Descargar - Museo Nacional de Historia Natural

Transcripción

Descargar - Museo Nacional de Historia Natural
*1f f M
«f.
SUMARIO DEL TOMO II. —N.° i
tü ü — H
'
i ; , ^7, 5 •
iSy® ; 2 K ¿ ¡ * '» t=\
s ;i
1
C”
(A p areció el i.° de D iciem bre de 1910)
*V D r . A ureliano O varzun .— Contribución al estudio
de lá civilización' peruana sobre los' aboríjenes de
Chile....... I ................................................ -..........
-«
3
2,— Id . L os Petroglifos del Llaima................ ............. .
38
3,-^Dr. F ra n c isco FoNCK.--La Lanceta de Quilpué......
4,— F ederico P hilippi .— Desarrollo i estado actual de la
Zoolojía en ChUe................................ . .......................
5-—-Dr. E d u ard o M oore.— Mamíferos chilenos: Adver•tencia.............. .......... ................................................ .
49
66
6.—-John A . WOLFFSOHN.—-Revisión de algunos jéneros
de Marsupiales i Roedores chilenos del Museo Na­
cional de Santiago, parte I.,..... ................................ 84
7*— B ern a rd in o Q uijada B.— Teratolojía animal: Catálogo ilustrado i descriptivo de las anomalías orgá­
nicas conservadas en el Museo Nacional..... .
103
8.— C o n g r e s o C ie n tífico I n te rn a cio n a l A m e ric a n o ,
Buenos Aires, io a 25 de Julio de 1910: Sección de
Ciencias Jeblójicas...........;.............................. ....... 149
9--—FlLlBERTO GERMAIN$-Las coleccionáis de iñsectos: co­
lectores i coleccionistas:£.:V.....‘. ................................. 156
10.— Miguel R. Machado .— L os huracanes en Chile.._ 159
11.—rlD. El terremoto de Illapel, 15 de Agosto de 1880... 164
12.— B ernardino Q uijada B.— Principales rasgos de la
Jeografía Animal de Chile.....................................
187
13 — S e c c ió n d e A d m in is tra c ió n i E s ta d ís tic a .— El
Museo Nacional en 191 o.-^rApuntes biográficos so­
bre el señor don Federico Philippi, condensación
del trabajo del señor Gotschlich.— Crónica i corres­
pondencia.— Necrolojía.— Relaciones Científicas..... 203
PERSONAL DEL MUSEO NACIONAL EN 1910
D IR ECTOR: Prof. D r. E d u a rd o M oore.
Je f e
de la
S e c c i ó n B o t á n i c a : D r. C á rlo s R eich e.
Je f e
de la
S e c c i ó n E n t o m o l ó g ic a : D o n F ilib e rto G erm ain .
Je f e
de la
S e c c i ó n J e o l ÓJICa : D o n M igu el R . M ach ad o .
Je f e
de la
S e c c ió n Z o o l ÓJICA: D o n B ern ardin o Q u ija d a B .
N a t u r a l is t a A
u s il ia r :
D o n B ern ard o G o tsch lich .
E s c r i b i e n t e 1 B i b l i o t e c a r i o : D o n R a ú l A rrrieta .
P r e p a r a d o r : D o n Z a carías V e r g a ra .
D i s e c t o r : D on P au b lo V erg a ra .
M a y o r d o m o : D on M anuel L o y o la ; i
T re s P o rteros i cin co G uardianes.
Tomo II. Boletin del Museo Nacional de Chile. Núm. 1
17°. Congreso de los americanistas celébrado en Buenos flires,
República ñrjentina, desde el 16 hasta el 24 de mayo de 1910
m
Dr. A U R E L IA N O O Y A R Z U N
Contribución al estudio de la influencia
de la civilización peruana sobre los aborijenes de Chile
I
CONSIDERACIONES JENERALES
En la sesión celebrada el 3 de enero de 1909 por la Sección
de Ciencias Naturales i Antropológicas del Congreso Pán-Antericano de Santiago de Chile, el doctor O. Aichel, a propósito de
una coleccion de objetos changos que presentó i de unos huacos de greda pintada que encontró en unazanjadel alcantari­
llado de la ciudad de Santiago, rebatió la idea aceptada hasta
hoi dia, de que fueron los incas los que trajeron a los chilenos la
civilización que encontraron los conquistadores al descubrir
nuestro pais.
Tomaron parte en la discusión varios miembros presentes
pat^. sostener la teoría de qüe la influencia peruana habia sido
nula o no habia tenido la estension de que jenerafmente se ha
hablado por diversos autores.
Las pocas palabras quichuas que se encuentran en lá lengua
araucana, son en tan cortó número, que, si bien indican una in-
— 4 —
tervencion estranjera en esta civilización , no bastan para a se g u ra r
la idea de la influencia bien acen tuad a de la cultura peruana.
P ara im poner una civilización estranjera a un p u eb lo se n ece ­
sita del trascurso de m uchos años, i no son suficientes setenta
i cinco, que fueron los que gobern aron los incas en Chile.
So lo uno de los presentes en esa sesión, el señ or T . G u e va ra ,
disintiendo com pletam ente d e estas opiniones, adujo a lgu n o s
hechos que confirm aban la influencia peruan a en el d esa rro llo
d e la civilización del p ueblo araucano, co m o eran la form a i lo s
dibujos de la m ayor parte de las vasijas de alfarería in díjen a
que él h abia encontrado en el pais, los tejidos de lana de h u eq u e
o llam a, que aprendieron los araucanos de los indios ch ilen o s
del norte, a su vez influenciados p o r los peruanos;
a lg u n o s
adornos, com o el tupo, los aros o p endientes, etc., i la produc­
ción agrícola, com o la quínua, el m aiz, los p allares, etc., i la s
armas, que son en to d o sem ejan tes a los que u sa b a o p ro d u cía
el Perú.
E studiando estas opiniones, vem os, desde lu ego , qu e no hai
duda de que la civilización peruana se hizo sentir-m enos en la
len gu a que en los objetos destinados a la vid a ordinaria, lo q u e
prueba sim plem ente que jam ás los p ueblos del norte s u b y u g a ­
ron a los chilenos i que ^n el últim o siglo de su existen cia , s o lo
lograron los incas llegar con sus tro p as h asta las cercan ías d el
rio Maulé.
Pero sí la guerra lleva la civilización a otros p ueblos, el c o ­
m ercio salva tam bién las m as difíciles barreras, p o r la n ecesid ad
que tienen los hom bres í los países de cam biar sus p ro d u cto s.
S i sabem os, entonces, que la civilización p eruana se rem on ta a
m uchas decenas de siglos de antigüedad, ¿no será ló jico p re g u n ­
tarse si la influencia de esa civilización h abría lleg a d o a C h ile
ántes que las arm as de los incas?
N o lo sabem os, e ignoram os to d avía cuán do i p o r quién fué
p o blad o el pais. A la llegada de los españoles, los chilenos del
norte gozaban y a de los beneficios de la edad de bro n ce i lo s
arau can o s del sur vivían en estado de barbarie, o todavía en la
e d ad de piedra.
L o s restos de la industria alfarera de aquellos tiem pos nos
m uestran de una m anera evidente que su desarrollo se d ebe a
una influencia n ueva, talvez de p o co s años de existen cia.
M as
to d av ia, la perfección de este arte sigue una escala decreciente
d e C o p ia p ó al sur. M ui perfecto en el norte, se hace mas tosco
en el sur, h asta quedar para siem pre, com o lo podem os ver hoi
to d a v ia en A ra u c o , grosero i sin ningún pulim ento.
N o sin razón, d ice M edina hablando de la alfarería chilena,
qu e «los peruanos m ejoraron de una m anera estraordinaria este
a r te ... i que, m ientras m as al norte de nuestro pais se encuentran
d ich o s objetos, tanto m as m arcada es la sem ejanza que puede
encon trarse con aquellos tenidos p or jenuinam ente peruanos.
H á cia el norte el pulim ento es mas fino, la form a m as elegante,
las im itaciones hum anas en los objetos com ienzan a aparecer i la
pintura' asum e esos co lo res herm osos que ni el tiem po ni su larga
p erm an encia bajo de tierra han con segu ido hacer totalm ente des­
a p arecer.
E n los o bjeto s sacad o s de los sepulcros que existen
d esd e el M aipo al sur, p o r el contrario, las pinturas casi no e x is­
ten, la form a hum ana d esap arece del todo, i en lugar del trabajo
bien con cluido i hasta elegan te, solo se encuentran vasijas de una
a rcilla to sca i de form as p o co sim étricas», (i)
Siendo, p o r lo dem as, deficientes los docum entos escritos, que,
al d ecir del historiador B arros A ra n a , nos enseñan la influencia
e jercid a po*- los incas en la civilización de los araucanos i, si
bien es cierto que M edina, Philippi, G uevara, C añas i m uchos
o tro s autores chilenos, han contribuido con estudios de m ucho
m érito a cerca de los araucanos, el ensanche i los nuevos rum bos
qu e ha tom ado la ciencia nos obligan a revisar algunos d e estos
estu d io s i a con siderarlos desde un punto de vista, perm ítasem e
la espresion, m as m oderno.
L a discusión h abida en la sesión del C o n greso que m encioné
(i) J T. Medina.— Los Aboríjenes de Chile. Santiago 1882, páj. 355.
— 6 —
al principio, prueba que no se ha form ado to d avía una opinion
científica sobre el tem a que trato.
N o es mi ánimo presentar a este C o n greso ni siquiera un b o s­
quejo de tan vasto problem a, p ero quiero iniciarlo i hojear las
prim eras pájinas de un libro que es necesario estud iar con m as
detención.
Com o no disp on go de bastante tiem po para desarrollarlo en
su totalidad, no me detendré en estud iar las influencias d e los
m étodos agrícolas peruanos sobre los chilenos, ni trataré de los
anim ales introducidos por los incas al pais, ni de las plan tas o
sem illas que cam biaron !a alim entación i el m odo de ser de n ues­
tros indios, ni de sus costum bres i relijion, ni del lenguaje, ni de
sus armas; quiero solam ente estudiar algun os objetos de la cerá­
mica antigua de Chile , i algunos adornos i tejidos actuales de
Arauco i com pararlos con los del Perú.
E stim o que de esta m anera llegarem os a un resultado p ositi­
v o i sin discusión. A h o ra , si se a gregan a esto algun os d atos de
supervivencia que he o b servad o en los tiestos m odern os d e g re ­
da i en los tejidos i adornos de p lata de los indios de A ra u c o ,
creo que nuestra dem ostración será m as com pleta.
E m pezaré por declarar que no he encontrado nada de orijinal
en los productos de la cerám ica chilena. N i la form a de los v a ­
sos u objetos de greda ni sus dibujos, revelan una creación jenuinam ente nacional. E n cada cosa que analizo d escu bro el sello
peruano, a veces el calchaquí, que, com o sabem os, tam bién des­
ciende de aquél.
Pero para una com prensión m as com p leta de nuestro estudio,
necesitam os saber prim ero cual es el oríjen d é la orn am en tación
peruana.
Stübel (2), com para esta ornam entación con la grieg a. E fe c ­
tivam ente, es curioso o b servar com o dos p ueblo s tan
distintos
(2)
A . Stübel.— Ueber altperuanische Gewebe-Muster u. s. w. páj. 35
siguientes. Festschrift zur Jubelfeier des 25 jährigen Bestehens, etc., D res­
den, 188S.
— 7 —
tan rem otos llegaron p o r los m edios m as sencillos, a form ar
los m ism os dibujos fundam entales, solo por la sim ple com bina­
ción de líneas. E sto dem ostraria que el hom bre crea las m ism as
co n cep cio n e s sin n ecesidad de com unicarse con sus sem ejantes.
H a i, sin em b argo , varian tes en estas creaciones i esto es c a ­
b alm en te lo que a p ro vech a el arqueólogo para sus com p aracio­
n es i deduccion es.
A s í, la g re ca de líneas angulares i cortadas de
los antiguos
peruanos, se diferen cia de la clásica en que la prim era se deriva
de tres cu ad ros co n cén trico s i la segun da de cuatro. C o rtad as
esta s figu ras p o r la m itad i dislocad as convenientem ente
hasta
form ar la greca , la peruana no se cierra i form a un gan cho, lo
q u e la caracteriza.
S i en lugar, ahora, de cuadrados, las figuras son rom boideas,
dan el m ism o resultado.
E l m eandro ondulado, nacido de
dos círculos concéntricos
co rta d o s p o r la m itad i tam bién dislocad os i colocad os co n ve­
n ientem ente, corresponden exactam en te al de los griegos, eso
si qu e en los tejidos peruanos, se le encuentra en form a de S S
ten didas, sep arad as unas de otras por una raya vertical. E n m u­
ch o s tro zo s de tejidos peruanos que p o seo se ven estas S
S
form ar una línea de la m anera dicha o filas de dos o tres pararelas, en g ru p o s de vario s colores, pero tam bién
cortadas por
las m ism as líneas verticales.
L a cu arta figura, tan com ún en la ornam entación peruana,
es la d e g rad as o escaleras, a la que algunos
autores han dado
la in terp retación de que fué co n ceb id a así para representar la
fecu ndid ad, la idea del cam ino,
probablem ente a lo infinito, a
lo gran de!
C reem o s que se trata de
un m otivo sim plem ente estético,
n acido, según lo e x p lic a el m ism o Stübel, de la casualidad, c o ­
m o los m eandros. T a n to esta figura com o las derivadas de ella,
se deben a una dislocación conveniente de figuras cuadradas i
rom boidales. A s í, si suponem os un cuadro dividido en
100 p e ­
q u eñ o s cu ad ros igu ales, lo cortam os en cuatro partes i m ovem os
éstas vertical i horizontalm ente, de m anera que tom e
va disposición, d igam os de
vim iento de dislocación
i / io
una nue­
por lado, por este sim p le m o ­
form arem os una n ueva figura jeo m é-
trica del tipo de escalera, de 12 esquinas o tram os.
E ste seria el oríjen de toda la ornam entación peruan a en qu e
aparece la escalera con tanta profusión i form ando las m as v a ­
riadas figuras jeom étricas.
Podem os decir, pues, que el oríjen
de todas estas
figuras se
debe a la casualidad i que no ha habido ni intención, ni sim b o ­
lism o en su prim itivo desarrollo. L a casualidad i el estud io han
hecho que nacieran de las líneas, el círculo i los cu a d rad o s dis­
locados convenientem ente, figuras jeo m étricas de ca rá cter tan
peculiar.
«Una de las características m as d ign as de tom arse en cu e n ­
ta en la creación de los tejidos i pinturas peruanas, a g re g a S t ü ­
bel, consistió en el esfuerzo que
gastaron los artistas en
tras-
form ar las figuras hum anas i anim ales en elem entos p uram ente
jeom étricos, sin
com prom eter la organ ización
p rim itiva d el
m odelo.
«Consiguieron esto en parte con las figuras n acidas de la dis­
locación, las que fueron retocadas en sus contornos, i sus su p er­
ficies com pletadas con líneas i puntos».
A tan injeniosas esplicaciones agregarem o s las no m énos in­
teresantes de A . B ássler (3). E ste autor hace d ep en d er las e sca ­
lerillas i sus apéndices del ten táculo y ven tosas del p u lp o, que,
con la perfección i la necesidad del dibujo, dieron oríjen m as
tarde, a las grecas i disposiciones diversas de estos dos elem en ­
tos, que quedaron siem pre com binados tal com o se les e n cu en ­
tra en la ornam entación mas fina de sus tejidos i o b jeto s de al­
farería.
L a doble línea de zig-zag p rovendría de la disp osició n curiosa
qu e dan las cabezas triangulares de dos p escad o s a co sta d o s s o ­
b re una superficie plana i dispuestos de tal m anera, que, en el án-
(3) A . Bássler.— Altperuanische Kunst.— Berlín pl. 1-2 fojs. 1,2, 3, 4, etc.
— 9 —
gu io va cio que dejan las cabezas, se co lo qu e otra en sentido
op uesto.
Para reforzar to d avía el conocim iento de la ornam entación pe
ruana, séam e perm itido record ar a Jim énez de la E sp ad a (4).
«En los yu n cas i p ueblos vecin os del interior, dice este autor,
cu y a civilización p recedió a la de los incas, el elem ento funda­
m ental de su ornato es el cuadrado, cuadra o escaque, y a se orijin e del cruzam iento en ángulo recto de dos series de paralelas,
y a del corte de un prism a de base cuadrada. C on él, no solam en ­
te com ponían las líneas i trazos jen erales del adorno de sus
ropas, vaso s i edificios i los injeniosos i peregrinos detalles de
cenefas, orlas i frisos, si que tam bién m odificaron las elegan tes
cu rvas i rectas de otros ornam entos al p arecer exó tico s, trasform ando las diago n ales de cuadrados i rom bos i los m eandros, en
escalerillas, i las ondas i hélices en enroscadas hojas de sierra;
rasgos de estilo característico s de los toltecas i yu cateco s, con
cu y a s jen tes a mi ju icio , tuvieron co n tacto i relaciones, cuando
m énos, los yu n ca s costeñ os (contando desd e los pasaos, tum be­
em os, tallanes i m uchicas hasta los chinchas) i sus afines los
caxam arqu eñ os, huam achucus, huailas, y a u y o s i collahuas. P o r­
que es pasm osa, no la sem ejanza, la identidad de los grandes
frisos de X o ch icalco , M itla, U x m a l i C h ichen Itza, con los de
H u am ach u co i H uailas i los estucado s del p alacio del Chim u i
con las cenefas pintadas o grabad as de los huaqueros de T ruji-
11o,
I
L a m b a y e q u e i otros p ueblos de los L lan os».
p o r lo que hace a la cruz, la agru pación de cinco escaques
produce la cruz g rieg a i, agregán d o le otro, la latina.
N o serian los peruanos, según este autor, los inventores d e las
figuras de ornam entación de Stuebel i Bássler.
M as todavía, provendrían, según las n uevas ideas, de la B aja
California, M éjico i C en tro -A m érica i habrían lleg ad o a la costa
de lea, N asca, etc., por mar.
(4)
Jiménez de la Espada.— E l hombre blanco i la cruz en el Perii. Con­
grès International des Américanistes.— T. I., pàj. 526, Bruxelles, 1879.
— IO —
Pero sea de esto lo que fuere, el hecho p rá ctico es que, ha­
bien do llegad o la cultura peruana al norte de C h ile p or el co m e r­
cio o ia con quista de los Incas, de aquí la tom aron los a rau can o s
del sur, que jam ás se som etieron a su go biern o , i p o r su p e rv iv e n ­
cia se con serva m ucho de ella to d av ía en los tejid o s i ad o rn o s d e
nuestros actu ales m apu ch es, com o lo vam o s a dem ostrar.
E n la esposicion que sigu e haré la relación de a lgu n o s o b jeto s
d e alfarería chilena de mi p ro p ied ad particular, qu e to m o co m o
tipos.
D a ré a con ocer asim ism o los vasos llam ados aryhalos, o con
m as razón, ápodos, p o r O u tes, p erten ecientes al M useo N a c io ­
nal, i term inaré analizando algun os tipos d e supervivencia de v a ­
sos de gred a del p ueblo chileno i de tejido s i adorn os d e los a c ­
tuales indios araucanos.
II
VASOS ARYBALOS O ÁPODOS (5)
•
H ai una clase de vaso s que han tom ado en el últim o tiem p o
u n a.im p o rtan cia capital para reco n ocer los lím ites de la dom in a­
ción peruana.
(5)
E l arybalo es un tipo de vaso griego de tamaño pequeño, cuerpo es­
férico, cuello corto, boca chica con bordes invertidos. Fué usado para guar­
dar ungüentos.
Según la definición mas corriente aplicada a los arybalos del Perú, ten­
drían estos los caracteres siguientes: cuello alargado en forma de tubo, in­
vertido en su desembocadura, en donde llevan dos anillos u orejas si métricas;
hombros estrechos, vientre poco dilatado, dos asas gruesas, verticales, situa­
das en la parte inferior del vientre; llevan siempre en la base del cuello, en
el lado con mas adornos, un apéndice en alto relieve que representa una
cabeza de^leon americano o puma estilizado; su fondo es casi siempre cóni­
co; su tamaño varia desde 10, 20 i 35 centímetros, hasta un metro de alto.
Outes los llama ápodos por tener el fondo cónico.
El modelo de estos vasos seria orijinario del Cuzco, lo que demostraría
su oríjen incásico.
—
II —
M e refiero a los arybalos, llam ados así por L on gférier, H am y,
L ejea l, U h le i E . Bom an, i ápodos p o r Outes- (6).
H an sido mui com unes en el Perú, pues no hai obra que se
o cu p e de las antigü edades de este pais que no traiga una lám i­
na de estos vasos. N ad aillac (y) figura uno, R iv ero i T sch u d i (8)
otro, Ch. W ie n e r (9) uno del C u zco i otro de H u am achuco, i
mi am igo señor Ch. A . P o p e p o s e ia varios en una coleccion hecha
p o r él en el Perú i que desp ues obsequió al Sm ithsonian Institution de W a sh in gto n , etc., etc.
E l único vaso chileno de esta clase que se conocía, lo da M e­
dina en su atlas de Los Aboríjcnes con el núm. 2 1 1 , agregan do
que «es m ui fino í p ro vien e de Freirina» (10).
E n mi deseo d e dejar establecid o que Chile ha sido tam bién
influenciado p o r la civilización peruana, reproduzco aquí los seis
que posee el M useo N acio n al de S antiago.
S e verá de esta m a­
nera cuán estenso fué el reino de los incas en S u d A m é ric a , si se
p ien sa que estos vaso s se encuentran en el E cuador, Perú, Bolivia, N o ro este A rjen tin o i Chile.
A c e p ta n d o la con ocida definición que de ellos tenem os, paso
a describir los seis ejem plares del M useo N acional.
N úm . 1.— 433 del M useo N acio n al.— Proviene de Freirina.
V a s o de color rojo con adornos negros. E l cuello presenta an ­
chas fajas n egras sep aradas unas de otras por líneas angostas
am arillas.
Su cara anterior está dividida en tres cam pos verticales que
se dirijen desde el cuello hasta la base, siguiendo el ensancha­
m iento del vientre, sep arados por cinco fajas negras, bastante
anchas, con bordes claros.
(6) F. Outes.— Alfarería del Noroeste Arjentino. Buenos Aires, 1907,
páj. 24.
(7) Marquis de Nadaillac.— L ’ A m é r iq u e p r e h i s t o r iq u e , París
M D C C C L X X X III, páj. 429.
(8) M. E. de Rivero i doctor J. O. de Tschudi.— Antigüedades Peruanas.
Viena, 1851. Atlas, lam. X X X V .
(9) Ch. Wiener.— Pérou et Bolivie. Paris,.i88o, pájs.
157- 37°-
(10) M ed in a— Aboríjenes de Chile, Santiago, 1882. Atlas, fig. 211.
------
12
—
E l cam p o m ediano está su b d ivid id o a su ve z, p o r una d e es­
tas fajas, en do s esp acio s com p uestos de d o b les líneas cru zad as
oblicuam en te a m o­
do de aspa, form an ­
do d ib u jo s d e ig u a l
porte, con séries d e
n u eve líneas horizon ­
tales, con los q u e al­
ternan d e arriba a
abajo. E s ta s figu ras
no se co rresp o n d en
con las del e sp a cio
del l a d o o p u e s t o ,
p u es a un ca m p o d e
l í n e a s cru zad as c o ­
rresp ond e o t r o
de
paralelas.
L o s ca m p o s la te ­
rales presentan en el
N.° 1—i del tamaño natural.
m edio un a línea v e r­
tical d o b le con ram i­
ficaciones dirijidas oblicuam en te h acia los lados i arriba, q u e
term inan en un punto o m aza
cerca de una línea color sep ia
paralela a las líneas gruesas que
lim itan estos cam pos.
E ste dibujo r e p r e s e n t a una
hoja de planta.
T o d o s estos cam pos i fajas
están sep arados del fondo p o r
otra faja negra, igual a las que
lim itan los cam pos, lo m ism o que
N.° 1 A.—
tamaño natural.
la parte superior respecto del cuello, pero aquí esta faj a es m as
delgada.
—
13 —
E l prom ontorio que representa la cabeza de pum a, cubre el
com ienzo de la faja del m edio.
Presenta, adem as, este vaso, en la parte p osterior cercana al
cuello, una línea negra, sep arada de otras tres del m ism o color
por tres g ru p o s equidistan tes de cin co líneas onduladas verti­
cales.
Núm . 2.
432 del M. N .— N o indica su p roceden cia, pero
p erten ece a la co leccion de antigü edades chilenas.
D e co lo r a m a r i ­
llento, con el fondo
o base m as oscuro.
E l cuello presen ta un
anillo co lo r sep ia en
su labio, i otro del
mism o color en su
base de inserción.
H ai cin co cam p os
en su cara anterior.
E l del m e d io e s t á
fo rm a d o
p or una
faja roja m ui ancha
con un losan je co m ­
p l e t o , cuad ricu lad o
con líneas n egras, i
dos i n c o m p l e t o s :
uno, cerca del cuello
que ab arca la ca b eza de pum a en su ángulo superior, i otro que
lim ita el fondo, ám bos tam bién cuadriculados con líneas negras.
A ca d a lado de esta faja central corre, desde su inserción con
ella en el cuello, una línea negra diverjente, que queda a un d e ­
do de distan cia de la faja del m edio al lleg ar al fondo.
L o s cam p os laterales presentan en su cuarto sup erior una fi­
gu ra triangular cuadriculad a con líneas negras, e inm ediatam en­
te, p or delan te de las asas, una figura rectan gu lar con líneas
n egras cuadriculadas.
N úm . 3 . - 4 3 4 del M. N .— P a recid o al anterior, reco jid o en
C ald era en 1885.
D e co lo r am arillo, con la base pintada de rojo. S u cu ello co n ­
tiene cu atro anillos n e­
gro s sep a ra d o s p or e s­
p acio s m ui anch os. E l
anillo s u p e r i o r e n v i a
h á cia arriba do s líneas
diverjentes, qu e son c o r­
tad as, antes d e lle g a r al
labio, tam bién t e ñ i d o
d e negro, p o r o tra tra s­
versal p ara form ar un
tra p ecio , E l vien tre p re ­
sen ta c i n c o c a m p o s ,
uno central con cu atro
losan jes i m e d i o c u a ­
d ricu lad os con l í n e a s
n e g r a s , co rresp o n d ie n ­
do el m edio a la in ser­
ción del anillo del cuello. E l segu n d o con tiene la tetilla q u e re ­
presenta la cabeza del pum a i una som bra rojiza.
E ste cam po está lim itado en sus dos lados e ste m o s p o r un a
línea negra gruesa.
L o s dos cam pos a d yacen tes son sim étricos i no p resen tan
ornam entación.
L o s cam pos estem o s presentan, m as o m énos, la m ism a o rn a­
m entación del vaso núm. 2, con la diferen cia so lam en te d e qu e
la línea n egra que los lim ita p o r el lado interno, es p aralela a la
faja del m edio.
N úm . 4.— 428 del M. N .— D el norte d e C h ile, su co lo r fun­
dam ental es am arillo, escep tu an do el con o de su b ase, qu e es
ocre.
L a parte superior del cuello no existe. E l resto p resen ta ani­
llos anchos form ados por una série de líneas n eg ras o b licu a s
—
15 —
mui finas que dejan en su intersección tres a cuatro
séries p a­
ralelas de p equeñ os losanjes. E sto s anillos están sep arados unos
de otros p o r líneas d e lga d as am arillentas.
L a cara anterior está dividida en tres cam pos. E l del m edio
se lim ita hacia afuera
por una línea d e lg a ­
da negra. E stá subdividido á su vez por
tres fajas verticales
anchas, de co lo ro cre,
que se estienden d e s­
de el cuello hasta la
base, i lim itan con
los laterales c u a t r o
esp acio s con o r n a ­
m entación de líneas
negras. L o s dos del
m edio presentan una
série d e líneas do bles
cru zad as
o b licu a ­
m ente, en form a de
aspa, con
p equeñ os d ib u jo s que alternan con otros de igual
porte, de líneas p aralelas horizon tales variables en núm ero, jeneralm ente seis o siete, p ero casi siem pre siete.
E sta s figuras alternan en los espacios, de m anera que, a una
de líneas cruzadas, corresp ond e otra de líneas paralelas.
L a s otras do s fajas esternas de este m ism o cam p o están for­
m adas p o r g ru p o s de seis líneas paralelas, que descienden del
cuello a la b a se form ando una esp ecie de zig-zag.
L o s cam p os esteriores están lim itados por líneas n egras del­
gadas.
Presentan en su parte m edia una faja d elgad a, vertical, for­
m ada de figuras rom boidales m ui alargadas, en la inserción de
c u y o s vértices de unión, lo m ism o que en los ángulos laterales,
se desprenden dos líneas paralelas dirijidas oblicuam en te hácia
—
16 —
arriba i que term inan en un punto n eg ro al acercarse a lo s li­
m ites form ados p or la línea n egra esterna.
E n tre los cam p os estem o s i las asas corre vertica lm en te d es­
de el cu ello h asta la base, otra
faja d e lg a d a de líneas p aralelas
en form a de zig-zag.
E l boton o a p én d ice qu e re­
p re se n ta
la ca b eza d e pum a,
e stá situad o co m o siem pre en la
parte anterior del va so , p o r d e ­
N .° 4 A .— \ del tamaño natural.
b a jo
d e l cuello, cu b rien d o el
com ienzo de la faja cen tral o cre
del cam po del m edio.
P or debajo del cuello, en su p arte posterior, p resen ta este
va so un dibujo horizontal form ado de una línea n eg ra seg u id a
d e una faja de dos centím e­
tro s d e ancho con puntos
co lo r sepia, lim itada por
ab ajo p o r dos líneas hori­
zontales, d elgadas, negras.
L o s cam p os estem o s re­
presentan en este v a so las
m ism as hojas de plantas
del núm. i.
N úm . 5.— 429 del M. N .
— V a s o p r o v e n i e n t e de
Freirina. F u é encontrado
en una tum ba indíjena por
el señor R afael G arrido.
E s tá pintado de rojo i
N .° 5— \ del tam año natural.
ca re ce de ornam entación.
S u form a se ajusta m as o m enos a los de su esp ecie, no faltan do
ni el m am elón o apénd ice que representa la cá b eza del pum a.
N úm . 6.— 430 del M. N .— O b seq u io del señ or E ch en iq u e.
i7 —
—
P ro vien e de C a ld era i es de fabricación m as tosca que los ante­
riores.
E l cu erp o i el fondo son de color ladrillo.
En lo qu e resta del cuello se ven anchas fajas negras sep ara­
das por líneas d e co lo r am arillento.
L a cara anterior está divida en tres campos por cuatro fajas
verticales color ocre i bordes delgados de líneas negras. Estas
fajas están separadas del
cuello por una línea trasversal negra, a la que sigue
i
inmediatamente mas arriba
|
¿
otra rojiza, mas ancha; i
por abajo, del fondo, por
línea del mismo grueso de las fajas, color rojo.
El campo central conticne en su
superior
rectángulo color la d r illo ,
i*
1
limitado por abajo por una
d e lg a d a
línea trasversal
negra, rectángulo que con-
S*
.
"
' ijffiíg g W -
'J
'' ' v
tiene a su vez otro mas |««.queño, negro, sobre el cual
j
.
se destaca una eminencia
N.° 6— )t del tamaño natural.
amarilla.
E n los 4/5 inferiores se encuentra una línea roja en zig-zagque
termina hácia abajo en una rejion que está borrada.
E sta línea
se hace mas manifiesta por estar acompañada en sus dos lados
por un espacio libre del color del fondo del vaso, que semeja lí­
neas paralelas, pero que no son mas que la parte libre dejada
por los triángulos de coloracion mas oscura que ocupan los es­
pacios formados por el zig-zag i que contienen una o dos gre­
cas de gancho.
L o s campos laterales presentan una serie de figuras parale­
2
— 18 —
las, en form a de serrucho, teñ idas de a pares, de n eg ro i ro jo
oscuro altern ativam en te, d esd e el cuello h asta la base.
O utes dice que «los vaso s áp o d o s son in d u d ablem en te d e oríjen peruano i evidencian una vez m as la in fluen cia d e cisiv a d e
la cultura incásica sobre el Substractum étn ico lo ca l de las proyincias arjentinas de noroeste».
O tro tanto p odem os d ecir resp ecto del norte d e C h ile, en d o n ­
de ejercieron dom inio los incas.
L a existen cia de estos va so s en el p ais, es, pues, un a rgu m en ­
to en favor de la influencia peruana so b re la ce rá m ica i cu ltu ra
chilenas.
III
VASOS ANTIGUOS D EL NORTE DE CH ILE
P aso a estud iar ahora una série d e va so s en q u e resaltan los
adornos d e oríjen peruano i talvez calch aq u í, p rin cip a lm en te la
g re c a d e g a n ch o , la e s c a ­
lera, la cruz, el trin acrio, el
cu a tro sa g ra d o , los y u r o s ,
e tc.
N úm . 7 .— V a s o cilin d ri­
co , b ajo , cu b ierto p o r un a
su p erficie a b o v e d a d a q u e
co n tien e una ca b e z a d e páj a r o ; m a n g o tra sve rsal i
g o lle te a n g o sto en su in ser­
ción con el cu erp o , i an ch o
n .° i — \ dei tam año natum i.
en su p arte su p erio r libre, a
m o d o d e em budo.
P roviene de la p laza de C o p iap ó , de d on de fué estraid o al re­
—
19 —
m o ve r la tierra para co lo ca r los fundam entos de una fuente. Me
fué o b seq u ia d o p or la señ orita B eatriz G arin.
L a pintura es una esp ecie de esm alte blanco, grueso, sobre el
cu a l se ha hecho la ornam entación de colores.
L a figura ornitom orfa lleva el p ico dentado. ¿Será ésta una su­
p erviv en cia de los Odontornithes q ue hoi se encuentran fósiles en
el oeste de N orte-A m érica?
L a ornam entación n egra de los ojos con sus co lga jo s triangu­
la re s co lo r sepia, co m o cejas o lágrim as, recuerdan las líneas on­
d u la d a s d e la cerám ica calchaquí.
L a característica de e s te vaso es, sin em bargo, la faja central
d iv id id a en rectán gu lo s qu e llevan en su centro figuras rom boi­
dales, cruzadas d e líneas negras, que form an a su vez un tablero
d e p equeñ os rom bos. C a d a uno de los cuatro esp acios triangu­
lares restantes del rectán gu lo, p intados alternativam ente de rojo
i negro, presentan un círculo blan co con un punto en el m edio.
E s ta faja se interrum pe al lleg ar a los lím ites del pech o del ave,
en don de los rectán gu los correspondien tes están cortados en su
m itad p or d os trián gulos n egros de base superior mui agudos
qu e tom an todo el diám etro vertical de la faja. F igu ran las dos
alas del a ve i llevan en la parte sup erior un círculo blan co con
un punto n eg ro en el centro. E l e sp acio com prendido entre e s ­
to s triángulos está o cu p a d o p o r un nuevo triángulo cuadriculado
con líneas n egras que form an pequeñ os rom bos.
Su base da al
p iso del va so i su v értice al lím ite superior de la franja i se con :
tinua con una línea n egra que sigu e el cuello hasta la base del
pico. E n tre este triángulo i los anteriores queda un esp acio trian­
gu la r blanco.
L a faja está lim itada en su parte superior e inferior p or una
línea n egra altern ada con una roja i segu id a de una franja for­
m a d a p o r d os líneas n egras qu e contienen un cuadriculo de líneas
o b licu a s, cru za d a s de tal m anera que dejan entre sus líneas una
série de rom bos i do s filas d e figuras triangulares a los lados.
E l go llete, ancho en su desem bocadura, presenta en esta p ar­
te una orn am en tación teñida de n egro i com p uesta de tres fajas
— 20 —
del m ism o color, que se interrum pen ce rca del m an go . E stá n se ­
paradas p o r dos líneas blancas.
L a faja del m edio m as an ch a,
p resen ta una serie d e dieciseis án gu lo s p in tado s de b lan co , en ­
cajad o s uno dentro del otro, con el vértice dirijido a la izqu ierd a
i la abertura a la derecha.
L o s esp acio s angulares, uno, seis, once i d ieciseis, están teñ i­
dos de rojo; los cuatro ángulos co m p ren d id os entre esto s n ú ­
m eros, no presentan n ada d e p articu lar o so lo el co lo r n eg ro -d e l
fondo, (i i)
E n resúm en, encontram os aquí una serie de em b lem as re la c io ­
n ados con el o bjeto a que estab a destin ad o este vaso, o se a p a ra
el servicio del agua. C reo qu e los rom bos de la faja an ch a pudi^- •
ran representar to co s o sea los sign o s de T o c a p o V ira c o c h a , u n o
d e los tres dioses del agua, i los círculos con pun to, a los Im aim anas V ira co ch a , o sea el p o d er jen erad o r de la vid a. L a s lín ea s
que cuelgan de los párpados, tan com un es en la alfarería ca lch a quí, significarían el agu a o la lluvia abund an te, i los p u n to s ro ­
jo s del go llete pueden m ui bien ten er relación con las id eas q u i­
chuas, en que el núm ero cuatro era sagrado .
T en em o s, p o r co n si­
gu ien te, qu e el v a s o d e
C o p i a p ó , si no es d e
im p ortación p e r u a n a ,
h a sido h ech o p o r lo s
a rau can o s d e esa ciu d a d
im bu id o s en las id e a s
m íticas del Perú.
N úm . 8.— V a s o an ­
tro p o m o rfo d e
gred a
co cid a , p ro ven ien te de
una an cu viñ a e x h u m a d a
en G uallillin que, d e p a r­
tam ento de O valle. T ien e la form a de un o v o id e ap la sta d o en
( n ) As! como es sagrado el número tres para los ejipcios, los neo-platonianos i los cristianos i el número diecinueve para los badistas de Persia,
— 21 —
el sentido de su diám etro vertical, considerándolo acostado. M i­
d e 24 centím etros de largo, 18 de ancho en su parte posterior i
18 de alto. E s tá cubierto de una ca p a de barniz rojo i blanco
sem ejan te al esm alte.
Presenta en la parte m as an gosta una ca b eza hum ana, que se
com un ica con el go lle te por m edio de una asa, el cual tiene 10
centím etros de diám etro i 4 de alto.
D e la ca b eza con tin úa directam ente hacia abajo el pecho, for­
m ando una esp ecie de trap ecio blanco encerrado e.l una faja
o scu ra com o m arco.
L a parte sup erior de la cabeza p resen ta una ornam entación
d e p irám ides en escaleras alternas
rojas i negras en fondo blanco, ad ­
heridas las sup eriores al m arco n e­
g ro del trap ecio descrito, i las infe­
riores a una línea que representa las
cejas, la cual se estiende p o r toda
la frente. En la parte corresp ond ien ­
te a las orejas se encuentra un ras­
g o negro pendiente que se deriva
de la línea de las cejas.
.
L o s ojos están represen tados por
una línea trasversal negra, de la que
m
.» 8 a .—i del tamaño natural,
caen tres líneas verticales, negras
tam bién.
L a nariz es saliente, con una línea negra en el dorso que se
p ierde en las cejas. L a b o ca es una figura rom boidal con ocho
dien tes arriba i otros tantos abajo.
----------
D e las com isuras labiales i
•
así también fué sagrado el número cuatro para los antiguos peruanos. Ellos
hablaban de cuatro partes del mundo, de cuatro rejiones del Perú, de cua­
tro cuarteles en todas las ciudades, de cuatro calles en cruz, de cuatro
vientos, de cuatro castas (incas, curacas, nobles, pueblo), de cuatro pueblos
(antis, cuntís, chinchas, collas), de cuatro fiestas en el año, i de una de cua­
tro dias en cada luna nueva!— André Lefévre. L a Religión, Paris 1893,
páj. 81.
*
— 22 —
labio inferior caen, a ca d a lado, tres líneas n egras ond u lad as. E l
m entón es mui m anifiesto. D e l cuello cu e lg a un p ecto ral n eg ro
con T T invertidas. S u ángulo inferior term ina en una franja h o ­
rizontal co m p uesta de figuras en escaleras, rojas i blan cas, qu e
contienen a su vez otras m as pequeñ as, n egras, con g r e c a de
gan cho. E sta franja term ina a los lados en bisel, i de su p ro lo n ­
gació n cuelgan dos hilos negros.
A un dedo, p o r detrás de esta figura, se desarrolla una franja
blan ca de seis i m edio centím etros de ancho, qu e rodea to d o el
vaso , cubriendo su superficie m as volum inosa. E stá tam bién e n ce ­
rrada en un m arco de líneas negras gruesas. E s ta franja está cru ­
zada en toda su estension por dos líneas en zig-zag doble, d en ta ­
das, que dividen el cam p o en tres seccion es, sien do la del m e d io
m as ancha que las otras dos. E sto s zig-zag se corresp on d en en
sus ángulos mas p ró xim o s i están unidos entre sí p o r una línea
vertical que lleva una rayita horizontal cerca de ca d a una d e su s
inserciones. L o s esp acio s form ados entre ellos corresp on d en a
e x á g o n o s i los de los lados a pen tágon os.
L o s prim eros contienen una figura en escalera, d isp u esta d e
tal m anera que form a una pirám ide de cu atro lados, una e sp e ­
cie de cruz, i las segun das, la m itad de estas figuras, o sea m e­
dia pirám ide con dos escaleras. C a d a ¿ de pirám ide llev a en su
interior otra mas pequeña en escalerilla, p intada de sepia.
E l go llete presenta tres dibujos en ca m p o b lan co
co n ten id os
en un m arco n egro cuadrado.
L o s de los lados son igu ales i consisten en
una e sp e c ie d e
franja de líneas n egras alternas que se quiebran o b licu a m en te,
para hacer el efecto de una cinta p le g a d a
en p artes ig u a le s i
que se hubiera abierto o estirado lijeram ente.
E l cam po posterior, m as estenso, presenta, ad em as del m ar­
co negro, otro de líneas d elgadas, rojo, seg u id o de otro m as in­
terno, negro, que carece de lado superior. P resen ta en su p a rte
central una esp ecie de apéndice con tres círcu lo s p aralelo s, ro ­
jo s i negros, de los cuales el de la p unta presen ta unas r a y a s
q u e form an un canastillo. D e la b a se de este a p én d ice irrad ian
— 23 —
cuatro escalas, que van a dar a los ángulos del cuadro. Por
encim a d e él sale una ra y a n egra ensanchada en su punto de
nacim iento, se a d elg aza en la m itad de su cam ino i se ensancha
d e n uevo al lle g a r a la línea superior, donde se inserta. A los
lados de esta línea se encuentran do s círculo s con un punto en
el m edio.
L o dem as del cam p o está sem brado de puntos negros (;gotas
d e agua?).
E l resto del vaso, es d ecir la parte superior de la cabeza de la
figura hum ana, asa, piso superior, asiento i esp acio dejado por
la gran franja i el trap ecio , están p intados de.rojo.
S e ve, pues, que la fabricación de este vaso corresp ond e a
una cultura y a m ui desarrollada.
A d e m a s de la figura antropom orfa, encontram os en él orna­
m entos en escalerillas de oríjen peruano, pero tam bién líneas
o nd u lad as de los lab io s i lágrim as (?) en los o jo s, que nos indi­
can un oríjen d iaguita. E ste va so seria una prueba de que la cul­
tura araucana ha sido influenciada tam bién por la del N oroeste
A rjen tin o .
A d v e rtim o s de p aso, qu e en el M useo N acion al se encuentran
vario s ejem p lares de este v a so p arecid o s al nuestro.
N úm . 9.— V a s o de gred a ordinaria,
con do s go lletes unidos p o r un m an­
go . F u é en con trado este veran o en
S a n tia go , en unas o b ras de fabricacioii
de ladrillos en el lu g a r llam ado «L as
B arran cas». E s ta b a enterrado a tres
m etros de profun didad ju n to con otros
o b jeto s p erten ecien tes a un antiguo
cem en terio indíjena. S u form a, que es
N0 9
del tamaño natural,
m ui co n ocid a, revela su oríjen n eta­
m ente peruano, lo m ism o que el siguien te.
N úm . 10.— F u é en co n trad o h ace años p o r mi am igo el D r.
P. M artin en un an tigu o cem enterio de indíjenas en un lugar del
—
24 —
valle de Q u illo ta llam ado R au ten , ju n to con o tro s o b jeto s que
aquí d escribo .
N úm . 1 1 .— O lla de R a u ­
ten, con orn am en tació n de
co lo re s rojo i gris. E l c u e ­
llo p resen ta los á n g u l o s
a b ierto s h acia la d erech a,
de co lo r rojo i gris a lte r­
nativam ente. L a s d o s fran ­
ja s qu e cubren la m i t a d
su p erio r de su vien tre, d e ­
nuncian las p irám id es roja s i grises con sus g re ca s
de ga n ch o s en trelaza d o s i
N.o 10 . - ' » del tamaño natural.
sus hipotenusas libres de escaleras.
N ú m .¿ i2 .— T a z a p roven ien te del dep artam en to de V ic u ñ a J
que me fué o b s e q u i a d a
por el señor barón H . von
YVelczeck.
M ide 17 centím etros de
diám etro por 10 de alto.
E s c i l i n d r i c a , con su
base o fondo a b o v ed a d o
i teñido de rojo.
Presenta una ornam en­
tación policrom a, de fon­
do blanco, con pirám ides i
greca s negras i líneas de
colores a l t e r n o s , rojos i
n
.° i i . - í del tam año natural.
negros.
E sta ornam entación es m anifiestam ente p eruana.
L a s líneas oblicuas que m iran a las pirám ides, presen tan la
form a de serrucho, i las pirám ides en escaleras dejan en la e s­
quina de su ángulo recto un esp a cio bla n co , en d o n d e se v a a
perder un apénd ice o línea que n ace d e la m ism a p irám id e i se
— 25 —
e n v u elv e en ángulos rectos para form ar el con ocido m eandro
p e r u a n o en f o r m a de
gan ch o .
N úm . 13 .— H erm osa
o lla de R auten , cu bierta
d e un m agnífico barniz
am arillento, co lo r ante,
i ornam entación de c o ­
lores n egro i ocre. P re­
sen ta figuras rectan gu ­
lares, verticales, que se
N .° 12 .— \ tam año
natural.
estienden d esd e el c u e ­
llo hasta la base, sep arad as unas de otras por tres líneas v e rti­
cales, de las cu ales las esternas son negras i la del m edio roja.
E stas figuras están subdivididas a su vez en dos partes
igu ales p o r otras tres líneas
h orizon tales de la m ism a dis­
po sició n i coloracion que las
anteriores i que, sin cortarlas,
se insertan en los puntos en
que encuentran a la prim era
de las verticales. Contienen
ca d a uno de estos cuadros
N.° 13.—i del tam año natual.
d o s escalerillas co lo r n egro i
ocre que se miran p or sus
án gu lo s salientes i entrantes.
E n la inserción del cuello con el cuerp o se encuentran de nue­
v o las tres líneas paralelas, de las cu ales la del m edio es roja i
las otras dos negras. E l cuello m ism o p resen ta una serie de cin ­
co líneas p aralelas en zig-zag, en qu e alternan las negras con las
rojas.
N úm . 14 A i B .— P lato estraido de una ancuviñ a de Paine, en
el d ep artam en to d e M aipo. E s de g red a mui fina, bien co cid a i
--- 26 —
d e superficie lisa. E s ta pintado de rojo i su orn am en tació n es
n egra.
S u cara esterna presen ta tres esca leras p eru an as mui estiliza ­
das. N o form an p irá ­
m ides sino tres séries
de tres e sca q u e s ca d a
una, d isp u esta s o b li­
cuam en te i unidas en
sus b a ses tan jen ciales p o r líneas d e lg a ­
das. D o s líneas p a r a ­
N.° 14 A.—
del tam año natural.
lelas' sigu en lo s co n ­
t o r n o s de su s p e l­
daños.
E s ta escalera se estiende o blicu am en te d esd e el b o rd e del p la ­
to h asta un círculo n eg ro d e la base.
L a superficie interna
B p r e s e n t a [una cruz
g rieg a q u e la o c u p a
to d a entera. E s tá for­
m ad a p o r una doble lí­
nea. R e co rre los brazos
trasversales en to d a su
e sten sio n i sin interrum ­
pirse, una línea en z ig ­
zag, dentado, con su b o r­
d e libre, q u e contiene
en sus án gu lo s entran ­
tes, trián gulos negros.
C a d a uno d e los otros
N.° 14 B.— i d el tam año natural.
d os brazos llevan tres
g ru p o s d e dibujos form ados de tres líneas, de las que, la q u e
m ira al eje de la cruz, es dentada.
E n los e sp acio s lim itados p o r la cruz hai cu atro triá n g u lo s
¿
— 27 —
isósceles adheridos al b o rd e del plato. L leva n pestañas en sus
d os lados libres.
N úm . 15 A i B.— P lato p roven ien te de R auten . D e greda fina
bien cocida.
Su color fundam ental es rojo por fuera i gris por
dentro. P resenta en su
sup erficie interna A , dos
fajas de pirám ides p ara­
lelas con escaleras i g re ­
cas de gan ch o entrela­
I„'-
■
•
-1
jc g g
m K
z a d a s , de co lo r rojo i
n egro alternativam ente.
E l borde superior está
,
pintado de negro. E l lí­
m ite inferior e stá form a­
N.° 15 A.—i del tamaño natural.
do p o r dos líneas, una
roja i n egra la otra.
L a superficie esterna B, p resen ta una pequeña circunferencia
en el fondo, en el cual se insertan tres triángulos equidistantes
que dejan dos ángulos libres en el esp acio.
D e l ángulo d ere­
cho libre de cada uno
d e ellos, sale una lí­
nea que recorre obli­
cuam ente un t e r c i o
de circunferencia en
esta m ism a dirección
i v a a term inar en un
triángulo negro, mas
pequeño, en el borde
de la vasija. D e la
m is m a circunferen­
cia, a la izquierda de
los triángulos, nacen
dos líneas paralelas
qu e se quiebran a la altura del ángulo izquierdo de este m ism o
--- 28 ;--triángulo, corren p aralelas a la prim era línea i van a term inar
tam bién en el borde en un lijero en sanch am iento triangular.
N úm . 16.— P ljt o o taza p ro ven ien te de la isla de M aipo. S u s
d i b u j o s son igu ale s a los del
núm. 14, con la d iferen cia qu e
presentan sqlo do s re ctán gu lo s,
siendo m as p equ eñ o el de la p eri­
feria.
C o m o se v e , p u ed e d e c i r s e
n
.»
i».—i
del ta m tóo natural.
qu e estos tres p lato s son un p ro ­
d u cto lejítim o de la alfarería c h i­
lena, pero influenciados en sus rasgo s fu n dam en tales de o rn a­
m entación p o r la escu ela peruana. E s m ui in teresan te o b se rv a r
en ellos la estilización de las escaleras i la e x isten cia de la cruz.
L as escaleras recuerdan por su disposición la fig u ra d el trinacrio i debo decir que este nuevo ador?io es m ui común en los obje­
tos indíjenas pintados de esta manera en e l centro d e l pciis.
N um . 17 .— Plato p ro ven ien te de V ic u ñ a , p ro vin cia d e C o ­
qu im b o . P or dentro
está
cu b ierto de una e s p e c i e
de e sm alte blan co con cu a ­
tro figuras triangulares in­
sertas p o r un lado a los
bordes i cuadriculad as por
líneas n egras cruzadas o bli­
cuam ente. D e cada uno de
los ángulos de estas figuras
cu elgan dos líneas n egras
N.° 17.— i del tam año natural.
cortas.
E ste adorno se p arece al del p lato núm. 18, qu e rep resen ta
un ave marina. E s este un ejem p lo de lo qu e d e jam o s d ich o , de
que «una de las características m as d ign as de to m arse en cu e n ­
ta en la creación de los tejidos i p inturas p eruanas, co n sistió en
el esfuerzo que gastaron los artistas en trasform ar las figu ras h u ­
— 29 —
m anas i anim ales en elem entos puram ente jeo m étrico s, sin co m ­
prom eter la organ izaciou prim itiva del m odelo».
P or fuera m uestra una franja ancha en la m itad superior, lim i­
tad a por dos líneas negras. E s ta franja.£stá recorrida por una lí­
nea de zig-zag, d elgad a, que deja en sus ángu lo s esp acio s tria n ­
gu lares cuadriculad os por líneas negras finas.
E l fondo es rojo.
Sien do este plato tan sencillo en su ornam entación, deja ver,
sin em bargo, en sus líneas de zig-zag i los triángulos cuadricula­
dos, la idea peruana de su con cepción.
N úm . 1 8.— E ste yu ro doble con asa, hace p o co que fué en con ­
trado en las calles de
S a n t i a g o , al rem over
los escom bros p ara la
ejecución del alcan tari­
llad o de la ciudad, que
a cab a d e term inarse.
L a s dos fajas grises
situadas p o r d ebajo de
su cuello form adas p o r
trián gulos alternos se-
o ig — ¿¡el tam año natural,
p arados p o r una raya
pequeñ a, revelan una ornam entación no m ui com ún, que tiene
un sello esp ecial.
P or lo dem as, la form a del vaso es enteram ente peruana.
N úm . 19.— Plato del de­
partam ento de V icu ñ a.
Q uien quiera que h a y a
o bservado la m etam orfosis
del pájaro en plato en el
atlas y a citad o de Bássler,
v e rá inm ediatam ente que
el nuestro trae a la m ente
los ejem plos de este antor,
con el a gre g a d o to d avia de que éste representa cuatro
aves
30 m arinas pintadas en su interior en la form a de cu atro triá n g u lo s
cu a d ricu lad o s blan co s, q u e
tienen la c a b eza d el a v e en
el á n g u lo libre.
L o s a p én d ices la tera les
del p lato son el cu ello i la
ca b eza del a v e e stilizad o s
i qu e sirven de agarrad ero .
N úm . 20.— P la to d e R au ten. P rese n ta una f r a n j a
blan ca de triángulos d esorden ados con líneas n eg ra s p aralelas,
d ib u jad a en fondo negro.
E l asiento de la va sija es a b o ­
ved a d a i teñido de rojo.
Se pa­
rece a la taza qu e describim os
con el núm ero 12, tam bién de
Rauten .
N úm s. 21 i 22.— C an tarito s de
Paine, departam en to de M aipo,
S a cad o s de una a n c u v i ñ a del
fundo del señ or P acheco.
Presentan de p articu lar q u e
son de form a sencilla, d e o rn a­
n .°
2 1 - 1 del tamaño natural,
m entación suigeneris, qu e m e atrevería a ca lifica r de chilena, lla­
m ando la aten ción la in serció n
ca ra cterística o b licu a
del a sa .
S o lo n otaré qu e las franjas q u e
■adornan sus cu e llo s p resen tan
losanjes, figu ras m ui sen cillas,
que la sim p le ca su alid a d ha p ro ­
d u cid o en esta orn am en tació n .
N.° 22.— >i del tam año natural.
C on e scep cio n d e e sto s d o s
— 31 —
últim os cantaritos, que, lo repito, es lo m as orijinal que he en ­
co n trad o en la cerám ica p rehistórica de los araucanos, podría
m ultip licar m ucho m as los ejem p los de esta sección de mi estu­
d io , p ara lleg ar siem pre a las m ism as conclusiones, esto es, de
que todos n uestros vaso s antiguos están cubiertos de adornos
de oríjen peruano.
IV
SUPERVIVENCIAS
Son n um erosos los ejem p los de su p erviven cia qu e encon tra­
m os en la tierra de los m apuches i aun en el m ism o p ueblo ch i­
leno.
Q u iero con ten tarm e con record ar los m as sobresalien tes i que
m as llam an la atención dél observador.
N úm . 23.— V a s o co m p ra­
do a unas indias de la co sta
de Curicó.
L o s usan com o floreros.
Son rojos i de m asa bien
co cid a ,
pero de fabricación
ordinaria. N o tienen adornos.
E sta clase d e vasos, de oríjen antiquísim o, si no son v e r­
daderam en te de oríjen p eru a­
N.° 28— \ d el tamaño natural.
no, se fabrican, al m énos, p o r
tradición d esd e ántes de la
con quista, en las co stas del centro del pais, i aun alcanzan hasta
V a ld iv ia . S erá n ecesario b u scarle su conjénere en el Perú.
N úm . 24.— Jarro en form a de pez, con un g a to de gollete.
S e rv ia hasta hace p o co p ara escan ciar vin o en un a tabern a
d el puerto de C on stitución , don de lo com pré.
E s m ui p arecido al qu e
traen
R iv ero
i T sch u d i en su
— 32 —
a tlas (12). L a diferen cia capital con siste en que el de e sto s a u to ­
res tiene un m ono, anim al am ericano, m ientras qu e el g a to d o ­
m éstico fué traid o a este
C o n tin en te d e sd e E u r o p a
p o r los co n q u istad o res.
B ássler (13), en su atlas
citad o, trae o tra figu ra de
p esca d o co n un b o te i d os
hom bres en un h u aco e n ­
co n trad o en P a s c a sm a y o ,
Perú.
S e v e pues que, a p esa r
de lo s sig lo s qu e han p a ­
sado, to d a v ía se e n cu en ­
n .» 24 —V del tam año natural.
tran en el p u eb lo ch ile n o
artefactos qu e co n serv an
el ca rá cter d e riv ad o d e la
tradición peruana.
N úm . 25.— A d o rn o s de p lata, mui usad o s p o r las m u jeres
m a p u ch esd e la A ra u ca n ía .
L o s llevan co lga d o s d e l
cuello.
E l de la figura a repre­
s e n t a u n a c r u z griega,
a lg o estilizada, con la estrem idad de los brazos en for­
m a de hoja de trébol. C u el­
gan de ella varias crucecitas pequeñas, tam bién de
estilo griego.
E l de la figura l'?, tiene
la form a de una cruz de
N .° 25— \ del tam año natural.
M alta i lleva tam bién otras cru cecita s de estilo g rieg o .
(12) M. E. de Rivero i T. Q. de Tschudi.— Antigüedades peruanas.
Viena, Atlas, lám. X III.— 1851.
(13) A . Bássler.— Altperuanische Kunst, Berlín, Part. 1, Blatt 24, fig.'27o.
— 33 —
E l uso de la cruz es mui antigu o en A m érica. L a usaban los
m ejican os, peruanos i calchaquíes.
Q u iro g a (14) cierra su m agnífico estudio sobre «La Cruz en
A m érica» con estas palabras: «L a lluvia es el fundam ento de su
relijion (se refiere a la de los calchaquíes) i la cruz su símbolo.»
L la m a la atención, pues, ve r que un sím bolo tan antiguo i que
vien e de tan lejos, h a y a p asado a la A ra u ca n ía para co n servar­
se hasta hoi sin qu e ninguno de los indíjenas actuales com pren ­
da su sign ificado.
O tro tan to p asa con el tupo, adorno tam bién mui estim ado
en la A ra u ca n ía , i que lo dibujan en sus obras B aessler i A m brosetti, (15).
In terro gad as las indias por el oríjen i sign ificado de este a d o r­
no, tam p o co saben de don de se' deriva.
L a cruz i el tupo son el ejem plo m as herm oso de sup erviven ­
cia que co n serva C h ile d e los paises p rehistóricos del norte.
D e los ponchos o mantas araucatias actu alm en te en uso, lla­
m a d o s p o r e l l o s núcur
macuñ, p resento aquí cu a ­
tro ejem p lares adquiridos
p o r m í en T em u co . S o n d e
lana, m agn íficam ente teji­
d o s i teñ idos de c o l o r e s
con y e rb a s indíjenas.
N úm . 26.— Presenta un
d ib u jo de cru ces i e sca le­
ras exa ctam e n te igu al al
del estuco del p alacio de
C h an -C h an , c a p i t a l d e l
r
N.° 20
Chim u, en T ru jillo . (16)
(14) Adán Quiroga.— L a Cruz en América, Buenos Aires M CM I, páj. 254»
(15) J. B. A m brosetti— E l bronce en la rejion calchaquí, Buenos Aires.
1904, páj. 217.
(16) Thom as H. Hutchinson— T w o years in Perú, London, 1873, 2 vols.,
páj. 135, del t. II.
— 34 —
N úm . 2 7.— F o rm ado p o r líneas de e sca lera o e sca q u e s d is­
p u esto s en z ig -z a g .
N úm . 28. — R e p r o ­
du cción del núm . 26 en
líneas sen cillas i con las
cru ces m as alarga d as.
N úm .
2 9 .— E s un
ejem p lo clá sico i fresco
de la c r u z d e C h a n - C h a n
i la cruz g r ie g a co rrien ­
te
qu e
vem o s
en los
a d o r n o s de p la ta actuales.
Ten em os, pues, que estos cuatro p o n ch os nos m uestran una
vez mas la i n f l u e n c i a
profunda ejercida en si­
g lo s anteriores p o r el
p ueblo
peruano sobre
n uestros araucanos.
E stos ejem plos p rue­
ban, adem ás, que si es
cierto que se necesita
m ucha p erseveran cia i
m ucho
tie m p o
para
introducir cosas nuevas
en un pais, sean éstas
costum bres, doctrin as o
a r t e f a c t o s , se vq que,
apesar d e q u e pasan los
años i los hom bres, subsisten en los pueblos; m as aun, n i la es-
tincion de una rasa las hacen d e sa p arece r co m p letam en te.
— 35 —
H ai en A ra u c o un adorno mui usado p o r los m apuches i que
con siste en una faja larga de m as o m énos tres dedos de ancho
i uno i m edio m etro de
largo, tejida de lana con
los m as va ria d o s a d o r­
nos.
S irve esta faja para
asegu rarse el cham anto
i la llam an trarihue.
Presento los dibujos
d e esta pieza.
N úm . 30.— C ontiene
un trozo de t r a r i h u e
con dos dibujos antro­
p om orfos, el uno seg u i­
do del otro. E l de arriba,
en la lám ina, m uestra una cabeza estilizada en la que se ven
los cabellos, las orejas i la cara representada por dos aberturas,
el cuerpo en form a de dos ángulos
agu d o s insertos en la base de la ca b e­
za i abiertos hacia abajo. E l superior,
despues de recorrer cierta estension
hacia abajo, se do bla de repente en
ángulo de m as 90 g rad os hacia afuera,
recorre así un pequeño espacio, vu el­
v e a doblarse hacia arriba form ando
un ángulo recto, i term ina por una
figura en form a de m ano con tres dedos.
L o s dos lados de este ángulo serian
los brazos. E l otro ángulo incluido en
éste, sigue hacia abajo, se dobla tam ­
bién hacia afuera i desciende de nuevo
para ir a form ar la m ism a figura de arriba; los piés con tres
dedos.
E l cuerp o de este ser estraño quedaría así form ado p o r estos
— 36 —
dos ángulos, que contienen to d av ía un trián gu lo sólido en su
abertura.
E l dibujo de abajo es igu al al anterior, con la d iferen cia s o ­
lam ente de que los
p ies
term inan en
una
línea h o rizo n tal
corta.
E s de notar que del án g u lo de la in gle de la p ierna izq u ierd a
de la figura sup erior, sale u n a
línea o b licu a qu e ,va a d a r a la
parte m edia i su p erio r de la c a ­
b eza de la figu ra inferior.
L a diferen cia de lo s p iés i e sta
línea, indican, quizás, en el sim ­
bolism o indíjena, qu e ten em os
q u e h acer aquí con una p a re ja
m atrim on ial (?).
P ara d em o strar el oríjen p eru a ­
no de estos dibujos, he ten id o
la su erte de p o d erlos c o m p a ra r
con la figura núm . 31 s a c a d a
de la faja de una b o lsa p a r a
gu ardar coca, e straid a 'd e una an tigu a tum ba p eruan a de S a m a ,
que se encuentra en el M useo N acio n al. Sin entrar a an alizar lo s
porm enores de estas dos in teresan tes
figurillas, se ve a la sim ple vista, la si­
m ilitud de las araucanas de hqi con las
antiquísim as del Perú. M as to d avía,
en la figura de abajo se represen ta el
em barazo (?).
L a figura 32, de otro trarihue, es c a ­
racterística i el ejem plo m as co n vin ­
cente de las tésis que ve n g o so ste­
niendo, i con la cual co n clu y o este tra­
bajo.
S e ven aquí las greca s de gan ch o
a un lado, en cam p os blan co s i rojos, i
n .» 8 2 ,
— 37 —
la s figuras en escalerillas en el otro, en cam pos alternos tam bién
d e rojo i blanco.
F rente a los ángulos de la escalerilla hai una línea en form a
d e serrucho o si se quiere de escaques.
Y a hem os visto que en las escalerillas que form an los trinacrios de los platos de Paine i de la isla de M aipo, esta línea en
form a de sierra está representada por otras sim ples.
D e lo esp uesto llegam os a la conclusion de que la civilización
p rehispán ica de Chile, se deriva del Perú i los actuales arauca­
nos con servan to d avía por sup erviven cia, lós restos de aquella
an tigu a civ iliz a d o r.
m
im
17°. Congreso de I05 americanistas celebrado en Buenos Pires,
República flrjentina, desde el 16 hasta el 24 de mayo de 1910
Dr. AURELIANO OYARZUN
Los Petroglifos del Llaim a (1)
Son vá rio s los autores que han estu d iad o las p ied ras tra b a ja ­
das por los aboríjen es de Chile.
S i bien es cierto que sus p u b lica cio n es andan d isp ersa s en
v a rio s libros i revistas, p o d em o s resum irlas en las siguien tes:
M edina (2), que trata de las p ied ras de C h ile en jen eral.
Philippi (3) i C añ as (4), de las p ied ras h oradadas.
C añ as (5), de las p ied ras de tacitas.
A nuestro co m p atriota A . Plagem an n (6) d e b em o s un a in tere­
san te m onografía so b re los «Pintados de C h ile» , en la cu al, sin
tom ar en cuen ta las otras clases d e p iedras, a b ord a, co n m u lti­
tud de datos, el problem a de las p icto g ra fías i p etro g lifo s ch ile ­
nos únicam ente.
(1) E l departamento de Llaima está situado entre los grados 38 i 39 de
Lat. S. Su capital es Lautaro. Forma parte de la provincia de Cautin.
La palabra Llaim a o Yaima significa zanja o acequia.
(2) J. T. Medina.— Los aboríjenes de Chile. Santiago, 1882.
(3) R. A . Philippi.— Sobre las piedras horadadas de Chile. Anales de la
Universidad de Chile. Santiago, 1884, páj. 470.
(4) A . Cañas P.— Estudio arqueolójico sobre las piedras horadadas, San
tiago, 1904.
(5) A. Cañas P.— E l culto de la piedra en Chile. 1904.
(6) A . Plagemann.— Amerikanisten Kongress, Stuttgart, 1906.
— 39 —
B arros G rez (7), algun os años ántes que Plagem ann, habia
h echo una publicación de los p etroglifos del valle del rio Cachapoal.
E l D r. F . F o n ck i H u g o K u n z (8), otra sobre la edad de piedra
en el centro de Chile.
I
por últim o, G u evara (9) resum e todo lo que se refiere a las
p iedras de C h ile en su libro «H istoria de la Civilización de la
A rau can ia.»
S egú n Plagem ann (10) talves nunca han existido verdaderas
pictografias araucanas.
E sta esterilidad de la A ra u ca n ia en pictografias, dice M edi-'
na (11), no tiene nada de estraño si se considera que, a la lleg a ­
da de los españoles, era este un p ueblo pobre, habitado por
hom bres que vivian en plena edad de piedra, en el grad o mas
p rim itivo de cultura, al p arecer con mui p o cas ideas de relijion,
sin fantasía, sin sentido artístico.
B arros A ra n a (12) agrega: «el suelo chileno fue o cup ado hasta
la é p o ca de la con quista incásica del siglo X V por bárbaros
que no habian salido de los prim eros grad os de la edad de
p ie d ra .»
In volu ntariam en te se p regun ta uno cóm o es posible que la
civilización incásica sólo en 75 años, h a y a podido influenciar de
tal m anera la p oblacion b árb ara de C hile para que, en ese corto
e sp a cio de tiem po, se hayan podido ejecutar todas las p ictog ra ­
fias i p etro glifo s que hoi encontram os en el pais.
T ie n e razón P lagem ann (13) cuando a su prim era tésis agrega
(7) Actes de la Société Scientifique du Chili. Santiago, 1893.
(8) F. Fonck i Hugo Kunz.— Ein Beitrag zur Kenntniss der Steinzeit in
mittleren Chile. Verhandlungen des Deutschen Wissenschaftlichen Verei­
nes. Santiago, II. B, 5 i 6, 1893.
(9) T . Guevara.— Historia de la civilización de la Araucania. Santiago,
1898-1902. Tom. I, páj. 86 i sig.
(10) V . 6, páj. 58.
(11) V . 6, páj. 9.
(12) D. Barros Arana. Historia Jeneral de Chile. Santiago, 1884. Tom. I,
páj. 27.
(13) V. 6, pájs. 78-79.
— 40 —
esta otra: «por éstas i las dem ás co n sid e ra cio n es e sp u e sta s se
d educe p ro bablem en te que el llam ad o influjo peruano , p ro d u c to
de una cultura m as avanzad a, que, d irijién d o se h a cia el su r,
habia lleg ad o hasta el norte de C h ile cu a n d o s o b re v in o la C o n ­
quista, no se verificó en tiem p o d e las relacion es ín tim as de los
n or-arjen tinos i n or-ch ilen o s con los q u ich u as, p u es, h a b ien d o
sido de tan corta duración el dom in io de los incas, no se c o m '
prende que su cultura dejara tan hon das hu ellas en el p ais. C o n
e l fundam ento de nuestros estud ios p áleo i p icto g rá fico s cree m o s
que debem os con siderar este influjo co m o m as a n tigu o , p r o v e ­
nientes de los colla-aim aráes.»
E fectivam en te, todas las p icto g ra fías i p etro g lifo s e s tu d ia d o s
representan m otivos peruanos: el sol, las escaleras, las líneas en
z ig -z a g , la cruz, etc., etc.
L a m ism a piedra de M alloa, la m as au stral d e to d as la s c o n o ­
cidas hasta hoi, representa un sol. I, al con trario, los p e tro g lifo s
de C auquén es no serian la o b ra de los a n teceso res de n u estro s
araucanos. «T o caria a los arq u eó lo g o s ca lch a q u íes d e scifrar su s
enigm as.» (14)
L a influencia de la civilización p eru an a en C h ile, lo m ism o
que en la A rjen tin a, habria lleg a d o h asta los g ra d o s 3 3 -3 4 . S ir­
v e de testim onio p ara esta afirm ación la p icto g ra fía d e S a n L u is ,
descrita p o r A m eg h in o .
Pero to d avía a g re g a P lagem ann , «por lo d ich o se v e q u e el
sur de Chile no fué jam ás o cu p a d o p o r un su p u e sto p u eb lo c i­
vilizad o ni p rim itivo que, sigu ien d o un n atural instinto artístico ,
creara pictografías.» (15)
E sp u esto s estos antecedentes, p aso a o cu p a rm e d e la d e sc rip ­
ción de las p iedras que, p o r una feliz ca su alid a d , d e scu b rí e ste
(14) V. 6, páj. 57.
(15) V . 6, pájs. 85-86.
— 41 —
veran o en la p ro vin cia de Cautín, departam en to del L la im a , si­
tuado entre los grad os 3 8 -3 9 L . S.
V isita n d o el fundo llam ado Q uinchol, su dueño, el señor L . A .
R ivera, tuvo la bond ad de conducirm e a un pintoresco lu g ar de
su p rop iedad, donde me hizo con ocer las p iedras de mi refe­
rencia.
E n un herm oso valle situado en la m árjen derecha del C a u ­
tín se encuentra un lu gar llam ado Licapen , que tom a su nom ­
bre de un estero que desem boca en aquel rio. E ste valle co n ti­
nua al oeste paralelo al Cautín, pero, no bien
p resen ta en
a lgun as partes un ancho que se puede apreciar en dos o tres
kilóm etros, cuan do el mism o rio i sus barrancas lo interrum pen
al lado izquierdo, i al lado derecho lo cortan las faldas de una
m ontaña que v a a term inar casi de repente en la altura por una
planicie cubierta de bosques, que no me fue p osible esplorar.
E s a m edia falda de esta planicie, com o a 200 m etros de altura
sobre el valle, en donde encontram os dos p iedras o bloques de
la va vo lcán ica, situad os a p o co s m etros de distancia uno del otro.
M iran a las cordilleras n evadas del este, al vo lca n T o lh u a ca i
a los inm ensos bosques azules que, desd e la distancia infinita,
vien en tom ando un color verd e i se resuelven en árboles inm en­
sos cuan do se acercan al que tiene la fortuna de observar tan
gran d io so panoram a.
N o sin razón elijió el hom bre prim itivo tan pintoresco lugar
para fijar su residencia en él, com o lo atestiguan innum erables
che?iques o cem enterios antigu os que se encuentran en estos p ara­
je s i de donde sacam os el esqu eleto de una india con sus chaquiras de ám bar i loza, el freno de su cab allo i sus aderezos de
p lata con un tahual, p ieza que no usan los araucanos d esd e a l­
gu n o s años atrás.
U n a de las piedras, (L ám inas 1 i 2), está hundida en la term i­
nación de un foso trabajado p o r las aguas del invierno, el cual
m ide cin co m etros de largo, dos d e profundidad i dos de an­
cho. E n el estrem o de este foso, que da a la parte m as alta de
la falda de la m ontaña, form a esta piedra una esp ecie de pared.
— 42 —
B ajan d o a él i e xa m in án d o la de cerca, se ve que está fo rm ad a
d e la va v o lcá n ica m ui d ura i de gran o m ui gru eso . S u a ltu ra es
de tres m etros, m as o m énos. L a ca ra qu e m ira al foso es lisa i
p resen ta en la parte inferior una figura e líp tica, ve rtica l, en for­
m a de herradura cerrad a con la b a se h a cia arriba. M ide en su
eje m a yor 1 5 centím etros i en el m en o r 6. D e un fo co al otro
p resen ta una línea recta.
E s ta figura está g ra b a d a en la sup erficie de la p ied ra h a sta
un centím etro o m as d e profun didad .
E l ancho del ra sgo del g ra b a d o co rresp o n d e al de la profun- •
didad.
O b serv án d o la con cu id ad o se v e que rep resen ta lo s c o n to r­
n os e stem o s de los ó rg an o s jen itales de la m ujer, del pudendum
muliebre, según la denom in ación de H is (16).
L a otra p iedra, d e form a rom boidal, está situ ad a a la m ism a
altu ra de la anterior i es d e su m ism o tam año.
D escan sa so b re el suelo raso, p ero está a co sta d a de tal m a n e ­
ra qu e p resen ta do s caras, una a la d erech a, v e rtica l, i la o tra, a
la izquierda, oblicua, que m ira h ácia arriba.
L a cara de la derech a (L ám in as 3 i 4) p resen ta, en la p arte
in ferior p rincipalm ente, una série de figu ras gra b a d a s, p a recid a s
a la d escrita en la p ied ra anterior, p ero en teram en te e líp tica s i
q u e representan con m as p lasticid ad los co n to rn o s de la en tra d a
d e l ó rg an o fem enino de la jen eracion . S o n to d as v e rtica le s i e s ­
tán situ ad as unas al la d o de las otras, en tan ta ca n tid a d qu e
p u ed e decirse que esta p ared está to talm en te cu b ie rta d e g ra ­
b a d o s tan estraordinarios. L o s ejes de estas figu ras o e lip ses
varían de 15 a 30 centím etros los m as gran d es, i d e 10 a 15
centím etros los m as^pequeños. H ai una, sin e m b a rg o , q u e so b re ­
sale p or su tam año. E s el d o b le m as gran d e que las m ayores.
T o d a esta ca ra g ra b a d a tien e m as de un m etro cu a d rad o de
superficie.
L a cara de la izqu ierda (L ám in a 5), qu e es tam b ién , co m o lo
(16) W . His.— D ie anatomische Nomenclatur. Leipzig, 1895, páj. 64.
— 43 —
dijim os, sup erior, deja ve r grab a d o s mui im portantes. So bresale
entre ellos el de una figura circular que presenta los contornos
de una cara i parte de la ca b eza de una figura hum ana (¿el sol
de los aim aráesf).— (17).
E l diám etro de esta .figura es de 25 centím etros. A l lado dere­
cho de ella hai algun as otras igu ales a la de la cara derecha de
la piedra.
H e dicho qu e estas figuras representan el pudendum muliebre.
D eclaro que ántes de dar esta opinion he estud iado con d e ­
tenim iento el sign ificado o esplicacion que habia de dar a estos
signos.
E n balde he querido atribuirlos al sol de los incas, a los imaim anas de V ira co ch a , de que tanto nos hablan los autores arjentinos en sus últim as p u blicacion es, etc., etc. D e todas las vistas
(17)
A l poner en prensa este trabajo, recibo de Bolivia, enviado por mi
amigo el señor A . Posnansky, el Boletin de la Oficina de Estadística A racion al (Números 58, 59 i 60, L a Paz, 1910, con los discursos de los miembros
del X V II Congreso de los americanistas que de Buenos Aires se traslada­
ron a Bolivia, el Perú i Méjico, i leo con placer el discurso de Max Uhle
sobre «Laposicion histórica de los aimaráes en el antiguo Perú»; en él en­
cuentro, en lap áj. 353, las observaciones siguientes»:
«De la antigua grandeza de la raza aimará cuentan en Bolivia las ruinas .
de Tiahuanaco, en cierto sentido las mas interesantes, las mas curiosas, las
mas majestuosas de América. Aunque varias veces se ha dicho que pare­
cen obras de los Incas, esta idea no debe subsistir ya ni un momento mas.
Datan de un período de cuando ni se hablaba de los Incas, o de los quéchuas. L a grandeza de estos monumentos corresponde a la grandeza de la
raza en épocas preincaicas que hemos probado. No solo existen las m inas
en territorio jenuino aimará, sino los relieves de la portada grande repre­
sentan también un mito solar, que se contaba todavia entre los indios del
lugar en el tiempo de la conquista, sin que se pensase mas en su represen­
tación en las figuras de la portada. Este mito cuenta que el sol ántes de le­
vantarse estaba escondido en el fondo del lago Titicaca. I en la portada te­
nemos la representación de un sol escondido en la barriga de un pescado.
Otra figura nos lo enseña debajo de un número de cabezas de pescados.
E l mito orijinal ha sido evidentemente mas completo que la forma que de
él nos cuenta Cieza. La última (o primera) figura de la série, nos enseña dos
cóndores criando encima de la figura del sol. Evidentemente el relieve quie­
re espresar aquí, que al fin e l sol salió de un huevo procreado por cón­
dores».
— 44 —
de p etro glifo s que ten go a la m ano, solo en cu en tro qu e la d e la
oficina de S an ta F é a .Q u illa g u a (18) tiene una figura que p u e ­
d e com p ararse con las de las p ied ras del L la im a . R e p re se n ta
una elipse con una ra y a m as e sca v a d a en el centro, qu e se e s­
tien de de un foco al otro del eje m ayor.
