachaman haywakuy Qapaq sitwa killapim, llapan ayllupi tiyaq runakunaqa Pacha Mamaman mikuchiyta qallaykunchik. Kay killapim Mama Pacha yarqaymanta rikcharin. Chaymi kawsay mirachisqanta quykunchik. Payqa runahinam yarqachikun. Runawan Mama Pachaqa hukllan kanchik. Chayraykun runakuna kawsayninwan purin. Mama Pachanchikqa munakuy mamanchikmi. Chayraykun kawsayta, mikuyta ima quwanchik. Chaymi paywanqa sumaqta uywanakunanchik. 1. Qillqasqamanta rimanakunata hurqumuspa siqikunapi qillqay. __________________ ________________ ________________ 2. Sapa rimanawan huk rimayta qispichiy. ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ 3. Qillqasqapi rimaykunata allinta qawaspa kutichiy. Rimaypa mayninpitaq rimana tarikun. a) Rimaypa qallaykuyninpi. ch. Rimaypa chawpinpi. h. Rimaypa tukuyninpi. 4. Kunanñataq qillqanaykipaq allichakuy. a. Imamantataq qillqasaq. ________________________________ ch. Pipaqtaq qillqasaq. _____________________________________ h. Imataq qillqasqaypa sutin kanqa. _________________________ i. Ima rimanakunawantaq qillqasaq. __________________________. 70 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 70 17/08/15 06:06 Allichakusqaykimanhina qillqayta qallaykuy. Tapukuykunamanhina qillqasqaykita qatipay. Arí Mana Qillqasqaykipa sutin kachkanchu. Imapaq qillqasqayki sutillachu kachkan. Rimaykuna chikukunawan allin rakinasqachu tarikun. Simikuna allin qillqasqachu kachkan. Rimaykunaqa runapa imapas nisqantam riqsichin. Hukkunawan rimaspaqa rimaykunawanmi uyarichikunchik. 71 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 71 17/08/15 06:06 Yachasqaykita qatipay Tapukuykunata allinta ñawichaspa kutichiy. 1. Imapaqtaq imaymanakunawan mankachakunata wasi tiyachinapaq churanku. a. ( ) Wasipi mana imapas pisinanpaq. ch.. ( ) Wasiman mana ima llakipas yaykumunanpaq. h. ( ) Wasi mana tuñiykunanpaq. i. ( ) Hina chayna tayta mamanchikkuna rurasqankurayku. 2. Ñawchasqaykimanhina Imatataq ratanakuna ninchik. a. ( ) Karkata, yantata, taqyata, inkita. ch. ( ) Karkata, taqyata, inkita. h. ( ) Yantata, kulluta, karkata. 3. Hamuq qillqasqapi rimanakunata tarispa siqikunapi qillqay. Chayraykum wakapa akanta (karka), llamapa akanta (taqya), inkita (uywapa puñunanpi saruchasqa chaki aka) huñuqku. Kay ratanakunawan yanukuspankum chiri chiri allpakunapi tiyaspankupas quñiy quñiy wasi ukupi kaqku. _____________________ ______________________ 4. Tarisqayki rimanakunawan rimaykunata qillqay. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 5. Imaynatataq Tayta Wamanita rimapayana. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 72 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 72 17/08/15 06:06 6 Chakranchikkuna rikchachiy 1. Imatataq runakuna rurachkanku. Willakuy. 2. Llaqtaykipi kayna huñullachu llamkankichik. 3. Kaykuna mana ruraspaqa Imaynataq tarpuyninchik wiñanman. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 73 17/08/15 06:06 19 YACHANA Yarqa aspiy Chiruta allinta qawaspaykichik tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Ima killapitaq kay llamkayta ayllukuna llamkanku. 3. Kay rikchaq llamkayta maykunapitaq qawarqanki. 4. Manaraq yarqa aspiyta qallaykuchkaptinku imakunataraqtaq llaqta runakuna rurarqaku. 5. Ima nisparaq yakuta pusamunku. Pichqa pichqapi huñunakuspa, tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Imanasqataq kay yarqa aspiyta rurana. 2. Maymantataq yarqa aspiyta qallarimunku. 3. Imakunata ruraspataq yakuta pusamunku. 4. Ima nispataq yakuta pusamunku. 5. Ima nispataq Mama Yakuta rimapayana. Sapa huñumanta huk rimaspan wakinman rimanakusqankumanta riqsichinqa. Tukunapaqñataq imayna rimasqaykichikmanta rimanakunkichik. Ñawinmanta pacham kaynata nispa yakuta rimapayana: “Mama Yakullay allinlla chakrakunaman purillanayki, atuqpas, urpitukunapas llapan wawaykipas yakumanta mana kananpaq”. Waytakunawan maqchispa, aqakunawan challaspa, harawikunawan, takikunawan ima pusamuna. 74 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 74 17/08/15 06:06 Yaku pusaypaq takisun Ñawichanaykipaq, takinaykipaq allichakuychik. Chaypaq qillqasqatawan chirusqata qawaychik. 1. Imamantaraq taki rimachkan. 2. Imanasqataq “Yaku pusamuy” nispa takita suticharqaku. 3. Takita ñawichaspa ima yachaytataq munawaq. Takita ñawichay hinaspa tapukuykunata kutichiy. Yaku pusamuy (taki) Wak chakra ukupi uywachakuna, Mama yakuta suyasun suyasun Wak urqumanta, kay pukyumanta Mama yakuqa kusisqallaña pawamunqa. Kuti Kay yarqaman chayamuspaqa, ñañallay. Chay yarqaman chayaspaqa, turillay. Ayllukuna wiña wiñaypaq kawsanqa Sachakuna kusikuyllawan kawsanqa. Kacharpari Pusamuspaqa, aysamuspaqa, turillay Sumaq waytasqa apamuna ñañallay Aqachallawan upyanachallawan turillay Takispa, harawispa ñaña turichallay. Kuti 1. ‘Wak chakra ukupi uywachakuna’ nisqanta uyariptiykiqa, maypitaq chakra tarikun. a. Chakraqa rimaqwan kuskam tarikun. ch. Chakraqa uyariqwan kuskam tarikun. h. Chakraqa rimaqpa uyariqpa karupim tarikun. 2. ‘Kay yarqaman chayamuspaqa”. Kay rimaypi, maypitaq yarqa tarikun. a. Rimaqpa hayllanpi. ch. Uyariqpa hayllanpi. h. Rimaqpa uyariqpa qipanpi. 75 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 75 17/08/15 06:06 Ñawichaspaykiñataq tapukuykunata kutichiy. 1. Ima rikchaq qillqasqataq kasqa. a. ( ) Willakuy. ch. ( ) Taki. h. ( ) Willakuna rapi 2. Imamantatataq taki rimachkan. a. ( ) Yaku pusamuymanta. ch. ( ) Yaku rimapayaymanta. h. ( ) Yaku pawamunanmanta. 3. Takimanhinaqa imaynataq yakuta pusamuna kasqa. a. ( ch. ( h. ( ) Ñanta allichastin. ) Sumaq waytasqa. ) Takistin tusustin ima. 4. Imaynataq takipa kaqninkuna qillqasqapi aypusqa tarikun. Chayta riqsichiy. _______________________ _______________________ _______________________ ____________________ (kutiy) _______________________ _______________________ _______________________ ____________________ _______________________ _______________________ _______________________ ____________________ (kutiy) 5. Imapaqraq takita qillqarqan. _____________________________________________________________________ 6. Warmichu qarichu takita qillqarqan. _____________________________________________________________________ 7. Imaynanpi yachanki. _____________________________________________________________________ 76 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 76 17/08/15 06:06 20 YACHANA Para pisqupa rikuriynin Chirusqata qawaspaykichik tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Qawaq runakunata pisqukuna ima nichkanraq. 