A u m e n ta b a mi dud a la circu n stan cia de que, p o r lo q u e c o ­
n ozco de la literatura am erican ista, ésta es la p rim era v e z q u e
se p resen ta a la co n sideració n de e sto s C o n g re so s un p ro b lem a
de la n aturaleza del que m e ocup o.
M is dudas se d esvan ecen , sin em b argo , cu an d o co n sid e ro las
p rácticas que a este resp ecto han o b serva d o o tro s p u eb lo s p ri­
m itivos o de mui antigu a o rudim entaria civilización .
D esd e lu ego , en el m ism o Perú, m ucho antes de los incas, se
adoraba a Catequil, dios del trueno i del ra y o , que era rep resen ­
tado, entre otros atributos, con un falo al hom bro i los ó rg an o s
sexu ales fem eninos al lado de las piernas. E s sabid o , p o r lo d e ­
m ás, que los atributos fálicos abundan en las rep resen tacio n es
m íticas de todos los p ueblos de A m é ric a , sea qu e se trate de
figuras tnasculin'as o fem eninas.
E n m edio de la p laza cu ad rad a del tem p lo del C u zco e x is tia
una colum na fálica.
T o d o s los autores nos hablan del culto que los p u eb lo s p rim i­
tivos rendían a las partes pudendas, gra b a d a s in ten cion alm en te
en las rocas o represen tadas casualm en te p o r una estria. L e fé vre (19) refiere las p rácticas gro seras que esto s p u eb lo s rendían
a rocas naturales que tenían algú n p arecid o con esta s figu ras
que por su form a con sideraban m asculinas o fem eninas. A g r e g a
aún (20) que los peruanos creían que las p ied ras no solo ten ian
vida sino tam bién que eran de s e x o s d iferen tes i m antenían re­
laciones de familia.
L o s naturales de las islas de A m b ó n i U lia se g rab a n en los
árboles figuras gro seras que in dican los ó rg an o s je n ita le s fem e(18) V . 6, Tab. III.
(19) André Lefévre.— La religión, páj. 75, Paris, 1892.
(20) V . 19, páj. 79.
— 45 —
ninos con el o bjeto de que carg u en m as los árboles i p ara asu s­
tar a los ladrones, p orque es co n ven ido entre ellos que estas
figuras representan las partes vergo n zo sas de la m adre del que
^as toca. (21)
E n la isla de P ascua se co n serva todavía la costum bre de que
el recien casad o se tatúa una v u lva de dos p u lga d a s de largo in­
m ediatam ente debajo de la larinje para indicar que está c a ­
sado.
H . S to lp e (22) a g re g a que el jo v e n soltero de estas islas que
tiene la suerte de sorp rend er a una pareja m atrim onial en el
acto de la cóp ula, corre inm ediatam ente a su vivien da para ha­
cerse tatuar una vulva!
P or su parte R . A . P h ilip p i (23) nos da a co n ocer varias p ie­
dras de esta isla co n se rv ad as en el M useo N acion al de San tia­
go, con figuras hum anas que llevan sign os femeninos. U na de
ellas los trae en la cara, el p ech o i el vientre, otra en la frente;
i M ake-m ake, dios de la fecundidad, representado p o r úna figu ­
ra ántropo-ornitom orfa doble, tiene una al costado de su sag ra ­
do cuerpo.
H eró d o to (172 , 11; 106, 102) (24), cuenta que vió en la Judea
colum nas erijidas p o r Sesóstris en las que habia inscrito este rei
ejipcio el nom bre de los p ueblo s ven cidos, i m as abajo los ó r­
gan os jen erad o res d e la m ujer para significar que habian sido
cobardes.
L o s m usulm anes reverencian en el tem plo d e la K a a b a la p ie­
dra Hadschar que tiene ciertas estrias en que los d evo to s ven
m arcas o señales del s e x o fem enino i las besan i frotan con un
celo que el m onoteísm o ha sido in capaz d e debilitar.
T o d o s los gran des dioses del A s ia A n te rio r i de la G recia
(21) PIoss i Bartels.— Das Weib, T. I, päj. 190. Leipzig, 1905.
(22) H. Stolpe.— Ueber Taetowierung der Oster-lnsulaner, päj. 10, fig.
11, 13, 15. Friedländer u. Sohn, Berlin.
(23) R. A. Philippi.— L a isla de Pascua, etc. Anales de la Universidad de
Chile, 1873, päj. 365.
(24) V . 21, T. I, päj 191.
— 46 —
han com enzad o p o r ser m eteoritos, p ied ras có n icas o p ilastra s
groseras en que los artistas h ieráticos han g r a b a d o i e scu lp id o
los atributos sexu ales. (25)
«L a fuerza creadora de la n aturaleza, d ice P h ilip p i, (2 6) q u e
se m uestra con tanta evid en cia en el a cto m isterioso de la jen eracion, ha p arecido a casi to d o s los p u eb lo s un a c o s a d ivin a,
que han ven erado o ad o rad o de una m anera m as o m én o s e sp i­
ritual o m as o m énos gro sera i sex u a l, i es co sa m ui rara q u e
esta idea h a y a sido pura al p rin cipio i d ejen erad o co n el tie m ­
p o en el Indostan, co m o en Persia, G re cia i R o m a» .
E n el Indostan se llam ó Lingam i rep resen tó el ó rg a n o s e ­
x u a l m asculino en unión con el fem enino, en la form a d e un c i­
lindro de piedra o de m adera con una e sp e cie de h o y o .
E l P hallu s represen ta to d o el ó rg an o m asculino, so lo o a d ­
h erido a un dios.
E n la m ism a India era ad o rad o el ó rg an o fem enino p o r los
sectarios de V ish n ú . L o llam aban
Yuni o D sh a n i i lo llev ab a n
en la frente. (27)
N o cabe duda algun a que al p ro ce d er a sí la h u m an id ad p ri­
m itiva no lo hacia con un fin desh onesto, inm oral o v icio so .
■N uestros aboríjen es no con ocían su desn u d ez ni el p u d o r.
N o existia en su Clan el hogar, i la m ujer p erten ecía a la co m u -
(25) V . 19, pái. 149.
(26) V. 23, páj. 419.
(27) Podríamos ilustrar con muchos otros datos este vastísimo tema;
pero, á pesar de no creerlo necesario por lo fácil que es hoi día imponerse
de esta clase de literatura en la Anthropophyteia de Krauss, V iena V II,
2 Neuestiftgasse 12, queremos mencionar la magnífica obra del benemérito
escritor francés Jacobo Antonio Dulaure.
Esta obra, que cuenta mas de un siglo de existencia, ha sido revisada en
el año que acaba de pasar por los señores Friedrich S. Krauss i K arl Reiskel, siendo fruto de este laborioso trabajo el hermoso volumen tituladoD ie Zeugung in Glaubcn, S itten u n d Braeuchen der Voelker (La concepción
en las creencias, costumbres i usos de los pueblos). Leipzig, 1909.
Su abundante lectura i las hermosas láminas que lo adornan, imponen
inmediatamente al lector de todo lo que se refiere a los cultos fálicos de la
antigüedad i la Edad Media de la Europa.
— 47 —
nidad o al m as fuerte. S e la con sideraba com o un ser útil p ara
el trabajo i el placer. N o se daba tam p oco im p ortan cia a la su­
cesión.
E l culto de los órgan os jen itales fem eninos de la antigua
A ra u c o en las piedras, era precisam ente la m ism a litolatria que
han p racticado los salvajes de todos los paises en las form as mas
variadas, cuan do p asaban todavía p o r el grad o m as ínfimo de
la cultura relijiosa.
R ep resen tab an con este culto el de la m adre tierra, el tote­
m ism o con la vu lva por T ó te m ,— p rá ctica que estaba en rela­
ción con las ideas absurdas de su im ajinacion infantil.
Com o com p lem ento de estas con sideracion es citarem os to d a­
vía una vez m as a P h ilipp i (28), quien d ice que autores de m éri­
to piensan que las p iedras horadadas de C h ile no eran otra c o ­
sa que una esp ecie d e ídolos que representaban las partes p u ­
dendas de la m ujer, adoradas p o r los indíjenas del pais.
N o dejaria dé ser interesante saber que al culto antiguo de
las gran des p iedras grab a d a s hubiera sucedido el de las piedras
horadadas.
Pero dejan do a un lado estas con sideracion es que no o b ed e ­
cen m as que a una esp eculació n filosófica que p o r el m om ento
no nos in teresa, vo lv am o s a con siderar la im portan cia étnica de
estos p etroglifos.
V em o s, desd e luego, que existían p etro glifo s en la A ra u ca n ia ,
mui léjos del dom inio de los incas. Cu an do se ha sostenido, pues,
que todas las p iedras grab a d a s o pintadas de C h ile se deben a
los incas, que solo llegaron al C a ch a p o a l o al M aulé, i encontra"
mos ahora dos tan herm osos ejem plares en tierras qu e jam ás
pisaron ni los m itim áes de los incas, debem os p en sar que taivez to d o s los p etro g lifo s i pictografías co n ocido s i atribuidos a
(28) V. 3, páj 470.
— 48 —
estos con quistadores, perten ecen a la m ism a c a te g o ría de las del
L laim a.
P o r esta razón m e a trev o a p en sar que, si no to d as, la m a y o r
parte de los p etro glifo s i de las p icto g ra fías ch ile n a s entran al
dom inio de una civilización m u ch o m as a n tigu a qu e la de lo s
incas, d igam o s a la de los collas-aim aráes, o m as a n tig u a to d a ­
vía , a la de los caribes o ca u ca s de C o lo m b ia.
P o r con siguien te, aunque se descu b ran m o tivo s in cásico s en
la orn am en tación de
los p etro g lifo s del norte de C h ile, esto
no quiere d ecir que sea la civilización del C u zco la ú n ica a u to ra
d e estos p etroglifos. Siendo, p o r o tra p arte, m ui p o sib le qu e
m uchos de; los ornam entos p eruan os sean c o p ia s de o tro s p ro ­
ven ien tes de paises situad os m as al n orte, q u e d a de n u e v o s u b ­
sistente, hasta reunir otras p ruebas, la id ea de q u e e sto s m o n u ­
m entos litolátricos son de una a n tigü ed ad m ui rem o ta i tra b a ­
ja d o s p robablem ente, co m o d ejo d ich o , p o r un a raza de aboríje n e s m as an tigu a qu e la araucana.
Q u ed a rechazada, p o r lo tanto, la tésis de P la gem a n n , que
dice que jam as fue ocupado', el sur de C h ile p o r un su p u e sto
p u eb lo civilizado, que, sigu ien d o un instinto artístico natural,
creó p ictografías.
L á m in a
L ám in a
L a Lanceta (le Quilpué
Estudio de Antropolojía prehistórica chilena ofrecido para el Centenario
E l cam po etnográfico de Quilpué
ANTECEDENTES
Q uilpu é, antigu a estación del ferrocarril, en la que term ina el
cam ino real que vien e del distrito de M argam arga ,i donde pasa
un cam ino a L im ach e, ántes caserio de p ocas casas, fué fundado
en 1885 m as o m énos, com o poblacion i m as tarde ciudad por
el ilustrado i laborioso vecin o don Enrique de Veer.
L a etim olojía del nom bre Quilpué envuelve una cuestión de
cierto interés.
S egún don Francisco Sola?io Astaburuaga (1) fué llam ado orijinalm ente Queripue o Queipué, que quiere d ecir lugar de j a s ­
pes. A d em a s, apu nta un riachuelo del nom bre Q uilpu é lim itado
al norte de P utaendo. Parece que la versión Q ueip ué im plica una
relación con la p alab ra Queupü , el nom bre mas com ún de la lan­
ceta para sangrar.
D o n Benjamín Vicuña Mackenna, el fecundo escritor de inol­
vid able m em oria, p recisa de firme esta etim olojía. D ice (2) «Quil­
pué es una aldea de m ontaña que debe, sino su oríjen, su nomb>-e a la afición que los indíjenas tenian por la m edicina. C u en ta
G arcilaso de la V e g a , que los indios del Perú i los de Chile com o
sus discípulos, p racticaban solo dos clases de rem edios para sus
dolencias; en las internas p urgan tes ............. i para las esternas
las sangrías. S e valían de unos guijarros agudos, a m anera de
(1) Diccionario Jeográfico de Chile, 1.a edición 1867.
(2) D e Valparaíso a Santiago, 2.“ edición, p. 120, 1877.
4
—
So­
las esquistas o astillas que p roduce el gran ito , cu a n d o se q u ie b ra
i com o los p edern ales a gu zad o s que usan los gu erre ro s en sus
flechas. A esos guijarros, verd ad era s lan cetas de la ed ad de p ie ­
dra, daban los indios el nom bre de gueipues i ap lica b an e se m is­
m o calificativo a los lu g ares p eñ asco so s de d o n d e los estraian.
D e aquí el qu e este nom bre sea tan frecu en te en el p aís». Señ&la
un p otrero cerca de San F elip e i un lu g a rejo en el v a lle de L a L i­
gu a de ese nom bre.
Segú n el d iccion ario de Fabres'. «Q ueup ú es una p ied ra n egra
co m o pedern al con qu e se san gran , i Queupúhue , lu g a r d o n d e
las hai, i una R educción » .
L a term inación «pue» de la p ala b ra en cu estió n no cu a d ra
bien. Presum o que la d erivación m as n atural será la de to m arla
del v o ca b lo Q u eu p ú h u e de F ab res, saltan d o p o r la p rim era uh
i pron un cián dose Queupué, que se trasform a fácilm en te en Qicil-
pué, que tiene adem as la v e n ta ja de in dicar los lu g a res en qu e
se encuentran los p edern ales p ara la lanceta, en co n fo rm id ad
con la versión de V ic u ñ a M ackenn a. N o hai d ud a qu e la ciudad
deb e su n om bre a la m entada lanceta.
E l n om bre queupú se encuentra frecu en tem en te en el idiom a
araucano: una vez es ep íteto en el n om bre de indios, p o r e je m ­
p lo C ayu q u eu p u , un cacique, C u ru qu eu p u (sangrador) seg ú n el
P . Havestadt , 17 5 1 (3). A lo lfin q u eu p u , ca ciq u e, se g ú n Francisco
P . Moreno (4). F alta ría saber si estos indios llev ab a n el nom bre
p o r ejercer la profesión. H a ve sta d t a g re g a en p arén tesis: «san­
grad or», lo que indica talvez que este indio, q u e le m o stró el c a ­
mino, ejercía efectivam en te este oficio. V e r e m o s m as a d ela n te
que la interpretación del nom bre Q u ilp u é co m o d e riv a ció n del
térm ino queupú, lanceta, tiene una base p o sitiva.
Q u ilpu é, situado a 20 kilóm etros de V a lp a ra ís o i a la altu ra
de 108 m etros sobre el nivel del m ar, es la ca b e ce ra de un p in ­
toresco i estenso v a lle tributario de la cu e n ca del rio M argam arg a . S e estiende, entre el cordon central al este i un co rd o n ter(3) Murr, Nachrichten aus dem spanischen Am erika, p. 465.
(4) Revista de la Sociedad Jeográfica Arjentina, t. V I, 1888, p. 245.
— 5i —
m inal de la cordillera de la C o sta al oeste, desde Peñ a B lan ca
hasta el Paso H on do, que m arca la angostura que atraviesa el
estero ántes de ca er al rio nom brado, con varias ram ificaciones,
an gostas unas, m as anchas otras. E l valle form a una planicie
bastante ancha i regularm ente poblada. E l declive de las lom as
es suave; las vertientes suelen correr en el terreno aluvial de*
gran ito por quebradas de paredes casi verticales. E l estero prin­
cip al, que recibe todas las aguas, corre en línea casi recta al pié
del cordon de la Costa; no se seca en todo el año. Sus riberas
están adornadas de trecho en trecho, por grandes trozos de rocas
i piedras de granito, que es la form ación que dom ina el valle.
A l pié de estas rocas brotan jen eralm en te árboles robustos de
p atagu a, peum o, boldo, arrayán , espino, etc., lo que da a este
v a lle un asp ecto pintoresco i agradable.
H abia ántes otro atractivo particular: todo paseante que re­
corría el cam ino que sigu e de Q uilpu é a V illa A lem a n a i Peña
Blanca, notaba en la orilla izquierda del cam ino varios grupos
de piedras m arcadas por m orteros i tacitas, que alegraban la
vista i no dejaban de lla m a rla atención, pero no fueron exam in a­
d as científicam ente, según parece.
D esgraciad am en te la m a yor parte de estos herm osos testim o­
nios de la existen cia de una tribu p acífica e intelijente, han de­
sap arecido. L a barreta van dálica de los canteros de piedras las
han destruido casi todas en los últim os años. P ara ellos, que á v i­
d o s de lucro cortaron piedras para las construcciones de las nue­
va s p oblacion es vecinas, era indiferente si llevaban estas m arcas
de ven erab le antigü edad o no.
Prescindiendo de eso, el aire puro i seco i las dem as condi­
cion es favorables dan a Q uilpu é m erecido crédito com o lugar
clim atérico. A d e m a s tiene fam a com o asiento de los lavaderos
tan célebres de oro, form ando jun to con los esteros de M argam a rg a 'i R eculem u, aquel fam oso distrito, de que los prim eros
con quistadores sacaban tan abundante cantidad de oro. L o s
restos de estos trabajos están actualm ente aun visibles en m u­
—
52 —
ch a s partes. U n estud io de los m éto d o s in jen iosos q u e se em ­
p leaban en esta industria, seria un tem a d e gran interés.
C on sidero com o un a x io m a el h ech o qu e to d a la p arte del
p a ís qu e está habitad a actu alm en te e sta b a tam b ién p o b la d a a n ­
tiguam ente p o r la raza indíjena: tan to la e x is te n c ia d e la una
com o la d e la otra estab a lig a d a a la p resen cia de a g u a i de te
rreno m edianam ente fértil. D e esta m anera hem os de e n co n tra r
los restos d e esta p o b la cio n an tigu a casi en to d as las p a rtes qu e
o frecen estas condiciones.
C o m o hai p o co s cam p os que han sid o e sp lo ra d o s b a jo el p un to
d e vista arqu eo lójico , se p u ed e p resu m ir g u e aun q u ed an m u ch o s
disp on ibles p ara e xam in ar i que esto s prom eten a los in v e stig a ­
do res futuros resultados favo rables.
E n Q u ilpu é, don de no esp e ra b a en co n trar in d icio s etn o g rá fi­
cos, di, sin em b argo , con ellos sin b u sca rlo s i en una form a tan
n otable, que m e fascin aron h asta el p u n to d e o b lig a rm e a su es­
tudio detenido i a form ar u n a c o le ccio n , b a sta n te rica, d e lo s o b ­
je to s hallados.
A so ciá n d o m e con mi d ign o a m igo , el vice-có n su l H ugo K u n s,
publicam o s en 1893 l ° s resultados d e m is estu d io s so b re tres
g ru p o s de p iedras con tacitas. E l señ o r K u n z p u b licó d o s e d icio ­
nes de este trabajo; i una tercera s a lió 'e n la re vista d e la S o c ie ­
dad C ientífica alem ana de S a n tia g o . (5)
A tra íd o s p o r la n oved ad i o b ed ecie n d o a m i in vitació n , vino
buen núm ero d e p rofesores i aficio n ad os a la cie n cia etn o gráfica
a ve r las p iedras con tacitas tan n otables.
R e c u e rd o entre ellos
a los señores d o cto r Steffe?i, don Federico P h ilip p i, d o cto r P'óhl-
niann, d o cto r Lens, don Francisco P . Moreno , señ o r Swinglehurst , d o cto r Thiele, d o cto r C. Hiibyier, d o cto r G. Berm údez,
don Enrique Sim, una reunión am isto sa de m éd ico s de V a lp a -
(5)
F. Fonck und H ugo Kunz, Ein Beitrag zur Kenntnis der Steinzeit im
rmttlern Chile, in Südamerikanische Rundschau, Ham burg, Heft 2 u. 3.
con láminas. 1893. E l mismo en edición aparte i en 12.°, H am burg con lá­
minas. E l mismo en «Verhandlungen des Deutsch, Wissenschaft!. Vereins
zu Santiago», A . II, p. 272, c. lám.
— 53 —
raiso en 1898. T o m aro n parte en ella los d octores G. M iddleton,
Jorje T h iele, M anuel S. R am írez, D an iel C arvallo, A rn a o i otros
que no recuerdo.
L o s co leg as, en vista del hecho, que les m anifesté, de haber
encon trado una lanceta en el grup o II, adonde los habia llevado,
lo bautizaron «La casa del M édico». E sp ero que esta denom i­
nación m ui oportuna sea con servad a para conm em orar al prim er
m édico del pais, de quien tenem os noticia, p o r este significativo
i, según verem os, p erfecto instrum ento.
EL FUNDO DEL RETIRO
U n a parte de la actual ciudad de Q uilpu é está situada sobre
el suelo que perten ecía, hasta hace p o co s años^al fundo el R e ­
tiro, de p ropiedad del apreciable caballero don José Ramón Sán­
chez. Su terreno es el cam p o principal de mis estudios etn ográ­
ficos.
E ste fundo situado al pié i en la falda del cordon de la co rd i­
llera de la C o sta es delicioso en cuanto a su situación i clim a.
D el lecho del estero de Q uilpu é se eleva gradualm ente a regular
altura; gran parte de su superficie es cubierta de bosque espeso
de robustos árboles, que ofrecen paseos lindísim os. En la orilla
del estero, ju n to a la línea del ferrocarril i a la planta de Q u il­
pué está situad o el p aseo de las P ataguas, un pintoresco parque
natural de p ata gu a s i boldos, que ofrece una esceneria encanta­
dora i g o za p o r eso de m ucha fam a com o lu gar de picnic. D o s
de los puntos p rehistóricos m as im portantes están en contacto
inm ediato con este paseo.
Bajan tres vertientes p o r el fundo; dos de ellas que corren por
quebradas, nacen i m ueren en el fundo. L a tercera, que es lar­
g a i abundante, entra al fundo desde léjos i desem boca, al sa ­
lir de él, al estero principal. L a s p iedras con tacitas están situa­
das a orillas de este o en la tercera i segu n d a quebrada.
E l señor Sán ch ez se m ostró mui com p laciente con mis in ves­
tigacio n es etnográficas: me ofreció el gru p o principal en propie-
—
54 —
/
dad, arreglo que no se llev ó a efe cto p o r h a b erse p u esto en v e n ta
el fundo; en cam bio m e ced ió la p ied ra que llam é «del S a crifi­
cio». O b tu v e tam bién otra p ied ra con ta cita s i una p o rcio n de
o b jeto s etn o gráfico s de piedra p ara mi co leccion .
E L GRUPO II
E ste herm oso gru p o , el m as im p o rtan te de to d o s, está situ a ­
do a algun a distan cia adentro del fundo, co m o a 5 ° m in u to s de
cam ino a pié. S e llega a él tom an do la a lam ed a h a sta la viñ a,
torciendo a la d erech a i sigu ien d o al lado de ella h a sta la te rc e ­
ra quebrada, atravesán d ola i faldean do la co lin a de gran ito s u a ­
vem en te ondulada, hasta una lijera depresión entre ella i la se­
gu n d a colina, subiendo p o r ella i sigu ien d o d esd e lo a lto en la (
m ism a dirección al este hasta d ivisar el B ellb to . E n este cam in o
se pasan de cerca dos asientos de p ied ras con ta cita s de m enor
im portancia. E n la últim a p arte hai va rio s g ru p o s d e p ied ras i
p eñ ascos p oblad o s de árb o les i arbustos qu e in vitan al cam in an ­
te a exam in arlo s p o r si ten gan tacitas, aunqu e de balde.
O tro cam ino co n d u ce d esd e el e sta b lecim ien to del a g u a p o ta ­
ble hasta enfrentar al cerco afuera del g ru p o , d e b ien d o fran­
quearlo. E stá situado allí en el lím ite del fundo.
E l belloto, que nos gu ia en el prim er cam ino, es un á rb o l mui
herm oso i fenom enal, p o rqu e es el único ejem p lar q u e se e n cu en ­
tra en el R etiro; es m ui alto i sum am en te fro n d o so, cu b rien d o su
co p a un radio d e terreno b astan te estenso. S u s fru tos d el tam a ­
ño de un hu evo de palom a, llam an la aten ción ; sirven d e co m id a
a los chanchos; contienen gran can tid ad de «am ylum ». E x is te
la tradición que los indios a n tigu os los com ían d e sp u e s de m o ler
i p repararlos con venientem en te. H e v isto a lgu n o s a rb o les so li­
tarios com o este, cerca de los a n tigu os la v a d e ro s de o ro d e M argam a rg a. E s dud oso que h a y an sid o p lan tad o s p o r a q u ello s m i­
neros a una é p o ca tan lejana. S e crian bien ta lv ez en la ve cin d ad
del hom bre. C recen abund an tes en los ca m p o s fértiles de O co a .
In m ediatam ente al b ello to se halla el lejen d ario g ru p o II de
£1 Retiro, Grupo II de las Piedras con Tacitas.
Piedras A y B.
55 —
p iedras con tacitas, en el m edio de un bosquecillo, rodeado de
silencio, interrum pido solo por el zum bido de los m oscardones,
al p arecer intacto, ofrecien do un cuadro encantador por su si­
tuación p intoresca al pié de una roca partida, de cu y a hendidura
se eleva un peum o robusto, i por el herm oso aspecto de sus
gran des piedras ten didas com o baldosas, labradas largam ente
por la m ano del hom bre con p erfección adm irable. E s probable
que tenem os aquí el m onum ento mas notable en el pais, que
nos haya quedad o de la edad prim itiva de sus habitantes.
Con cierta razón el señor Alejandro Cañas Pinochet en su en­
tusiasm o a la vista de este gru p o le llam a el Olimpo de Chile.
Si bien no acep tam os p ropiam ente esta interpretación, teconocem os de ántes, que la im presión que produce este grupo es mui
am ena i profunda a la vez, i que envuelve un problem a científi­
co de im portancia capital.
N o podem os m énos de figurarnos a
sus antiguos m oradores, m ovién dose alrededor de estas piedras
seculares o quizás m ileniarias al trabajar en sus faenas dom ésti­
cas, en el oficio de su profesión de labrar las piedras, acom pa­
ñándolos en la celebración de sus fiestas acostum bradas com ún­
m ente báquicas, o aun de cierta devocion a un ser divino de
carácter indefinido i finalm ente tam bién en sus cerem onias fúne­
bres, que se hicieron efectivam en te en este lugar, según nos lo
enseñan los rastros p o sitivos que nos dejaron.
E l grupo está com p uesto de 5 p iedras situadas al pié de la
roca partida, al lado de una p equeñ a quebrada con una cortavertiente con som bra i frescura. S e halla aparentem ente intacto.
V é a s e la bonita figura del grup o.
L a s dos prim eras qu e llevan la letras A i B nos interesan es­
pecialm ente, p orque fué al pié i al m edio de entre ellas, que encontré los objetos m as im portantes.
E n cuanto a las dem as p iedras i a la descripción i apreciación
de las m arcas sen sacion ales que las distinguen («piedras con ta­
citas»), debo dejarla para otro lugar. H e sacado m oldes perfec­
tos de dos de ellas en su tam año natural, para facilitar su estu­
dio a prim era mano.
A,
56 —
piedra situad a a la derech a al pié del p eñ a sco p artid o , es
un p o co e levad a i se in clina su avem en te a la izqu ierd a con fren
te a piedra B .
A p o co m as de un m etro de distan cia se halla la p ied ra
5,
qu e es in dudablem ente la m as b o n ita e im p o rtan te, se p uede
d e cir la jo y a del gru p o i d e b e co n sid erarse co m o la m as p erfe c­
ta que se co n ozca h asta ahora en el pais: es una p ied ra bien p la­
na, que sobresale algu n o s fcentímetros del suelo. V é a s e la vista
fo to g rá fica de las piedras.
E l h a llazgo in esperado d e este g ru p o sen sacio n al no d e jó de
deslum brarm e, i creció mi asom bro, cu a n d o in vitad o p o r mi hijo
Julio, com encé a escarb ar la tierra livian a al lado de las p iedras
del gru p o i hallé lu ego fragm entos de o llas i p ied ras lab radas.
E l exám en prolijo i rep etido del g ru p o m e dió a c o n o c e r v a ­
rios o b jeto s interesantes. E l m as im p o rtan te fué una p ied recita
hallada al pié de la piedra B . C e rca de ella se halló una punta
de flecha m ui bonita de obsidian a (Pohlm ann).
A q u e lla es una p equeñ a piedra, al p arecer in sign ifican te, n e ­
gra, d elgad a, de 15 p o r 17 m ilím etros de anch o i la rg o , co n filo
cortante en form a de arco en la p unta i una in cisión trian gu lar
en el lado opuesto.
M e ha co stad o largas horas de estu d io i reflex ió n p ara d e sc i­
frar el carácter de esta p ied recita singular. L a re co rta d u ra en la
parte inferior no d eja b a d ud a que la p ied recita p o se ía la e stru c­
tura de una punta de flecha. E n cam b io su filo a rq u e ad o , sin
punta i adem as su tam año dim inuto co m o tam b ién su anch ura
relativa, no adm itían su uso com o flecha. A l fin se m e ocurrió
que debia ser una lanceta para sangrar , op in io n qu e se p u so en
duda, pero que ha qu ed ad o p len am en te c o m p ro b a d a , segú n
verem os m as ádelante.
E sta piedrecita form aba la parte p rin cipal de un a p a ra to para
san grar, que he reconstruido según la d e scrip ció n d el p ad re
Alonso de Ovallc (véase la fig. 3, qu e m uestra n uestra la n ce ta
en la p osicion que lfe corresponde).
A l im p onem os de este feliz h allazgo , no p o d em o s m én o s de
— 57 —
acordarnos en prim er lugar, del ilustre autor don Betijamin Vicu­
ña Mackenna, quien, se puede decir, lo adivinó. R indám osle, por
el m om ento nuestro hom enaje, ántes de entrar a analizar los
detalles de este curioso instrum ento. A l con cluir vo lverem o s a
ocuparnos del p ap el que le tocó al escritor jen ial al señalarlo.
L a s figuras 2 -a i 2 -b, que representan la lanceta p o r las dos
caras, dan una idea de este d elicad o i fino instrum entito. E s de
cuarcita de gran o m ui fino (Profesor P'óhlma?ni)\ es negra, según
la conoció Pebres; hem os llam ado la atención a su analojía con
la punta de flecha; vim os que no se usaba suelta, sino que se
insertaba en un cañito o palito am arrándola firm em ente, para
form ar un pequeño aparato, que o bed ecía al mism o principio,
usado ántes en E u ro p a en los sajados de resorte, c u y a hoja no
penetraba, sino que co rta b a solo p o r encim a el cutis i la vena,
sin lastim ar la arteria situad a lu ego debajo, cu y a lesión es un
accidente g rav e. N u estra lanceta corresponde mui bien a esta
indicación; siendo relativam en te ancha i teniendo su filo arquea­
do abría la ven a por encim a i con corte ancho, de m anera que
la sangre saldría abundante. L a finura de su form a casi elegan te
i su tam año a propiado la distingue de otros tipos.
T en em os datos de otras tres lancetas, en p a r t í de tipos
diferentes.
L a prim era es a la que se refiere el señor Medina (6) i que ha
reproducido en la figura 57. S e encontró en una sepultura indíjen a antigua de C u ricó. E s a lgo tosca en com paración de la
nuestra.
O tra fue encon trada por el señ or G. B . Calvert cerca del estero
L lo llao , 4 kilóm etros al sur del puerto de San A n to n io , i repro­
ducid a i descrita p o r el D r. Aureliano Oyarsun e n ' un notable
folleto (7). T ie n e la ven taja de haberse hallado ju n ta con el
m ango que la sostenía. T ie n e la form a de corazon i es de tam año
m a yor que la nuestra. Según su estructura habrá necesitado
(6) Aboríjenes de Chile 1882, páj. 254.
(7) Los Kjoehkenmoeddinger o Cónchales de las costas de Melipilla i
Casablanca, 1910 páj. 8 fig. 1.
-
58 —
b a sta n te cu id ad o p o r parte del o p era d o r p ara no co m p ro m e ter
la arteria. D e to d o s m odos es in strum ento n otab le e in stru ctivo
p o r d em ostrar qu e la lan ceta esta b a in sertad a en la p u n ta del
ca b o i no del lado, con form e a mi reco n stru cció n .
L a tercera es figu rad a i an o tad a p o r el señ o r Tomas Gueva­
ra (8). E se x a cta m e n te del m ism o tip o qu e la n uestra i e x is te una
co n gru en cia casi co m p leta entre las d os d e m odo qu e se tap an
m utuam ente segú n se reco n ocerá p o r la figu ra 4. L a ún ica d ife­
ren cia que e x iste, es qu e tien e 2 a gu je rito s e sp e ciale s p a r a a m a ­
rrarla, que faltan en la nuestra, de m o d o qu e esta es aun s u p e ­
rior a la de Q u ilpu é.
S o rp ren d e qu e los do s ejem p lares d e la la n ce ta h a lla d o s a
d istan cia tan co n sid erab le sean tan p erfectam en te ig u ale s. D á
qu e p en sar realm ente, esta h o m o jen eid ad
e strao rd in aria.
Es
co m o si este tip o h a y a sid o el reco n ocid o o ficialm en te co m o el
lejítim o p o r la cien cia de la m edicina a rau can a, c u y o s rep resen ­
tan tes se h a y an p uesto de acu erd o p ara a d o p ta r este tip o co m o
el m ejor (?) ¿O ven drían estos ejem p lares d e a lg u n a p arte central
co m o o b jeto de fabricación p o r m ayor?
D e to d o s m odos, este h echo es sign ificativo , p o rq u e co m ­
p ru eb a qu e h abia un g ra d o regu lar d e civ iliza ció n i qu e los
h abitan tes llevab an una v id a p acífica, qu e p erm itía el in te rca m ­
b io de sus p ro d u cto s i a rtefactos co m o tam b ién d e lo s m ateriales
(piedras esp eciales, etc.) p ara sus labores.
D e b o a g re g a r aun otra co n sid eració n re lativ a á la co m u n ica ­
ción de esta lan ceta en 1898 p o r el señ o r
Tomas Guevara , en
cuan to se refiere in directam ente a mi p u b lica ció n anterior, sien do
p ara mí de im p ortan cia cap ital. C u an d o p u b liq u é en 1893 mi
e n sa yo en alem an (junto con el señ o r Hugo K u n s ) so b re la edad
de piedra en la parte central del p ais, en qu e califiq u é la piedrecita hallada en el gru p o citad o, co m o lan ceta, h u b o a u to res que
(8)
L a Civilización de la Araucanía, tomo I, 1898, páj. 100 fig. 9, 109. E
autor no ha comunicado mas datos sobre este instrumentito tan perfecto,
lo que sería de desear.
N.° i. Lanceta de Arauco figurada por el señor T. Guevara
N.° 3 . Aparato para sangrar, reconstruido según Ovalle
3
N.° 5 a. Lanceta moderna del sefior Guevara;
N.° 5 b. La piedra «queupu»
— 59 —
pusieron en duda esta interpretación mia. Pues bien, la con ­
gru en cia perfecta de las dos p iedrecitas, prueba de un m odo
co n clu yen te que la nuestra es lanceta tam bién, disipándose por
lo tanto, toda duda a este respecto (9).
P or últim o, me ca b e aun referirm e a otra lanceta de fabrica­
ción m oderna, que debo a la deferente bond ad del m ism o señor
Tomas Guevara , quien me la obsequió en 1901 en retribución
de un m olde de mi lancetita que le había m andado ántes. E s
esta una lanceta hecha por un indio por encargo del señor G u e '
vara. Con siste este instrum entito en una varita d elgada, de 12
centím etros de largo, partida i am arrada firm em ente en su cabo
superior. U n poco mas abajo de la am arra se halla insertada
lateralm ente una piedrecita p un tiagu da i trasparente que sobre­
sale 4 mm. libres. A co m p a ñ a un pedazo regular, vid rioso i o scu ­
ro, de cantos afilados, de la piedra de que se estrajo, p ro bable­
m ente obsidiana. E ste instrum entito hace honor a su artífice por
su p ráctica en la labranza de la piedra. P osee probablem ente
una idea tradicional sobre la form a de la lanceta i de su fabri­
cación. E n cuanto al m odo de usarla no entram os a estudiarlo.
S i no fuera apro piad a talvez para la sangría de la vena, será sin
duda eficaz p ara sajar el cutis, operacion que se p racticaba a
m enudo i en diferentes ocasiones (10). V é a s e figuras núm eros
5-« i 5-b.
(9) Para ser lo más completo posible, agrego todavía el dato siguiente,
aunque no sea probablemente de consecuencia: Un vecino que vivia en
1894 en Los Nogales, me comunicó que Pascual Vivanco, en Valle Her­
moso, cerca de la Ligua, tiene un lanceta que no le quiso vender.
(10) Por via de digresión intercalamos aquí un dato interesante sobre la
costumbre de los indios de sajar el cútis: Se repite por los autores el hecho
mentado por Pie/as, que los pehuenches sajan el cutis cuando tienen fiena.
Nos permitimos señalar esta misma costumbre, usada por otro motivo
mui diferente en 1363. L a observó el. famoso i nunca suficientemente pon­
derado esplorador de la Patagonia don Guillermo E . Cóx en su segunda
visita a los toldos de su amigo el noble cacique Inacayal, al principio de
una gran cacería, en que tomaron parte, fuera de Cox, 36 indios manzane­
ros (rama de los pehuenches) montados, en los campos del rio Chimehuin
en la otra banda. «El viejo cacique Puelmai los juntó a su lado i sacó una
— 6o —
E s ta lan ceta se halla aco m p a ñ ad a del sigu ien te ap u n te d e m a ­
no del señor Guevara'.
«i Ngenicuhue, s a n g ra d o r.
2 P iedra queupu o queipu.
D e ella se estrae un tro cito p ara a rre gla r la la n ceta, q u e es
de diferentes tam años. F . G u evara» . E n ero de 19 0 1.
L a cañita trae en el ca b o o p u esto el núm . I, qu e co rresp o n d e
al núm. I del apunte, de m odo que la p ala b ra in d icad a co rre s­
p o n d e al instrum ento, i no al sa n g ra d o r qu e lo usa.
S e gú n esta versión , la p alab ra «queupu» es u sa d a d e p re fe ­
rencia para esp ecificar la piedra d e qu e se h a cia la lan ceta. T e ­
nem os que to car aun este punto.
L a san gría form aba una parte im p o rtan te en el arsen al d e la
m edicina i cirujía prehistórica. P o r esta ca u sa su ce d e qu e m u ­
chos autores del coloniaje se o cu p an de ella, d á n d o n o s la d e sc rip ­
ción de su aplicación.
C itarem os en prim er lu g ar la d escrip ció n q u e n os ha le g a d o
el P adre Alonso de Ovalle. D ice: «El m odo de sa n g ra rse es m as
segu ro que el nuestro, p o rqu e no es con la n ceta qu e tien e el ries­
g o que se sabe de m ancar o ap o stem a r un b ra zo cu a n d o el b a r­
bero es m énos enten dido en el arte, sino con una p u n ta d e p e ­
dernal mui aguda; ponen ésta en el estrem o de un p a lito h a sta
especie de escalpelo, que principió a afilar con aire misterioso. Todos des-,
cubren sus hombros e Inacayal, como jefe, presenta el hombro derecho a
Puelmai; éste levanta el cutis del hombro i hace con el escalpelo una doble
incisión: Ningún músculo de la cara del paciente reveló el mas leve dolor;
una línea de sangre corrió hasta el puño; Inacayal untando la otra mano,
hizo aspersiones al sol rogando al H ualichu para que se manifieste favora­
ble al buen éxito de la caza, i ajitando en seguida el brazo herido probaba
la ajilidad adquirida con la operacion; despues echóse tierra en la herida.
Esta bárbara ceremonia se repitió con cada uno de los circunstantes».—
Cox, Guillermo E., Viaje a la Patagonia, edición separada, con mapa,
páj. 184.
Los asistentes imploraban con su sangre el buen éxito de la caza. E ra
probablemente también para envalentonar el cuerpo i espíritu, ejercitando
su estoicismo contra el dolor. Parece que el escalpelo de Puelm ai era de
fierro.
— 6i —
un palm o de largo, i allí lo aprietan estrecham ente, de m anera
que quede todo aquello que basta i no m as para rom per la
vena, la cual disponen al m odo ordinario, que se usa en otras
partes para levan tar bien la vena, la cual estando y a bien dis­
puesta, le aplica el barbero la punta del pedernal, teniendo el
palito en la m ano izquierda, i estado bien ajustado, da sobre él
un fuerte g o lp e con la derecha, con que la san gría sale mas
cierta i segura, i com unm ente no es m as co p iosa que las nues­
tras». (i i)
E sta descrip ción del sabio autor me ha dado la norm a para
reconstruir el aparato de sangrar. C om o habia que dar un go lp e
fuerte sobre el cabo op uesto del palito o m ango, he dado a esa
parte una form a a lgo ancha i redondeada. V é a s e figura 3.
E l Padre M ig uel de Olivares da una descripción algo dife­
rente.
L a copiam os del testo del señor Medina-, «Para san grarse usa­
ban de una d e lgad a punta de pedernal, injerida en la estremidad de una varilla, de suerte que sale la punta a un lado, i el
contrario estrem o de la varilla tom an en la mano del desnudo
brazo de que se han de sangrar, de m anera m edida, que ven ga
a ajustarse la p unta del pedernal sobre la ven a que ha de rom ­
per, i asegu rada de tal m anera, dan con la otra mano un pa­
pirote sobre el pedernal, con que abre la ven a i destila el hilo
de la san gre sin dificultad, ni m as cuenta de onzas, de esperar
cad a uno a cuan to le p arece que basta para la indisposición que
siente, habiendo advertido ante todas cosas, en atarse con cinta
el brazo». (12)
S e v é que la p ied recita cortante hacia salida a un lado de la
cañita, i que no era un san grad or que la aplicaba, sino el m ism o
enferm o, p asando la op eracion a m anos de los legos, con m e­
n oscabo de la ciencia.
(11) Histórica Relación del Reyno de Chile por el padre Alonso de Ovalie, Roma, 1656, páj. 90.
(12) Medina, 1. c. páj. 254. No hallamos la cita en la Historia Militar,
Civil i Sagrada de Olivares, edición de Santiago 1864.
— 62 —
E l P adre Diego de Rosales no co n sid era im p o rtan te la s a n ­
gría, pero dá con todo, una d escrip ció n de ella. H a b la n d o de
barberos i san grad ores d ice qu e «no los han m en ester p o rq u e no
se acom odan a san grar con lan ceta (de fierro ?), i no reco n ocen
enferm edad que n ecesite de s a n g r ía ... P a ra a lg u n a h in ch azó n ,
go lp e o caida se san gran en la p arte a d o lo rid a, sa x á n d o s e con
un pedernal a gu d o . I con él tam b ién suelen san g rarse d e las
ven as p oniéndole encim a de la ve n a atad o a un p alito , i d á n d o le
un p ap iro te abre la ve n a i h a ce su san gría m as se g u ra q u e co n
lanceta» (13).
E l padre je su ita Andrés Pebres h a b la re p etid a s v e c e s d e la
lan ceta i co n oce los va rio s térm inos a p lica d o s a ella: O u e u p ú ,
un a piedra negra com o p ed ern al con qu e se san gran ; Q u eu púhue, lu g ar don de las hai, i una reducción , Q u eu p u tu n sa n g ra r
así; G icun, sangrar; G icuhu e, su lanceta, un p ed ern al p u n tia gu d o ;
M alin, p ed a cito s de la piedra q ueup ú con qu e san gran (14).
E l p adre jesu ita B ernard Havestatt usa p ro m iscu a m e n te en
sus num erosas citas las p alab ras m alin, gicu n i q u eu p ú . B a jo el
térm ino «Malin» p ied recitas n egru zcas, trasp aren tes, m ui d uras
i mui agudas, que se llam an tam b ién queupu; con ellas q u e se
han insertado en palito p artid o i fuertem en te a m arra d a s p ara
qu e no se suelten, i m ovien do el d ed o p u lg a r i el d e d o del corazon o con un papirote abren la ve n a co m o con
flebótom o, G icun
es san grar,
un e sca lp e lo o
G icu h u e es e sca lp e lo ,
fleb ó to ­
m o (15).
L la m a la atención que en las d e scrip cio n e s su ce s iv a s vie n e
rep etido el papirote , es decir, cierto m ovim ien to, q u e req u ería
d estreza i arte de estos
«doctores», p ro b a b lem e n te a n á lo g o a
algu n o s m ovim ientos, que co n ocem o s en la m ed icin a i q u e exi-
(13) Historia General dej Reyno de Chile, tomo I, páj. 167.
(14) Arte de la Lengua General del Reino de Chile, Lim a 1765, véase su
Diccionario.
(15) Chilidugo, sive Tractatus Linguae Chilensis, pájs. 206 i 708, núme­
ros 425 i 536, etc.
—
63
-
jen cierta habilidad, com o por ejem plo «le tour de maítre» para
la introducción del cateter.
Por últim o nos queda la relación m as som era del ilustre padre
Ignacio Molina. D ice: «Estraen la sangre con la punta de un p e ­
dernal introducido en una varita, a los que dan el g o lp e con el
dedo índice a p o y a d o sobre el pulgar. E ste instrum ento lo p re ­
fieren a la lanceta, porque lo creen m énos esp uesto a faltar». (16)
Molina m enciona tam bién el papirote, pero en form a un poco
diferente. N o da el nom bre del instrum ento.
L a lengua araucana, según se vé, es bastante rica, porque usa
tres p alabras del todo diferentes para el m ism o objeto. Si me
fuese perm itido un lijero p arecer sobre este tem a, diria que las
p alabras gicu n i malin no entran en com binación con nom bres i
lugares, com o su ced e con la palabra queupú. H em os citad o y a
varios nom bres de personas i lugares com p uestos con este ep í­
teto. S e recibe la im presión, que queup u corresponde orijinalm ente a la piedra, de que se hace la lanceta, i que de ahí se
aplica este térm ino al m ism o instrum ento que se hace de esta
piedra, según una costum bre que rije sobre este particular.
V é a s e tam bién lo que dice el señor Guevara en la nota que
acom pañ a su lan ceta m oderna.
A l fin no p uedo m enos de espresar el deseo de que se indague,
si la teoría del señor Benjamín Vicuña Mackenna sobre el oríjen
del nom bre de Quilpué se funda solo en la analojía de este nom ­
b re con el de la lanceta, o si se funda en el hecho que o tro s lu­
ga res del m ism o n om bre sean tam bién asientos de talleres de
lancetas i puntas de flechas. E ste autor ha hecho tal vez esta
observación , porque sabem os por su historia que pasó una tem ­
p orada com o refujiado en Petorca, rejion en que el m ism o señala
lugares del nom bre Q u ilpu é. M enciona dos, uno un potrero de
este nom bre en la hacien da de los m illonarios T o ro M azóte en
que se fundó San F elip e; el otro es un lugarejo de ese nom bre
en el valle de la L ig u a . Francisco S. Astaburuaga cita un ñ a ­
fió) Edición de Nicolás de Cruz, tomo II páj. 108.
—
6
4
-
ch u elo Q u ilp u é al N . de P u taen do. L a je o g ra fía de Espinosa
cita en el D ep arta m en to de San F e lip e la h a cien d a d e Q u ilp u e
i un lu g ar del m ism o nom bre, tal v e z id én tico s co n los n om ­
brados.
V a ld ría saber si se hallan en estos lu g a res talleres d e lan cetas
i p un tas de flechas, lo. que confirm aría un tan to m as la teoria
de Vicuña Mackenna i seria p o r si m ism o un h e ch o p o r dem as
interesante.
C asualm en te p ued o traer a q u í a co la cio n un ejem p lo au tén ­
tico de un taller de pun tas de flech as i la n ce tas qu e d e riv a su
n om bre d e la p ala b ra «queupu». F u é h a llad o en u n a rejion,
don de m enos se p o d ia su p o n er i a una d istan cia enorm e, en 4 3 o
48' L . S., en plen a P a tag o n ia , ce rca del rio C h u bu t; L o s v ia ­
jero s A sa h el P. B e ll i Carlos
A b r il de
V. Burm eister p asaro n el 7 de
1887 p o r un p arad e ro de in dios flech eros llam ad o
Queúpmigéu , don de encontraron en el su elo gra n ca n tid a d de
astillas de cuarzo, prin cipalm ente de ja s p e i p ed ern a l, en la estension de m edia cu ad ra p o r 20 a 30 v a ra s de an ch o. E n tre es­
tos p ed azo s inform es, cu y o s la d o s de a lgu n o s son co rta n te s, se
hallan las puntas de flechas, aunqu e B u rm eister no en co n trara
ninguna (17). T en em o s aquí, segú n se v é cla ra m en te, un ca so en
qu e la lan ceta ha dad o el nom bre al lu g a r en q u e se tra b aja b an
eso s útiles de piedra.
V e m o s p o r con siguien te que no es d e estrañ ar, q u e la lan ­
ce ta h a y a dado su n om bre al lu g a r en q u e se fun dó el p u e b lo de
Q u ilpu é.
P ara concluir, al desp edirn os de la ven u sta « C asa d e M édico»
llevam os la co n vicció n que fué la h erm o sa m ansión de un c é le ­
bre m éd ico de la an tigü edad, qu e reun iera co n sta n te m en te a su
torno a m uchos enferm os, qu e acudirían a traíd o s p o r su arte i
(17) Revista de la Sociedad Jeográfica Arjentina 1888, tomo V I páj. 198 i
245. He citado este mismo hecho en mi obra «Diarios de Menender, V ia ­
jes a Nahuelhuapi, tomo II páj. 66», para fijar la estension de la lengua i
nacionalidad araucana en la Patagonia, que es la mas lejana hacia el sur.
— 65 ciencia relativa, de m odo que no le faltaría ni autoridad ni ri­
queza.
A s i no podem os m enos de tributarle nuestro respeto i co n ­
serva r su'm em oria.
Q u ilpu é, el 6 de A g o s to de 1910.
D r . F r a n c is c o F o n c k .
5
DESARROLLO
DE
LA
I ESTAD O
Z O O LO JÍA
EN
ACTUAL
C H I L E (i)
POR
FEDERICO P1HLIPPI
E ste trabajo tiene por objeto dar una idea sucinta del d e s­
arrollo de los conocim ientos de la fauna chilena i de su estad o
actual, i por esto he podido citar solo los datos que m e p a re ­
cen de m ayor im portancia, com o tam bién puedo citar solo a q u e ­
llas publicaciones en que hai m ayor núm ero de d escrip cio n es o
trabajos m onográficos sobre uno u otro grup o de anim ales de
Chile. E n la segun da parte trataré las diferentes clases de ani­
m ales según el sistem a seguido por R icard o H e rtw ig en su re­
putado libro Lehrbuch der Zoologie , e indicaré en ca d a g ru p o la
literatura mas im portante.
I.— Desarrollo
L o s aboríjenes de Chile solo distinguían los anim ales m as n o ­
tables con un nom bre esp ecial i conocían sus costum bres, p ero
sus conocim ientos no pasaban mas allá.
L o s prim eros escritores sobre Chile eran o sold ad o s o cléri­
gos, quienes se interesaban mui poco por la H isto ria n atural i
no tenian tam poco las menores nociones de ciencia, así no d e b e
(i) Este trabajo fué presentado para la obra Chile en iqo S, por la Sección
de Ciencias Naturales del 4.0 Congreso Científico (1.° Pan-Americano).
— 67 —
estrañ ar que no se h a y an ocu p ad o de los anim ales de C h ile sino
in ciden talm en te, con escep cio n del padre A lo n so de O valle,
(1646) que da algun as n ociones aunque solo defectuosas, sobre
an im ales chilenos.
E l estu d io de la fauna chilena fué principiado, puede decirse,
p o r los via jes que m encionarem os en seguida en orden cronolójic o , i p o r dos escritores chilenos.
E n 1709 e stu vo en Chile el padre Feuillée, i en 17 12 c! injen iero F rezier, am bos e n carg ad o s por el rei de F ran cia de estu­
d ia r las tierras de S u d A m é r ic a . E l prim er libro sobre los pro­
d u cto s naturales de C hile fué el del padre F elip e G óm ez de Vid au rre, p u b lica d o en B o lo ñ a en 17 76 bajo el título Compendio
della storia jeografica , naturale e civile del Reguo del Chile, del
cual ap a reció una traducción al alem an en H am burgo en
1782.
E n este m ism o año salió á luz en B oloña el libro que en esos
tiem p o s era con siderado com o el m as e x a cto i mas detallado
so b re la H isto ria natural de Chile, escrito por el abate Juan Ig ­
n acio M olina i titulado Saggio sulla Storia Naturale del Chile ,
i del cual en 18 10 se publicó una segun da edición en cuarto;
era un libro mui m eritorio para esa época.
D e sd e la aparición de la obra de M olina com enzó una série
d e esp ed icio n es científicas, que han contribuido, cual mas cual
m enos, al con ocim ien to de la H istoria N atural de Chile, cu yo s
resu ltad o s fueron p ublicados, y a en las descripciones de los via­
je s , y a en diferentes revistas científicas.
E l b u q u e ruso Rurik, en su viaje (1815-18 18 ), bajo el com an­
da n te K o tze b u e i con los naturalistas Cham isso i E schscholtz
fué el p rim ero que to có en Chile. E d u ard o P o e p p ig coleccionó
en 1826 i 18 27, en C on con i en la vecin d ad de A n tu co , i los re­
su ltad o s zoo ló jico s de su viaje fueron p ublicados principalm en­
te en Wiegmann's Arcliiv f ü r Naturgeschichte , en que desde en­
to n ce s aparecieron m uchos trabajos sobre anim ales chilenos.
U n via je m ui im portan te fué el de los buques in gleses Aven­
ture i Beagle bajo el m ando de K in g i con C arlos D arw in com o
naturalista,
1826-1832, y a que su objeto fué el estudio de las
— 68 —
rejiones m agallánicas i de la P atagon ia occidental i de la costa
de Chile, i a él se d ebe m ucho en cuanto a la fauna de estas re
jiones; sus resultados fueron publicados en Inglaterra, en p a ite
en obras especiales, en parte en los Proceedings o f the Zooloji
1
cal Society o f London. E l viaje de ‘Astrolabe y Zelée bajo D u
mont d'U rville, 1826-1829, adelantó tam bién los con ocim ien tos
de los anim ales de Chile, lo que puede decirse tam bién del v ia ­
je de la Bonite , 1836-1837.
Pero fué don C laudio G ay, quien con sus esp loraciones de
las diferentes rejiones de Chile enriqueció mas que nadie, la zoolojía chilena, pues recojió entre 1830 i 1842 con sum o celo, to d o s
los objetos naturales de Chile, i los ejem plares zoolójicos fueron
descritos en la parte zoolójica de su gran obra Historia física 1
política de Chile , llenando 8 tom os en 4 .0, que vieron la luz en­
tre 1847 ■1854, i que van acom pañados de un m agnífico A tla s
de 135 láminas. E l tom o I (1847) contiene: los m am íferos p o r
G ervais ( n lám.), las aves por Desm urs (14 lám.). E l tom o II
(1848) contiene los reptiles i batracios (9 lám.) i los p eces (17
lám.) am bos por G uichenot. E l tom o III (1849) contiene los g u ­
sanos por B lanchard (3 lám.), los crustáceos por N ico let (4 lám .)
i las arañas por N icolet; el resto de los arácnidos por G erva is
(todo el grupo 7^ lám.) principia en el tom o I V (1849), en que
se tratan adem ás los m iriápodos por G ervais (1 lám.), los in sec­
tos ápteros por N ico let (| lám.) i el principio de los co leó p tero s
por Solier, los que ocupan todavía todo el tom o V (1851), sien­
do tratados los tetrám eros i trím eros por B lanchard (32 lám, en
todo). E l tom o V I (1851) contiene los ortópteros (1 lám.), neuróp ­
teros (2 lám.) i los tisanópteros por B lanchard i los him en ópteros
(4 lám.) por Spínola. E l tom o V I I (1852) contiene los lep id ó p te­
ros por Blanchard (7 lám.), hem ípteros en parte por Spínola, en
parte por B lanchard (3 lám.) i los dípteros por B lanch ard (5
lám.). E l úitimo tom o V III (1854) contiene los m oluscos p o r
H upé (14 lám.), los tunicados, equinoderm os i acalefos, c u y o
autor no se indica, los pólipos por H upé, i los foram iníferos, in­
fusorios i am orfozoos (esponjas), cu y o autor no se indica.
—
69
—
E s ta o b ra es el fundam ento i la base de la H istoria N atural
de los an im ales chilenos, i será siem pre consultada p o r todo el
que quiera co n o cer la fauna chilena, no obstante que es ahora
a n ticu a d a i no co rresp o n d e a las ideas que hoi dia prevalecen
entre los n aturalistas.
En 1831 visitó M e ye n las cordilleras de T inguiririca, el v o l­
can d e M aip o i el v a lle del rio C o p iap ó , i los anim ales traídos
p o r él se describieron en las A c ta s de la So cied ad LeopoldinoCarolina; tam bién visitó la espedicion norte-am ericana bajo el
m ando de W ilk e s (1838-1842) las costas de Chile, lo mismo la
U .-S . N a v a l A stro n o m ica l E x p e d itio n (1849-1852) bajo el m an­
d o de G illis, co m o tam bién la fragata sueca Eugénie en su viaje
al red ed o r del m undo en 1851-53.
U n n u evo i gran im pulso recibió la zoolojía chilena desde
1853 con el n om bram iento del d o cto r R . A . Philippi para direc­
to r del M useo N acio n al, quien se dedicó, con todo celo i con
to d o su am or a la H isto ria N atu ral, no solo a la form ación de
este establecim ien to , sino tam bién al estudio i descripción de las
p lan tas i anim ales de su n u eva patria, trabajo que continuó has­
ta que la debilid ad de su vista i su avanzad a edad le im pusieron
un d escan so forzoso. S u s trabajos zoolójicos sobre Chile, que no
es aquí el lu g a r p ara enum erarlos aisladam ente, fueron p ublica­
dos en los Anales de la Universidad , Anales del Museo Natio­
nal, Viaje a l Desierto de Atacama, Wiegmanns Archiv f ü r Naturgeschickte , Zeitschrift f ü r die gesammten Naturwissenchaften,
Stettiner Entomologische Zeitung , Verhandlungen des Deutschen
wissenschaftlichen Vereins, i en Verhandlungen der K . K . Zoologisch-botanischen Gesellschaft in Wien, etc.
E n la seg u n d a m itad del siglo X IX pasaron varios buques de
gu erra en sus via jes al rededor del m undo por Chile, donde se
d etu viero n p o r algún tiem po, i los anim ales chilenos obtenidos
en estas o casio n es fueron descritos, y a en las obras sobre el v ia ­
je , y a en diferen tes revistas científicas. T am b ién vinieron a lg u ­
nos n aturalistas i esp ed icio n es a C hile con el objeto de estudiar
sus anim ales i p lan tas o solo los prim eros.
—
70
—
A sí, pasaron por Chile la fragata austríaca Novata (1857
59)>
con los zoó lo go s G. Frauenfeld i J. C elebor, la com ísion de natu
ralistas españoles (1862-1865) con el zoó lo go M ario X. de la
E sp ad a, la fragata italiana Magenta con el zoólogo G igliqji. E l
buque ingles Nassau, com andante C harles R . M ayne i el natu­
ralista R o berto O . Cunningham , esploró durante los años 18661869 los canales de la T ierra del F u e g o i la P atagon ia occid en ­
tal; en 1872 estuvo en Chile don L u is A g a ss iz en un buque
norte-am ericano, el Challenger , bajo el m ando del capitan N a res
en su viaje al rededor del mundo, 1873 i 1874, i pasó tam bién
por V alp araiso. E l buque ingles A lert con el naturalista R . Coppinger esploró en 1873 i 18 74 las rejiones m agallánicas.
D e m ucho m ayor im portancia para el conocim iento de la fau­
na chilena fueron los viajes siguientes.
D e 1882 a 1883 estuvo en los mares de la T ierra del F u e g o
una espedicion francesa la «Mission scientifique du C ap, H orn»,
que publicó sus resultados en una estensa obra; el buque italia­
no Vittor Pisaut estuvo en 1883 en los mares m agallán icos i
canales de la Patagonia occidental. En 1892-1893 esploró el
señor M ichaelsen por encargo del M useo de H am burgo las rejio­
nes m agallánicas i el sur de Chile, alcanzando hasta V a lp a ra iso
i S antiago, con el objeto de recojer ejem plares zoolójicos; su s
coleccion es están descritas en tres tom os que llevan el título:
Ergebnisse der Hamburger Magelhaensischen Sammelreise. D e s ­
de 1893 a 1895 estuvo el doctor Plate en Chile, alcanzando h as­
ta Iquique, con el objeto de recojer animales, ante todo m arinos,
i el resultado de su viaje salió a luz en dos tom os titulados: F a u ­
na chilensis. D e 1895-1896 esploró una com ision sueca las rejio­
nes m agallánicas, de cu yo s resultados y a se han p ublicado a lg u ­
nos cuadernos sobre botán ica i jeolojía, pero todavía no he visto
ninguno sobre la zoolojía. L o s viajes mas provechosos para el
adelanto de los conocim ientos de la fauna chilena, fueron los de
M ichaelsen i de Plate, y a que eran destinados esclusivam ente a
la zoolojía de Chile, i en seguida la «Mission au C ap H orn»,
que solo p erseguía fines científicos, mientras que todas las dem as
— 7i —
esp ed icio n es p ersegu ían fines mui distintos, siendo la recolección
d e o b jeto s de historia natural solo secundaria. L o s viajes de
M ich aelsen i P íate son principalm ente im portantes, porque se
han estu d ia d o en ellos de preferencia, los anim ales inferiores,
qu e p o r lo com ún son d ejados a un lado por los colectores.
L a s p u b lica cio n es m as im portantes sobre anim ales chilenos
son las sigu ien tes, que de aquí en adelante citaré solo con las
a b re via cio n e s que vien en en paréntesis despues de cada título.
C h ile; Historia F ísica i política de Chile, por C laudio G a y ,
(Gay Zool.) A nales de la Universidad de Chile (An. Un.) A n a ­
les del Museo Nacional (An. M us. Nac.), Revista Chilena de
H istoria N atural (Rev. Ch. Hist. Nat.),
Verhandlungen des
Deutschen wissenschaftlichen Vereins zu Santiago (Verh. D.
w iss. Ver.), Actes de la Société scientifique du C h ili (Act. Soc. Sc.)
E n el estranjero: Proceédings o f the Zoological Society o f Lon­
don (P . Z . S.), WiegiHanns A rchiv f ü r Naturgeschichte (Wiegin.
A rch.), Zeitschrift f ü r die gesammten Natunvisse?ischaften (Zeit,
ges. N at.), Verhandlungen der zoologisch botanischen Gesellschaf
in Wien (Verh. zool. bot. Ges.), Nova Acta Acadeniiae Caesareae
Leopoldino- Carolinae (Nov, Act.), Entomologische Zeitung heraus­
gegeben vom entomologischen Verein zu Stettin (Steit. Zeit.)
A nuales de la Société entornologique de France (Ann. Fr.), Transactions o f the entomological Society (Trans. Ent. Soc.), Plate,
Fauna chilensis (Faun. Chil.) y M ichaelsen, Ergebnisse der
H am burger Magelhaensischen Sammelreise (Erg. Hamb. Sam m )
II.— Estado actual de la Zoolojía en Chile
I.— PROTOZOOS
E n el tom o V I I I de G a y se describen sólo 16 especies de
R izó p o d o s o F o ram iníferos, pero ninguna especie de los dem as
órden es,
lo
qu e no deb e estrañar, pues sólo en los últimos
d ecen io s, deb id o a la p erfección de los m icroscopios, se ha dado
la im p o rtan cia m erecida a estos pequeñ os organism os. En Chile
— 72 —
se han p ublicado en los An. Un.', un trabajo del do cto r Izq u ier­
do: «E nsayo sobre los protozoos de las aguas dulces de Chile»
y dos trabajos del doctor Bürger: «Estudio sobre los p ro to zo o s
chilenos de agua dulce» i «N uevos estudios sobre lo s p to to z o o s
chilenos de agua dulce».
E n este grup o queda todavía m ucho por d escubrir i trabajar.
II.— CELENTERADOS
a) Esponjas.— A l fin del tom o V III de G a y se d escrib e una
sola especie de esponja, pero h a y bastantes de estos seres en las
las p layas de Chile; el único trabajo p ublicado d esp ués so b re
esponjas chilenas se halla en el tom o II de Faun. C hil. , don de
B reitfuss trata de las esponjas calcáreas de Chile.
N o cabe duda que un estudio detenido de la co sta d ará a
con ocer todavía un gran número de esp ecies n uevas p ara la
ciencia.
b) Hidromedusas.— E scifom edusas i T en óforos. L a o b ra de
G a y cita en su tom o V III sólo diez especies en todo de estos
tres grupos, de los cuales debe haber m ucho m a y o r núm ero en
los m ares de Chile. D esde la publicación del libro citad o se han
descrito unas cuantas especies mas, y a en relaciones de viajes,
y a en diversas revistas zoolójicas, pero no con ozco ningún tra ­
bajo que trate de las especies chilenas en conjunto.
c) Antosoos o pólipos.— E n el tom o V III de G a y se citan sólo
16 esp ecies de A ctin ia i i de B ath yeyath u s, aunque d ebe h ab er
m uchas mas en los m ares de Chile, principalm ente en el norte.
E l doctor R . A . Philippi ha descrito unas cuantas e sp ecies en
los An. Mus. Nac. i en Wiegm. Arcñ.; habrá sin duda to d av ía
descripciones dispersas en diferentes revistas científicas, pero
no he tenido noticia de trabajo alguno que trate los p ólip os
chilenos en conjunto, escepto uno de K a rlgren sobre A lc y o n a rios i Zoantoarios. en Hamb. Mag. Samtn.
— 73 —
III.— GUSANOS O VERMES
E ste g ru p o es tratad o en el tom o III de G a y , por B lanchard,
don de se d e sc iib e un num ero considerable de especies. N in gun a
sección de anim ales chilenos ha esperim entado un adelanto tan
gran d e duran te los últim os decenios com o ésta, debido prin ci­
p alm ente a las e sp lo racio n es de M ichaelsen, quién de preferen­
cia se d e d ico á ella. E n el tom o III de' Hamb. Mag. Samm. hai
no m énos de quin ce m on ografías i en la Faun.
Chil. hai tres,
que enum eraré esp ecialm ente.
a) Gusanos en el sen tido estricto de la palabra.— L o s T urbelarios fueron
Z a h o n y;
tratadas: a) los Policládidos por R . R itter von
b) R a b d o cé lid o s y T riclá d id o s p o r R . Bóhm ig;
c) los
T re m á to d o s p o r R . Braun; d) los C estodos p o r E m ar L on n berg;
e) lo s N em ertin o s p o r O . B ü rger, i en Faun. Chil.
por Isler;
f) los Q u e to g n a to s por O . Steinhaus; g) los N em atelm intos por
vo n L ia n to n ; h) los A n é lid o s a1 ) Q u etó p o d o s, N aidas, Tubifícid o s i T e n íco la s por B ed d ard i por M ichaelsen i en Faun. Chil.
b 1 ) los O lig o q u e to s por M ichaelsen; c1 ) E n quitréid os p ó r U de,
d1 ) los P o liq u eto s p o r E hlers, i en Faun. Chil., los A n élid o s por
E hlers; i) lo s G e fíre o s p o r F is c h e ri los H iru d ín eo sp o r Blanchard.
b) Tunicados. E sto s seres ocupan en el tom o V III de G a y
solo u n a s p o cas pájin as, y
creo que desd e entonces no se ha
p u b lica d o n ingún trabajo sobre los T u n icad o s de C hile fuera
del d a d o a luz p o r el d o cto r M ichaelsen en Hamb. Mag. Samm.;
pero sin dud a existirán unas cuantas descripciones aisladas en
diferen tes revistas. P ara un esp ecialista habrá aquí todavía un
v a sto ca m p o de estudio.
c) Briosoos .— E l único trabajo sobre esp ecies chilenas es el
de C a lo ct en Hamb. M ag. Samm. i habrá sin duda unas cuantas
d e scrip cio n es disp ersas en las num erosas revistas de historia
n atural de E u ro p a o N o rte-A m érica. G a y p arece no haberse
o cu p a d o de este grup o, pero es mui
probable que in vestiga­
— 74 —
cion es hechas especialm ente de estos seres, darán todavía mu
chas esp ecies nuevas.
d)
Braquiópodos.— Son tratados en el tom o V III de G a y en
unas cuantas pájinas, i creo que desde entonces no se ha publi­
cado ningún trabajo sobre los chilenos en conjunto, de que y o
sepa. C reo que no quedará m ucho que describir en esta sección ,
tan pobre en especies hoi dia, cuando era tan rica en ép o cas
anteriores.
IV.— EQUINODERMOS
Son tratados en el tom o V III de G ay, pero en todo se enum e­
ran solo unas p ocas especies. E n P. Z. S. apareció un trabajo
sobre los equinoderm os recojidos por el buque Alert, i adem as
hai descripciones de especies chilenas disem inadas en diferentes
publicacion es. Sobre los A stero íd eo s chilenos hai un trabajo de
M eissner en Hamb. Mag. Samm.; sobre los O fiuroídeos dos
trabajos de L u d w ig en Hamb. Mag. Samm. i Faun. C h il.; sobre
los C rinoídeos hai un trabajo de L u d w ig en Hamb. M ag.
Samm.; sobre los E quinoídeos, uno de M eissener en Wiegm
Arch. i otro del mismo autor en Hamb. Mag. Samm. A d e m a s
hai varios trabajos de R . A . Philippi, Wiegm Avch. i otras revis­
tas; sobre los erizos de m ar chilenos descritos en el Challhiger
Rcport hai una relación de C. Porter en Rcv. Ch. Hist. N at., i
sobre las H oloturias hai un trabajo de L u d w ig en Hamb. M ag.
Samm. i Faun Chil.
V.— MOLUSCOS
E sto s anim ales ocupan la m ayor parte del tom o V II I de G a y ,
desde cu y a aparición el doctor R . A . Philippi ha p ublicad o un
buen núm ero de especies en An. U., Seitschr. ges. Nat., etc.; otras
han sido publicadas en diversas revistas i descripciones de viajes.
— 75 —
L o s tra b ajo s m as im portan tes sobre m oluscos chilenos son aque­
llos en la Faun. C hil., de Píate, sobre anatom ía y fitogenia de
los C h ito n id o s, de S tem p ell sobre las N uculidas, de B ergh sobre
los O fisto b rán q u ios, de von W issel sobre O ncidiella, de Stepell
so b re los B iv a lv o s, de K e lle r sobre la anatom ía de V a gin u la i de
P íate so b re los C iclóstom as; los trabajos de los naturalistas esp a­
ñoles Juan G o n zález H id a lgo , sobre los univalvos i Fran cisco
M artínez Saez, so b re los bivalvo s, tres trabajos de E d g a r A .
S m ith en P. Z . S., uno sobre los m oluscos recojidos en Juan
F ern á n d ez p o r el Challetiger, otro sobre los H elícidos recojidos
en el norte de C h ile p o r Cum m ing i el tercero sobre el jénero
Chilina. U n a p ion ografía de los U niones de Chile por R . A . Philip pi fué p u b lica d a en Pfeiffci'novitates conchylcologicae, tom o III.
VI.— ARTHROPODOS
1) Crustáceos.— E ste orden fué trabajado por N ico let en el
to m o III de G a y . D esp u es de esta publicación han aparecido
m u ch o s trab ajo s so b re estos anim ales, en que se trata tam bién
d e e sp ecies chilenas, que se hallan dispersos en m uchas revistas
i relacion es de viajes; los más im portantes son en Faun. Chil.,
los C ru stáce o s p o r L e n z i en Hamb. M ag. Samm., los P ycn ogón idos p o r H o gd so n , los S ch izó p o d o s por Zim m er, los Cum áceos
p o r el m ism o, los C irrip edios por W eltner, los O strácodos de
a g u a du lce p o r V á v ra , los C lad ó cero s de agua dulce por el
m ism o, i los C o p ép o d o s de agu a dulce por M rásk. M erecen
tam b ién m encion arse los trabajos p ublicados sobre este grupo,
p o r den C á rlo s E . Porter, Rev. Ch. Hist. Nat.
2) M iriápodos .— L o s tratados p o r G ervais en el tom o I V de
G a y , do n d e se describen solo unas p ocas especies. F uera de
d escrip cio n es aisladas i dispersas, hai que citar el trabajo sobre
este g ru p o de A tte m s en Hamb. Mag. Samm., i un trabajo corto
d e S ilv estri en Rev. Chil. Hist. Nat. i el de B o uvier sobre el
P erip a to p sis B lainvillei.
—
3)
76
—
Insectos.— M uchos insectos se hallan descritos en las d ife­
rentes revistas entom olójicas, Anales de Museos , etc., p e io casi
siem pre entrem edio de insectos de otra p roceden cia o aun com o
descripciones aisladas; rara vez hai un trabajo que se refiera
e xclu sivam en te a un grupo mas o m enos grande de in sectos
chilenos, i citaré en cada orden solo los trabajos de m a y o r im ­
portancia i de que tengo conocim iento, y a que este bo squ ejo no
tiene por objeto dar una bibliografía de todo lo que se ha p u ­
blicado sobre la fauna de Chile, cosa árdua, por la dificultad
que hai aquí para procurarse la literatura necesaria.
a) Apterigotos.— Son tratados por N ico let en el tom o I V de
G a y , i los M allófagos (solo 5 especies) se tratan .ju n to con el
jén ero Pediculus. E l trabajo mas com pleto sobre las esp ecies
chilenas es el de Sch áfler en Hamb. Mag. Samm., i el señ or Silvestri ha descrito unas especies en Rev. Ch. Hist. Nat.; así,
puede decirse que son ahora bastante conocidos, aunque habrá
to d avia una que otra especie que ha escapado a los colectores.
b) Arquépteros ó Seudoneurópteros.— Son tratados por Blanchard en el tom o V I de G ay, junto con los neurópteros i com o
tales, pero son p ocas especies. U na enum eración m as co m p leta
dan en Hamb. Mag. Samm. Ulm er, de los E p hem eridos i R is d e
los O donatos; K la p á lek , de los Plecópteros, i H agen da en Stett.
Zeit. una lista de los H em erobios. Un especialista podrá sin
duda, encontrar todavía novedades en este grupo.
c) Ortópteros.— Se hallan en G a y V I i han sido trabajado s
por Blanchard. U na enum eración de las especies chilenas con
descripción de nuevas, fué dada por R . A . Philippi en Zeit. ges.
Nat. En jeneral, puede decirse que las especies chilenas de este
grupo no son bien conocidas, á lo que con tribuye el hecho de
que no existe ninguna obra reciente sobre él en conjunto; ad e­
m as su literatura se halla mui dispersa en gran núm ero de revis­
tas. E l doctor B e rg ha tratado tam bién en algunos de sus tra b a ­
jo s incidentalm ente de ortópteros chilenos.
d) Neurópteros.— -Como se dijo, fueron tratados por B lanch ard
en el tom o V I de G a y , jun to con los seudoneurópteros. D esp u es
—
77
—
de este trab ajo se han p ublicado unas cuantas descripciones di­
sem in ad as en diferentes revistas; una enum eración de los Trich ó p tero s ch ilen o s da U lm er en Hamb. M ag. Samm.
Coleópteros.
c)
O cu p an en la zoolojía de G a y la segunda
m itad del tom o I V i todo el tom o V ; Solier trató los pentám eros i heteróm eros i B lanch ard los tetrám eros i trím eros, pero
no p u ed e n egarse que am bos autores, ante todo el último, han
p ro ce d id o con cierta lijereza, así que el trabajo p adece de in ex ac­
titudes, que a v e ce s dificultan el reconocim iento de los jeneros o esp ecies. D e sd e la aparición de la obra de G a y se ha pu­
b lica d o un gran núm ero de jén ero s i esp ecies nuevas, tanto en
las d iversa s revistas entom olójicas, com o en la relación de los
via je s citad o s en la prim era parte de esté trabajo. R. A . Philippi i F ed e ric o P h ilipp i han p ublicado trabajos sobre este orden
en A n. Un. i Stett. Zeit., i el segun do publicó un «Catálogo de
los co leó p tero s chilenos» en A>i. Un .; el señor C alvert publicó
en A n.
Un., una m on ografía de los E latéridos, K errem ans i
G erm ain p u blicaro n en Annales de la Société entomologique de
B elgique , qu e el últim o p u blicó traducida al castellano i aum en­
tad a en A n . Un., pero quien ha adelantado mas que nadie el c o ­
n ocim ien to de esto s anim ales es F ilib erto G erm ain, quien ha
p u b lica d o n um erosos trabajos, en parte m onográficos, en An. Un.
i ju n to con F airm aire en Ann. F r . U n trabajo notable es tam ­
bién el de R a itte r so b re los pseláfidos de Chile i el de K raatzK o s c h la u so b re las esp ecies chilenas del jén ero Carabus. L o s
señ ores B e rg i B urm eister han tratado tam bién, en varios de
sus trabajos, so b re co leó p tero s arjentinos, de unas cuantas esp e­
cies chilenas.
f)
Himenópteros.— S o n tratados en el tom o V I de G a y por
S p ín o la i desde la aparición de esta obra se han publicado nu­
m erosas d escrip cio n es i aun m on ografías de algunos grupos, pe­
ro creo qu e to d a v ia quedarán m uchas esp ecies por descubrir, i
lo qu e es de sen tir m as, es que de su biolojía no sabem os casi
n ada. H ai que citar los trabajos de B e rg i E m e rg i de Forel (és-
— 78 —
tg en Hamb. Mag. Samm.) sobre las form icidas, un trabajo de
R e ed sobre los O dynerus, trabajos pequeñ os de K ieffer, de A n dré sobre las M ectillas, i unos cuantos trabajos m as en A jí. U?i .
i Rev. Ch. Hist. Nat.
g) Rincotos o Hemípteros.— D esp u es del trabajo de S p ín o la i
Blanchard en el tom o V II de G a y no se ha p u blicad o en C h ile
m as que un trabajo del señor R eed en An.
Un. i dos trab ajo s
en Hamb. Mag. Samm., uno de los Sch on teden sobre los A fid o s
i de Breddin sobre los H em ípteros, i un núm ero de d e scrip cio ­
nes dispersas en varias revistas científicas i relacion es d e viajes.
C reo que quedará que hacer m ucho en este grupo.
h) Dípteros.— Son tratados por B lanchard en el tom o V II de
G a y , desde cu y a aparición se han dado a luz las d escrip cio n es
de varias esp ecies chilenas en diferentes revistas; el trabajo m as
notable-en este grupo fue p ublicada por R . A . Philippi en Vcrh.
sool, bot. Ges, bajo el título: «A ufzáhlung der chilenischen D ipteren», i el «Catálogo de los Insectos D íp tero s de Chile»
por
R eed , que apareció en An. Un.
i) Afaníptcros.— D esd e la publicación de este gru p o en el to ­
m o V I I de G a y , se han publicado cuatro n uevas e sp ecies de
pulgas p o r el barón R othschild, pero ten go la co n vicció n de
que un estudio prolijo de los m aníferos i aún de las aves ch ile­
nas, sum inistrará todavia un número bastante con siderable de es­
tos parásitos tan m olestos para su huésped.
k) Lepidópteros.— N o debe estrañarse que este orden sea b a s ­
tante bien conocido, y a que las m ariposas a causa de sus lindos
colores, tienen tantos aficionados. E l trabajo dé B lanch ard en el
tom o V I I de G a y enum era un núm ero reducido de esp ecies.
D esp u es ha aparecido un trabajo de B utler ( 18 8 1 i 1882) en
Trans. Ent. Soc., fundado sobre una gran coleccion h ech a en
C hile por el señor Edm onds, i que fué traducida al castellan o
p o r el doctor Izquierdo i publicada en An.
Un., en que el m is­
mo autor publicó un bonito trabajo. R eed publicó una m o n ogra­
fía de los ropaloceros de Chile en An.
Un., el d o cto r P h ilipp i
publicó varias descripciones de nuevas especies en A n . Un., W .
— 79 —
B. C a lv e rt p u b licó un « C atálo go de los lep idóp teros de Chile»
en An. Un., i las descrip cio n es de varias esp ecies nuevas, y a en
An. Un., y a en In glaterra. U n trabajo im portante para el estu­
dio de los lep id ó p tero s chilenos es el de F eld er i R o g en k o fer en
las p u b lica cio n es del via je de la Novara.
VII.— VERTEBRADOS
1) Peces.— A u n q u e y a se ha descrito un núm ero considerable
de estos anim ales co m o perten ecientes a la fauna chilena, creo
qu e se descubrirán to d av ía m uchas especies, ante todo entre las
m arinas, que serán y a nuevas para Chile. E l señor G uichenot
ha tra tad o este orden en la sfegunda parte del tom o II de G ay.
E l d o cto r Philipp i ha p u b licad o tam bién algunas nuevas esp e­
cies, asim ism o el d o cto r F ed erico D elfín, quien publicó tam bién
en Rev. Ch. Hist. Nat. un ca tá lo go mui bueno de los peces chi­
lenos. E n la U. S. N a v a l Astronomical Espedition , tom o II, en
P . Z . S. i en otras revistas de historia natural europeas i norte­
a m erican as i relacion es de los diferentes viajes, hai artículos ictio­
ló g ico s en qu e se tratan p eces chilenos. E l doctor Pérez Canto
p u b licó d e scrip cio n es de tiburones, i en el núm. 3 de An. Mus.
Nac., se d escriben i figuran p eces chilenos por el doctor Philip­
pi; en Faun. Chil., h a y un trabajo de Steindachner sobre peces
chilenos, i so b re los m ism os hai un trabajo de L ó n n b erg en
Hatnb. M ag. Samm. i SteindU chner dió tam bién a conocer unas
cu an tas esp ecies chilenas en una revista publicada en V ien a.
2) Batracios i Reptiles. — E l señor G uichen ot ha tratado estos
anim ales en la prim era parte del tom o II de G ay. R . A . Philippi
h a p u b lica d o vario s trabajos sobre estos anim ales, y a en An.
Un., y a en Wiegm. Arch:, en el tom o II de la U. S. Naval. Astron. Exped. se describen unas cuantas esp ecies nuevas; de im ­
p o rtan cia son tam bién los trabajos de W e rn er en Faun. Chil. i
Hamb. M ag. Samm. Sin duda serán descubiertas todavia unas
— 8o —
cuantas especies nuevas, pues estos anim ales por su reducido ta
maño i su agilidad i por la sem ejanza que frecuentem ente tienen
unas especies con otras, escapan fácilm ente al colector.
3) Aves. — E ste orden es y a mui bien conocido, i no se d e s­
cubrirá m ucho de nuevo en él, y a que hai tantos aficionados
que hacen coleccion es de pájaros. O cup an la segun da parte del
tom o I de G a y , i han sido tratados por D esm urs. D e sp u es se
han p ublicado unas cuantas especies nuevas por Philippi i L an db e ck en An.
Un. i Wiegm. Arck.; tam bién hai unos cuan tos
trabajos sobre este grup o en P. Z. S., uno de M artens en Hamb.
Mag. Samm., i uno de Sch adom en Faun. Chil. E l últim o tra ­
bajo gran de es el del doctor Philippi, en el núm ero 15 de An.
Mus. Nac. E l señor A lb e r t publicó en An. U11. (1898-1899) una
«Contribución al estudio de las aves chilenas», con detallad as
d escripciones d e m uchas especies, cu y a nom enclatura dió d e s­
graciadam en te lugar a una crítica poco favorable.
E l señ or
R e ed publicó tam bién un trabajo sobre aves chilenas en A ji. Un.
(1896).
4) Mamíferos.— E ste orden es bastante estudiado, i p arece
que y a no se descubrirán m uchas especies nuevas, a no ser en ­
tre los pequeñ os roedores, que por su pequenez i su vid a o cu lta
escap an tan fácilm ente a la persecución del hom bre. D e sp u es
del trabajo de G ervais en la prim era parte del tom o I de G a y ,
se han publicado m uchos trabajos en que se trata tam bién de
esp ecies chilenas, tanto en P . Z. S. com o en Wiegm. Archiv., i
en otras revistas científicas i relaciones de viajes. L o m as n ota­
ble es la publicación de R . A . Philippi en An. Mus. Nac., don de
el núm ero I trata las focas chilenas; los núm eros 2 i 7, los cier­
vos; los núm eros 6 i 12, los delfines chilenos; el núm ero 14, los
M urídeos chilenos; i el número 13, los m am íferos traídos de
T a ra p a cá . M atschie enum era en Hamb. Mag. Samm. los m am í­
feros recojidos por M ichaelsen.
— 81 —
III.— Museos
C h ile p o see tres m useos: el M useo N acional de Chile en San ­
tiago, el M useo de V a lp a ra íso i el de Concepción.
E l M useo d e C o n cep ció n fué creado pocos años há, i está, por
con siguien te, en sus principios; es dirijido por el com petente
n aturalista don E w in C. R eed .
El M useo d e V a lp a ra íso , dirijido p o r el entusiasta profesor
don C á rlo s E . Porter, esta ahora form ándose de nuevo, pues las
valio sas co leccio n e s i b ib lio teca que su director habia reunido
desde años con tanto celo i trabajo, i que eran la adm iración de
todos los visitantes, fueron destruidas durante el terrem oto de
1906 p o r un incendio, qne era im posible ap agar en esas horas de
jen eral con stern ación i terror. E l señor Porter está reuniendo
ahora en un salón que el Sup rem o G obierno le dió en el liceo
M igu el L u is A m u n á te g u i, los m ateriales que han de servir para
el n uevo M useo d e V a lp a ra íso , a donde serán trasladados tan
pronto co m o h a y a un local adecu ado para ello.
E l M useo N a cio n a l fué creado en el año 1830, pero llevó una
vid a lá n g u id a h asta el año
1853, en que fué nom brado como
director el d o cto r R o d u lfo A m an d o Philippi, quien lo dirijió
hasta
1897,
1 quien
lo elevó a su actual altura. Su aspiración
prin cipal era, reunir los p ro d u cto s naturales chilenos tan com ­
p letam en te co m o posible, lo que logró, pues, puede decirse sin
exajeracio n , que la flora, fauna, m ineralojía i arqueolojía de
Chile, están m ui bien representadas. L o s productos naturales de
otros p aíses no se han d ejado, sin em bargo, a un lado, i hai un
núm ero co n sid erab le de anim ales, plantas, minerales, rocas, fó­
siles i o b jeto s arqu eo lójico s i etn olójicos de otros paises.
E l M useo N acio n al o cu p a la m a yor parte de un vasto palacio
situado en la Q u in ta N orm al de A g ricu ltu ra , i sus ricas co leccio ­
nes están disp uestas, según los sistem as acep tados hoi dia por
la cien cia m oderna. A tr a e n siem pre en las horas destinadas al
pú blico (dom ingo i ju é v e s de 12 a 5) un gran número de concu6
--- 82 —
rrentes, i p ocos viajeros que visitan San tiago dejan de verlo;
está tam bién en relación con gran núm ero de establecim ientos
análogos, sociedades científicas i naturalistas. Pu blica A?iales
del Museo Nacional en 4 .0, de los que y a han sido 17 entregas,
adornadas de num erosas láminas, i se halla en prensa el núm ero
prim ero del Boletín del Museo Nacional en 8.°, que es destin ado
para trabajos de m enor estension.
E l M useo dispone también de una buena biblioteca, p ara la
cual se han adquirido de preferencia, aquellas obras qu e tratan
de objetos chilenos.
mm
MAMÍFEROS CHILENOS
A D V E R T E N C IA
E l d eseo de con tribuir al estudio de la Fauna de Chile, ha
m o vid o al D irecto r del M useo a estim ular las publicaciones des­
tinadas a describir, clasificar i revisar los M am íferos Chilenos, i
con este o b jeto solicitó del señor D . Jo h n A . W
o lffso h n ,
de
V a lp a ra ís o — p o seed or de ricas coleccion es i ocupado de este tó­
p ico para el M useo B ritánico— que publicara en nuestro Boletín
sus o b serva cio n es bajo su firma.
C o m o el trab ajo de m odernizar la clasificación de los m am í­
feros en jen eral, y a ha sido hecho, siguiendo el Catalogus Mam-
malium de T r o u e s s a r t , por el actual Jefe de la Sección Zoolójica del M useo— quien, a ejem plo del célebre zoó lo go de Paris,
no adm ite las esp ecies chilenas de Mus, considerando unas idén­
ticas a las in troducidas en el pais i repartiendo otras entre los
jén ero s Akodon, Orysomys, Phyllotis, Oxymycterus i Reithrodon
— quiero d ejar con stancia de ello en este punto, a fin de evitar
erradas in terp retacion es de las causas que han orijinado la pre­
sente p u b licación del señor W olffsohn en las pájinas del Boletm
del Museo Nacional.
Prof. D r. E d u a r d o M o o r e
REVISION D E A L G U N O S JÉN ERO S
DE
M A R S U P IA L E S
I ROEDORES
C H IL E N O S
D E L M U SE O N A C IO N A L D E S A N T IA G O
POR
JOHN A. WOLFFSOHN,
C. M. Z. S.
P A R T E i.a
E studiando los jén eros de M arsupiales i R o ed o res chilenos,
he observado cierto número de errores com etidos en la d e scrip ­
ción de especies nuevas y a descritas por diferentes autores bajo
otros nom bres jen éricos i específicos, i me propongo esclarecer
en las pajinas del Boletín del Museo Nacional de Chile, las co n ­
fusiones que reinan aun en diversos trabajos m on ográficos pu­
b licados (i).
E l que esto escribe, carece de atribuciones para em pren der
este trabajo, pero lo im pulsa el viv o Ínteres por el estudio de
los m am íferos chilenos i la esperiencía adquirida en co leccion ar
para el M useo Británico de Londres, hace y a una docena de años.
(i)
1).
El Jefe de la Sección Zoolójica del Museo Nacional, señor Profesor
I3ERNARDIN0 Q u i j a d a B., ya habia empezado esta revisión en los
ejemplares existentes en el Museo i lo publicó en el Catálogo de los Verte­
brados Vivientes, dado a luz en el Boletín del Museo en mayo de 1910, des­
de la pajina 89, i en el Catálogo Ilustrado i Descriptivo de la Co/eceion de
Mamíferos Vivientes (que a partir de Agosto de 1910 está a disposición del
público), desde la pájina 67.
1 el señor QUIJADA tiene una nota esplicativa en la pájina 108 del Bole­
tín, en la que manifiesta que se incluyen en el catálogo del Museo las es
pecies chilenas de Mus, establecidas por el Dr. R. A . P h i l i p p í , con poste­
rioridad a la obra de T r o u e s s a r t , por habérselo pedido el anterior Director,
señor don F e d e r i c o P h i l i p p í . — Nota del Director de! Museo Nacional.
-
85 -
H a b ién d o m e faltado el tiem po i oportunidad de hacer la revi­
sión en el m ism o M useo de S an tiago , resulta im posible proceder
m etó d icam en te p o r fam ilias i jén eros al anotar sus resultados,
p o r c u y o m otivo es necesario p ro ced er en el orden en que han
lleg a d o las esp ecies a V a lp araíso, indicando las publicaciones
científicas en las cuales se han establecido las especies supérfluas.
NÚm .
i
Didelphys soricina (2)=Marmosa elegans
E l ejem p lar qu e form a la base de la especie soricina es bas­
tante jo v e n i, p o r lo tanto, de coloracion algo oscura, que, sin
em b argo , no p u ed e llam arse nigrescens, com o la describe el au­
tor, pues, es evidentem en te plom iza, con bastantes puntas de
pelos co lo r café, co m o se o b serva en la especie Marmosa ele­
gans. T a m p o c o es e x a c to que la m edida de la cola es algo m a­
y o r que la del cuerpo: cauda cotpus aliquantum superante. T o ­
m ando p o r e x a c ta la m edida que da el autor para la «cabeza i
cu e rp o ... 98 m/m.», encon tram os que la cola, m edida con todo
cu id ad o es, d esd e su raiz hasta la punta 85 m/m. i no 103 m/m.,
co m o se afirma. Sin em bargo, aun en el caso que la últim a fue­
ra la m edida co rrecta, no seria esto un obstáculo para que qu e­
dara el ejem p lar en la esp ecie Marmosa elegans, en la cual m ui
a m enudo el la rgo de la co la sup era la m edida de la cabeza i
cuerpo. D e las dem as m edidas indicadas sólo m erece mención
un erro r evid en te en la del pié. M ide, desde el talón hasta la
punta del d ed o m as largo, 16 m/m. i no 26 m/m., com o se indi­
ca. E s de su p o n er que se trata- de un error de co p ia no obser­
va d o p or el autor.
L a afirm ación que es mui fácil distinguir, el ejem plar de las
(2)
Dr. R. A . Philippi en «Archiv für Naturgeschichte gegr. v. A. F. A.
W iegm ann LX . Jahrg. I., Bd. 1 Heft, Febr. 1894», päj. 36.
— 86 —
otras dos especies de Didelphys p o r el pelo pizarra oscuro del
dorso, el tam año m enor i la cola mas larga (el autoi se refiere
a las especies M annosa elcgans i Dromiciops austialis) sólo
puede adm itirse para la segun da de dichas especies. C o m o y a
se ha visto, el pequeño tam año se esplica por ser el ejem plar de
un anim al jo ven i la cola larga, aun cuando en la descripción no
se hubiese exajerad o su dimension, no es escep cional en M a l­
inosa elcgans.
Para citar hechos concretos sobre este punto, p uedo indicar
las siguientes m edidas sacadas al acaso, de algunos ejem plares
co lectado s por mí mismo, com o sigue:
Sexo Cabeza i cuerpo Cola
Fecha
15 de M ayo de 1906.. .
?
98 m/m.
100 m/m.
30 de A b ril de 1907..
»
98
»
104
»
»
117
»
»
122
»
13 de M ayo de
»
.. .
S
25
»
.. .
»
»
99
93
E s in exacta la afirm ación que la base de la co la se encuentra
tap ada por un centím etro de su estension del m ism o p elo del
lom o, lo cual la haria parecida a la cola de Dromiciops australis.
L a equ ivocación se debe únicam ente a que el autor ha d escrito
el ejem plar despues de em balsam ado, sin fijarse que, ju n to con
el pelo, se ha desprendido del cuerpo tam bién parte d e la piel
del ejem plar i ha caido sobre la raiz de la cola. A firm a el autor
que no se nota bien la rayita desnuda que e x iste d eb ajo de la
cola de Mannosa elegans. S e v e bastante bien, a p esar de en­
contrarse el ejem plar no mui bien em balsam ado. L a m ancha de
pelos oscuros alrededor de los ojos, no es m as n egra que en
otros ejem plares de Mannosa elcgans , com o p arece in dicarlo la
frase ist bei unserem Thierchen sehr tie f schwars (es de un ne­
gro mui cargad o en n uestra animalito). L a frase que sigue: D ie
Schnausenspitse ist schwars es sencillam ente in ex acta , se ve
claram ente que en vida la punta del hocico ha sido d e color
claro i la nariz color carne, com o en todo ejem plar de M annosa
-
8; _
elegans. A p esar de no haberse con servado el cráneo aparte,
sino en la piel, se distingue perfectam ente que los dientes, i 1
de ám bos lados se encuentran m as cerca uno de otro que de su
corresp on d ien te vecino: i 2. E sto es característico del jénero
Marmosa, com o lo he esp licado últim am ente en otro trabajito
sobre los m arsupiales chilenos.
NÚM. 2
Mus aethiops (3)=Mus decumanus, juv.
E l D r. M oore no me ha enviado el cráneo, i es de suponer
que falta en la co leccion , pues no está colocad o dentro del ejem ­
plar em balsam ado, lo cual hace im posible com probar la afirma­
ción: dentibus indsoriis atris. Sin em bargo, no hai que atribuir
dem asiada im p ortan cia a este hecho que puede ser consecuen­
cia d e h a b er el ratoncito com ido alguna fruta, com o maqui al
tiem p o que lo exam in ó el autor. L a coloracion del ejem plar no
difiere de la de m uchos ejem plares de esta especie tan común,
que, co m o tan tos anim ales casi dom esticados, varía m uchísim o
en el co lo r del pelo. A d m itien d o las m edidas indicadas com o
e x a cta s, las pro p o rcio n es no serian escepcionales en un ejem ­
plar jo ven de M us decumanus, ni tam p oco en uno de M us rattus.
Pero están ex a jera d a s las diferencias en que insiste el autor,
p o r haber el em balsam ador estirado mui evidentem ente la piel
del cu erp o i, so b re to d o la de la cabeza. En vid a es de sup o­
ner qu e el tam añ o de cuerp o i cabeza i el de la cola, hayan sido
m as o m enos igu ales. L a s orejas no son «mucho mas peque­
ñas» que las d e otros ejem plares de M us decumanus de la mis­
m a edad.
(3)
Dr. R. A . Philippi en «Anales del Museo Nacional de Chile», entrega
14-a (1900), páj. 9.
— 88
NÚM.
3
M u s d u m e t o r u m ( 4 ) = A k o d o n lo n g ip ilis
L a s m edidas están mal tom adas, la del cuerpo i ca b eza es 104
m/m. la de la cola 68 m/m., lo cual cam bia todas las p ro p o rcio ­
nes en que insiste el autor para distinguir la esp ecie de otras.
E l pelo es el característico de Akodon longipilis i se ha co n ser­
va d o el color bastante bien. E s im posible entender p o rqu e el
autor ha principiado su descripción en castellano con la frase:
«El hocico es bastante obtuso» em itida de la descrip ción en la ­
tín, pues el ejem plar em balsam ado dem uestra el hocico p u n tia­
gu do de esta especie.
NÚM.
4
Mus dichrous (5)=Phyllotis Darwini, ju v .
L a descripción principia con un error: supra pallide griseus
en latín i otro en castellano: «el perfil de la frente hasta la p un ­
ta del hocico es casi recto». E n verdad, el color es plom o o scu ­
ro en la base de los pelos con punta larga de co lo r canela claro,
en el dorso i en el vientre, la misma base de los p elos con p un ­
ta larga blanca que deja p arecer el color com p letam en te blanco;
en breve, los colores característicos de Phyllotis D arw ini. E n el
ejem plar em balsam ado la frente com bada de Phyllotis D arw ini
ha sido m ejor im itada, que en m uchos otros ejem plares de la
m ism a especie en la coleccion del M useo N acional. L a m edida
que tom ó de las orejas 15 m/m. (en verd ad miden 20 m/m. aún §e-,
cas i encojidas) es tan in exacta com o la que da de los pelos del
bigote, cu yo s más largos indica con 22 m/m., m ientras hoi d iatie-
(4) Ibid. páj. 14.
(5) Ibid. páj. 14.
-
89 —
nen 36 m/m. O b se rv a que el color de los pelos del bigo te del la ­
d o izqu ierdo son casi todos blancos. L o que hai es que algunos
p elo s de dich o lado están m anchados de la pasta arsenical que
ha serv id o para la em balsam acion. E l Phyllotís D arw ini tiene,
sin em b argo , a m enudo pelos blancos en los bigotes, especial­
m ente cuan do viejo.
N úm . 5
M u s le p u r u s ( 6 ) = A k o d o n o l i v a c e u s
E l ejem p lar es del color norm al en esta especie. En la des­
cripció n se prin cipia p o r decir que el pelo es «casi enteram ente
sin m ezcla de am arillo» i sin em bargo m as adelante se dice que
el p elo «tiene el últim o cuarto de su longitud de un am arillo p á­
lido». C on el tiem po, el co lo r de las puntas de este pelo se ha
vu elto m as rojizo a uno de los lados que, sin duda, es aquel que
se ha encon trado p o r algunos años espuesto a la luz. A ú n así
no difiere m ucho del co lo r norm al de Akodon olivaceus. L a cola
le «parece» al autor «mas d e lgad a que en todos los dem ás ra­
to n cito s de C hile», pero no se divisa mas base para esta afirma­
ción, que la del gru eso de los alam bres usados por los embalsam adores en las co las de otros ejem plares de Akodon olivaceus que
m as adelan te se verán con otros nom bres específicos.
NÚM. 6
M u s tr ic h o ti (7 )= A k o d o n o liv a c e u s
En , la descrip ció n latin a el autor dice cauda oinniriepallide fu -
sea i en la castellan a «la c o la ...e s de color pardo claro i apenas
m as o scu ra en el d o rso » . . .E sto es in exacto. Com o en todo
(6) Ibid. páj. 17.
(7) Ibid. páj. 18.
go —
—
ejem plar Ae. Akodon olivaceus, la cola es de color pardo claro e
el dorso i blanquizco por debajo.
T ra to de distinguir la especie de M us andinus que m as tarde
verem os, es Akodon (Chelemys) andinus i desde luego se distin
gu e por sus uñas largas, pero solo se refiere el autor al p elaje
que no es, naturalm ente, parecido a dicha esp ecie. T am b ié n
nota que es diferente de M us nigribarbis c u y a esp ecie, com o
verem os mas tarde es Orysomys longicaudatus i tiene razón en
llam ar la atención a la diferencia de esas dos especies. P ero el
ejem plar de que tratam os, nada tiene que lo h aga diferente de
un Akodon olivaceus normal.
NÚM. 7
Mus mollis (8)=Phyllotis Darwini
Con razón lo com para el autor con M us Segethi c u y a d e s­
cripción no se da en la «entrega 14-a» pero que p o d em o s cla si­
ficar con seguridad por la misma especie Phyllotis D arw ini , p o r
tener a la vista el ejem plar por el cual fué clasificada la esp ecie.
L a diferencia que observa el autor proviene evidentem en te de
que el ejem plar de M us mollis está bien em balsam ado, con el
pelo liso i bien cuidado, m ientras que el ejem plar M us Segethi
ha estado con servado en alcohol antes de ser em balsam ado i
tiene el pelo arrugado, dejando aparecer mas del co lo r d e la
raiz del pelo que en ám bos ejem plares i en todo in dividuo d e la
especie Phyllotis Darw ini , es de un color plom o oscuro hasta
cerca de la punta. A dm itien do que el pelo del ejem p lar llam ado
M us Segethi tuviese 2 m/m. mas de largo, no sería estraño, siendo
el ejem plar mas grande i probablem ente de m as edad.
N o se entiende por qué dice que «las orejas son m as a gu d as
que en las especies parecidas». E n verd ad son exa ctam e n te de
la misma form a que las de los dem as ejem plares de Phyllotis
(8) Ibid. páj. 23.
— 91 —
D arw in i a los cu ales el D r. F h ilip p i ha dado inútilm ente tantos
nom bres e sp ecífico s diferentes.
N úm. 8
Mus vinealis (9)=Akodon olivaceus
E s in com pren sible p o r cual razón principia la descripción con
la o b serva ció n «el h o cico es obtuso» siendo que am bos ejem ­
p lares están em balsam ados con la nariz mas puntiaguda que lo
n ecesario. E l «pasaje paulatino» (del color del dorso al del
vientre) es im ajinario. H ai una línea de dem arcación bastante
cla ra entre los dos colores. O b serv a el D r. Philippi la igualdad
d e la e sp ecie con M us Renggeri de W aterhouse, que se sabe es
sinónim o de Akodon olivaceus , pero dice que esta últim a especie
es «m ucho m as gran d e i tiene la cola m ucho m as larga». Para
p ro b a r esta afirm ación el D r. Philippi com ete el error de con ­
vertir en 142 m/m. las 5 pulgadas i una línea que cita W aterhouse
en páj. 16 de Proc. Z ool. Sec. P art V . 1837, m ientras equivalen
solo a 129 m/m. E l ejem p lar m a yor de Akodon olivaceus que he
m edido y o m ism o entre algun as docenas, no pasa de 120 m/m.
E s ta s d iferen cias no tienen valor para establecer m edios di­
ferentes.
E s sim plem ente in ex acta la afirm ación que los «ojos se hallan
m ucho m as ce rca de la pun ta del hocico que en las especies ve ­
cinas». C o m o verem o s m as tarde, el D r. Philippi ha dado una
can tid ad de diferen tes nom bres a diferentes ejem plares de este
p eq u eñ o roedor, i sin em bargo, en ninguno de ellos hai diferen­
cia en la posicion de los ojos que v a lg a la pena de mencionarse
i no es p ro b a b le que el m ism o autor h a ya hallado otras especies
m as ve cin as a su Alus vinealis que los otros ejem plares de la
m ism a esp ecie.
(9) Ibid. páj. 24.
— 92 —
N úm. 9
Mus Philippii (io)=O ryzom ys longicaudatus
S e cita la descripción de L an d b eck, quien recon oció el p are ­
cido de su ejem plar con
Oryzomys longicaudatus, co n ocid o en
esa é p o ca p o r M us longicaudatus, pero lo crey ó de
«tam año
m ayor i de tarsos mas cortos», da com o largo d^l cuerp o i c a ­
beza 108 m/m. i de los tarsos (con uñas) 20 m/m.
Para probar que M us Philippii no es m as largo que Oryzomys
longicaudatus, ni sus tarso (con uñas) m as cortos, basta citar
una docena de m edidas de ejem plares co lectad o s p o r mí, com o
sigue:
1901 26 O ctubre, de Concepción.
%
1903
de Puente A lto .
»
1906 26 M arzo, de V a lp a ra íso ...
»
»
7
»
1907 29
»
»
de O uilpué
14 M ayo,
» 1 6 »
»
»
»
28
»
4 Junio,
21 N oviem bre,
1909 18 M arzo,
»
»
Cabeza
Pata poterior
i cuerpo
sin uñas
I08 m/m
14 m/m.
11 7
»
17
»
11 I
»
18
»
113
113
115
»
16
»
»
17
»
»
18
»
17
»
17
»
»
»
»
»
109
»
»
»
117
»
»
»
115
»
18
»
»
»
111
»
15
»
»
25 F ebrero,
»
»
112
»
17
»
»
21 M arzo,
»
»
>15
»
17
»
S i estos ejem plos prueban algo, es que los ejem plares de esta
especie m ayores de 108 m/m. son siem pre % % , es decir, que
las
9
2 suelen ser menores de tam año que los % %
(io) Ibid., páj 26 1 Landbeck, en «Anales Univ., X IV (1857)
Wiegmanns, Archiv. X X IV (1858) p. 80.
d
•'60_
— 93 —
H a sido, pues, p or error que el señor L an d b eck ha dedicado al
d o cto r I hilippi com o n u eva una especie y a descrita por Bennett
en 1831 (Proc. Z ool. Soc.), p. 2, i p o r W aterh o u se en 1843.
N ú m . 10
M u s ( O x y m y c t e r u s ) s e n ilis (11)=-A k o d o n o li v a c e u s
A q u í el autor adm ite que es en el «animal em balsam ado» que
el «hocico es bastan te agu d o » , m ientras tanto que en M us vinea­
lis (que es la m ism a especie) Akodon olivaceus , decia que el «ho­
cico es o btuso». D e am bas
«especies» hai dos ejem plares em ­
balsam ados, i los cuatro son. naturalm ente, absolutam ente igua
les. E n la pájin a 28 m enciona su parecido con M us Latidbccki
harto natural, p u es tam p o co M us Landbecki es otra cosa que
Akodon olivaceus. p ero encuentra una diferencia en las uñas de
las m anos, que no existe.
C uán p o co con oce la form a de las
uñas de to d o s estos roedores, lo dem uestra su afirm ación, un
p o co m ás adelante, que crey ó al principio que su «especie»
(M us senilis) p o d ia ser M us megalonyx, es decir; Akodon ( Chelemys) megalonyx. A h o ra bien, las uñas de dicha especie son
fenom enalm ente largas i fuertes en proporcion i al describir las
diferencias, el d o cto r Philippi ni siquiera m enciona esta caracte­
rística tan claram en te espresada hasta en el nom bre específico
que le dió W aterh o u se.
N úm .
i i
M u s i lla p e lin u s (1 2 ) = P h y l lo t i s D a r w i n i
E l autor dice que ha tom ado por m ucho tiem po este ratón
por una varied ad de M us D arw ini (es decir por Phyllotis D ar­
wini). L o único que d ebería haber correjido en esta presunción
(11) Ibid., páj 27.
(12) Ibid., páj. 28.
— 94 era de quitar la palabra «variedad», pues el ejem plai 110 es mas
que un verd adero Phyllotis Darwini.
V u e lv e a insistir en una diferencia insignificante en la p io p o r
cion del largo de la cola i de las orejas con el del cu erp o i ca
beza. A firm a que en Phyllotis D arw ini la cola es 80/0 del lai go de cabeza i cuerpo i en su M us illapehnus
m aciones carecen de base.
■A m b a s afir­
E l M us illapehnus esta mal m edido
i no hai para qué correjir las m edidas tom adas, pues no tienen
valor las tom adas en un ejem plar estirado por el em balsam ador
i, en Phyllotis D arw ini de am bos sexos, puedo dar m as de una
docena de ejem plos entre los colectados por mí, en los cuales
la cola es 10 0 % exa cto s del largo de cabeza i cuerp o i las o re ­
jas entre 25 i 27
N ú m . 12
M u s m a c r o c e r c u s (13)=^O r y z o m y s l o n g i c a u d a t u s
A pesar de tener cuatro ejem plares em balsam ados, en la d e s­
cripción el autor ni siquiera espresa la sospecha que es la e s p e ­
cie que L an d b eck le ha dedicado a él mismo. E n la descripción
nada dice el autor que pudiera desvirtuar lo que los ejem p lares
nos enseñan a primera vista :que es la especie Oryzomys longicau­
datus, tan com ún en nuestras provincias centrales i m as al sur,
que, com o lo m enciona el mismo L an d b eck , ha lleg ad o a v e ­
ces a p ropagarse en forma de ser una verd adera p laga p or su
abundancia.
N ú m . 13
M u s S e g e t h i ( i 4 ) = P h y ll o t i s D a r w i n i
L o he afirm ado y a en la descripción de M us mollis i el m is­
mo D r. Philippi en ám bas descripciones parece so sp ech ar sus
(13) Ibid., páj. 30.
(14) Ibid., páj. 30.
~
95 —
afinidades sin darse cuen ta de la causa esterna de las diferen­
cias que d esviaro n su criterio i que y a hem os mencionado.
N ú m . 14
M u s n i g r i b a r b i s (1 5 ) = O r y z o m y s lo n g i c a u d a t u s
E l autor ha o bserva d o que es diferente de M us trichotis o sea
Akodoyi olivaceus pero no se ha fijado que es igual a M us Philippii de L a n d b e c k o sea Orysomys longicaudatus hasta en los
b ig o te s n egros, según la m ism a descripción de L an d b eck, a p e­
sar de que no tiene im p ortan cia esta circustancia para la clasi­
ficació n de un roedor que tiene tantos caractéres suficientes para
clasificarle sin error, com o la coloracion, las orejas, la cola lar­
ga , las p ata s p osteriores m ucho mas largas de los brazos, etc.
N ú m . 15
M u s G e r m a in ( i6 ) = A k o d o n o liv a c e u s
P reg u n ta el autor
«será esta rata una sim ple variedad de
M u sR en g g eri W a terh o u se» . Sabem os que dicha especie es Ako­
don olivaceus i po dem o s con testar que no es una variedad, sino
la m ism ísim a esp ecie. O b se rv a que «en los lados hai algunos p e­
los con la pun ta blanca». N o son mas que los pelos del vientre
que en este ejem p lar suben m as hácia el dorso, p or la sencilla
razón que el em balsam ador ha rellenado m ucho al ejem plar i
que lo ha m on tado en p osicion sentada, encontrándose los de­
m as ejem p lares de la esp ecie, que figuran con tantos diferentes
n om bres esp ecíficos, m ontados en posicion afirm ada en sus cua­
tro p atas. D ic e que no encuentra que los pelos «sean anillados»,
pero no es otra cosa esta espresion usada por W aterhouse
que un m odo de describir que los pelos, cu y a base es plom o os(15) Ibid. páj. 30.
(16) Ibid. páj. 32.
— 96 —
curo, tienen antes de la punta una faja canela oscuro en el lomo,
i la punta mas oscura. Tam poco vale la diferencia que quiere
establecer por no ser «las orejas pobladas por adentro i por
afuera de pelos del mismo color del dorso».
E s t o s p e lo s son b ien v isib le s i so lo faltan en u n a g r a n estensio n d e lo s o re jas p o r h a b erse ca íd o , c o s a q u e se n o ta al m a s lije r o e x á m e n .
N úm .
i
6
M u s s a lta to r ( i7 ) = O r y z o m y s lo n g ic a u d a tu s
N i en la d e sc rip ció n ni en las m ed id as se e n cu e n tra n a d a q u e
no p u d ie ra a p lica rse a Orysomys lotigicaudatus i el e je m p la r p r e ­
se n ta to d o s lo s c a ra cté re s de d ich a esp e cie.
N úm .
i
7
M u s l u t e s c e n s , G e rv . ( i 8 ) = M u s r a t t u s
E n fech a 20 de Julio d e 1906 m e e scrib ió el s e ñ o r O ld fie ld
T h o m a s, d e fam a m u n d ial co m o el m e jo r e n tre lo s m a m á lo g o s
a ctu a le s, lo q u e sigu e : M u s lutescens , G e rv . is n e ith e r m o re ñ o r
less than o n e o f «the g r e y form s o f M u s rattus. I lla v e see n th e
ty p e in Paris» . (M us lu tescen s, G e r v . no es ni m as ni m é n o s q u e
un a d e la s fo rm as p lo m as de M us rattus. H e v is to el e je m p la r
q u e form a la b a se d e la e sp e cie en Paris).
E l D r. P h ilip p i o b s e rv a q u e M u s P h ilip p ii (sa b em o s q u e es
Oryzomys longicaudatus ) tien e un c o lo r p a re cid o , p e ro la s o re ja s
m en o res i la
co la m as la rg a . S e v e cu á n p o c o se fija en lo q u e
afirm a: en p áj.
m / m .= i
5X
,
26 d a p o r M u s Philippii-. longitude auris,
16
i en páj. 34 p o r M u s lutescens: longitude auris,
11 m /m .= 7 . 2 % .
(17) Ibid. páj. 32.
(18) Ibid. páj. 34.
— 97 —
¿ A s í q u e re su lta ría qu e 16 es m enor qu e 11 i 15^%" son m e­
n ores q u e 7 .2 X ?
N ú m . 18
M us am b lyrrh yn ch u s (i9 )= O ryzo m ys longicaudatus
D ic e el a u to r «tiene la c a b eza p ro p o rcio n ada» ¿que sign ifi­
ca rá n e sta s p alabras? «i el h o cico m ui gru eso i obtuso», lo cu a l
es o tra h a za ñ a d el em b alsa m ad o r. L la m a la atención una ca n ­
tid a d de c a ra cté re s sin im p o rtan cia, co m o los p elos de las o re ­
ja s , c u y a m a y o r i m en o r frecu en cia es, en jen eral, cuestión de
m e jo r o p e o r p re se rv a ció n de los ejem p lares estud iado s, siem pre
d e sp u e s d e e m b alsa m ad o s. D ic e qu e los p elo s que tap an las
u ñ as, (co sas q u e en e je m p lares fresco s o bien co lecta d o s se o b ­
s e r v a en la m a y o r ía d e los ro ed o res ch ilen o s i de otros p aises
tam b ién ) recu e rd a n al jé n e ro Ctenomys. H a sta cierto punto, p o ­
d ría h a ce rse tal afirm ación , p ero esto haría p en sar qu e en las
d e m a s e sp e e ie s co n ig u a le s ca ra ctéres en este respecto , esto
fu era diferen te. D ic e qu e
«los p elito s b la n co s
dirijidos h acia
a b a jo q u e hai en el la b io su p erio r i la b arb a, m e p arecen m as
la rg o s q u e en la s d em as ratas». E s qu e en el labio su p erio r ha
o b s e r v a d o un p e d a zo de a lg o d o n b la n co d el relleno qu e
se
a so m a . D e l resto, n ad a le h a b ría co stad o m edir el la rgo de los
p e lo s d e
la b a rb a a lo s cu a les siem p re p arece d ar tan gran d e
im p o rta n cia , p ara co n v e n ce rse q u e no es m a y o r qu e en m uchas
o tra s «especies» su y a s.
NÚM.
19
M u s b r a c h i t a r s u s ( 2 o ) = A k o d o n lo n g i p i li s
E s t a v e z ha a ce rta d o co n d e cir q u e el h o cico d e esta esp ecie
es
« b astan te a g u d o » . D ic e qu e el tarso «mide 6 m/m. m énos
(19) Ibid. páj. 36.
(20) Ibid. páj. 37.
7
— 98 —
qu e la d istan cia del h o cico a la oreja». E fe ctiv a m e n te , la piel d e
la c a b eza ha sid o d esp ro p o rcio n a lm en te e stirad a p o r el em balsam ad o r i ha p ro d u cid o este fen óm en o, que tan to le llam a la
aten ción al autor. Ig n o ro ad o n d e se en cu en tra d e scrito el M u s
brevicaudatus con c u y a «especie» está co m p a ra d o a q u í e ste
ejem p lar que tien e el co lo r, p elaje, p ro p o rcio n es i to d o , d e un
Akodon longipilis típico.
NÚM. 20
Mus nasica (21 )= A k o d o n olivaceus
A q u í h a b la de la «frente có n cava» . E l em b a lsa m a d o r h a dirijido el h o cico a lg o p ara arriba, dán do le al e je m p lar q u e es un
Akodon olivaceus in dudable, una ca ra de p erro. L e c o m p a ra co n
un M us commutatus qu e no se d escrib e en la e n tre g a 14-a, e ig ­
noro si en otra parte.
D ic e qu e el h o cico «am arillo recu erd a al M u s xanthorhinus »,
es d e cir al Akodon xanthorhinus (Philippi d ice xanthorrhinus\
H e em balsam ad o en M a ga lla n es va rio s eje m p lares
d e d ich o
ro ed o r i p u ed o a se gu ra r qu e no se p arece en n ad a el co lo r, al
del ejem p lar de qu e aquí se trata.
N ú m . 21
M u s c a m p e s t r i s (22) = P h y l l o t i s D a r w i n i
A l en viar el año p asad o un ejem p lar de P hyllotis D arw in i, al
e ntonces D irecto r del M useo N a cio n a l de S a n tia g o , D r. F e d e ric o
Philipp i, este señ or recon oció, in m ediatam en te, qu e era id é n tico
a este M us campestris, i el D r. R . A . P h ilip p i lo está d icie n d o
tam bién con com p ararlo a su M u s Segethi, que, co m o h em o s
(21) Ibid. páj. 38.
(22) Ibid. páj. 38.
— 99 —
v is to , no es ta m p o c o o tra co sa. P o n d era el la rg o de los p elos
fin ales d e la co la, h a sta q u erer co lo carlo en el sub-género Rhipi-
durus. R a ro q u e no h a y a o b se rv a d o este ca rá cter en todos los
e je m p la re s de Phyllotis D arw ini, a los cu ales dio tantos nom bres
e sp e cífico s.
N ú m . 22
M u s g r i s e o f l a v u s (23) = P h y l l o t i s D a r w i n i
L o co m p a r a el a u to r con M u s musculus, aunque solo en la
fo rm a d el cu e rp o i del h o cico (em balsam ado, se d ebe suponer).
C o n el m ism o d e re ch o p o d ria co m p arar to d o roedor pequeño
co n d ich a e sp e cie . L a d escrip ció n deficien te se debe, in dudable­
m en te a q u e el e je m p la r le ha sid o en viad o en alcoh ol, sacad o i
em b a lsa m a d o , i d e sp u e s d escrito. L o s p elo s de la co la de P hy­
llotis D a rw in i, q u e en o tro s ejem p lares encon tró abund an tes el
D r. P h ilip p i, en éste los en cu en tra raros, i solam ente, lo dice,
p o rq u e no to m a en cu en ta qu e con la a cció n del alcoh ol qu e­
daro n m ui p e g a d o s a la piel de la co la esto s p elo s i el em bals a m a d o r no cu id ó o no p u d o cu id a r de qu e recup erasen su p o si­
ció n n atural.
NÚM. 23
M u s r u f i c a u d u s (24) = A k o d o n
o liv a c e u s
A u n q u e el a u to r h a y a d ich o al p rin cipio Chile, sine mdicatio-
ne ulteriore , en cu en tro en la e tiq u e ta la designación : Prov.
O 'H ig g in s. E s te e je m p la r tam b ién ha e sta d o en alcoh ol, pero el
c o lo r del p elo no difiere m uch o d el n atural a la especie; de todas
m a n era s no es p erm itib le llam arlo rojo, co m o lo h ace el autor.
(23) Ibid. páj. 55.
(24) Ibid. páj. 40.
---
IOO ---
D istin g u e entre el co lo r de las p ata s p o sterio res i a n terio res,
p ero á m b as so n a lg o su cias i, en realid ad, su co lo r es id é n tico .
D e s crib e m in ucio sam en te el co lo r de los b ig o te s sin m u ch o tin o ,
d istin gu ien d o , co m o tan frecu en tem en te lo h ace, el c o lo r d e lo s
p elo s d el la d o izqu ierd o del de los del la d o d erech o . L u e g o
cu en ta los qu e le p areciero n m as n eg ro s en un la d o i lo s q u e le
p areciero n b la n co s en el o tro (me refiero al la d o izqu ierdo), en
q u e to d a v ía se d istin gu en m anch as de la p asta a rsen ical co n q u e
se p rep a ró el ejem p lar. E s sum am en te p ro b a b le qu e tam b ién
aquí el co lo r ha sid o d escrito a ca u sa de esta s m a n ch a s q u e
p u ed en h a b erse esten d id o p o r to d o el p elo de un la d o . H a c e
o b serva cio n e s so b re el crán eo, que no p u ed o co n tro lar, p o r n o
h ab érsem e m a n d ad o el crán eo, p ero no m e p a re ce q u e te n g a n
im p o rtan cia.
N ú m . 24
M u s f u s c o - a t e r (25) — A k o d o n l o n g i p i l i s , ju v .
E n el testo p re gu n ta el autor: Habitat? S in e m b a rg o , en la
m ism a e tiq u e ta se le co n testa «Q uin ta N o rm al, S a n tia g o » , c o m o
d e cir en la m ism a ca sa del autor. T a n in e x a c to co m o en su p re ­
gu n ta , se m anifiesta el a u to r en las m edidas to m ad as: E s te e je m ­
p lar d &Akodon longipilis, b astan te jo v e n , no p u ed e h a b e r m e d id o
n un ca 85 m ilím etros de la p u n ta de la nariz h asta la raiz d e la
co la, aun to m an d o en cu en ta qu e el au to r co n fiesa to m a r su s
m ed id as sigu ie n d o to d as las cu rva s (del anim al e m b a lsa m a d o , se
entiende), p o r lo cu a l sus m ed id as n un ca servirán de co m p a ra c ió n
con las de o tro s m a m álo g o s, quienes las tom an d e la m a n e ra
co rrecta . A lo sum o p u ed e h a b er m ed id o un os 70 m ilím etro s.
A p esa r d e h a b er sid o ca za d o ce rca de la ca sa d el autor, se n o ta
qu e ha ten ido el e jem p lar en alcoh ol, ántes de e m b alsam arlo ;
co n lo cu a l q u e d a el p elo m ui m al p resen tad o , re co n o c ié n d o se
(25) Ibid. páj. 45,
- IOI sin e m b a r g o los co lo re s, el la rgo , e tc., ca ra cterístico de Akodon
longipilis. E l m ism o a u to r d ice «ios p elo s son bien recostados
lo q u e no p o d rá ser atrib u id o
al alcoh o l en qu e el anim al sé
h ab ía co n se rv a d o » . S ie n to co n trad u cirle, pero p recisam en te a
esta ca u sa d e b e ser a trib u id o i lo será p o r cu alq u iera persona
qu e h a y a o b s e r v a d o ca so s p arecid o s.
Núw 25
Mus pachycephalus(26)=;Reithrodon cuniculoides, ju v .
N a d a d e e sp e cia l p u ed e d ecirse de la d escrip ció n , que co rres­
p o n d e b a sta n te bien a la d e un ejem p lar m ui jo v e n de Reithrodon
cuniculoides, b a sta n te com ún en M agallan es. S e reco n oce com o
tal a p rim e ra vista , a p esa r de h ab er el tiem p o desteñido algo
su co lo r, q u e en los a n im a les jó v e n e s suele ser m as oscuro que
el de lo s a d u lto s.
N ú m . 26
Mus diminutivus (27)=Oryzomys longicaudatus,
ju v .
E l eje m p lar, a prim era vista , es de un anim al sum am ente
n u ev o , p o r las p ata s p o sterio res largas, la ca b eza gran de, etc.,
aun to m a n d o en cu e n ta lo e x a je ra d o de estos ca ra ctéres p o r la
m ala e m b a lsa m a cio n , a u m en tad o p o r la dificultad de tratar un
c u e ro tan d e lic a d o co m o lo es el de un anim alito jo v e n . C om o
en to d o s lo s e je m p la res en qu e el D r. P h ilipp i llam a la atención
a lo q u e él llam a
«pilis appressis », este ejem p lar ha e stad o en
a lco h o l á n tes de ser e m b alsa m ad o , i co m o lo he o b serva d o con
fre cu e n cia , el p elo d e an im alitos n u evo s que, en jen eral, son m as
o scu ro s q u e el d e su s p ad res, se destiñ e m as lu e go en alcohol.
(26) Ibid. páj. 42.
(27) Ibid. páj. 43.
--- 102 —
D e l resto, el co lo r del p elo no es m u ch o m as cla ro en co lo r
del de un Orysomys longicaudatus norm al, e sp e cia lm e n te to m a n ­
do en co n sid eració n los años qu e ha e sta d o e sp u e sto a la luz.
F elizm en te, el crán eo, aunqu e roto, i sin p re p a ra ció n n inguna,
d eja ve r qu e la dentición recien e m p ieza su d esarro llo . S in e m ­
b a rgo , el p rim er m olar de la m an díbu la su p erio r d e ja v e r c la ra ­
m ente los p le g u e s de esm alte bien in ciso s h asta la línea m ed ian a
d e la m uela, co m o en to d o Orysomys. L a s d im en sio n es son fa l­
sea d a s p o r la em b alsam acio n , p u es un cu ero tan
d e lg a d o se
estira m ucho, i la cola, a p esa r d e no ser en los an im ales n u ev o s
d e la m ism a p ro p o rcio n con resp ecto al cu e rp o qu e en los a d u l­
tos, en vid a ha estad o del m ism o o m a y o r tam añ o qu e la ca b e z a
i el cu erp o jun tos.
L a o b serva ció n del autor que la cola, d e sp u e s d e s eca , d e ja
v e r los p elo s form ando «verticilos levan tad os» es b a sta n te injénua, pues toda co la p elud a, d ejan d o las vé rte b ra s d el e sq u eleto
dentro, co m o se ha hecho en este caso (co stu m b re m ala en un
em balsam ador) daria este efecto.
V a lp a ra íso , 21 de O ctu b re de 1910.
John A. W o lffso hn
( Continuará)
t e r a t o l o t ía
a n im a l
CATÁLOGO ILUSTRADO I DESCRIPTIVO
D E LAS
ANOMALÍAS ORGANICAS
C O N SE R V A D A S
EN
EL
M USEO
N A C IO N A L
POR
BERNARDINO QUIJADA [B.
I
CO N SID ER ACIO N ES
PR ÉV IA S
L a h isto ria d e las anovtalías i monstruosi­
dades o rg á n ica s o irreg u larid ad es de confor­
m ación del cu erp o anim al, co n stitu ye la m ateria
d e la Teratolojía, a sí co m o la dem ostración del
m ecan ism o se g ú n el cual se p rod u cen las m is­
m as, fo rm a el asu n to d e la Teratojenia.
C u a n d o las anom alías no com prom eten la
e x iste n cia d e lo s anim ales en q u e residen, a lca n ­
zan é s to s a la ed ad d e la reprod u cción i pueden
p r o p a g a r s e d e una m an era definitiva, llegan d o
a se r lo s in d ivid uos an o rm ales el oríjen o fuente
de nuevas especies, q u e se p erp etú an indefini­
—
104 —
dam en te siem pre qu e en cuentren un lu g a r va cío
en la naturaleza.
E s te principio, form ulado en d iferen tes é p o ­
cas, ha sido recien tem en te so sten id o con tan ta
p recisión com o enerjía, d esa rro lla d o i co m p ro ­
bad o con innum erables d ato s, i resu elto , en
fin, en le y e s d iversas, p o r el n atu ralista h o la n ­
dés
H u g o d e V r ie s ,
esta b lecien d o la teo ría
biolójica de evolu cion natural d e los se res o r g á ­
nicos p o r mutaciones o variacio n es b ru sca s, en
oposicion a la «doctrina darw in iana d e la s e ­
lección natural en la lucha p o r la vida» q u e
adm ite las variacion es p eq u eñ as, len tas i p r o ­
g resiva s. (i)
Sin discutir el v a lo r qu e co rresp o n d e a este
(i) E l n aturalista
HUGO DE VRIES,—
q u e, o c u p a d o
duran te 20 años en esta clase de estu d io s, ha lo g r a d o
co m p ro b a r su «teoría de las mutaciones» con la c r e a ­
ció n esp eriin en tal de n u ev as e sp e cie s d e p lan tas, e s­
p ecialm en te del jén ero
Oenothera (D on D ie g o d e la
N oche) de las O n a g ra riá ce a s ,— ha e sta b le cid o las s i­
gu ien tes cu atro le y e s del p ro ce so jen era l d e la e v o ­
lucion orgán ica:
1.'d L a s especies nuevas aparecen súbitamente i las
alteraciones de form a s , producidas a sí de un modo tan
violento, se hacen hereditarias como muchas enferm e­
dades.
2.a- L a s nuevas especies aparecen a l lado de la
fuen te principal i se desarrollan con ella.
j . a L a s nuevas especies que se form an p o r via teratojénica muestran inmediatamente una constancia ab­
soluta , conservándose como tipos fijo s e invariables.
4 * L a s mutaciones o variaciones bruscas se efec­
túan e n todos sentidos.
Teratolojía.
Lámina I
M egalocephalus polycerus, G u rlt
C a r n e r o u O v ie s a r i e s ,
C H IL E
L.
—
107 —
n u ev o fa cto r trasform ad o r de las especies, ni
b u scar las ca u sa s qu e, pertu rban d o el d esa rro ­
llo, o casion an las form as anóm alas, pasarem os
a la m o d e sta tarea de c a ta lo g a r i denom inar las
an om alías o rg á n ica s co n serva d a s en el M useo
N acio n al, d esp u es de dar a co n o cer la clasifi­
cación al p o r m a y o r de las m ismas.
L a s an om alías anim ales qu e vam os a consi­
d erar son d e d os cla ses, atendiendo a la divi­
sión q u e d e ellas h ace
H ila ire ,
I s id o r o G e o f f r o y S a in t-
n atu ralista francés qu e fundó la T era-
to lo jía anim al a principios del sig lo pasado.
D e una p a rte, las Anom alías simples o He-
m iterias, q u e son jen era lm en te conjénitas i no
se separan sen sib lem en te de la conform ación
habitu al d el cu erp o de una esp ecie animal.
D e o tra p arte, las Anom alías graves, las
cu ales p erten ecen a su v e z a tres órdenes: o
las v isce ra s cam bian de situación relativa por
trasp osición (heterotaxias), o se reúnen en un
só lo i m ism o individuo los ó rg a n o s sexu ales
m ascu lin os i fem eninos (hermafrodismos), o el
o rg a n ism o o frece, en fin, una irregu larid ad de
con form ación estraord in aria (monstruosidades).
II
P R IN C IP A L E S D IV ISIO N E S
D e tod as e sta s ca te g o ría s teratoló jicas coor
din adas i su b o rd in ad as, hem os de ocuparnos
sig u ien d o el orden q u e d ejam os
estam pado,
—
108 —
p ero sin entrar en d etalles qu e no co n vien en a
nuestro prop ósito .
1. C la s e .—
En
Anomalías simples o Hemiterias
todas p artes, tanto en el h o m b re com o
en los anim ales, es fácil en con trar esta clase
de A n o m alías sim ples, i para los o b se rv a d o re s
superficiales los individuos q u e las p resen tan ,
pasan m uchas ve ce s com o se res d e co n fo rm a ­
ción norm al.
P ara principiar con la esp ecie hum ana, son
ejem plos de A n o m alías sim ples o H em iterias
en su m ayo r sencillez, los jigantes i los pigmeos,
o vicios de conform ación p o r aum en to o dism i­
nución jen era l, resp ectivam en te, del vo lu m en
del cuerpo, lo m ism o qu e la adiposidad jen era l
o hipertrofia m as o m énos esten d id a i co n sid e ­
rab le del tejido adiposo o d e la g ra sa .
A esta m ism a c a te g o ría de A n o m a lía s sim ­
ples del cu erpo hum ano, pertenecen:
L a H idroraqtiis o anom alía d e la colum na
verteb ral, cu y a co n secu en cia es la a b ertu ra
perm anente de va rio s a rco s v e rteb ra les.
L a M icrocefalia i Macrocefalia o an om alías
p o r pequ en ez e x a jera d a o en san cham ien to co n ­
sid erab le del cráneo.
L a Hid-rocefalia, ca racteriza d a p o r el g ra n
volum en del cráneo cu y a cavid ad e s tá en g ra n
p arte llena por una abu n d an te can tidad d e serocidad.
E l Macrostoma, llam ad o tam bién Labihen-
Teratolojía.
Lámina II
B rachygnathism o superior, G. S. H.
T e r n e r a ñ a ta o B os ta u ru s ,
CHILE
L.
—
III
—
dido, Labio leporino , o m ejor Cheuto, chilenism o
de p a la b ra q u e con tod a prop iedad se aplica
al q u e, p o r vicio d e conform ación orijinal, tiene
el lab io su p erio r partido.
E l Patuleco i las Manos torcidas, cu y as arti­
cu lacio n es están
d e ordinario ankylosadas, o
se a in m o vilizad as o cuando m as con m ovim ien­
tos su m am en te difíciles.
La
Ectrodactilia i la Pohdactilia, o se a la
d ism inución o aum en to, resp ectivam en te, del
num ero h abitu al d e los d ed o s de las m anos i
d e lo s piés en el h o m b re (Fam ilias hum anas
con cu a tro d ed o s en cad a m ano i en cada pié
i o tra s con seis i siete).
L a Megalodactilia o h ipertrofia conjén ita de
lo s d ed o s,
la Braquidactilia
o ausen cia de
u n a o m as falan jes d e lo s d ed o s i la Sindactilia
o an om alía p o r fusión o soldad ura anorm al de
lo s d edos.
E l Albinism o i el Melanismo o anom alías de
la p iel ca racteriza d a s p o r la falta o abundancia,
resp e ctiv a m en te , d e la m ateria co lo ran te o p ig ­
m entaria.
L a Alopecia i la H ipertricosis o ausen cia i
d esa rro llo e x a je ra d o , resp ectiv am en te, d e los
p elo s; i
E l Estrabismo o desviación d e los ejes ó p ­
ticos q u e im pide la
visión norm al p o r m ala
d isp osición d e los m úsculos.
E n tr e las anom alías sim ples estern as se c o ­
locan tam bién lo s ca so s d e regresiones atávicas,
o se a la sin gu lar reap arición , en un anim al, del
--- 112 ---
tipo prim itivo de sus a n tep a sa d o s o d e su s
p artes. L a s m as in teresan tes form as a tá v ica s
en la esp ecie hum ana, se refieren a la e x iste n ­
cia de h om b res cau dad os o con co la p ro v ista
de vé rteb ra s, d e individuos con la ca ra i el
cu erp o totalm en te cu b iertos d e p elo s la r g o s i
tupidos i de m ujeres p o rta d o ras de m a y o r n ú ­
m ero de tetas (Polismatia ) , h a sta tres p a re s a
v e ce s, co lo cad as en dos filas d iv erjen tes, tal
com o se v é en o tro s m am íferos polim am elonados. E s curioso o b se rv a r qu e el a ta vism o d e
esta últim a clase p u ed e a p a re ce r tam bién en
los individuos del se x o m asculino.
— S i del exám en esterio r del cu erp o hum ano,
p asam os al de los ó rg a n o s internos, e n co n tra ­
m os anom alías, sim ples:
P o r atrofia o d esarro llo e x a je ra d o
d e lo s
h u eso s m axilares (Braquifiatismo i Proñatism o).
P o r ausencia, soldadura, a n k y ló sis o bifu r­
cación de la lengua.
P o r im perforacion de la boca.
»
»
del e x ó fa g o .
»
»
del ano.
» persistencia de una cloaca.
> e x tra v e rsió n de la v e jig a .
» situación anorm al de las h en did uras d e
la uretra, pudiendo estar:
a) E n la p arte d orsal del p en e (epispadias).
b) D e b a jo del m ism o i léjo s del g la n d e (hipospadias).
D e sp u es de las p reced en tes co n sid eracio-
Teratolojía.
Lámina III
Brachygnathismo superior,
P e r r o o C a n is f a m il ia r is ,
C H IL E
G . S . H.
L.
—
H5 —
nes je n e r a le s so b re la terato lo jía hum ana, nos' '
to ca d en om in ar i d escribir los ejem plares con
an om alía d e e s ta clase q u e p o see nuestro M u­
s e o en form a clasificable. E s to s son:
i •— Megalocephalus polycerus, G iirlt.
C a r n e r o d o m é s tic o u O v ie s a r i e s , L . — Central
Qransaion
(EsC r á n e o . — M u e stra este cráneo una anomalía tantc a ).
de número, p u es tiene cuatro cachos co n to r­
n e ad o s m as o m én os en espiral, con la su per­
ficie in terru m pida p o r ro d etes trasversales i
co lo ca d o s
sim étricam en te, siendo los su perio­
res m as la r g o s i g ru e s o s q u e los inferiores.
S e h a lle g a d o
a o b ten er, p o r m edio de la
fijeza d e e s ta anom alía d e núm ero, una raza de
ca rn ero s con cu a tro cu ern o s sim étricos que se
d esig n a n en C h ile con el so b ren om b re d e Me-
llihuacos. (Lám . I).
2.— Brachygnathismo superior, G . S . H
T o r o ñ a t o o B o s t a u r u s ,1 L .—
n e o . — E s te crá n eo p resen ta com o
*
J. C r á -
caractéres
a n o rm ales la d esig u a ld a d de las m andíbulas i
la b re v e d a d e x c e s iv a d e los h u esos de la nariz.
E n e fe cto , la ’ m andíbula inferior sale hácia
a d ela n te d e la su perior, i los h u esos de la nariz
són tan co rto s q u e no pu ed en articularse con
lo s m ax ilares ni con lo s interm axilares, estando
co m p leta m en te se p ara d o s d e lo s prim eros por
las p iezas lag rim a les, q u e norm alm ente form an
GranS“‘°n
Central (Es-
tameA).
—
il 6 —
p a rte d e lo s co n to rn os ó se o s del orificio a n te ­
rio r d e las fo sas n asales. (Lám . II).
E s cu rio so o b se r v a r q u e e s ta d isp o sició n
anóm ala, a p arecid a p o r p rim era v e z p o r v a r ia ­
ción bru sca, h a y a p odid o d ar o n je n a una r a z a
b o vin a con esta irregu larid ad d e co n fo rm ació n
p o r h a b erse hecho h ered itaria con o sin el c o n ­
cu rso del hom bre.
L o s anim ales d e esta sin gu lar «R aza bovina
de Vacas ñatas> fueron o b se rv a d o s p o r p rim e ra
v e z en la A m é ric a del S u r i d escrito s p o r lo s
natu ralistas eu ro p eo s
L a c o rd a ire
i
D a r w in .
H ab la n d o el prim ero en 18 3 3 d e d icha ra z a
se esp re sa d e este m odo: « E x iste a d em a s en
las pam pas A rje n tin a s una va ried a d c o n s ta n te
qu e se d istin gu e d e la raza ord inaria p o r su
talla m énos eleva d a, sus form as m as rech o n ­
chas i so b re tod o p o r la ca b eza , q u e es reco jid a i con el hocico ap lastad o» .
I
el ilustre D arw in , qu e la o b se r v ó u n a v e z
en la provin cia d e B u en os A ir e s escrib ió lo si­
g u ien te en su
«■Viaje alrededor del mundo >
(18 52): «La raza es bien definida i un T o r o
ñato i una V a c a ñata p rod u cen in v a ria b lem en te
T e r n e ro s ñatos*.
3-— Brachygnathismo superior,
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
G . S . H.
P e r r o d o g o o C a n is f a m i l i a r i s , L .— C r á ­
n e o . — N o ta b le tam bién p o r la d e sig u a ld a d
de las
m andíbulas, pero la an om alía
es m enos pron u nciada q u e en la v a c a
en
él
ñ a ta ,
Teratolojía.
Lámina IV
H eterotaxia o inversión visceral
en el Hombre
[a, co ra zo n ;— b, h íg a d o ;— c, b a zo ;— d, apéndice
v e rm ifo rm e del ciego]
—
ii9
—
p u e s, si bien es cierto qu e los hu eso s de aquel
e stá n m od ificad o s en sus form as i proporcion es,
hai q u e n o tar q u e no han perd id o sus co n ex io ­
n e s n o rm ales. (Lám . III).
E s e s te o tro
ca so q u e h abla en favo r del
o rijen tera to ló jico d e las razas i variedad es.
4» Prognathismo superior e inferior,
G . S. H.
Z o r z a l o T u rd u s fa lk la n d ic u s ,
9 A d u lta .—
Q . G .—
E l pico de este Z orzal presenta
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
un en co rv am ien to i un d esarro llo exajerad o de
la s d o s m an díbulas, anom alía qu e se designa
d e una m an era je n e ra l con el térm ino de pro­
gnathismo.
5-— Alopecia total, G . S. H.
L aucha
t o .— La
o M us
m u s c u lu s , L . — £ A d u l ­
alopecia total o ausencia completa
de pelos en to d a la superficie del cuerpo, es
u n a cu rio sa anom alía frecu en te sólo en cier­
ta s ra za s d e anim ales d om éstico s, com o el P e ­
rro d esn u d o d e la C hin a, p o r ejem plo, i acci­
d en ta lm en te p u ed e p rese n tarse en el C ab allo ,
e n la V a c a i en el R a tó n , co m o lo pru eba la
L au ch a
to ta lm en te d esp ro v ista de p elo s con­
se rv a d a en n u estro M useo.
Gran Salón
Central (Es­
tante A).
--- 120 ----
6.— Albinismo jeneral
a) Ratón o M us decumanus, P all.— S a n tia ­
g o , 18 9 7 .
b) Laucha o M us m usculus, L .— S a n tia g o .
c) Golondrina o Tachycineta leucopyga, M ey e n .— S a n tia go .
d) Diuca o Diuca grísea, L e s s .— S a n tia g o .
e) Tenca o M im us thenea, M ol.
f ) Loica o Leistes superciliaris, B p .— ? ,
S a n tia go .
g) Zorzal o Turdus falkla ndicus, Q . G . —
S a n tia g o , 18 6 9.
h) Tordo o Curaeus aterrinus, K ittl.—
2,
S a n tia g o , 18 5 7 .
i) Tórtola común o Zenaida maculata, V ieill.
— S a n tia go .
j ) Tagua o Fúlica ardesiaca, T s c h .— S a n ­
tia g o , 18 5 7 .
k) Pato jergón grande o D ajila spinicauda,
V ieill.—
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
9,
R ancagua.
.
L o s m am íferos i a v e s su p ram en cio n ad o s i
o tro s m uchos q u e pu d iéram os citar co m o p e r­
tenecientes a la co leccion jen era l del M u seo ,
presen tan tod o s los ca ractéres del albin ism o
jen era l, q u e es una va ried a d anorm al d e coloracion caracterizad a p o r la au sen cia a b so lu ta
de pigm en to en la totalid ad del cu erpo.
C o m o la falta de m ateria co lo ran te o p ig ­
m entaria en lo s individuos albinos o caquerla-
cos se estien d e tam bién a los o jo s, resu lta q u e
jTeratolojía.
Lámina V
H e rm a fro d itism o g la n d u la r la t e r a l
Langosta dé Juan Fernández o Palinurus frontalis, M. E.
(Cara inferior)
CH ILE
—
123 —
el iris d e esto s ó rg a n o s no p resen ta color o
p a re c e ro jo , d eb id o a q u e en tal caso los vasos
sa n g u ín e o s finos o capilares son visib les por
trasp aren cia.
A la in v ersa del albinism o, la anom alía de
la piel q u e se d esig n a con el nom bre de mela-
nismo se ca racteriza esencialm en te p o r la p re­
se n cia d e una cantidad m as o mértos abu n ­
d an te d e p ig m en to.
7-— Bifurcación caudal
a) Lagartija o Liolcemtis cfiilensis, L e s s .—
J., P u e rto M on tt.
b) Lagartija o Liolcemus cyanogaster, D .
B .— V a ld iv ia , 18 6 2 .
c) Lagartija o Liolcemtis pictus , D . B .—
P u e rto M on tt.
L a Bifurcación caudal o división de la cola
en form a d é h orquilla, qu e p u ed e ser el resu l­
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
ta d o d e una m odificación im presa al organism o
p o r una serie d e co rtes acciden tales o intencio­
n a les en el ó rg a n o a fectad o , es una anom alía
frecu en te m en te hered itaria en las L a g a rtija s, pud ien d o o b se rv a rse co m o se continua la bifididad
h a sta tres, cu a tro i a v e c e s m as jen eracion es.
8.— Anomalía numérica
E strella
d e m ar o
A s t e r a c a n t h io n
auran-
t i a c u s . — L a anom alía de núm ero en los brazos
d e las E s tre lla s de m ar es com unísim a. E n efec-
Gran Salon
Central) Estante a ).
--- 124 ---
to, no es raro en con trar en la a ren a de las p la y a s
ejem p lares con seis i siete rad ios, i con
m as
frecuencia se d escu bren en las p a rte s p e ñ a s c o ­
sas i en las p o zas form ad as en las b a ja s m areas
algu n as qu e tienen cu atro, tres o un b ra zo s o ­
lam ente, en cu y o caso
suelen m o stra r p e q u e ­
ños apéndices braqu iform es qu e em piezan a
nacer. R ecib en
en tó n ces las estrella s d e m ar
anóm alas p o r dism inución de sus rad ios, el n o m ­
b re de Cometas.
II. C la s e .— Anomalías graves
E s to s vicio s d e conform ación, q u e son mui
contra el orden de la natu raleza, co m p ro m eten
la vid a del anim al en qu e radican cu an d o o p o ­
nen o b stá cu lo s,a cu alq u iera de las g ra n d e s fun­
ciones de la nutrición (dijestion, circu lación,
respiración i escrecion).
D e b e n p o n erse aparte:
* A .— Las
Heterotaxias
S o n las anom alías co n jén itas p o r in versión
de las visceras, de m od o
q u e las d ere ch as se
vu elven izqu ierdas i vice-versa. (Lám . IV ).
N o p o seem o s to d a vía en este M u seo nin gún
ejem plar teratoló jico h etero tá x ico , lo q u e no
es raro, pues d e esta clase de an om alía, mui
esca sa en el hom bre, so lo se co n o ce un ca so
auténtico, el en con trad o en un ca b a llo v ie jo d e
disección en 18 5 4 .
Teratolojia.
L a m in a V I
H e rm a fro d itism o g la n d u la r la t e r a l
Langosta de Juan Fernández o Palinurus frontalis, M. E.
(Cara superior)
CH ILE
--- 127 —
B — Los
Hermafrodismos, ditismos
S o n las an om alías q u e consisten en la co e x is­
ten cia en un so lo i m ism o individuo de los ó r­
g a n o s se x u a le s m ascu lin os i fem eninos.
P u d ié n d o se d ecir d e una m an era jen era l que
lo s an im ales q u e g o z a n d e locom otivid ad son
u n ise xu a les, la p rese n cia en ellos d e los dos
se x o s co n stitu y e ca si siem pre un caso
tera-
to ló jico d e herm afrodism o.
S ir v a d e ejem p lo i p ru eb a el caso de:
9.— Hermafroditismo glandular lateral,
G . S . H.
L a n g o s ta d e J u a n F e rn á n d e z o P a lin u ru s
f r o n t a l i s , M . E .— $ a d u l t a . — C o m o el a n i­
m a l e s e n je n e r a l d e s im e tría b ila te ra l, o fre c e la
fo rm a d e hermafroditismo glandular lateral,
p o r q u e e l la d o d e re c h o d e su a b d o m e n c o n tie n e
la g lá n d u la s e x u a l fe m e n in a (==poro^jenital 9
e n el b o r d e in te rio r d e l tercer artículo a b d o m i­
n al) i el iz q u ie rd o , la g lá n d u la s e x u a l m a sc u lin a
{= p oro je n ita l ® e n el b o rd e in te rn o d e l quinto
artículo , o c u p a n d o a s í el lu g a r típ ico p a ra el m a ­
c h o ), c o m o p u e d e o b s e r v a rs e p o r la in sp ec ció n
d e la p a r te v e n tra l d e la co la, p o r ta d o r a d e
c u a tr o p a ta s b ifu rc a d a s ,— c o m o se e n c u e n tra
e n la h e m b r a d e n u e s tr a L a n g o s ta d e J u a n F e r ­
n á n d e z ,— s o lo e n el c o s ta d o q u e m ira h á c ia la
d ie s tr a , s u p o n ie n d o el e je m p la r d e e s p a ld a s ,
ta l c o m o e s tá c o lo c a d o en e! e s ta n te .
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
--- 128 ----
E l ejem plar con esta an om alía qu e p o se e
nu estro M u seo
el D r. don O tto
fué d escu b ierto i d escrito p o r
B ü rg er, quien se e s p re sa d e
este modo:
«Uno de los p esca d o res d e la Isla M asatierra, m e en treg ó el ca rap a ch o d e una L a n g o s ta ,
co n serva d a en una soluciori d e sal, q u e p re se n ­
tab a el raro fen óm en o del h erm afro d itism o la ­
teral en un g ra d o em inente. (Lám s. V i VI).
S e trata de un ejem p lar adu lto q u e m ide,
d esd e la frente h asta el b o rd e d e la a le ta ca u ­
dal, 3 4,5 cm. E n su m itad izq u ierd a n u estro
individuo es hem bra; en su d erech a, m ach o. S e
sa b e qu e las la n g o sta s son d e s e x o se p a ra d o
com o lo son, en jen era l, tod o s los C r u stá c e o s .
N u estro
ejem plar
d eja
v e r,
tom an d o
en
cuen ta prim ero lo s ca racteres m as visib le s, en
el lado izquierdo el p o ro jen ita l fem enino en el
b o rd e interior d e la co x a tercera. L a
v u lv a es
mui pronunciada i m e p a re ce, en relació n con
el tam año del individuo, mui g ra n d e. S u d iá ­
m etro es d e 4 mm. L a qu in ta p a ta izq u ierd a
lleva en su estrem o la tijera tan ca ra cterística
de la hem bra ele P alinnrus , q u e m u estra ig u a l­
m ente un d esarrollo norm al i mui ro b u sto . E l
lad o izquierdo de la cara inferior del a b d o m en
está cu bierto p o r las cu atro p a ta s bifu rca d a s,
com o se en cu entra en el s e x o
fem enino d e
nuestra especie. E s ta s se estien den h a sta so b re
el lado derecho del cu erpo. N in gu n o d e e s to s
apéndices abdom inales m u estra a lg o an ó m alo,
es decir, tanto la parte esterio r fo liácea co m o la
—
129 ---
p a rte inferior estiliform e, poseen el m ism o a s­
p e cto i la m ism a o rg an izació n com o en una hem ­
b ra norm al, i no presen tan ninguna reducción.
E n el lad o d erech o hai so lo ,ca ra c té re s m as­
culinos. A q u í v e m o s el po ro jen ital m asculino
en el b o rd e interior de la quinta co xa, ocupando
a sí el sitio
típico p a ra el m acho. T a m b ién es
bien d esarro llad o . L a quinta p ata derecha lleva
una uña sencilla. E l ram o interior falta a los
cu a tro ap én d ices en el lad o derech o del ab d o ­
m en, el este rio r rep resen ta una h oja casi oval
q u e no se d istin gu e d e ninguna m anera de la
m ism a p a rte del m acho.
U n a m irada al d orso de nuestra L a n g o sta
p erm ite reco n o cer inm ediatam ente
que está
fo rm ad a p o r d os m itades de se x o diferente.
E l ca rap a ch o dorsal del abdom en m asculino
es rela tiva m e n te m as a n g o sto i m as co n vexo
q u e en la hem bra. L a s espinas laterales están
dirijidas en el m acho m as hácia abajo , pero en
la h em b ra m as h ácia el lado. A d em a s, las es­
p inas i las p a rtes ad y a cen tes del carapacho
d orsal, son m ucho m as d esarrolladas en el sexo
fem enino qu e en el m asculino.
Todas
e sta s diferencias sexu ales tan m ani­
fiesta s se notan tam bién en nuestro herm afrod ita lateral a prim era vista.
E l lad o derecho
con su d ecliv e pronunciado difiere considera­
b le m en te del izqu ierdo qu e tiene p oco declive.
L a s espin as d erech as so b resalen apénas cuando
se m ira el cen tro del dorso. L a diferencia res­
p e cto del tam año en tre las espinas derechas e
9
—
130 —
izqu ierdas es en orm e; p o r ejem p lo
la esp in a
izqu ierda del cu arto se g m e n to abdo m in al m ide
3 1 ,5
m m ., p ero la co rresp o n d ie n te d ere ch a
solo 21 mm.
N u estro ca so d e herm afro d itism o lateral p r e ­
sen ta p o r sí m ism o un fen óm en o esp ecia l, p o r ­
qu e no sig u e la r e g la jen era l.
S e sa b e qu e la la n g o sta m asculin a es siem ­
p re m as g ra n d e q u e la hem bra. T a l d iferen cia
sexu al en el tam año se n o ta n atu ralm en te d e
un m od o co rresp o n d ien te en lo s ca so s d e h e r ­
m afroditism o lateral, lo q u e p ru eb a n a n te to d o
las m ariposas d e e sta o rgan izació n . (1)
D e b ería m o s esp era r p o r e sto q u e en un Pa-
linurus lateralm en te h erm afro d ita, el lad o d e re ­
cho fuera m as en érjicam en te d esa rro lla d o . E n
nuestro herm afrodita lateral su ced e lo co n trario .
L a m itad fem enina no so lo es m ucho m as an ch a
sino tam bién m as la rg a q u e la m itad m asculin a.
E l lad o d erecho del ce fa lo tó ra x es casi un c e n ­
tím etro m as co rto q u e el izq u ierd o , i to d a v ía
m as co n sid erable se m u estra e s ta d iferen cia en
el abdom en. V e m o s q u e los escu d o s la te ra le s
del pech o son m ucho m as p e q u e ñ o s en la m i­
tad m asculina q u e en la fem enina, i n o tam o s
qu e en el escu d o m ediano del estern ó n , el lad o
izquierdo es m as la rg o q u e el d erech o . P o r eso
la línea m édia se h a d esv ia d o esen cia lm en te
(1) E n las m a rip o sa s so b re p u ja la h e m b ra al m a ­
cho en tam añ o, i p o r co n sig u ie n te se o b s e r v a q u e el
lad o fem en in o es m as g ra n d e q u e el la d o m a scu lin o
en los in d ivid u o s con h e rm a fro d itism o la tera l.
Teratolojía
Lámina VII
Sycephaliano synoto, G . S . H.
Cerdo
o
S us
sc r o fa ,
? JC H IL E
L
133 —
h á cia el lad o d erech o i p o r esta cau sa tam bién
a q u e lla ca vid ad se en cu en tra siem pre en un in­
d ivid u o norm al en el m edio, en tre el cuarto par
d e lo s escu d o s del pecho. E l anim al se divide
en d os m itad es asim étricas i el crecim iento di­
fere n te d e las dos m itad es del cu erpo ha tenido
co m o co n secu en cia q u e el abdom en se en cor­
v a r a d e una m an era mui n o tab le hácia el lado
d erech o.
L a asim etría de las dos m itades del cuerpo
e s tá co n sid era b lem en te aum en tad a por el ta­
m añ o d iferen te q u e p oseen casi todos los ap én ­
d ices del lad o d erech o e izquierdo. Si hai una
d iferen cia p eq u eñ a en el larg o de las prim eras
an ten as, es d ud o sa, p o rq u e las puntas han sido
q u eb ra d a s. S u s m iem bros b a sa les no m uestran
nin gu n a diferencia. P ero las antenas segu n d as
del lad o m asculin o son
un p o co
m as larg as i
g ru e s a s q u e las del lad o fem enino. L o contrario
se v e en lo s a p ara to s m asticad ores que son sin
escep cio n m as la rg o s i g ru e so s en la m itad fe­
m enina q u e
en la m asculina. E sp ecialm en te
llam a la atención la diferencia entre el últim o par
de las p a ta s m asticad oras; la izquierda tiene de
la r g o 1 2 7 m m ., pero la d erech a sólo 104 mm.
L o s cinco p ares d e las p a ta s am bulatorias
tien en las m edidas siguientes:
í
Mitad
1 p a r ...
239 mm
2 p ares
204
3
»
3°4
$ Mitad
23 i mm
»
262
»
*
290
»
134 —
£ Mitad
4 pares
5
»
262 mm.
1 9 3
5
§
M itad
258 mm.