2. Pisqukunawan runakuna rimanakunmanchu. 3. Imaynataq pisqukunapa rimasqanta runakuna yachanman. 4. Pitaq runakunata pisqukunawan rimananpaq yachachirqan. Kimsa kimsapi huñunakuspaykichik yachasqaykichikta tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Ima pisqukunataq parananpaq willawanchik. 2. Imaynataq chay wayanakuy kasqa. 3. Imaynataq para chayamunanpaq pisqukuna pawan. 4. Pisqukunallachu paramunanpaq willawanchik. Imaynanpi. Wayanakuyllachu para chayamunanmanta willwanchik. Huk pisqukuna kanchuch. Yachaqkunata tapumuspa pisillata willakuy. Wayanay pisquchakunaqa paramunanpaqmi wakman kayman kusikusqallaña pawaykachanku. Paramunanpaqqa huñullam kayman wakman qichqarispankuraq kusi kusillaña pawaykachanku. 77 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 77 17/08/15 06:06 Takita paqarichisun Wayanakuy pisquchakunapaqmi takita qispichinkichik, kaypaq huñu huñupi llamkaspaykichik tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Qawasqayki pisquchakunapaq ‘kay’ simiwan huk rimayta qispichiy. __________________________________________________ 2. Chirusqapi kaq sachapaq ‘chay’ simiwan huk rimayta qispichiy. __________________________________________________ 3. Chirusqapi urqupaq ‘wak’ simiwan huk rimayta qispichiy. _________________________________________________ 4. Imamantataq takita qillqasaq. __________________________________________________ 5. Imapaqtaq takita qillqasaq. ___________________________________________________ 6. Imayna sunquwantaq takita qillqasaq. __________________________________________________________ 7. Imataq takiykipa sutin kanqa. ___________________________________________ 8. Imamantataq takiy rimanqa. ___________________________________________________________________ 78 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 78 17/08/15 06:06 Kunanñataq rimaykuna qispichisqaykiwan hinaspa allichakusqaykiwan takiykita qispichiy. Takipa rimasqanqa sunquchaykimantam lluqsimunan. Taki qillqasqaykita yachakuq masiykikunawan tikranakuychik hinaspa tapukuykunamanhina qatipaychik. Arí Mana Takiyki wayanaymantachu rimachkan. Qillqasqaykipi rimaykuna rurasqaykiwanchu qispisqa kachkan. Simikuna allin rakinasqachu kachkan. Takiykiqa takipa sayayninmanhinachu qillqasqa kachkan. Ñawichaptiyki sumaqchu uyarikun. Qawachiq suti rantikunaqa pimanpas llapa ima qawachinapaqmi allin. Kaykunam: Sapallan Achka Kay Kaykuna Chay Chaykuna Wak Wakkuna 79 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 79 17/08/15 06:06 21 YACHANA Chakra rumichay Chirusqata qawanaykichikpaq huñu huñupi rakinakuychik hinaspa hamuq tapukuykunamanhina rakinakuychik. 1. Imapaqraq kaynata llamkachkanku. 2. Imanasqataq chakramanta rumita wischunku. 3. Aylluykipi imaynatataq chakrata tarpunankupaq allichanku. 4. Rumi rumipi kawsaykuna tarpusqaqa imaynataq kanman. 5. Rumipa waqtanpi wiñaq kawsaykunaqa aswansi allinta wiñan Kay rimaymanta ima niwaqchiktaq. Huk suyukunapi imaynataraq chakrankuta tarpunankupaq allichakunku. Chaymanta willakuy. Chakrataqa rumichanchik tarpusqanchik sumaqlla wiñananpaqmi. Chaynallataq tarpuy uywaypi mana ancha sasachakuywan wiñachinapaq. 80 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 80 17/08/15 06:06 Chakra rumichaymanta rimasun Qillqasqata ñawichanaykichikpaq tapukuykunataraq kutichiychik. 1. Ima rikchaq qillqasqaraq kanman. 2. Imanasqaraq ‘Qilla warmiwan sutichankuman. 3. Imatataq ñawichaspay yachayta munani. 4. Imanasqataq mana chirusqayuq tarikunman. Sumaq willakuyta ñawichaspayki. Qilla warmi Mama Sunchus mana imatapas ruraspa wasinpi tukuy punchaw hawka tiyakuq. Llumpay qillas kasqa. Runallamantas imatapas suyaq. Chaysi llaqta umalliq paymanta rimananpaq runakunata qayachisqa. Umalliqqa kaynata nisqa: —Ñam tarpuy pachapas muyuykamuchkanña. Imaynamá paytaqa mana ima ruraqta qawasunchik. Warmanchikkunapas qawachkanmi. Paykunapas qipa punchaw payhinam wiñanman, nispa. Kunanakuspankus wasinman rinku. Llamkananpaqsi rimapayanku. Manas uyariqpas tukuqchu. Aswansi kaynata nin: —Ñuqaqa imapaqtaq tarpukusaq. Sapallaymi ñuqaqa kani. —Manañam imatapas qaywamusaykikuchu. Qilla kasqaykiraykum yarqaymanta ñakarinki. Chaynata nispankus runakunaqa ripukusqaku. Chaymantapunis mana pipas maypas imatapas qaywaqñachu. yarqaymantas muyuq. Chaynapiñas llutanpi tarpukurqusqa. Manas tarpukusqan wiñamunchu. Chayraykus waqastin puriq. Chayna purichkaspas yuyaqwan tuparqusqa. Imaraykutaq waqachkanki, nispa machucha tapun. —Manam pipas yanapallawanñachu, manan chakraypipas kawsayniykuna ikllimunchu, nisqa. —Chakraykita rumicharqankichu, wanucharqankichu. —Manam, llutanpim tarpurqani. —Chaymi riki tarpusqaykiqa mana wiñamunchu. Sumaqtam rumichana. —Imaraykutaq chakrataqa rumichasaq. Chakrataq rumichana sumaq allpay allpay kananpaqmi. Kaynata ruraspanchikmi tarpusqanchikta wiñachinchik, nispa nisqa machuchaqa. Taytay, chaynaqa kunan pachamanta ancha kusikuywanmi mana qillakuspay llamkasaq. Llaqta masiykunatapas yanapamusaqmi, chaynach paykunapas yapamanta yanapawanqa, nispa kutichisqa. Chaynata nispansi mama Sunchuqa wasinman kusikuywan kutikusqa. 81 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 81 17/08/15 06:06 Qillqasqamanta chaskiq rimaykunata hurqumuspa qillqay. Kayna: • Qilla kasqaykiraykum yarqaymanta ñakarinki. • ___________________________________________________________ •____________________________________________________________ •_____________________________________________________________ Ñawichasqaykichikmanhinañataq kay tapukuykunata qillqaychik. 