204 »
S e ve, pues, q u e las estrem id a d es d e la m i­
tad m asculina sobrepu jan en je n e ra l a las d e
la m itad fem enina en el la rg o , e s c e p to el ultim o
par. C o n escep cio n de esta estrem id ad q u e se
m uestra tam bién en el lad o izq u ierd o m as d e s ­
arrollado i de la prim era p a ta a m b u la to ria q u e
se encuentra en el lad o m ascu lin o no só lo m as
la rg a sino tam bién m as g ru e s a , son las o tra s
en cada lado casi de igu al esp eso r. E l p o co
desarrollo de las cu atro
p a ta s p rim eras en el
lado izquierdo i qu e no arm o n iza con el m enor
crecim iento de esta m itad, se esp lica b a sta n te
satisfactoriam ente. L a s p a ta s a m b u la to ria s del
m acho del Palim irus son siem p re m as la r g a s i
g ru esa s en la hem bra, i la diferen cia en tre la
m itad m asculina i fem enina d e n u estro herm afrodita lateral, d eb iera ser m ucho m a y o r a fa v o r
de la prim era, si n u estro ejem p la r rep re se n ta ra
un caso norm al de h erm afroditism o lateral. E s ­
pecialm ente la diferencia q u e e x iste en tre m a ­
cho i hem bra resp e cto del tam año del p rim er
par de las p atas am b u lato rias, es en n u estro
individuo igu alad a p o r el d esa rro llo m a y o r d e
la m itad fem enina.
Sin em b a rg o , se p u ed e reco n o ce r la p rim era
p ata izquierda co m o fem enina, a p rim era vista ,
p o r el d esarro llo m enor de las espin as. C o m o
un hecho en igm ático q u ed a el d esa rro llo m a y o r
de la quinta p a ra fem enina, co n sid era n d o q u e
é sta en la h em b ra norm al no es m as gran d e
q iie en el m acho, no o b stan te la form a e sp e ­
cial d e su pié.
L a a leta caudal es en n u estra lan go sta herm afro d ita co n sid erab lem en te m as ancha i larga
en el lad o fem enino qu e en el m asculino. E ste
d esa rro llo d iferen te se estien d e aun a la pieza
del m edio q u e, a co n secu en cia de esto, es co m ­
p letam en te asim étrica; pues m ide d esd e la línea
del m ed io, q u e es m arcad a por una hilera de
esp in as, h asta su b o rd e izquierdo 21 m m ., i
h asta el d erech o solo 18 ,5 mm.
S i su p o n em o s q u e el herm afroditism o late­
ral es ca u sa d o
p o r una nu eva fecundación de
una d e las 2 célu las en q u e y a se habia divi­
dido el h u evo , en to n ces d eb em o s acep tar en
n u estro ca so , q u e la prim era fecundación orijinó el s e x o fem enino d e nu estro individuo i que
la n u ev a fecundación de la célula d erecha del
h u e vo orijinó el d esarro llo de una m itad d ere­
ch a m asculina. P o r e so considero q u e el sexo
fem enino d e nu estro individuo es el prim itivo,
p o rq u e
m u estra un
d esarrollo
co n sid erable­
m en te pron u nciado» .
C .— L a s
Monstruosidades o Monstruos
propiam ente dichos
Com o
tuvim os ocasion de v e r p reced en te­
m en te, se aplica este nom bre a toda desviación
irreg u la r co n sid era b le d e la conform ación h abi­
tual del o rgan ism o .
—
136 —
I — S i las m on stru o sid ad es no presen tan m as
qu e los elem en to s de un sólo individuo, se d e ­
nom inan Monstruos Unitarios.
E s to s pueden ser:
*) Onfalósitos, esto es, sin co razon ,
i en
jen era l privados d e ca b eza i con el resto del
cu erpo m as o m énos incom pleto.
O u e el M useo
N acional no p o se e
ejem plar on falósito, d eb e
ningún
su p o n erse si no se
dice o tra cosa.
**) Parásitos o p ro d u cto s am o rfo s cu y o cu e r­
po está form ado p o r una m ezcla d e h u eso s,
carne i pelos sin ton ni son.
L a o b servació n p reced en te so b re la falta de
o nfalósitos en n u estra co leccion d e anom alías,
es tam bién ap licable a esta c a te g o r ía d e m o n s­
truos unitarios parásitos.
***) Autósitos, es decir, a p to s p a ra p o d e r v i­
vir p o r si m ism os p o r esta r d o ta d o s d e casi to ­
dos los ó rg a n o s esenciales. P o se e m o s un e je m ­
plar terato ló jico d e esta clase. El:
10 .— Cyclocephaliano rhinocephalo, G . S .
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
H .—
C e r d o d o m é s tic o
o
Sus
sc ro fa ,
L.
— £ J. E s te chanchito, con cu erp o d e p o ca s
carnes, tiene dos o jo s ju n to s d en tro
d e una
so la escavacion o cavid ad o rb ita ria com ún si­
tuada en la frente en la lín ea m ed ia d e la cara.
A r rib a de los o jo s se a d elan ta una tro m p ita
carnosa p erfo rad a q u e le com un ica el a sp e c to
de un elefan te en m iniatura.
Teratolojía.
Lámina VIII
Monosomiano opodymo, G. S. H.
O v e ja u O v is a r íe s ,
?
J-
CHILE
L.
—
>39 —
O fre c e a d em a s una cresta so b re el m axilar
su p e rio r q u e e s tá atro fiad o , sin qu e el inferior
se e n co rv e h acia arriba com o suele ocurrir
cu an d o a b o rta el ap ara to nasal, caso que es
mui com ún en los m iem bros
r a to ló jic a d e los
de la familia te-
C i c l o c e f a lia n o s .
II.— S i en las m on struosid ades están rep re­
se n tad o s elem en to s q u e pertenecen a dos indi­
vid u os, reciben el nom bre de M ónstruos dobles.
*) L o s hai Autositarios en los cuales los dos
ind ivid uos son m as o m enos igu ales. T a le s son:
11 — Sycephaliano synoto, G . S . H.
C e rd o com ún o
Sus
scro fa,
L . — ? J. — En
Oran Salón
e sta ch anchita hai fusión d e dos troncos i dos tante
Centr*1
(E*'
A).
ca b e za s. (Lám . V il).
L a so ld ad u ra del cu erp o se estien de desde
el o m b lig o com ún h asta el pech o, resultando
una ca ja to rá x ica sin vestijio esterio r de dupli­
cidad.
L a d o b le ca b e za
tiene dos caras opuestas.
U n a de las caras está bien conform ada, si
se p rescin d e d e la atrofiá de la trom pa i del
m axilar su perior, i o frece dos o rejas en su lu­
g a r i d os o jo s cerrad o s, horizon tales i colocad os
a lo s lad o s d e la lín ea m edia.
L a o tra ca ra tiene tam bién dos orejas bien
co n form ad as, p ero p arecen salir del cuello, por
d ela n te d e éste, soldán d ose por las partes basales en form a de co rb ata de rosa, i sus ojos,
— *ri40 —
tam bién
en núm ero
de dos i la terales, están
igu alm en te cerrad o s, pero son ve rtica les.
^ " N ó te s e p o r lo dem ás, qu e tiene cu a tro m a ­
nos, cu atro patas i dos colas,
tod o
p e rfe c ta ­
m ente desarrollado, i qu e las p ezu ñ as d e tod o s
los d edos están a rq u ea d as hácia arriba.
12.— Monosomiano opodymo, G. S. H
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
C e r d o d o m é s tic o
o Sus
sc ro fa ,
L .—
9 J.
La
chanchita qu e tenem os a la vista p rese n ta un
tronco, cu atro estrem idad es i dos ca b eza s in­
com pletam ente soldadas.
E s ta s m u estran dos
caras diverjen tes, con un total de d os o reja s
laterales i cuatro o jo s, de los
q u e dos están a
los lad os i los restan tes, rud im entarios, a p a re ­
cen en el cen tro alo jad o s en un so la cavid ad
cu tán ea ro d ead a de p estañ as.
13.— Monosomiano opodymo, G. S. H
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
G a t o co m ú n
o
F e l i s d o m e s tic a ,
L
.-— 9
J.
— En esta g a tita tenem os q u e co n tem p lar un
tronco, cuatro estrem id ad es i dos caras d iv e r ­
je n te s con dos o re ja s g ra n d es situ ad as la te ra l­
m ente i cu atro o jo s, de los cu ales lo s d os la te ­
rales están bien d esarro llad o s i los d os ce n tra ­
les son rudim entarios i co lo ca d o s ju n to s en una
d epresión ocular. (Lám . IX).
V é a s e adem as q u e la cara d erech a es ch eu ta,
pues m u estra el lab io su p erio r p artid o en un
g ra d o em inente.
Teratolojía.
Lámina IX
Monosomiano opodymo, G. S. H.
G a t o o F e l i s d o m e s tic a , L.
?
J-
CHILE
—
143 —
14-— Monosomiano opodymo,
V a c a com ún o B os ta u ru s ,
. t
-
G . S . H.
L .—
-
9
J. L a
GranSaIon
Central (Es-
tern erita d ela n te la cual estam os o frece un unttA).
so lo tro n co, cu a tro estrem id ad es, dos cuellos
lib res i d os ca b e za s, tam bién separadas i con
ca ras d iv e rjen tes, p ro v ista s de dos o rejas i dos
o jo s ca d a una, tod o bien conform ado.
E s tá p en d ien te del cord on um bilical i en el
lo m o m u estra una fisura espinal.
E s te
in teresa n te m on struo fué o b seq u iad o
al M useo', en A g o s t o
el S r. D .
del corrien te año, por
R am ón B a rra le s ,
de S a n tia g o , i la
n ecesid a d d e inco rp orarlo a la colección j eneral dió o ríjen a q u e el je fe de la Sección Zooló jica id e ara i e lab o ra ra un C a tá lo g o de T e ra tolojía.
15.— Monosomiano opodymo, G . S . H.
C a r n e r o u O v ie s a r i e s ,J L .— 9 J
J.
En
e s ta
o v e jita la c a b e z a es, co m o en el anterior, doble>
QranS*'0D
Central (Esu n te a ).
se p a rá n d o se en dos caras distintas a partir de
la rejio n ceruical.
M u e stra tam bién en el lom o una fisura e s­
pinal.
E n lo d em as es tod o norm al.
16.— Monomphaliano hemipago, G . S . H._
V a c a com ún
n e o je m e la r .—
o Bos
t a u r u s , LT — Vr»
J.
T
í~* í
Gran Salón
U r á - Ccntral
(Es_
C o m o esta p ieza h u eso sa ais- »*■>.=a ).
—
144 —
lad a no nos sum inistra el m aterial su ficie n te
p a ra lo g ra r la clasificación te ra to ló jica defini­
tiva,
ni d isponem os
tam poco
de d ato s
que
revelen el orijen i form ación del ejem p lar a n ó ­
m alo, lo d esig n am o s p ro v iso ria m en te con el
n om bre p rein serto, pu es el su rco q u e m u estra
el crán eo en su lín ea an tero-lateral, indica la
fusión en el m on struo je m e la r d e d os ca b e z a s
co m pon en tes p o r sus p a rtes laterales.
**) O tr o s son Parasitarios , es d ecir, lo s d os
individuos del m on struo d o b le a p a rece n mui
d iferentes en estru ctu ra ¡d im en sio n es; sien d o el
m enor m ás im p erfecto q u e el m a y o r i a cu y a s
esp en sas vive.
1 7.— Polymeliano gastromelo, G. S . H.
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
—
G a l l in a c o m ú n o G a l l u s
9 a d u l t a . — A d v ié r te s e
f e r r u g in e u s ,
Gm.
en ella una p a ta
a ccesoria bien d esarro llad a q u e toca el su elo i
está p ro v ista de cinco d ed o s p erfecta m en te
conform ad os, siendo uno d e ello s d esm esu ra ­
d am ente la rg o (==M egalodactilia ).
E s ta p a ta su plem en taria está so ld a d a su p e ­
riorm ente en la p élvis i se en co rv a h ácia la ra ­
badilla para d escen d er ve rtica lm en te p o r d e ­
b a jo de la cola.
18.— Polymeliano gastromelo, G. S . H.
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
—
G a l l o c o m ú n o G a l l u s f e r r u g in e u s , G m .
£ a d u l t o . — M u estra d os p a ta s supernu-
Teratolojía.
Lámina X
Polyineliano gastromelo,
G allo
o
G a llus
f e r r u g in e u s ,
J. de s e x o d e sco n o cid o
C H IL E
IO
G . s. H.
Gm.
—
147 —
m erarias q u e se fijan en el lad o d erecho de la
p e lv is i están reco jid a s so b re el plum aje en la
p a rte su p e rio r de la estrem idad norm al de este
co sta d o .
N ó te s e
q u e esta s p a ta s a ccesorias, m as o
m en o s a b o rta d a s, son ectrod áctilas, pues cada
una e s tá p ro v ista de tres d ed o s solam en te, dos
bien
d e sa rro lla d o s i uno rudim entario, a los
cu a les se a g r e g a ,
en uno i o tro pié, un espo-
lon o fen sivo de conform ación habitual.
19-— Polymeliano gastromelo, G. S . H.
J.
G a l l i n a o G a l l u s f e r r u g i n e u s , G m .—
d e s e x o d u d o s o . — T ie n e , adem as de las
a la s, cu a tro
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
estrem id ad es p o sterio res, m as o
m en o s ig u a le s i dirijidas en el m ism o sentido.
E l tro n co d e este m on struo se continua en
una e sp e cie de co la i tiene el abdom en ab ier­
to p o r d elan te, d ejan d o d escu b iertas las vis
ce ra s.
20.— Polymeliano gastromelo, G . S . H.
J.
G a l l i n a o G a l l u s f e r r u g i n e u s , G m .—
d e s e x o d e s c o n o c id o . — T a m b ié n con cu a­
tro p a ta s
tro n co
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
situ ad as en la p arte p o sterio r del
co m o el N .° 19
i, lo m ism o q u e éste,
co n el a b d o m en ab ierto . N o tiene cola.
2 1 .— Polymeliano gastromelo, G . S . H.
G a l l i n a o G a l l u s f e r r u g i n e u s , Gm.
F e t o d e s e x o d e s c o n o c id o . — M ui p arecido
Gran Salon
Central (Es­
al
tante A).
—
148 —
anterior, p ero una de su s cu a tro s p a ta s e s tri­
dáctila. (Lám . X ).
A d e m a s , está p en d ien te d e la v e sícu la u m ­
bilical i tiene el b a jo vien tre cerrad o .
22.— Polymeliano cephalomelo, G . S . H.
Gran Salon
Central (Es­
tante A).
l
G a l l in a o G a l l u s f e r r u g in e u s , G m .—
a d u l t o . — L o m ism o q u e lo s cinco e je m ­
p lares an ó m alos p reced en tes, e s te g a llo
con
d os esp o lo n es a cceso rio s cefálico s, es un m o n s­
truo po lym elian o p o rq u e m u estra e strem id a d es
supern um erarias, p ero no co lo ca d a s en el a b ­
d om en com o en a q u ellas sino in sertas en la c a ­
b eza , p o r lo qu e se in clu ye en la e s p e cie teraló jica Cephalomelo.
V é s e , p u es, p o r lo e sp u esto ,
que
en e s to s
m on struos d o b les p ara sita rio s q u e h em o s p a ­
sad o en rev ista (N .08 1 7 , 18 , 19 , 20, 21 i 22),
el individuo im p erfecto e s tá re p re se n ta d o só lo
p o r uno o m as m iem b ro s
qu e se adh ieren en
el su jeto principal, en una u o tra rejio n de su
cuerpo.
D a m o s p o r term inado, con e sta s co n sid era ­
ciones, el estu d io d e lo s ejem p la res terato ló jic o s del M u seo N acional.
mim
CONGRESO CIENTÍFICO
INTERNACIONAL
AMERICANO
B u e n o s A ir e s , 10 a 25 de J u lio de 1910
S E C C IO N C IE N C IA S JE O LÓ JIC A S
Acta correspondiente a la sesión inaugural del dia
mártes 12 de Julio de 1910
PRESENTES
M ig u e l R . M a ch a d o
G u illo Y u n g e
E d u a rd o A g u ir r e
Justino T h ie r r y
E n riq u e H e rm itte
José C . F u en zalid a
P . S c a la b rin i
J. D o b ran ich
F . P. M o ren o
A g . M ercau
C r is tó b a l M . H ick en
Julián R o m ero
L u is M . T o rr e s
S ra. E lin a G . A . de
F . R e ic h a r t
C o rre a M orales
F ra n c is c o K ü h n
A . R . del B usto
E rn e s to M aier
A le ja n d r o R o sa
C le m e n te O n elli
G . Barrié
O rla n d o G h ig lio tto
G . N e g ri
N . C a p la in
E n la ciu d a d de B u e n o s A ire s , a los d o ce d ias del m es d e Ju­
lio d e m il n o v e c ie n to s diez, reun idos los señ ores adhérentes a la
S e c c ió n je o ló jic o -je o g rá fic a e .h istó rica i qu e figuran al m árjen (1),
(,) E n la copia del orijinal enviada de Buenos Aires figuran en el márjen
los señores adhérentes a la Sección de Ciencias Jeolójicas que aquí apare­
cen arriba.
—
150 —
en el salón del M u seo M itre, ca lle S a n M artin 336, i sien d o la s
9 A . M ., el P resid en te de la C o m isio n O rg a n iz a d o ra d e la m e n ­
cio n ad a S e cció n , in gen iero E d u a rd o A g u ir r e , in icia lo s tra b a jo s
i d esp u es d e sa lu d a r a los señ o res p re se n te s p ro p o n e la d e s ig ­
n ación de un P resid en te de H o n o r, sig u ie n d o así la c o s tu m b re
e sta b lecid a en esta cla se d e to rn eo s cien tífico s. A p r o b a d a
¡a
idea, se d e sig n a p o r u n an im id ad al señ o r in jen iero M ig u e l R .
M a ch a d o , d e le g a d o o ficial d el G o b iern o d e C h ile , p ara p re sid ir
la sesión del dia, quien, a cto co n tin u o i en m e d io d e m a n ife sta ­
cio n es in eq u ív o ca s d e a p recio , o c u p a su lu g a r, ten ien d o co m o
S e cre ta rio al D o c to r C ristó b a l M. H ick e n .
S e d a lectu ra a la o rd en del dia.
E l D r. XJmberto Giulio P aoli, h a b ia p ro m e tid o un tra b a jo
titulado: «U ne n o u ve lle cla ssifica tio n g é n é ra le m in era lo g iq u e» ;
p ero en v ista d e no h a b er recib id o la S e c re ta ría tal e stu d io ni
estar p resen te d ich o señ or, se p a sa en s e g u id a a co n sid e ra r el
tra b ajo qu e los in jen ieros
J u lio Vatus i Gastón B arrie o frecían a la co n sid e ra ció n d e la
asa m b lea b a jo el título de « E stad o d e la m in ería en lo s d istrito s
de M ich icó i M a lalca b allo » .
E n au sen cia de lo s autores, el señ o r E n riq u e H e rm itte in fo r­
m a d etallad am en te, in d ican d o las id eas p o c o fa v o ra b le s q u e se
ten ían de a q u ellas rejiones m in eras p o c o há i q u e v ie n en a q u e ­
d a r d e sv irtu a d a s en gran p arte, p o r el p ro lijo estu d io q u e a h o ra
se presen ta.
E l señ o r M a ch a d o so licita d a to s m as p re cis o s s o b re la fo rm a
en q u e se h a ce la esp lo tacio n , i co n e ste m o tiv o el s eñ o r H e r ­
m itte d e ta lla el m é to d o de so ca v o n e s e m p le a d o s i las v a r ia c io ­
nes de la lei d e o ro e x iste n te en la v e ta , q u e d is m in u y e rá p id a ­
m ente con la p ro fu n d id ad , n o tá n d o se el p a s a je ca si b ru s co d e sd e
la su p erficie en q u e a p a re ce el o ro n ativo , h á cia n ive le s in fe rio re s
en q u e su rje la p irita d e hierro.
E s ta s o b se rv a cio n e s orijin an u n a in te re san te d iscu sió n en q u e
in tervien en , a d em a s d e lo s señ o res a d h e ren tes y a
c ita d o s , lo s
in jen ieros F u e n za lid a , T h ie r r y i A g u ir r e . S e d ilu cid a n lo s m é to ­
—
151 —
d o s d e e s p lo ta c io n p o r so ca v o n e s, las ve n ta jas de la cianuracion
s o b re la a m a lg a m a , la su stitu ció n de e sp ecies m ineralójicas, la
a u s e n cia d e l co b re , c o s a d ig n a de aten ción , p or ser lo con trario
la lei je n e r a l d e la s m inas de C h ile; las ven ta jas del em pleo de
m o lin o s d e b o la s, e tc. T a m b ié n la vin cu lació n de la m ina con
la s ro ca s, in icia u n a d iscu sió n de alto v a lo r científico, in dicán ­
d o s e la c o n v e n ie n cia de h a ce r un estud io p etro g rá fico bien dete­
n id o , q u e al a rro ja r luz so b re la form ación i ed ad del yacim ien to,
in d iq u e los ru m b o s m as a d ecu a d o s p ara h a cer la esplotacion .
E l s e ñ o r M a c h a d o h a c e resalta r las analojias de estas m inas con
la s ch ile n a s a ig u a l la titu d i h a ce n otar los m o tivo s que tiene
p a r a n o a trib u ir a la cla sifica ció n p etro g rá fica un v a lo r p rim or­
dial.
E l D r. J u a n K e id e l , a ctu alm en te en E u ro p a , en tregó o p o r­
tu n a m e n te en S e c re ta ría un estu d io so b re las «Condiciones je o ­
ló jic a s d e lo s a lred ed o res d el C a jó n del Cadillal» i a los efectos
d e p o d e rlo a p r e c ia r d e b id am e n te se d e sig n a al señor T h ie rry
p a r a q u e e stu d iá n d o lo inform e so b re él en tiem p o oportuno.
A c t o co n tin u o el señ o r Machado h a ce una ráp id a esposicion
s o b re el « C a rb ó n arjen tin o d el N eu qu en » , c u y o estudio lo h ab ia
c a u tiv a d o d e sd e el m o m en to que, deslin d an d o unas m uestras
re cib id a s , n o tó la riq u eza de p etró leo i de sus d erivados. H a ce
u n a d e sc rip ció n to p o g rá fico -je o ló jica del yacim ien to , da los c a ­
ra c te r e s d e co m b u stió n d el carbó n , su co ck ifica cio n i su utilidad
p a r a p ro d u c ir g a s i em p le o co m o co m b u stib le en las lo co m o to ­
ras. L a s id e a s q u e co n este m o tivo se cam bian entre algun os
se ñ o re s ad h eren tes, le llev a a e sta b lece r su opinion sobre un
o ríje n p ro b a b le del y a c im ie n to i su estrech a vin cu lació n con
d e p ó s ito s d e p etró leo .
E l señ o r H e rm itte a m p lia esto s d atos citan d o las característi­
c a s d e la ra faelita, llam a la aten ción so b re la p resen cia de v a n a ­
d io i la im p o rta n cia qu e esos ca rb o n es tienen para apreciar la
fo rm a ció n p etro lífera d el p aís, qu e es m ucho m as jen eral i mas
e s te n s a d e lo qu e jen era lm en te se cree. E l señ or T h ie rry m en­
c io n a la a so m b ro sa ca n tid a d de am o n itas qu e halló en las m inas
—
15 2 —
de S a n R a fae l, qu e él tra b a ja ra p erso n a lm en te, i e m ite la id e a
de qu e el p etró leo sea d e b id o a un a tra n sfo rm a ció n d e e so s m o ­
luscos, p ero el señ o r M a ch a d o h a ce re salta r q u e en el N e u q u e n
n o h a visto fósiles de esa n atu raleza, i q u e e so s y a c im ie n to s d e ­
ben ser m as recien tes q u e lo s an terio res. C o n e ste m o tiv o se
e stien d e so b re los m o vim ien to s a ctu a le s o b s e r v a d o s en la c o rd i­
llera, lleg an d o a la co n clu sió n qu e n u estra g ra n
caden a no ha
en co n tra d o aun su re p o so d efin itivo i q u e lo s c a m b io s b ien v is i­
bles que se notan en las líneas del m ar, o b s e r v a b le s en el tra s ­
cu rso de a lgu n o s lustros, no so n sino p ro lo n g a c ió n d e e so s m o ­
vim ien to s jen era le s qu e d u ran te el tercia rio la d ie ro n o ríje n .
T o d a s esta s id eas m o tiva n un in te rca m b io d e o p in io n es, ric o en
o b serv a cio n e s p erso n ales i o b lig a n al señ o r F u e n z a lid a a in d ic a r
la co n ve n ie n cia qu e h ab ría en e sta b le ce r u n a cla sifica ció n je o ló jic a e sp e cial p ara S u d -A m é rica , p u es so n n o to ria s la s d ific u lta ­
des i errores h a b id a s i co m etid a s, al q u erer a p lic a r la s id e a s d e
E u r o p a a n uestro con tin en te. C o m o y a fu era a lg o
tard e, se
re so lvió p asa r a cu arto in term ed io i re a n u d ar la sesió n a la s 3^
P. M ., co m o efe ctiva m en te se hizo.
E l señ o r M a ch a d o , p ara a m p liar su s id e a s s o b re el o ríje n d e l
ca rb ó n , p resen ta a lo s co n cu rren tes a lg u n a s m u e stra s d e e se
m in eral i el D r. M aier, d e le g a d o d e C h ile, al co n sid e ra rla s a lta ­
m ente in teresan tes, llam a la a ten ció n so b re la s e stría s q u e se
n otan en sus lu stro so s p lan o s de fra ctu ra i q u e b ien p u d ie ra n
ser d e b id a s a p resio n es la te ra les i c u y a d ilu cid a ció n se ria d e g r a n
im p o rtan cia técn ica. P o r e sto s m o tiv o s in d ica la c o n v e n ie n c ia
de h a ce r un reco n ocim ien to lo cal p ara c o n sta ta r la e x is te n c ia o
a u sen cia de m o vim ien to s la tera les p o ste rio re s a la fo rm a ció n
ca rb o n ífera , qu e p u ed en co n d u cir a o tro s d e sc u b rim ie n to s d e
m a y o r im p o rtan cia qu izá qu e el m ism o ca rb ó n en sí; p e ro el
señ o r M a ch a d o in siste en d e cla ra r qu e no h a o b s e r v a d o d e s p la ­
zam ien to s ni d islo cam ien to s en el sen tid o a p u n ta d o , sin o p e q u e ­
ñísim as e in sen sibles v a ria cio n e s qu e no cre e d e b a n te n e rs e en
cu e n ta p ara la cu estió n en d e b ate . E l señ o r A g u ir r e o p in a q u e
el ca rb ó n se ha d e b id o a un a in filtració n o rijin a d a en la s g r ie ta s ,
—
153 —
e sta n d o aun la m a teria en e sta d o p asto so, no en disolución, pues
d e lo co n tra rio se h u b iera n o ta d o im p u ga cio n en las rocas a d y a ­
ce n te s, c o s a q u e no ha sid o co n statad a.
S e rea n u d a o tra v e z la co n ve n ie n cia de una n om en clatura
e sp e c ia l, a p lica b le so b re to d o a lo s yacim ien to s carbon íferos,
a n á lo g a a la q u e tien en los E s ta d o s U n id o s de N o rte A m é r ic a i
p o n ié n d o se e sta m o cio n del señ o r F u e n zalid a a discusión i dado
el a se n tim ie n to je n e ra l se a p ru e b a sin o b jecio n alguna.
E l señ o r C u d A . R o m e ro in dica la co n ven ien cia de dar una
b a se firm e a tal cla sifica ció n , p u es cree que la presen cia de do s
o tres fó siles no p u ed en ja m a s d ar un criterio suficiente p ara
lle g a r al fin d e se a d o .
E l s eñ o r H e rm itte d e clara qu e tal clasificació n no solo es co n ­
v e n ie n te sino n ece sa ria i p id e, aten d ien d o la gran im p ortan cia
d e l asu n to , q u e se señ a le una sesión esp ecial p ara discutirla,
p ro m e tie n d o o fre ce r i p resen tar p ara entonces, algu n as p u blica­
cio n es q u e sirv an d e ilu stració n al respecto.
E l in jen iero G . B a rrié d a lectu ra al inform e del injeniero Juan
M e fia « S o b re la ca n tera d e m árm ol», i que resulta tan intere­
sa n te i c o m p le to q u e o b lig a n al señ o r M a ch a d o i al injeniero
H e rm itte a p ro n u n cia r p ala b ra s elo jio sas p ara el autor de la m e­
m oria.
L le n a de Ínteres resu lta la op in ion que se e sta b lece sobre
lps m á rm o les arjentinos; d e b id o en p arte al cuarzo que contienen,
h a sid o h a sta a h o ra el ún ico in co n ven ien te qu e se les ha hallado
p a ra a p lica rlo s tam b ién a la escu ltu ra.
E l s eñ o r F uen zalida h a ce un a in teresan tísim a disertación so ­
b re « L a lejislacio n m inera» i p ro p o n e unas b a ses para lleg ar a
la re a liza ció n de ella, co n sig n á n d o se d isp osicio n es esp eciales que
g a ra n te n la v id a d el o b re ro con le y e s m as en con form idad con
lo s p ro g re s o s lib era le s i hu m an itarios de n uestros dias.
C o n u n án im es m u estras de a p la u so se reciben estas ideas i
p o r la d iscu sió n q u e se orijin a entre los señ ores T h ie rry , M ach a­
d o , H e rm itte i el D r. G h ig lio to , d e le g a d o chileno, se nota el
e sp íritu a lta m e n te h u m an itario qu e dom in a en la asam blea i que
— 154 —
se e ste rio riza de un m o d o irrefu ta b le al em itir é sta el v o to de
q u e las b a se s p ara tal lejislacion sean re d a c ta d a s p o r u n a c o m i­
sió n m ista de técn ico s i a b o g a d o s i d e cla ra n d o q u e to d a in ic ia ­
tiv a qu e tien d a a m ejo rar la triste co n d icio n d el o b re ro , e stá fu e ­
ra de discusión , p o r ten er ella co m o b a se los sen tim ien to s d e
h u m an id a d que ja m á s p u ed en p o sp o n erse a co n sid e ra cio n e s de
Ínteres p erso n al o e g o ista . S e resum en, p u es, las id e a s d el s eñ o r
F u e n zalid a , q u e quedan co n cre ta d a s en los s ig u ie n te s v o to s:
1.° L a S e c c ió n de jeo lo jía -je o g ra fía e h isto ria d e l C o n g r e s o
C ien tífico In tern acio n al A m e ric a n o , em ite el v o to p o rq u e la s
m o d ificacio n es de la lejislacion m in era, en cu a n to se refieren a
la p ro p ied a d d e las m inas de co m b u stib les, se rea licen a la b re ­
v e d a d p o sib le i q u e sus b a ses sean re d a cta d a s p o r u n a co m isio n
m ista d e técn ico s i de a b o g a d o s.
2.a R e co m e n d a r a lo s g o b ie rn o s la re g la m e n ta c ió n de la esp lo ta cio n en el sen tid o de a se g u ra r la c o n se rv a c ió n de la riq u eza
m in era i la se g u rid a d d el p erso n a l o b rero .
E l señ o r C la p la in es relato r del tra b a jo p re se n ta d o p o r el injen iero J u a n Cam pbell titu lad o « M étod os e co n ó m ico s d e rem blay a g e i de en m ad eram ien to, caso en q u e se p u e d e e m p le a r m a ­
dera».
A l señ o r in jen iero M aier se p a sa un tra b a jo d el señ o r R ica r­
do L leras Codassi, so b re « L a s m inas de co b re d e C o lu m b ia »
p a ra q u e p resen te sus co n clu sio n es.
C o m o n adie h iciera uso de la p a la b ra , el P re sid e n te le v a n tó
la sesión , sien d o la s 6 P. M.
(Fdo.) F . P. Moreno.— (F do.) Cristóbal M . H icken.— {F d o .j
E len a G. A . de Correa M orales. — (F do.) L u is M . Torres.
E s co p ia fiel d e su orijin al.— JV. P esio Moverto , s e c r e ta rio jen eral.
L A S C O L E C C IO N E S D E IN S E C T O S
COLECTORES I COLECCIONISTAS
POR
PHILIBERT GERMAIN
P o r la p a la b ra , q u e a q u í sirv e de título, entien do las reunio­
n es sis te m á tica s d e tan to s p eq u e ñ o s seres qu e a m illares nos ro ­
d ean ; p a ra q u e, re co jid o s, p re p a ra d o s i d isp u esto s de un m odo
co n v e n ie n te , n os se a p o sib le estu d iarlo s, i co n o cer su biolojia,
es decir: su u tilid a d i los p e rju icio s qu e causan.
E n m i o p in io n , las co le c cio n e s han de rep artirse en d os ca ­
te g o ría s:
1 .a L a q u e co m p re n d e lo s elem en to s, qu e los sabios, p o r sen ­
tirse ig n o ra n te s, reúnen, estu d ian , con su ltan , esp eran do apren ­
d e r a lg o s o b re la s le y e s q u e rijen este m un do de enanitos. L o s
h o m b res, p r o v is to s d e b a sta n te p a cie n c ia p ara form ar estas c o ­
le c cio n e s, a rre g la rla s, i d isp o n e rla s d e m o d o a co n ten tar sus de­
s e o s d e a p ren d e r, m e re cen el título h o n o rab le de «colectores»,
co m o asi m ism o el re sp e to i la p ro tecció n de to d a persan a seria
i sen sata .
2 .a L a o tra c a te g o r ía co n siste en la reunión de elem entos se­
m e ja n te s h e ch a p a ra re crea r la v ista d e lo s o cio sos, sin sacar de
e llo s n in g ú n p ro v e c h o ni u tilidad. L la m a ré
«coleccionistas» los
—
156 —
du eñ os de esta cla se de co lec cio n e s. I co n sid e ro , a e llo s i a lo s
qu e las form an, co m o un os seres con el ce re b ro a lg o d e s e q u ili­
b ra d o , qu e p ierd en su tiem p o en realizar un tra b a jo sin p ro v e c h o
p ara n ad ie i p ara el cu a l no eco n o m izan la s m an ias m as in fa n ti­
les, ni las id e as m as d e sp ro v ista s de razón.
Chile
D e s d e el tró p ico h a sta su e x tre m id a d , la A m é r ic a d el s u r tie ­
ne el b o rd e o ccid e n ta l d e su p arte au stral rib e te a d o p o r u n a tira
de tierra ap risio n a d a entre m ar i co rd ille ra , la rg a d e 600 le g u a s ,
an ch a de 30 a 50, i c u y a su p erficie es su m a m en te d e sig u a l.
¡E sto es Chile!
E n la estrem id a d au stral de su lo n jitu d , e ste rib e te re cib e
a b u n d an tes llu vias, e stá cu b ie rto de se lv a s p ro fu n d a s e in tra n sita ­
b les, i el clim a es frío, p u es a lgu n o s v e n tisq u e ro s lle g a n h a s ta
el m ar.
E n su e strem id a d b o re a l no llu e v e nun ca; so lo u n a n e b lin a e s ­
p e cia l se arrastra a v e c e s a in m ed ia cio n es d e l m ar; el clim a es
cá lid o , i, en p artes, la v e je ta cio n h a d e sa p a r e c id o p o r c o m ­
p leto .
E n tre e sto s d o s estrem o s la p árte in te rm e d ia ria p re se n ta to ­
d as las v a ria cio n e s p o sib les.
E n el sen tid o d e la an ch ura, el clim a d e la p a rte en c o n ta c to
co n el m ar, p a rticip a de las v e n ta ja s i d e lo s in co n v e n ie n te s p r o ­
p ios a to d a rejion m arítim a.
L u e g o d e sp u e s, i m as o m én o s en m e d io d e la a n ch u ra , se e s ­
tien d e d e n orte a sur un a co rd illera , que, c o rta d a co n fre c u e n c ia
p o r las co rrien tes ca u d a lo sa s q u e b a ja n d e lo s A n d e s , s a le m ui
irreg u la r i d esig u a l; p ero q u e, en a lg u n a s p a rte s a lc a n z a a d o s
m il m e tro s d e altitud, o aun m ás.
E n tre esta co rd illera i la de lo s A n d e s se estie n d e n v a lle s fér­
tiles, en d o n d e se lev a n tan ciu d a d e s n u m ero sas, i d e lo s c u a le s
la a g ricu ltu ra s a c a la alim en ta ció n d e lo s h a b itan tes.
— iS7 —
P o r fin, m a s al E s te , en m ed io d e un d eso rd en ca ó tico de cum ­
b re s i q u e b ra d a s in a cce sib les, corre, en cim a de las n ieves eternas
d e lo s A n d e s , la lín ea q u e sep a ra esta faja a n g o sta de la ancha
p a m p a d el ve cin o .
E s e v id e n te q u e to d o n atu ralista, i so b re to d o los entornólog o s , d e b en co m p re n d e r cu á n ta in flu en cia ésta to p o g ra fía ha de
te n e r s o b re el clim a d e C h ile; i qu e los in sectos, viv ien d o en una
re jio n tan a ccid e n ta d a , han de p resen ta r en gran núm ero, estas
m o d ifica c io n e s co n o c id a s b a jo el n om bre de va rie d a d es jeo g rá ficas; c u y a m isión e v id e n te es de fo rm ar en la p ro secu ció n de los
s ig lo s , e sp e c ie s d istin tas de las actu ales, pero derivad as de
ellas.
L o q u e a n te ce d e in d ica cla ra m en te cu án to im p o rta que la re­
co le c c ió n d e lo s in se cto s se a h e ch a m etódicam ente; i que ellos
se a n p re p a ra d o s d e un m o d o su ficien te p ara facilitar su estud io
al s a b io b a sta n te a u d a z p ara to m arlo a su ca rg o .
S ie m p re q u e se e m p ren d a en C h ile una esp lo racio n entomoló jic a d e a lg ú n Ínteres co n m o tivo de su duración , al regreso, se
h a d e c o lo c a r en c a ja s sep a ra d a s los resu ltad o s
agrega n d o
a cada
con segu idos,
un a un ró tu lo q u e lleve: «Chile boreal»—
« C h ile ce n tra l» — « C h ile au stral» — seg ú n ha sido la p ro vin cia
d e « C o p ia p ó » — « S a n tia go » — « V a ld iv ia » — la, c u y o territorio ha
s id o m a s e sp lo ra d o ; i d e b e
ad em as a g re g a rse a ca d a caja: «re­
jio n an d in a» — -«rejion in term ediaria» — «rejion
m arítim a»;— se­
g ú n la p a rte q u e se p u so m as a co n trib u ció n .
P e ro co n sid e ro co m o un a n ece d ad el p ap elito , que, p asad o a
u n alfiler, in d ica, en la filiación del in secto qu e lo acom pañ a, los
n o m b re s in d íje n as de la in fin idad de lu g a rcito s m as o m énos ig ­
-
i
58 -
n ora d o s de los je ó g ra fo s , d o n d e tan to él co m o su s a n te p a s a d o s ,
han ten id o su cun a.
I
diré adem as, q u e si no a lcan zo a v e r c la ra m e n te la v e n ta ja
q u e e sto s p a p e lito s p u ed en ten er p ara el e stu d io d e lo s in s e c to s
q u e el n atu ralista recó je, no faltan e je m p lo s d el e sto rb o i d e la
con fu sio n q u e p u ed en o c a s io n a r ,s o b r e to d o , cu a n d o el sa b io , en
c u y a s m anos caen , no
tien e los c o n o c im ien to s e x ijid o s p o r e l
ram o a su ca rg o , i, p o r esto, v e su ig n o ra n c ia p u e sta c r u d a m e n ­
te a la v is ta en lo s im p resos cien tífico s q u e p u b lic a n su s e lu c u ­
b racio n es.
»
L O S H U R A C A N E S E N C H IL E
PO R
MIGUEL R. M ACHADO
A un v ie n to m ui fuerte qu e p ro d u ce frecuentem en te gran des
d e stro zo s m a te ria les i qu e se d e b e a una gran d epresión barom é­
trica , se le d e sig n a jen era lm en te con la p ala b ra de huracan. E sta
tien e a d em a s o tro sig n ific a d o p ara los qu e viven en los faldeos o
c e r c a d e la b a se de cerro s qu e se en cu en tran en los cord on es
tra s v e rs a le s q u e se d e sp ren d en de la C o rd illera de los A n d e s, en
la s p ro v in c ia s d el N o rte .
E n n u estro ú ltim o v ia je d e estu d io a a q u ellas localidades, se
n os p re se n tó la o p o rtu n id a d d e v e r los efe cto s que hacen los
h u ra ca n es, ta l co m o lo en tien d en los q u e viv e n en las m ontañas.
E s to s se p ro d u cen : d e stru y e n d o los terren os arables que el
h o m b re h a b ia lo g r a d o form ar; llev án d o se las casas, m urallas d i­
v iso ria s, á rb o le s i g ra n d e s p ied ras qu e arrojan a lo léjos; los
to rre n to so s rios so n d e sv ia d o s d e su curso n atural cuan do llega
h a sta e llo s uno de eso s fen óm en os; los qu e ignoran lo que es
e sto , co m o ig u a lm e n te los q u e no alcan zan a salir a tiem p o de
la z o n a p e lig ro s a , son a rra stra d o s a in m en sas distancias.
E l 3 d e E n e r o d el p resen te año lle g a m o s a la hacien da de
C h ille p in del s eñ o r V ic e n t e E c h a v a rría , q u e está in m ediatam en te
al N o rte d el rio d e C h o a p a . E n ese vista zo ráp id o que dam os a
u n a lo c a lid a d q u e p o r p rim era v e z se co n oce, n otam os que en
a lg u n a s h a b ita c io n e s so b re sa lía n d el suelo la p arte alta de sus
m urallas.
—
160 —
D e b id o a la a m ab ilid a d d el señ o r J orje E c h a v a r r ía i e m p le a ­
d o s su p erio res d e d ich a h acien d a, p u d im o s o b te n e r u n a relació n
e x a c t a i co m p leta m en te de a cu erd o co n las q u e tan to h a b ía m o s
o id o en n uestras d istin tas escu rsio n e s i a d em a s co n lo q u e h a ­
bía m o s v isto p erso n alm en te.
E l año 1888 fué p ara el N o rte d e ca lam id a d e s: su in vie rn o
e x c e s iv a m e n te llu v io so , d e a lg u n o s de su s m eses se p u e d e d e c ir
q u e el sol no se vió; p ero lo s m o ra d o re s de e so s p u e b lo s re cu e r­
d an de una m a n g a de a g u a qu e duró cu a tro d ia s sin d ism in u ir
en lo m as m ínim o su in tensidad.
E n el últim o d ia de ese gran a g u a c e ro se sin tió de re p en te un
fu erte esta m p id o en d irecció n a la cim a d el e sc a rp a d o ce rro d e ­
n o m in ad o C u n cu n a, al p ié del cu a l se en cu en tran la s ca s a s de
e sta hacien da.
U n p o b re h o m b re qu e en ese m o m en to e sta b a c e rc a de la
fam ilia de un señ o r T a g le , le grita en un to n o d e s ú p lic a q u e se
retiren de ese lugar; in d icán d o le al m ism o tiem p o d e q u e el e s­
ta m p id o qu e se h a b ía sen tid o es el d e un h u ra can q u e h a re v e n ­
tad o; p ero esta a d v e rten cia qu e v e n ia de tan a b a jo no fué e s c u ­
ch a d a i p o r lo tan to se qued aro n d o n d e estab an .
S ó lo a lgu n o s seg u n d o s h abían p a sa d o d e sd e q u e se o y ó el
esta m p id o; cu a n d o se d istin gu e, a p e n a s p e r c e p tib le en su p rin ­
cip io , un ruido q u e v a au m en tan d o de in te n sid a d h a sta h a ce rse
en so rd e ce d o r, lleg a n d o un m o m en to en q u e se v e n p a s a r en to d o s
sen tid o s p o r d elan te dq la ca sa, un a in fin idad d e p ie d ra s su e lta s,
e in stan tes d e sp u e s una m asa ro jiza sem i fluida de a g u a , p ie d ra
i barro.
E s te cu e rp o h etereo jén eo q u e v e n ia de ta n ta altu ra , lle v a b a
en sí, una gran fuerza c a p a z de d estru ir cu a n to e n co n tra rse p o r
delan te; las ca sa s p o r d o n d e p asó esta a v a la n ch a , c o m o ig u a l­
m en te las m urallas de p irca o de a d o b es i los á rb o les, e tc., to d o
fué a rrasad o i los d iv erso s m a te ria les q u e fo rm a b a e se co n ju n to ,
fueron d isp ersa d o s en to d o s sen tid o s. A d e m a s d e lo s d a ñ o s m a ­
teriales qu e h em o s en u n cia d o , e x istiero n
h u m an as i entre ellas la fam ilia T a g le
a lg u n a s d e s g ra c ia s
qu e p e re ció ca si en su
—
16 1 —
to ta lid a d , asi a la señ o ra se la e n co n tró algú n tiem p o d esp ues com o
a c in c o cu a d ra s de. la casa, entre el barro.
U n a v e z q u e se o lvid a ro n los efe cto s cau sad os p or el huracan,
el s e ñ o r V ic e n t e E c h a v a r ría , v o lv ió a co n struir las casas m as o
m é n o s en el m ism o lu g a r de las anteriores.
E n el a ñ o 1906, un o s tres m eses ántes del tem blo r del 16 de
A g o s t o , c a y e ro n en esa rejion, fuertes i p ro lo n g ad as lluvias; una
de é sta s d u ró cu a tro dias, al fin de la cual los que se encontraban
en la h a cien d a o en su s alred ed o res prin cipiaron a acordarse de
lo q u e h a b ia p a sa d o el año 88; los m as p reviso res se habian ido
a re fu jia r a lu g a res m as seg u ro s, qu ed an d o en las casas sólo
a q u e llo s q u e no p o d ian m o verse p o r sus obligacio n es.
E l cu a rto d ia p o r la m añan a el adm inistrador co n versab a con
a lg u n o s e m p le a d o s del em inente p eligro en que se encontraban,
cu a n d o in stin tiv a m en te dirijieron la v ista h á cia la cum bre del
C u n cu n a , d e d o n d e m as o m énos h ab ia salido la otra torm enta,
cu á l no seria su a so m b ro al d iv isa r en la cim a del cerro una
g u a r d a ro jiza qu e se le v a n ta b a so b re la superficie i algunos ins­
ta n te s d e sp u e s se v ió salir de ese p un to'un a gran n ubecilla blan ­
q u iz ca q u e se p ro lo n g a b a en form a de aban ico, sintiéndose al
c a b o d e un rato un fuerte ruido qu e hizo estrem ecerse el suelo,
s ig u ie n d o el e co rep ercu tien d o en las m on tañ as i aum entando
d e e ste m o d o el p a v o r de los esp ectad o res.
C a s i to d o s los q u e se e n co n tra b an en este lu g a r am ag ad o p u ­
diero n e sca p a r, q u e d an d o só lo un via jero que no lo p udo hacer.
S e g u n d o s d e sp u e s lleg ó la p ied ra, el a g u a i el barro qu e se lle­
v a ro n
p o r d e lan te
cu a n to encon traron a su paso; de las p ocas
h a b ita c io n e s qu e q u ed aro n en p ié, se llenaron casi totalm ente
d e b a rro sem i-líqu ido m ui arcillo so. E x is te aun sep u ltad o una
g ra n ca n tid a d de m in erales d e p lata de m ui buen a lei i m uchas
p ip a s de rico a lco h o l de u v a, etc.
A u n no ha sid o su ficien tem en te en érjico el m odo de obrar de
la N a tu ra le z a en ese lugar; p u esto qu e los dueños de este her­
m o so fun do no trep id aron en v o lv e r a ed ificar las casas de la
h a c ie n d a en e ste m ism o sitio,
n
--- IÓ2 —
C reem o s qu e el p ró x im o h u racan qu e re v ie n te en e se lu g a r
d e ja rá m ui p o co v e stijio de co n stru cció n hu m an a, a p e s a r d e las
p re cau cio n e s qu e ha to m ad o el h a ce n d a d o p a ra lib ra rse d e e ste
fen óm en o, al co n stru ir una g ru e sa p irca de p ie d ra su e lta , p e r ­
p en d icu la r a la d irecció n de d estru cció n ; c ree m o s q u e lo s m a te ­
riales d e ésta van a au m en tar lo s e fe cto s d e stru c to re s h a cie n d o
las v e c e s de p ro y e ctile s.
O tro fen óm en o de esta m ism a n atu raleza h em o s p o d id o o b s e r ­
v a r en la d e se m b o ca d u ra d e la q u e b ra d a d e L la h u in , en la c iu ­
d a d de P eto rca , c u y a s p ied ras i b arro ta p a ro n a lg u n a s p e q u e ñ a s
ca sa s qu e se en co n tra b an al lado del e sta b le cim ie n to d el señ o r
W . L a sta rria . E s te h u ra can re ve n tó al frente d e l m in eral d e o ro
d el B a rco i de L la h u in .
H e m o s o b se rv a d o o tro hu racan qu e salió de la p a rte a lta d e
los cerros qu e se en cu en tran in m ed iatam en te a l N o rte del p u e b lo
d e Illap el; los m a teriales qu e salieron d el in te rio r d e la tierra
d e stru y ero n a lgu n as m urallas qu e e n co n tró a su p aso , e n c a u z á n ­
d o se d e sp u e s este to rren te p o r una de las ca lles, c u y a d ire cció n
es N o rte a Sur, h a sta lle g a r al rio de Illa p el. A lo la rg o d e e sta
ca lle se form ó un zanjón d e m as de tres m etros d e
h o n d u ra i
q u e aun hoi d ia se v e en p arte. E s to p a só el año de 1880.
P o sterio rm en te a este año p u d im o s o b s e rv a t
q u e el rio d e
Illa p el se llenó de ca ja a ca ja de un b arro a lg o flu id o q u e co rrió
p o r su lech o d u ran te unos tres dias. E s ta gran ca n tid a d d e tierra
i a g u a ve n ia d esd e la C o rd illera de los A n d e s , i no era m a s q u e
el p ro d u cto de uno d e esto s fen óm en os.
In d u d ab lem en te la p ala b ra h u racan se d e riv a de h u ra co , q u e
q u iere d e cir p ortillo, i qu e es m ui e m p le a d a p o r n u estro p u e b lo
d e l N o rte.
L a s lo calid a d e s en q u e se a g rie ta la tierra, p ara d e ja r s a lir el
a g u a , están jen eralm en te ce rca de la cim a de los cerros: fre cu e n ­
tem en te esto s se van e n ca d en a n d o h a sta lle g a r a la C o rd ille ra
d e los A n d e s; se encu en tran ad em a s re co rrid o s en to d o se n tid o
p o r rios qu e están a m as de cien m etros m as b a jo q u e el p u n to
d o n d e se form ó el hu raco o hu eco.
—
163 —
L o s ce rro s en q u e p asa este fen óm en o no tienen nada de v o lc á ­
n ico i está n je n e ra lm e n te fo rm ad o s p o r e sa roca que varia entre el
g r a n ito m o d e rn o , sien ita i dio rita, seg ú n el punto donde se tom e
la m uestra; a e sta le hem os p u esto el nom bre de roca sísm ica o
d e l tem b lo r, p o rq u e siem p re en la v e cin d a d de ésta hacen efec­
to s lo s tem b lo res.
A d e m a s d e b e m o s insistir en qu e en esta clase d e form ación
s e e n cu en tra n in va ria b lem e n te gu ias i v e ta s de oro i sus detritus
fo rm a n lo s la v a d e ro s auríferos.
C re e m o s q u e la ca u sa de e sto s h u racan es se d ebe a que al
fo rm a rse e sto s ce rro s han q u e d a d o en la, parte b aja gran des c a ­
v e rn a s q u e se llen an de a g u a en los in viern os lluviosos i ésta a
s u v e z es e sp e lid a p o r entre las grieta s, d eb id o a la presión que
e je rc e n lo s v a p o re s o g a ses, qu e se d esp ren d en del interior de la
tierra , s o b re la m asa líquida, qu e arrastra en su salida agua, tierra
i p ied ra.
E L TER R EM O TO D E IL L A P E L
15 D E A G O S T O D E 1880
POR
*
MIGUEL R. M A C H A D O
E l p u eb lo de Illa p el fué co m p leta m en te a rru in a d o p o r un te ­
rrem oto q u e b ru scam en te so b re vin o , a las o ch o tres cu a rto d e la
m añana del dia D o m in g o 1 5 de A g o s t o de 1880, es d e cir, h a c e
a la fech a trein ta años.
E s te año d el tem b lo r gran d e, co m o se le llam a en e sta rejio n ,
fué e x ce siv a m e n te llu vioso ; el rio v e n ia de ca ja a c a ja llen o d e
a g u a i a c a d a m o m en to a m en aza b a in u n d ar a q u e lla s c a lle s c e r ­
ca n a s a su lech o , al m ism o tiem p o im p ed ian la s s u c e s iv a s llu ­
v ia s la libre e n tra d a d e los a lim en to s m as in d isp e n sa b le s a un
p u eb lo ; este e sta d o de co sas era a p ro v e ch a d o a la s m il m a ra v illa s
p o r los co m ercia n tes, p ara su b ir a las n u b es el p re c io d e s u s
m ercad erías.
L o anterior, p a rece qu e no era lo b a sta n te p a ra p o n e r a p ru e ­
b a la p acie n cia i resign ació n de los m o ra d o re s d e e sta lo c a lid a d ,
i seg u ra m e n te a esto se d e b e q u e la N a tu ra le z a les p re p a ra ra
en este d ia del T rá n sito , un a de e sas b ru ta le s m a n ife sta cio n e s
de fuerza que to d o lo d e stru y e.
L o s m as v ie jo s h a b itan tes d e e ste p e q u e ñ o i fértil v a lle , no
reco rd ab a n un in viern o m as llu v io so q u e el de e ste a ñ o i p a r a
q u e se p u ed an d ar una cu e n ta m as ca b a l lo s q u e e ste a rtíc u lo
—
165 —
lea n , b á ste n o s d e c ir q u e el dia antes h ab ia llo vid o de una maía e strao rd in a ria , 1 6 ho ras co n secu tivas.
E l so l se p re se n tó el d ia del fenóm eno en todo su esplen dor,
s o lo un a q u e o tra n u b ecilla se v e ia en el firm am ento, nada hacia
p re sa jia r lo q u e p o co s m o m en to s d e sp u e sib a n a presen ciar aq u é­
llo s q u e co n e sa m añan a eran felices, p arecía que el sol quería a
s u v e z ser un m u d o te stig o de esa escen a terrible qu e en a lg u ­
n o s m in u to s m as se ib a a d esarro llar a su vista.
In stan tes antes d el sism o, algu n o s vecin o s notaron algunos
h e c h o s in sig n ifica n te s en apariencia; pero que in dudablem ente
s e rá n de un a gra n im p o rtan cia en las futuras in vestigacio n es
s o b r e la ca u sa de los tem blores: Un in dividuo de esta ciudad,
s e o c u p a b a con un o d e sus em p le ad o s en co lo carle un puntal de
m a d e ra a un a m uralla, el qu e al co rta rlo lo habian d ejado inten­
cio n a lm e n te m as la rg o qu e lo necesario, i d esp ues cuan do lo
fu e ro n a c o lo c a r n otaro n con gran asom bro, que este puntal
les q u e d ó m ui co rto a p esa r de sus p recau cio n es anteriores; n a­
tu ra lm e n te e ste h e ch o les llam ó en estrem o la atención; p orque
n o a lca n za b a n a d arse cu e n ta de lo que a ellos les pasaba, en­
co n tr á b a n se a ta re a d o s en la resolución de este problem a, cuando
s o b re v ie n e el terre m o to qu e a p en a s les d ejó el tiem p o n ecesario
p a r a é sc a p a r con vid a; p o rq u e los m uros de la habitación en que
s e e n co n tra b a n se vin iero n al suelo.
E n e se m ism o dia, un a sirv ien ta fué m ui de m añana a sacar
a g u a de la n oria, p o zo o jah u el, qu e en esos entonces existían
e n c a d a ca sa, i cu á l no seria su so rp resa al notar que el agua
d e l p o zo e sta b a hirvien do; a su sta d a co rre a dar cuenta a la
d u e ñ a d e ca sa. D e s p u e s de lo cual este fenóm eno fué o b serva ­
d o p o r á m b as, i se co n ve n cie ro n de qu e esto de la ebullición se
d e b ia a un g a s q u e se d esp ren d ía de la tierra, el cual al pasar
p o r en tre la m a sa del líq u id o , lo m o via violentam en te. A l m is­
m o tiem p o n ota ro n q u e el a g u a de la noria su b ia sobre su ni­
v e l ordin ario; esta b a n h a cien d o co m en tario s so b re este estraño
fen ó m en o , cu a n d o el ru ido i el rem ezón les vin o a d ar la cla ve
d e lo q u e ellas esta b a n vie n d o . L o
anteriorm ente dicho se ob-
—
1 66 —
servó en to d o s los p o zo s de Illa p el, a lg u n o s de lo s cu a le s ca si s e
llenaron de un a a g u a e sp u m o sa , la q u e fre cu e n te m en te ten ia un
co lo r barro so , d e b id o a qu e el cie n o del fo n d o h a b ia sid o re m o ­
v id o p o r el gas.
P ero lo cu rio so del ca so es, q u e esta a g u a p rin cip ió a b a ja r
p o co a p o c o d esp u es del terrem o to , lle g a n d o a su m á x im o el d ia
sigu ien te del tem blor, en qu e el a g u a d e sa p a re ció to ta lm e n te d e
algu n o s p o zo s su rtid o res, ten ien d o m u ch o s d e su s h a b ita n te s
qu e recurrir a las tu rb ias a g u a s del rio p a ra el u so d e su s p rin ­
cip ale s n ecesid ad es.
S o lo en los p rim eros d ias d e S e tie m b re d e ese año, se n o tó
qu e el líquido en cu estió n su b ia p o c o a p o c o
h a sta lle g a r a
su p rim itivo n ivel, d e sa p a recie n d o p o r lo ta n to en g ra n p a r te ,
ese terro r qu e le ca u sara este estrañ o co n ju n to d e fen ó m en o s,
qu e p arecían h a b erse un ido p ara a te m o rizar aun m as, a lo s d e s ­
gra c ia d o s h a b itan tes de esta rejion.
N u n ca se nos o lvid a rá lo q u e un co m p a ñ e ro d e in fa n cia n o s
d ijo un m om ento ántes, una h o ra p o r lo m énos, d e e ste c a ta c lis ­
m o i qu e fué m as o m énos lo qu e s ig u e «Un p o c o á n te s d e le ­
van tarm e m e q u ed é a lg o d o rm id o i m ién tras e s ta b a así, v i d e ­
rrum barse m u ch o s ed ificio s d el p u eb lo , a ñ a d ié n d o n o s a d e m a s
m u ch o s otros d eta lles qu e se co n firm aro n to d o s d e sp u e s d e l te ­
rrem oto.»
R e s p e c to a esto últim o, n os h a ce m o s un d e b e r en c ita r un
p árrafo del sism o lo jista arjen tino señ o r P. A . L o o s q u e p u b lic ó
en el B oletín del M in isterio de A g r ic u ltu r a de la R e p ú b lic a A r jen tin a , al tra tar del tem b lo r q u e tu v o lu g a r en M e n d o z a el 8 d e
S e tie m b re de 1907 a l a s 6 h. 37 m. i q u e dice: «U na se ñ o ra a n ­
cian a i p aralizad a sintió los m o vim ien to s v ib ra to rio s d e la tie rra
5 m in utos an tes del fuerte rem ezón . D ic h a se ñ o ra e x ijió a la s
p erso n as q u ien es la cu id a b a n
qu e la llev a ra n al p atio ; i c u a n d o
la habian sen tad o en su sillón en m e d io d e l p a tio recien s o b r e ­
vin o el fuerte rem ezón.»
E n la p arte m edia del cerro qu e se e n cu en tra in m e d ia ta m e n ­
te al N o rte de Illap el, frente a la p la za i un p o co m a s a rrib a d e l
—
167 —
ce m e n te rio , salta ro n do s enorm es ch orros de a g u a a gran altura
d u ra n te el te m b lo r i a lgú n tiem p o desp u es, los que siguieron ai
p rin cip io p o r un a p eq u e ñ a q u eb ra d a, tom ando desp ues esta es­
p e c ie de a v a la n c h a de a g u a , p ied ra i barro, p o r el m edio de una
d e las ca lle s tra sv e rsa le s de d irecció n N o rte Sur, hasta que el
to d o d e se m b o c ó en el rio; ig u a l fenóm eno se o b servó en a lg u ­
n os o tro s cerro s de este d ep artam en to . A estos chorros de agu a
q u e fre cu e n te m en te saltan en los cerros en años lluviosos o du­
ra n te a lg u n o s fu ertes tem b lo res, se le co n oce en estas rejiones
co n el n om b re de Huracanes, los cu ales y a lo s hem os descrito en
o tra íe v is ta qu e no es la del M useo i es p or esto que la inserta­
re m o s al fin d e este trab ajo .
U n a v e z p a sa d o el terrem o to , se prin cipió a cubrir p o co a p o ­
co el cie lo de n eg ro s n u b arro n es que am en azaban convertirse en
fu e rtes llu vias, en v ista de lo cual los h abitan tes de esa rejion
p u siero n to d o em p e ñ o en cu b rir el tech o de una sola de sus ha­
b ita c io n e s , co n lo s m a teriales qu e quedaron m as o m enos bu e­
n os, e n tre to d o ese co n ju n to de destrozo.
L a s d e sg ra c ia s p erso n a les fueron p o r fortuna mui p o cas i se
d e b e in d u d a b lem e n te a qu e a esa hora casi to d o s se en con tra­
b a n en p ié. U n a señ o ra llam ad a T rá n sito Izquierdo quedó en­
tre lo s e sco m b ro s d e un a de las do s iglesias que se vinieron al
su e lo , m u rien d o al m ism o tiem p o un niño.
L a s d e sg ra c ia s m a teria les fueron inm ensas: m uchas casas se
v in ie ro n al su elo, q u e d an d o el resto en m ui mal estado i a las que
se les tu v ie ro n q u e h a ce r m ui sérias rep aracion es algún tiem po
d e sp u e s.
E s n ece sa rio to m ar m ui en cu en ta que casi la m ayor p a r­
te d e las a n terio res co n stru ccio n es estaban hech as para resistir
te m b lo re s d e m as o m enos intensidad; ellas son mui bajas, de
m u ralla s m ui an ch as de a d o b es, estan d o adem as en la m itad i en
la p a rte alta , to d a s lig a d a s con so leras de m aderas am arradas en­
tre sí. N a tu ra lm e n te esto lo hacian así; p o rqu e en ese enton­
ce s no p rim a b a el lujo a la seg u rid ad person al i de la familia,
co m o p a s a en e sto s tiem p o s en qu e se p rescin de de esto último.
-
i 68 —
N a tu ra lm en te un tem b lo r de la in ten sid a d d el de 1880 se h a ria
sen tir en este p u eb lo con m u ch o m as v io le n c ia en to d a s a q u e ­
llas co n stru ccio n es m odern as; p o rq u e en e sta s no se han to m a ­
do las m ism as p re ca u cio n e s de s e g u rid a d q u e en a q u e llo s e n ­
tonces.
L a su b siste n cia d ia ria de los de esta rejion se hizo a lg o difícil;
el pan en los p rim eros dias qu e sigu ie ro n al tem b lo r, fué m ui d i­
fícil el p ro p o rcio n árselo ; p o rq u e casi to d o s lo s h o rn o s q u e lo c o ­
cían, se vin ieron al suelo; los co m e rcia n te s e le v a ro n in m e d ia ta ­
m en te el p recio de sus m ercad erías; p o rq u e co n sid e ra ro n m ui
o p o rtu n o estos m o m en to s p a ra e sp e c u la r co n el h a m b re d e un a
p o b lacio n ; ig u a l co sa p asó con to d o s lo s m a teria les d e c o n s ­
tru cción.
L a tierra se rajó en d iv ersa s lo ca lid a d e s lo q u e se p u d o v e r
m ejo r en to d o s los ca m in o s p ú b lico s q u e d an a c c e s o a e ste p u e ­
blo. A esto d e las ra jad u ras se les ha d a d o p o r a lg u n o s sism olo jistas que viv en en C h ile m u ch a im p o rtan cia; p ero , p o r el si­
gu ien te p árrafo se v e rá lo qu e esto v a le i q u e es s a c a d o d el
estu d io qu e hizo el je ó lo g o arjen tino señ o r G u illerm o B o d e n b e n d e r so b re el T e rre m o to A rje n tin o d el 27 d e O c tu b re d e 18 9 4 i
q u e dice: « T am b ién he o b se rv a d o m u ch as rajad u ra s, co n ru m ­
b o p aralelo a las cu estas, d o n d e el b la n d o su e lo a lu v ia l i d ilu ­
v ia l d escan sa so b re la ro ca firme.»
«E stos fen óm en os de rajad u ra s no o frecen n a d a d ig n o d e
m encionarse; i lo s señ o res in jen ieros q u e han b a sa d o en su n a ­
turaleza, rum bo e in clin a ció n , una teo ria re la tiv a al ce n tro , e p i­
centro, p ro p a g a ció n , etc., d el terrem o to , h an c o m e tid o un gra n
error. H an d e m o strad o co n ello q u e sab e n c a lc u la r i ta m b ié n
q u e no han c o m p re n d id o la teo ria d e M a llet, d e la cu a l p a rten
en sus e sp o s ic io n e s .»
E n el m in eral de L a s T a z a s , qu e se en cu en tra al S E . d e Illapeí, se co rrió un gra n p e d a zo d e ce rro , el q u e lle v ó a u n o d e lo s
tra b aja d o re s i lo estrelló co n tra u n a q u e b ra d a , m a tá n d o lo in m e ­
d iatam en te, salien d o heridos a lg u n o s o tro s m in eros. U n o d e lo s
anteriores
co n ta b a
a lgú n
tiem p o d e sp u e s,
q u e la im p re sió n
—
fué tal, q u e c r e y ó
m ism ísim o infierno.
169
—
en co n trarse so b re un vo lcá n o so b re el
A lg u n a s m in as se sen taro n i el ruido que se sintió dentro de
e lla s 1 q u e p re ce d ió al terrem o to fué terriblem en te espantoso.
P a ra q u e se co m p re n d an m ejo r los destro zo s que causó este
c a ta c lis m o en Illa p el, d a rem o s el p arte que p asó el G o b ern ad o r
d e e se p u e b lo al señ o r M in istro d el Interior:
«■Illapel, Agosto 20 de 1880.
S e ñ o r M in istro d el Interior:
D e s p u e s d e un a llu v ia de d ieciseis horas co n secu tivas, a las
8 h o ras 45 m in u to s A . M. d el d ia 15, Illa p el fué co n m o vid o p or
un e sp a n to s o te m b lo r q u e ha d e ja d o a esta ciu d ad en co m p leta
ruina, m a s de un a tercera p arte de los edificios han sido des­
tru id o s co m p leta m en te, in clu y en d o en esto s los d os tem plos; i los
q u e q u e d a n en p ié están en m al estad o , que m uchos de sus m o­
ra d o re s tem en h a b ita r en ellos.
L o s e d ificio s m u n icip ale s de la cá rcel, G o bern ació n , M un ici­
p a lid a d , n o ta ría , ju z g a d o , re co va , h o sp ita l i en jen eral todos los
e d ificio s q u e o cu p a n las escu elas, han sid o destruidos casi ente­
ram en te.
P a san de seiscie n ta s las fam ilias i p o b res que han quedad o
sin asilo i sin recursos. L a ca rid a d p ú b lica les p ro p o rcio n a hasta
a h o ra lo s a u x ilio s m as in d isp en sa b les, i el p atrió tico vecin dario
d e la S e re n a ha e n v ia d o p o r de p ro n to i p o r co n ducto del señor
In ten d e n te , la ca n tid a d de d o s m il p eso s p ara atender a esas ne­
ce sid a d e s.
L a s p ro p ie d a d e s se en cu en tran ho i en com ún unas con otras p o r
h a b e r sid o d e stru id a s su s m urallas i p ared es divisorias, i n ecesi­
tan u n a p ro n ta rep aració n p ara e v ita r los p erju icios qu e esta in­
s e g u rid a d p o d ria o casio n ar.
H a s ta d ie z le g u a s a la red o n d a de esta ciu d ad han reven tado
—
17 0 —
m u ch o s h u ra can es d e agu a; un os g ra n d e s i o tro s p e q u e ñ o s , sin
ca u sa r p erju icio s de co n sid era ció n .
L o s h orn os d e fun dición c o m p leta m en te d e stru id o s i la s m in as
sen ta d a s casi en su to ta lid a d . F e liz m e n te p o r s e r d ia fe stiv o , no
h u b o d e sg ra c ia s p erso n a le s. L o s o p e ra rio s no tra b a ja b a n , (no
co m p re n d em o s p o rq u e el señ o r G o b e r n a d o r no in d ica en su p a r ­
te las d e sg ra cia s p erso n ales q u e h u b iero n a co n se c u e n c ia d e l te ­
rrem oto.)
D e S a la m a n ca i C h a lin g a aun no te n g o n o ticia s o ficiales; p ero
p o r p erso n a s q u e m e m erecen en tera fé, s e q u e e sta s p o b la c io n e s
h an sufrido p erju icio s de co n sid era ció n ; m u c h a s ca s a s c a id a s i
o tra s a m en azan d o ruina.
L o s tem p lo s han sufrido b astan te.
N o se tien e n o ticia s de d e sg ra cia s p erso n a le s. L a s h a cie n d a s
h an q u e d a d o rasas. L a g o b e rn a c ió n ha to m a d o to d a s las m e d i­
d a s del ca so p ara re sg u a rd a r las p ro p ie d a d e s i p a ra e v ita r d e s ­
g ra c ia s . A te n d ie n d o al e sta d o de p o b re za i m iseria en q u e ha
q u e d a d o la m a y o r p arte d e la je n te in d ijen te, i s e g ú n la lim o sn a
q u e se ha re p artid o en e sto s d ias p a sa d o s, d á n d o se le c u a re n ta
c e n ta v o s p ara c a d a fam ilia, ha a scen d id o p o r c a d a d ia a la s u ­
m a d e 240 p eso s, in clu y en d o en este n ú m ero m u c h a s fa m ilia s
v e rg o n za n tes.
E s to so lo, señ o r M in istro, ha se rv id o p ara p ro p o rc io n a rle s un
p an diario, ten ien d o la g o b e rn a c ió n el sen tim ien to
d e no p o d e r
s o c o rre r o tra s m il n ece sid ad e s q u e so n d e su m a u rjen cia , q u e
h an sid o ca u sa d a s p o r la ca tá stro fe de q u e han sid o v íc tim a s la s
n u m e ro sa s fam ilias de q u e he h e ch o m en ción .
U S . en v is ta de los d a to s de q u e h e h e ch o re feren cia i to m a n ­
d o en co n sid era ció n la situ a ció n del E ra rio , p o d rá c a lc u la r cu a l
s e a la ca n tid a d co n qu e el S u p re m o G o b ie r n o se d ig n e fa v o r e ­
c e r p ara sa tisfa ce r las m as p rem io sa s i u rjen te s n e c e s id a d e s a
tan to s in felices.
D io s g u a rd e a U S .— J . de D . Monarde.
E n un d iario de V a lp a ra ís o e n co n tra m o s h a c e tie m p o la si
—
17 1 —
g u íe n te relación : « T o d o s sab e m o s que no hai ningún otro fenó­
m en o n atu ral c u y o s e fe cto s so b re la n aturaleza hum ana sean
m as terrib le s q u e lo s d e un tem blor. S u rapidez, su p re cip ita ­
ció n , su in fin ita p o te n c ia d estru cto ra , su fuerza in contrastable i
a ca si c o m p le ta o scu rid a d re sp e cto a sus causas inm ediatas, se
co m b in a n p a ra d a rle ese a sp e cto de terror m isterioso que aun
m ism o tiem p o s o b re co je to d a s las fuerzas de la N atu raleza. E n
p re se n cia de un tem b lo r lo s hom bres m as sabios pierden la es­
p era n za , lo s m as fu ertes se ven d éb iles i todos son igualm ente
h e rid o s, p o r e se tem o r re ve re n cial del p o d er de la naturaleza,
q u e fo rm a la relijion del s a lv a je i la sup erstición de los hom bres
ig n o ra n te s.
L o s te m b lo re s lijeros, las o scilacio n es casi im p ercep tibles del
su e lo en q u e v iv im o s, son p ro b a b lem en te bastante com unes en
m u c h a s p a rte s d el m un do. M u ch o s de e sto s m ovim ientos p ueden
p a s a r i no sen tirse m as, o p u ed e ser mui bien el p recursor de
u n a d e stru cció n rep en tin a i va sta, co n tra la cual no hai escap ada
p o sib le.»
C u a n d o ca en las ca sa s i b a m b o lea n sus m urallas i se rajan,
p u e d e n e scu sa rse el m as v a lien te si p articip a del pánico de sus
m a s tím id o s v e cin o s.
E l p erso n a l de ca d a ca sa se en co n tra b a casi to d o en pié cuan­
d o s o b re v in o el p rim er ruido i esto se debió en gran parte a
q u e la je n te d e v o ta d e eso s en to n ces, se en co n traba en este dia de
fiesta, p o r ser el d ia d el T rá n s ito m ui celeb rad o por la iglesia ¡
a e sto se d e b e p rin cip a lm en te la leva n tad a tem prano; porque
n a d ie q u e ria p e rd er la fiestas relijiosás i que por fortuna prin ci­
p ia b a n d e sp u e s d e las n u eve de la m añana.
C a s i to d o el e lem en to fem enino de este p ueblo se encontraba
en ca m in o al tem p lo , o bien se en co n trab a listo para partir una
v e z d a d a la ú ltim a señ a. C u an d o m énos se pen saba se siente
v e n ir d el la d o n orte i p o n ien te un gran ruido que fué alim en­
ta n d o rá p id a m en te de in ten sidad, este estado de cosas duró com o
d ie z se g u n d o s, el cu a l term inó co m o una esp ecie de esplosion de
un g ra n ca ñ ó n , sin tié n d o se a cto con tin uo un gran núm ero de
—
172 —
vio le n ta s o scilacio n es, que*duraron m ui c e rc a dé un m in u to . E n
e ste co n ju n to d e vib ra cio n e s se p u d iero n d istin g u ir cla ra m e n te
dos. g ran d e s ch o q u e s, sien d o el se g u n d o m u ch o m as in ten so q u e
el prim ero.
D e s p u e s de esto s m o vim ien to s tan v io le n to s vin ie ro n a lg u n o s
o tro s de m ucho m én o s in ten sidad qu e fueron d ism in u y e n d o p o c o
a p o c o h asta qu e p o r fin p asaro n d el todo.
D e s d e qu e p rin cip iaro n a sen tirse los p rim e ro s ru id o s p re c u r­
so res de este gran tem blor, se v ió salir a p resu ra d a m e n te a la s
h a sta ese en to n ces so lita ria s calles, a un sin n ú m ero d e p e rso n a s
q u e a rran caban atem o rizad as d e sd e el in terio r d e su s h a b ita c io ­
nes; así es que no fué raro v e r a h o m b res i m u jeres en tra je s
q u e nos re v e la b a de qu e aun se en co n tra b an en sus lech o s. A l ­
g u n o s d e e sto s im p lo rab an en alta v o z el au silio del S e r S u p r e ­
m o, o tro s m iraban asu sta d o s el cu a d ro q u e en e so s m o m e n to s s e
d e sa rro llab a an te sus o jos, o tro s se p re o cu p a b a n s o lo d e su c o n ­
se rv a ció n p erso n al i d e la d e a q u ello s de sus seres m as q u e rid o s;
p ero to d o s se a lejaban de a q u ellas m u rallas q u e "b am b o le ab a n i
de a q u ello s ed ificio s qu e a ca d a m o m en to a m en a za b a n co n v e ­
nirse al suelo.
A p e n a el alm a cu a n d o uno se e n cu en tra en un m ed io s e m e ­
jan te; p o rq u e d e esto d e v e r d e rru m b a rse los te ch o s i la s p a r e ­
d es de las h a b itacio n es, las m urallas d iv iso ria s de su s p e r te n e n ­
cias, i cu b rirse el su elo de fra g m e n to s d e teja s q u e h a s ta h a c e
p o c o cu brían las ca sa s i que im p ed ían la e n tra d a d e las a g u a s
de llu v ias al in terior, i co m o si esto fu era p o co p a ra p ro b a r la
resisten cia m oral del h om bre, se v e de re p en te sa lta r a e n o rm e
a ltu ra su cesiv a m en te, eso s d os en o rm es ch o rro s d e a g u a d e q u e
y a h em o s h a b lad o.
L a d irecció n d el m o vim ien to fué en je n e ra l d e N o rte a S u r,
n o tá n d o se a su v e z a lgu n o s de E s te al O e ste . L o s a n te rio re s se
e n co n tra b an un idos a un fu erte m o vim ie n to v e rtic a l d e a b a jo
a rriba qu e es el qu e d o m in ab a i a e sto se d e b e q u e lo s e d ificio s
i m urallas han caid o en to d as d ireccio n es i m u ch as m u ra lla s d e
—
173 —
a d o b o n e s, tierra co m p rim id a con pisones, se desm oronaban in­
d istin ta m en te a un la d o i a otro.
A lg u n o s m o jin etes se d esp ren d iero n al E ste i otros al O este,
i las p erso n a s m ism as salta b an co m o im p ulsad as por una fuerza
m isterio sa q u e se e n co n tra b a d e b ajo de sus piés. A lg u n o s indi­
v id u o s q u e se e n co n tra ro n en el p aseo de los N aranjos, notaron
q u e la su p erficie de la tierra h acia una esp ecie de olas que
se d irijian d e sd e lo s co rd o n e s de cerro que están al N o rte de la'
p o b la c io n h á cia el Sur.
L o s tem b lo res i fu ertes ru idos su b terrán eo s se repitieron en ese
d ia co n un a fre cu e n cia a terrad o ra, fueron estos no m énos de
treinta; p ero p o r fortuna eran de m u ch o m énos intensidad; el
1 7 h u b o un o m ui récio. E n jen era l la tierra diariam ente seguía
m o v ié n d o se h a sta lo s p rim ero s d ias de O ctu b re , en que se fueron
p e rd ie n d o p o c o
a p o co , h a sta qu e d esap areciero n com p leta­
m en te.
R e s p e c to
a e sto s tem b lo res que sigu en a uno grande, p o d e­
m o s c ita r a lg u n o s p árra fo s de un p eq u eñ o folleto p ublicado en
el B o letín del M in isterio d e A g ric u ltu ra de la R e p ú b lica A rjen tin a el año 1908, i qu e se titula: «P rincipales fenóm enos orijinad o s p o r los terre m o to s i m anera de observarlo s» , escrito por el
e n c a rg a d o de la esta ció n sism o ló jica de M endoza, señor P. A .
L o o s i q u e dice: « L o s p ost temblores. A un fuerte terrem oto si­
g u en fre cu e n te m en te una ca n tid a d de sacudim ien tos posteriores.
S u n úm ero es tan to m as gra n d e cu an to m as fuerte ha sido ei
sa c u d im ie n to p rin cip a l i cu an to m as p eq u eñ a ha sido la zona
s a c u d id a . E l lím ite d e tiem p o duran te el cual pueden continuar
lo s p o st tem b lo res p u ed e a b ra za r va rio s años, pero con el andar
d e l tiem p o su fre cu e n cia v a d ism in u yen d o . L a zon a en la cual
se p ro d u c e n los p o st tem b lo res no co in cid e siem pre exactam en te
co n la rejion en q u e tu v o lu g a r el sacudim ien to principal, los
e p ice n tro s de los p o st tem b lo res se trasladan con frecuencia
d e n tro de la zo n a de lo s sacu d im ien to s en jen eral.
« L o s o b se rv a d o re s suelen no darle m ucha im p ortan cia a los
p o s t tem b lo res, no a trib u y én d o les igu al v a lo r con relación al s a ­
—
174 —
cu d im ien to e sp ecial; lo qu e es un error, p u es hai q u e ten erlo s
en igu al co n sid era ció n .
«Es n ecesario to m ar m ui en cu en ta , c a d a sac u d im ie n to p o s ­
terior, y a se a en relación a su tiem p o , d u ració n e in te n sid a d , co n
el m ism o cu id a d o em p le a d o p ara los p rim ero s i aun m as, si es
posible.
«D e cierto p u n to de vista , la o b s e rv a ció n d e lo s p o st te m b lo ­
res es casi m as im p o rtan te q u e la de m u ch as o tra s m a n ife sta ­
cio n es s ís m ic a s .»
E l tem b lo r del I 5 de A g o s t o fué p a ra lo s h a b ita n tes d e Illapel, seg ú n la op in ion de las p erso n a s m as a n cia n a s q u e a q u í
viv ian , m as recio q u e el d é lo s años 18 4 7 i 18 76 . I p o r la s d e str u c ­
cio n es qu e cau só este terrem o to en este p u e b lo , le p o d e m o s
a sig n a r el m á x im o de la esca la d e in ten sid a d de
e sta cla se d e
fen óm en os, d a d a p o r D e R o s s i i F o re l i q u e és el g r a d o 10 i q u e
c o rresp o n d e a un sacu d im ien to q u e es c a p a z d e h a ce r lo q u e
sigue: gran ca tá stro fe, ruinas, form ación de h u n d im ien to s i ra ja ­
d uras en la tierra, d erru m b am ien to de m o n tañ as, e tc.
Efectos causados por este sismo en otros pueblos
de Chile
Petorca .— E s ta ciu d a d fué m ui m a ltrata d a p o r el te rre m o to d e
Illa p el i a lg u n o s q u e visita ro n a e sto s d o s p u e b lo s d e sp u e s de
a lgu n o s dias de la ca tá stro fe, so stien en q u e a lo m én o s tu v o
una ig u a l in ten sidad i lo s a n tig u o s los co m p a ra ro n con
el d e l
año 1822.
P o r la sig u ie n te co m u n ica ció n p a sa d a p o r el G o b e r n a d o r de
P e to rca se p o d ra ca lcu la r la m a gn itu d d e e ste m o v im ie n to en
esta ciu d a d i en sus alred edores:
«■Petorca, Agosto 19 de 1880.
S e ñ o r M inistro:
T e n g o el sen tim ien to de p o n er en co n o cim ien to de U S . q u e
el 1 S del actu al, a las 8 h. 27 m. A . M . se hizo sen tir en e sta
— i7S —
ciu d a d un ré cio tem b lo r, p re ced id o de un fuerte ruido, cau san d o
m a les d e su m a co n sid e ra ció n . E l m o vim ien to de vib ración i o s­
c ila c ió n q u e p ro d u jo el fen óm en o
fué estraord inario. S u d u ra ­
ció n a p r o x im a tiv a , cin cu e n ta i do s segu n d o s.
C a s i la to ta lid a d de lo s ed ificio s p articu lares han quedad o
in h a b ita b le s i o tro s arru in a d o s p o r co m p leto . L a cárcel pública,
cu a rte l, re co v a , m ata d ero , lo ca le s de escu elas, en una p alabra,
lo s e d ificio s fiscales i m u n icip ales, en mui mal estado.
L a s p o b la c io n e s v e c in a s d e C h in co lco i H ierro V ie jo han su ­
frid o p e rju icio s a n á lo g o s a los de esta ciudad.
E l b a ró m e tro m a rca b a llu v ia en seg u n d o grad o. Si llueve los
m a les serán irrep a ra b les.
N o ha h a b id o d e sg ra cia s p erso n ales que lam entar.
D e b o p re v e n ir a U S . qu e in m ed iatam en te d esp u es de verifi­
c a d o e ste su ce so , en v ié e sp re so a la L ig u a p ara com un icar a U S .
p o r te lé g r a fo lo o cu rrid o ; lo qu e no se efectu ó p o r interrupción
d e las lín eas telegráfica s.
P o r el p ró x im o co rreo , con m a y o res datos, daré cuen ta a U S .
d e ta lla d a m e n te d e lo o cu rrid o en el resto del departam en to.
D io s g u a r d e a U S .— Alberto Luco Lynch.»
L os V ilos .— A p e s a r de en co n trarse este p uerto a m ucho m é­
n o s d ista n cia qu e lo qu e se en cu en tra P e to rca de Illapel, p o d e­
m o s d e c ir d e qu e en los V ilo s no cau só el m enor daño, a no ser
q u e se co n sid e re en e sto s un a qu e o tra m uralla d e p irca qu e se
d e rru m b ó i q u e no es m as q u e un am ontonam iento de piedras
su e lta s c o lo c a d a s un a e n cim a de otra.
Copiapó .— A q u í fué m ui récio i p ro lo n gad o; p ero no causó
d a ñ o algu n o ; p o r ser casi to d o s los ed ificio s con struidps para re­
s istir a e sta cla se d e fen óm en os.
Serena .— T u v o lu g a r m as o m énos a las 8 h. 45 m. A . M. U no
q u e o tro ran ch o se d esp lo m ó ; el b a ró m etro m arcab a 766 m ilí­
m e tro s.
t
Coquimbo .— F u é m ui fuerte i en el m ar se levan taron g ra n ­
—
176 —
d e s co lu m n a s de a g u a , d e b id o a e sto un b u q u e co rtó un a d e s u s
an cla s. E l c a b le sub-m arin o se c o rtó p o r e fe c to d e l te m b lo r a la
altu ra del rio L im a ri i a un a h o n d u ra d e 1,800 m etro s.
0 valle.— T u v o
lu g a r a las 8 h. 45 m. A . M .; c a u s ó
m u ch o s
d e stro zo s en el d ep a rta m en to i en la ciu d a d se d e rru m b a ro n
m u ch as m u rallas i a lg u n o s ed ificio s q u e d a ro n en e sta d o ru in o so .
Salamanca i Chalinga. — E n á m b o s p u e b lo s fué m ui in ten so
el m o v im ie n to i ca u só in m en sas ruinas m a te ria les. L o m ism o
q u e en los an terio res se p u d o o b s e rv a r en la s h a cie n d a s d e L lim p o , Q u ele n , C h ellep in i C u n cu m en , etc.
Valparaiso.— S e sintió a la s o ch o tres cu a rto d e la m añ an a.
F u é m ui ré cio d esd e el p rin cip io . D e lo s e d ificio s c a y e r o n a lg u ­
n os tro zo s d e co rn isas i de e stu co , a lg u n o s m u ro s se rajaro n .
S o lo una señ o ra fué a lg o m a ltrata d a al tra ta r d e s a lir de un a
igle sia.
Viña d el M a r. — S e c a y ó un a de las to rres de u n a ig le s ia i la
o tra q u e d ó d esp lo m a d a.
Liviache i San Fra?icisco de Lim ache. — E n el p rim e r p u e b lo
se h u n d ió un tech o d e un a ca sa i en el s e g u n d o se c a y e r o n d o s
casas.
Q uillota. — S e arru inó la M atriz.
L la i-L la i. — S e d erru m b aro n a lg u n o s e d ificio s i c e rc a de aq u í,
en la cu e sta del T a b ó n se in terru m p ió la lín ea férre a q u e une a
S a n tia g o co n V a lp a ra is o , p o r h a b erse d e rru m b a d o a lg u n a s ro c a s
d el cerro.
San F elipe. — H izo p o c o e s tia g o este sism o.
Santiago.— U n diario d e esta ciu d a d n os d ice q u e e ste te m ­
b lo r se d ejó sen tir un p o co án tes de la n u e v e d e la m a ñ a n a
i q u e fué m ui récio i p ro lo n g a d o , ca u sa n d o
a lg u n o s p e rju ic io s
en lo s edificios; p ero p o r fortun a e sto s no fu ero n de co n sid e ra ció n .
E n m u ch as ca sa s i ed ificio s p ú b lico s se c a y e ro n a lg u n o s tro zo s
d e co rn isa i m u ch as m urallas se rajaron. L a fig u ra q u e c o ro n a b a
el a rco cen tral d el p o rtal F e rn á n d e z C o n c h a c a y ó d e su p e d e s ­
tal, co m o así m ism o o tra d el P o n ien te. L a cru z d e la to rre d e
la R e c o le ta F ra n cisc a n a se la d eó al E s te . E n lo s s u b u r b io s d e
—
la c iu d a d se h an d e rru m b a d o
177 —
a lgu n as m urallas, sin ca u sar d es.
g r a c ia s p e rso n a le s. S e sin tió m as o m énos este tem b lo r a las
8 h. 4 7 m . A . M . A lg u n o s o tro s tem b lo res se sintieron en este
d ía . a la s 12 h. 4 5 m. 4 s. o tro a las
12 h. /|/1 m. 22 s. i el últi­
m o a la 1 h. 38 m . 18 s.
M e lip illa .— S e sin tie ro n d o s tem b lo res, el m as fuerte a las 8
h. 50 m. i q u e fué un v e rd a d e ro terrem oto.
Concepción .— A la s 8 h. 30 m. A . M. S e sintieron do s fuertes
re m e zo n e s q u e v e n ia n
d el N o rte; el p rim ero de o scilacio n es
m é n o s in te n sa s q u e el s e g u n d o , el qu e a su v e z fué p reced id o
d e un g ra n ru id o . A lg u n a s p a red e s en m al e sta d o se d errum ­
b a ro n .
E n c u a n to a lo s p u e b lo s in term ed ia rio s sufrieron un os m as que
o tro s , así en T a l c a se sin tiero n d o s ch o q u e s mui violen tos, i en
R a n c a g u a lle g a r o n h a s ta to c a r so las las cam p an as de la iglesia.
— H a s ta a q u í s ó lo n o s h e m o s co n cre ta d o a d ar una d escrip ció n
m a s o m é n o s rá p id a d e lo s e fe cto s ca u sad o s p o r el sism o del
15 d e A g o s t o d e
1880, sin p re o cu p a rn o s en lo m as m ínim o de
h a c e r la m e n o r co n je tu ra s o b re la p ro b a b le cau sa del tem blor;
p e r o en lo s p á r ra fo s q u e sig u e n entrarem os m as a fondo en esta
m a te ria .
iíla p e l e stá s itu a d o en un a n g o sto valle de dirección cercan a
al E . O . p o r el q u e co rre el in sign ifican te rio Illapel; pero que
en a lg u n o s a ñ o s llu v io s o s se co n v ie rte en un ve rd ad e ro torrente
q u e to d o lo d e str u y e .
E s t e p u e b lo se e n cu e n tra ed ifica d o en un a n g o sta len gu a de
tie rra d e u n o s q u in ien to s a o ch o cie n to s m etros de anch o, p o r un
p o c o m a s d e m il d e la rg o i e stá al N o rte del anterior rio e in­
m e d ia ta m e n te al S u r d e un alto co rd on de cerros; e xistien d o p o r
el P o n ie n te i O rie n te un a e sp e c ie de apófisis del anterior cord on
d e c e rr o s q u e a v a n za n al S u r. A l o tro lado del rio e x iste un en ­
c a d e n a m ie n to d e e m p in a d o s cerros, en c u y a s faldas se ven e s­
p a r c id o s a lg u n o s g r a n d e s b lo q u e s erráticos, de un co lo r b lan co
g r is co n m a n c h a s v e rd o s a s i qu e a v e c e s encierran gran d es n ú cleo s
12
.
— 17« —
d e un c o lo r m as o scu ro , ig u a l c o s a p a s a en el la d o N o r te , E s t e
i O e s te d e Illa p el.
E n tr e el co rd o n d e c e rro s d e l la d o N o r te i el p u e b lo e x is t e
una a n g o s ta terra za , d e c im a ca si h o rizo n ta l, i q u e se e n c u e n tr a
u n id a a las e m in e n cia s d e l N o rte , i e n c o n trá n d o s e m a s o m é n o s
a un os sese n ta m e tro s s o b re el p lan d e la c iu d a d , la q u e le s ir v e
a lo s illa p e lin o s co m o c a n c h a d e ca rrera.
L o s co rd o n e s d e ce rro s q u e lim itan a e s te p u e b lo se c o m p o ­
nen ca si en su m a y o r p a rte d e e sa ro c a c la ra d e e s tr u c tu r a g r a ­
n ito id e a, rica
en a n fíb o la i q u e tien e a su v e z fe ld e s p a to s ó d ic o
i p o tá s ico i q u e co m o e le m e n to a c c e s o r io se e n c u e n tr a la m ica ,
el cu a rzo , la m a g n e tita i la p irita, etc.: a e ste c o n ju n to d e m in e ­
rales lo h e m o s d e n o m in a d o ro ca s ísm ica , a la q u e en o tra s p a r te s
se le h a d en o m in ad o: T o n a lita , N e v a d ita , D io r ita C u a r z o s a , G r a ­
n ito a n fib ó lico , rico en fe ld e s p a to , S ó d ic o -c á lc ic o , e tc.
L a terra za de q u e h e m o s h a b la d o e stá fo rm a d a p o r ro c a s d e ­
trítica s ricas en
arcillas; la s q u e fu e to n d e p o s ita d a s p o r lo s a n ­
tig u o s v e n tisq u e ro s, a la q u e se le p u e d e c o n s id e ra r c o m o
la
m o rain a la te ra l del la d o N o rte .
E n las p u n tilla s q u e se a v a n za n al S u r, e x is te n
ro ca s e rrá tica s d e c o lo r ca ste lla n o .
A bundan
ta m b ié n e s a s
m a s e s ta s en e l
la d o o rie n te en d o n d e se p u e d e n v e r a lg u n o s d e e sto s tro z o s q u e
lleg an a ten er h a sta d iez m e tro s d e la rg o p o r c in c o d e a n c h o i
por. o tro s tan to s de a lto . D e las a n te rio re s se h an
aprovech ad o
lo s a n tig u o s p a ra h a c e r las m u e las q u e le han s e r v id o p a r a m o ­
ler los m etales d e oro.
L a aren a d e e ste rio d e Illa p el h a s id o s ie m p r e ric a en o ro , la
q u e en tiem p o p a s a d o se o c u p a b a n en la v a rla .
A l la d o N o rte d e l p u e b lo e x is te u n a v e ta d e d o n d e se s a c a
un m in eral co m p u e sto de ó x id o d e h ie rro i q u e a d e m a s e n c ie r r a
un a d é b il lei en o ro i en co b re , e n c o n trá n d o s e a v e c e s a lg u n a s
p a rtíc u la s d e c o b re m e tá lico .
E n el co rd o n d el la d o S u r d e l p u e b lo e x is te n en u n a q u e b r a d a
q u e e stá a lg o al p o n ien te, a lg u n o s filo n e s ric o s en h ie rro , en el
q u e hai co b re m e tá lico i ó x id o n e g ro , a lg u n o s s ú lfu r o s i c a rb o -
—
i 79 -
n a to s , te n ie n d o e sto s m in erales una fuerte lei en
s e a e s to s m in erale s co m o
oro- em pleán -
fun den te con p referen cia a cu a les­
q u ie ra o tro s p o r ten er lei en c o b re i en oro.
A l la d o S u r E s t e se e n cu en tra la q u e b ra d a d e los L a v a d e ro s,
d e c u y o le c h o se han estra id o g ran d e s ca n tid a d es de oro.
C h a lin g a i S a la m a n c a su friero n m u ch o p o r este
tem blor. En-
c u é n tr a n s e e sto s p u e b le c ito s a un os ve in ticin co kiló m etro s de
d is ta n c ia d e Illa p e l. A m b a s p o b la cio n e s están al p ié de cerros
q u e tien en la m ism a ro ca sísm ica. S e p u ed e d e cir qu e desde
a q u í al in te rio r
p rin cip ia n los p rim ero s terren os estratificados
c o m p u e s to s d e u n a ro ca de co lo r ro jo o scu ro i q u e se d ep o sita ­
ro n en el R e t ic o o en el T ria s , los que a v e ce s sólo se ven en la
p a r te a lta d e lo s ce rro s, en q u e su b a se es d e la m ism a ro ca an­
te rio r.
A c in c u e n ta k iló m e tro s al S u r E s te del que hem os den om in a­
d o e p ice n tro , se e n cu e n tra el m in eral de L a s T a z a s, c u y o s filones
m e ta liz a d o s está n d e n tro d e una ro ca ig u a l a la y a descrita: el
m in e ra l q u e a q u í se e sp lo ta es la ca lco p irita con a lg o de oro.
E l p u e rto d e L o s V ilo s se e n cu en tra a un os cu aren ta kiló m e­
tro s al S u r O e s te i su frió m ui p o c o en sus d éb iles co n stru ccio ­
n e s ; p o rq u e s ó lo u n a q u e o tra p irca se d esp erfeccion ó .
E ste
p e q u e ñ o c a s e río e stá e d ifica d o s o b re un su b su elo d e rocas estrati­
fic a d a s p iza rreñ as, q u e se d e p o sitaro n en un a de las últim as m ani­
fe s ta c io n e s d e l P rim a rio , las q u e frecu en tem en te son atravesad as
p o r ro c a s d e g ra n o s m ui finos, de co lo r v e rd e oscu ro d e diorita.
A un o s c in c o k iló m e tro s m as al N o rte hai aisladam en te uno que
o tr o cre stó n d e ro c a g ra n ítica , lo s qu e v a n aum entan do a m edida
q u e se a v a n z a en ese sen tid o : en este p u erto o en sus a lred ed o ­
re s n o h e m o s e n co n tra d o a esa ro ca q u e hem os
denom in ado
s ís m ic a , i s e g u ra m e n te a e sto se d e b e qu e este caserío h u ­
b ie s e su frid o tan p o c o p o r los terrem o to s d e 1880 i 1906, p u esto
q u e lo s p u e b lo s q u e a co n tin u a ció n e n um eram o s han sen tido con
m u c h o m a y o r in te n sid a d los e fe cto s d e stru cto re s de ese sism o.
A
1 1 5 k iló m e tro s al N o rte de Illa p el está O va lle, en do n d e se
m a n ife stó co n m u c h o m a s in ten sid ad este fenóm eno, p u esto que
—
i 8o —
se d erru m b a ro n a lg u n a s m u ralla s, su s e fe c to s v a n sie n d o
cada
v e z a m e d id a q u e uno se a c e r c a al S u r.
A un o s 180 k iló m e tro s m as o m én o s al N o rte d e l q u e h e m o s
d e n o m in a d o e p ice n tro , se le v a n ta la h e rm o sa c iu d a d d e la S e r e ­
na; a q u í el sism o se sin tió con m a s fu e rza q u e en lo s V ilo s .
L a c iu d a d de C o p ia p ó e stá a 480 k iló m e tro s al N o r te d e Illap el. E s te terre m o to d ió lu g a r a fu e rtes i v io le n ta s o n d u la c io n e s
q u e, p o r fo rtun a, no o c a sio n a ro n d a ñ o d e c o n s id e r a r o n , i su in ­
te n sid a d se p u ed e co m p a ra r co n la d e lo s V ilo s ; sie n d o q u e e s t e
e stá a d iez v e c e s m én o s d is ta n cia q u e a q u el.
T o m e m o s a h o ra co m o p u n to d e c o m p a r a c ió n a lg u n o s p u e b lo s
q u e están al S u r de Illap el.
P e to rc a está a 75 k iló m e tro s de d ista n cia . L o s e fe c to s c a u s a ­
d o s p o r este sism o fu ero n m u i d e sa s tro s o s en e sta c iu d a d , c o m o
ig u a lm e n te en lo s ca se río s v e c in o s, i s ó lo se le p u e d e c o m p a r a r
co n lo q u e p asó en Illa p el. P e to rc a se le v a n ta s o b re un a n g o s to
v a lle i al la d o N o rte d e l rio d e ig u a l n o m b re , e n tre d o s a ltís im o s
cerros: el d e L la h u in p o r el N o rte , en el q u e se
e n cu e n tra n lo s
rico s i a n tig u o s m in erales d e o ro d e L la h u in , del B a r c o , d e l E s ­
p in o , del B ro n ce , e tc. E n e ste ce rro se v e n
a lg u n o s re s to s d e
e stra to s q u e han sid o m ui c o n v u ls io n a d o s i q u e s e g u ra m e n te lo s
m a s n u ev o s son d e l C re tá c e o i lo s m a s a n tig u o s d e l T r ia s . A l g u ­
n as d e e sta s ca p a s se e n cu en tran en p o sic io n
ro ca
e ru p tiv a
c a s i v e rtic a l. L a
q u e d o m in a en e ste c e rr o , es la a n d e s ita en e l
la d o poniente" i en el n o rte i o rie n te es u n a ro ca d e e s tr u c tu r a
p o rfiro íd e a a g ra n ito id e a , es só lo u n a v a r ie d a d d e la q u e h e m o s
d e n o m in ad o sísm ica. E s ta m ism a ro ca e x is t e en el la d o
S u r en
la q u e b ra d a B la n c a i d e la V iñ a , v ié n d o se su s a flo r a m ie n to s en
m u ch o s
lu g a res. A d e m a s d e b e m o s d e c ir
q u e ta n to
en e s t e
p u e b lo co m o en los a n te rio re s, se sien ten co n d e m a s ia d o fr e c u e n ­
cia fu ertes i p ro lo n g a d o s ru id o s su b te rrá n e o s .
E n V a lp a r a ís o se sin tió co n m u c h a fu e rza a u n q u e no p r o d u jo
d a ñ o s m a teria les, lo s cu a le s ú n ica m en te se c o n c re ta ro n
a
ro tu ­
ras d e c o m iz a s i ra jad u ra s d e m u ralla s. S a b e m o s q u e lo s c e r r o s
p o r el la d o o rie n te están co n stitu id o s p o r d io rita rica en c u a rz o ,
181
fe ld e s p a to o rto sa , v ie n d o se en el la d o p o n ien te algu n o s
o n e s d e la a n te rio r a lg o e stratificad a . E s te p uerto se en cu en ­
tr a a u n o s 16 0 k iló m e tro s i a lg o al S u r O e ste del centro.
E n V iñ a d e l M a r se d erru m b ó
una torre de una iglesia, q u e ­
d a n d o la o tra d e sp lo m a d a , ig u a l co sa le p asó a algu n as m ura­
lla s . L a a n te rio r ro c a e stá al P o n ien te i al Sur.
E n L im a c h e i en S a n F ra n sis c o d e L im a c h e se derrum baron
lo s
te c h o s d e a lg u n a s ca sa s, m as en el seg u n d o que en el pn-
m e io , p u e s to q u e e ste e stá m a s ce rca n o d e esa roca.
E n Q u illo ta se d e s tr u y ó la M atriz, la q u e está a p o ca distan ­
c ia d e l ce rro d e M a y a c a q u e es d e ro ca sísm ica. E s ta ciu d ad está
a 14 0 k iló m e tr o s al S u r.
L la i- L la i a 14 0 k iló m e tro s i a lg o al S u reste d e Ulapel. S e d e ­
rr u m b a ro n d o s e d ificio s, i es p o rq u e está in m ediatam en te al S u r
d e un ce rro c o m p u e sto de la ro ca sísm ica.
S a n t ia g o d ista 2 1 5 k iló m e tro s al S u r, a lg o al E ste. E n esta
c iu d a d el te m b lo r fué m ui re cio i p ro lo n g a d o , i cau só algun os
p e r ju ic io s , a u n q u e n o d e m u ch a co n sid era ció n , con cretán d o se
é s t o s a d e sp re n d im ie n to s d e co rn isas, ra jad u ra de m uros i de
a rc o s ; se d e rru m b a ro n a lg u n a s m u rallas en las afueras de la
c iu d a d , en d ir e c c ió n a S a n P a b lo . S e sintieron las prim eras o n ­
d u la c io n e s a la s 8 h. 4 7 m . d e la m añana.
E n M e lip illa fué su m a m en te fu erte i ca u só lijeros desp erfecto s.
S e e n c u e n tra e sta c iu d a d al p ié d el cerro de la E sm erald a, que
s e c o m p o n e d e e sa ro ca .
E n C o n c e p c ió n s o lo a lg u n a s m u rallas en m al estado . L o cu ­
rio s o es q u e en e ste p u e b lo , a p e s a r d e la enorm e distan cia qu e
s e e n c u e n tra d e Illa p el, sus e fe cto s d e stru cto re s fueron m as o
m e n o s ig u a le s a lo q u e p a só en L o s V ilo s : esto se d ebe segura^
m e n te a q u e a q u e lla se e n cu en tra ce rca n a a la ro ca sísm ica.
D e lo a n te rio r s a c a m o s en lim p io, qu e sus efe cto s d estru c­
t o r e s se h icie ro n se n tir co n m a s fuerza en Illap el i en sus alre­
d e d o re s , i q u e a m e d id a q u e se a leja de esta ciu d a d v a dism inu­
y e n d o , p o r lo je n e ra l; p ero es m as in ten so en aquellos lu g ares
q u e e stá n v e c in o s a e sa ro ca q u e h em o s d en om in ad o sísmica
—
182 —
en el tra b a jo q u e p u b lic a m o s en el B O L E T IN D E L M U S E O N A ­
C IO N A L, a p ro p ó sito
d el te m b lo r d e l
16
de A g o s to de
19 0 6 i
q u e se titu la L o s Temblores en Chile.
E n a q u e llo s te m b lo re s ch ile n o s q u e han s id o p re s e n c ia d o s p o r
a lg u n o s h o m b res o b s e r v a d o re s o q u e h an re c o rrid o lo s lu g a ­
res m as a m a g a d o s , n u n ca se h a d e ja d o s o ste n e r q u e s e m e ja n ­
tes m o v im ie n to s han ten id o p o r p rin c ip a l ca u s a , a lg u n o s so lev a n ta m ie n to s d e la c o s ta d e l su e lo c o n v u ls io n a d o , m ie n tra s q u e
n ad ie se p re o c u p ó d e e stu d ia r el fen ó m en o d e l 1 5 d e A g o s t o
de
1880, al m é n o s q u e
sepam os
n o so tro s, i a e sto
se d e b e
q u e no se h u b iese n o ta d o un s o le v a n ta m ie n to en la s c o s ta s .
P e ro en lo s fre cu e n te s v ia je s q u e h e m o s h e c h o a lg u n o s a ñ o s
d e sp u e s a e sa s p la y a s , h e m o s p re g u n ta d o s ie m p re a lo s m o ra ­
d o re s d e e sas rejio n es, si n o ta ro n a lg o d e sp u e s d e l s ism o o ánte s d e él; i lo c u rio so d e l c a s o es q u e to d o s h a n e s ta d o d e
a c u e rd o en q u e se n o tó u n a s u b id a d e l su elo ; p o rq u e el a g u a
q u e en
a n te rio re s tie m p o s re lle n a b a a lg u n o s p o z o s
d e ro ca s, en d o n d e se b a ñ a b a n
ro d e a d o s
a lg u n a s fa m ilia s, e stá n a h o ra
ca si se c o s i a lg u n a s p ie d ra s q u e p e rm a n e c ía n á n te s c o m p le ta ­
m en te ta p a d a s p o r el a g u a , e stá n d e s c u b ie r ta s en la s b a ja s m a ­
reas; así es co m o h e m o s lo g r a d o reu n ir un g r a n a c o p io d e d a to s
q u e n os han d a d o la ce rtid u m b re d e q u e a c a u s a d e e se te m b lo r
s u b ió la co sta; lo q u e no h e m o s p o d id o
a v a lu a r en m e tro s; lo
q u e só lo se p o d rá h a c e r un a v e z q u e se e s ta b le z c a n lo s m a rió g r a fo s en n u estro s p rin c ip a le s p u e rto s.
C a s i la m a y o r p a rte d e n u estro s te m b lo re s se d e b e n a n u e s tra
jo v e n C o rd ille ra d e lo s A n d e s , q u e es u n a d e la s m a s m o d e rn a s
d e l m u n d o i q u e aun h o i d ia se s o le v a n ta , n o e s ta n d o a u n c o n ­
c lu id a d e l to d o su fo rm a ció n ; p o rq u e aun en e sto s tie m p o s a c tú a
la m ism a fu e rza q u e la h icie ra su rjir d e l fo n d o d e lo s m a re s
tercia rio s.
S e p u e d e d e cir q u e en el c r e tá c e o , e sta C o r d ille r a se n o s p r e ­
s e n ta b a co m o u n a série d e islas q u e se e ste n d ia n d e l N o r te al
S u r p o r e n tre las cu a le s p a s a b a el m ar, e n c o n trá n d o s e ta n to la s
p a m p a s a rjen tin a s co m o el su e lo en q u e h o i h a b ita m o s , o c u p a d o s
-
i 83 -
p o r lo s m a re s d e a q u e llo s tiem p o s. D e b ién d o se las actu ales
e ste n s io n e s d e tierra s a e so s m o vim ie n to s b ru sco s qu e frecu en ­
te m e n te d e s tr u y e n la s c o n stru ccio n e s hum anas, i que q uedan entre
s u s e s c o m b r o s m ile s d e p erso n a s, dejan en cam bio , una n u eva
i d e lg a d a faja d e su e lo q u e se estie n d e d e N o rte a Sur. E sta s
s o n la s tie rra s en d o n d e s e g u irá n v iv ie n d o las futuras jen eracion es, p o rq u e sin m o v im ie n to no hai vid a. S e g ú n lo anterior, esta
p a r te d e l c o n tin e n te se h a ve n id o form an d o del E ste al O este.
A d e m a s , d e l so le v a n ta m ie n to b ru sco q u e o b serva m o s en nuestra
c o s ta , d e s p u e s d e c a d a tem b lo r, hai o tro qu e es m ui lento e in­
te r ru m p id o , p u d ié n d o s e a v a lu a r el so lev an tam ie n to jen eral a razón
d e u n m e tro p o r s ig lo .
A te r re m o to s q u e tien en sus ca u sa s en el cam b io de p osicion
d e la s m a sa s d e la c o s ta s ó lid a i q u e se verifican a lo largo de
la s fra ctu ra s , se les d e n o m in an terre m o to s tectó n ico s o de d islo ca ­
ció n , i lo s te m b lo re s q u e co n ta n ta frecu en cia azotan a éste pais,
so n ca si to d o s d e e sta e sp e cie .
E n el d e sa rro llo d e n u estra te o ría s o b re los tem blo res d e C hile,
h e m o s s u p u e s to q u e e l fo n d o d el m ar de n uestra co sta se
h u n d e d ia a d ia d e b id o al p e s o q u e v a aum entan do al d ep o si­
t a r s e lo s m a te ria le s q u e so n a rra stra d o s p o r los rios qu e bajan
d e la co rd ille ra , i p o r lo tan to tien e q u e lle g a r forzosam ente un
m o m e n to en q u e el e q u ilib rio se ro m p e i las anteriores m asas
s o b r e c a r g a d a s , e je rce rá n
u n a en o rm e presión so b re el núcleo
c e n tra l, el q u e co m u n ica rá el m o vim ien to a los terrenos p arale­
lo s q u e so n s e p a ra d o s p o r esa falla o p lan o de sep aració n entre
e l e le m e n to q u e b a ja i el q u e su b e.
E s t e p ro c e s o d e h u n d im ie n to no siem p re con tin úa, pudiendo
s e r in te rru m p id o p o r a lg ú n tiem p o . E n tal ca so se p roduciría
o tra v e z u n a c ie rta ten sió n , la
q u e c o n c lu id a p or ve n cer las re­
s is te n c ia s re s u lta n te s d e la fricció n i el d e scen so de la m asa o cu ­
rriría b ru s ca m e n te .
H e m o s d ic h o q u e la s o n d a s d e l te m b lo r lle g a b a n a Illap el del
N o r t e i a d e m a s e sto m ism o fué a se g u ra d o p o r a lgu n o s o b serva ­
d o r e s q u e n o ta ro n d u ra n te el te m b lo r qu e se form aban olas u
—
184 —
o n d as q u e ve n ían d el co rd o n d e c e rr o s q u e a e s te la d o e x is t e , i
a q u e lla s q u e se sen tían v e n ía n d e a b a jo a rrib a , s e d e b e n a q u e
el terren o s o b re el cu a l se h a e d ific a d o Illa p e l d e s c a n s a d ir e c t a ­
m en te s o b re la ro ca d e q u e se c o m p o n e el c o rd o n d e l c e rr o . C o n firm án se, p u es, u n a v e z m a s lo q u e d ijim o s en n u e s tro fo lle to
s o b re las c a u sa s de lo s tem b lo res.
E s ta s o n d as d e m o v im ie n to n o tu v ie ro n su o n je n en Illa p e l i
su s a lred ed o res, sin o q u e e lla s v in ie ro n d e l P o n ie n te , p o r la r o c a
d e q u e e stá fo rm a d o el la b io O rie n te d e la fa lla q u e c o r r e d e
N o rte al S u r c e rc a a n u estra a c tu a l c o s ta .
L a s o n d as de m o v im ie n to se d e b e n a la fric c ió n q u e s e p ro ­
d u c e en la ro ca d e l la b io O rie n te p o r la s o tra s q u e fo rm a n p a r te
d el q u e se ha d e n o m in ad o c o n tin e n te d e l P a c ífic o i q u e se e n ­
cu e n tran en el fo n d o d e lo s m a re s c e rc a n o s a n u e s tra c o s ta . P a r a
q u e se co m p re n d a m e jo r el m o d o c o m o m a rch a n e s ta s o n d a s p o r
la ro ca q u e h e m o s d e n o m in a d o sís m ica , d a re m o s un e je m p lo
m as p rá ctico , p a ra lo cu a l su p o n d re m o s q u e n o s e n c o n tra m o s
en p o se sio n de un a la rg a b a rra d e a c e r o a la q u e se le han s o l­
d a d o a lg u n a s o tra s tra sv e rsa le s.
S i al a n te rio r co n ju n to lo c u b rim o s co n a re n a , tertien d o c u id a ­
d o d e d e ja r al d e sc u b ie rto a lg u n o s tro z o s d e la b a rra , m ié n tra s
q u e o tra s p a rte s se le ta p a co n u n a d e lg a d a ca p ica i al re s to lo
re cu b rirm o s co n un a g r u e s a c a p a d e a ren a.
S i al co n ju n to
a n te rio r le h a c e m o s u n a p a s a d a d e lim a d e
d ie n te s á sp e ro s en un p u n to cu a lq u ie ra , n o ta re m o s lo q u e s ig u e :
en a q u ella s p a rte s d e sn u d a lo s g r a n ito s d e a re n a q u e la ro d e a n
v ib ra ra n co n m u ch a fu e rza en to rn o d e la b a rra i c a d a u n o d e
e sto s tro cito s re cib irá el m o v im ie n to d e l lu g a r en d o n d e e s tá la
ba rra , sien d o e sto s m o v im ie n to s c a d a v e z m é n o s in te n s o s a m e ­
d id a q u e u n o se a le ja d e l a cero ; p e ro in d u d a b le m e n te s e rá n
m u ch o m a y o r e s q u e a q u e llo s q u e se n o ta n en d o n d e la b a r r a
está cu b ie rta p o r e sa d e lg a d a c a p a d e a re n a i s e rá n m a y o r e s
aun q u e a q u e llo s q u e se o b s e rv a n en lo s tr o c ito s q u e re c u b r e n a
las ca p a s g ru e sa s , e in d u d a b le m e n te s e rá n m u c h o m e n o r e s la s
v ib ra c io n e s d e lo s g ra n ito s, en to d o s lo s lu g a r e s e n q u e n o p a s a
-
i 85 -
la b a rra p o r d e b a jo ; a u n q u e e sto s estén
m ui ce rca n o s al punto
en q u e se ha d a d o la lim ada.
A lo a n te rio r se d e b e cu a n to so sten em o s de qu e los m o v i­
m ie n to s sís m ico s se sien ten v e n ir de la d irecció n en do n d e e x is ­
te la ro ca sísm ica: así si un p u e b lo e stá al N o rte de ella las o n ­
d u la c io n e s v e n d rá n d el S u r, i si está al S u r lo sentirá ven ir del
N o r te i si e stá al P o n ien te v e n d rá del O rien te, etc. Si se e n cu en ­
tran d o s p u e b lo s a un a m ism a
d ista n cia del fo co del tem blor,
e s te se s en tirá co n m as in ten sid a d en el que esté m as ce rca de
la ro c a o bien q u e la c a p a d e ro ca de a carre o qu e la sep are se a
m é n o s e sp e sa . E l m o v im ie n to será m ínim o p ara un terreno,
c u a n d o e ste no te n g a a su la d o ni en su su b su elo la anterior d ich a
ro ca . A e sto se d e b e q u e a v e ce s es m as fuerte un tem blo r en
u n a rejio n m ui leja n a , co n tal q u e é sta esté ce rca de la roca, que
en o tra s en c u y o s a lre d e d o re s o su b su elo no e x is ta . E n C o n ­
c e p c ió n i en lo s V ilo s el terre m o to se hizo sen tir con m as o m é­
n o s ig u a l in te n sid a d , a p e s a r de la d iferen cia enorm e de distan ­
cia . L im a c h e i S a n F ra n c isc o d e L im a c h e están so lo sep a ra d o s
p o r un o s m il m e tro s i los e fe cto s d e stru cto re s son m ui d iverso s
en á m b o s p u e b lo s , d e b ié n d o s e é sto ún icam en te a la cerca n ía de
la ro ca .
E s to s m ism o s h u n d im ien to s i so lev an tam ie n to s, que en C h ile
e s la c a u s a p rin cip a l de lo s tem b lo res, se han o b serva d o tam ­
b ién en la R e p ú b lic a A rje n tin a , co m o se p o d rá v e r p o r el si­
g u ie n te p á rra fo d e l s eñ o r B o d e n b e n d e r al tra tar d el gran te m ­
b lo r a rjen tin o d e l 2 7 d e O c tu b re de 1894:
«¿H a ten id o tam b ién lu g a r un decenso je n e r a l co m p ren d ien d o
g r a n d e s zo n a s la d e d e p resió n , p o r ejem p lo , d e m anera qu e p u ­
d ié ra m o s co n sid e ra r e ste p ro ce so co m o la co n tin u ació n d e los
an terio res?
« E s m u i p ro b a b le , a u n q u e sea m ui difícil d ar una p ru eb a d e ­
fin itiv a d e ello . E l d e sc e n so ha p o d id o ser tan m ínim o qu e solo
u n a n iv e la c ió n de p re cisió n p o d ria co n te sta rlo .
«Tengo que
h a ce r m en ció n a q u í de una o b serva ció n , hech a
—
i8 6 —
p o r un a p e rso n a b a sta n te in stru id a , p e ro c u y o v a lo r p u e d e , sin
e m b a r g o , p o n e rs e en d u d a.
« E sa p e rso n a q u e v iv e
en M o q u in a , a firm a b a q u e to d o s lo s
a ñ o s h a b ia p o d id o p e rcib ir, d e sd e cie rto s itio d e s u s h a b ita c io
n es, un p u n to b la n c o d e s ie rra n e v a d a d e O liv a r e s (co rd ille ra
p rin cip a l) so b re sa lie n d o d e la d e T a la c a s tr a , p e ro n a d a m a s q u e
un p u n to . A c tu a lm e n te d e sp u e s d e l te rre m o to , se v é c o n to d a
c la rid a d i d e sd e el m ism o sitio , u n a p e q u e ñ a p a r te d e la c u m b re .
S u p o n ie n d o
la o b s e r v a c ió n e x a c ta , la z o n a s itu a d a al e ste d e la
C o rd ille ra h a b ría e sp e rim e n ta d o un m o v im ie n to (r e c íp ro c a m e n te
la C o rd ille ra se h a b ria lev a n tad o ).»
A d e m a s d e e sto ú ltim o , h u b ié s e m o s q u e rid o c ita r a lg u n o s p á ­
rra fo s d e em in e n te s je ó lo g o s i v ia je r o s q u e re co rrie ro n n u e s tra
c o s ta en el s ig lo p a s a d o , sie n d o a lg u n o s d e e sto s, t e s tig o s d e e s ­
to s fen ó m en o s i to d o s e llo s han q u e d a d o
p le n a m e n te c o n v e n ­
c id o s d e l s o le v a n ta m ie n to d e n u estra co s ta . E s v e r d a d q u e a lg u ­
n o s g r a n d e s i m o d e rn o s je ó lo g o s e u ro p e o s h a n n e g a d o e s to d e l
s o le v a n ta m ie n to , lo cu a l es m u i n atu ral p u e s to q u e e llo s n o han
r e c o rr id o e sto s m un d o s; v a lié n d o s e , al e s c r ib ir su s o b r a s m a e s ­
tra s, d e a lg u n o s e stu d io s d e v ia je ro s, en q u e p o r lo je n e r a l, h a i
m a s fa n ta sía q u e re a lid a d .
S a n tia g o , A g o s t o 15 d e 19 10 .
P R IN C IP A L E S R A SG O S
D E LA
JEOGRAFÍA ANIMAL DE CHILE
PO R
BER NARDINO Q UIJADA B.
1
C O N S I D E R A C I O N E S
P R E V I A S
C u a n d o s e e stu d ia la re p a rtició n a ctu a l de los anim ales sobre
la s u p e r fic ie d e l g lo b o , se v e q u e las e sp e cies no están esp a rci­
d a s sin o rd e n , sin o q u e su d istrib u ció n o b e d e ce a ciertas reglas,
i e s un p rim e r h e ch o d e im p o rta n cia q u e en la un iversalidad del
m u n d o a n im a l d e un p a is se d istin g u en form as (i) indíjenas e
(2) introducidas o e m ig ra n te s i (3) endémicas o lo cale s i (4) cos­
m opolitas o u n iv e rsa les.
(1) E n tr e lo s n u m e ro so s a n im a les indíjenas de C h ile po dem o s
c it a r la C hin chilla o C hinchilla laniger, M ol. i la Viscacha o La-
g id iu m peruanum , Meyen q u e, co m o se sab e , perten ecen a los
Lagostóm idos, fam ilia d e R o e d o re s lim itad a de un m odo esclus iv o a la A m é r ic a d el S u r.
(2) D e la ca si in fin ita v a rie d a d de e sp e cies introducidas , que
ju n ta s fo rm a n lo q u e se lla m a la fau n a a d ve n ticia , co n vien e elej i r c o m o e je m p lo s el
Caballo o E qu u s caballus, L . i el Cerdo o
S u s scrofa, L . p a ra a d v e rtir, c o m o o tro h e c h o c u r io s o d e la
je o g r a fía an im al d e C h ile , q u e las d o s fa m ilia s a la s c u a le s p e r ­
ten ec en e sta s d o s e sp e c ie s , lo s E q u id o s i lo s S u id o s , falta n p o r
c o m p le to en n u e stra R e p ú b lic a , i, co n e llo s, to d o s lo s P e r is o d á c ­
tilo s i los A r tio d á c tilo s n o ru m ian tes.
(3) C o n tin u a n d o n u estro e stu d io je o g r á fic o , v e m o s q u e lo s
a n im a les lla m a d o s endémicos o lo c a le s , c a r a c te r iz a d o s p o r su
d is trib u ció n
re strin jid a , a b u n d an
p rin c ip a lm e n te en
la s
is la s
o ce á n ica s . P a ra c ita r a lg u n o s e je m p lo s d e e n d e m is m o in su la r d e
C h ile , so n
c a ra c te r ístic o s i e s c lu s iv o s d e Juan F e r n á n d e z el P i ­
caflor grande o E ustephanus ferna nd ensis, K in g ., el
T o n to o
Anaeretes fernandezianus, P h ., el Coniesebo u O xyurus m asafuerae, P h . i el A g uilucho o Buteo exsu l, S a lv ., c o rr e s p o n d ie n d o
la s d o s p rim e ra s d e e sta s a v e s a M a s a T ie r r a i la s d o s ú ltim a s a
M a s a F u e ra .
P re c iso es n o ta r a q u í q u e lo s m a m ífero s no se
p re s ta n en
e ste ca s o p a ra n u estro s fines, p u es, p o r el c a r á c te r o c e á n ic o d e
las islas d e Juan F e rn á n d e z , n o se p re se n ta en e lla s n in g u n a e s ­
p e c ie terre stre p riv a tiv a d e e sta cla se s u p e r io r d e a n im a le s. P e ro
sin salir d el territo rio c o n tin e n ta l ch ile n o p o d e m o s e n c o n tr a r
e x c e le n te s e je m p lo s de m a m ífero s e n d é m ico s. S ir v a n d e p r u e b a
la s d o s e sp e c ie s d e M a rsu p ia le s D id é lfid o s c o n o c id o s en el p a is
co n el so b re n o m b re je n e r a l d e Comadrejas. E s el p rim e ro el
D
i d e l p i -i y s
(Marm osa) E L E G A N S , W
trh
.,
d e la s p r o v in c ia s
c e n tra le s d e la R e p ú b lic a i tan a b u n d a n te en V a lp a r a ís o en la
p rim e ra m itad d el s ig lo p a s a d o q u e , a d e c ir d e G a y , s e le c o jía
m ui fácilm e n te en tra m p a s, a tr a y é n d o le co n q u e s o i ca rn e . E l
se g u n d o es el D
id e l p h y s
(Driom iciops) A U ST R A L IS , F . P h . q u e
se e n cu e n tra en n u estra s p ro v in c ia s a u s tra le s , s o b r e to d o en
V a ld iv ia i L la n q u ih u e i p ro b a b le m e n te ta m b ié n en la A r a u c a n ía
i q u iza s to d a v ía m as al N o rte , n o c o n o c ié n d o s e en n in g u n a o tra
p a rte d el m un do.
(4) P ° r ú ltim o , si to m a m o s en c u e n ta la s fo rm a s cosmopolitas,
lla m a d a s tam b ié n u b iq u ita ria s i u n iv e rs a le s p o r e n c o n tra rs e en
m u ch o s p u n to s d e la tierra , es fá cil c o m p r o b a r q u e p e r te n e c e n
—
189 —
a lo s a n im a le s p ro p ia m e n te d o m é stico s i a a q u ellas e sp ecies de
p a r á s ito s c u y a e x is te n c ia d e p e n d e d el hom bre.
C o m o se s a b e , el h o m b re, p o r su s viajes, con quistas, co m er
CIO,
civ iliz a c ió n , e tc é te ra , c o n trib u y e a esp a rcir m uchas e sp ecies
p o r to d o el g lo b o , lle v a n d o in ten cion a lm en te unas v e ce s i c a ­
s u a lm e n te o tra s, g ra n n ú m ero d e an im ales útiles o n ocivos.
L a s m a n a d a s ca si in n u m erab les de to ro s i de ca b allo s s a lv a ­
je s , q u e p u lu la n h o i en la A m é r ic a del Sur, sien do anim ales que
n o e x is tía n
á n te s d el d e scu b rim ie n to , son el m ejo r ejem p lo del
p o d e r d e e ste m e d io d isem in a d o r.
L o s p a ia s ito s q u e v ia ja n con el h o m b re son esterio res o ecto-
p a rá sitos u n o s e in te rio res o endoparásitos otros. A
p rim e ra c a te g o r ía
los de la
p erte n ece n m u ch as e sp e cies de A rtró p o d o s
d e la s c la s e s d e lo s In se c to s (a) i A rá c n id o s (b), i entre los últi­
m o s n o m b ra d o s se n o ta n no p o c o s V e r m e s (c) i P ro to zo o s (d).
(a) H ai 28 especies de D ípteros parásitos del hombre en estado larvario,
a los que se agregan dos de este mismo orden, que lo sorí en estado adulto
i 4 de Hem ípteros: A ) DÍPTEROS; 1. P ulga o P u lex irritans, L. 2. Nigua
o Sarcopsilla penctrans, L .— B ) H e m í p t e r o s : i. Piojo de la cabeza o
P ed icu lus capiiis, D eg. 2. Piojo de los vestidos o Pedicu/us vesíimenti,
Burm . 3. L ad illa o P h thirú is inguinalis, Redi. 4. Chinche de cama o
A ca nth ia lectularia, L.
(b) D os especies de L i n g u á t u l a S
i 18 de A c a r i n o s . Por ejemplo:
Lin g u a tu la rhinaria, Pilger, parásito de las fosas nasales, A rador de la
sarna o Sarcoptes scabiei, Latr. var:, hominis i Garrapata o Ixodes ricinus, L .
(c) Q uince especies de C e s t o d e s . Por ejemplo: Lombrices solitarias o
Taenia solium Rud. i Taenia sagina/a, Goeze.
D o ce especies de T r e m a t o d e s . Por ejemplo: Sanguijuela del hígado o
Fasciota hepatica, L . i B illia rzia o Schistosomum haematobium, Bilharz.
T rein ta i una especies de
NEM ATODES.
Por ejemplo: Lombriz del niño
o A sca ris lumbricoides, L., Triquina o Tnchinella spiralis, Owen, i Piduyc
u O xy urus verm icularis, L.
(d) C inco especies de R lZ Ó P O D O S . Por ejemplo: Amoeba coli, Loesch.,
productor de la diarrea amebiana.
—
190 —
M a s in te re sa n tes q u e las e s p e c ie s q u e d e b e n a c ir c u n s ta n c ia s
fo rtu ita s el h a b e rse e ste n d id o p o r la s u p e r fic ie d e la tie rra , s o n
la s fo rm as c o s m o p o lita s d e a n im a les s a lv a je s , la s c u a le s se e n ­
cu e n tra n p rin cip a lm e n te en lo s o rg a n is m o s a la d o s , d e m o v i­
m ie n to s de tra sla ció n rá p id o s i p o d e r o so s , e s to es, la s a v e s e n tre
lo s v e rte b ra d o s i lo s in se cto s e n tre lo s e v e r te b r a d o s .
C o m o e je m p lo s p e r te n e c ie n te s a a q u e lla c la s e s u p e r io r d e
a n im ales, p o d e m o s c ita r la L echu za o S tr ix fla m m ea , L ., i e l
Halcón común o F a lco peregrinas, T u n s t, d o s e s p e c ie s d e a v e s
ra p a c e s q u e C h ile tien e en co m ú n co n el V ie jo M u n d o .
E je m p lo s d e in se cto s n o ta b le s p o r h a b ita r u n a re jio n je o g r á fica d e g ra n esten sio n , te n e m o s en la s m a rip o sa s lla m a d a s E re-
bus odora i Pyram eis carie q u e se h a lla n en c a s i to d o el c o n ti­
n en te am erican o . A la in v e rs a del o rd e n d e lo s L e p id ó p t e r o s ,
el d e lo s C o le ó p te r o s co m p re n d e e s p e c ie s q u e n o s e in clin a n al
co s m o p o litis m o co n fo rm e co n q u e tien en un v u e lo p e s a d o i m u ­
ch a s h an p e rd id o su s a las m e m b ra n o sa s.
— E s to s h e ch o s de la J e o g ra fía a n im a l, c o m o m u c h o s o tro s ,
se e sp lica n m ui b ien a d m itie n d o q u e c a d a e s p e c ie o r g á n ic a h a
sid o p ro d u c id a un a so la v e z i en un s ó lo p u n to
d e la tie rra , al
cu a l se ha lla m a d o su centro de dispersión, d e s d e el q u e s e h a n
e ste n d id o lo s a n im a les a o tra s re jio n e s en áreas específicas o de
dispersión, d e a m p litu d m a y o r o m en o r, fa v o r e c id o s p o r la fu e r ­
z a p ro p a g a d o r a d e lo s a je n te s fís ic o s i o r g á n ic o s ( = el a g u a , e l
v ie n to , las a v e s i la a c tiv id a d hum an a).
O nce especies de E s p o r o z o a r i o s . Por ejem plo: Plasm odium m alarioe,
Laveran, parásito de la m alaria o del paludism o.
D iez especies de I n f u s o r i o s , P o r ejem plo: Tripanosoma gambiense,
Dutton, productor de la Enferm edad del Sueño, propagán dose por la m os­
ca Glossima palpalis, Rob. i por el m osquito Stegomya fa scia ta , F ab r.,
Treponemapallidium , ájente específico de la S ífilis i B alan tidium coli, p a ­
rásito del intestino grueso, provocando una desintería grave.
— I9i —
2
LIM ITA CIO N
DE
L A S
G R A N D ES
REJION ES
ZOO JEO GRÁFICAS
i
Composicion de la Fauna propia de Chile
D e s p u e s d e fo rm a rse u n a id e a de la m an era có m o la n atura­
le z a h a e fe c tu a d o la re p a rtic ió n d e las e sp e cies anim ales en la
s u p e r fic ie terre stre, n os to c a a h o ra en trar en el estu d io d e la
c o m p o s ic io n d e la F a u n a p ro p ia d e C h ile, una v e z qu e c o n o zca ­
m o s la d iv isió n q u e lo s z o ó lo g o s h a cen de la tierra, fu n d án d o se
en lo s ra s g o s je n e r a le s d e lo s an im ales terrestres, de la s e sta cio ­
n es h ú m e d a s i d e la s a g u a s d u lce s q u e la habitan .
— R e p á r te s e el g lo b o e n tero en las sig u ie n te s o ch o Rejiones
Zoojeográ ficas q u e señ a la n la d istrib u ció n a ctu al de los anim ales
v e r te b r a d o s te rre ste s o Jeosoos, d e las esta cio n e s h ú m edas o
H igrozoos i d e las a g u a s d u lce s o Potamosoos:
1) R ejion A rtica o d el Polo N orte , q u e co m p re n d e las tierras
m a s b o re a le s , co m o G ro e n la n d ia , N u e v a Z em b la, S p itz ­
b e rg , Isla n d ia i co m a rca s d el N . de L a p o n ia i S ib eria.
2) R ejion P aleàrtica , a q u e p e rte n e ce la E u ro p a , la p o rcio n
N o r te d e l A s i a h a sta el Jap ón i el N o rte d el A fr ic a h asta
el D e s ie r to d e S a h a ra in clu sive.
3) R ejion N eártica, q u e a b a rc a el N o rte del N u e v o M un do
h a s ta el N . d e M é jico .
4) R ejion O riental o Indica , co n stitu id a p o r el m edio día del
A s ia , al S u r d e lo s M o n te s H im a la y a i la m itad o ccid e n ­
tal d el A r c h ip ié la g o M a la y o (Islas de la S o n d a, h asta
C é le b e s i L o m b o c k ).
—
19 2
—
5) R ejion E tiòpica , a q u e p e r te n e c e el A fr ic a , d e s d e d el S u r
del D e s ie r to d e S a h a ra , M a d a g a s c a r , la s M a s c a r e ñ a s 1 la
A r a b ia .
6) Rejion Neotropical , q u e c o m p re n d e la A m e r ic a el S u r,
la s A n tilla s i el S u r d el M é jico .
7) R ejio n A ustralian a o Polinésica, q u e a b a r c a la A u s t r a lia ,
la P o lin esia i las islas situ a d a s al S u r e s te d e la M a la sia ; i
8) Rejion A ntàrtica o d e l Polo d e l S u r, q u e c o m p re n d e la s
c o m a rc a s m as se p te n trio n a le s.
A d m itie n d o esta cla sifica ció n fa u n istica d e la tierra , p r o p u e s ta
por
S cla ter i W allace
i a m p lia d a p o r
T r o u e s s a r t , te n d r ía ­
m o s a C h ile in clu id o en la R e jio n N e o tr o p ic a l.
C o m o es e sta la rejion q u e m a s n os in te r e s a ,c o n v ie n e c o n o c e r
s u s c a ra c té r e s z o o ló jico s e se n c ia le s i su d iv ision en su b -re jio n e s.
D e s d e lu e g o se a d v ie rte q u e d e sd e el p u n to d e v is ta d e su
fau n a m a m m a ló jica e stá c a ra c te r iz a d a p o r la c o e x is te n c ia d e
M a m ífero s P la c e n ta d o s e Im p la ce n ta d o s.
F a lta n e n tre lo s p rim e ro s n o m b ra d o s la s ó rd e n e s d e lo s Prosim ia n o s i de los In s e c tív o ro s (e scep to B la rin a , G ray d e C e n tr o
A m é r ic a i Solenodon, B ra n d t de las A n tilla s ) i la fa m ilia d e lo s
S ím id o s , p e rte n e cie n d o su s P rim a to s a la c a te g o r ía d e lo s P la ti­
rrin o s o M o n o s ñ a to s i co n 12 m o la res en c a d a m a n d íb u la ; i al
n ú m ero d e los M a m ífero s P la c e n ta d o s n e o tro p ic a le s se refieren
lo s M a rsu p ia le s d e la fam ilia de lo s D id é lfid o s q u e se c o n o c e n
co n el n om b re v u lg a r d e C o m a d re ja s i son d e réjim en c a rn ív o r o .
C o m o se sa b e , las o tra s fam ilia s d e M a rs u p ia le s c a r n ív o r o s i
to d a s las e sp e c ie s h e rb ív o ra s, lo m ism o q u e lo s s in g u la re s M o n o trem as, está n hoi re le g a d o s al c o n tin en te a u s tra lia n o e islas p r ó ­
x im a s .
A d e m a s se o b s e rv a q u e en la R e jio n N e o tr o p ic a l v iv e n n u m e ­
ro s o s E d e n ta d o s qu e son p riv a tiv o s de la A m é r ic a d e l S u r , c o m o
el Q u irq u in ch o , el P e re z o so i el H o r m ig u e ro , i c u a tro fa m ilia s
d e R o e d o re s q u e faltan en a b so lu to en las o tra s p a r te s d el m u n ­
d o . S o n é sto s lo s Lagostóm idos (C h in c h illa i V is c a c h a ) , lo s D a-
—
>93 —
¿ t r i c H i o s (Agutí i Pa ca ), lo s C ávU cs (Cui, Liebre de U s P am p as
i C a p ib a r a ) i lo s D m ó,nidos (D in o m y s b ran ickii, P eters
Perú).
del
F in a lm e n te , e n tre la s A v e s ca ra cteriza n la R e jio n N eo tro p ica l
la fa m ilia de lo s Troquílidos o Picaflores , de los Sitácidos o Loros
i d e las Readcis o Avestvuces
cnueviccmcis.
H a i q u e s a b e r en s e g u id a q u e la R ejion N e o tro p ica l se d ivid e
en cuatro sub-rejiones , q u e so n la Patagónica o C/iile?ia, la B rasi­
lera, la A n tilla n a i la M ejicana.
A u n q u e los lím ites fija d o s a esta s sub-rejiones son, en jen eral,
m u i in cie rto s , p o r lo s m én o s re sp e cto a la B rasilera, resalta a
p rim e ra v is ta el h e ch o de q u e el territo rio con tin en tal chileno e
isla s a d y a c e n te s , e sta en teram en te co m p ren d id o en la sub-rejion
P a ta g ó n ic a , q u e co m p re n d e no só lo n uestro p ais sino tam bién
to d a la A r je n tin a i a d em a s ca si to d a la R e p ú b lic a O rien tal del
U r u g u a i, la d e B o liv ia i d e l P e rú .
— S e ñ a la r e m o s a h o ra lo s ca ra cté re s fau n ísticos d e n uestros
v e r te b r a d o s (i) J eo zo o s, (2) H ig ro z o o s i (3) P o tam o zo o s, o sean
la s fa u n a s terre stre, d e la s e sta cio n e s hú m ed as i de las aguas
d u lc e s .
(1) F a u n a t e r r e s t r e (M am íferos, A v e s i R eptiles).— C u an ­
d o se e stu d ia n al p o r m e n o r los co m p o n e n te s de la fauna mamm a ló jic a d e n u estro p a is se v e que, d en tro d e la sub-rejion p a ta ­
g ó n ic a , se ca ra c te riza n e g a tiv a m e n te p o r la au sen cia de Primato s, d e E d e n ta d o s , d e P e ris o d á c tilo s i de A r tio d á c tilo s no ru­
m ian tes.
A d e m a s se a d v ie rte q u e la d istrib u ció n je o g rá fic a de n uestros
M a m ífe ro s in d íje n a s in d ica p a ra C h ile tres zonas soojeográficas
c a ra c te r iz a d a s p o r el p re d o m in io
de cierto s jén ero s i esp ecies
q u e , e n c o n trá n d o s e e sclu siv a m e n te o co n m as o m énos frecu en ­
c ia en u n as, falta n p o r c o m p le to o son e sca so s en otras i v ic e ­
v e rsa .
E s t a s tre s zo n a s z o o je o g rá fic a s en qu e n aturalm ente se divide
el te rrito rio ch ile n o s e g ú n su fau na m a m m aló jica son: 1 la Zona
13
—
194
—
Zoojeográfica B o rea l o A n d in a , 2 la Zona Zoojc ográfica C en tra l
i 3 la Zona Zoojeográfica A u s tr a l o Patagónica.
1 .— L a Z o n a Z o o je o g r á fic a B o re a l o A n d in a se e stie n d e d e sd e
el lím ite co n el P e rú h a sta la C u e s ta d e C h a c a b u c o , q u e se h a lla
b a jo el p a ra le lo 33 i a u n o s 65 k iló m e tro s al N . d e la c iu d a d d e
S a n tia g o .
L a ca ra cte riza n e sp e cia lm e n te lo s s ig u ie n te s jé n e r o s i e s p e c ie s
d e M am ífero s:
E n el O rd e n d e lo s Q u iró p te r o s :
el jé n e r o D esm odus,
W ied co n la e sp e c ie D . rufus, W ied o P iu ch én d e C o q u im ­
b o i V a lp a r a ís o , el M u r c ié la g o m a s g r a n d e d e C h ile ( = 8 5
m /m .), i el jé n e r o Vespertilio, K eys. — B la s , c o n la e s p e c ie
V. nigrans, W ied o M urciélago de Atacam a.
E n e l O rd e n d e lo s C a rn ív o ro s: el jé n e r o Trem ar d o s ,
Gerv. co n la e s p e c ie T. armatus, F . Cuv. u Oso de la Cor­
dillera, c u y a á re a e s p e c ífic a a lca n za m ui a l N .
E n el O rd e n d e lo s R o e d o re s: lo s jé n e r o s la g o s tó m id o s
Chinchilla, B ennett i L agidium , M eyen co n la Ch. laniger,
M ol. o
C hinchilla i L . peruanum , M eyen
o Viscacha, i
a d em a s la s e s p e c ie s d e Ctenornys, B la in v . o Tuco-Tucos de
C hile septentrional (C t. atacamensis, P h ., Ct. fu lv u s , P h .,
Ct. p e r n ix , P h . i Ct. robus tus, P h.).
E n el O rd e n d e lo s U n g u la d o s : el jé n e r o L am a,
Cuv.
co n la e s p e c ie L . vicugna, M ol. o Vicuña q u e , lo m ism o q u e
el O s o co rd ille ra n o , s e e stie n d e m u i al N .
2. — L a
Zona
Z o o je o g r á fic a
C e n tra l
c o m p re n d e
d esd e
la
C u e sta d e C h a c a b u c o h a s ta el p a r a le lo 3 7 q u e d iv id e e n tre si
la s p ro v in c ia s d e C h illa n i C o n c e p c ió n .
S u c a rá c te r co m ú n se fu n d a en el g ran d e sa rr o llo d e c ie rto s
jé n e r o s d e R o e d o re s i C a rn ív o ro s, c o m o son:
E n la fam ilia d e lo s O c to d ó n tid o s : e l jé n e r o
Spalacopus,
W agl. co n 5 . poeppigii, W agl. o Cururo, el jé n e r o Ocio-
—
195 —
d0n' B enn ett co n la s e sp e c ie s O. degus, M ol. o Degù i
brìdgesu, Wtrh. o B o r i , i el jé n e ro Abrocoma,
A . bennettii,
0.
Wtrh. con
IVtrk. q u e v iv e en las co lin as i al p ié de la
co rd ille ra .
E n la fam ilia de lo s F élid o s: el jé n e ro F elis, L . con las
e s p e c ie s d e Gato montes o F . pajeros, Desm . i F . colocolo,
H . Sm ith.
3-
"A la Z o n a Z o o je o g r á fic a A u s tr a l o P a ta g ó n ica p erten ece
lo d e m a s d e la re)ion p ro p ia d el p ais, i, esten d ién d ose de los 3; °
h a s ta el e stre m o m e rid io n al d el co n tin en te, a p a re ce fo rm ada al
S . p o r in n u m e ra b le s islas.
V iv e n en e lla U u g u la d o s de lo s jé n e ro s Pudua, Gray i Ca-
riacus, L ess. re p re se n ta d o a q u el p o r el Pudú o Pudua hum ilis ,
Bennett, C é r v id o q u e no tien e m as de 6 o cen tím etro s de lonjitu d , i el u ltim a m en te n o m b ra d o , p o r el H uem ul o Cariacus chi-
lensis, Gay & Gerv., c u y a á re a e sp e cífica se esten d ia a n tig u a ­
m e n te h a s ta C a u q u e n e s i a h o ra se h a ce ca d a dia m as raro, re ­
tirá n d o s e h a c ia el S ur.
P e ro lo- m a s n o ta b le es q u e está h a b ita d a p o r M arsu p iales del
jé n e r o D idelphys, L . (Driomiciops,
Thomas), co m o es Didel-
p h y s (D .) australis, F . Ph. o Monito d e l monte qu e v iv e en las
p ro v in c ia s d e V a ld iv ia i L la n q u ih u e i p ro b a b lem e n te tam bién en
la A r a u c a n ía i q u iz á s to d a v ía m as al n orte, p ero sin qu e h a y a
cru za m ie n to d e su á re a e sp e cífica con la d e Didelphys (Marmosa)
elegans, W tr h ., c u y o s d o m in io s ch ile n o s o cu p a n solo po rcio n es
d e la s z o n a s c e n tra l i b o real.
A d e m a s so n c a ra c te r ístic o s Reithrodon chinchilloides, W trh .,
Reithrodon cuniculoides, W tr h ., Oxymycterus laño sus, Thomas,
Oxymycterus delphini, A .
Cabrera Latorre, lo m ism o qu e los
Tuco Tucos patagónicos o Ctenomys magellanicus, Bennett i Ctenomys fu eg u in u s, Ph.
P o r fin, llam a la a te n ció n el gran d esa rro llo d e los jén ero s
c a rn ív o r o s L u tra , E r x le b . i Conepatus, G ra y , el p rim ero con el
Chungungo o L u tra fe lin a , M ol. i el H u illin o Lutra huidobria,
—
196 — -
M o l., i el s e g u n d o co n lo s C hingues o C. huviboldtu, G r a y i C.
chilensis, D e s m ., sin to m a r en c u e n ta lo s P in ip e d io s i C e tá c e o s
d e los m a res au stra les, co m o el Lobo de un p elo u O taria ju b a ta ,
F o rs t., el Lobo de dos pelos o Arctocephalus a u stra lis , Z im m ., i
la B allen a blanca d el sur o B ala ena australis, D e s m o u l.
— L o s d e m as M a m ífe ro s ch ile n o s p e r te n e c e n
a jé n e r o s
de
á re a s d e d isp ersio n su m a m en te v a s ta s , q u e p o r e s ta r re p re se n ­
ta d o s d e un e strem o a o tro d e la R e p ú b lic a , no s e p re sta n p a r a
n u estro s fines.
E n cu á n to a la fau n a m a m m a ló jica d e las Isla s C h ile n a s , h ai
q u e s a b e r q u e en la s Oceánicas, d e o ríje n v o lc á n ic o i m a d re p ó ­
rico , co m o Juan F e rn á n d e z , S a n A m b r o s io i S a n F é lix , P a s c u a ,
faltan en a b so lu to la s e sp e c ie s in d íje n as d e M a m ífe ro s, m ie n tra s
qu e e sto s m ism o s a n im a les ca si s ie m p re se e n c u e n tra n en la s
Continentales, co m o la Q u in q u in a , la S a n ta M a ria i lo s A r c h i ­
p ié la g o s d e C h ilo é i C h o n o s.
L a e sp lica cio n d e e ste h e ch o e stá en q u e la s e s p e c ie s m am íferas d el territo rio co n tin en tal no e stá n o rg a n iz a d a s e s p e c ia lm e n te
p a r a fra n q u ea r el m ar p ro fu n d o i m a s o m e n o s e s te n s o q u e
siem p re ha m a n te n id o s e p a ra d a s a q u e lla s isla s d e lo s c o n tin e n ­
tes, m ien tras q u e la s e g u n d a c a te g o r ía d e islas, re p re se n ta n d o
fra g m e n to s d e lo s m ism o s, o fre ce n ta le s e s p e c ie s p o r h a b e r la s
co n se rv a d o .
— S i d e lo s M a m ífero s p a s a m o s a co n sid e ra r la s A v e s , e n c o n ­
tra m o s q u e, a u n q u e in c o m p a ra b le m e n te
m as
n u m e ro s a s q u e
a q u ello s, no p u ed en u tiliza rse p a r a el e s ta b le c im ie n to d e z o n a s
n aturales, p u es, sien d o a n im a les a la d o s , su fu e rz a lo c o m o tiv a le s
p erm ite e sp a rcirse co n fa cilid a d p o r to d a la e ste n sio n d e l te r ri­
to rio ch ilen o .
C o n to d o , la e sta d ís tic a s is te m á tic a i je o g r á fic a d e la s e s p e ­
cies d e A v e s in d íjen as de C h ile , d e m u e stra q u e n o fa lta n a lg u ­
n os ra s g o s c a ra c te r ístic o s en la a v ifa u n a ch ile n a , c u a n d o se le
—
1 97 —
compara con la de las Repúblicas de la sub-rejion patagónica i
otros paises lejanos.
Por de
p ro n to , se v e q u e n u estra a vifau n a es m ui rica en
a v e s a c u á tic a s . E n e fe cto , en las o rillas o ceán icas, en los rios i
en lo s la g o s co rd ille ra n o s, h ai n u m ero so s p ájaro s de esta c a te g o ­
ría b io ló jic a , lo q u e se e s p lic a p o r la co n figu ració n esp ecial de
la a n g o s ta i la r g a fa ja de terren o q u e o cu p a C hile, com p rim ida
e n tre la C o r d ille r a de lo s A n d e s i el O cé a n o P acífico de dila­
ta d a e ste n sio n lito ra l.
L im itá n d o n o s a la s e sp e c ie s d e a g u a dulce, n otam os que en
el O rd e n d e lo s Pigópodos la fam ilia d e los Podicipédidos está
re p re se n ta d a p o r el Picurio o Podilym bus podiceps, L ., el P im ­
p o llo o Podicipes americanus, G arn ., el Blanquillo o Podicipes
calipareus, L e s s ., i la H u a la o Aechmophorus major, B o d d ., de
la s c u a le s la ú ltim a es p e c u lia r a C h ile i las restan tes se en cu en ­
tran ta m b ié n en o tro s p a ise s de la A m é r ic a m eridion al, pero sin
s a lir d e e ste co n tin en te.
O tr o o rd e n d e A v e s a c u á tic a s q u e tien e rep resen tan tes en las
a g u a s d u lc e s d e C h ile es el d e los Anseres o Nadadoras , cu y a
fa m ilia ú n ica , lo s Anátidos, co m p re n d e cu a tro e sp e cies de G an ­
so s ch ile n o s d el jé n e r o Chlo'ephaga, E y t ., (el Piuquen i el Gansi­
llo d e la s la g u n a s d e la C o rd illera , el Canquen d e las p rovin cias
c e n tra le s i el Cague , co m ú n d e C h ilo é al sur), d o s e sp ecies de
C isn es , la Coscoroba blanca o Coscoroba candida, V ie ill i el Cis­
ne de cuello negro o Cygnus melanocoryphus, M ol., i varias for­
m a s d e Patos, d e la s cu a le s cu a tro son p riv a tiv a s d e C h ile, el
P ato ju a r ju a l, el Pato anteojillo, el Pato jerg ón chico, el Pato
de la Cordillera, i las d e m a s se h allan igu alm e n te en o tro s p ai­
s e s s u d -a m e rica n o s i aun en N o rte A m é r ic a , co m o ocurre con
n u estro Pato colorado o Querquedula cyanoptera, V ie ill.
A la in v e rs a , C h ile es m ui p o b re en Passeres o Pajarillos i
e n tre e llo s la fam ilia d e lo s Teroptóquidos co m p ren d e los jén eros
Pleroptochus, K ittl., Hylactes, K itig. i Triptorhinus , C a b ., que
so n p ro p io s i c a ra c te r ístic o s d e n u estro p ais. A esto s jén ero s de
a v e s d e a la s c o rta s i c o la le v a n ta d a ca si p erp en d icu larm en te
—
s o b re el c u e rp o , p e rte n e ce n
198
lo s
—
Tapaculos o Pteroptochus albi-
collis, K ittl., (que p o r e s c e p c io n e s ta m b ié n arjen tin o ), lo s Chucaos o Pteroptochus rubecula, K it t l., lo s H u ezh u ez o H ylactes
castaneus, Ph. & L a n d b „ i H . tarnii, K in g ., la s Turcas o H . megapodius, K ittl., i lo s Churrines d e l S u r o T riptorhm us p a r a ­
doxus,, C a b .
D e l m ism o m o d o , so n e sc lu s iv a m e n te p e c u lia r e s a C h ile la s
a v e s d el O rd e n d e lo s P sitta cii o Loros, co n el Tricagiie, el Cho-
roi i la Catita, i a lg u n o s Pícidos d e l O rd e n d e la s Scansores o
Trepadoras , co m o el P itig ü e i el Carpintero grande, q u e n u n ca
p asan al o tro la d o d e lo s A n d e s .
E s ta o b s e r v a c ió n
p u e d e h a c e rs e e s te n s iv a a u n a fa m ilia d e l
O rd e n d e lo s M acrochires o M a n ila rg a s , la d e lo s Troquílidos
o Zumbones, m as c o n o c id o s co n e l n o m b re d e Picaflores, q u e
son e sclu siv a m e n te a m e rica n o s i e stá n re p re s e n ta d o s en n u e s tro
su e lo p o r sie te e sp e c ie s , d e las c u a le s el E ustephanusfernandensis,
K in g , es e n d é m ico en Juan F e r n á n d e z i el E u stephanus g aleritu s,
M o l., e fe c tú a p e r e g rin a c io n e s p e r ió d ic a s en el te rrito rio , a lc a n ­
z a n d o h a s ta la T ie r r a d e l F u e g o , d o n d e se le v e r e v o lo te a r en
m e d io d e la s te m p e sta d e s d e n iev e.
E n c a m b io , faltan p o r c o m p le to en C h ile a lg u n a s fa m ilia s d e
lo s d o s ú ltim o s ó rd e n es n o m b ra d o s q u e so n m u i n u m e ro s a s en
el h e m isfe rio b o re a l d e á m b o s m u n d o s, c o m o lo s
Cucúlidos o
Cuclillos e n tre la s T r e p a d o r a s i lo s Cipsélidos o Vencejos e n tre
lo s M a n ila rg a s, co n a d ició n d e lo s
Ta?iágridos o P ira n g a s, lo s
Córvidos, o Cuervos i Cornejas i lo s P aridos o P aros, P a j a rillo ?
q u e ta m p o c o tien en re p re se n ta n te s en la R e p ú b lic a .
O b s e rv a m o s asim ism o q u e n e g a tiv a m e n te se c a r a c te r iz a n u e s tra
a v ifa u n a p o r la a u s e n cia d e l O rd e n d e la s P alam edidas, c u y o s
m ie m b ro s v iv e n en lo s o tro s p a ís e s d e la su b -re jio n p a ta g ó n ic a ,
fa lta n d o tam b ié n lo s re p re se n ta n te s d e lo s ó rd e n e s A p terijo s i
Casuarinos d e la s tierra s a u stra le s, lo m ism o q u e lo s E strutiones
o A vestruces africanas. E s t a s tien en a q u í su s e s p e c ie s re p r e s e n ­
ta n tes en el o rd en su b -a m e rica n o d e la s R eas, c u y a ú n ic a fa m ilia ,
la s R eid a s , co m p re n d e
dos
form as: so n la
A v e s tr u z p e tiz a o
«
—
199
—
R h ea d a rw in i , G o u ld , q u e h a b ita la P a ta g o n ia al S u r del R io
N e g r o i el Ñ andú o R hea americana, L ., qu e v iv e prin cipalm en te
en la R e p ú b lic a A rje n tin a , en co n trá n d o se en C h ile só lo en cie r­
to s p a r a je s a b rig a d o s d e la C o rd illera de T a ra p a cá .
F in a lm e n te , n o ta re m o s q u e el orden de las Accipitres o Rapa­
ces c o m p re n d e la s e sp e c ie s q u e, co m o es m ui sabid o , m uestran
la m a s b a s ta d istrib u ció n , p u es la in sp e cció n d e la lista sistem á­
tic a i je o g r á fic a q u e e x h ib e el co n tin jen te de estas aves de rapiña,
d e ja v e r q u e m a s d e la m itad de las form as chilenas se con ocen
no s ó lo en la R e p ú b lic a A rje n tin a , P erú i B o liv ia sino tam ­
b ién en la A m é r ic a d e l N o rte i a lg u n a s aun en E u ro p a i otras
p a r te s d e l m u n d o , co m o o cu rre , p o r ejem p lo, co n la L e c h u za i
el H a lc ó n co m ú n p re cita d o s.
— P a s a n d o a h o ra a a n a liza r la fau n a rep tiliana, vem o s qu e es
n o ta b le la fa lta d e L o r ic a t o s o C o co d rilo s, de Q u elo n io s o T o r ­
tu g a s i d e O fid io s o S e rp ie n te s ve n en o sa s, existien d o sólo dos
e s p e c ie s d e C u le b ra s d e co stu m b re s in ocen tes i qu e se distin ­
g u e n e n tre sí a p rim e ra v is ta p o r la lo n jitu d re lativ a de su cola.
S o n é sta s la Tachymenis peruviana, W ie g m ., i la Dromicus tem-
m inckii, W ie g m .
E n c u a n to a lo s S a u rio s o L a g a r to s ch ilen o s, m as de la m itad
d e n u e s tra s e s p e c ie s p e q u e ñ a s o L ag artija s p erten ecen al jénero L iohzm us, W ie g m ., i el Lagarto grande de Chile o Callopis-
tes m aculatus, G r a v h .,— q u e lle g a a ser de m edia v a ra de lonjitud
i e s tá a d o rn a d o d e cu a tro séries de m an ch as n eg ras so b re un
fo n d o o liv á c e o ,— es u n a e sp e c ie e n d é m ica en n uestro pais que
v iv e p e r fe c ta m e n te en lo s lu g a re s p e d re g o so s de las p rovin cias
c e n tra le s d e la R e p ú b lic a .