1. Pimantataq kay qillqapi willakuchkan. Qilla warmimanta Llamkaysapa warmimanta Payachamanta 2. Imaynataq mama Sunchu kasqa. ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 3. Imaraykutaq mama Sunchupa tarpusqan mana ikllimusqachu. a. Qilla kasqanrayku. ch. Mana rumichasqa chakrapi tarpusqanrayku. h. Mana llaqta yanapasqanrayku. 4. Ima rikchaq qillqasqataq kasqa. a. Chiqap willakuy. ch. Willakuy. h. Willakuna rapi. 5. Imaynataq willakuypa sayaynin rakinakun. a. Qallaykuynin, qatiqnin, tukuynin. ch. Qallaykuynin, tukuynin, sutin. h. Qallaykuynin, qatiqnin, sutin. 6. Willakuypa sayayninta riqsichiy. 7. Imapaqtaq willakuyta qillqarqan. ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 8. Kay willakuymanta Ima niwaqtaq. ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 82 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 82 17/08/15 06:06 22 YACHANA Turu rimapayay Lliwchaykichik rimanakunaykichikpaq allichakuychik. Kunanqa chiru qawasqaykichikmanhina turu rimapayaymanta rimankichik. 1. Sapa huñum imayna turu Saya, saya! rimapayayninmanta willakunqa. Chaypaqmi tayta mamankutaraq tapupayamunanku. 2. Huk huñum wasi masinkupa mayna turu rimapayayninmanta willakunqa. 3. Huk huñuñataqmi huk llaqtakunapi imayna turu rimapayayninmanta willakunqa. Kunanñataq huñu huñupi rakinakuspa tapukuykunamanhina rimankuychik. 1. Imaraykutaq turu watayta ruranku. 2. Pikunataq turuta watanku. 3. Imaynanpitaq mana yachaq turta yachaq turuwan watanku. 4. Imaraykutaq turuta rimapayanku. 5. Turuta mana rimapayaptinchik imataq kanman. 6. Turuta rimapayaptinchik, uyariwanchikchu. Imaynanpi. 7. Ima nispataq turuta rimapayanku. Hawa ayllukunapi imaynataraq turunkuta watakunku. Kaymanta tapukuspa willakuy. Hanayman, hanayman! Urayman, urayman! Kuti, kuti!, Chutay, chutay! Uku, uku!, Hawa, hawa! nispam sumaqllata turukunata rimapayana. Chayna paykunapas kusikuywan tarpuypi llamkanqaku. 83 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 83 17/08/15 06:06 Huk willakuyta qillqasun Chirusqata qawaspayki huk willakuyta qillqanki. Kaypaq tapukuykunamanhina allichakunki. uku,uku!,hawa, hawa! Chutay, chutay taytay! 1. Imataq willakuyniypa sutin kanqa. __________________________________________. 2. Imamantataq willakusaq. __________________________________________________________ 3. Imatataq rura rurachkan. Pisillata qillqasaq chaymanhina willakusaq. _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 4. Maypitaq runa llamkachkanman. Kutichisqaymanhina willakusaq. _________________________________________________________________ 5. Ima nispataq runa turuta rimapayanqa. _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 6. Willakuyniy chirusqayuqchu kanqa. _______________ 7. Ima nispataq qallaykusaq. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 8. Ima tinkiq simikunawantaq rimaykunata huñusaq. _________________________________________________________________ 84 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 84 17/08/15 06:06 Allichakusqaykimanhina qillqay. Kunanñataq willakuyniykita kay tapukuykunamanhina allichay. 1. Qillqasqaykita masiykikunawan qawachinakuychik. 2. Rimapayasusqaykimanhina allichanaykipaq masiykikunapa rimasqanta uyariy. 3. Hamuq tapukuykunamanhina qillqasqaykita qawapayay: Willakuyniykipa sutin kachkanchu. Turu hapiq turuta rimapayachkanchu. Simikuna allin qillqasqachu tarikun. Samaq chiku, qatiq chiku, tukuq chikukuna kachkanchu. Willakuyniykipi runakuna kachkanchu. Qallaykuynin, qatiqnin, tukuqnin sutillachu rakinakun. 4. Qatipasqaykimanhina yapamanta qillqasqaykita qillqay. 85 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 85 17/08/15 06:06 Yachasqaykita qatipay Tapukuykunata allinta ñawichaspa kutichiy. 1. Takipa sayayninkunapa sutin mayqinkunataq kanman. a. Sutin, takipa sunqun, kacharpari. ch. Yaranma, kacharpari. h. Takipa sutin, takipa yaranmankuna hinaspa kacharparin. 2. Imaynatataq yakuta pusamuna. a. Waytakunawan maqchispa. ch. Aqachawan challaspa, harawikunawan takikunawan. h. Lliwwan. 3. Imapaqtaq wayanay pisquchakuna qichqarisparaq kusi kusillaña pawanku. a. Paramunanpaq. ch. Usyamunanpaq. h. Mana paramunanpaq. 4. Imapaqtaq turukunata watanchik. a. Tarpuy yachananpaq. ch Aysakachaspa purikunapaq. h. Qipiqkunata apananpaq. 5. Ima nispataq turuta rimapayana. ________________________________________________________________ 6. Mayqinkunataq qawachin suti rantikuna. a. Ñuqa, qam, pay. ch. Kay, chay, wak. h. Ñuqanchik, paykuna. 7. Wasi tiyachiypi pampanchik: Tawa allpa mankachakunata. Mana imatapas churanchikchu. Iskay allpa mankachakunata. 8. Imapaqtaq chakrata rumichanku. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 9. Imakunatataq llamkaykunawan yacharqunki. ________________________________________________________________ 86 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 86 17/08/15 06:06 7 Kawsaykuna tarpuy 1. Chirusqapi imakunatataq runakuna rurachkanku. 2. Tarpuna pachapi ima sasachakuykunataq rikurimun. 3. Imaynatataq chay sasachakuykunata chinkachichwan. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 87 17/08/15 06:06 23 YACHANA Muhu tinkay Imayna muhu tinkay yachanaykichikpaq yachaqta minkakamunaykichikpaq allichakuychik. 1. Pi yachaqtataq apamusunchik. 2. Ima nispataq yachaqta chaskisunchik. 3. Pichqa huñupi rakinakurquychik. Sapa huñu huk tapukuyta tapunqa: • Imatataq tarpunapaq muhukunata rurananchik. • Imaraykutaq muhuta tinkana. • Imaynatataq muhuta tinkana . • Muhukunata pikunataq tinkanku. • Kay muhu tinkay allinchu. Imaynanpi. Yachaqpa rimapayasusqaykichikta uyarispañataq tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Ima nispataq muhuta tinkana. 2. Imanasqataq qari runa muhuta mana tinkanmanchu. 3. Mana tinkasqa muhuwan tarpuptinchik imaynataq tarpuy kanman. 4. Lliw ayllukunachu muhuta tinkanku. 5. Imaynataq muhu tinkayta yachanku. 6. Qam muhu tinkayta munawaqchu. Ima nispataq qam muhuta tinkawaq. Chayta qillqay. Kawsaykuna allin rurunanpaqmi ñawpaqta tukuy sunqunchikwan, aqachawan, rupaq yakuchawan muhuta tinkana. 