U n h e c h o m ui n o ta b le en la fauna de C h ile es qu e hai Saurios
d e re p ro d u c c ió n vivíp a ra , co m o se ha co n sta tad o del m odo m as
p o s itiv o en lo s L a g a r to s Tropidurusperuvianus, L e s s ., co n ocid o
ta m b ié n en el P e rú , i el Phym aturus p allw na, M ol., llam ado v u l­
g a rm e n te M atuasto i q u e v iv e en las p artes á sp eras de las altas
c o rd ille ra s d e l N o rte i C e n tro d el p ais.
—
(2) .
200 —
F a u n a d e la s e s t a c io n e s h ú m e d a s
(A n fib io s ).—
L o s a n im a les v e rte b ra d o s d e la s e sta c io n e s h ú m e d a s o H igrosoos— c u y a p iel s iem p re h ú m e d a s e c r e ta un m u c u s m a s o m é n o s
a b u n d a n te — están
re p re se n ta d o s e s c lu siv a m e n te p o r lo s A n f i­
b io s o B a tra c io s, q u e en lo s te s to s m o d e rn o s d e z o o lo jía a p a r e ­
cen fo rm a n d o u n a cla se ap a rte.
E n la fau n a ch ile n a de e sto s a n im a les e n c o n tra m o s u n a p a r ti­
cu la rid a d en la a u se n cia de A p o d o s i U r o d e lo s o B a tr a c io s co n
co la , q u e faltan ta m b ié n en to d a la A m é r ic a d e l S u r.
A d e m a s , en tre lo s A n u r o s o B a tr a c io s sin c o la n o e x is t e e l
jé n e r o Rana p ro p ia m e n te tal, p ero te n e m o s a n im a lito s p a r e c i­
d o s, co m o el Calyptocephalus gayi, D . B ., p o r e je m p lo , c o n o c id o
en C h ile con el n o m b re v u lg a r d e rana i q u e es u n o d e lo s b a ­
tra cio s m as g ra n d e s q u e se c o n o c e n , p u e s lle g a a te n e r h a s ta 25
ce n tím e tro s d e la rg o .
D e lo s o tro s A n u r o s ch ilen o s, so n p a rtic u la rm e n te im p o rta n ­
te s el B u fo chilensis, D . B ., m ui p a r e c id o al Sapo co m ú n e u r o ­
p eo , q u e v iv e tam b ién en la R e p ú b lic a A r je n tin a , i la Rhinoder-
ma darw ini, D . B ., p e q u e ñ o b a tr a c io ra n ifo rm e co n el c u e rp o
p in ta d o d e b la n co , a m arillo i n e g ro , d e e s p e c ia l Ín teres b io ló jic o
p o r el s a c o d e in cu b a ció n q u e p o s e e el m a c h o d e b a jo d e la b o ­
c a i en el cu a l se h a ce la m e ta m o rfo s is la rv a l. E s t a ra n ita d e
n u estro p a is h a b ita la s p ro v in c ia s a u stra le s, d e sd e el R io M a u lé
h a sta la Isla de Q u e h u i, c e rc a d e la c o s ta o rie n ta l d e C h ilo é , i
ha sid o d e sc rita s e g ú n lo s e je m p la re s q u e e l ilu stre b ió lo g o D a r w in re co jió en el via je de e sp lo ra c io n a lre d e d o r d e l m u n d o d e l
b u q u e d e S . M . B . <iB e a g le » o Sabueso (18 3 1-1 8 3 6 ).
(3)-— F a u n a d e l a g u a d u l c e (P eces).— C u a n d o se e s tu d ia la
p o b la c io n z o o ló jic a la cu s tre i flu via l, se o b s e r v a u n a g r a n d ís im a
s em e ja n za en tre la s e s p e c ie s d e la s a g u a s d u lc e s en c a s i to d a s
las rejio n es d e l g lo b o , h e ch o q u e e n cu e n tra su e s p lic a c io n en el
c a rá c te r u n ive rsa l d e la fau n a lito ra l p rim itiv a , d e la c u a l p r o ­
vie n e n , i tam b ién en el tra s p o rte p o r el v ie n to i el a g u a d e c ie r ­
to s a n im a les a c tu a le s i en su d ise m in a ció n
p o r m e d io d e la s
—
201 —
a v e s q u e co n d u c e n lo s h u e v o s , llev á n d o lo s p e g a d o s en el barro
d e s u s p a ta s i en su cu e rp o .
L o s v e rte b ra d o s v e rd a d e ra m e n te a cu á tico s de a g u a d u lce o
P o tamo zoos p e rte n e ce n a la cla se in ferior de los P eces.
L a fa u n a ic tio lo jic a de las a g u a s d u lces d e la R e p ú b lic a está
c a ra c te r iz a d a n e g a tiv a m e n te p o r la falta de los Sa lm ó n id o s i de
lo s C ip rín id o s in d íje n as, q u e p u eb la n los la g o s i rios de todos
lo s clim a s, e s c e p to la A m é r ic a d el S u r i O cea n ía .
E s t a s fam ilia s d e p e c e s alim en ticios están reem p lazad as en
n u estro p a is p o r lo s Haploquitónidos o Favionetas, c u y a s e sp e ­
c ie s, Haplochiton zebra, Jen. i Haplochiton teniatus, Jen., de las
p ro v in c ia s d el su r i de las Islas F a lk la n d s, o frecen una sem ejan ­
za a so m b ro s a co n lo s S a lm o n e s, i p o r los Galáxidos o P eladi­
llo s , p e c e s p e q u e ñ o s i sin e sca m a s, rep resen tad o s en C h ile por
d ie z e s p e c ie s q u e so n m ui a b u n d an tes d esd e V a ld iv ia a T ierra
d el F u e g o , h a b ita n d o en je n e ra l en las tierras australes, com o
N u e v a Z e la n d a , T a s m a n ia i las Islas M alvin as.
A d e m a s , a b u n d an los
Tricomiptéridos o Bagres, p eces d e s­
p ro v is to s ta m b ié n d e e sca m a s i co n b a rb illas a lred ed o r de la
b o c a , q u e so n p r o p io s i ca ra cte rístico s de C h ile i el Perú i com
p re n d e n o c h o e sp e c ie s ch ile n a s (= N em atogenys inermis, Girard . -f- 7 e s p e c ie s d el jé n e r o
Trichomycterus, V a l.)
P o r ú ltim o , llam a la a te n ció n qu e las fam ilias de los Diplostó-
midos, d e lo s Loricáridos i d e los Caracínidos tienen las tres una
e s p e c ie p e c u lia r a la s a g u a s d u lce s d e ciertas zon as d e la R e p ú ­
b lica : so n D iplom ystes papillosus, V a l. o Tollo de agua dulce i
Ch.aestom.us erinaceus, C. V ., i Cheirodon pisciculus, G irard , que
no g o z a n d e n o m b re v u lg a r p o rq u e son p o co s estim adas i no se
h a c e c a s o d e ellas.
__N o en tra en n u estro p ro g ra m a in d icar los ca ra ctéres faunístic o s d e lo s a n im a les m a rin o s o Halozoos, co sa qu e no sentim os
p u e s to q u e el e stu d io d e esta p a rte de la fau n a p ro p ia de Chile,
n o p e rm ite to d a v ía lle g a r a una a p recia ció n e x a c ta en lo que
c o n cie rn e a la z o o je o g ra fía m arítim a d el pais.
SECCION
DE
A D M IN IS T R A C IO N I ESTAD ÍSTICA
E L MUSEO N A C IO N A L DE CHILE
EN
ig io
E s m u i se n sib le ten er q u e d e cla ra r al m undo cien tífico el falle­
cim ie n to d e l ilu stre d ire cto r d el M u seo N a cio n a l i P ro feso r d e la
U n iv e rs id a d d e C h ile , s eñ o r don F e d e ric o Ph ilipp i, a cae cid o el
16 d e E n e r o d e 19 10 .
E l falle cim ie n to d e l s eñ o r P h ilip p i, ha llen ado de luto a una
d is tin g u id a fam ilia, al p erso n a l d el M useo, a n osotros los que
tu v im o s la h o n ra de s e r su s alum n os, al G o b iern o de la R e p ú ­
b lic a q u e se a so c ió al d u e lo p ú b lico , i a la cien cia en jen eral,
q u e p ie rd e en él a un c o la b o ra d o r an tigu o, activísim o e intelije n te .
L a b io g r a fía d el s eñ o r P h ilip p i, qu e hem os en co m en d ad o al
n a tu ra lista a u silia r d e l M u seo , señ o r G o tsch lich i qu e v a inserta
en e ste B o le tín , n os a h o rra n u ev o s detalles; básten o s a g re g a r
q u e él term in ó d e o rg a n iza r la gra n o b ra em p ezad a p o r el sabio
d o n R o d u lfo A m a n d o P h ilip p i, su señ o r padre. A ellos d e b e la
R e p ú b lic a la a cu m u la ció n , cla sifica ció n i p u b lica ció n de la in­
m e n sa m a y o r ía d e la riq u eza reun ida en n uestro M useo; e ins­
p ira d o en su s s a b ia s d eterm in a cio n es, sigu ien d o ese plan traza­
d o p o r e llo s, e sta D ir e c c ió n im p u lsará el estu d io de la H isto ria
N a tu ra l.
N a d a m a s g r a to n os será a p r o v e c h a r los sab io s co lab o rad o res
q u e fo rm an
p a rte d el p erso n a l del M useo, de los que existen
—
20 Ó —
fu era d e él, sea n n acio n ales' o e stra n je ro s, i, si el p r o g r e s o d e la s
C ie n c ia s N a tu ra le s n os e x ije n b u s c a r s a b io s e stra n je ro s , e s p e c ia ­
lista s q u e n o tu v ié ra m o s en el p ais, n o v a c ila r e m o s en b u s c a r lo s
en el V ie jo
C o n tin e n te o en lo s E s ta d o s U n id o s , in c o rp o ra rlo s
al M u se o i ro d e a rlo s d e to d a s las fa c ilid a d e s n e c e s a r ia s a fin d e
h a ce r fru ctífe ra su o b ra . H o n o r e s d e c la r a r lo q u e lo s G a y , lo s
d o s P h ilip p i, lo s G erm a in , lo s L a t a s t e , B ü r g e r , e tc ., h an c o n tr i­
b u id o e fica zm en te a la s c ie n c ia s ch ile n a s, co m o en o tro tie m p o
lo h icie ra n M o lin a , F re z ie r i o tro s, i c o m o
a h o ra c o la b o r a n en
las cie n cia s n atu rale s d e C h ile , R e ic h e , R e e d , W o lfs o h n , L e n z ,
Joh o w , al la d o
d e lo s n a cio n a le s M a c h a d o , Q u ija d a , P o rte r, R i­
v e ra , Iz q u ie rd o , etc.
L a d ire cció n tra b a ja p o r a b rir o ficia lm e n te e l e s tu d io
d e la
A n tr o p o lo jía , A r q u e o lo jía i E tn o g r a fía y a in ic ia d a co n ta n to ens iasm o p o r O y a rz u n , L e n z , M e d in a , G u e v a ra , L a tc h a m , e tc ., p o r
a b rir la se c c ió n d e la s p la n ta s C r ip tó g a m a s ; p o r d a rle g r a n d e s a ­
rro llo al e stu d io d e la J eo lo jía; c o n s tr u y e n d o la C a r ta J e o ló jic a
en p o s d e e stu d io s sis te m á tic o s d e l su elo ; p o r im p u ls a r el e s tu ­
d io d e lo s In v e rte b ra d o s , i en e llo s c re a n d o u n a s e c c ió n e s p e c ia l
d e e stu d io s d e in se cto s d a ñ in o s i d e la s ara ñ a s.
O rg a n iz a d o así e l M u se o , se rá u n a E s c u e la d e A l t o s E s tu d io s ,
en d o n d e lo s s a b io s p u e d e n d a r c o n fe re n c ia s p ú b lic a s q u e sea n
p ro v e c h o s a s a lo s e sp e c ia lis ta s i a lo s a m a n tes d e la c ie n c ia s
n aturales; a n ch o c a m p o e n co n tra rá n lo s a fic io n a d o s , a p r o v e c h a n ­
d o lo s e le m e n to s de q u e d isp o n e el M u se o , la b ib lio te c a d e é l i
la s co lu m n a s d e l B o le tin q u e les q u e d a n a b ie rta s.
D a re m o s c u m p lid a s a tis fa c c ió n a la c ie n c ia m u n d ia l, e n v iá n ­
d o les n u estra s p u b lic a c io n e s a a q u e llo s ce n tro s q u e d e se e n n u e s ­
tro in te rca m b io , a b rie n d o a sí u n a fu en te de re la c io n e s cie n tífica s
i de ca m b io s d e e je m p la re s re p e tid o s d e l M u se o .
D r . E duardo M o o re,
D irector del Museo N acional i Profesor de la F acultad de Medicina.
M E M O R IA
PRESENTADA
A L SEÑOR
MINISTRO DE INSTRUCCION PÚBLICA
POR E L
DIRECTOR D E L MUSEO NACIONAL
S e ñ o r M in istro:
C o n fe ch a 7 d e A b r il fui d e sig n a d o p o r el Su p rem o G o biern o
p a ra to m a r la D ir e c c ió n d e l M u seo N a cio n a l. E n un m es que
v a tra scu rrid o he tra ta d o de im p o n erm e d e la m arch a del E s ­
ta b le c im ie n to , de su n e ce sid a d e s m as urjen tes i he estud iado
un p la n d e tra b a jo s q u e s o m eto a su co n sid eració n en este In­
form e.
D on Federico P h ilip p i .— S é a m e p erm itid o ante to d o , esp resar
al S u p r e m o G o b ie rn o a m i n o m b re i al de to d o s los em pleados
d e l M u se o , lo s sen tim ien to s d e a lta co n d o len cia p o r la m uerte
d e l ilu stre sa b io do n F e d e ric o P h ilip p i, hijo del no m énos ilustre
i v e rd a d e ro fu n d a d o r d e l M u se o N a cio n a l, p ro feso r R o d u lfo
A m a n d o P h ilip p i.
R o l d e l M useo .— E l M u seo N a cio n a l es un establecim ien to ,
h o i p o r h oi, d e stin a d o a co n se rv a r los rep resen tan tes d e la F au n a,
F lo r a i d el S u e lo
d el p a is i d el e stran jero, p ara m ostrarlos al
p ú b lic o d o s v e c e s p o r sem an a, J u év es i D o m in g o s p o r la tarde.
S ir v e a la e n señ a n za de lo s alu m n os d e los co lejio s i a la inves-
—
2o 8
—
tig a c io n cie n tífica de lo s q u e se d e d ica n a la cie n cia . A d e m a s se
dan co n su lta n g ra tu ita s a lo s in d u stria le s q u e v a n a p e d ir d a to s,
s o b re to d o en la S e c c ió n d e J eo lo jía.
S e in v e s tig a s o b re la F lo r a
C h ile n a p o r el J efe d e la S e c c ió n
B o tá n ic a , a fin d e p u b lic a r s is te m á tic a m e n te la s p la n ta s ch ile n a s,
m o d e rn iza n d o la c la sifica ció n h e ch a p o r don C la u d io G a y , i lle ­
v a n d o el p lan de p u b lic a r to d a s la s F a n e r ó g a m a s , p a r a e m p r e n ­
d e r la c la sifica ció n d e las C r ip tó g a m a s , p la n ta s m ui n u m e ro sa s
i s o b re la s q u e aun ca si n a d a se h a e scrito .
E x is t e tam b ién , en em b rió n , u n a s e c c ió n
d e A r q u e o lo jía ,
A n tr o p o lo jía i E tn o lo jía , ra m a im p o rta n tísim a i s o b re la cu a l
m ui p o c o se h a p o d id o h a cer. E s t a s e c c ió n n o tien e un je fe té c ­
n ico a su ca b e z a , d e m o d o q u e la in v e s tig a c ió n no es s is te m á ­
tica.
Sección de Zoolojía. — E l je fe d e e sta se c c ió n a tie n d e al c u id a ­
d o , c la sifica ció n d e lo s . m a m íferos, a v e s, re p tile s, b a tr á q u io s i
p ece s; no seria p o sib le e x ijirle o tro tra b a jo d e sd e q u e e sa s d i­
v isio n e s e x ije n m o d e rn iza r las c la sifica cio n e s , c a ta lo g a r la s es
p e cie s, p u b lic a r c a tá lo g o s p a r a ilu stra r al p ú b lic o i a d q u irir n u e v o s
e je m p la re s ch ile n o s i estra n jero s. A d e m a s d e b e r á d a r c o n fe re n ­
cia s p ú b lica s p a ra e n señ a r p rá c tic a m e n te a lo s p ro fe s o re s i afi­
cio n a d o s a e sta cie n cia . N o p u e d e p u e s a b a r c a r lo s a n im a les
e v e rte b ra d o s; d e ah í es q u e la cla se d e lo s in se c to s s o la m e n te
e sté e n tre g a d a a un e sp e c ia lis ta co n el n o m b re de:
J e fe de Sección de Entom olojía, q u e es el s e ñ o r F ilib e r to G erm ain. E s t e d is tin g u id o s a b io tien e 84 a ñ o s d e e d a d i h a s e r v id o
al M u se o N a c io n a l, co n a lg u n a s in te rru p cio n e s, d e sd e e l tie m p o
d e do n C la u d io G a y . A c o m p a ñ o a U S . ju n to co n el in fo rm e d e
su r e s p e c tiv a se c c ió n un m e m o ria l s o b re su a c tu a c ió n cie n tífica
p a ra q u e si U S . lo tien e a b ien , s e s irv a r e c a b a r d e l C o n g r e s o
N a cio n a l, u n a p en sió n d e g r a c ia co n el s u e ld o d e $ 6,000 q u e
c o n su lta el p ró x im o p re su p u e sto .
Sección de Evertebrados. — E s t a p a rte d e la Z o o lo jía es m ui
e ste n sa a p e s a r d e s e g r e g a r le lo s in se cto s i la s a rá c n id a s i n e c e ­
s ita un je fe e sp e c ia l té cn ico q u e lo s a b a rq u e , p o rq u e si e sce p -
— 2Ó9 —■
tu a m o s lo s m o lu sco s, c u y o estu d io está m ui a va n za d o , se p u ed e
d e c ir q u e lo d e m a s e stá p o r h a ce rse. P o r esta razón he so licita d o
d e U S . co n su lte en el p ró x im o p re su p u esto la c a n tid a d de $ 6,000
p a r a c o lo c a r un té cn ico a su ca b eza . T e n g o el a g ra d o de hacerle
p re se n te a U S . q u e e x is te en el p a is un chileno, el señ or don
C á rlo s P o rter, p re p a ra d o p a ra dirijir esta sección .
Sección de A racnolojla e insectos dañinos .— E s ta im p ortan te
s e c c ió n n o tien e un so lo rep resen ta n te, entre las arañas, en el
M u se o N a c io n a l. S u e stu d io i cla sifica ció n están so lo h ech o s en
p a rte , i e s d e g ra n im p o rta n cia p a ra la m edicin a i p ara los a g ri­
cu lto re s , c o n o c e r las co n d icio n e s b io ló jica s de las arañas i d e los
in se cto s p erju d icia le s. P ro p o n em o s p ara el p ró x im o p resu pu esto ,
un je fe p a r a e sta s e c c ió n co n $ 5,000 anuales de renta, i p u ed o
a d e la n ta r al señ o r M in istro q u e he en co n trad o en el señ or R i­
v e ra , p ro fe s o r d e l In stitu to A g r íc o la , un a p erso n a entusiasta,
in stru id a i d e d ic a d a a e sta cla se de estu d io . C o n un co sto insig- _
n iñ e a n te se p o d ría ten er en el M u se o m ism o un g a b in ete de
B io lo jía p a r a e sta clase.
Estación de soolojía m arítim a .-— S e im p o n e la crea ció n de una
e sta c ió n m a rítim a d e stin a d a a re c o le c ta r an im ales d el m ar con
a c u a rio s e sp e c ia le s. E s t o serviría:
i . ° P a ra a u m e n ta r la s co le c cio n e s del M u seo N a cio n a l i de
lo s m u se o s d e en señ an za;
2 .0 E s tu d ia r la P iscicu ltu ra ;
3 .0 E s tu d ia r la B io lo jía d e la F a u n a M arítim a;
4 .0 U n M u se o O c e a n o g rá fic o .
E l G o b ie r n o p o se e terren o s en el p u erto de S a n A n to n io , 1
p o r n o ta h e p e d id o a U S . se sirv a re ca b a r del M in isterio d e In­
d u stria , m il m etro s de tierra a o rillas del m ar p ara in stalar esta
e sta ció n .
C o n e ste o b je to he s o licita d o en lo s p ró x im o s p resu p u esto s
i p o r u n a s o la v e z , la c a n tid a d de $ 20,000 i co m o g a sto s fijos
$ 5,400 q u e serv iría n
14
p a ra
su e ld o de un C o n se rv a d o r 1 de un
—
210 —
P e s c a d o r d e la e sta ció n . E l M in iste rio p o s e e un b a rc o , el A l e ­
ja n d ro S elkirk, c u y o p a r a d e ro es S a n A n t o n io , i d u ra n te las
é p o c a s q u e e stá en e sa s co s ta s , asi c o m o
c u a n d o v ia ja a Ju an
F e rn a n d e z , p u e d e o c u p a rs e en p e s c a r i m a ris c a r p a r a la e s t a ­
ció n zo o ló jica .
P a ra c o m p le ta r el e stu d io
de la Z o o lo jía c r e o c o n v e n ie n te
h a c e r p re se n te a U S . q u e d e e sta s e c c ió n
p o d ría
depender
el Jardin Z o o ló jic o , el cu a l su m in istra lo s a n im a le s q u e se m u e ­
ren. B a jo la d e p e n d e n c ia d e la S e c c ió n d e Z o o lo jía p o d ría fo r.
m arse un Jardin Z o o ló jic o
de a n im a les ch ile n o s p a r a el e stu d io
d e e llo s i d e a n im a les e stra n je ro s, lo q u e s e c u n d a r ía en b ien d e
la in stru cció n i d e l e n tre ten im ien to p ú b lico .
Sección de Botánica.— L a flo ra d e C h ile e stá m u i b ie n r e p re ­
se n ta d a en un rico h e rb a rio . E l je fe d e e sta s e c c ió n e stá o c u p a ­
d o en la p u b lic a c ió n
d e la s p la n ta s ch ile n a s, fo rm a n d o asi un
tra b a jo cie n tífico de la m a s a lta im p o rta n c ia i p re p a ra n d o p a ra
el C e n te n a rio u n a m o n o g ra fía s o b re la s o rq u íd e a s ch ile n a s. H e
p e d id o a U S . e le v a r el su e ld o d e este je fe a seis m il p e so s.
Sección de p la n ta s Criptógam as.— N o e x is te c o le c c io n d e e sta s
p la n ta s ni e sp e c ia lis ta q u e se o c u p e d e ella s. E l e stu d io d e lo s
h o n g o s, m u sg o s, h e le ch o s, liq ú e n e s i a lg a s , a p e n a s se c o n o c e en
C h ile
i co m o n o
c o n tra ta r
la
uno
in clu sió n
en
h a i je n te p re p a ra d a en
en
el
e stran jero ;
co n
el
p a ís,
e ste o b je to
el P re s u p u e s to d e la c a n tid a d d e
c o n v e n d r ía
h e p e d id o
15 ,0 0 0 fran"
eos a n u ales. C r e o q u e se p o d ría c o n tr a ta r un e s p e c ia lis ta jó v e n
en Ita lia o en W à s h in g to n , en la S e c c ió n d e In d u stria s d e p la n ­
tas d el M in isterio de A g r ic u ltu r a . Y a
h e m o s e sc r ito al s eñ o r
M in istro de Ita lia i a u n a p e rso n a lid a d d e lo s E s t a d o s U nidos>
p a ra ten er a d e la n ta d a la e le c c ió n d e
la p e rso n a q u e p u d ie ra
s e rv ir a este p u esto .
Sección de Jeolojía . — E s t a s e c c ió n es la q u e s irv e p a r a el e s­
tu d io d el su e lo d el p ais, no só lo p o r c o n o c e r su c o n stitu c ió n , re ­
c o le c ta r ro ca s i m in erale s q u e cla sific a d o s ilu stra n a lo s e s p e c ia ­
listas, sin o
p o r la s
co n su lta s m u i fre cu e n te s q u e h a c e n
lo s
in d u stria les. E n to d o s lo s p a is e s p o se e e l E s t a d o e s te d e p a rta -
—
211
—■
m e n tó d e J eo lo jía q u e ilu stra cien tíficam en te a los m ineros i
a g ric u lto r e s , sin fijarse sin o en la v e rd a d , d esech a n d o la co n v e ­
n ien cia d e l n e g o c io . A s i se ha v isto qu e n uestra sección ha p o ­
d id o c o n c lu ir co n m u ch ísim as em p resa s co sto sa s, que no tenian
c o m o b a s e o tra c o s a q u e la ilusión o la esp ecu lació n ; i tam bién
h a e n d e re za d o in d u stria s m al d irijid as p o r falta de co n ocim ien to
cie n tífico . H e m o s cre id o co n v e n ie n te e le v a r el su eld o del Jefe a
$ 6,000.
L a e x is te n c ia de la S e c c ió n d e J eo lo jía no e sclu y e la e x isten ­
c ia d e c o le c c io n e s en la s cla se s de J eolojía o de M in eralojía de los
e sta b le c im ie n to s d e in stru cció n , co m o ta m p o co la de so cied a d e s
m in era s q u e tien en o tro s o b jetiv o s.
P a ra b ien s e rv ir e sta s e cc ió n i le v a n ta r la ca rta je o ló jic a del
p ais, se n e c e s ita p o se e r un la b o ra to rio de je o lo jía qu e estudie
la s ro ca s, o tro d e a g ro lo jía q u e e stu d ie la co m p o sicio n del suelo,
i o tro d e q u ím ica q u e h a g a análisis. P a ra esto se con su ltan tres
a y u d a n te s co n $ 3,000 ca d a uno.
P o r un a s o la v e z h ai q u e g a s ta r la sum a de $ 100,000 para
e n c a rg a r a E u r o p a un a so n d a de reco n ocim ien to con to d o s sus
a c c e s o rio s , p a r a el estu d io de estratificació n i la in vestig ació n de
a g u a s , ca rb o n e s i p etró le o s; i $ 3,000 para un ga b in ete de J eo ­
lo jía, $ 2,000 p a ra el de A g r o lo jía , $ 2,000 para el de Q u ím ica 1
$ 5,000 p a ra la c a rta je o ló jic a .
Sección de Antropolojia, Arqueolojía i Etnolojía .— L a s co lec .
c io n e s de e sta s cie n cia s no tienen un estu d io sistem ático i se
im p o n e la co n tra ta ció n de un je fe con 15,000 francos de renta
a n u al. E s t a s cie n cia s q u e tienen tan ta im p o rtan cia en to d o s lo s
p a is e s i q u e a q u í han e m p e za d o a desp ertar, n ecesitan m u ch a
a te n ció n .
'Instituto de Botátiica .— A n e x a n d o al M useo el Jardin B o tá ­
n ico o cr e a n d o un ja rd in ad h o c i co n los d o s je fe s de seccion es
y a c ita d o s , se p o d ria h a ce r un tra b ajo científico i útil p ro cu ran ,
do: i . °
q u e se re c o le c te n
p lan tas en el pais; 2 °
cu ltivan d o
e s p e c ie s n a cio n a le s fab riles en el jard in ; 3-° clasifican d o sistem á
tica m e n te las e sp e c ie s no clasificad as; 4 .0 estu d ian d o las p ro p ie ­
—
212 —
d a d e s q u ím ica s d e la s p la n ta s, i 5 -° e s tu d ia n d o la a c c ió n fisiolojic a d e las m e d icin a les. C o m o lo s g a s to s serian m ui in sig n ifica n te s,
b a sta ria un d e cre to d e e se M in iste rio h a cie n d o p a s a r el Jardin
B o tá n ic o , q u e es d e su d e p e n d e n c ia , a la D ir e c c ió n d e l M u se o
N a c io n a l, p a r a q u e se re a liza ra e sta g ra n o b ra , en c a s o d e no
c re a r un ja rd in e sp e cia l.
Preparación i Em balsam am iento .— L o s e je m p la re s a c u m u la d o s
en el M u se o d e stin a d o s a s e r p re p a ra d o s i lo s q u e s e p u e d e n
r e c o le c ta r so n ta n to s q u e, no p u e d e el p e rso n a l i e le m e n to s
a ctu a le s, a lca n za r a term in arlo s: d e a h í es q u e p id o la in clu sió n
en el p re su p u esto , p o r u n a so la v e z , d e la c a n tid a d d e $ 1,000
p a ra fo rm ar el g a b in e te d e T a x id é r m ia . P o r la m ism a ra zó n p id o
se co n su lte el su e ld o d e l-p r e p a ra d o r en $ 4,000.
Sueldos .— S e h an
a u m e n ta d o lo s s u e ld o s d e lo s je fe s d e s e c ­
ció n a $ 6,000 p a ra p o d e r e x ijirle s la d e d ic a c ió n d e to d o su
tie m p o a lo s tra b a jo s d el
d e d ica n s o lo de d o s a tres
M u se o . H o i co n el s u e ld o d e $ 4,0 0 0
h o ras, lo q u e es in su ficie n te . H e e n ­
co n tra d o e s ta b le c id a e sta co stu m b re . N o se p u e d e e x ijir co n
su e ld o s tan e x íg ü o s
la c o n tr a c c ió n
a b s o lu ta a la c ie n c ia , i p o r
eso se v e n o b lig a d o s a h a c e r cla se s p a ra fo rm a rse u n a re n ta q u e
les p erm ita v iv ir co n c ie rta h o lg u ra . S i c u a n d o c o n tr a ta m o s
s a b io s e stra n jero s q u e n os v e n g a n a in stru ir, p a g a m o s b u e n o s
su e ld o s, ju s to es q u e a lo s s a b io s d e l M u se o N a c io n a l se les p a ­
g u e h o n o ra rio s c o m p a tib le s co n su p o sicio n , ta n to m a s c u a n to
q u e es é l M u se o N a c io n a l el ú n ico e sta b le c im ie n to d e in v e s ti­
g a c ió n cie n tífica en el cu a l, ju n to co n d a rse a c o n o c e r el p ais,
sirv e a la e n señ a n za d e la s cie n cia s n a tu ra le s i a y u d a e fic a z ­
m en te a lo s in d u stria le s i a g ric u lto re s . H a c e añ o s q u e la Ju n ta
d e V ijila n c ia p id ió ese a u m e n to , re ite ra n d o co n u rje n c ia su p e ­
d id o en u n a n u e v a n o ta d e fe c h a 2 7 d e o c tu b re d e 1908.
P a la c io — E n el e d ificio d e l M u se o N a c io n a l no c a b e n to d a s
su s c o le c cio n e s, p u es o c u p a el In stitu to A g r íc o la to d a la p a r te
p o n ien te; a su v e z e ste e sta b le cim ie n to , d e sd e h a c e v e in tio c h o
añ os, se e n cu e n tra e str e c h a d o e.i d ic h o re cin to .
P o r in sin u a ció n d e U S . i de a c u e rd o co n el In s p e c to r J en era l
— 213 —
d e la In stru c ció n A g r íc o la ,
se ha so licita d o a ese M in isterio un
d e c re to , o rd e n a n d o q u e el In stitu to A g r íc o la se tra slad e al O b ­
s e r v a to r io A s tr o n ó m ic o c u a n d o éste h a y a a b an d o n a d o esta lo ­
c a lid a d p a ra irse a L o
E s p e jo . C o n se g u id o ésto, el M useo p o ­
d rá e ste n d e r al re cin to d e so c u p a d o , la
gab in etes..
S e cció n de Jeolojía i sus
C asa de la D irección .— E s tá en m ui m al estado , in h abitable,
i co m o h ai q u e d e d ic a r gra n p a rte de ella a la D irecció n i a la
B ib lio te c a q u e no p o se en lo ca lid a d , no
q u e d a casa p ara el D i­
re cto r.
E s t o se h a co n cilia d o co n el a cu erd o de U S . de ed ificar ha­
b ita c io n e s p a ra el D ir e c to r en la p a rte n orte de la an tigu a casa,
d e n tro d e l re cin to q u e le p e rte n e ce a d ich a casa, i al efecto la
D ir e c c ió n d e O b ra s P ú b lic a s h a term in ad o el p lan o i p re su p u es­
to s c o n sig u ie n te s i q u e
p ara
te n g o el h o n o r de p resen tar a U S .
su a p ro b a c ió n . E s t e
p re su p u esto
su b e a 30,800 p eso s i
lle n a u n a n e ce s id a d u rjen te, a h o rra el g a sto de ca sa para el D i­
re c to r i d e d ic a g ra n p a rte de la ca sa a n tigu a a la b ib lio te ca i
o ficin a s.
B iblioteca .— L a b ib lio te c a del M u seo N a cio n a l es m as o mén os d e 2,200 vo lú m en es. L a in m en sa
m a y o ría h a sid o sum inis­
tra d a p o r lo s E s ta d o s U n id o s en ca n je co n n uestras esca sas p ro ­
d u c c io n e s cien tíficas; en se g u n d o lu g a r vien en las p ro d u ccion es
n a cio n a le s , en te r c e r lu g a r los ca n jes con o tro s p aíses, so b re sa ­
lien d o S u e c ia , In g la te rra i sus co lo n ias; p o r fin, el resto de la
b ib lio te c a , lo s lib ro s c o m p ra d o s co n el e x íg ü o p resu p u esto que
se h a d e stin a d o co n e ste fin.
E s m e n e ste r ten er p resen te, qu e sin lib ro s esp e ciale s a ca d a
a sig n a tu ra d e las C ie n c ia s N a tu ra les, no se p u ed e clasificar, de
ta l m a n e ra q u e si lo s lib ro s en o tro s rep artim en to s del E sta d o
so n ú tiles p a ra la in stru cció n i ad ela n to cien tífico
d el p ersonal,
a q u í es a b so lu ta m e n te in d isp en sab le; sin libro s de e sp ecialistas
n o se p u e d e cla sifica r, p u es c a d a e sp e cie de los tres rein os de
la N a tu ra le z a , cu a n d o se la d e scu b re , se la d e scrib e en todos
su s d e ta lle s , co n to d o s sus c a ra ctéres cien tífico s p ara no ser
—
214 —
co n fu n d id a co n n in g u n a o tra. L a s e s p e c ie s c o n o c id a s se e n ­
cu en tran , p u es, p u b lic a d a s i las n u e v a s p a r a p u b lic a rs e , se n e c e ­
s ita co n su lta r lo s lib ro s m a s m o d e rn o s s o b re la m a te ria , e v ita n ­
d o a sí re p e ticio n e s in ú tile s i p e rju d icia le s . M u i p o c o s so n lo s
lib ro s q u e ten em o s p a ra cla sifica r. A fo r tu n a d a m e n te , el S u p r e m o
G o b ie rn o h a a c e p ta d o la p ro p o sic ió n h e c h a p o r la su ce sió n de
d o n F e d e ric o P h ilip p i d e c e d e r la B ib lio te c a C ie n tífic a v a lio s ís i­
m a q u e p o se e i q u e fué fo rm a d a p o r el d o c to r R . A . P h ilip p i
i p o r d o n F e d e ric o , p o r la c a n tid a d d e v e in tic in c o
m il p e s o s
($ 2 5 ,0 0 0 ).
E s e M in isterio h a ten id o a b ien co n fia r a la B ib lio te c a N a ­
cio n a l el e stu d io d e e sta cu e stió n
i un p e r ito e s p e c ia l v a a
in fo rm ar s o b re el m érito d e la s o b ra s i e l p re c io q u e h a n e x ijid o .
P u e d o a d e la n ta r a U S . q u e e l p re c io no e s e x a je r a d o , id e a
q u e d o m in a tam b ié n al c ita d o p e rito d e la B ib lio te c a ; el n ú m e ­
ro d e v o lú m e n e s es m ui c e r c a d e o c h o m il. C o n e s ta a d q u is i­
ció n el M u se o N a c io n a l lle g a r ía a te n e r u n a riq u e z a d e d ie z m il
vo lú m e n e s i se e n co n tra ría a p ta p a r a
c o n te s ta r a c u a lq u ie ra in ­
fo rm a ció n s o b re la s C ie n c ia s N a tu ra le s q u e se le s o m e tie ra , a
c la sifica r lo s e je m p la re s cie n tífico s p re se n te s i fu tu ro s, i p o r fin,
a p ro p o rcio n a r, sin s a lir d el re cin to d e l M u se o , lib ro s a lo s s a ­
b io s q u e d e se a ra n c o n su lta rlo s, co n c u y o o b je to se d is p o n d r á de
sa la s e sp e cia le s.
E s t a v a lio s a c o le c c io n
d e o b ra s c ie n tífic a s se rá c o lo c a d a en
cin co p ieza s de la c a s a d e l e x -D ire c to r , en d o n d e e sta rá ta m b ié n
la D ir e c c ió n , la S e c re ta r ía i la S a la d e e s p e ra p a r a c o n su lta s e
in v e stig a c io n e s .
Inform e de los J e fe s de Sección .— A c o m p a ñ o lo s in fo rm es
e v a c u a d o s p o r lo s je fe s d e la s s e c c io n e s re s p e c tiv a s .
M useos p rovin cia les .— S u S e ñ o ría a te n id o a b ie n co n su lta rm e
s o b re la c o n v e n ie n cia d e h a c e r d e p e n d e r d e la D ir e c c ió n d e l
M u seo N a cio n a l, las de lo s M u se o s de V a lp a r a is o i C o n c e p c io n .
H e c o n su lta d o al señ o r In te n d e n te d e V a lp a r a is o i c o n c u e r d a
co n las id e as d e S u S e ñ o ría; el d e C o n c e p c io n h a id o m as lé jo s
— 215 —
p o rq u e h a e n v ia d o u n a n o ta a ese M in isterio h a cien d o v e r la
c o n v e n ie n c ia de d a r m a y o r im p u lso al M u seo d ep en d ien d o del
N a c io n a l. Y o e stim o la n e ce sid a d qu e d ep en d an d el M useo N a ­
cio n a l p o r la s sig u ie n te co n sid era cio n es:
L a e x is te n c ia d e lo s M u se o s de C o n ce p ció n i de V a lp a ra ís o
s e im p o n e co m o un m e d io d e d escen tra liza r la enseñ anza de la
H is to ria N a tu ra l, p o p u la riza n d o la cien cia , ten ien d o n u evo s lo ­
ca le s
p a ra la s c o le c c io n e s i e sta b lecie n d o asi cen tro s científi­
co s en q u e p u e d a n
e stu d ia r lo s p ro feso res d e esas gran d es p o ­
b la c io n e s. A d e m a s e x is te
una razón de eco n o m ía al m antener
u n a s o la D ir e c c ió n , p u es q u e los ejem p lares d o b les del M useo
se re p a rtiría n a lo s lo c a le s i las m ism as co m isio n es científicas
e n c a r g a d a s d e e sp lo ra r i re c o le c ta r p ara el M useo N a cio n a l, lo
h a c e n ta m b ié n p a ra lo s M u seo s p ro vin cia les.
E s to
estim ula
ta m b ié n la s d o n a cio n e s je n e ro s a s d e los am igo s de las cien cias
Construcciones en e l M useo .— L a Junta de V ijila n c ia del M u­
s e o así c o m o el e x -D ire c to r , so stu viero n , p o r n otas an te ese M i­
n iste rio , la n e ce sid a d d e co n stru ir en el p a tio d el p rep a ra d o r
d e l M u se o u n a sa la e sp e c ia l p a ra em b alsa m ar, p re p a ra r esq u e­
le to s i en d o n d e ten er lo s in stru m en to s de los p rep arad o res. H e
o b te n id o d e la D ir e c c ió n
de O b ra s
P ú b lica s h a g a un estu d io i
p re su p u e s to i en cu a n to él e ste term in ad o , ten dre el hon or de
so m e te rlo
a
la
c o n sid e ra ció n
de
U S .,
p ara
qu e si lo tiene
a b ien , se s irv a p o n e r los fo n d o s a la d isp o sició n p ara co n s­
tru irla.
Conferencias .— A fin d e a p ro v e ch a r lo s n um erosos elem en to s
q u e e x is te n en el M u se o , e sta D ire c c ió n estim a co n ven ien te qu e los
d iv e r s o s J efes d e S e c c ió n
den co n fe re n cias qu in cen ales sobre
su s re s p e c tiv a s cie n cia s. C o n feren cia s p rá ctica s d esarrollan do
en d ie z le c c io n e s a n u a le s p ara ca d a secció n , el estu d io de la B o ­
tá n ica , Z o o lo jía , E n to m o lo jía , Jeo lo jía, A n tro p o lo jía , i dem as
a sig n a tu ra s. A s í ten d ría n lo s p ro feso re s i los aficio n ad os de estas
c ie n cia s, un c a m p o p rá c tic o p ara refrescar sus con ocim ien tos.
C a s a
p ara los empleados .— L o s e sca so s su eld o s con q u e son
re m u n e ra d o s lo s q u e se d ed ican
a las C ien cia s N atu rales, h ace
216
—
q u e é sto s no p u e d a n
—
d a r to d o su tie m p o al M u se o N a c io n a l i
b u s c a n un a u m e n to de ren ta d e d ic á n d o s e a la
e n s e ñ a n z a en lo s
L ic e o s i C o le jio s p a rtic u la res.
A d e m a s v iv e n m ui léjo s d e l M u se o N a c io n a l. S i e llo s v iv ie ­
ran en la m ism a Q u in ta N o rm a l e ste a h o rro d e c a s a s e ria u n a
c o m p e n s a ció n d e su e x íg ü o s u e ld o i u n a g r a n fa cilid a d p a ra
a sistir al M u se o . E s ta s
fa cilid a d e s la tien en to d o s lo s e m p le a ­
d o s d e la Q u in ta N o rm a l, in clu so lo s q u e d e p e n d e n d e l M in is ­
terio d e In stru c ció n P ú b lic a , c o m o s e r lo s d e l O b s e r v a to r io A s ­
tro n ó m ico i lo s d e l J a id in B o tá n ic o .
S o m e to a la
e d ifica r
c o n sid e ra ció n
p a r a lo s cu a tro
d e U S . la n e c e s id a d
u rje n te d e
a c tu a le s J efes d e S e c c ió n , p a r a lo s
cu a tro s q u e se v a n a crea r, p a r a el N a tu ra lis ta A u s ilia r , p a r a el
S e c re ta r io , p a r a lo s tre s A y u d a n t e s i p a r a el P r e p a ra d o r, en t o ­
ta l p a ra c a to r c e
fam ilia s. L o s
o c h o J efes d e
S e c c ió n p o d ría n
v iv ir en c u a tro ch a le ts d e d o s p iso s c a d a u n o , lo s s e is r e s ta n ­
te s to d o s so lte ro s, p o d ría n
v iv ir -eij un s o lo c h a le t. E s t o s c in c o
ch a le ts p o d ria n e d ifica rse en el te rre n o d e l ja r d in B o tá n ic o , al
S u r d e l M u se o N a c io n a l i c a lle d e p o r m e d io i su c o s to se ria
$ 100,000. A l J ard in B o tá n ic o se le p o d ria d e v o lv e r e se te rre n o
en o tra p a r te v e c in a a su d e p e n d e n cia .
Sección de
Teratolojía .— D e p e n d ie n d o
d e l J e fe d e la S e c c ió n
d e Z o o lo jía se h a c r e a d o u n a S e c c ió n d e m o n stru o s.
P riv ilejio s esclusivos .— L a lei o rd e n a al D ir e c t o r d e l M uSeo,
c u s to d ia r
lo s p r iv ile jio s e sc lu siv o s , d e p e n d ie n d o
d e l M in istro
d e O b ra s P ú b lica s. E s t o es a je n o a un e sta b le c im ie n to cie n tífi­
co , i he e n co n tra d o la m e jo r b u e n a v o lu n ta d én el s e ñ o r M in is­
tro p a ra tra sla d a r lo s p lie g o s s e lla d o s i p ru e b a s d e in v e n to s a
la s B ó v e d a s d e l M in iste rio d e In d u stria , b a jo la c u s to d ia d e l q u e
s u scrib e :— a h í e sta rá n m a s s e g u r o s b a jo la in m e d ia ta v ijilá n c ia
d e l Jefe d e la S e c c ió n d e P r iv ile jio s i al a lc a n c e d e l p ú b lic o in ­
te re sa d o en c o n su lta rlo s. M ié n tra s ta n to ru e g o al s e ñ o r M in istro
e n v ia r u n m e n sa je al C o n g r e s o N a c io n a l, s o m e tie n d o a su c o n s i­
d e ra ció n q u e lo s p riv ile jio s e s c lu s iv o s n o d e p e n d a n d e l D ir e c t o r
d el M u se o N a c io n a l, sin o d e l J efe d e la S e c c ió n d e P r iv ile jio s
--- 217 ---
«
q u e e s un in je n ie ro d e p e n d ie n te del M in isterio de O b ra s P ú b li­
ca s. P o r el m o m e n to el S u p re m o G o b iern o h a a cced id o a estas
in sin u a cio n e s d e c re ta n d o la tra slació n de esta secc ió n al M inis­
terio d e O b r a s P ú b lica s.
T e r m in o , s eñ o r M in istro , h a cien d o n o ta r a S u S e ñ o ría qu e la
g ra n o b ra e m p re n d id a p o r don R o d u lfo i don F e d e ric o Phillipp i d e fo rm a r el M u se o N a cio n a l en riq u ecié n d o lo con co le c c io ­
n es q u e lo p o n en a la a ltu ra de las m ejo res de A m é r ic a i cla si­
fica n d o su s e je m p lares, no ha
term inado. E l M u seo N a cio n a l
a b a r c a la s S e c c io n e s d e Z o o lo jía , Jeo lo jía, P a leo n to lo jía i A n tro p o lo jía , co m o e x is te n en lo s M u seo s de B u e n o s A ir e s i de la
P la ta , i co m o el S o u th K e n s in g to n (R am a del M useo B ritánico)
sin o q u e tam b ié n a b a rc a la B o tá n ica , la A rq u e o lo jía i E tn o lo jía.
N e c e s ita m o d e rn iza r las cla sifica cio n e s qu e no hubieren sido
aun term in a d a s, r e c o le c ta r i clasificar seccio n es en teras aun no
e stu d ia d a s p a ra p u b lic a r to d a la F lo ra i la F a u n a chilena, h acer
la ca rta je o ló jic a d e l p ais, d e sp u e s d e e stu d iar las ca p a s de sus
s u e lo s i la s c o m p o sic io n e s a g ro ló jic a s i quím icas. I to d o este e s­
tu d io s eñ o r M in istro , con un fin cien tífico i p rá ctico del qu e o b ­
te n d ría un
re su lta d o
in m ed ia to
la A g ric u ltu ra , la M inería i la
M e d icin a .
D e l a p o y o q u e le p reste el S u p rem o G o b iern o al M useo N a ­
c io n a l, re su lta rá q u e e ste e sta b lecim ie n to se co lo q u e a la altu ra
q u e e x ije la cu ltu ra
del p a is i el p ro g reso
de las C ien .ias N a ­
tu rale s.
D io s g u a r d e a U S .
D r . E duardo Moore.
mm
IN F O R M E S D E L O S J E F E S D E S E C C IO N
I OTROS E M P LE A D O S D E L M USEO
i.— Informe i Memorial del Jefe de la Sección
de Entomolojía
A.— IN FO R M E
Santiago, A b r il de 19 10 .
S e ñ o r D ire cto r:
L a P r o v id e n c ia tien e a v e c e s en re s e r v a u n as s o rp re s a s ta n to
m a s terrib le s c u a n to im p re v is ta s eran.
E l D ir e c to r d e e ste M u se o , do n
F e d e r ic o P h ilip p i, m u rió el
16 d e E n e r o ú ltim o , sin q u e u n a e n fe rm e d a d s é r ia h u b ie ra h e c h o
c o n je tu ra r e sta d e sg ra c ia .
*
E s te g o lp e la m en ta b le , ta n to p a r a el M u s e o co m o p a r a su
p erso n a l, d e ja tras d e sí un d e so rd e n m o ra l en e l cu a l la c a lm a
no v u e lv e fácilm e n te . I m e v e o , señ o r, en la n e c e s id a d d e dirijir a su s u c e s o r el in fo rm e q u e c a d a añ o, m a s o m é n o s en e sta
é p o c a , so lia rem itirle, d a n d o c u e n ta d e lo s tra b a jo s e je c u ta d o s
d u ran te el año q u e a c a b a b a ; p e ro p a ra s e r c o m p re n d id o c la ra m e n ­
te d e U d ., es p re c is o q u e é ste lle g u e p r e c e d id o d e u n a s n o ta s
e s p lic a tiv a s .
L u e g o d e sp u e s d el te rre m o to d e 16 d e A g o s t o , q u e c a s i c a u s ó
la ru in a d el M u se o N a c io n a l, lo s e sfu e rz o s d e to d o e l p e rso n a l se
219
—
—
d irijie ro n h á c ia la co n se rv a c ió n d e lo qu e el cata clism o h ab ia
d e ja d o en su s m anos; p e ro se v ió lu e g o qu e d esp u es de los p er­
ju ic io s re su lta n te s d e la b ru ta lid a d del g o lp e , era p reciso proteje r io c o n tra lo s p e lig r o s q u e p o d ia o ca sio n arle el en jam b re de
o b re ro s, a p a s o s i m o v im ie n to s a lg o p esa d o s, a los cu ales el M useo
tu v o q u e a b rir su s p u ertas.
S e co m p re n d ió e n to n ces q u e de to d as las co leccio n e s d el M u­
seo , las m a s fra jile s i q u e n ece sita b a n una vijila n cia esp ecial,
eran la s d e la S e c c ió n E n to ló m o jica ; i a co n se cu e n cia de esto se
re s o lv ió b a ja rla s d el d o m icilio q u e o cu p a b a n en los altos de la
p a r te n o rte d e l e d ificio i b u s c a r su sa lv a ció n d e p o sitán d o las en
u n o s cu a rto s h ú m ed o s i sin v e n tila ció n , al raso del suelo, d e la
p a r te sur.
H a c ie n d o eso , se o b e d e c ía a un a n ecesid ad im p eriosa, que
ha sid o p e rju d icia l en e strem o a las co leccio n e s, p o r h aberlas
c o n d e n a d o d u ra n te d o s añ o s a un a a tm ó sfera fria i húm eda; i
h a sid o m a s p e rv e rs o aun p ara la salu d del q u e escrib e esta s lí­
neas.
S e co m p re n d e rá co n q u é a le g ría vi, p o r fin, el dia en qu e los
a c o n te c im ie n to s m e p erm itiero n d e p o sita r co lec cio n e s qu e y o
cu b r ia co n un ca riñ o ca si p atern al, en su a n tigu o alojam ien to
d e lo s a lto s d e la p a rte n orte.
E n to n c e s v i q u e e ra p re ciso , re sp e cto a lo s in secto s chilenos,
s e p a r a r el o rd en de lo s c o le ó p te ro s de los dem as, p o r ser el m as
in te re sa n te , i el q u e p o r su b io lo jía está relacion a d o con la vid a
d e l h o m b re. A
c o n se cu e n c ia d e esta id e a p ro se g u í ese d ia a
a rre g la r lo s in se cto s de e ste orden , sigu ie n d o un sistem a de c la ­
sific a ció n m e tó d ica , d e m o d o q u e p o r los m eses de M arzo o A b r il
d e c a d a año, se p u d ie se c o n o c e r la ca lid a d de la co leccio n ch i­
len a d e e ste o rd en , p o r la lista d e su co m p o sicio n , i su valo r, p o r
la n u m e ra ció n de sus ejem p lares.
D o s añ o s o a lg o m as han p a sa d o so b re este sistem a de a rre­
g lo , i he c o n s e g u id o q u e la cla sifica ció n m e tó d ica sea un h echo
c u m p lid o p a ra la fam ilia d e lo s c o leó p tero s ca rn ívo ros terrestres,
i c a rn ív o r o s a cu á tic o s . L o s
p o rm en o res de la p arte qu e co rres­
—
220 —
p o n d e a e sta s fam ilia s fig u ra n en el in fo rm e d e l a ñ o a n te rio r, q u e
en fe ch a e x ijid a fué e n tre g a d a al s e ñ o r D ir e c t o r d e e n to n c e s i ha
d e fig u ra r en los d o cu m e n to s.
S o n v e in te fam ilia s la s q u e vie n e n
a c o n tin u a c ió n , a n te s d e
lle g a r a la g ra n fam ilia d e lo s L a m e lic o r n io s . P e ro es d e n o ta r
q u e ella s c o n stitu y e n un g r u p o
e n o rm e i h a i q u e a g r e g a r q u e
a b a rca n lo s in se cto s m a s p e q u e ñ o s d e to d o el o rd en ; p u e s , si en
u n o s p o c o s, lo s m a s la rg o s
a lca n za n a 5 o 6 m ilím e tro s, en lo s
o tro s la m a y o r ía m id e a p é n a s 2 0 3 m ilím e tro s, i lo s h a i m as
p e q u e ñ o s aun, es d e cir, d e 1 o £ o ¿ d e m ilím etro .
E s to in d ic a la s d ificu lta d e s q u e p re se n ta el e s tu d io d e e sto s
seres, el cu a l so lo p u e d e s e r v e n c id o p o r el q u e h a p a s a d o su
v id a en lu ch a co n él. P a r a p o d e r v e n c e r la s d ific u lta d e s q u e p r e ­
sen ta e ste e stu d io i la cla sific a c ió n d e e sto s p e q u e ñ o s s e re s , he
ten id o q u e h a c e r m ui n u m e ro sa s (de 200 a 300) p r e p a r a c io n e s
co n b á lsa m o d e C a n a d á , q u e m e p e rm itie se n p o n e r la s p a r te s
m as ínfim as, tarso s, a n ten a s, p ie z a s b u c a le s , s e x u a le s , e tc ., al
a lc a n c e d e l m ic r o s c o p io , in stru m e n to sin el c u a l to d o e s tu d io es
im p o sib le .
P h il ib e r t G e r m a in ,
Jefe d e la S e c c ió n d e E n tom ología.
—
221
—
Museo Nacional.— Abril de 1910
C a tálo go de los C oleóp teros de las familias siguientes:
F A M IL IA S
JÉ N ER O S
ESPECIES
EJEM PLARES
•
1 591
S t a p h y lin a d æ ....................
66
156
P s e la p h id æ .........................
9
33
S e y d m æ n id æ .....................
1
20
44
S il p h i d æ ............. .................
8
25
256
T r ic h o p t e r y g id æ .............
3
6
97
S c a p h i d i d æ ........................
1
6
113
H is t e r id æ .............................
7
H
149
16
28
364
T r o g o s id id æ .......................
6
19
264
C o l y d i d æ .............................
9
20
175
C u c u jid æ .............................
S
8
177
C r y p t o p h a g id æ ................
5
21
309
L a t h r id id æ ..........................
3
15
158
M y c e t o p h a g id æ ...............
3
10
69
D e r m e s t id æ ........................
4
21
188
6
6
90
2
9
55
1
3
18
1
1
19
N it id u lid æ ........................... «
I
035
E l Jefe de Sección,
P h il ib e r t G e r m a in .
—
222 —
B — M EM O RIAL
F ilib e r to G erm ain , Jefe d e la S e c c ió n E n to m o ló jic a d e l M u s e o
N a cio n a l, a U S . re s p e tu o s a m e n te d ice:
N a c í el 25 d e E n e r o de 18 2 7 en L y o n , D e p a r ta m e n t d u 'R h d n e
(F ran cia); m is p a d re s eran M ich e l E tie n n e A u g u s t G e r m a in i
A n d r e a P u y s . A lo s o c h o a ñ o s d e e d a d in g re s é al C o le jio J e su íta
de L y o n , i p e rm a n e cí en él p o r e s p a c io
d e s e is añ o s, i d e s p u e s
in g re s é al L ic e o d e R o a n n e .
P a s o a co n sig n a r m i a c tu a c ió n
C h ile . S a lí en M a y o d e
al s e r v ic io
d el G o b ie r n o d e
18 50 d e l p u e rto d e B u r d e o s i lle g u é a
T a lc a h u a n o d e sp u e s d e 105 d ia s d e n a v e g a c ió n . A c a b a b a de
e sta lla r la re v o lu ció n c o n tra el P re s id e n te e le c to
E x m o . señ or
M a n u el M o n tt. D e T a lc a h u a n o m e tra s la d é a V a lp a r a ís o i de
allí a Q u illo ta . E n e sta rejio n m e o c u p é en r e c o je r in s e c to s i
ca za r p á ja ro s, lo s q u e e m b a ls a m a b a , i o tro s o b je to s d e H is to ria
N a tu ra l. E s t u v e en re la c io n e s co n do n C la u d io G a y , q u ie n m e
re co m e n d ó al e n c a rg a d o
d e N e g o c io s d e F r a n c ia , C o n d e de
C a zo tte ; p o r él q u e d é re la c io n a d o co n
d o n L u is S a d á , D ir e c t o r
d e la Q u in ta N o rm a l i co n d o n V ic e n t e B u stillo s; é s to s h a b la ro n
co n el M in istro señ o r S ilv e s tr e O c h a g a v ía a c e r c a d e m i c o m p e ­
te n cia en la s C ie n c ia s N a tu ra le s . E l M in istro s e ñ o r O c h a g a v ía
m e o fre ció el p u e s to d e D ir e c to r d e l M u se o N a c io n a l q u e h a b ia
q u e d a d o v a c a n te p o r la id a a F r a n c ia d e d o n C la u d io G a y , i el
5 d e Julio d e 18 53 fui n o m b ra d o D ir e c to r d e l M u s e o N a c io n a l;
ten ian in te rv e n ció n en el M u se o d o n A n d r é s B e llo i el In jen iero
do n F ra n c is c o d e B o rja S o la r. P rin c ip ié a tra b a ja r co n to d o e n ­
tu siasm o p u e s o í d e c ir q u e el M u se o e s ta b a p o b re en o b je to s;
p e d í d in ero p a ra h a ce r e scu rs io n e s i se m e d ie ro n $ 10 0 i d e s p u e s
$ 50 m as; co n tra té a d o n E u lo jio S a lin a s , e x c e le n te
cazad or i
i sa lim o s en b u s c a de o b je to s i a n im a les, lo s q u e y o m ism o e m ­
b a lsa m a b a .
E s ta b a y o o c u p a d o en e sta s ta re a s c u a n d o co n g ra n s o rp re s a
—
223
—
m ía, d e v u e lta d e un a escu rsio n , su p e qu e el S u p rem o G o b iern o
h a b ia n o m b ra d o , co n fech a 20 de O ctu b re de
1853, al d o cto r
d o n R o d u lfo A m a n d o P h illip p i, D ire c to r en p ro p ied a d d el M useo
N a c io n a l i a m í se m e d e ja b a en el ca rá cte r de S u b -D ire cto r con
s o lo $ 800 de su e ld o , h a b ie n d o g a n a d o co m o D ire cto r $ 1,200.
Y o s e g u í co n to d o e n tu sia sm o m is tra b ajo s de p rep a ra ció n i
via je s; así en 18 5 4 h ice un v ia je a Juan F ern á n d ez i 1855 v ' ajé
p o r la s p ro v in c ia s d e N u b le i T a lc a en co m p añ ía del D ise ctp r
d o n B e rn a rd in o C o rté s.
E n 18 5 6 e sp lo ré co n el m ism o D is e cto r la C o rd illera d e S a n ­
t ia g o i en 185.7 co n el m ism o a co m p a ñ an te esp lo ré, duran te n ueve
m e se s, la llu v io s a isla d e C h ilo é.
E l m a te ria l a cu m u la d o i e m b alsa m ad o o p rep a ra d o p o r mí es
c u a n tio sísim o ; aun hoi en d ia d e sp u e s de tan tos cam b io s figuran
en el M u se o N a c io n a l lo s sig u ie n te s o b jeto s co n la indicación:
« T ra íd o s i p re p a ra d o s p o r do n F ilib e rto G erm ain:»
F e lis p a je ro s
G a to M on tés
F e lis d o m e stica
G a to d o m éstico
G a lic tis v itta ta
Q u iq u e
E s q u e le to d e cu le b ra
O c to d o n C u m m in g ii
R a tó n d e g u
E q u u s c a b a llu s
E s q u e le to de ca b allo
L a m a h u a n a cu s
E s q u e le to d e gu an aco
C a n is fam ilia ris
P erro
F e lis p u m a
L e ó n de C h ile
•
L a s sig u ie n te s e sp e cie s de a v e s fueron traid as i p rep a ra d a s
p o r mí:
N ú m . 7 7 8 G a llin a g o p a r a g u a y a e (Vieill), P o ro tero , S a n tia g o
18 5 7 .
N ú m . 79 1 G a llin a g o p a r a g u a y a e , P o ro tero , S a n tia g o 18 57.
N ú m . 78 5 G a llin a g o strick la n d i, G ra y , A rc h ip ié la g o L o s C h o ­
ro s, E n e r o 1858.
•
—
224 —
1 8 5 5> S a n ­
N ú m . 898 P o r p h y r io p s m e la n o p s (V ie ill), A b r il
tia g o .
N ú m . 903 P o r p h y rio p s . m e la n o p s (V ieill),
A b r i l 1855» S a n ­
tia g o .
N ú m . 801 T o ta n u s m e la n o le u c u s (G m .), P ito ito i g r a n d e .
N ú m . 807 L im o s a h u d s o n ica L a t h , C h ilo é , O c tu b r e 18 57N ú m . 809 H im a n to p u s m e la n u ru s (V ie ill), P e rrito , S a n t ia g o
J u a io 18 54 .
N ú m . 820 N ú m e n iu s h u d s o n ic u s L a t h , C h ilo é , O c t u b r e 18 57N ú m . 8 1 7 N u m e n iu s h u d s o n icu s L a t h ., A lg a r r o b o , N o v ie m ­
b re 18 56.
N ú m . 805 L im o s a h u d s o n ic a L a t h ., S a n tia g o , M a y o
N ú m . 8 10 H im a n to p u s
m e la n u ru s
V ie ill.,
18 58 .
S a n tia g o , J u n io
18 54.
N ú m . 875 F ú lic a a rd e sia c a T s c h u d i, S a n tia g o , J u n io 18 5 7 .
N ú m . 655 B e lo n o p te ru s ch ile n s is (M ol.), S a n tia g o .
N ú m . 655 H a e m a to p u s le n c o p u s (G arn .), C h ilo é , D ic ie m b r e
18 5 7.
N ú m . 6 6 1 H a e m a to p u s le u c o p u s (G arn.), A lg a r r o b o , N o v ie m ­
b re 18 56.
N ú m . 6 6 7 H a e m a to p u s fra za ri (B rew ster), A lg a r r o b o , N o v ie m ­
b re 18 56.
N ú m . 6 6 6 H a e m a to p u s le u c o p u s (G arn .), C h ilo é , D ic ie m b r e
18 5 7 .
N ú m . 6 7 7 Z o s te r o p s m o d e sta (Sriht), C h ilo é , O c t u b r e 18 5 7 .
N ú m . 695
A e g ia lit is
fa k la n d ic a
(L ath ),
C h ilo é ,
D ic ie m b r e
(L ath ), C h ilo é ,
D ic ie m b r e
18 5 7.
N úm . 696
A e g ia lit is
fa k la n d ic a
18 5 7 .
N ú m . 702 A e g ia lit is fa k la n d ic a (L ath ), A lg a r r o b o , N o v ie m b r e
18 56 .
N ú m . 709 C a lid ris a re n a ria (L .), C h ilo é , 18 5 7 .
N ú m . 7 3 6 A r e n a r ia
18 56 .
in te rp re s (L .),
A lg a r r o b o ,
N o v ie m b r e
-------
225
-------
N ú m . 7 1 0 P h e g o rn is M itch e lli (Fraser), C o rd illera, S a n tia g o
F e b r e r o 18 5 7 .
N ú m . 760 T r in g a B a ird i C o n es, S a n tia g o , A b ril 1857.
N ú m . 74 9 C a lid ris aren a ria (L.), C h ilo é, D icie m b re 18 57.
N ú m . 7 7 6 R h yn ch a e a sem ico lla ris (V ieill), V e c a s in a , S a n tia g o ,
A g o s t o 18 54 .
N ú m . 7 3 1 A r e n a r ia in te rp re s (L.), A lg a r r o b o , 1856.
N ú m . 7 5 2 T r in g a m a cu la ta (V ieill), P o llito n egro , A lg a rro b o ,
18 56 .
N ú m . 852 H e ro d ia s ca n d id issim a (Gm.), G arza ch ica, S a n tia ­
g o , N o v ie m b re 18 56.
N ú m . 854 H e ro d ia s e g re tta (VVils.), G arza gran d e, C h ilo é, O c ­
tu b r e 18 5 7 .
N ú m . 848 A r d e t a in vo lu cris (G ray), G a rza am arilla, S a n tia g o ,
A g o s t o 18 55.
N ú m . 855 A ja ja m e x ic a n a (G am b.), P lan eta, S a n tia g o , Julio
18 58 .
N ú m . 866 P h o e n ico p te ru s ch ilen sis (Mol.), F lam en co , S a n tia ­
g o , J u lio 18 5 7.
N ú m . 870 P h o e n ico p te ru s andinus (Phil.), Panina, S a n tia go ,
E n e r o 18 54.
N ú m . 831
P le g a d is g u a ra u n a (Lin.), A lg a r r o b o , N o vie m b re
18 56.
N ú m . 839 T h e r is tic u s m elan o p is (Gm .), B an du rria, A lg a rro b o ,
N o v ie m b r e 18 56.
N ú m . 862 A r d e a co co i (L .) C u ca, S a n tia g o , A g o s to 1854.
N ú m . 863 A r d e a c o c o i (L .) C u ca , S a n tia g o , A g o s to 1854.
N ú m . 906 M e rg a n e tta arm ata (G oned), P ato de C ordillera,
S a n tia g o 18 54 .
•
N ú m . 92 2 C o s c o ro b a ca n d id a (Vieill), C isne, C h iloé, N o v ie m ­
b re 18 5 7 .
N ú m . 92 0 C o s c o ro b a ca n d id a, L a g u n a d e A c ú le o , Julio 1858.
N ú m . 9 3 4 M a re ca sib ila trix , P rep p . S a n tia g o .
N ú m . 9 3 1 M a re ca sib ila trix , P rep p . S a n tia g o 1854.
15
—
226 —
N ú m . 928 S p a tu la p la ta le a (V ieill), P a to c u c h a r a , S a n tia g o ,
M a y o 1858.
N ú m ’. 94 1 C h o e p h a g a h y b r id a (M ol), C a g ü e , C h ilo é , N o v ie m ­
b re 18 5 7.
N ú m . 943 C h o e p h a g a h y b r id a (M ol), C a g ü e , C h ilo é , N o v ie m ­
b re 18 57.
N ú m . 9 4 9 C h o e p h a g a m e la n o p te ra (E y tm ), P iu q u e n , S a n tia ­
g o , Jun io 18 5 7.
N ú m . 9 5 1 D a fila s p in ic a u d a (V ieill), P a to je r g ó n g r a n d e , S a n
tia g o , 18 54.
N ú m . 953 D a fila s p in ic a u d a (V ieill), P a to je r g ó n g r a n d e , S a n ­
tia g o , 18 54.
N ú m . 9 6 4 A n a s c r is t a t a G m ., P a to J u a rju a l, S a n tia g o , A g o s t o
18 56 .
N ú m . ,969 A n a s s p e c u la ris K in g ., P a to
a n te o jillo , C h ilo é , D i ­
c ie m b re 18 5 7.
N ú m . 9 7 4 E ris m a tu ra fe rru g in e a E y t , P a to trip o c a , S a n tia g o ,
Jun io 18 5 7.
N ú m . 986 T a c h y e r e s cin ereu s G m .,
Q u e tr u , C h ilo é , O c tu b r e
18 5 7 .
N ú m . 988 T a c h y e r e s cin ereu s G m ., Q u e tr u , C h ilo é , O c tu b r e
18 5 7.
N ú m . 9 89 M e to p ia n a p e p o s a c a (V ieill), P a to n e g ro , S a n tia g o ,
Junio 18 5 7.
N ú m . 995
Q u e r q u e d u la
c y a n o p te r a (V ie ill), P a to
c o lo ra d o ,
c y a n o p te r a
c o lo ra d o ,
S a n tia g o , 18 54.
N ú m . 9 9 6 Q u e r q u e d u la
(V ie ill), P a to
S a n tia g o , 1854.
N ú m . 10 10 Q u e r q u e d u la fla v iro stris (V ie ill), C h ile , P a to je r g ó n
c h ico
N ú m . 1005 Q u e r q u e d u la v e rs ic o lo r (V ieill), P a to
c a p u c h in o ,
S a n tia g o , 18 56.
N ú m . 1038 L e u c o p h a e u s s c o r e s b y i (T ra ill), C h ilo é , O c tu b re
18 5 7.
--- 227 --N ú m . 10 3 9 L e u c o p h a e u s s c o re s b y i (Traill), C h ilo é, O ctu b re
18 57.
N ú m . 10 40 L e u c o p h a e u s s c o re s b y i (Traill), C h ilo é , O ctu b re
18 56 .
N ú m . 10 3 6 L a r u s m o d e stu s. T s c h . G a v io ta . A lg a rro b o , N o ­
v ie m b r e 18 56 .
N ú m . 10 4 4 L a r u s d o m in ican u s. L ic h t. G a v io ta . A lg a r r o b o ,
N o v ie m b r e 18 56.
N úm .
10 55
S te r n a
tru d ea u i.
Andub.
C h ibrillo.
S a n tia g o ,
J u lio 18 56 .
N úm . m i
D io m e d e a
e x u la n s. L .
P á jaro
carn ero. C h iloé,
O c t u b r e 18 5 7.
N ú m . 1 1 1 9 P h a la c r o c o r a x G aim a rd i (G arnot.), L ile . A lg a r r o ­
b o , N o v ie m b r e 18 56.
N ú m . 1 1 2 0 P h a la c r o c o r a x G aim a rd i (G arnot.), L ile . A lg a r r o ­
b o , N o v ie m b re 18 56.
N ú m . 1 1 2 8 P h a la c r o c o r a x v ig n a (V ieill), Y e c o . A lg a rro b o , N o ­
v ie m b r e 18 56.
N ú m . 1 1 3 0 P h a la c r o c o r a x m a ge lla n icu s (Gm.), L ile . C h iloé,
O c t u b r e 18 5 7.
N ú m . 1 1 2 9 P h a la c r o c o r a x m a ge lla n icu s (Gm.), L ile . C h iloé,
O c t u b r e 18 5 7.
N ú m . I I 30 P h a la c r o c o r a x m a ge lla n icu s (Gm.), L ile . C h iloé,
O c t u b r e 18 5 7.
N ú m . 1 1 3 2 P h a la c r o c o r a x m a ge lia n icu s (Gm.), L ile . C h iloé,
O c t u b r e 18 5 7.
N úm . 1133
P h a la c r o c o r a x m a ge lla n icu s (Gm.), L ile . C h iloé,
O c t u b r e 18 5 7.
N ú m . 1 1 3 4 P h a la c r o c o r a x m a g e lla n icu s (Gm.), L ile . C h iloé,
O c tu b r e 18 5 7.
N ú m . 11 54 P o d ily m b u s p o d icep s. L in . Picurio., S a n tia g o , lun io 18 5 7.
N ú m . 11
n io 18 5 7 .
53
P o d ily m b u s p o d icep s. L in . P icu rio ., S a n tia g o , Ju­
--- 228 --N úm .
ii
55 P o d ily m b u s p o d ic e p s . L in . P ic u rio ., S a n tia g o , J u ­
n io 1857N ú m . 114 8 P o d ic ip e s c a lip a re u s . L e s s . B la n q u illo ., S a n t ia g o ,
S e p tie m b re 18 5 7 .
N ú m . 1 1 4 4 P o d ic ip e s a m e rica n u s G a r n o t, P im p o llo ., S a n tia g o ,
J u lio 18 54 .
N ú m . 1 1 5 9 A e c h m o p h o r u s m a jo r (B odd),
H u a la ., S a n t ia g o ,
Tunio 18 5 7.
N ú m . 1 1 7 1 S p h e n is c u s H u m b o ld ti. M e y e n ., P á ja r o N iñ o , P atra n ca , C h ilo é , 18 5 7.
N ú m . 58 S a rc o rh a m p h u s g r y p h u s L . C o n d o r.
N ú m . 6 1 S a rc o rh a m p h u s g r y p h u s L . C o n d o r. S a n tia g o , 18 5 4 .
N ú m . 6 4 Ib ic te r m e g a lo p te r u s (M eyen ), T iu q u e d e C o r d ille r a ,
S a n tia g o 18 54 .
N ú m . 65 I b y c t e r m e g a lo p te r u s (M eyen ), T iu q u e d e C o r d ille r a ,
S a n tia g o , 1854.
N ú m . 66. I b y c t e r m e g a lo p te r u s (M eyen ), T iu q u e d e C o r d ille r a ,
S a n tia g o , 18 54.
N ú m . 6 7 I b y c t e r m e g a lo p te r u s (M eyen ), T iu q u e d e C o r d ille r a ,
S a n tia g o , 18 54 .
N ú m . 68 C a th a ris ta
s ’tra ta (B artran ),
G a llin a z o ,
S a n t ia g o ,
18 54.
N ú m . 75 P a r a b u te o u n icin cta (T em m ), P e u c o , S a n tia g o , 1 8 5 7 .
N ú m . 78 P o ly b o r u s th a ru s (M ol), T r a r o , S a n tia g o , 18 5 5 .
N ú m . 7 9 P o ly b o ru s th a ru s (M ol), T r a r o , S a n tia g o , 18 5 5 .
N ú m . 80 M ilv a g o c h im a n g o (A za c a ), T iu q u e .
N ú m . 83 P a ra b u te o u n icin cta m ic in c ta l (T em m ), P e u c o . S a n ­
tia g o , 18 5 7.
N ú m 93 B u te o e ry th ro n o tu s (Ibing), A g u ilu c h o . Ñ a u c u . S a n ­
tia g o , 18 54.
N ú m . 97 B u te o m e la n o le u cu s (V ie ill), A g u ila . S a n tia g o , 18 5 5 .
N ú m . 98 B u te o m e la n o le u cu s (V ieill), A g u ila . S a n tia g o , 18 5 3 .
N ú m . 99 E la n u s le u cu ru s
(V ieill), B a ila rín , n e b lé . S a n tia g o ,
18 54 .
N ú m . 100 E la n u s le u cu ru s (V ieill), B a ila rin , S a n tia g o ,
18 5 7 .
-------
229
-------
N ú m . 101 T in n u n c u lu s sp a rve riu s, L . (Siv.), C ern íca lo . Juan
F e r n á n d e z , 18 54.
N ú m . 102 T in n u n c u lu s s p erv eriu s (L.), C ern ícalo . S a n tia g o ,
18 54 .
N úm .
18 5 4 .
103 T in n u n c u lu s sp e rv e riu s (L.), C ern ícalo . S a n tia g o ,
N úm .
18 54 .
10 7 T in n u n c u lu s s p érv eriu s (L.), C ern ícalo . S a n tia g o ,
N ú m . 108 F a lc o fu sco -ca eru lesce n s (Tem m ), H alcó n . S a n tia ­
g o , Ju n io 18 5 7.
N úm .
120 C ircu s cin ereu s. V ie ill. V a ri. S a n tia g o , Tunio 18 57.
N úm .
12 1 C ircu s cin ereu s. V ie ill. V a rí. S a n tia g o , Junio 18 57.
N úm .
122 C irc u s cin ereu s. V ie ill. V a r í. S a n tia g o , S ep tiem b re
1855.
N úm .
132 S p e o ty to cu n icu la ris (Mol) P eq u en . S a n tia g o , Junio
. 18 57N ú m . 13 6 G la u cid iu m nam un. K in g . C h u n ch o . S a n tia g o , Julio
18 54 .
N ú m . 14 7 A s i ó a m erican u s. S tep h . C o n co n . N u co . S a n tia g o ,
J u n io 18 5 7 .
N ú m . 148 A s ió a m e rica n u s.-S tep h . C o n co n . N u co . S a n tia go ,
S e p tie m b r e 18 55.
N ú m . 1 5 9 H e n ic o g n a th u s le p to rh y n ch u s (K in g), L o r o C h oroi.
S a n tia g o , Jun io 18 5 7.
N ú m . 160 H e n ic o g n a th u s le p to rh y n ch u s (King), L o r o C horoi.
S a n tia g o , Jun io 18 5 7 .
N ú m . 165 H e n ic o g n a th u s le p to rh y n ch u s (K in g), L o r o C horoi.
S a n tia g o . Jun io 18 5 7.
N ú m . 16 6 H e n ic o g n a th u s le p to rh y n ch u s (K ing), C arita C h oroi.
S a n tia g o , Jun io 1 8 5 7 . '
N ú m . 168 C e r y le to rq u a ta (Lin), M artin p esca d o r. C h iloé, O c ­
tu b r e 18 5 7.
N ú m . 180 C o la p te s p itiu s (Mol) P itig ü e, S a n tia g o , Julio 1854.
N ú m . 18 7 D e n d ro c o p u s lign ariu s(M o l), C a rp in terito . S a n tia g o ,
J u n io 18 5 7 .
—
230 —
N ú m . 1 88 D e n d r o c o p u s lig n a r iu s (M ol), C a rp in te rito .
A lg a ­
rro b o , N o v ie m b r e 18 56 .
N ú m . 19 0 Ip o c r a n to r m a g e lla n ic u s (K in g ), C a rp in te ro . C h ilo é ,
N o v ie m b re 18 5 7 .
N ú m . 192 Ip o c r a n to r m a g e lla n ic u s (K in g ), C a rp in te ro . C h ilo é ,
N o v ie m b re 18 5 7.
N ú m . 2 1 6 P a ta g o n a
g ig a s .
(V ieill), P ic a flo r
gran d e.
A lg a ­
rro b o , N o v ie m b r e 18 5 7.
N ú m . 2 4 7 C in c lo d e s . n ig ro fu m o s u s (D 'O rb .), M o lin e ro . A l g a ­
rro b o , N o v ie m b re 18 56 .
N ú m . 255 C in c lo d e s fu scu s. (V ie ill),M o lin e r o . A lg a r r o b o , N o ­
v ie m b re 18 56 .
N ú m . 2 5 9 H e n ico rn is m e la n u ra .(G ra y ), S a n tia g o , M a y o 18 5 4 .
N ú m . 2 6 4 P te ro p to c h u s a lb ic o llis . (K ittl.), T a p a c u lo . S a n tia g o ,
Jun io 18 56.