88 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 88 17/08/15 06:06 Watuchinakuyta yachasun Ñawichanaykipaq tapukuykunmanhina allichakuychik. 1. Imatataq qillqasqawan yachayta munanki. 2. Imamantataq qillqasqa rimachkanman. Ancha kuyakuywanmi muhunchikkunata waqaychananchik, 3. Ima rikchaq qillqasqataq kanman. 4. Imanasqaraq qallaykuq simikuna iskay llimpiwan qillqasqa tarikunman. Qillqasqata ñawichaychik hinaspa llamkaychik. KAYNATAM WATUCHINAKUNANCHIK Sulla –Yaw watuchinakuykusun. Kuntur –Arí, qam qallaykamuy. Sulla –Imallasá haykallasá. Kuntur –Asá Sulla –Tarpuy pacha chayamuptin warmi qala umakuspa, qala chakikuspa tukuy kuyakuyniwan hurqumun. Kuntur –Chayqa allpa Sulla –Manam chaychu Kuntur–Chaynaqa imataq. Imamantaq qatin. Sulla –Chakrapi tarpuy mikunakunamanmi qatin. Kuntur –Papa, ulluku, maswa. Sulla –Manam chaychu!, manaña atispaqa qaqamanña wichikuykuy. Kuntur –Qaqaman. Ima. Chaychallawanqa qaqamanqa wichisaq. Tarisaqmi.Yaw tarinichu qaqamanña wichiykusaq! Sulla –May qaqamantaq wichiykunki. Kuntur –Putuqchi qaqamanmi. Sulla –Hayka mankataq yawarniyki lluqsimunqa. Kuntur –Iskay mankam. Sulla –Sunturcha, wakta rinki tapukunki, asnuyta michiy nisuptiykim ichinki. Yaw machu asnu manachu chayqa karqa: “muhu”. Kuntur –Chaychu karqa! Chaychatachu mana atirqani yaw. 89 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 89 17/08/15 06:06 Iskay iskaypi rakinakuspaykichik kaynata llamkaychik: • Huk yachakuq ñawpaq wachuta ñawichaspa iskay allin tapukuykunata uyariqman ruranqa. • Uyariq yachakuqñataq tapuykunata kutichinqa. Mana kutichiyta atispaqa imarayku mana atisqanta ninqa. Kayna kaptinqa ñawichaqwan uyariq tapukuypa kutichiyninmanta rimanakunqaku. • Uyariqñataq hamuq wachuta ñawichaspan iskay allin tapukuykunata ruranqa. • Uyariq tapukuyta kutichinqa, mana atiptinqa ñawichaqwan kutichiq tapukuypa kutichiyninmanta rimanakunqa. Chaynata tikranakuspa tikranakuspa qillqasqa tukunankama ñawichankichik. Ñawichasqaykimanhina kunanñataq kutichiy. 1. Imatataq watuchikuna yachachiwanchik. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 2. Watuchipa sayaynin imaynataq rakinakunman. Amawtaykiwan rimanakuspa kutichiy. a. _________________________________ ch. _________________________________ h. _________________________________ i. _________________________________ 3. Imanasqataq “qaqamanña wichiykuy”, nispa nin. _____________________________________________________________________ 4. Imanasqataq “hayka mankataq yawarniyki sutunqa”, nispa nin. _____________________________________________________________________ 5. Ima llamkaykunapitaq watuchinakunku. Imanasqa. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ Watuchinakuypim machu payakuna, maqtakuna, sipaskuna, warmakuna ima llallinakunku. Tukuy niraqta rimaspanku huñunakuykunapi, llamkaykunapi samaykuspanku, aya ratachikuykunapi watuchinakuspanku atipanakunku. 90 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 90 17/08/15 06:06 24 YACHANA Hawas tarpuyta yachasun Huñu huñupi rakinakuspaykichik hawas tarpuymanta rimanakunaykichikpaq yachaqta minkakamuychik. Yachaqwan manaraq rimanakuchkaspa chirusqamanhinaraq rimanakuychik. 1. Kay rikchaq llamkayta qawarqankichu. 2. Manaraq hawas tarpuyta qallarichkaspa imakunataraqtaq ruranku. 3. Chaki takllallawanchu hawasta tarpuna. 4. Ima rikchaq allpakunapitaq hawasta tarpuna. 5. Aylluyki hawasta tarpukunchu. Yachaqpa rimasqanmanhina, tapukuykunamanhina huñullaykipi kusisqa rimanakuychik. 1. Imayna killa kaptintaq hawasta tarpunchik. 2. Maykunapitaq hawasta tarpunchik. 3. Imaynatataq hawas allin rurunanpaq tarpunchik. Yana allpachapim hawka kawsachakunchik!. 4. Imanasqataq warmikunalla ima kawsaytapas muhun. 5. Imanasqataq llaqisapallaña hawas wiñanman. Imaynataq hawasta pampana kasqa. Chayta willakuy. Hawastam sukantakama huk hukchallamanta hanayman sinqan hawaqtakama muhunchik, manachayqa allpa ukullanpi ismurqunman. 91 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 91 17/08/15 06:06 Hawas tarpuypaq watuchita qillqasun. Chirusqata qawaspaykichik watuchikunata qillqanaykichikpaq allichakuychik. Tukuy niraq pukllaykunawan, masinkunapa pakasqa yachayninkunata hurqumuqhinam watuchikunata paqarichina. 1. Hayka watuchitataq chirusqata qawaspay qispichiyman. ________________________________________________________________ 2. Imakunamantataq watuchiyman. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 3. Qillqasqay watuchikunawan imatataq yachachisaq. ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 4. Imaynataq watuchiy qillqayta qallaykusaq. __________________________________________________ 5. Watuchisqayta mana kutichiptinqa ima nispaytaq yanapasaq. __________________________________________________ 6. Manaña atiptinqa Imatawantaq nisaq. ________________________________ 7. Manaña watuchisqayta kutichiyta atiptinqa imaynataq tukusaq. _______________________________________________________________ 8. Imayna sunquyuqta watuchita qillqasaq. ________________________________________________________________ 92 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 92 17/08/15 06:06 Allichakusqaykimanhina watuchikunata paqarichiy. ____________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ________________________________ ____________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ________________________________ Watuchi qillqasqaykita qatipay. 1. Kikikichikpura watuchinakuychik. 2. Qillqasqaykita hamuq tapukuykunawan qatipay. Arí Mana Chuyachu qillqasqa tarikun. Hawas tarpuymantachu watuchi rimachkan. Allin qillqasqachu watuchikuna tarikun. Hatun qillqawanchu qallaykuchkan. Allin rakinasqachu simikuna kachkan. 3. Watuchiykita allicharquspañataq masiykikunawan rimanakuspa lliwchata huñurquychik hinaspa maytutahina allicharquspa ñawichana wasipi churaychik. Qichwa siminchikqa manam kastilla simihinachu. Qichwa siminchikpiqa tapukuq huntachiqqa kaymi: -chu, chaymi kay chikutaqa (¿?) manaña churanañachu. Kayna: Hamunqachu. 93 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 93 17/08/15 06:06 Manchachiku sayachiy 25 YACHANA Manchachiku sayachiymanta rimanaykichikpaq allichakuychik. 1 2 1. Tawa huñupi rakinakuychik. Iskay huñum 2wan yupachasqa chirusqamanta rimanqa; huknin iskay huñuñataqmi 1wan yupachasqamanta rimanqa. 2. Sapa huñum huk rimaqta akllanqa. 3. Kunanqa sapa huñu ukupi tinkusqan chirusqamanhina rimanakuychik. Huk huñupi rimanakuychik. Kaypaq: Sapa huñupi rimaqninmi tapukuykunamanhina uchuy huñupi rimanakusqaykichikta lliwman willanqa. 1. Imapaqtaq manchachikuqkunata sayanchinchik. 2. Ima pachakunapitaq manchachikuqkunata sayachinchik. 3. Imakunawantaq manchachikuqkunata sayachinchik. Iskay iskay huñunakuspa rimasqaykichikta tupuychik. 1. Rimaspaykichik allin chuyatachu simikunata tuqyachirqankichik. 2. Rimaspaykichik imaynataq rimarqankichik: kusisqa / mancharisqa. 3. Lliw rimaqkunatachu uyarirqanki. 4. Tapukuna kaptinqa tapukurqankichu. Kawsaykuna amachasqa kananpaqmi, pisqukuna manchachinapaq manchachikuqkunata tukuy rikchaqta ruranchik. 94 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 94 17/08/15 06:06 Aranwayta ñawichasun Qillqasqaman asuykunaykichikpaq tapukuykunata kutichiy. 1. Imapaqtaq kay qillqasqata ñawichanki. 2. Imapaqraq kay aranwayta qillqarqaku. 3. Imatataq qam kay manchachikunamanta yachanki. Kay sumaq aranwayta ñawichaspa tapukuykunata kutichiy Manchachikuqwan kukuli Huk chakramansi yarqaymanta kukuli muhu mikunanpaq ancha kusikuywan yaykuykamuchkaspa huk sumaq pachayuq chakra chawpipi runata rikurqusqa. Manchakuyllawanñas sachapa mallkinpi tiyarqun. Runa ripukunankamachiki suyasaq nispa sayarayasqa. Manas runaqa kuyurisqachu. Kukuliqa ñas pisiparqusqaña. Imaynanpitaq wak runaqa manaña kuyurinchu., nispas rimapakun. Manachu yarqachikun, manachu yakunayan. nispas kuyuykachan. Tutaykunqañam kampas. Manchachikuqa kukulipa rimasqantas uyarin. Asikuspan kaynata nin: — Kukuli, imatataq chaypi rurachkanki, pitataq suyachkanki. — Manam pitapas suyanichu, pisiparquspaymi kaypi tiyachkani. —Qamqa, ima pachatataq wasiykiman ripunki., nisqa kukuliqa tapun. —Ñuqaqa kayllapim yachani, manan maytapas risaqchu. Chakratam awqakunamanta waqaychachkani, amachachkani. Chaypaqmi, lata pachakunawan, lastikukunawan, wayqachakunawan ima sumaqchata pachachiwan. Chayna amachaptiymi kawsaypas sumaqllataña wiñarimunqa. Kukuliqa pinqakuywansi nin: —Yaw manchachiku, qamtaqa manam llullakuykimanchu, qam ripukunaykitam suyachkarqani, chayna mana pipas qawawasqanta muhukuna mikukunaypaq. —Chaynaqa kunan pachamanta manañam chakrakunaman yaykusaqñachu, aswanmi wakinniytapas willasaq mana yaykumunankupaq, chayna sumaqllaña kawsaykuna wiñananpaq 95 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 95 17/08/15 06:06 runakunapas kusisqa ayllunkunaman mikunanpaq. Manchachikuqa kutichinsi: —Allinmi panichallay chaynaqa nisqayta umacharqunkiñach. —Chaynaqa turillay ripukusaqña llumpaytam yarqarqullawan. 1. -sqa, -rqa huntachiqkunawan qillqasqa simikunata hurqumuy. _____________________ ___________________ __________________ _____________________ ___________________ __________________ 2. Kay simikuna ima rikchaq simikunataq. a. Sutikuna. ch. Rimanakuna. h. Suti rantikuna. 3. Qillqasqayki simikunata allinta ñawichay. Ima pachapitaq kachkan. a. Ñawpa pachapi. ch. Kunan pachapi. h. Qipa pachapi. Tapukuykunata kutichiychik. 1. Imanasqataq kukuli sachapa kallmanpi unay unay sayarayan. ______________________________________________________ 2. Imakunawantaq manchachikuta pachachinku. ___________________________________________________________________ 3. Pitaq manchachikuta pachachin. ____________________________________________________________________ 4. Imanasqataq kukuli pinqakusqa. ____________________________________________________________________ 3. Ima yachaytataq aranway yachachisunki. ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 96 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 96 17/08/15 06:06 26 YACHANA Atuqpa wakakaynin Huñu huñupi llamkanaykichikpaq rakinakuychik hinaspa qawasqaykichik chirusqawan tapukuykunawan yanapachikuspa rimanakuychik. 1. Atuq wakakasqanta, waqasqanta uyarirqankichu. 2. Imaraykutaq atuq wakakakanman. 3. Tutachu punchawchu atuq wakakan. 4. Chay kaqllatachu atuq wakakakan. 5. Mana yachaspaykichikqa yachaqkunata tapukamunkichik. Huñupi rimanakusqaykichikmanhinañataq tapukuykunawan yanapachikuspa rimanakuychik. Imaynatataq allin wata kananpaq atuq wakakamun. 1. Ima killakunapitaq atuq wakakamun. 2. Mana allin wata kananapaq Imaynatataq atuq wakakamun. 3. Atuq mana wakakamuptinqa imaynataq ima kasqantapas musyachwan. 4. Atuqpa wakakasqanta yachapawaqchu. Imanasqa. 5. Inti chinkaykuqta imapaqtaq atuq wakakamun. Huk suyukunapi atuqhina willakuq uywakunamanta yachaqkunata tapukuspa willakuy. Atuqqa chuyata wakakyan allin wata kananpaqmi, saqrata wakakyaptinqa manam allin watachu kanqa. 97 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 97 17/08/15 06:06 Aranwayta qillqasun Aranway qillqanaykipaq allichakuqhina llamkaykunata ruray. Atuqpa wakakaynin Mama Sunchum kaynata willakun: Ñuqaqa tutankunallam atuqpa wakakasqanta uyarirqani. Sapa kutillam atuq wasiy chimpa urqupi waqarqa. Atuqkuna sumaqchata waqaptinqa sumaq watam karqa. Mikuykunam allinta qispirqa Saqra saqrata waqaptinñataqmi mana allin watachu karqa. Inti chinkaykuqta atuq waqaptinqa mana imapas allinchu karqa. Wañuy kananpaqmi karqa. Chayqa alma atuqmi waqarqa. 1. -rqa huntachiqwan qillqasqa rimaykunata qillqasqapi tarispayki siqikunapi qillqay. ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ 2. Qamñataq iskay rimaykunata -rqa huntachiqwan qillqay. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 3. Aranway qillqanaykipaq allichakuy. • Ima rikchaq qillqasqatataq qillqasaq. • Imamantataq qillqasaq. • Ima yachaytataq riqsichisaq. • Ima uywakunatataq rimachisaq. • Imapaqtaq qillqasaq. • Chiruyuqchu kanqa. • Imaynataq chirun kanqa. 