N ú m . 268 P te ro p to c h u s ru b e c u la (K ittl.), C h u c a o . C h ilo é , N o ­
v ie m b r e 18 56 .
N ú m . 273 H y la c te s
m e g a p o d iu s. (K ittl.),
T u rca.
S a n tia g o ,
M a y o 18 54.
N ú m . 282 H y la c te s tarn ii. (K in g ), H u e rh u e z. C h ilo é , O c t u b r e
18 5 7 .
N ú m . 285 A n t h u s co rre n d e ra . C a m in a n te . S a n tia g o , S e p t ie m ­
b re 18 56.
N ú m . 295 A n t h u s fu rca tu s. (L a fr. i D ’O rb .), S a n tia g o , M a rz o
18 56.
N ú m . 298 T r o g lo d y t is h o rn e n sis. (L ess), P e n ite n te . S a n tia g o ,
Tulio 18 53.
N ú m . 304 G e o s itta c u n ic u la ria . (V ie ill), A lg a r r o b o , 18 56 .
N ú m . 3 1 1 G e o s itta isa b e llin a .
S a n tia g o , F e b r e r o 18 5 4 .
N ú m . 3 1 2 G e o s itta ru fip en n is. (Burm ), A g a c h o v e r a . S a n tia g o ,
Julio 18 54.
N ú m . 323. S y v ilo th o r y n c h u s d e sm u rsi. (G a y), L a r g u ic o la , C h i­
loé, D ic ie m b re 18 5 7 .
N ú m . 3 2 4 L e p ta s th e n u r a a e g y th a lo id e s . (K itll), C o lila r g a . S a n ­
tia g o , M a y o 18 54 .
— 231 —
N ú m . 335 L e p ta s th e n u r a a e g y th a lo id e s (K ittl), C o lila rga . S a n ­
tia g o , M a y o 18 54.
N ú m . 360 L ip to r n is h u m ico la (K ittl), S a n tia g o , M a y o 1854.
N ú m . 361 L ip to r n is h u m ico la (K ittl), S a n tia g o , M a y o 1854.
N úm .
365
L ip to rn is
s ó rd id a (L ess.), C an astero .
S a n tia go ,
M a yo -J u n io 18 54.
N ú m . 3 6 6 L ip to rn is a n th o íd e s (K in g),
C an astero .
S a n tia go ,
M a yo -J u n io 18 54.
N ú m . 369 M u s c is a x ic o la ru fiv e rte x (D ’O rb i L afr.), S a n tia g o ,
F e b r e r o 18 5 7 .
N ú m . 378 M u s c is a x ic o la
cin erea (Ph. i L an d b .),
C ordillera,
D ic ie m b r e 18 56 .
N ú m . 384 M u s c is a x ic o la m a clo v ia n a
(Garn.), D orm ilon. S a n ­
tia g o , M a y o 18 54.
N ú m . 385 M u s c is a x ic o la m a clo v ia n a (Garn.), D o rm ilo n . S a n ­
tia g o , M a y o 18 54 .
N ú m . 393 M u s c is a x ic o la flav in u ch a (Lafr.), D orm ilon. C o rd i­
llera, D ic ie m b re 18 56.
N ú m . 403
S c y ta lo p u s m a ge lla n icu s (Gm.),
C h ercan negro.
C h ilo é , S e p tie m b re 18 5 7.
N ú m . 40 6 S c y ta lo p u s o b scu ru s (K in g), Churrin.
N ú m . 4 1 4 S c y ta lo p u s m a ge lla n icu s (Gm.), C h iloé, N o viem b re
18 5 7 .
N ú m . 4 1 7 A n a e r e te s p aru lu s (K ittl.), T o rito . S a n tia g o , M a y o
18 54 .
N ú m . 4 1 8 A n a e r e te s p aru lu s (K ittl), T o rito . S a n tia g o , M a y o
i8
54N ú m . 4 2 0 A n a e r e te s fern an d ezian u s (Phil.), T o rito . Juan F e r­
n an d ez, A g o s t o 18 5 5 .
N ú m . 4 2 1 A n a e r e te s fern an d ezian u s (Phil.), T o rito . Juan F e r­
n a n d ez, N o v ie m b re 18 54.
N ú m . 4 2 4 E la in e a m urina. ¿S an tiag o . M arzo 1854.
N ú m . 4 2 6 E la in e a a lb ic e p s (D ’O rb . i L afr.), S a n tia g o , S e p ­
tie m b r e 18 56.
—
232
—
N ú m . 4 3 0 L ic h e n o p s p e r s p ic illa ta (G m .), R u n ru n . C h ilo é , N o ­
v ie m b re 1 85 7N ú m . 4 4 7 P h r y g ilu s x a n th o g r a m m u s (G r a y ), $ C o r d ille r a , S a n ­
tia g o , F e b r e r o 18 5 7 .
9
N ú m . 4 48 P h ry g ilu s x a n th o g r a m m u s (G r a y ),
C o r d ille r a , S a n ­
tia g o , F e b r e r o 18 5 7 .
N ú m . 4 4 9 P h r y g ilu s u n ico lo r (D ’O rb . i L a fr.), S a n tia g o , J u lio
18 54.
N ú m . 4 5 1 P h ry g ilu s u n ico lo r ( D ’O rb . i L a fr.), S a n tia g o , J u lio
18 54.
N ú m . 463 P h r y g ilu s fru tice ti (K ittl.), R a r a n e g ra .
S a n tia g o ,
A g o s t o 18 54.
N úm .
497
Z o n o tr ic h ia p ile a ta
(B o d d .), C h in c o l. S a n t ia g o ,
M a y o 1854.
N ú m . 504 P h y to to m a
rara. M o l. R a r a , S a n tia g o , D ic ie m b r e
18 54 .
•
N ú m . 505 P h y to to m a rara. M o l.
R a ra . S a n tia g o , D ic ie m b r e
18 54.
N úm .
1854-
516
A g e la e u s
th iliu s
(M ol), T r ile .
S a n tia g o ,
M ayo
.
N ú m . 5 1 7 A g e la e u s th iliu s (M ol), T r ile . S a n tia g o , J u n io 18 5 7 .
N ú m . 523 C u ra e u s a te rrim u s (K ittl), S a n tia g o , J u n io 18 5 7 .
N úm .
52 4 C u ra e u s a te rrim u s (K ittl), V a r . S a n tia g p , J u n io
18 5 7.
N úm .
526 C u ra e u s a te rrim u s (K ittl), V a r . S a n tia g o , A b r il
18 5 7.
N ú m . 534 L e is t e s su p e rc ilia ris (Bp), L o ic a .
S a n tia g o ,
lu n io
18 5 7.
N ú m . 565
A g r io r n is liv id a
(K ittl), Z o r z a l,
S a n tia g o , Ju n io
18 5 7.
N ú m . 568 A g r io r n is liv id a (K ittl), Z o rza l.
S a n tia g o , F e b r e r o
1854.
N ú m . 581 M im u s th e n ca (M ol), T r e n c a . S a n tia g o , J u n io 18 5 7 .
N ú m . 587 M c tro p e lia m e la n o p te ra (M ol), T ó r t o la
d illera. S a n tia g o , N o v ie m b re 18 56 .
d e la C o r ­
—
233
—
N ú m . 603 C o lu m b u la p icu i (A zara), T ó rto la cu y a n a . S a n tia g o
J u lio 18 54 .
N ú m . 6 0 4 C o lu m b u la p icu i (A zara), T ó rto la cu y a n a . S a n tia g o ,
J u lio 18 54 .
N ú m . 6 1 0 C o lu m b a a ra u ca n a (L ess), T o rc a z a . S a n tia g o , lu n io
1857
-
N ú m . 6 2 7 T h in o c o r u s o rb ig n y a m u s (G eoffr. i L ess) C o jo n .
C o r d ille r a . S a n tia g o , 18 5 7.
N ú m . 6 3 8 N o th o p r o c ta p e rd ica ria (K ittl), S a n tia g o , M a y o
18 54 .
N úm .
18 57.
640 N o th o p ro c ta p erd icaria
(Kittl), S a n tia g o , Junio
N ú m . 65 1 A t t a g is G a y i (L ess), Perd iz. C o rd illera. ■S a n tia g o ,
D ic ie m b r e 18 56.
H a g o fig u ra r a q u í lo s n om b res m o d ern o s seg ú n la n om en cla­
tu ra q u e se usa en el M u seo de B ru selas, a u n qu e las e tiq u e tas
d e la s a v e s d e l M u se o aun no se han ca m b ia d o
p o r las nuevas;
p o r el n ú m e ro se la s e n cu en tra a fin d e q u e siem p re se sep a
c u a l es el tra b a jo m ió. A u n q u e d e d ica d o a este tra b ajo d e Z oolojía , no d e sc u id é p o r un m o m en to el ram o de E n to m o lo jía , p ues
n o d e s c u id a b a o ca sio n
p ara au m en tar la
co le c cio n del M useo.
T a m b ié n he ju n ta d o g ran p arte d el m aterial de la S e cció n B o ­
tá n ica , en las e scu rsio n e s m en cio n ad as.
E n lo s « A n a le s d e la U n iversid a d » del año 1854, p ájin as 323
a 33 6, d e sc rib í 21 e sp e c ie s n u ev as de c o leó p tero s d e C h ile, i en
lo s m ism o s A n a le s , añ o 18 5 5 , p ájin as 386 a 407, d escrib í 7 1 es­
p e c ie s n u e v a s d e in se cto s.
E n la S o c ie té E n to m o lo g iq u e de F ra n ce del año 1858, p u b li­
q u é en un ión co n el e n to m ó lo g o
m o n o g ra fía s
s o b re jé n e r o s de
M r. L e ó n
In secto s
F airm aire, varias
C h ilen os,
co m o , p o r
e je m p lo , d e los jé n e r o s M a y p a i L is t r o n y x i tam b ién u n a revisió n
d e lo s C o le ó p te r o s d e C h ile , co m o lo haré co n sta r en la en u m e­
r a c ió n d e m is tra b a jo s p u b lica d o s.
O c u p a d o e sta b a en tale s tra b ajo s y a en u m erad o s cu a n d o in es­
—
234 —
p e r a d a m e n te i p o r cie rto no p o r c u lp a m ía, tu v e d ific u lta d e s co n
el D ir e c to r i p a r a m a n ife sta r m i c a r á c te r p a c ífic o i e sp íritu d e ­
sin te re sa d o p re se n té , co n p e r ju ic io e v id e n te p a r a m is a ñ o s d e
s e r v ic io , a n te el G o b ie r n o d e C h ile , m i re n u n cia, la q u e m e fué
a c e p ta d a en 6 d e D ic ie m b r e d e 18 58 .
D e s d e el d e c re to d e m i n o m b ra m ie n to n ú m e ro 6 5 6 , d e l 5 d e
Ju n io d e 18 5 3 , h a b ia s e r v id o p u e s a la R e p ú b lic a d e C h ile d u ­
ra n te cinco años , cinco meses i un dia.
G ra v e m e n te p e r ju d ic a d o en m i c a rre ra d e e m p le a d o p ú b lic o
d e C h ile i m ui d e c e p c io n a d o , m e p r o p u s e v ia ja r i e stu d ia r , p o r
c u e n ta p ro p ia , la fa u n a e n to m o ló jic a d e d ife re n te s p a is e s, c o m o
q u e la e n to m o lo jía c o n s titu y e m i ra m o fa v o rito . R e c o r r í la s
P a m p a s A rje n tin a s ' h a s ta B u e n o s A ir e s ; h ic e un v ia je in te re s a n ­
tísim o a la A r je n tin a , p a s a n d o p o r S a n J o sé d e M a ip o lle g u é al
S u r d e M e n d o z a i R io D ia m a n te ; en
18 6 1 e s tu v e en M e n d o z a ;
sa lí d e e sa c iu d a d el 2 d e M a rz o i el 18 d e l m ism o m es fu é d e s ­
tru id a p o r el terre m o to .
E n 1863 re g r e s é a F r a n c ia i en 18 6 6 p a s é a E s p a ñ a v is ita n d o
B ilb a o , to d o el A r a g ó n i C a ta lu ñ a h a s ta Z a r a g o z a , en c a lid a d d e
D ir e c to r d e v a r ia s fá b r ic a s de G a s d e A lu m b r a d o ; e s tu v e en
E s p a ñ a 14 a ñ o s h a s ta
18 8 1; en e ste a ñ o m e e m b a r q u é en un
b u q u e d e v e la , m e tra s la d é p a ra el A m a z o n a s (Brasil); en 18 85
m e tra sla d é a R io d e J an eiro i d e sp u e s re co rrí la p r o v in c ia d e
M in as G erá e s; m a n d a b a m is c o le c c io n e s d e in se c to s a m i a m ig o
M r. F a ir m a ire en P a rís, q u ie n p u b lic a b a lo s tra b a jo s , i en v e n ta
a M rs. O b e r th ie r en R e n n e s, c a s a e d ic to r a i litó g ra fo s.
E n 18 86 p a sé a A s u n c ió n d e l P a r a g u a i i d e a llí a M a tto G ro sso , 18 8 7-18 8 8 ; a p rin c ip io s d e 18 8 9 v in e a Q u illo ta i tra je u n a
ric a c o le c c io n d e in se cto s. V o l v í el m ism o a ñ o al P a r a g u a i i a llí
re c ib í un a c a rta d e d o n G u ille rm o M a tta , M in istro d e C h ile en
B u e n o s A ir e s , o fre c ié n d o m e el n o m b ra m ie n to d e p r o fe s o r en el
L ic e o d e Q u illo ta .
H ic e a lg u n o s v ia je s in te re sa n tísim o s p o r e se tie m p o , c o m o ser
el d e A s u n c ió n (P a ra g u a i) a M o lie n d o (en el P erú ); i d e C o r u m b a
a S a n ta C ru z d e la S ie rra . U n e stu d io e s p e c ia l m e m e re c ió la
—
P r e fe c tu ra d e S a n ta
23
S—
C ru z d e la S ie rra en B o liv ia
O rien tal i
e s tu v e tre s m e se s en el fam o so v a lle de S ip o tu b a . L le g u é a C h ile
en 18 90, en u n ió n d el d o c to r don V ic e n te Izq u ierd o , F ed e ric o
P u g a B o rn e i L a ta s te , fo rm a m o s el M u seo d e la E s c u e la de M e­
d icin a ; h a s ta q u e p o r d e c re to d el 18 de O ctu b re de 1893 se m e
c o m is io n ó p a r a h a ce rm e c a rg o de la co lec cio n de in secto s del
M u s e o N a c io n a l.
Y a el 2 d e S e tie m b re d e 1893 se m e h a b ia co m isio n a d o en
v ia je a C o q u im b o en unión de do n F e d e ric o P h illip p i. E l 12 de
F e b r e r o d e 1903 fui n o m b ra d o Jefe d e la S e cció n E n to m o ló jica
d e l M u se o N a cio n a l; p ero , co m o a ca b o de decir, trab ajé en el
M u s e o en c a lid a d d e e m p le a d o p ú b lico d esd e el 2 de S etiem b re
d e 18 9 3 , si b ien ten ia o tra s co m isio n es d el G o b iern o d esd e 1890
D u ra n te e ste tie m p o he tra b a ja d o sin d escan so en el arreglo
i d e te rm in a ció n d e la in m en sa i va lio sísim a co leccio n de in sectos
q u e h e fo rm a d o . M is p u b lica cio n e s son ún icas en C hile, referentes
a E n to m o lo jía i p o r ella s no he p ercib id o aun n ingún p rem io, al
c u a l m e c o n sid e ro a cre ed o r, lo m ism o qu e los dem as tra d u cto ­
re s d e o b ra s ú tiles, cie n tífica s i d id á cticas.
E lla s so n p o r o rd en cro n o ló jico :
1 .— D e s c r ip c ió n d e 2 1 e sp e cie s n u e v a s de c o leó p tero s de C h ile
p o r P . G e rm a in .— A n a le s d e la U n iv ersid a d , año 1854, p á ­
jin a s 323 a 3 3 6 = c u a t r o p ájin as d e testo.
2 .— D e s c rip c ió n d e c o le ó p te ro s de d iv ersa s e sp e cies q u e no se
h a lla n en la o b ra d el señ o r G a y , p o r el señ o r G erm ain i p re ­
s e n ta d a s a la F a c u lta d de C ie n c ia s F ís ica s i M atem aticas.
A n a le s d e la U n iv e rsid a d , año 18 55, p ájin as 386 a 407; son
7 1 e s p e c ie s en 31 p ájin as de testo.
3
.
M o n o g ra fía d e l o s jé n e ro s M a y p a i L it r o n y x ch ile
cie té E n to m o lo g iq u e de F ra n ce , année 1858, p ájs. 72 1 a 746
co n u n a lá m in a i 22 fig u ra s.— L . F airm a ire 1 P . G erm ain;
so n 25 p á jin a s de testo .
4 __R e v is ió n d e s C o le o p té r e s du C h ili.— A n n a le s e n to m o lo giq u es
—
236
—
d e F r a n c e 18 58 , p á js. 70 9 -7 9 5 , 1 p la n c h e
a v e c 14 fig u res.
-— P. G erm a in i L . F a irm a ire ; so n 84 p á jin a s d e testo .
5.— N o te s su r les C o le o p té r e s d u C h ili.— R e n s e ig n e m e n t e t o b s e r ­
v a tio n s d e 9 e s p è c e s n o u v e lle s , re c tific a tio n s , in d ic a tio n s d e
s y n o n y m ie s .— A c t e s d e
la S o c ié té
s c ie n tifiq u e d u
C h ili,
T o m . II.— A n n é e 18 9 2 .— P á js. 2 4 1 -2 6 1 , a v e c 4 fig u re s; so n
20 p á jin a s d e testo .
6 .— V o y a j e
d ’A s u n c io n (P arag u a i) a M o lie n d o (P érou);
A c te s
d e la S o c ié té scie n tifiq u e d u C h ili.— T o m e IX (1899) p á js .
1 a 30 a v e c P r o lo g u e , p ájs. 12 8 a 13 7 ; so n 40 p á jin a s de
•testo cie n tífico .
7 .— D e C o r u m b á a S a n ta C r u z d e la S ie r r a .— T o m e X (1900).
— A c t e s d e la S o c ié té
S cie n tifiq u e d u C h ili.— P á js. 1 a 52.
8.— L a P r é fe c tu re d e S a n ta C ru z d e la S ie rr a ( L a B o liv ie O r ie n ­
tal).— A c t e s d e la S o c ié té
S cie n tifiq u e d u C h ili.— T o m e X
(1900) p ájs. 3 18 a 378; so n 6 1 p á jin a s d e te s to i en la m ism a
re v ista q u e n o p u e d o co n su lta r p o r el m o m e n to .
9 .— T r o is m o is d an s la V a llé e d u S ip o tu b a ; 32 p á jin a s.
T r a b a jo s n e ta m en te e n to m o ló jic o s p u b lic a d o s en m i c a lid a d
d e Jefe de S e c c ió n d e l M u s e o .N a c io n a l:
10.— A p u n t e s d iv e r s o s s o b re lo s C o le ó p te r o s d e C h ile .— A n a le s
d e la U n iv e rs id a d , año 18 9 3 , co n u n to ta l d e 4 6 p á jin a s d e
te sto , 1 lá m in a co n 1 4 fig u ra s.
1 1 .— M o n o g ra fía d e lo s P h a n o d e s ta , 10 p á jin a s , 1 lá m in a co n
7 fig u ra s .— A n a le s d e la U n iv e rs id a d :— a ñ o ? ...
1 2 .— L o s C a ra b u s ch ile n o s, p á js. 1-59 co n u n a lá m in a i 26 f ig u ­
ra s.— A n a le s d e la U n iv e rs id a d , M a y o d e 18 9 5 .
1 3 .— M o n o g ra fía d e lo s L is tr o d e r ito s .— A n a le s d e la U n iv e r s i­
d a d , e n tre g a s F e b r e r o 18 95: Julio
18 95; J u n io
18 9 6; N o ­
v ie m b r e 1896, co n un to ta l d e 2 4 1 p á jin a s d e te s to i 5 lá ­
m in as q u e co n tie n e n 201 fig u ra s.
14 .— M o n o g ra fía d e lo s C y p h o n o tu s , p á jin a s 1 - 1 5 .— A n a le s d e
la U n iv e rs id a d F e b r e r o d e 18 9 7.
—
237
—
I5 -— E l jé n e r o B ra ch id ia , p ájin as 1-12 .— A n a le s de la U n iv ersi­
d a d , M a y o d e 18 9 7.
16.
L o s T a u ro c e ra s tid a e , p ájin as 1-16 i una lám ina con 24
fig u ra s .— A n a le s d e la U n iv e rsid a d .— T o m o X C V I I , año
18 9 7.
1 7 .— L o s L o n jic o rn io s ch ile n o s.— A n a le s de la U n iv ersid a d .—
A b t i l i M a y o d e 1898.— A n a le s de la U n iv ersid a d 1899.—
A n a le s de la U n iv e rsid a d , Julio d e
262 p á jin a s d e
1900; con un to tal de
testo , co n tres lám inas qu e con tienen 85
fig u ra s.
.18.;— M o n o g ra fía d e lo s C n em alo b u s; 20 p ájin as.— A n a le s de la
U n iv e rs id a d , 19 0 1.
19 .— M o n o g ra fía d e lo s P h y to lo e m a .— A n a le s de la U n iversid ad ,
J u lio d e 19 0 1; 21 p ájin as i un a lám ina con 7 figuras.
2 0 .— M o n o g ra fía d e lo s O ry cto m o rp h u s , 28 pájin as, 1 lám ina
co n 15 fig u ra s .— A n a le s d e la U n iv ersid a d , Julio de 1901.
2 1 .— L o s H e lo p h o rid a e , p ájin as 24; 3 lám inas con 29 figu ras.—
A n a le s d e la U n iv e rsid a d , T o m o C I X N o v ie m b re de 1901.
2 2 .— M o n o g ra fía de lo s N y cte rin u s; 24 p ájin as.— A n a le s d e la
U n iv e rs id a d .— T o m o C X II, 1903.
2 3 .— C o m p e n d io h istó rico de la cla sifica ció n d e los C o le ó p tero s
i d e su n o m e n cla tu ra con a n o tacio n es criticas, relativas al
. s is te m a ta rsa l.— V a ria c io n e s i va ried a d es, 25 p ájin as de
te s to .— A n a le s d e la U n iv e rsid a d .— T o m o C X II, M a y o i
J u n io d e 1903.
2 4 .— R e c tific a c io n e s , a n o ta cio n es i d e scrip cio n e s varias, 57 p á ­
jin a s d e
te s to i un a lám in a con I 5 figu ras.— A n a le s de la
U n iv e rs id a d .— T o m o 1 1 3 , S e tie m b re i O ctu b re de. 1903.
2 5 .— M o n o g ra fía d e los B raq u ia tern id o s chilenos, p ájin as
449'
506, to ta l 57 p ájin as de testo .— A n a le s de la U n iv ersid a d ,
N o v ie m b r e i D ic ie m b re de 1903.
2 6 .— M o n o g ra fía d e los B e n b id io s chilenos.
v e rs id a d , N o v ie m b re i D icie m b re d e
A n a le s de la U n i­
1905, p ájin as 589 a
6 5 3 .— T o ta l 64 p ájin as de testo con un a lám ina i.v e in te
fig u ra s.
—
238 —
\
2 7 .— M o n o g ra fía d e lo s B u p re s tid o s c h ile n o s .— A n a le s d e la
U n iv e rs id a d 19 0 7 .— P á jin a s 31 d e te sto .
E l resu m en je n e r a l d e m is o b ra s se d e s c o m p o n e en:
1,3 2 1 p á jin a s d e testo ;
19 lá m in a s, i
4 43 figu ras.
L a la b o r h a s id o in te n sa i no g u a r d a re la c ió n co n m i e s c a s a
ren ta.
H e h e ch o a d e m a s m a s d e 300 p r e p a ra c io n e s m ic r o s c ó p ic a s al,
b á lsa m o d e C a n a d á ; c a d a u n a d e e sta s p r e p a r a c io n e s tie n e un
v a lo r m a te ria l d e n o m é n o s d e $ 10, i el v a lo r c o m e r c ia l es d ie z
v e c e s m a y o r.
L a in m en sa c o le c c io n d e in se cto s ta n to e str a n je r o s c o m o c h i­
len o s es ta m b ié n o b ra d e l in fra s crito q u e re p re se n ta un v a lo r
d e m a s d e $ 200,000.
C r e o te n e r s o b ra d o m é rito p a r a o b te n e r u n p re m io p o r m is
o b ra s i p o r la re c o le c c ió n i p re p a ra c ió n d e la v a lio s ís im a c o le c ­
cio n d e in se cto s i e je m p la re s z o o ló jic o s d e l M u s e o N a c io n a l.
M is v ia je s a tra v é s d e la C o r d ille r a , m is n o c h e s p a s a d a s a la
in te m p erie, to d o s m is d e sv e lo s , c r e o serán c o n s id e ra d o s p o r el
S u p r e m o G o b ie r n o d e C h ile ta l c o m o lo s h a to m a d o m u i en c u e n ­
ta el G o b ie r n o fra n cés, p o r el cu a l h e tr a b a ja d o m il v e c e s m é n o s,
p u e s m is p u b lic a c io n e s en F r a n c ia se refieren a C h ile ; i sin e m ­
b a rg o , e se G o b ie r n o
m e n o m b ró co n fe c h a i . °
de A g o s to de
1902 « C h e v a lie r d u M é rite A g r ic o le » .
L a c a rta re cib id a , p o r la cu a l c o n sta m i n o m b ra m ie n to , d ic e
así:
M e m b re te :— « M in istère d ’A g r ic u lt u r e .— D ir e c tio n
du
S ecré­
ta r ia t du P e rso n e l C e n tra l e t d e la C o m p ta b ilité .— S e c ré ta r ia t:
— M é rite A g r ic o le .— R é p u b liq u e F r a n ç a is e .— P a ris, le 1 A o û t
1902.»
—
239
—
J 'a i l'h o n n e u r d e v o u s faire co n n aître qu e p ar arrêté en d a te
d e c e jo u r , je v o u s ai n om m é C h e v a lie r du M érité A g r ic o le
Je su is h e u r e u x , M on sieur, d 'a v o ir pu vo u s a cco rd e r ce tte
d is tin ctio n en ré co m p en se des serv ice s q u e v o u s a ve z ren dus â
1A g r ic u ltu r e .
R e c e v e z , M o n sieu r, l'a ssu ra n ce de m a co n sid eratio n la plus
d istin g u é e .
L e M in istre d e l ’A g r ic u ltu r e .— L ouis Mougrat?— L a firm a es
ilejib le .
S a n tia g o d e C h ile, 15 de A b r il de 19 10 .
P h il ib e r t G e r m a in .
2.— Inform e del Jefe de la Sección de B otánica
S e ñ o r D irecto r:
D u ra n te el año p asa d o , d esd e el i .° de E n ero de 1909 h asta
ig u a l fe ch a d e 19 10 , en la S e cció n B o tá n ica de este M useo h u bo
e l m o v im ie n to sigu ien te:
E n el S a ló n d e B o tá n ica se co lo có una v id riera n u ev a para
la in sta la ció n d e un a rb u sto de E u p h o rb ia la ctiflu a Ph., traido
p o r m í d e T a lta l. E s ta p lan ta atrajo la aten ción p ú b lica p o r
c r e é rs e la p ro d u c to ra d e cau ch o .
E l tro zo a n tig u o d e la P a lm a de la calle de A g u s tin a s se arm ó
d e n u e v o i s e cu b rió d e un a ta p a d ecen tem en te p ulida.
L a s v e n ta n a s del S a ló n gran d e, las qu e dan al In stitu to A g r í ­
c o la , se e m p a vo n a ro n .
E l H e rb a rio N a cio n a l, en vista de las in vasio n es reiterad as de
in se c to s n o c iv o s, n ece sitó un a im p regn ació n con solucion aleo»
--- 240 —
h ó lic a d e su b lim a d o . E s t e tra b a jo fue e n c o m e n d a d o al a y u d a n t e
p o r el s eñ o r P h ilip p i, p e ro p ro d u jo
d e te rio r o s tan s e r io s en la s
m u e stra s se ca s, q u e c r e o d e m i d e b e r la in sin u a ció n d e q u e
d ic h o e m p le a d o p r o c e d a a un a rre g lo m in u c io s o d e la c o le c c io n ,
se g ú n la s in fo rm a cio n e s q u e m e p e rm ití d a rle y o , c u a n d o e s tá ­
b a m o s sin D ir e c to r.
L o s tra b a jo s cie n tífico s se e ste n d ie ro n a la re v is ió n i d e s c r ip ­
ció n d e la s e g u n d a m ita d d e las E s c r o fu la r iá c e a s . D e s p u e s d e ­
d iq u é to d o el tie m p o d is p o n ib le a la re v isió n e s c lu s iv a d e la s
O r q u id á c e a s ch ile n a s, p a r a p re se n ta r d e e lla s u n a m o n o g ra fía
d e ta lla d a i p ro fu s a m e n te ilu s tra d a a p r o p ó s ito d e l C e n te n a rio
d e la In d e p e n d en cia ; m i p ro p o sic io n d e d e d ic a r a e s ta o b r a la
e n tre g a 18 lu jo sa m e n te p re p a ra d a d e lo s A n a le s d el M u s e o , fué
a p r o b a d a p o r el D ir e c to r q u ien
B a rc e lo n a la su m a d e $ 1,10 0 ,
h izo e n tr e g a r a la Im p re n ta
p a r a p o d e r in ic ia r la im p re sió n
y a en D ic ie m b re d e 1909. F u é é ste el ú ltim o a c to a d m in is tra tiv o
d e m i.in o lv id a b le a m ig o d o n F e d e r ic o P h ilip p i.
E m p re n d í tre s v ia je s d e estu d io : 1) U n o en E n e r o , d ir ijid o a
la C o r d ille r a d e N a h u e lb u ta ; 2) O tr o , en la S e m a n a S a n ta a
C h ig u a y a n te , c o m is io n a d o p o r el M in iste rio d e In d u s tr ia p a r a
e stu d ia r la e ste n sio n d el ch a n c ro d e lo s m a n za n o s, y 3) E l te r ­
ce ro en S e tie m b re en c o m isio n d e l m ism o M in iste rio p a r a a v e ­
rig u a r lá e ste n sio n i u tilid a d d e lo s a rb u s to s le c h e r o s, q u e , sin
ra zó n , g o z a b a n d e la re p u ta c ió n d e p r o d u c ir c a u c h o .
P u b liq u é: i) Z u r K e n n tn is v o n E p ip e tr u m .— B o t. J ah rb . v o l.
42 (1909) P á j. 17 8 -19 0 ; 2) F lo r a d e C h ile , c o n c lu s ió n d e l q u in to
to m o , sin ín d ice; 3) V ia je d e e stu d io a la P r o v in c ia d e A t a c a m a
en b u s c a d e p la n ta s c a u c h ífe ra s (la p a rte b o tá n ic a i técn ica );
4) U n ro b le n u e v o d e C h ile , en e l'B o le t in d e l M u s e o N a c io n a l,
1 p áj. 67-69.
R e m ití al e stra n jero lo s s ig u ie n te s o b je to s d e e stu d io : 1) S e ­
m illa s d e C u s c u ta s u a v e o le n s al d o c to r K ie n z l-M ü n c h e n ; 2) 2 7
e s p e c ie s d e C h e n o p o d iu m al d o c to r L u d w ig -F o r b a c h ; 3) 5 fa s c í­
cu lo s de g ra m ín e a s al s e ñ o r S tu c k e r t- C ó r d o b a , p a r a e n c a m in a r
e s tu d io s m o n o g rá fic o s s o b re ellas; 4) T u b é r c u lo s d e S o la n u m
--- 241 —
M a g lia al d o c to r W ittm a ck -B e rlin ; 5) va rio s tu b é rcu lo s de O x a lis y d e D io s c o r e a al In stitu to B o tá n ico de Berlin.
A te n d í la s co n su lta s d e los agró n o m o s rejio n ales de L a S e ­
re n a i d e S a n F e rn a n d o i d el señ o r S anh ueza-M ulchen so b re e n ­
fe r m e d a d e s de p lan tas; del señ o r Z illeru elo so b re cauch o ; de los
se ñ o re s R im b a c h , S ch u ste r, R u d o lf i C a san u e va so b re cla sifica ­
c io n e s d e p la n ta s ch ilen as.
L o s e stu d ia n te s de farm a cia A c u ñ a , S im o n i P o b le te co n su l­
ta ro n la B ib lio te c a té cn ica en la e la b o ra ció n d e sus m em o rias.
L a B ib lio te c a B o tá n ic a fué au m en tad a con la co m p ra d e las
o b ra s sig u ie n te s: S tep h a n i, S p e c ie s h ep aticaru m (continuación);
F e d d e , R e p e rto r . sp e c. n o v . (continuación); Just., B o t. Jahrb. (con­
tin u a ció n ). A d e m a s : Pritzel, Icón. bot. in d ex; Z eitsch r. für B o t.
H e ft. 1; V o y a g e d e la C o q u ille au to u r du m onde, con A tla s (le
fa lta n a lg u n a s lám inas); Burgeíif, H . W u rzelp ilze d e r O rch id een .
P a r a el p ró x im o año se requ iere la co n stru cció n de un e sta n te
n u e v o p a ra los d u p lica d o s del herbario i la ren o v a ció n de los
ró tu lo s en la s m u e stra s de m adera.
E s t o es, señ o r D ire cto r, cu an to ten go qu e d ecirle so b re la
m a rc h a d e la S e c c ió n de m i ca rg o .
C a r lo s R e ic h e .
3 .— I n f o r m e d e l J e f e d e l a S e c c i ó n d e Z o o l o j i a i o b ­
s e r v a c io n e s s o b r e la c o n v e n ie n c ia d e fu n d a r u n a
E s t a c i ó n Z o o l ó j i c a M a r in a .
A .— I N F O R M E
S e ñ o r D irecto r:
T e n g o el h o n o r de d ar a co n o cer a usted la m arch a d e lo s
tra b a jo s e je c u ta d o s en la S e c c ió n Z o o ló jic a duran te el año q u e
a c a b a d e p asa r.
16
-------
242
-------
S in d e sc e n d e r a to d o s lo s d e ta lle s d e lo s a r r e g lo s i m o d ific a ­
c io n e s lle v a d o s a c a b o en las d iv e r s a s p a r te s d e la S e c c ió n p a r a
la co n se rv a c ió n i el m a y o r a d e la n to d e las c o le c c io n e s , m e n c io ­
n aré s ó lo q u e, o b e d e c ie n d o a lo d is p u e s to en el a rtíc u lo 7 .0 del
R e g la m e n to , se co n tin u ó en la c o n fe c c ió n d e c a tá lo g o s s is te m á ­
tico s i p o r fich a s d e lo s a n im a le s e v e r te b r a d o s . E s tá n y a lis to s
p a ra p u b lic a rlo s en e l B O L E T IN D E L M U SE O , lo s re fe re n te s a lo s
P ro to v e r te b r a d o s , E q u in o d e r m o s i P ro to z o o s ,
tra b a jo q u e se
h a rá tan p ro n to se term in e la im p re sió n d e la lis ta d e lo s V e r ­
te b r a d o s v iv ie n te s c o n s e rv a d o s en el M u se o , c u y a s c o le c c io n e s
se han e n riq u e c id o co n la e s p o s ic io n al p ú b lic o d e la s e s p e c ie s
n u e v a s d e R e p tile s i A n fib io s c h ile n o s d e s c r ita s p o r el fin a d o
d o c to r D . R . A . P h ilip p i.
C o m o se s a b e , lo s c a tá lo g o s d e e sto s a n im a le s s u p e r io re s e s ­
tán
a ju sta d o s en un to d o a lo s p u b lic a d o s
por T h rou essart i
D u b o is i p o r lo s e sp e c ia lis ta s d el B ritis h M u se u m , i la lis ta d e
la s e s p e c ie s in fe rio res se h a p re p a ra d o s ig u ie n d o la m o d e rn a
c la sifica ció n d e lo s n a tu ra lista s fra n c e s e s Y v e s D e la g e i E d g a r d
H é ro u a rd .
E n c u a n to a la s a d q u is ic io n e s h e c h a s d e sd e el i . ° d e E n e r o
d e 19 0 9 h a sta el 10 d e A b r il d e l p re se n te añ o , h e a q u í la lis ta
d e lo s o b je to s , a g r u p a d o s s e g ú n su a fin id a d n atu ral:
Cuadro sistem ático de las adquisiciones h ech a s d es­
de el x.° de E n ero de 1909 h asta el 10 de A b ril de
1910.
1 M o n ito r a b ó n ........... 9
11 - 1 19 0 9 E n p ie l
1 M o n o c a p u c h in o ... »
12- 2 -19 0 9
1 M o n o ............................ »
I Q u iq u e ........ ................ %
1 Q u iq u e ......................... »
J ard in Zo.ol.
»
5- 7 -19 0 9 E n p re p a r.
29- 1 - 1 90 9 E n p ie l
9- 7 -1 9 0 9 M o n ta d o
1 G a to m o n t e s .......................1 9 -1 1 -1 9 0 9 E n p ie l
1 Z o r r o ............................. »
2 -12 -1 9 0 9
»
I L ie b r e d e la p a m p a . »
22- 3 -19 0 9
»
»
»
»
»
»
»
»
»
C o m p rad o
J a rd in Z o o l.
»
»
—
243
—
' c i t i : ; s Enpíd" oi-
1 L ie b r e d e las pam -
r P aS ............................ ?
2 L u y e s n u e v o s uni-
....................... E n prepar.
^OS...........................
26- 2 -19 10 E n prepar.
2-igog E n piel
1 M a rs ° P a .....................
1 Q e r v o .........................
»
29- 4-190 9 E n pielO b s. N . N .
21- 9-1909
» Jardin Z o o l.
1 (' o a t l ............................ S
1 L ie b r e de las pam Pa s " ' ...................... ?
1 G u a n a c o .................... %
»
12 -190 9 E n prepar.
C o m p ra d o
9
1 P u clu ............................. í
157- 4- i 9 Jo
1 -19 10 E sq u e leJardin
to
Z o o l.
E n p repar.
»
■
»
AVES
1 A v e s t r u z d e P a tag o ............................
1 P a ja rillo b la n co con
p ic o ro jo ...............
6- 1-1909 E n cu ero
Jardin Z ool.
18- 1-190 9 M o n tad o
»
»
I P a v o r e a l................... % J. 27- 1-190 9 E n cu ero
1 C a n ó n i g o ...................
3- 2-1909 M o n tado
I L o r o v e r d e ............... $ J. 27- 3-1909
1 L o r o ............................ %
2 C a t ita s ......................... 9
1 C a r d e n a l.................... %
»
29- 3 -1909
3- 4-19 0 9
3- 4-190 9
»
»
»
»
»
2 U r ra c a s d e la A rje n t in a ............. .............
X L o r o ............................. $
10- 4-19 0 9 E n cu ero
16- 4-1909 M on tado
1 G a llo d e la P a s io n ...
5- 6-1909
O b .S .S á e n z
Jardin Z ool.
»
1 G a v io t a ........................
10- 8-1909 E n cuero
1 G a llin a d e la P asió n .
26- 8-1909 M on tad o
1 F a is a n ........................... %
1 A lo n d r a g a r n o ti......
I M im u s t h e n c a ...........
1-12 -19 0 9
3 -12 -19 0 9
3 -12 -19 0 9
»
»
C o m p ra d o
»
»
244
—
1 G a llin a g o s tric k la n d i
—
3 -12 -19 0 9 M o n ta d o
C o m p ra d o
PE C ES
2 A n g u ila s ....................
30- 3 -19 0 9 M o n ta d o
1 T ib u r ó n .......................
30-
3- i 9°9
C o m p ra d o
!>
2 T ib u r o n e s de Juan
F e r n á n d e z ...............................................E n a lco h o l
«
AR TR Ó PO D O S
1 E p e i r a g a ste ra ca n th o id e s ....................
1 G a s tro p h ilu s e q u i...
3 -15 -19 0 9 E n a lc o h o l D r. O y a r z u n
4- I-I9 K »
»
O f. V e te r in .
E n resú m en , el M u se o ha re c ib id o , d e sd e el i . ° d e E n e r o d e
19 0 9 h a s ta el 10 d e A b r il d e 1 9 1 0 , d ie c in u e v e
m a m ífe ro s, d ie ­
c in u e v e a v e s i d o s a rtró p o d o s p a r a la S e c c ió n B io ló jic a .
C o m o p o d rá o b s e r v a rs e p o r el c u a d ro s is te m á tic o p re in s e rto ,
el p ro v e e d o r al p o r m a y o r d e m a m ífero s i a v e s fu é, c o m o s ie m ­
p re, el J ard ín Z o o ló jic o , n o tá n d o s e ta m b ié n q u e la s a d q u is ic io n e s
p o r co m p ra s, c a m b io s i s o b re to d o
p o r d o n a c io n e s , h a n s id o
m ui re d u cid a s.
E s te h e c h o h a d e s p e rta d o
en el in fra s crito el d e s e o d e m a ­
n ife sta r u n a v e z m as a la D ir e c c ió n , la c o n v e n ie n c ia i n e c e s id a d
q u e hai d e in sta la r en el ce n tro d e l v e s tíb u lo u n a v itrin a , en
la cu a l se e sp o n d ria n d u ra n te tre s m e se s, to d a s la s p ie z a s z o o ­
lógicas o b s e q u ia d a s al M u se o en el trim e stre a n te rio r. C o n tal
in n o v a ció n , lo s v is ita n te s p o d ria n d a rs e
cu e n ta , d e u n a o je a d a ,
de la s a d q u is ic io n e s h e c h a s en el ú ltim o tie m p o , c o n s ta ta r la
p ro c e d e n c ia d e lo s o b je to s i lo s n o m b re s d e lo s d o n a n te s q u e ,
a le n ta d o s d e e sta m a n era , c o n tin u a ría n co n el b o n d a d o s o e n v ío
d e n u e v a s m u estra s.
N o term in a ré e ste in fo rm e sin á n te s lla m a r la a te n c ió n
del
s e ñ o r D ir e c to r, a to d o lo q u e se re la c io n a co n la fu n d a c ió n d e
245 —
d e u n a Estación Zoolójica M arina co m o una d e p e n d en cia d el
u se o N a c io n a l. C o n este o b jeto m e p erm ito a n e x a r a la p re ­
s e n te M e m o ria , el p ro y e c to que h ace un año el in frascrito tu vo
el h o n o r d e so m ete r, p o r se p a ra d o , al ilustrado ju ic io de su d ign o
a n te c e s o r.
C o n to d o re sp e to salu d a al señ o r D ire cto r su a ten to i seg u ro
s e rv id o r.
B e r n a r d in o Q u ija d a B.
R — BREVES
SO B R E
L A
O B S E R V A C IO N E S
C O N V E N IE N C IA
DE FU N D AR
UNA
ESTACION ZOOLÓJICA MARINA
E l je fe d e la S e c c ió n Z o o ló jic a del M useo N a cio n a l de S a n ­
t ia g o , d e sp u e s d e lo s estu d io s qu e ha h e ch o en lo s M useos de
H is to ria N a tu ra l i o tro s e sta b lecim ien to s cien tífico s d e E u ro p a ,
q u ie re in sistir un p o c o en las Estaciones Zoolójicas M arítim as
co n el o b je to d e d e ja r co n sta n cia escrita i p ú b lica de la c o n v e ­
n ie n cia , u tilid a d i necesidad qu e hai de fundar, en un a rejion de
la c o s ta p a c ífic a d e la A m é r ic a del Sur, un e sta b lecim ien to de
e s ta cla se q u e , p o r su situ ació n je o g rá fica , in stalación i servicio s,
r e s p o n d a a to d a s las e x ije n cia s de la cien cia m odern a i sea un
p o d e r o s o a u silia r d e tra b a jo del M useo N a cio n a l Ch ilen o.
S a b id o es q u e , p en etra d o s de los gran d es se rv icio s q u e las
c ie n c ia s n a tu ra le s p resta n a la in strucción je n e ra l i a la industria
d e la p e s c a , a sí co m o tam b ién a la M edicina, a la E co n o m ía
D o m é s tic a i A g r íc o la , la m a y o ría de los E s ta d o s E u ro p e o s i
N o r te A m e r ic a n o s , han fu n d ad o lab orato rio s esp e ciale s en dis­
tin to s p u n to s de su litoral.
—
246
—
A e ste im p u ls o cie n tífico d e lo s p a is e s m a s p r o g r e s ita s no ha
sid o a je n a la A u s t r a lia q u e d e sd e h a c e m u c h o s añ o s, tie n e e sta
cla se d e s e r v ic io s i fa v o re c e p a rtic u la rm e n te un L a b o r a t o r io d e
Z o o lo jía M a rin a en S id n e y . P o r ú ltim o , el J a p ó n
h a fu n d a d o
re cie n te m e n te v a r io s ce n tro s d e e stu d io s b io ló jic o s .
T o c a p u es, a S u d A m é r ic a e n tra r a h o ra en e ste m o v im ie n to
d e ú tiles in n o v a c io n e s i a C h ile c o rr e s p o n d e in icia rlo co n firm eza
p a ra a b rir un n u e v o h o rizo n te d e cu ltu ra , c r e a n d o i so ste n ie n d o
un Laboratorio Biolójico M arítim o.
F á c il i rá p id a m e n te se re s o lv e ría el p ro b le m a d e e sta n u e v a
c re a ció n , si a e je m p lo d e E s ta d o s U n id o s d e N o r te A m é r ic a se
e s ta b le c ie ra e l L a b o r a to r io
co m o u n a d e p e n d e n c ia d e l M u se o
N a cio n a l; p u es d isp o n ie n d o , co m o d isp o n e , d e lo s p r in c ip a le s
m e d io s d ire c to s i a c c e s o rio s p a r a tra b a ja r al b o r d e m ism o d el
m ar, e sto es, a p a ra to s de p e s c a i d e in v e s tig a c ió n , lib ro s , r e a c ti­
v o s , e tc., el g a s to se re d u ciría al a rrie n d o o c o n s tr u c c ió n d e un
e d ificio co n to d o el c o n fo rt cie n tífico n e ce sa rio .
L a in sta la ció n p o d ría h a c e rs e en un a rejio n m a rítim a d e n u e s ­
tra p ro lo n g a d a co s ta , a d o n d e p u d ie ra lle g a r s e en c o rto tie m p o
i q u e , p o r e sta r en la o rilla d e un rio i v e c in a a u n a la g u n a lito ­
ral, o fre cie ra ai z o ó lo g o i al b o tá n ic o la fau n a i flo ra m a s v a r ia d a s ,
p u e s ta le s m e d io s b io ló jic o s s a lo b re s , p o r la p r o p ie d a d q u ím ic a
d e su s a g u a s , so n c a p a c e s d e d a r a silo a d e te rm in a d a s fo rm a s
a d u lta s i la rv a ria s , b ien d istin ta s d e la s e s p e c ie s p e lá jic a s , lito ra ­
les i a b isa les.
R e u n ie n d o e sta s co n d icio n e s , S a n
V ic e n t e
d e T a lc a h u a n o
p a r e c e cre a d o e sp re s a m e n te p a ra s u m in istra r al z o ó lo g o
lo s m a te ria le s d e e stu d io a c u m u la d o s ta n to en a lta
to d o s
m a r i la s
ro ca s, co m o en la a re n a d e la s p la y a s i lo s fo n d o s s u b m a rin o s i
en las p o za s fo rm a d a s en la s .b a ja s m a re as. I b a s ta ría e s ta c o n ­
s id e ra c ió n p a r a e le jir la b a h ía d e S a n V ic e n t e c o m o a sie n to d e
u n a e sta ció n z o o ló jic a , si no se q u is ie ra to m a r en c u e n ta la im ­
p o rta n c ia d e l p u erto d e T a lc a h u a n o (a d o n d e en c in c o m in u to s
se lle g a en carro), lo s re cu rs o s q u e en e sta c iu d a d se e n cu e n tra n ,
—
247
—
el ín te re s d el p u e b lo q u e q u erría ten er un C en tro C ien tífico nue­
v o , c o n tr ib u y e n d o a su p ro sp erid ad i, so b re to d o , si no se pens a ia en el a p o y o efica z de la A r m a d a N a cio n a l p ara co n segu ir
d e e lla u n a p e q u e ñ a la n ch a a v a p o r con a p a ra to s de p esca, in­
d is p e n s a b le , i la p re se n cia co n tin u a en la b ah ía de un vie jo
p o n tó n d e stin a d o a m an ten er v iv ero s, c u y a s e sp erien cias m ui
b ien p o d ría n a p r o v e c h a r las in dustrias p esq u era s de n uestro pais.
L o q u e no o b sta ría p ara qu e d esd e lu e g o se p ro ce d iera a e sta ­
b le c e r en tierra firm e, en el m ism o lo cal del lab orato rio , un
a c u a rio p a r a el p ú b lic o co n cu rren te, que, in teresad o en el estu d io
d e lo s a n im a les m arin os, p u d ie ra co n ocer, de un g o lp e de vista,
su e stru ctu ra , s e g u ir sus faces de desarro llo i co m p arar los d iv e r­
s o s m o d o s q u e tien en d e rep ro d u cirse.
E n to d o ca so , su p o n ie n d o qu e no fuera p o sib le a d o p ta r i seg u ir
d e s d e un p rin cip io el plan d e o rg an iza ció n de las E sta cio n es
Z o o ló jic a s e u ro p e a s i n orte am erican as, qu e a barcan las m ism as
s e c c io n e s co n su s re s p e ctiv o s elem en to s de trab ajo (A cu a rio ,
M u s e o d e P e s c a i O ce a n o g ra fía , M useo Z o o ló jic o i B ib lio teca ,
L a b o r a t o r io p rin cip a l de m an ip ulacio n es elem en tales i L a b o ra to ­
rio s p a r tic u la r e s p ara in vestig ació n ) el n acien te Laboratorio B io ­
lójico d e l Pacífico d e l S u r tendría, co m o to d a co sa destin ad a a
d u rar, el co m ie n z o m as m o d esto que ca b e pensar:
U n g ra n saló n de tra b a jo con un p equeñ o taller p ara rep ara ­
c io n e s i e m b a la je d e e je m p lares frescos i con utensilios i reactivo s
p a r a la re c o le c c ió n i e n s a y o d e p rep aracio n es de anim ales m ari­
n os, a p lic a n d o lo s m é to d o s u sa d o s en la «E stación Z o o ló jic a de
N á p o le s» p a r a co n se rv a rlo s co n las dim ensiones, la form a i el
a s p e c to q u e p re se n ta n v iv o s.
U n sa ló n co n e sta n te ría o rd in aria p ara las co leccio n e s en for­
m a ció n . co n m e sa s de tra b a jo esco la r para la d isección de anim a­
les q u e el p e s c a d o r llev aría en abun d an cia a so licitu d del p ro feso r
q u e v is ita ra la E s ta c ió n co n sus discíp ulo s, p ara gu iarlo s en las
p r á c tic a s i m a n ip u la cio n e s d e Z o o lo jía.
D o s o tre s la b o ra to rio s d e in vestig ació n p ara los jó v e n e s d e l
In s titu to P e d a g ó jic o i d e la E s c u e la de M edicina que se in icien
—
248
—
en el e stu d io d e a lg u n a e s p e c ia lid a d i p a r a lo s b ió lo g o s n a c io ­
n a le s i e stra n je ro s q u e en c u a lq u ie r tie m p o n e c e s ita n
m a te ria l
a c u m u la d o d e o rg a n is m o s fre s co s i q u ie re n tr a b a ja r a is la d a m e n ­
te, sin q u e n in g u n a
p re o c u p a c ió n e s te rio r lo s p e r tu r b e en sus
lib re s in v e stig a c io n e s .
U n a p e q u e ñ a p ieza , en fin, q u e s irv ie r a d e B ib lio t e c a , c o m ­
p u e s ta é sta d e m e m o ria s cie n tífica s o rijin a le s i o b r a s ilu s tra d a s
d e Z o o lo jía B o tá n ic a s is te m á tic a s , p a r a a y u d a r s e en el tr a b a jo
d e d e te rm in a ció n d e la s e s p e c ie s m a rin a s, flu v iá tile s i la c u s ­
tres.
H e a q u í c u á le s serian lo s p re lim in a re s q u e p r e s e n ta d a el «L a ­
boratorio B iolójicop rovisorio de C hile», c u y a in s u fic ie n c ia p rim a ­
ria d e s a p a r e c e ría en un tie m p o m a y o r o m e n o r, co n la e je c u c ió n
d e lo s m e jo ra s m a te ria le s d e to d o o rd e n
c o n s u lta d a s en el p la n
d e refo rm a s su c e s iv a s.
A l fin al v a a g r e g a d o un c r o q u is q u e in d ic a la m a n e ra c ó m o
n os im a jin a m o s d is trib u ir la s h a b ita c io n e s p r o v is o r ia s i d e fin i­
tiva s.
R e s p e c to al s e r v ic io
d e l L a b o r a to r io , se h a ria , m ié n tra s s a ­
liera d e su p e r ío d o d e fo rm a ció n , p o r d o s p e r so n a s s o la m e n te
•
a
sab er:
1). U n pescador q u e p o r h a b e r e s p lo r a d o
m u c h o tie m p o la
rejio n m a rítim a la c o n o c ie ra a p a lm o (i el q u e e s t a ñ a
d e un
m o d o p e rm a n e n te en la E s ta c ió n p a r a c u id a r lo s o b je to s , a te n ­
d ie n d o en to d o tie m p o al s e r v ic io d e
a n im a le s v iv o s d e s tin a d o s
al M u se o , E s c u e la d e M e d icin a , In s titu to s P e d a g ó jic o i N a c io n a l,
In te rn a d o i L ic e o s ); i
2). U n empleado d e l M useo N acion a l q u e , en la c a p ita l u n a s
v e c e s i en la c o s ta o tra s, te n d ría a su c a r g o to d o lo q u e s e re la ­
cio n a co n la p re p a ra c ió n d e a n im a le s m a rítim o s p o r la v ía h ú ­
m e d a (Anestesia, F ija ció n i Conservación), a c o m p a ñ a n d o a lo s
p ro fe s o re s i a lu m n o s q u e al L a b o r a t o r io s e d irijie ra n d u r a n te el
a ñ o e sco la r, p a ra v e rific a r e s p e rim e n ta lm e n te lo s h e c h o s e sp lic a d o s i c o n o c id o s te ó r ic a m e n te en cla se .
—
¿49
—
S i e sta s o b s e rv a c io n e s , a p en a s b o sq u eja d a s, fueren d e b id a ­
m e n te a te n d id a s p o r las p erso n a s am an tes de la cie n cia i una
v e z re c o n o c id a s la s b o n d a d e s d el p ro y e c to , se d ejara sen tir la
fe c u n d a a c c ió n o ficial, p a ra realizarlo en to d a su am plitud, q u e ­
d a ría p le n a m e n te sa tisfech a la a sp ira ció n del autor.
S a n tia g o , A b r il 19 10 .
B e r n a r d i n o Q u i j a d a B.
— 251 —
4-— Informe del Jefe de la Sección de Jeolojia
i proyecto para ejecutar la carta jeolójica de Chile
A.— INFORM E
S e ñ o r D ire cto r:
P a s o a d a r c u e n ta a U d . d e l m o v im ie n to h a b id o en la S e c c ió n
d e M in e ra lo jía i J eo lo jia d el M u se o N a cio n a l.
L a s c o le c c io n e s se a u m en taro n en m ui p o c a s m u estra s mas:
y a sea n e sta s d e m in erales, de ro ca s o d e fósiles; esto se d e b e ,
en g ra n p a rte al p o c o esp íritu cie n tífico , q u e se ha in cu lca d o en
e s to s ú ltim o s añ o s a n u estro p u e b lo , p o r to d o lo qu e se a un a
o b s e r v a c ió n d ire c ta d e la N a tu ra le za : e sto es m ui co m p re n sib le
p o rq u e es m u c h o m as fácil e n señ a r d e m em o ria.
E n cu a n to al m o b iliario , p u e d o d e cirle q u e es m ui n ecesario
re n o v a rlo co m p le ta m e n te ; p o rq u e la e sta n te ría q u e a ctu a lm e n te
s e p o se e s irv e só lo p a ra a lm a ce n a r ro ca s, m in erales o fó siles i de
n in g u n a m a n e ra a e sto se le p u e d e co n sid e ra r co m o e sta n te s qu e
p erm itan
m o stra r al p ú b lic o e sta s co le c c io n e s q u e a ctu a lm e n te
e stá n o c u lta s p a ra ello s.
E n c u a n to al lo ca l, d e b o iu d ic a r a U d . q u e el q u e a ctu a lm e n te
o c u p a la S e c c ió n es p o r d e m as e stre ch o i ja m a s se p o d rá n es­
te n d e r co n v e n ie n te m e n te la s c o le c cio n e s, d e m a n era q u e el p ú ­
b lic o p u e d a d a rse c u e n ta ca b a l de la riq u eza m in era d el p ais, en
cu a n to a v a r ie d a d e s d e m in erales.
H a s ta la a ctu a lid a d , d e sd e su fu n d ació n no h a ten id o este
E s ta b le c im ie n to ni un m al L a b o r a to r io , d e m a n e ra q u e n u n ca
se h a h e ch o ni un só lo an álisis: ni d e m in eral ni de ro ca s. C r e e ­
m o s q u e en lo s a c tu a le s m o m e n to s ten d ria un v a lo r in a p re cia b le
un p e q u e ñ o la b o ra to rio , p u e s to q u e se d iv isa en un fu tu ro m as
--- 252 --0 m én o s c e rca n o , un resu rjim ien to v e rd a d e ro d e n u estra riq u e z a
m inera.
A e sta O ficin a lleg an d ia ria m en te a co n su lta r a lg u n a s p e r s o ­
nas, y a so b re algú n m in eral o s o b re el v a lo r in d u stria l d e a lg ú n
m in eral o roca. E l n ú m ero de esta s p e rso n a s ha sid o
m ucho
m en o r en el a ñ o 'q u e p asó q u e en los an terio res; p e ro en n in gú n
ca s o ha sid o m én o s de m il qu in ien tas.
E n el año qu e a c a b a de term in a r h e m o s h e ch o a lg u n o s v ia je s
de estu d io a las sig u ie n te s zon as: en M a y o fu im o s a S a la m a n c a
a estu d ia r el M in eral d e S a n F ra n c isc o d e l s eñ o r G u ille rm o
E ch a v a rría . A este m in eral h em o s id o v a r ia s v e c e s co n el o b je to
d e se g u ir p aso a p aso el d e sa rro llo d e e sta m in a, p o r tra ta rse
d e un a fo rm ació n a lg o co m ú n en C h ile; d e sd e a q u í s e g u im o s a
Illa p el a re co jer a lg u n a s ro ca s d e su s ce rro s i d e sd e e ste lu g a r
t n os tra slad a m o s a L o s V ilo s , con el o b je to de re co rre r u n a la rg a
zon as d e terren os e stra tifica d o s d e c o lo r n e g ro i q u e e n cie rra n
m u ch o s fósiles, so b re lo s q u e d e sc a n sa n e so s c o n g lo m e r a d o s
ro jo s q u e ca re cen de fósiles; p ara lo cu a l re co rrí d e sd e la P u n ta
d e T a lc a h asta un p o co m as al N o rte d e P a p u d o .
E n el m es de Junio fui co m isio n a d o p o r el s eñ o r M in istro d e
In stru cción p ara tra slad a rm e al S ur, a la rejion d e C a re lm a p u , a
estu d ia r unos terren o s q u e dan a la su p erficie to d a s las m a n ife s­
tacio n es q u e se e x ije n p ara q u e sea n d e p ó s ito s m as o m é n o s
g ran d e s d e p etró leo : los resu lta d o s q u e sa q u é en lim p io d e e ste
re co n o cim ien to fueron m ui b u en o s, co m o p o d rá U d . im p o rn erse
en el fo lleto q u e le a co m p a ñ o .
H ice ad em a s un estu d io en la rejion d e C a le u , q u e en p o c o s
d ias m as se p u b lica rá en el B o letín .
E n el m es de F e b r e r o n u ev am en te m e tra sla d é p o r o rd en d el
señ o r M in istro a C a re lm a p u co n el o b je to d e in d ica r un n u e v o
p u n to de p erfo ració n , el q u e se co m e n zó
a tra s la d a r m ié n tra s
e sta b a en el S u r i .pude co n sta ta r qu e a 6 o p ié s s a lia un fu e rte
o lo r de é te r de p etró leo : los re su ltad o s a q u e a rrib é so n m ui
b u e n o s p ara esta n u e v a in d u stria q u e y a e stá p o r n a c e r en C h ile ,
1 los cu a les lo s p u b lica ré en a lg ú n tiem p o m as.
—
253
—
C r e e m o s , s e ñ o r D ir e c to r, q u e co n s ó lo el e n u n cia d o de este
g r a n p ro b le m a , te n e m o s d e re ch o d e p e d ir al S u p re m o G o b iern o
lo s re c u r s o s n e c e s a r io s p a ra s e g u ir en o tro s e stu d io s, q u e serán
d e g r a n im p o rta n c ia p a ra el fu tu ro d e sa rro llo d e C h ile , co m o es
la c o n fe c c ió n d é l a c a rta je o ló jic a d e C h ile , p ara la cu a l creem o s
e sta r p re p a ra d o s i c u y o p lan d e tra b a jo lo s e sp o n e m o s en un
c a p ítu lo a p a rte .
D e s p u e s d e m i v u e lta d e la rejion p etro lífera, en el año p a s a ­
d o le p e d í al S u p r e m o G o b ie rn o lo s fo n d o s n e ce sa rio s p ara la
c o m p r a d e u n a so n d a , la q u e m e fué dad a; p ero
resu lta qu e
d ic h o a p a ra to se v á a p o n e r a la d isp o sició n de la D ire c c ió n de
O b r a s P ú b lica s ; cre o q u e si U d . c o n sig u e e sta m á q u in a co n su s
-
a c c e s o rio s , n o s p o d rá s e r v ir m u ch o en el e stu d io d el su e lo de
n u e s tro p ais; y a s e a p a ra b u s c a r a g u a a rtesia n a , y a se a p a ra e s­
tu d ia r la p o sib ilid a d d e la d e se c a c ió n d e los su e lo s p a n ta n o so s
o y a s e a p a r a h u m e d e c e r co n lo s v a p o re s d e la s a g u a s q u e co rren
su b te rrá n e a m e n te , a q u e llo s terre n o s q u e hoi p o r ho i son se co s i
q u e co n un tra b a jo p ré v io se p u e d e n d e d ic a r a p ra d eras, tal
c o m o h a p a s a d o en el C a n a d á .
S a n tia g o , I 5 d e A b r il d e 19 10 .
M
ig u e l
R. Mach
ado
.
B — PR O YECTO
P A R A
E JECU TA R
L A
C A R T A
JE O L Ó JIC A
DE
C H ILE
E l su e lo d e C h ile e n cie rra riq u ezas in m en sas, de la s cu a les
u n a s so n co n o c id a s d e un lim ita d o n ú m ero de p erso n a s i o tras
q u e d a n aun ig n o ra d a s. C u a n d o a lg u n a p erso n a n ece sita p a ra el
d e sa rr o llo d e u n a in d u stria un cu e rp o m in eral o q u ím ico qu e
e x is t e en el su e lo , no sab e n d ó n d e dirijirse p a ra o b ten er el m en o r
— 254 —
d a tó i p ierd e en v ia je s i p re g u n ta s d in ero i lle g a a v e c e s h a sta
d e sistirse d e sus p rim itivo s p ro p ó sito s.
D e s d e h a ce m as de un cu a rto de s ig lo h em o s v is to fig u r a r en
el p re su p u esto p artid as d e stin a d a s a d a r p rin cip io a e sta c la s e d e
tra b a jo s e in va ria b lem e n te lo s re su lta d o s a q u e han lle g a d o no
han co rresp o n d id o a las e sp e ra n za s q u e el p a is h a b ia cifra d o en
ellos.
'
E n aq u ella s p artes del m u n d o en q u e se h an h e ch o o se e stá n
h a cien d o é stu d io s je o ló jic o s de su s su e lo s, h an tra ta d o s iem p re
d e co lo c a r al frente de e sta s oficin as, a p e rso n a s q u e d o m in an
la m in eralo jía, p e tro g ra fía m icro scó p ica , q u ím ica , p a le o n to lo jía ,
je o lo jia a g ríco la i m in era, e tc. S o lo un in d iv id u o q u e te n g a e sta
cla se d e co n o cim ien to s p u ed e in d icar, con m as o m é n o s se g u rid a d , la im p o rtan cia d e un ce n tro m in ero u d e un c a m p o a g r í­
cola.
N a tu ra lm en te p ara p rin cip ia r e sta cla se de tra b a jo s se n e c e ­
sita co n ta rse de an tem an o co n m ui b u e n o s p la n o s to p o g rá fic o s ,
i p o r lo tan to es n ece sario p rin cip ia r e sto s e stu d io s en a q u e lla s
zo n a s q u e han sid o p lan ificad a s p o r la O fic in a d e la C a rta d el
E s ta d o M a y o r i p o r la s de M en su ra
d e T ie r ra .
A m ed id a q u e el ferro ca rril q u e v a
al N o rte se v a y a c o n s ­
tru y e n d o , se p u ed e ir estu d ia n d o la im p o rta n cia d e lo s ce n tro s
m in eros ce rca n o s a la línea. A l m ism o tiem p o se a p r o v e c h a ría n
los co rte s recien h e ch o s p ara d eterm in a r la ro ca d e q u e se c o m ­
p o n e n lo s ce rro s i se h ará lo p o sib le p o r d e te rm in a r su e d a d ,
p o r lo s fó siles qu e en é sto s se p u ed en en co n tra r.
E l p erso n al co n q u e se lle v a ría a c a b o e sta cla se d e tra b a jo
seria en su p rin cip io m ui p o co n u m ero so i se le p u e d e fo rm a r
en su to ta lid a d con e m p le a d o s ch ile n o s q u e p o se a n c ie rto s c o ­
n o cim ien to s d e cie n cia s n atu rales. A c tu a lm e n te se e n cu e n tra n
re p a rtid o s en d iv e rsa s o ficin as p ú b lica s, p e rso n a s q u e re ú n en
e sta cla se de co n o cim ien to s, de las cu a le s se les p u e d e s a c a r sin
p e rju d ica r en lo m as m ín im o su m arch a.
S i no se q u iere s e g u ir el a n te rio r ca m in o se p o d ría to m a r un o
o d o s jó v e n e s q u e tu v ie sen a lgú n co n o c im ie n to d e c ie n c ia s n a ­
.
—
tu ra le s, p a ra q u e sirv a n
255
—
d e a y u d a n te s ta n to en el terren o co m o
en el L a b o r a to r io .
L o q u e h e m o s p ro p u e s to se p o d ria e ste m ism o año d a r p rin ­
c ip io a su d esa rro llo ; p a ra lo cu a l to m a ría m o s la z o n a y a p la n i­
fic a d a d e S a n tia g o ,
M e lip illa i S a n A n to n io
c o n sig u ie n d o del
S u p r e m o G o b ie r n o u n o s 15,000 p eso s: p a rte d e é sto s se g a s ta ­
ría en c o m p ra r un L a b o r a to r io a p ro p ia d o al ca so , o tra p a rte en
e l p a g o d e un e m p le a d o i el resto en lo s d iv e rso s g a s to s q u e
d e m a n d a ría n lo s v ia je s q u e se ten d rían q u e h a c e r en el terren o .
A m e d id a q u e se fu esen re co jie n d o los d a to s, y a s e a p o r c o ­
m u n a o p o r d e p a rta m e n to , se les iria p u b lic a n d o en el B o letín
d e l M u se o N a cio n a l.
PROGRAM A DE TRABAJO
I
D a r p re fe re n te a te n ció n a lo s e stu d io s d e lo s terren o s a g rí­
co las; d e te rm in a r su oríjen p o r lo s m in erales q u e en cierra, su
c o m p o s ic io n q u ím ica p a ra q u e c a d a a g ric u lto r p u ed a a b o n a r o
e n m e n d a r co n v e n ie n te m e n te sus terrenos; m ed ir d e d ista n cia en
d is ta n cia el e sp e so r m e d io d e la c a p a ve jeta l; se h arían análisis
d e la s a g u a s q u e rie g a n lo s ca m p o s. A d e m a s se p u e d e in d icar
to d o s a q u e llo s p u n to s en q u e se p u e d a o b te n e r u n a ca íd a de
a g u a tra ta n d o d e a v a lu a r la fu e rza q u e se p u e d a tener.
II
S e e stu d ia ría n lo s ce rro s
i lo s m in erales q u e en e llo s se e n ­
cu e n tren , in d icá n d o s e al m ism o tiem p'o to d a s a q u ella s su sta n ­
c ia s q u e te n g a n un v a lo r co m e rcia l. P a ra c la sifica r sus ro ca s se
h a ría n co rte s al m ic ro s c o p io co m o ig u a lm e n te un an álisis q u í­
m ico d e to d a v a rie d a d . L o s fó sile s se e stu d ia ría n co n to d o c u i­
d a d o p a r a p o d e r d e te rm in a r la e d a d de lo s terren o s en q u e se
les e n cu en tra , al m ism o tiem p o se les co m p a ra ría co n lo s q u e
—
256 —
e x is te n en o tro s p aíses. S e h a ría un a re señ a d e ta lla d a d e c a d a
m in eral, d a n d o a c o n o c e r su h isto ria i su im p o rta n c ia b a jo el
p u n to de v is ta d e la ca n tid a d i ca lid a d d e su s m in erale s, co m o
ig u a lm e n te de to d o s a q u ello s re cu rso s q u e co n v ie n e n a u n a esp lo ta cio n , p u b lica n d o a la v e z un p e q u e ñ o p lan o o c r o q u is d e
la m ina.
III
E s ta m ism a o ficin a ten d ría a su c a r g o e l e stu d io d el te rre n o
d e to d o s a q u ello s p u n to s en q u e se su p o n e la e x is te n c ia d e c a r ­
b ó n , de p etró le o , de a g u a s su b terrá n ea s, etc.; p a ra lo cu a l se le
p o n d ría a su d isp o sició n u n a sonda: so lo a sí p o d ría m o s a s e g u ra r
q u e se o b ten d ría un re su ltad o
p rá c tic o co n lo s so n d a je s, ta l
co m o p a sa en o tro s p aises.
S a n tia g o , M arzo de 19 10 .
M ig u e l R . M a c h a d o
5.— Informe del Naturalista ausiliar
Sa?itiago, 20 de A b r il de 1910 ,
S e ñ o r D irecto r:
T e n g o el h o n o r de p re se n ta r a U d . el in fo rm e s o b re m is tra
b a jo s h e ch o s b a jo la D ir e c c ió n d e su a n te ceso r, el m ui re c o r d a ­
d o s eñ o r don F e d e ric o P h ilip p i, co n fo rm e U d . se h a d ig n a d o
p ed írm elo .
E l 14 de M arzo d e 1905 fu i n o m b ra d o N a tu ra lista A u s ilia r ;
e ste p u esto d e b e fig u ra r a h o ra, se g ú n el n u e v o R e g la m e n to apro-
—
b a d o p o r el S u p r e m o
257
-
G o b ie r n o b a jo el ru bro d e
«N atu ralista
A y u d a n te » .
D e b o a d v e rtir q u e
e tc ., he ten id o
a d em a s d e lo s tra b a jo s d e C a ta lo g a c ió n ,
a m i c a rg o
el cu id a d o d e a lg u n a s co le c cio n e s,
g u a r d a d e lo s d u p lic a d o s, d e l H e rb a rio i de o b je to s zoolójic o s , e tc.
D u ra n te 190 5
c o n fe c c io n é el C a tá la g o
de lo s fósiles, C o le c ­
ció n d e l d o c to r d o n R o d u lfo A m a n d o P h ilip p i; falta b an a lg u ­
n a s e tiq u e ta s i m e se rv í de lo s « E le m en to s de P a leo n to lo jía »
p o r S te im a n n i D ó d e rle in p ara d e te rm in a r el jé n e r o de a lg u n a s
fo rm as.
E s t a c o le c c io n a b a r c a en la S a la d e M in eralo jía lo s d o s e sta n ­
t e s la rg o s d iv id id o s en los n ú m e ro s d e sd e d o scien to s v e in te i
c u a tro h a s ta d o s c ie n to s cin cu e n ta i un o in clu siv e i lo s n ú m ero s
2 1 4 , 2 18 , 220, 222 i 223 i la sa la d e lo s b a jo s d el C o s ta d o S u r
d e l e d ificio q u e co m p re n d e lo s e sta n te s n ú m ero s 75 s u c e s iv a ­
m e n te h a s ta 80 in clu siv e , los o b je to s c o lg a d o s en la s p a red e s i
e l g r u p o ce n tra l d e la S a la.
E n D ic ie m b re d el m ism o año e m p e c é a e scrib ir el C a tá lo g o
d e e so s m ism o s fó sile s p o r fich as, c a d a jé n e r o en u n a fich a a p a r­
te, s e g u id o d e las e s p e c ie s en o rd en a lfa b ético ; este sistem a tien e
la g r a n v e n ta ja d e p o d e r o rd e n a r el C a tá lo g o , y a se a siste m á ti­
c a m e n te p o r ó rd e n es, jé n e r o s i e sp e cie s, y a a lfa b é tica m e n te p a ra
e n c o n tra r co n fa cilid a d un jé n e r o i un a e sp e c ie d ad a.
E n M a rzo d e 1906 term in ó el co n tra to d el d o c to r O tto B ü rg e r
i fu é n o m b ra d o en su lu g a r don B e rn ard in o Q u ija d a B.; co m o
é s te a la sa zó n se e n c o n tra b a «n E u r o p a , fui n o m b ra d o in terin a ­
m e n te p a ra re em p la za rlo ; en e ste año h ice el C a tá lo g o d e lo s
m a m ífero s e x is te n te s en el M u se o , sirv ién d o m e d e n orm a el Cat a lo g u s M a m m a liu n p o r T h ro u e s s a rt.
E l m ism o año d e 190 6 d e sp u e s d e h a b e r p u esto en s a lv o a l­
g u n a s c o le c c io n e s d e so rd e n a d a s p o r el terrem o to , form é un a c o ­
le c c io n d e m as o m én o s n o v e c ie n ta s e sp e c ie s d e p la n ta s p ara el
M u se o d e V a lp a r a ís o .
17
— 258 —
E l 31 de D ic ie m b re de 1906 co n la lle g a d a d e l s e ñ o r Q i-ija d a
v o lv í a o cu p a r mi p u esto d e N a tu ra lista A u s ilia r i m e o c u p é en
la co n fe cció n de los C a tá lo g o s de las a v e s ch ile n a s i e stra n je ra s ,
se p a ra d a m e n te uno de o tro , i co n sta c a d a un o d e un C a t á lo g o
siste m á tico i o tro o rd e n a d o a lfa b é tica m e n te p o r fich a s. E n la
c o n clu sió n de los fó siles i c a tá lo g o s d e a v e s m e o c u p é d u ra n te
los añ o s 1907 i 1908; p a ra a lla n arm e el ca m in o p o i
e n tre tan
n u m ero sas sinon im ias, co m o e x is te n en las d e sc rip c io n e s d e a v e s ,
tu v e q u e servirm e d e m u ch o s lib ro s, en e s p e c ia l d e l C a t a lo g o
in g lés « C a ta lo g u e o f B ird s o f the B ritish M useum » i a d o p té la
n o m en clatu ra de M r. E . D u b o is p a ra su S y n o p s is A v iu m
del
M u se o de B ru sela s.
D e s d e fines d e 1908 i d u ra n te b u e n a p a rte d e l a ñ o 19 0 9 m e
o cu p é en fo rm ar el C a tá lo g o d e lo s M o lu sco s re cie n te s o v iv ie n ­
tes, term iné los d o s e sta n te s del m e d io d e la S a la N o rte -P o n ie n te
en lo s altos; m e s e rv í p ara la cla sifica ció n i n o m e n cla tu ra , d e l
C a tá lo g o d e Paetel; q u ed an p o r re v is a r a lg u n o s o tro s e s ta n te s
d e esta c o le c c io n p ero in terru m p í el tra b a jo p a ra d e d ic a r m e al
en v en en am ien to d el H e rb a rio en u n a s o lu cio n d e S u b lim a d o
co rro siv o al 15 p o r m il (15/1000) en a lc o h o l d e 90 g r a d o s . A
p esa r d e las p re ca u cio n e s q u e to m é m a n ip u la n d o c o n te n a z a s d e
cu ern o , siem p re se h u m ed e ció la p ie l d e la s m a n o s i al c a b o d e
p o co s m eses m e resultó una e ru p ció n en la p ie l d e lo s b ra z o s i
m e so b re v in o una g r a v e p e rtu rb a ció n in testin al; e sto s u c e d ió en
D ic ie m b re d e
1909. E l s eñ o r P h ilip p i m e o rd e n ó e n to n c e s e s ­
crib ir las fich as p ara o rd e n a r la B ib lio te c a d el M u seo ; term in é
este tra b a jo a p rin cip io s d e M a y o i m e o c u p o
a c tu a lm e n te en
o rd en ar el H e rb a rio .
F u e ra d e lo s tra b a jo s e n u m era d o s m e lla m a b a el s e ñ o r D ir e c ­
to r m ui a m enu do p a ra a y u d a r le en la p a rte a d m in is tra tiv a d e l
M u seo , tan to en la C o n ta b ilid a d co m o en las a n o ta c io n e s i g u a r ­
d a d e lo s p riv ile jio s e sclu siv o s, co rre c c ió n d e p ru e b a d e lo s tra ­
b a jo s q u e se p u b lica b an ; tam b ién tu v e a m i c a r g o la re m isió n d e
d u p lica d o s z o o ló jico s i de p la n ta s a los e sp e c ia lis ta s e stra n je ro s
q u e las so licita b a n i a d em a s la cla sifica ció n d e m u c h o s o b je to s ,
— 259 —
p rin c ip a lm e n te m o lu sco s, q u e m a n d a b a n en co n su lta lo s re cto re s
i p ro fe s o re s de L ic e o s .
C r e o co n lo p re c e d e n te h a b e r cu m p lid o co n su o rd en v e rb a l
d e fe c h a 19 d el p re se n te .
D io s g u a r d e a U d .
Bernardo G
o t s c h l i c i -i .
6.— Informe del Preparador
S e ñ o r D ire cto r:
A d ju n t a rem ito a u sted la m e m o ria d e lo s tra b a jo s e je c u ta d o s
e n el L a b o r a to r io de T a x id e r m ia d u ran te el año p ró x im o p a s a ­
d o , 1909.
C o m o u sted v e rá , se han id o c o m p le ta n d o la s co le c cio n e s de
O fid io s ch ile n o s, co n b o n ito s e je m p lares.