98 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 98 17/08/15 06:06 Allichakusqaykimanhina aranwayniykita qispichiy. Qillqaskita qatipay. Qillqasqaykita wakinkunaman riqsichiy hinaspa tapukuykunawan tupachiy. Mana allin kaptinqa huk rapipi yapamanta qillqay. Arí Mana Qillqasqaykipa sutin kachkanchu. Qillqasqaykipi uywakunata rimachichkankichu. Qillqasqayki chiruyuqchu kachkan. Qillqasqaykipi qallariynin, qatiynin, tukuynin kachkanchu. Allin qillqasqachu simikuna kachkan. Yachaynin kachkanchu. Samaq, tukuq, qallariq chikukuna kachkanchu. Yuyasqa ñawpa pachapa chimpunqa kaymi: -rqa. Ruraq runapa lliw rurasqantam yuyakun, munaspa, yuyaymanaspa rurasqantam riqsichin, kayna: Illarqani, illarqanki, illarqan. 99 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 99 17/08/15 06:06 Yachasqaykita qatipay Tapukuykunata allinta ñawichaspa kutichiy. 1. Ima nispataq muhuta rimapayanchik. Chayta qillqaspa willakuy. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 2. Watuchiptiyki mana kutichikuyta atiptinqa imaynataq watuchi kutichiq yanapachikunman. a. ( ) Manam atinichu nispa. ch. ( ) Imamam qatin nispa. h. ( ) Wichikuykunim nispa. 3. -rqa hinaspa -sqa huntachiqkunawan rimayta qispichiy. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 4. -rqa hinaspa -sqa huntachiqkunawan kaq rimanakunaqa ima pachapitaq tarikun. a. ( ) Kunan pachapi. ch. ( ) Qipa pachapi. h. ( ) Ñawpa pachapi. 5. Rimaykuna chiqa kasqanta mana chayqa llulla kasqanta churay. ( ) Manchachinataqa qasamanta churanchik. ( ) Manchachinataqa pisqukuna mana aspinanpaqmi churanchik. ( ) Manchachinataqa sumaq kananpaqmi churanchik. 6. Atuqqa saqra saqrata waqakamun, chayqa: 7. Atuq chuya chuyata wakakamun, chayqa: 100 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 100 17/08/15 06:06 8 Pacha mamawan uywanakuy 1. Imatataq runakuna rurachkanku. 2. Kay punchawkuna runakunawan Mama Pacha allintachu uywanakuchkanchik. 3. Imatataq rurachwan Mama Pachanwan allin uywanakunanchikpaq. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 101 17/08/15 06:06 27 YACHANA Tanta wawa haywanakuy Kay punchawkunam ayllunchikkuna kusikuyllawanña tanta wawata haywanakunku. Kaymanta rimapayasunaykichikpaq yachaqta minkakamuychik. 1. Ima nispataq yachaqta rimapayasunchik. 2. Imakunamantataq tapukusunchik. 3. Imaynataq willawasqanchikta riqsikusunchik. 4. Ima nispataq willakuynin tukurquptin nisunchik. Yachaq willasusqaykichikmanhina tapukuykunawan yanapachikuspa huñu huñupi rimanakuychik. 1. Imanasqataq almakununapa punchawninpi tanta wawata ruranku. 2. Pikunataq tanta wawata haywanakunku. 3. Imaynanpitaq tanta wawakunata aypunakunku. 4. Hawa llaqtakunapi llaqtanchikpi hinachu tanta wawata aypunakunku. Imanasqa. Kunanñataq lliw rimanakusqaykichikta sumaqchata yuyarispa willakuy. Llaqtapi ayllukunam ancha kuyaywan tanta wawata ruraspanku kawsaqkunapa, almakunapa punchawnin kasqanrayku kuyakuyninta qawachikuspanku haywanakunku. 102 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 102 17/08/15 06:06 Qillqasqaman asuykunaykichikpaq hamuq chiru mañakusqanmanhina llamkaychik. Chiqap willakuy: Nunapa tanta wawan mikusqanpi yaqalla warma wañurqun. Kay chiqa willakuyqa kaymantam rimachkanman: 1. 2. 3. Kaykunam huk huñukunapa rimasqan yachaykuna: 1. 2. 3. Iskay iskaypi huñunakuspaykichik kay chiqap willakuyta ñawichay. Musuq kawsariy 2015 wata, aya marqa killa 2 punchawninpi. Nunapa tanta wawan mikusqanpi yaqalla warma wañurqun. Willakuq: Killinchu Manayay. Kuchi Pampa llaqtapi, iskay punchaw aya marqa killapi. Qanchis watayuq, Killa sutiyuq warma mampara patanmanta nunapa tanta wawan churasqankuta qapirquspas mikurqusqa. Manaraq tanta wawa mikuyta tukuchkaptinsi wiksan llumpaychata punkirqusqa. Payqa llumapaychatas waqakun. Maman waqaqta qawaykuspa mancharikuywan yuyaqman apasqa. Manas payqa imaynanpi wiksan punkisqanta musyakusqachu. Yachaqpa wasinman chayarquptinkus, payqa hampi qurata timpurqachispa upyarqachiptinsi warmapa wiksa punkiynin chinkarqun. Ñuqaqa manam nunapaq tanta wawa churasqankutaqa mikuymanchu. 103 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 103 17/08/15 06:06 Tapukuykunata kutichiy. 1. Ñawichasqaykimanhina tukupay. Tapukuykuna Pitaq qillqan. Imamantataq willakuchkan. Maypitaq rurakusqa. Haykapitaq rurakusqa. Kutichiynin 2. Musuq simikunata qillqasqapi maskaspa chiru mañakusqanmanhina ruray. Musuq simikuna: Yachasqaymahinaqa kaynam: Qullqa simimanhinaqa kaynam: Nuna 3. Imanasqataq Killa warma waqakusqa. a. Tanta wawa mikusqanrayku. ch. Nunapa tanta wawan mikurqusqanrayku. h. Wiksan punkirquptin. 4. Imanasqataq nunapaq tanta churasqankuta mana mikuchwanchu. ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 5. Ima rikchaq willakuytaq chiqap willakuy. a. Umallamanta lluqsimuq willakuykuna. ch. Imapas rikurimusqanmanhina willakuy. h. Sunqupa musyakusqanmanhina willakuy. 6. “Payqa llumpaychatas waqakun”. Ima sutitataq ‘payqa’ simi tikrachkan. a. Killa sutita. ch. Nuna sutita. h. Tanta wawa sutita. 7. “Ñuqaqa manam nunapaq tanta wawa churasqankutaqa mikuymanchu” Pitaq kaynata rimachkan. _______________________________________ Chiqap willakuyqa: Chiqaptapunim willakun, chaynam runakunapas ima kasqanta yachanku. Tukuy niraqtam payqa willakun . 104 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 104 17/08/15 06:06 28 YACHANA Sara hallmay Sara hallmaymanta rimanakunaykichikpaq tayta mamaykichiktaraq tapupayamunkichik. Chaymantaña chiruta qawsapa tapukuykunamanhina rimanakunkichik. 1. Tayta mamaykita sara hallmaqta rikurqankichu. 2. Qam sara hallmaypi llamkarqankichu. 3. Imaraykutaq sarata hallmanku. 4. Imawantaq sarata hallmanku. 5. Imaynatataq sarata hallmanku. Huñupa sutinpi pi rimaqta akllaychiy. Kay tapukuykunamanhina kutichimunanpaq. 1. Hayka pachamantataq sarata hallmana kasqa. 2. Imaraykutaq sarata hallmanchik. 3. Imanasqataq yunka allpakunapiqa sarata mana hallmankuchu. 4. Sarata mana hallmaptinchik imaynaraq wiñanman. Yachaqkunata tapupakuspayki sara hallmaypaq allichakusqankumanta willakuy. Sarataqa mana qura atipanapaqmi ñawpaqta hallmanchik, hinallataq allin kallpachasqa, rurunanpaqñataq kutipanchik. 105 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 105 17/08/15 06:07 Chiqap willakuyta qillqasun Huñu huñupi llamkaspaykichik chiqap willakuy qispichinaykipaq allichakuy. 1. Ima qawasqaytaq llumpaychata kusirichiwarqa. _________________________________________________________________. 2. Chay qawasqay kusichikuyta allinta yuyaymanaspa willakusaq. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 3. Maypitaq chayta qawarqani. ___________________________________________ 4. Haykapitaq chayta qawarqani. ________________________________________________________. 5. Imaynataq chayta qawarqani. __________________________________________________________________ 6. Yuyarisqaymanhina chiqap willakuyta qillqaptiy imaynatataq sutichayman. __________________________________________________________________ Tapukuykuna kutichisqaykimanhina chiqap willakuyta qillqay. Musuq kawsariy 106 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 106 17/08/15 06:07 Qillqasqaykita qawapayay. 1. Chiqap willakuyniyta masiykunaman qawachisaq. 2. Masiykunapa rimasqanta allinta uyarisaq, chaymanhina qillqasqayta allichasaq. 3. Sapallayñataq, tapukuykunamanhina qillqasqayta qawapayasaq. Arí Mana Chiqap willakuyniypa sutin kachkanchu. Willakuyniypa ima punchawpi qillqakusqan kachkanchu. Ima llaqtapi willakuyniypa rurakusqan suti kachkanchu. Qillqasqaypi Maypi. Pi. Haykapi. Imayna. Tapukuykuna kutichiq rimaykuna kachkanchu. Chiqap willakusqaypa sayaynin allin rakinasqachu tarikun. Rimay tinkiq simikuna kachkanchu. 4. Qillaqasqayku qawapayasqaymanta masiykunawan rimanakusaqku. 5. Mana allin qillqasqa kaptinqa yapamanta qillqasaq. Musuq kawsariy 107 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 107 17/08/15 06:07 29 YACHANA Yuyu yanuy Yuyu yanuymanta rimapayasunaykichikpaq hukniykichikpa mamanta minkakamunaykichikpaq tapukuykunamanhina allichakuychik. 1. Wasinta ima kuyakuywantaq risunchik. 2. Imaynatataq rimakuykusunchik. 3. Rurasqanmanhina imakunapitaq yanapakusunchik. 4. Imakunatataq tapukusunchik. 5. Ima nispataq wasinmanta lluqsimusunchik. Yachaqpa wasinpiñataq yanukusqanmanhina, tapukunaykichik, hinaspa tapukuykunapi hapipakuspa rimanakuychik. 1. Imaynataq yanukunapaq yuyuta pallana. 2. Sumaq yanukunanpaq imaynatataq yanuna. 3. Sapallanta timpuchiptinchik yuyu yanukunmanchu. 4. Yuyu yanuypi mankata kirpaptinku imataq kanman. 5. Imanasqataq tuqrawanpas iskuwanpas yuyuta yanuna. Llaqtaykipi imayna yuyu yanusqankumanta tapupakuspa willakuy. Yuyu mana chayaptinqa isku yakuwan, tuqrawantaqmi yanuna. Mankatapas manam kirpanachu. 108 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 108 17/08/15 06:07 Yuyu yanuyta yachasun Ñawichayta qallaykunaykipaq tapukuykunataraq kutichiy. 1. Imataraq qillqasqa niwachkanchikman. 2. Imapaqraq kay qillqasqata qispichirqaku. 3. Ima rikchaq qillqasqataq kanman. Imaynanpi yachanki. Iskay iskay qillqasqata ñawichay. Sisan yuyu pikanti Yanunapaq yaykuqkuna: • Sisan yuyu • Isku yaku • Yaku • Papa • Siwulla •Ahus • Kachi • Sara Imayna rurana: 1. Timpuchkaq yakuman yuyuta kamaykuy hinaspa yanukunankama as isku yakuwan timpuchiy. 2. Sapaqta huk mankapi papata yanuy. 3. Chayarquptinñataq yakunta llapistin as asllamanta kurparquspa ñutullata chiptiy. 4. Huk mankapi, ikasqa ahusta, siwullata wirapi tiqtichispa, as yakuchata talliy. 5. Chayta kachichaykuspañataqmi, chiptisqa yuyutawan llapisqa papata waspinankama qaychiy. 6. Chaytaqa mutiyuqta, uchuyuqta ima, miski mikunankupaq qaray. Yuyachikuy: Sisan yuyu manaña chayaptinqa aslla tuqrachata, uchuy latapachapi wataykuspa churana. 109 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 109 17/08/15 06:07 1. Ima rikchaq rimanapitaq sapa rimay tukuchkan. a. Rikurichiq rimanapi. ch. Kamachiq rimanapi. h. Tukuchiq rimanapi 2. Qillqasqamanta kimsa kamachiq rimaykunata hurqumuy. a. ________________________________ ch. ________________________________ h. ________________________________ Ñawichaspaykiñataq tapukuykunata kutichiy. 1. Ima rikchaq qillqasqataq kasqa. a. Rurachiq qillqasqa. ch. Tiksichikuq qillqasqa. h. Chiqap willakuy. 2. Yuyu yanunapaq yachachiykunam llutanpi qillqasqa kachkan, chayta yupata churaspayki allichaykuy. Chayta kachichaykuspañataqmi, chiptisqa yuyutawan llapisqa papata waspinankama qaychiy. Chayarquptinñataq yakunta llapistin as asllamanta kurparquspa ñutullata chiptiy. Timpuchkaq yakuman yuyuta kamaykuy hinaspa yanukunankama as isku yakuwan timpuchiy. Sapaqta huk mankapi papata yanuy. Chaytaqa mutiyuqta, uchuyuqta ima, miski mikunankupaq qaray. Huk mankapi, ikasqa ahusta, siwullata wirapi tiqtichispa, as yakuchata talliy. 3. Imanasqataq yuyu chaylla yanukunanpaq tuqrawan yanapanku. _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 4. Rurana qillqasqapa sayaynin imaynatataq rakikun. ____________________________________________________________________ Ruranapaq qillqasqataqa kamachikuq rimanawanmi qillqana. 110 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 110 17/08/15 06:07 30 YACHANA Para qayay Para qayananchikpaqqa, tukuy rikchaqmi yachayninchik. Huñupi imayna kay chiru kasqanta qawaspaykichik rimariychik. 1. Imataraq qari rurachkanman. 2. Imapaqraq chayta rurachkanman. 3. Qam kay ruraykunata qawarqankichu. 4. Aylluykipi para mana kaptin imaynatataq qayankichik. 5. Huk llaqtakunapi imaynaya qayanku. Yachaqpa willakusqanta uyarispañataq, huñu huñupi rakinakuspaykichik tapukuykunamanhina rimanakuychik. 1. Imaraykutaq mankapa ukunman hampatuta churanku. 2. Imaynatataq hampatuta mankapi churaspa rimapayana. 3. Pikunataq hampatuta mankapi churanku. 4. Hampatu yakunayarquptin imatataq ruran. 5. Hampatuqa yakupa illanchu kanman. 6. Aylluykipi imakunata ruraspataq parata qayanku. 7. Huk suyukunapiqa imaynatataq parata qayanku. Qamñataq imayna hawa llaqtakunapi para qayasqankumanta tapukuspa qillqay. Para mana chayamuptinmi hampatuta allinta rimapayaspa mankaman kirpaykuspa churana, yakunayaymanta takiptinñataqmi puyupas yanayaspanraq parata chayachimun. Hampatuqa yakupa illanmi. 111 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 111 17/08/15 06:07 Kusikuywan rurachiq qillqasqata qispichisun Kunanñataq huk rurachiq qillqasqata qispichinaykichikpaq huñu huñupi allichakuychik. 1. Ima rikchaq mikuy ruranamantataq qillqasaq. ____________________________________________________________________ 2. Pitataq yanapawananpaq mañakusaq. _____________________________________________________________________ 3. Yachachiwaqniywan kuskachu yanukusaq. 4. Kunan, kutichisqaymanhina maytuypi lliw ruranayta qillqasaq: • Imataq mikuy yanukunaypa sutin kanqa. ____________________________________________________________________ • Imakunawantaq chay mikuyta yanusaq. Sutinkunata qillqasaq: _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ • Imaynatataq mikuyta qispichisaq. Chaytapas qillqasaq. a. ______________________________________________________________ ch. _______________________________________________________________ h. _______________________________________________________________ i. k. _______________________________________________________________ l. _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ • Qillqasqayta imapitaq rikurichisaq. __________________________________________________________________ • Pikunataq qillqasqayta riqsiyta munanman. __________________________________________________________________ • Ima rikchaq rimanawantaq rimaykunata qillqasaq. __________________________________________________________________ 112 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 112 17/08/15 06:07 Allichakusqaykimanhina rurachiq qillqasqata qispichiy. Huñu huñupi yachaq masikikunawan, qillqasqaykichikta ñawichaspa tapukuykunawan yanapakuspa qawapayaychik. Arí Mana Yanukuna mikuypa sutin kachkanchu. Yanukunapaq llapa imakunapa sutin kachkanchu. Simikuna allin rakisqachu kachkanku. Rimaykuna kamachikuq huntachiqwan qillqasqachu tarikun. Hatun qillqakuna kaqninpi qillqasqachu kachkan. Chikukuna kaqninpi churasqachu kachkan. Qillqasqaykita allichaspañataq, lliwchaykichikpa qillqasqanta huñurquspa maytutahina rurarquychik hinaspa ñawichana wasiman churaychik. 113 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 113 17/08/15 06:07 Yachaysqaykita qatipay Tapukuykunata allinta ñawichaspa kutichiy. 1. Ima killapitaq ayakunapa punchawnin. a. ( ) 1 aya marqa killapi ch. ( ) 1 kantaray killapi h. ( ) Manan kanchu 2. Imatataq ayapa punchawninpi churanchik. a. ( ) Wañukuqpa llapa munasqan mikuykunata. ch. ( ) Wañukuqpa mana munasqan mikuykunata. h. ( ) Kawsaqkunapa munasqan mikuykunata. 3. Imapaqtaq sarata hallmanchik. a. ( ) Qurakuna mana atipananpaq. ch. ( ) Qurakuna atipanapaq. h. ( ) Kuyaylla qawakunanpaq. 4. Chiqa llulla rimaykunata riqsipaspayki kasqanta qillqay. a. Lawanustaqa timpuchkaq yakumanmi kamanchik. (………..) ch. Lawanustaqa chiri yakumanmi kamanchik. (………..) h. Lawanustaqa pikantipi, chupipim mikunchik. (………..) 5. Ima killapitaq yuyukuna yanukunapaq rikurimun. ________________________________________________________________________ 6. Yuyuta yanukuspa chiri yakuman kamaykusqaqa imanantaq. ________________________________________________________________________ 7. Mayqinkunataq suti rantikuna. a. ( ) Ñuqa, kay, qam. ch. ( ) Ñuqa, qam, pay. h. ( ) Ñuqa, wak, pay. 114 114 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 114 17/08/15 06:07 RIMAYKUNA Alliq: Paña. Anaq: Qilla. Anqusay: Anqusu, haywarikuy, kutichiy. Armakuy: Tuytukuy. Ayllu: Sapsi. Challay: Yakuwanpas yawarwanpas haywarikuy. Chakmay: Samasqa allpa tikray. Chawchu: Manaraq puqusqa. Chaqu: Rapra. Chimpuy: Siñaschay. Chirusqa Llimpisqa. Ichuq: Lluqi. Kichkay: Wiñay, iklliy. Kutipay: Qutuy. Kuraq mama: Hatun mama. Kukuli: Turu, urpay. Llampu: Kuta. Llaqi:Yura. Llimpiy: llusiy. Mallaq: Mana mikusqa. Mutmuy: Iklliy. Muhu: Muya, muru. Pallay: Kuru. Papa:Aksu. Para:Tamya. Patakchi: Patak, pata. Paraquy: Qarpay. Qaru: Tukuq, puchukaq. Qata:Waqta. Qayapu: Qayapa. Tallmay: Papa allaypi puchusqankunata maskapay. Taniy:Tukuy. Tasu:Chakirisqa Yawyay: Tukuy. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 115 17/08/15 06:07 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 116 17/08/15 06:07 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 117 17/08/15 06:07 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 118 17/08/15 06:07 CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA I La democracia y el sistema interamericano IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democracia. II La democracia y los derechos humanos Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad democrática y su fortalecimiento. Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter universal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio. Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana. Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio. III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente. Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia. Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio. Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos. Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones. Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y las personas que pertenecen a las minorías. Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 119 Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización. Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos. Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado. Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA. V La democracia y las misiones de observación electoral Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito. Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones. VI Promoción de la cultura democrática Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática. 17/08/15 06:07 Z_Chanka Comunicación 4° FINAL OK.indd 120 17/08/15 06:07