A p r o v e c h o u n a v e z m a s la o p o rtu n id a d p ara p o n e r en su c o ­
n o c im ie n to las d e ficie n cia s q u e se h a ce n sen tir en el talle r de
m i c a r g o i q u e so n la s sigu ien tes:
.1 . S e n e c e s ita co n u rjen cia un L a b o ra to rio de T a x id e r m ia
m o n ta d o co n ca ñ e ría s d e a g u a p o ta b le , co n b a sta n te luz i bien
v e n tila d o , co n la v a to r io s i g a s p ara ce rra r las p re p a ra cio n e s en ­
fra s c a d a s . E l q u e h ai a ctu a lm e n te es u n a p ieza e stre ch a i sin
v e n tila c ió n i só lo s irv e p a ra co m p ro m e te r la salu d , resp iran d o
g a s e s ve n e n o so s.
2. U n a p ieza h e rm é tica m e n te c e rra d a p ara la m a cera cio n de
e sq u e le to s , co n ca ñ o n e s v e n tila d o re s.
3. D o s m il p e so s p a ra fo rm a r un G a b in e te de T a x id e rm ia .
4. Q u e v u e lv a
a cre a rse el p u e s to d e s e g u n d o P re p a ra d o r
q u e e x is tía en el a ñ o 1898, q u e co n m a y o r razón se h a ce n e ce ­
s a rio a h o ra q u e el M u se o ha to m a d o m a y o r in crem en to , d e b ien ­
--- 2 6 o --do el ú n ico p re p a ra d o r q u e hai, a te n d e r a lo s tra b a jo s n u e v o s i
a la co n se rv a c ió n d e to d o el m a te ria l, in clu so el d u p lic a d o .
5. E l su e ld o d e l a ctu a l p re p a ra d o r es m ui e x íg ü o i m a s au n
si se co m p a ra con el su e ld o d e o tro s m a estro s d e ta lle re s, c o m o
p o r e jem p lo , los m a estro s J efes d e talle r d e la E s c u e la d e A r t e s
i O ficio s, q u e tien en $ 4,800 de ren ta al a ñ o i sin e sp o n e r su
salu d co n g a s e s ve n en o so s, tal co m o el a rsén ico , s ú lfu ro d e c a r ­
b o n o i lo s o lo res fétid o s d e la m a cera cio n d e e sq u e le to s , ni la
la b o r cien tífica q u e se e x ije , i a d em a s la re s p o n s a b ilid a d p a r a la
co n se rv a c ió n d e lo s o b je to s p re p a ra d o s. E n v is ta d e la s ra z o n e s
m e n cio n ad as cre o ju s to se a sig n e a e ste p u e s to un s u e ld o d e
$ 4,800 año.
6. S e n ece sita a lco h o l e tílico p a ra las p re p a ra c io n e s , form alina i e n v a se a lto de v id rio p ara p ece s; lo s q u e h ai a c tu a lm e n te
no están bien p re se n ta d o s, co m o seria d e d e se a r, d e b id o a q u e
el e n v a se es m ui ch ico .
C o n c lu y o , señ o r D ire cto r, h a cié n d o le p re se n te q u e to d o e s to
se n ece sita co n u rjen cia si se q u ie re
a u m e n ta r el m a te ria l c ie n ­
tífico d el M u seo N a cio n a l i q u e lo s tra b a jo s ta x id é r m ic o s q u e ­
d en irrep ro ch a b le m en te bien e je cu ta d o s.
D io s g u a rd e a u sted .
S a n tia g o , 21 d e A b r il de 19 10 .
Z a c a r ía s V
ergara
,
Preparador del M useo N a c.
--- 2ÓI ---
Trabajos ejecutados en el Laboratorio de Taxidermia
durante 1909
PR EPA R A CIO N ES EN ALC O H O L:
Ofidios estrm ijeros .—
Ilisia s e y ta le , (L .
Q u ito .
C y lin d r o p h is ru fus, L a u r .
C é le b e s.
T r o p id ó n o tu s n a trix , L .
»
E uropa.
A m é r ic a S e p te n trio n a l.
au rita , L .
E uropa.
C o lu b e r lo n g issim u s, L a u r .
»
»
»
'
»
»
Italia.
q u a tu o rlin e a tu s, L a e p .
V ip e r a á sp id , L .
E uropa.
L a c h e s is a m m o d y to id e s , L a g b .
M e n d o za.
N a ia trip u d ia n u s, M err.
C é leb e s.
E la p h u s fu lviu s, L .
E c u a d o r.
Y g u a n a tu b e rc u la ta , L a u r .
E c u a d o r.
O p h isa u r u s a p u s, P all.
D a lm a c ia
Ofidios chilenos :
52 P re p a ra c io n e s , b o n ito s e je m p lares.
Otras'.
40 P re p a ra c io n e s d e B a tra q u io s ch ilen o s.
4
»
»
»
estran jero s.
REN O V A CIO N D E FRA SCO S I A LCO H O L:
'
1 4 A n fib io s , 20 R e p tile s, 15 M o lu sco s, 15 V e r m e s ,
tá c e o s , 5 E q u in o d e r m o s i 15 P e c e s en a lco h o l.
10 C r u s ­
--- 2Ó2 ---R e p a ra c ió n de 65 p e c e s en tab le tas.
1 A r a ñ a (E p eira g a stera ca n th o id e s). O b s e q u io del d o c to r A .
O y a rz u n .
1 P rep a ra ció n del G a stro p h ilu s equ i.
•
A V E S M ONTAD AS:
I C a n ó n ig o , 5 P e riq u ito s del E c u a d o r, I C a rd e n a l, U n a U r r a ­
ca de la A rje n tin a ,
1 L o r o d el B rasil,
1 F a is a n d el C á u c a s o ,
I g a llo i ga llin a d e la p asió n .
EN PREPARACION :
U n a Marsopa a d q u irid a a fines d e a ñ o .— E s t e
c e tá c e o fu é
tra íd o de M ejillo n es.
S a n tia g o , 21 de A b r il de 19 10 .
Z a c a r ía s V
ergara
Preparador del M useo N acional.
A P U N T E S BIOGRÁFICOS
SO B R E E L S E Ñ O R D O N
FEDERICO PHILIPPI
Condensación del trabajo del señor Gotschlich
Don FEDERICO PHILIPPI
(1838-19x0)
APUNTES
BIO G R Á FICO S
SOBRE EL SEÑOR DON
F E D E R IC O
PHILIPPI
Condensación del trabajo del señor Gotschlich (i)
I
L a im p o rta n c ia c ie n tífica d e lo s P h ilip p i, p a d re e h ijo , en C h i­
le, es g ra n d e , su s s e r v ic io s e fe c tiv o s a b a rca n 57 añ o s, e. d . m as
d e m e d io s ig lo i han fo rm a d o u n a p lé y a d e d e a lu m n os.
E n 1 8 3 1 , Bernardo Eunom P h ilip p i p a só p o r n u e stra s co s ta s
en el b u q u e h a m b u rg u é s
« P rin cesa L u is a » , en v ia je c ie n tífic o i
c o m e rc ia l al re d e d o r d e l m un do; v e n ia a b o rd o el m é d ic o alem an M e y e n , q u ie n p u b lic ó e s p e c ie s n u e v a s d e la F a u n a i F lo r a
d e C h ile en N o v a A c t a A c a d e m ia i L e o p o ld . C a ro l N atu rae curio so ru m en c o la b o r a c io n co n lo s N a tu ra lis ta s
W a lp e r s V o g e l i
o tros.
E l a ñ o 18 3 7 v o lv ió B e rn a rd o P h ilip p i a re c o rre r el lito ra l c h i­
len o en e l m ism o b u q u e; é s ta v e z en
m an d o c to r C á rlo s S e g e th ;
c o m p a ñ ía d e l m é d ic o ale-
a rrib a ro n a V a lp a r a ís o a p rin cip io s
d e 18 38, i P h ilip p i s ig u ió en el « P rin cesa L u is a » ; d e se m b a rc ó
e n A r ic a , re co rrió T a c n a i lle g ó h a s ta L im a d e sd e d o n d e regre(1)
«Vida i O bras de don Federico Philippi.»— Boletin del M useo N a cio­
nal.— Sección de Adm inistración i Estadística, T om o I, núm. 1, pájs 39 80.
—
265
—
SO a V a lp a r a ís o i s ig u ió co m o p iloto del bu qu e (pues en D a n zig
h a b ía cu rs a d o n áutica) a las co sta s de C h ina i d esp u es en d i­
re c c ió n
18 4 1 .
a H a m b u rg o , ad o n d e llegó a p rin cipio s d e Julio de
A fines d el m ism o año v o lv ió a Chile; esta v e z con un ca rg o
d e l M u se o de B e ilin p ara c o lec cio n a r o b jeto s cien tíficos m ed ian ­
te la re m u n e ra ció n de m il th aler prusian os o sean 3,000 m arcos
a n u a le s.
S e d e tu v o en las p ro v in cia s de V a ld iv ia i L la n q u ih u e para
re c o le c ta r o b je to s p ara
el d ich o M useo de Berlin. N o tu v o c o ­
n o c im ie n to d e los v ia je s d e G a y p o r el año 1835 a esas rejiones
1 c r e y ó q u e él era el p rim er d escu b rid o r del herm oso la g o L la n ­
q u ih u e: d iseñ ó un m a p a de esa rejion i co n cibió la idea de co lo ­
n iza rla co n e le m e n to s alem an es, lo cu a l co n sig u ió d esp u es de
m u c h a s p e rip e cia s . A c o m p a ñ ó a d o n ju á n W illia m s en la g o le ta
« A n cu d » a M a g a lla n es, a tom ar p osesion solem n e del E stre ch o
i fu n d a r alli un a co lo n ia chilena. L o s co n ocim ien tcs n áu tico s i
d e in jen iería, esp e cialm e n te fortificacion es, qu e p o seía Philipp i,
e ra n d e gra n u tilid a d en a q u ella em presa. A la v u elta de la esp e d ic io n el S u p re m o G o b iern o lo n om bró cap itan del C u erp o d e
In jen iero s i co m o tal fué a V a ld iv ia a sacar la co p ia de los
fu e rte s E s p a ñ o le s de C o rral, N ie b la i otros. E l año 1844 entró
en co m p a ñ ía co n el
có n su l prusiano F lin d t i co m p raro n la h a ­
c ie n d a « B ella V is ta » al S u r del R io B u en o , ce rca de T ru m ao .
S u h e rm a n o , el d o c to r R . A . P h ilip p i recibió a la sazón en K a sse l el e n c a rg o d e « F lin d t i Philippi»
de co n trata r 9 fam ilias de
a rte s a n o s alem a n es, lo s q u e vin iero n a C h ile en la b a rca «C ata­
lina». F u é e sta la p rim era sem illa de co lo n izacion alem ana en
C h ile (2).
(2)' D esde entonces siguieron viniendo a Chile muchas familias; fué esta
la colonizacion mas escojida i que menos desembolsos ha costado al erario
nacional. E s sólo com parable a la de los años 1872 a 75 proveniente de la
B ohem ia alem ana, que nada costó al Estado.
L a corriente inm igratoria estimulada por don Bernardo Philippi, siguió
hasta el año 1865, sobrevivió en 13 años al infatigable propagandista. Su
obra fué mui com batida en Chile; decíase que únicamente habia traido
—
266 —
P h ilip p i (don B e rn a rd o ) e ra un h o m b re d e
tra to fino i a g r a ­
d a b le , e ra d e b u e n p o rte i figu ra; se co n q u is tó m u c h o s i b u e n o s
a m ig o s en C h ile; lle g ó m ie n tra s a c tu a b a en C h ile , a n te s d e 1 849,
al g r a d o d e S a rje n to M a y o r d e in je n ie ro s i p o r ú ltim o al d e C oío n e l d e l m ism o cu e rp o .
E l P re s id e n te B ú ln e s lo h izo su E d e c á n ; en
18 4 8 , m o v ió a
é s te a fo m e n ta r la c o lo n iz a c io n a le m a n a en la s p r o v in c ia s a u s tr a ­
les; el P re s id e n te e n c o n tró b u e n a la p ro p o sicio rl i d o n B e rn a r d o
e m p re n d e v ia je a E u r o p a . A l lá se e n c u e n tra ju s ta m e n te en los
a ñ o s a c ia g o s d e la R e v o lu c ió n , 18 48-49, c ir c u n sta n c ia s p ro p ic ia s
p a r a el é x it o
d e su e m p resa ; e m ig ra ro n v a r ia s fa m ilia s c o n s p i­
c u a s q u e d e sp u e s h an h e c h o h o n o r a C h ile .
E l m ism o P re s id e n te B ú ln e s, le firm a b a en
p re m io , el 15 d e
S e tie m b re d e 1 8 5 1 , su s d e s p a c h o s d e T e n ie n te -C o r o n e l d e In ­
je n ie r o s .
A su re g r e s o se le m a n d ó a M a g a lla n e s ; lle g ó a C o r ra l in es­
p e r a d a m e n te el d ia 20 d e Ju n io d e
18 52 en el b u q u e d e g u e r ra
Infatigable. E n a q u e lla o ca sio n se d e sp id ió p a r a s ie m p re d e su
h e rm a n o m a y o r , p u e s e n co n tró en M a g a lla n e s un tris te fin.
H o i en d ia la o b ra d e B e rn a r d o P h illip p i flo re c e en el S u r de
C h ile i el G o b ie r n o d e la R e p ú b lid a le d e b e g r a titu d a e ste h o m ­
b re e m p re n d e d o r. U n s o b rin o
d e d o n B e rn a r d o , don
Teodoro
P h ilip p i lle g ó a C h ile en 1848, a c tu ó en C o n c e p c ió n c o m o p ro ­
fe s o r d e l L ic e o i fu n d ó un J ard ín B o tá n ic o ; m u rió a p rin c ip io s
d e 18 5 2 .
protestantes, i a su regreso en M arzo de 1852 tuvo por este m otivo un vio­
lento encuentro con el M inistro don A ntonio V aras.
Philippi com probó plena i fehacientem ente que los Obispos de Paderborn i F u ld a habían prohibido en sus respectivas diócesis la em igración de
católicos, i la inculpación citada carecia pues de todo fundam ento. E l Pre­
sidente, don M anuel M ontt, ordenó al teniente coronel Philippi trasladarse
a M agallan es en calidad de G obernador, a fin de restablecer allí la colonia
destruida i hacer la paz con las tribus indias que el antecesor, Capitan
C am biazo, habia exasperado con su trato im prudente i sanguinario. Philip­
pi desapareció en esa rejion m isteriosam ente, lo mismo seis personas mas
de su séquito. Los indios ven gaban en ellos la m uerte de siete individuos
de su tribu, fusilados por Cam biazo.
—
267
—
E l doctor don R odulfo Am ando P h ilip p i vin o a C h ile en el
b e rg a n tín B onito , ca p ita n Z y b r a n k s d e la m a trícu la d e H am burg o , i to c ó su e lo ch ile n o en V a lp a r a ís o el 4 d e D ic ie m b re de
18 51. Su
a c tu a c ió n
cie n tífica i e d u c a d o ra en n u estro p ais es
c o n o c id a en C h ile co m o en el estran jero . E l M u seo N a cio n a l,
s u s c á te d r a s d e C ie n c ia s N a tu ra le s en el In stitu to N a cio n a l i
en la E s c u e la de M e d icin a , su s 4 5 0 p ro d u c c io n e s cie n tífica s h a sta
su m u e rte a c a e c id a el 23 de J u lio de 1904, lo h a cen b e n e m érito
d e la P a tria . (3)
E l s e ñ o r do n
F e d e r ic o P h ilip p i, en tre o tro s d e se m p eñ ó los
p u e s to s d e p ro fe s o r d e B o tá n ica , Jefe d e la S e c c ió n B o tá n ica
d e l M u s e o N a c io n a l i d e sd e el 15 d e A b r il d e 18 97 h a sta el 16
d e E n e r o d e 1 9 1 0 , D ir e c to r d el m ism o E s ta b le cim ie n to . C o m o
e m p le a d o p ú b lic o se ha h e ch o a c re e d o r a la g ra titu d de to d o
ch ile n o ; d e b e m o s h o n ra r su m e m o ria tan to p o r lo s a n te ced e n te s
d e su s a n te p a s a d o s , co m o p o r lo s im p o rtan tísim o s s e r v ic io s qu e
d u ra n te 36 a ñ o s p re stó a n u estro p ais co m o e m p le a d o p ú b lico .
II
E l p a d re d e d o n F e d e ric o P h ilip p i, d o c to r don R o d u lfo A m a n ­
d o , d e b ió su a lta p o sicio n cie n tífica a sus p ro p io s esfuerzo s.
E n su p rim e ra escu rsio n cie n tífica p o r el su r d e Ita lia solia
d e c ir a su s co m p a ñ e ro s F e d e ric o
H o ffm an
i A m o ld o E sch e r:
qué será de m í mas tarde, con m is escasos medios de subsistencia;
lo s co m p a ñ e ro s n o m b ra d o s le q u ita ro n e sta id e a fatalista. A su
re g r e s o d ió el e x á m e n
d e E s ta d o co m o m é d ico p rá ctico , en 22
d e A b r il d e 18 33; p ero el n u e v o m é d ico d e lo s «P aíses R eales»
(3)
E n los dias que siguieron a su m uerte oimos con satisfacción que los
hom bres dirijentes de nuestro pais pensaban erijirle un monumento que
conservarse viva su memoria en nuestro pueblo i al mismo tiempo signifi­
case el agradecim iento de la N ación por los importantísimos servicios por
él prestados. Creem os que es tiempo de realizar esta noble idea; el local mas
a propósito para el monumento Philippi ofrecería la plazuela que está frente
a la fachada principal del M useo N acional.
/
—
268
—
s e g u ia m o d e sta m en te en su s tra b a jo s d e in v e stig a c ió n c ie n tífic a
sin d e d ica rse a la M ed icin a . (4)
E l i .° d e E n e r o d e 18 3 6 co n tra jo m a trim o n io co n su p rim a
la señ o rita C a ro lin a K r u m v ie d e i el 5 d el m ism o m e s lle g ó co n
ella a C a sse l d o n d e v iv ie r o n
en ca sa d e l a rq u ite c to E n g e lh a r d t.
A p rin cip io s d e F e b r e r o de 18 3 7, le s o b re v in o u n a s é r ia e n ­
ferm ed ad ; i el m é d ico S tr a c k e le p re sc rib ió clim a m a s b e n ig n o ,
el d e N iz za en Italia.
S u m u jer h a b ia h e re d a d o un a p e q u e ñ a su m a i e lla m ism a lo
an im ó p ara tra slad a rse a Italia; e sco jie ro n el su r d e e sa P e n ín su la
i se ra d ica ro n en N á p o le s p o rq u e la v id a era m as b a ra ta , i p o d ia
co n tin u a r en la in v e stig a ció n d e m o lu sco s d e S icilia ; salie ro n d e
K a s s e l el 8 de A b r il d e 18 37.
E n N á p o le s a rren d ó un d e p a rta m e n to en el s e g u n d o p iso d e
u n a c a s a situ ad a en la « R iv ie ra C h icaja » u n a c a lle
lle g a b a h a sta la e n tra d a a la
a n ch a q u e
« G ro tta d el B a silip o » p e r te n e c ía
e sta ca sa a la d u q u esa de A v a lo s , c a s a d a co n el co n d e C e s a r e
D i S ca p u li. D e s d e N á p o le s h a cia e scu rsio n e s co n su am igo, E s (4)
A yu d ab a a la viuda Kohlrausch en la investigación m icroscópica sobre
la fecundación de las plantas; el descubrim iento de este proceso era aun
nuevo en 1833; percibía por este trabajo 100 T h a ler prusianos al año o sean
300 marcos. E l profesor E h ren berg lo tomó a su lado para que le ayudase
a ordenar i distribuir las plantas traidas del Ejipto, la Siria, A ra b ia i Abisinia i litografiara los dibujos; este trabajo le proporcionaba una renta igual
a la anterior; percibía también seis pesos mensuales o sean 18 m arcos por
clases de Historia N atural que hacia en una escuela superior de niñas,
rejentada por una señora Lemmers; eran todas sus entradas. Con estas
entradas vivia mui modestamente, i sin em bargo no desdeñaban visitarlo
con mucha frecuencia en su reducida pieza habitación dos em inencias de
esa época: A lejandro von H um boldt i Leopoldo von Buch. Q ueria obtener
una cátedra en el Jimnasio de Berlin; pero para ello habria tenido que
rendir exámen en Filolojía e Historia o M atem áticas i C iencias N aturales;
en estas últimas estaba bien preparado, pero los cálculos diferenciales e in­
tegrales eran su lado vulnerable.
Se le habia ofrecido un puesto en la U niversidad rusa de K arkow , pero
lo rehusó. A fines de 1834 un estadista del Electorad o de H essen, el injeniero Schwedes, le ofreció el puesto de profesor de Ciencias N aturales en la
E scuela Politécnica de Cassel, con un sueldo anual de 500 pesos. Se hizo
cargo del puesto por Pascua de Resurrección del año 1835.
269
—
c h e ric h t a P o m p e ji, S o rre n to ,
—
C a p ri, P o zzu o li, e tc., i su b ian al
V e s u b io .
N a c ió Federico el 16 de D ic ie m b re d e 1838, al son de las
c a m p a n a s d e a la rm a d u ra n te un a terrib le e ru p ció n d el V e s u b io ;
h u b o e se d ia ré cio s te m b lo re s i c a ia un a e sp e sa llu v ia d e cen iza.
A la u sa n za a lem a n a , do n F e d e ric o
a p ren d ió a leer i escrib ir
en su h o g a r; e ra la m a d re o era el p a d re q u ie n e s le en señ ab an .
A lo s o c h o añ o s le to m aro n p ro fe so r en la casa; el año
1849
p rin cip ió a v is ita r el Jim nasio.
M ié n tra s su m a d re i h e rm a n o s q u e d aro n en C a rlsh ü tte , en el
ducado
d e B ru n sw ick , do n F e d e ric o v is ita b a el Jim nasio de
H ild e sh eim ; ten ia su p en sión en ca sa d el N o ta rio d e la ciudad;
a llí c o n o c ió i tu v o in tim id ad co n e l canónigo L eunis qu ien escri­
b ió u n a e x c e le n te o b ra clá sic a d e Z o o lo jía , « S y n o p sis d e r Z o o lo g ie » , i o tra s m as q u e se co n su lta n h a sta la fech a.
V is itó
el J im n asio A n d r e a n o
H ild e s h e im
h a s ta fines de
(G y m n a siu m A n d rea n u m ) de
18 5 3 , i p a s a b a la s v a c a c io n e s en
C a rls h ü tte , c e rc a de D e llig s e n , co n su fam ilia.
III
E l D r. R . A . P h ilip p i s e g u ia co n é x ito su c á te d ra en C assel;
el s u e ld o le h a b ia sid o e le v a d o a 700 T h a le r s an u a les o sean
2 ,10 0 m arco s; e s ta b a en v e n ta jo sa s re la cio n e s con lo s sab io s de
E u r o p a p o r su s n o ta b le s p u b lica cio n e s. P e ro lle g a el año 1848.
L o s p e q u e ñ o s i n u m e ro so s e sta d o s a lem a n es e sta b an en cie rta
m a n e ra s u b y u g a d o s a sus g o b e rn a n te s, que, o no h a b ian c o n ce ­
d id o u n a C o n s titu c ió n d e m o c rá tic a o h acian tab la ta sa de ella.
D e s p u e s d e la s ú ltim a s g u e rra s N a p o le ó n ica s , 18 13 -1 4 , el Prín ­
c ip e d e H e s se n -C a ss e l fué re p u e sto ?n su dom in io; a sp ira b a al
títu lo de R e i, p ero el C o n g r e s o d e V ie n a no se lo co n ced ió ; to m ó
e n to n c e s el n om b re d e K u r fü rs t (príncipe curial , a n tig u a d e n o ­
m in a ció n p ro v e n ie n te d e la o rg a n iza ció n rom an a, en qu e las c u ­
rias en su s c o m icio s elejian al R e i, i d e sp u e s a lo s có n su les, etc.),
c o m u n m e n te lla m a d o « P rín cip e E le c to r» .
----- 2 J O -----
E l lib eralism o a lem an a sp ira b a a ten er u n a C o n s titu c ió n d e ­
m o crá tica i p rin cip ió a m o ve rse en tal se n tid o p o r el a ñ o 1 848.
P o r lo je n e ra l, el m o vim ie n to era m o d e ra d o , p e ro el s o c ia lis ­
m o estrem o y a m o stra b a en a lg u n a s
p a rtes sus p re te n sio n e s.
P h ilip p i q u e ja m a s se h a b ia o c u p a d o
de p o lítica , fué ta m b ié n
a rra stra d o a ella p o r este m o v im ie n to jen era l; p e rte n e c ía al p a r­
tid o lib eral m o d e ra d o . E l C o n s e jo M u n icip a l d e C a s s e l d e s c u ­
b rió d e p ro n to q u e h a b ían m u ch o s h a b ita n te s q u e no eran c iu ­
d ad an o s; los o b lig ó a in scrib irse en lo s rejistro s p a r a q u e p a g a s e n
co n trib u cio n es, ju ra se n g u a rd a r la C o n stitu c ió n i se o b lig a s e n a
a c e p ta r em p le o s ed ilicios; se elijiero n re jid o re s i d e sp u e s a lc a ld e ,
p ara la in sp e cció n d e e scu e la s i o tro s e sta b le c im ie n to s lo c a le s ,
etc. P h ilip p i to m ó p arte en e sta s o rg a n iza c io n e s i p o r su in te r­
v e n ció n se fun dó tam b ién u n a E s c u e la d e N iñ a s p a r a la c la s e
m e d ia d el p u eb lo .
H a s ta a q u í to d o ib a b ien , p e ro la re v o lu ció n
d e F e b r e r o en
en F ra n c ia co n ta jió a los p a rtid o s alem a n es. E n C a s s e l s u b ió
un M in isterio lib eral p re sid id o p o r el M in istro E b e r h a r d t-W ip p erm an ; a p rin cip io s de
18 4 9 fué n o m b ra d o P h ilip p i, D ir e c t o r
de la E s c u e la P o lité c n ica , a la cu a l im p rim ió n u e v o v u e lo , i el
m ism o m in istro E b e rh a rd t ce rtifica b a el 5 d e Ju n io q u e el e s ta ­
b lec im ien to se e n co n tra b a en m ui b u e n p ié. M as, el 3 d e F e ­
b re ro de
18 50 c a y ó el M in isterio lib era l i s u b ió
re a ccio n a rio , lla m a d o en H e sse n
«el o d iad o »
un h o m b re
H a s se n p flu g ; d i­
so lv ió la C á m a ra en Junio i c o n v o c ó al n u e v o C o n g r e s o el 22 d e
A g o s t o d e e se año; tam b ié n éste fué d isu e lto a p rin c ip io d e S e ­
tiem b re, p u es to d o el e le c to ra d o de H e s se n fué d e c la r a d o en
e sta d o d e sitio el 7 de S e tie m b re d e
18 50 . S u h e rm a n o d o n
B ern ard o , a la sazó n en C a ssel, le in stig a b a q u e a b a n d o n a s e e sa
ciu d a d i q u e se tra slad a ra a C h ile p a ra d e d ic a rs e a c u ltiv a r un
fu n d o q u e h a b ia a d q u irid o p o c o á n tes d e salir p a ra A le m a n ia .
P o r o tra p arte, su a m ig o C . K o c h , in d u stria l en v id rio s i fierro
en C a rlsh ü tte , c e rc a de D e llig s e n en el d u c a d o d e B r u n s w ic k , le
e scrib ía q u e salie se d el s e rv ic io de ese d e s g r a c ia d o i re v u e lto
e le cto ra d o d e H essen .
— 271 —
P h ilip p i a c e p tó , su fa m ilia e n co n tró ca riñ o sa a c o jid a en la c a s a
d e K o c h i a p rin c ip io s de ju lio d e 185 i q u e d ó re su e lto el via je d el
d o c to r R . A . P h ilip p i a C h ile . L le g ó aquí, co m o se sa b e , en D i­
c ie m b re d e e se m ism o año.
E l co ro n e l B e rn a r d o E n n o m P h ilip p i re d o b la b a en e so s d ias
d e co n fu sio n en C a s s e l su p ro p a g a n d a ch ilen a; su c o n sig n a p a ra
t o d o s era: a C h ile , a C h ile .— P e ro y a h a b ia p re p a ra d o su terren o
d e s d e án tes; lo s p rim e ro s c o lo n o s e n v ia b a n b u e n a s n o ticia s s o ­
b r e C h ile . C o n a n te rio rid a d se h a b ia h e ch o u n a p ro p a g a n d a in ­
te n s a i m e tó d ic a p o r b u e n o s e stra n je ro s q u e a d o p ta ro n a C h ile
c o m o s e g u n d a P a tria . E n
m a p a d e la rejio n
18 4 6 B e rn a rd o P h ilip p i
s itu a d a en tre lo s
p u b lic ó un
g r a d o s 39 i 42 de la titu d
su r. E11 18 4 7 p u b lic ó A . R ie d un fo lleto
« D eu tsch e A u s w a n d e -
ru n g n a ch C h ile» (E m ig ra c ió n a lem a n a p a ra Chile); e n c a b e z a su
p r o p a g a n d a co n el s ig u ie n te lem a: Coelum , n on anim u m m u ta n t
q u i tan s m a re cu rru n t; (N o d e esp íritu , sin o d e firm am en to c a m ­
b ia n lo s q u e p a s a n el o céan o); d a u n a co rta d e sc rip ció n d e
C h ile i s u s p r o d u c to s , e tc. C o m o a p é n d ic e p u b lic a la s ca rta s dirijid a s p o r lo s se ñ o re s A . S c h m id t a sus p arien tes en R o te n b u r g
i d e F . W . D o lí a su a m ig o d o n B e rn a rd o P h ilip p i.
D e b e m o s c ita r a q u í u n a s e g u n d a ca rta d el señ o r F . W . D o lí,
e x -d is c íp u lo
d el d o c to r R . A .
P h ilip p i, en C a ssel, fe ch a d a en
V a ld iv ia el 22 d e J u n io d e 1848; en e lla d e sc rib e su v ia je d e sd e
S a n t ia g o i a tra v é s d e la A r a u c a n ía p a ra to m a r p o se sio n d e su
e m p le o co m o p ro fe s o r d e h u m a n id a d es en el
« C o lejio literario
d e V a ld iv ia » . H iz o e ste v ia je en co m p a ñ ía d e tres c a ciq u e s de
la c o s ta d e A r a u c o , q u e p o r c a s u a lid a d se e n co n tra b a n en S a n ­
t ia g o i d e b ia n e sta r re c o n o c id o s al G o b ie rn o p o r los m ú ltip les
o b s e q u io s i co n c e s io n e s q u e é ste les h a b ia h ech o .
N o es d e l c a s o c o n ta r a q u í las p e rip e c ia s d el via je i rep etir la
n a rra ció n d e l e sta d o d e c o s a s en C h ile q u e h a ce
co n fid elid a d ,
b u e n a in te n c ió n i en e stilo b a sta n te esp iritu al; m en cio n a s o b re
to d o al C o m is a rio
d e In d io s, sa rjen to m a y o r Z ú ñ ig a , qu e
co n
to d a p ro p ie d a d lle v a b a su sa b le , su c a rá c te r i m o d a les eran de
verd ad ero
s o ld a d o te o m a tó n i d e sp r e c ia b a las
c o m o d id a d e s .
—
272
—
D a d e ta lle s d e to d o s lo s p u e b lo s, lu g a r e jo s i rios p o r d o n d e p a ­
san , d ice co m o se p re p a ra la ch ich a d e m aiz i d a m in u cio so s d e ­
ta lle s d e las co stu m b re s a ra u ca n a s; tam b ién d a n o ticia s s o b re
las m isio n es del T o lte n i S a n José. L o s in d io s d e V illa r r ic a se
m o straro n h o stiles i h u b o q u e o rg a n iz a r
p a tru lla s i g u a r d ia s , i
p a ra am ed ren tar, se h icie ro n a lg u n a s d e sc a rg a s; v in ie ro n p a r la ­
m e n ta rio s in d io s i co n vin iero n en re c o n o c e r «la s o b e r a n ía d e
lo s e sp a ñ o le s en la rejion del T o lte n , i en n o e sto rb a r el d e s a ­
rro llo de esa p o b la cio n . A m é n » .
E n el a rch iv o d e G o b ie rn o e n co n tra m o s, a d em a s, un d is e ñ o
d e las altu ras d e O u ila ca h u in , h e ch o p o r el s e ñ o r E rn e sto F ric k ;
s e p u b lica ro n tam b ién en a lem an la s in stru ccio n e s q u e el m a ­
y o r P h ilip p i h a b ia re cib id o d el G o b ie r n o de C h ile , ju n to co n
a v iso s so b re la e m ig ra ció n a n u estro p ais, en lo s s ig u ie n te s p e ­
rió d ico s: « N eu e H e ssisch e Z e itu n g » , d el 14 d e F e b r e r o d e 18 5 0 ,
en la cu a rta p ájin a, co n la in d ica ció n d e d irijirse al d o c to r R o d u lfo A m a n d o P h ilip p i, D ir e c to r de la E s c u e la P o lité c n ic a d e
C a ssel; en el « F ra n k fu rte rJ o u rn a l» , en el « W o c h e n b la tt für d e n
V e r w a ltu n g s b e z irk F u ld a » , en la « U rw äh le r Z e itu n g » d e B e rlin ,
c o m o tam b ién en lo s « B erlin isch e N a ch ric h te n » , d el 28 d e A b r il
d e 1850; en la « W estfaelisch e Z e itu n g » , d e P a d e rb o rn , d e l 21
d e D ic ie m b re d e 1850, h a sta en el « V o lk sk a le n d e r» (C a le n d a rio
p opu lar), de 1 8 5 1 , q u e se e d ita en G ie s s e n .— H ai a rtíc u lo s p u ­
b lic a d o s p o r B e rn ard o P h ilip p i en el « T rie r’sc h e Z e itu n g » , d el
2 4 d e D ic ie m b re de 1850; « K a rlsru h e r Z e itu n g » , d e l ju é v e s 21
d e E n e ro de 18 5 1; en la «N ation al Z e itu n g » , d e B e rlin , d e sd e el
vié rn e s 21
d e E n e r o d e 1 8 5 1 ; en e l
« W esfaelisch er M e rk u r» ,
d e l 31 de M a y o d e 18 5 1 ; en el n u e v o p e rió d ic o
« S p e y e re r Z e i­
tu n g » , de 5 d e Junio d e 18 5 1 ; en la « A llg e m e in e A u s w a n d ¿ r u n g sze itu n g » , de 5 de Junio d e 1 8 5 1 ; en
d e l 3 d e Junio de 18 5 1; i en
d e N o v ie m b re d e
« H e ssisch er Z u sc h a u e r» ,
« H a m b u rg e r N a c h r ic h te n » , d e 15
1850. E l añ o
18 5 1
p u b lic ó d o n B e rn a r d o
P h ilip p i, en C a ssel, un fo lle to in titu lad o : « N a ch rich ten ü b e r d ie
P ro v in z V a ld iv ia » (N o ticia s s o b re la p ro v in c ia d e V a ld iv ia ), en
e ste tra b a jo d a n o ticia s e x a c ta s so b re n u estro la g o L la n q u ih u e i
'—
^73
—■
s o b re la cu ltu ra i co s tu m b re s ch ile n a s. E n D ic ie m b re d e 1 8 5 1 ,
á n te s d e p a rtir p a ra C h ile , p u b lic ó un folleto: «N eu este N achrich te n ü b e r d ie P ro v in z V a ld iv ia ,
b e so n d ers für so lch e d ie dor-
thin a u sw a n d ern w o llen » . (U ltim a s n o ticia s s o b re la p ro v in c ia de
V a ld iv ia , d e stin a d a s p rin cip a lm e n te p ara a q u ello s q u e quieran
e m ig ra r h á c ia a ella ).— C a s s e l,
18 52 . Im p ren ta d e G . E . W o l-
m ann. L a in m ig ra ció n fué in ten sa p o r a q u e llo s años; en el b u ­
q u e «H erm an n»
sonas; lle g a ro n
lle g a ro n 85 fam ilias; en la «Susana» 102 p e r­
d e sp u e s lo s b u q u e s
o tro s; en M a rzo d e
18 75
«San P a b lo » , «A d o lfo » i
lle g ó el últim o, « E tien n e» , co n 135
p e rso n a s.
IV
D e s d e la s e p a ra c ió n d e su fam ilia (20 de Julio de 18 51), los
a c o n te c im ie n to s m ism o s se h a b ían
e n c a rg a d o d e ra d ica r al n a ­
tu ra lista d o c to r R-. A . P h ilip p i en C h ile. S o b re v in o la m u erte de
su h e rm a n o B e rn a rd o i él q u e d ó co m o h e re d ero de S a n Juan; el
7 d e O c tu b re d e 18 53 se le n o m b ra p ro fe so r de Z o o lo jía i B o ­
tá n ica d e la U n iv e rs id a d de C Íiile co n un su e ld o de 1,50 0 p eso s
i p o r d e c re to
d e 20 d e O c tu b re d el m ism o año, D ir e c to r del
M u s e o N a c io n a l, tam b ién co n 1,50 0 p eso s. (5)
E l i.° de Setiem bre de 1854, el señor Philippi recien habia
regresado de su viaje al D esierto de A tacam a, llegó su esposa
doña C arolina K rum w ied e con sus cuatro hijos: Federico, Ma(5)
Sum aban juntos 3,000 pesos; en ese año 1853, el promedio del cam ­
bio sobre Londres era de 47,26d, es decir 47id , los que constituían i4 i.75 o d
anuales, equivalentes hoi 15 de M ayo, dia en que estas líneas escribimos al
cam bio de io g d a un sueldo de 13.040 pesos anuales.
Com pare el lector el valor adquisitivo de entonces i la baratura que rei­
naba con la situación de los em pleados públicos de hoi dia i verá la paralojizacion que existe en m ateria de sueldos; verá que son verdaderas ra­
ciones de ham bre aun los sueldos de 6, 8 i 10 mil pesos; para qué hablar
de los sueldos inferiores.
L a situación de la fam ilia estaba definida. E l doctor R. A . Philippi es.
cribió pues a su esposa en D elligsen que debia trasladarse con sus hijos a
C hile i así lo hizo; trajo también las valiosas colecciones i la biblioteca.
18
—
274
—
tild e, E lis a i C árlo s; el hijo m enor, B e rn a rd o , n a cid o en N o ­
v ie m b re de
1850, m urió en B ra n d e n b u r g o a d o n d e se h a b ia
d irijid o la fam ilia, a fines de 1853- H a b ia n h e ch o la tra v e s ía de
H a m b u rg o a V a lp a ra ís o en el b u q u e «Susan na» en 109 d ias.
V
A fines d e D icie m b re de 18 56 lle v ó el d o c to r P h ilip p i su fa ­
m ilia al fun do S a n Juan; el clim a i la v e je ta c io n
d e la rejio n
a u stral g u sta ro n so b re m an era a la señ o ra i a lo s n iñ o s, i re ­
so lviero n p u es q u e d a rse en S a n Juan, p a ra e sp lo ta rlo a y u d a d o s
d el ad m in istra d o r d o c to r don C á rlo s O ch s e n iu s , q u ie n h a b ia
sid o d iscíp u lo de P h ilip p i en C a ssel i a c o m p a ñ ó
a é ste en su
v ia je a C hile.
E n la s v a c a c io n e s d e sp u e s d e lo s e x á m e n e s d e fines d e año
se tra sla d a b a P h ilip p i al su r al la d o d e su fam ilia i p a s a b a a g r a ­
d a b le s v a c a c io n e s en su fun do. S u s h ijo s
c o le c ta b a n p la n ta s i
eje m p lares zo o ló jico s; tam b ién so lían e n v ia r o b je to s e tn o g r á fic o s
p erte n ecie n te s a los in d io s C u n e o s, q u e eran lo s v e c in o s d e S a n
Juan. E l v e ra n o p ro p o rc io n a b a un tra b a jo a b ru m a d o r
faen as del ca m p o . S e c u ltiv a b a tam b ién la
en las
ilu stra ció n ; n u n ca
faltab an lib ro s in stru ctivo s i el señ o r R . A . P h ilip p i s iem p re
tra ta b a de m an ten er a su fam ilia al co rrien te del m o v im ie n to li­
terario de A le m a n ia , e n c a rg a n d o co n e ste fin las m e jo re s p r o ­
d u ccio n e s de la literatu ra de su p ais. O c h s e n iu s a d m in istró la
h a cien d a h a sta el año 18 58 i d e sp u e s se v in o m a s al n orte; tra ­
b a jó d u ran te v a rio s años co m o in je n ie ro d e m inas: e sc r ib ió un
lib ro m ui in teresan te;
«D as H a lb b lu t d e r C h ilen en » ( L a m e d ia
sa n g re de los chilenos) en q u e e stu d ia la ra za ch ile n a en su
m e zcla de a ra u ca n o co n e sp a ñ o l. L e s u ce d ie ro n en la a d m in is­
tra ció n de S a n Juan lo s señ o re s R o d r ig o d e S tillfrie d h a sta 18 62,
d e sp u e s B e rg h o f, M uh lfeld; p o r ú ltim o , c u a n d o d o n F e d e r ic o
P h ilip p i se fué en 18 72 a E u r o p a , q u e d ó co m o a d m in is tra d o r
don Julio B ó h le n d o rf, quien en
P h ilip p i.
18 73 se ca s ó co n d o ñ a E lis a
—
¿75
—
VI
L a e sta d ía d e la fam ilia en su fu n d o se h a cia d e año en año
m as a g ra d a b le ; la a g ric u ltu ra ren d ia b u e n o s frutos; p o c o a p o co
se in tro d u jero n las m a q u in a ria s a g ríc o la s p ara facilita r el cu ltiv o
i e sp lo ta cio n ;
la su p e rfic ie del terren o , 4 k iló m e tro s de frente
p o r 18 »kilóm etros d e fo n d o m as o m én o s, era c o m p leta m en te
e sp lo ra d a ; e s p ro b a b le m e n te el rin cón m as estu d ia d o d el p ais.
E n el M u se o se tro p ie z a en
c a d a m o m en to con
o b je to s qu e
tien en la in d ica ció n «San Juan», p rin cip a lm e n te en el H e rb a rio
C h ile n o .
D o n F e d e r ic o P h ilip p i ten ia en su ilustre p a d re un ejem p lo
v iv o e in m ed ia to de a ctiv id a d ; e n señ a d o p o r él, s e g u ía ilu strá n ­
d o s e en la lite ra tu ra d e la s C ie n c ia s N a tu ra les; fo rm a b a un buen
H e rb a rio d e la s p la n ta s de S a n Juan i reu n ía o tro s o b je to s que
c a ia n en su s m a n o s, p rin cip a lm e n te in secto s; y a e n to n ces p u b li.
c a b a su s d e sc rip c io n e s en lo s A n a le s d e la U n iv e rsid a d i o tras
re v ista s, c o m o v e re m o s en el c a p ítu lo d e sus obras.
E n 1860 h izo co n su p a d re u n a escu rsio n b o tá n ica a la Q u e ­
b ra d a d e S a n
Ram ón
i en 18 6 4 lo en co n tra m o s en escu rsio n
cie n tífica a la co rd ille ra d e la C o s ta , p a ra e stu d ia r esa in te re san ­
te ra m a co rd ille ra n a .
E l d o c to r R . A . P h ilip p i e sta b a
p ró x im o a cu m p lir 66 años
d e ed ad : se le h a c ia d ifícil a te n d er tres p u esto s d e re sp o n sab ili­
d a d , c o m o ser la D ir e c c ió n d el M u seo , q u e s e g u ía in crem en ­
tan d o , i la s c la se s d e B o tá n ic a d e la U n iv e rsid a d i de H isto ria
N a tu ra l en el In stitu to N a cio n a l. E l i .° de Julio d e 18 74 , o b tu v o
su ju b ila c ió n
en d ich a s cla se s co n
21
añ os de serv icio s, qu e
ju n to co n a lg u n o s p re m io s a q u e lo h acían a cre e d o r sus o b ra s
d id á c tic a s , le p ro p o rc io n a b a n u n a ren ta an u al d e 1,2 3 7 p eso s
50 c e n ta v o s d e 44^ d. o sea n 54 -°6 8 ,75 d. anuales; al ca m b io de
a h o ra io £ d. p o r p eso dan 4 ,7 4 2 p e s o s an uales, i s e g u ía d e d i­
c á n d o s e so lo al M u seo .
P o r e sta é p o c a re g r e s a d e
E u r o p a d o n F e d e ric o P h ilip p i,
—
2y 6
—
quien e sta b a p re p a ra d o p a ra to m a r la s c la se s d e ja d a s p o r su
p adre.
Cátedra de Botánica en la Universidad: E l p ro fe s o r F e d e r ic o
P h ilip p i s e g u ia en e sta c á te d ra la n orm a q u e le h a b ia tra za d o su
an teceso r; serv ía se p ara ello
del lib ro d e é ste « E le m e n to s de
B o tá n ica p ara el uso d e los e stu d ia n te s d e M e d icin a i F a r m a c ia
en C h ile».
■E l testo cita d o es m ui cla ro i co n ciso a p e s a r d e q u e se le
critica p o r a lg u n o s su p o c a e ste n sio n en M o rfo lo jía i F isio lo jía vejeta les; p ero d e b e to m arse en c o n sid e ra ció n q u e en la é p o c a
en q u e se e d itó este lib ro — i no h a sid o re im p re so d e sp u e s —
no se e x ijia n tan to s c o n o c im ie n to s en e ste e stu d io , o m as bien
dich o , esta p a rte cie n tífica no h a b ia a d q u irid o el d e sa rro llo de
ahora.
H o i d ia se ca e la m en tab le m en te en el d e fe c to co n tra rio , ta m ­
b ién en la en señ an za d e lo s liceos; se d a d e m a s ia d a este n sio n a
la M o rfo lo jía i no se d a a c o n o c e r la s p la n ta s, p rin cip a lm e n te
las chilen as. E l e stu d io d e la M o rfo lo jía i F is io lo jía v e je ta le s d e
lo s liceo s v a d e m a sia d o léjo s, a b a rc a lo s co n o c im ie n to s q u e el
estu d ia n te d e b e a d q u irir en lo s cu rso s u n iv e rsita rio s su p e rio re s,
p ero p a ra el o ch e n ta p o r cie n to d e lo s e stu d ia n te s no tien e Ín te­
res p rá ctico . L o s p ro feso re s P h ilip p i, p a d re e h ijo , salía n lo s d ía s
d o m in g o s co n su s alu m n os al c a m p o a h e rb o riza r, e n señ a b a n
p rá ctica m e n te a re co n o c e r la s p la n ta s co n q u e se e n co n tra b a n .
N o era a d m itid o n in gú n alu m n o a e x á m e n q u e n o h u b ie se re u ­
nido p o r lo m én o s 500 e sp e cie s d e p la n ta s b ien c la sific a d a s i
o rd en ad a s. L o s P h ilip p i han h e ch o e sc u e la en e ste s e n tid o i no
hai alum n o de su é p o c a q u e no co n o z c a bien la F lo r a d e C h ile.
L o s P h ilip p i tien en la g lo ria d e h a b e r fo rm a d o a lu m n o s en
C h ile.
L a s d iv isio n es i e sp e cia liz a cio n e s h ab rán co n trib u id o e n o rm e ­
m en te en el d e sa rro llo cie n tífico p ero p o r su e x a je r a c io n tien en
su s d e fe cto s, no co m p leta n ' el co n o c im ie n to je n e r a l q u e d e b en
p o se e r las p erso n a s q u e se llam an ilu stra d a s, s o b re la s d istin ta s
ra m a s d e las C ie n c ia s N a tu ra le s. S e cu e n ta de un s a b io e s p e c ia ­
-
21 1 -
lista q u e e scrib ió la a n a to m ía d e un a p lan ta: es un tra b a jo majis tra l, p e ro el a lu d id o
no s a b ia el n o m b re cie n tífico de esa
p lan ta.
L os Elem entos de Botánica d e P h ilip p i b a sta b a n a ju ic io d e l
p ro fe s o r p a r a la en señ a n za; el p e rfe ccio n a m ie n to d el ram o se
b u s c a en las o b ra s fu n d am en ta les, p u es no co n v ie n e re c a rg a r la
m e m o ria d e l jo v e n e stu d ia n te co n co sa s q u e p o r el m o m en to no
n e c e s ita s a b e r. M a s le co n v ie n e al estu d ia n te d e M e d icin a i F a r ­
m a c ia s a b e r d istin g u ir cie n tíficam e n te las p lan tas p o r su s c a ra c ­
tè re s e ste rio re s i c o n o c e r las p ro p ie d a d e s fa rm a cé u tica s d e ca d a
u n a d e e lla s, p rin cip a lm e n te de la s p lan tas ch ilen as.
D o n F e d e r ic o P h ilip p i no d e ja b a p o r esto d e co m p le ta r el
te sto co n m a jistra le s e s p lic a c io n e s so b re lo qu e ju z g a b a n e c e ­
s a rio , p rin cip a lm e n te tra ta b a d e p re cis a r i p e rfe ccio n a r to d o lo
q u e se re fería a la M o rfo lo jía i F is io lo jía , sin c a e r en el d e fe cto
d e tra ta r lo p a r a d e sc u id a r lo d em as.
D e s e m p e ñ ó e sta c á te d r a h a s ta m e d iad o s
de
1906, año en
q u e la re n u n ció p o rq u e la d ista n cia a la E s c u e la M é d ica le q u i­
t a b a m u c h o tie m p o , q u e q u e ría d e d ic a r al M u seo fu era de las
h o ra s d e R e g la m e n to ; a d em á s, co m o se re co rd ará, la co n stitu ­
ció n d e su s p ié s le im p e d ia y a m o v e rs e m u ch o , p ues lo s a ñ o s se
h a cía n sen tir p o r d o len cia s.
C lase de H istoria N a tu ra l en e l Instituto N acional .— C o m o
te s to d e e n se ñ a n z a s e r v ia el lib ro
« E lem en to s de H isto ria N a ­
tural» p o r el d o c to r R . A . P h ilip p i, q u e to d o s co n o c em o s. D e ­
b e m o s d e c ir a q u í d e lo s p rin cip io s d e B io lo jía lo q u e h em o s d i­
c h o d e la M o rfo lo jía i F is io lo jía v e jeta les; d e ja a un la d o to d o
lo q u e n o
in te re sa d ire cta m e n te al h o m b re in struido; el apro-
fu n d iza je d e e sta p a rte co rre s p o n d e m as b ien a los p ro fesio n ales
d e c ie rto o rd e n i a la s p erso n a s q u e se d e d ica n a la enseñ anza.
S in e m b a r g o , n os c o n sta q u e F e d e r ic o
P h ilip p i tan to en la B o ­
tá n ic a m é d ica, en q u e d ic ta b a b u e n o s a p u n tes so b re la teo ría
ce lu la r, co m o en s u s cla se s d e H is to ria N a tu ra l, a m p lia b a de un
m o d o co m p re n s ib le p a ra el e d u ca n d o , lo q u e era d e Ínteres i j a ­
m a s d e s c u id a b a la p a rte o b je tiv a . A s i e n co n tra m o s q u e co n fe­
—
278 —
c h a 22 d e D icie m b re d e 18 7 4 d e c ia lo s ig u ie n te al s e ñ o r R e c to r
i C o n se jo de la U n iv ersid a d :
«En el p rim e r a ñ o q u e he h e ch o
cla se de B o tá n ica en la U n iv e rs id a d i la d e H is to ria N a tu ra l en ej
In stitu to , he sen tid o so b re m a n e ra la falta d e un ja r d ín B o tá n ic o ,
q u e es el ele m e n to m as in d isp e n sa b le p a ra q u e lo s a lu m n o s
a p ro v e ch e n esta s cla se s i p a ra d e sp e rta r en lo s jó v e n e s el a m o r
a la B o tán ica , q u e es un ram o d e s u m a im p o rta n c ia p a r a m é d i­
co s, fa rm a céu tico s i a g ricu lto re s» . S e e sm e ra b a en te n e r a p u n te s
cien tífico s e x a c to s , co m o lo d e m u e stran
tam b ié n
lo s q u e d ic t a ­
b a so b re n ocio n es de M in eralo jía, P a le o n to lo jía i J e o lo jía , q u e
e n señ a b a co m o a p é n d ic e a la H is to ria N a tu ra l.
N o p o d re m o s p re cis a r con e x a c titu d la fe c h a en q u e d e jó d e
s er p ro feso r en el In stitu to N a cio n a l: p ro b a b le m e n te en lo s a ñ o s
1893 o 94.
E n M a y o d e 18 7 6 in ició su cu rso d e Botánica aplicada en el
In stitu to A g r íc o la ; seg ú n R e g la m e n to o rg á n ic o d e e ste E s t a b le ­
cim ien to , de 6 de N o v ie m b re d e
18 83, se c re a ro n s e g ú n lo s
núm s. 4 i 5, las cla se s de B o tá n ica i Z o o lo jía a g ríc o la s ; lo s re ­
n un ció en 31 d e M a y o d e 18 97.
P o r d e cre to su p re m o d e 28 d e M a y o d e 18 7 7 fu é n o m b ra d o
m iem b ro d e la F a c u lta d d e C ie n c ia s F ís ic a s i M a te m á tic a s en
re em p la zo d e don José V ic e n t e L a rra in E sp in o sa ; m ie m b ro f a ­
llecid o el año a n terio r, i el 21 d e N o v ie m b re d el m ism o a ñ o 18 7 7
se in co rp o ro a d ich a
F a c u lta d , p ro n u n cia n d o un d is c u r s o s o b re
« L o s Jardin es B o tán ico s» d e sp u e s d e h a b e r h e ch o el e lo jio d e su
p red eceso r.
E n Julio de
1879
p asó a la F a c u lta d d e M e d icin a i F a r m a c ia ,
p u es é sta le co rre sp o n d ía en v irtu d d e la C á te d r a d e B o tá n ic a
M é d ica en la E s c u e la d e M ed icin a.
V II
E l i.» de M a y o de 1883
fué n o m b ra d o D ir e c to r d e l ja r d in
B o tá n ico , s u ce d ie n d o en e sta D ire c c ió n a su p a d re; é s te le d e jó ,
se g ú n C a tá lo g o del Jardin, 153 fam ilias d e p la n ta s co n 1,4 7 2
— 279 —
e sp e c ie s , i c u a n d o el 29 de M a y o de 18 84 p re se n ta b a su p rim era
m e m o ria p o d ia e n u m erar 16 6 fam ilias co n 2 ,1 9 6 e sp e cies, qu e
re v e la un a u m e n to en 13 fam ilia s i 7 2 4 e sp e cies. E s te Jardín
ha p a s a d o p o r m u ch as
vicisitu d es: a p esa r de q u e el terren o
p e r te n e c e al G o b ie rn o , no p u d o re a liza rse su fu n d ació n d e sd e
18 53 h a s ta 18 76 , y a p o rq u e la S o c ie d a d N a cio n a l de A g ric u ltu ra
p re se n ta b a d ificu lta d es, y a p o rq u e co n la ed ifica ció n d el e d ificio
d e la E s p o s ic io n , en q u e a h o ra e stá el M u seo , tu v o q u e tra sla ­
d a rse a las p a rte s q u e a h o ra o cu p a .
L o s tra b a jo s d e e n sa n ch e i o rd e n a d a o rg a n iza ció n d e l jardin
d e m a n d a ro n m as d e tres años; p u es d e b e ten erse p resen te qu e
e ste p la n te l se o rg a n izó p o r d e cre to d e 8 d e M a y o d e 1883. S e ­
g ú n el a rtícu lo 3.0 d e l cita d o d e cre to q u e d a b a el ja rd in e ro b a jo
la s ó rd e n es d e l P ro fe so r d e B o tá n ic a d e la U n iv ersid a d , quien
a n u a lm e n te d e b ia p re se n ta r un a M em o ria so b re su m a rch a o
d e se n v o lv im ie n to .
E l 2 7 de D ic ie m b re d e 1895 n o m b ra b a el C o n sejo de In stru c­
ció n P ú b lic a un a Jun ta de V ijila n c ia , i el i .° d e F e b re ro d e 1896
re n u n c ia b a d o n F e d e ric o P h ilip p i la D ir e c c ió n d el Jardin B o tá ­
n ico ; d e sd e e n to n c e s lo d irije don Juan S b h ren s, ja rd in e ro m ui
c o m p e te n te .
V III
H e m o s re c o rd a d o y a q u e don F e d e ric o P h ilip p i vin o a e s ta ­
b le c e r s e en S a n tia g o p a ra to m a r las cla se s d e ja d a s p o r su ilustre
p a d re , a m e d ia d o s d e 18 74; d e sd e en to n ces, h a sta e l fallecim ien to
d e e ste ú ltim o , 23 d e Julio d e
1904, v iv iero n in se p arab le s, b a jo
el m ism o te ch o , p a d re e h ijo i la fam ilia d e éste. E l m atrim on io
co n la se ñ o ra P a u lin a B ih l v iu d a de K it t e l les dió d o s v á s ta g o s
q u e co n stitu ía n la s d e licia s d e fam ilia en la p rim era é p o ca , co m o
en el o c a s o de la v id a de lo s d o s m a estro s, fu ero n los b izn ie to s i
n ieto s, re s p e c tiv a m e n te , co n los cu a le s se d isip ab a n las co n tra ­
rie d a d e s i el ca n sa n cio .
E n lo s seis a ñ o s i m e d io q u e o b s e rv a m o s d e ce rca las r e la c io ­
— 28 o — !
n es entre á m b o s m aestro s, h e m o s p o d id o v e r un e je m p lo de
arm o n ía q u e no se n u b la b a aun en a q u ella s d is c u s io n e s cie n tífi­
c a s en qu e se d iv id ían las o p in io n es.
L a s co n su lta s m u tu as ten ian
un se llo in im ita b le d e s o le m ­
nidad.
L a a y u d a e fe c tiv a en la d ire cció n d e l M u se o , q u e le p re stó
do n F e d e ric o era im p o rtan tísim a; d e sd e e n to n c e s le lle v a b a la
co n ta b ilid a d co n rig u ro sa e x a c titu d , i d ia p o r d ia d e s p a c h a b a
m u ch as n otas i co n su lta s, co n lo cu a l le d e ja b a tie m p o a su a c ­
tivísim o p a d re p a ra lo s im p o rta n te s tra b a jo s a q u e dió cim a . E n
m u ch as o ca sio n es p a p á so lic ita b a la a y u d a d e l hijo p a r a la r e v i­
sión d e un tra b a jo cien tífico , i e sto se h izo h a s ta o ficialm e n te ;
citarem o s só lo una o ca sio n q u e c o rre s p o n d e a la ú ltim a é p o c a
de la a ctiv id a d o ficial d el d o c to r don R o d u lfo A m a n d o P h ilip p i;
se v é p o r la s ig u ie n te nota:
«N úm . .890.— S a n tia g o , 27 d e A b r il de 18 9 6 .— S e h a re c ib id o
» el o ficio de U d . d e fe ch a d e h o i, en q u e c o m u n ic a q u e d e se a
» co n clu ir p ro n to a lg u n o s tra b a jo s z o o ló jic o s re la tiv o s a la fau n a
» ch ilen a, i al e fe cto s o lic ita la a u to riza ció n
co rre s p o n d ie n te
» p a ra q u e el Jefe d e la S e c c ió n B o tá n ic a d o n F e d e r ic o P h ilip p i,.
» co n o c e d o r de e sta ram a d e la cie n cia co m o d e lo s id io m a s
» m o d e rn o s i de latin, co o p e re en el tra b a jo d e c o o rd in a c io n d e
» la s d e sc rip cie n e s del ca so . E l M in isterio d e mi c a r g o se ha
» im p u e sto con Ínteres d el d e se o e sp re s a d o p o r U d . i n o tien e
.» el m en o r in co n v en ien te en p re sta r la a u to riza ció n q u e U d . so» licita.
« Q u ed a, en co n se cu e n c ia , fa cu lta d o el a c tu a l J efe d e la S ec» cion B o tá n ic a p ara to m ar a su c a r g o la c o o rd in a c io n i la im» p resión
de lo s im p o rta n tes tra b a jo s q u e U d . in d ic a i q u e
» p ru eb a n la la b o rio sa e in te lijen te c o n s a g r a c ió n q u e , aun des» p u es d e p ro lo n g a d o s s e rv icio s , co n tin ú a U d . p re sta n d o a las
» cie n cia s en n u estro p ais.
« D io s g u a rd e a U d .— Gaspar Toro.»
—
28l —
S u p o n e m o s q u e se refiere al tra b a jo d e lo s « F ó siles se c u n d a ­
rio s d e C h ile» (1899), i a lo s M u rid io s de C h ile (A n a le s d el M u ­
s eo ,
1900) i « A v e s
C h ilen as» (A n a le s d el M u seo , 1902). P o d e ­
m o s afirm ar, sin e q u iv o c a rn o s, q u e a d o n F e d e ric o
P h ilip p i
c o rr e s p o n d e u n a b u e n a p a rte co n su a y u d a , en lo s tra b ajo s
c ie n tífico s p u b lic a d o s p o r su señ o r p a d re en e so s trein ta añ os
d e v id a in se p a ra b le q u e lle v a b a n , d e o tro m o d o no se e s p lic a
e sa g ra n p ro d u c c ió n
cie n tífica, si se la co m p a ra co n el m o v i­
m ie n to d ia rio , a d m in istra tiv o d e l M u seo , q u e a b so rb e p o r sí
s ó lo c a s i c o m p le ta m e n te la s h o ras d e tra b a jo d ia ria s d el D i­
re cto r.
B ie n se p u e d e d e c ir q u e d o n F e d e ric o P h ilip p i, en su p re p a ­
ra ció n i tra b a jo s cie n tífico s, es hijo de su p ad re, i á m b o s se
c o m p le ta n m ù tu a m e n te .
L a s d istin ta s s e c c io n e s del M u se o N a c io n a l se h a b ian en ri­
q u e c id o co n un m a te ria l m ui a p re cia b le , q u e e ra n ece sa rio p en ­
s a r en la d iv isió n d e l tra b a jo , y a no b a sta b a n lo s a y u d a n te s, era
p re c is o
co n fia r c a d a se c c ió n a in d iv id u o s a c tiv o s i en ten didos;
a sí fue co m o p o r d e c re to núm . 59, de 10 d e E n e r o d e 18 89 se
n o m b ró J efe d e la S e c c ió n B o tá n ic a del M u se o N a cio n a l a don
F e d e r ic o P h ilip p i, p ro p u e s to p o r el D ir e c to r d el esta b lecim ie n to ;
el d e c re to a lu d id o lle v a la s firm as d el P resid e n te B a lm a c e d a i
d e su m in istro d o n Julio B a ñ a d o s E s p in o s a . D e s d e e n to n ces
q u e d a o ficia lm e n te in co rp o ra d o al M u se o , p a ra el cu a l h a b ia
tra b a ja d o d u ra n te m a s d e 33 añ o s, o b s e q u iá n d o le co le c c io n e s o
d e sc rib ie n d o a lg ú n o b je to d e cien cia.
A n t e to d o , el a rre g lo d e lo s H e rb a rio s ch ile n o s i e x ó tic o , con
su s re s p e c tiv a s sem illa s, le d e m an d ó un tra b a jo b a sta n te p esa d o ,
p o r la p a c ie n c ia i d e d ic a c ió n q u e req u ieren tale s trabajos.
Y a en
18 81 h a b ia c o n fe c c io n a d o el c a tá lo g o
de la s p lan tas
v a s c u la re s ch ile n a s, i d e sd e 18 89 p a ra a d ela n te p re p a ra b a con
su p a d re la p u b lic a c ió n d e la s p la n ta s n u ev a s ch ilen as. C o n
fe c h a 24 d e A b r il de 18 9 7 e le v ó su ren u n cia al G o b ie rn o co m o
J efe d e la S e c c ió n B o tá n ic a d e sp u e s de h a b e r sid o n o m b ra d o
—
282 —
D ir e c to r d el M u seo ; e sa ren u n cia le fué a d m itid a p o r d e c re to
núm . 1,56 0 , d e fe ch a 10 de M a y o d e 18 9 7.
E l M u se o d e b e su re la tiv o a u je a la s c o le c c io n e s a d q u irid a s
p o r m edio d e v ia je s q u e su s e m p le a d o s h an e m p r e n d id o p o r
m a n d a to d e la D ir e c c ió n a los d istin to s p u n to s d e l p ais.
M u ch o s i m ui v a lio so s p ara el M u se o i la c ie n c ia so n lo s v i a ­
je s re a liza d o s p o r don F e d e ric o P h ilip p i. D u ra n te lo s a ñ o s 18 5 4
a 18 56 e sp lo ró los a lre d e d o re s d e S a n tia g o i p a rte d e la c o r d i­
llera de esta p ro v in cia , co n su p a d re.
E n v a c a c io n e s , a p rin c i­
p io s d e 1860, a co m p a ñ ó a su p a d re a la q u e b ra d a d e S a n R a m ó n ;
en 18 64 e m p ren d ió d e sd e S a n Juan d e lo s C u n e o s, d e p a rta m e n ­
to d e la U n io n , un a escu rsio n a la co rd ille ra d e la c o s ta h a s ta el
m ar i esp lo ró d e te n id a m e n te la lla m a d a « C o rd illera p ela d a» a
800 o 900 m etro s d e e le v a ció n .
L a s p ro v in cia s d e A r a u c o , M a lle co i C a u tín fu e ro n e sp lo ra d a s
en 18 77 p o r lo s P h ilip p i p a d re e hijo; e s p e c ia lm e n te e stu d ia d a
fué la co rd ille ra d e N a h u e lb u ta i su s « T re s p ied ras» . E n lo s p ri­
m eros m eses de 18 78 e sp lo ró la p a rte v e c in a a lo s B a ñ o s (T e r ­
mas) d e C hillan; i en la m ism a é p o c a d e 18 79 , el D e s c a b e z a d o
d e M aulé.
E n 1880 e sp lo ró la p a rte ce n tra l o rie n te d e la isla d e C h ilo é i
lo s a lred ed o res d e A n c u d ; en 1883 h izo un v ia je a F ra i J o rje i
lo s B a ñ o s del T o r o , i en 18 84 a lre d e d o r d e V a lp a r a ís o , e s p e c ia l­
m ente C o n co n .
A fines d e 18 84 el D ir e c to r d e l M u se o s o lic itó d e l S u p r e m o
G o b iern o la e sp lo ra cio n cie n tífica d e la p ro v in c ia d e T a r a p a c á ,
recien in co rp o ra d a a la R e p ú b lic a d e sp u e s d e la g lo r io s a g u e r ra
d e 18 79 -18 8 4.
L a in d icació n fué a c e p ta d a i se n o m b ró u n a go m isio n c o m ­
p u esta d e do n F e d e ric o P h ilip p i, q u ie n la p re sid ió , d e l S u b - D i'
re cto r i p re p a ra d o r do n C á rlo s R a h m e r i d e d o n O tt o P h ilip p i,
en to n ces e stu d ia n te de M ed icin a ; ¡dejaron a S a n tia g o el 19 d e
d icie m b re d e 1884; se e m b a rca ro n en V a lp a r a ís o p a r a C a ld e r a ,
d e allí lleg a ro n p o r ferro ca rrril a P u q u io s i d e s d e a llí p r o s ig u ie ­
ron a lo m o de m uía. R e c o jie ro n 4 1 7 e s p e c ie s d e p la n ta s , 1 7 e s ­
—
283 —
p e c ie s d e m a m ífero s i 98 e s p e c ie s d e a ve s. E s ta e sp e d icio n ha
dado
el m a te ria l p ara las e n tre g a s n ú m ero s 9 i 13 de los A n a ­
les d el M u se o , i a d em a s un a rtícu lo cie n tífico en el p e rió d ico O m is,
a ñ o 1888, e d ita d o p o r C á rlo s G e ro ld h ijo , en V ie n a .
E l 16 d e S e tie m b re d e 1885 e m p ren d ió el señ o r F e d e ric o P h i­
lip p i su e sp e d icio n b o tá n ic a a la p ro v in cia de A ta c a m a , m a n d a ­
d a p ra c tic a r p o r o rd en d el S u p re m o G o b ie rn o co n fech a
11 de
S e tie m b re d e l m ism o año i reun ió m as d e 500 in se cto s i 258 e s­
p e c ie s d e p la n ta s p e rte n e cie n te s a 63 fam ilias; 7 4 e sp e cie s de
e lla s so n n u ev as.
P o r o ficio n ú m ero 19 7 2 d e 2 d e S e tie m b re de 18 93, el S u p r e ­
m o G o b ie r n o c o m isio n ó a lo s señ o re s F e d e ric o P h ilip p i i Filib e rto G e rm a in p a ra e m p ren d e r un a e sp e d icio n cie n tífica a F ra i
Jorje.
A f i n e s d e M a rzo de 18 94 hizo la e sp e d icio n d e sd e Y e r b a s
B u e n a s a M a ta n za s; el d o c to r do n R o b e r to P ó h lm an n cla sificó
en e sa o ca sio n las ro cas, Im p ren ta C e rv a n te s 18 95. P a só en esa
e sp e d ic io n p o r C á h u il.
E n lo s añ o s d e sd e 18 9 6 a 1907 u 8, a p r o v e c h a b a las v a c a c io ­
n es p a ra v ia je s a S a n Juan, V a ld iv ia , C a u tin i C o n stitu ció n , d o n ­
d e s ie m p re reu n ia b u e n a s c o le c c io n e s i al m ism o tiem p o v e ra ­
n ea b a; p ero a n te to d o eran su s o cu p a cio n e s; q u ería, p o r lo m enos,
p ro b a r q u e su a c tiv id a d era real e in tensa; en tales o ca sio n es
q u e d a b a el señ o r F ilib e r to G erm ain , Jefe d e la S e c c ió n E n to m o ló jica , a c a r g o d e lo s p riv ile jio s i d e m as a su n to s a d m in istra tivo s
d el M u se o .
P o s ib le m e n te se n os h an e s c a p a d o a lg u n o s o tro s via jes, so b re
lo s cu a le s n o h em o s e n co n tra d o d a to s co n cre to s.
C o n fe ch a 15 d e A b r il d e 18 9 7, el S u p re m o G o b iern o d icta b a
el s ig u ie n te d e cre to :
« N ú m ero 1 1 4 4 .— H e a c o rd a d o i d ecreto: N ó m b ra se D ir e c to r
» d e l M u se o N a c io n a l al d o c to r don F e d e ric o P h ilip p i en reem » p la z o d e do n R o d u lfo A . P h ilip p i, q u e ha ju b ila d o .— T ó m e s e
» ra zó n i c o m u n iq ú e se .— ERR Á ZU RIZ. — F . F u g a B orn e ».
—
284 —
E n v ista de este a sc en so p re se n tó en 24 d e A b r il d e 18 9 7
ren u n cia d el p u esto de Jefe d e la S e c c ió n B o ta n ic a , la q u e le fue
a c e p ta d a en 10 d e M a y o del m ism o año.
S e p re o c u p ó en o rg a n iza r la s d istin ta s s e c c io n e s en q u e q u e d ó
d iv id id o el M u seo , a fin d e q u e co n e ste p e rso n a l fu e ra p o sib le
o rd e n ar el in m en so m aterial a c o p ia d o i d e sc rito p o r su p r e d e ­
ceso r.
A y u d a d o de e ste p erso n a l d irijía sus e s fu e r z o s a la c o n fe c c ió n
d e lo s c a tá lo g o s cie n tífico s, c u a n d o n os so rp re n d ió el te rre m o to
en la n o ch e d el 16 d e A g o s t o d e 1906. L o s d a ñ o s c a u s a d o s p o r
el fen ó m e n o eran co n sid e ra b le s en lo s c o s ta d o s su r i n o rte d e l
e d ificio i en c o le c c io n e s q u e se h a llab a n e sp u e s ta s en e sa s s e c ­
cion es; tam b ién el resto de las c o le c c io n e s, p rin c ip a lm e n te las
co n se rv a d a s en alcohol-, su frió b a sta n te.
E l 17 de A g o s t o d e 1906, aun m ui d e m a ñ a n a, e n c o n tra m o s
al señ o r P h ilip p i o c u p a d o en s a lv a r c o le c c io n e s, a y u d a d o p o r d o n
C á rlo s C a s tro R u iz i lo s m ozos: en e se d ia se s a lv ó lo q u e se
p udo; en el c o s ta d o sur, la d o p o n ie n te d e la g ran e sc a lin a ta , e s ­
tab a n los esta n te s d e a rq u e o lo jía , a lg u n o s c o m p le ta m e n te d e s ­
p ed a za d o s co n las m o les d e m u ralla s ca íd as; a llí e s ta b a F e d e r ic o
P h ilip p i, de ro d illa s en m ed io d e lo s e sc o m b ro s , e s c a rb a n d o i
b u sca n d o o b jeto s; lo s tro zo s d e m u ralla s d e sp lo m a d a s i p a liz a ­
d a s c o lg a d a s, p en dian co m o o tra s ta n ta s e s p a d a s d e D a m ó c le s ;
p ero v ie n d o el e je m p lo del je fe , el p erso n a l lo s e cu n d ó .
E l m is­
m o d ia 17 in form ó al señ o r M in istro a c e r c a de lo s d e stro zo s ,
co n su m a m in u cio sid ad , se o rd e n ó
la d e m o lic ió n d e la s p a rte s
p e lig ro sa s i la co lo ca c io n , m as tard e, d e te c h o s p ro v is o r io s . H u ­
b o q u e d e so c u p a r sala s, m o v e r e sta n te s, e tc. E l 30 d e E n e r o de
1908 p id ió la re fa cc ió n c o m p le ta d e to d o el M u se o , ta m b ié n la
p in tu ra i e m p a p e la d u ra in terio res,
tra b a jo s q u e se term in a ro n
p o c o án tes de la a p e rtu ra d el C o n g r e s o C ie n tífico ;
la re fa c c ió n
e stu v o a c a rg o del señ o r F ra n c isc o G u zm an : a p e s a r d e la p r e ­
m ura d el tiem p o , se a lcan za ro n a co lo ca'- lo s o b je to s , a u n q u e no
to d o s, de m o d o q u e el M u se o no d e sm e re c ie ra i se s ig u ió a d e .
—
285 —
la n te la c a ta lo g a c ió n , la q u e a lca n zó a s e r h e ch a en m an u scrito ,
p e ro no im p re sa.
L a la b o r d e lo s P h ilip p i en el M u se o N a cio n a l p u e d e c o n d e n ­
sa rse así: E l d o c to r R . A . P h ilip p i reu n ia i d e sc rib ía to d o lo qu e
c a ia en su s m a n o s, i do n F e d e r ic o o rg a n izó el tra b a jo p o r s e c ­
c io n e s i tra tó d e m o d e rn iza r la n o m en cla tu ra a n tig u a, lle v ó a
e fe c to la c a ta lo g a c ió n
d e l in m en so m a te ria l e x is te n te , sin d e s­
c u id a r las d e sc rip c io n e s del n u e v o m a te ria l qu e ib a a cu m u lá n ­
d o se.
E s tu d ia b a lo s a co n te c im ie n to s co n ca lm a, i les to m a b a el peso;
e ra un m in u cio so o b s e r v a d o r en to d o , h a sta a los p ro p io s s u b a l­
tern o s lo s o b s e r v a b a , sin ser n o ta d o . E n lo s últim os m eses d e su
e x is te n c ia se n o ta b a en él un ca n sa n cio q u e tra ta b a d e d isim u ­
lar; h a b ia p a s a d o m al in viern o , tu v o in flu en za, la q u e in d u d a b le ­
m e n te s e g u ía p e s a n d o s o b re su o rg an ism o ; a m en u d o le so rp re n ­
d ía m o s co n la c a b e z a a p o y a d a en tre las m an o s i a p o y a d a s éstas
s o b re la m e sa p a r a d e sc a n sa r o p a ra d e se ch a r a lg u n a p r e o c u p a ­
ció n , i p re o c u p a c io n e s s o lia tener.
E l D ir e c to r, señ o r F e d e ric o P h ilip p i, era el p rim ero en lle g a r
al M u se o , i el ú ltim o en retirarse, aun en los d ias de ríjido in ­
v ie rn o , en v a n o le a co n se já b a m o s q u e se cu id a ra. P a s a b a a la
o ficin a d e lo s Jefes d e S e c c ió n p a ra co n su lta r co n e llo s lo s tra ­
b a jo s q u e d e b ia n h a ce rse o q u e se e sta b an h acien d o ; era el co n ­
s u lto r d e to d o s, a p esa r q u e a to d o s d e ja b a lib erta d d e a cció n
en su e sp e cia lid a d ; e ste es uno d e sus m a y o re s m érito s i, sin
e m b a r g o , p o d e m o s afirm ar, sin tem o r d e e q u iv o ca rn o s,
qu e
to d o se h a c ia a v o lu n ta d de él: p o rq u e un a sim p le in sin uación u
o p in io n s u y a , e ra re sp e ta d a , p o rq u e siem p re e ra co n ve n ie n te i
atin a d a.
A y u d a b a a h a c e r e co n o m ía s al F is co ; p o r é sto el M useo
q u e d ó , si se q u iere, e sta g n a d o ; e sp e ra b a , p a ra h a cerlo p ro g resa r,
a ñ o s i situ a c ió n p ró s p e ro s o p ro p icio s, p ero en van o , la situ a ­
ció n d e l p a ís s e g u ía e m p e o ra n d o , i él m ism o se co n v e n ció que
e ra n e ce sa rio p e d irle al S u p re m o G o b ie rn o a u m en to de su eld o
p a r a to d o el p e rso n a l d el M u seo .
—
286 —■
L a fam ilia P h ilip p i h a b ia d is p u e s to p a s a r lo s m e se s d e v a c a ­
cio n es en el b a ln e ario m a rítim o d e C o n s titu c ió n , i al e fe c to se
h a b ia tra sla d a d o a fines de D ic ie m b re ú ltim o a e se p u e rto , q u e ­
d a n d o do n F e d e ric o d e reu n írsele el 7 de E n e r o d el p re se n te
año.
In o p in a d am en te en ferm ó en la n o c h e d el 30 d e D ic ie m b r e .
D e s d e su le c h o d e d o lo r d irijia su s m ira d a s al e ste rio r: lo d e ­
le ita b a el cie lo azul, i un o lm o d e l p a tio c u y o v e rd e lo e n ca n ta b a ;
lo h em o s v is to co n te m p la rlo co n v is ta fija al d e sp u n ta r el a lb a;
ese v e rd e fo lla je, e.i la lu z co n fu sa del a lb a d e b ió in fu n d ir en su
co ra zo n sen tim ien to s i co n te m p la c io n e s su b lim e s d e la N a tu ­
raleza.
S u ánim o p ara le v a n ta rse lo a co m p a ñ ó h a sta el d ia á n te s de
m orir. E l ju é v e s 6 d e E n e r o d ió ó rd e n es q u e se le tra je se n v a ­
rios o b j e t o s ' i lib ro s referen tes a la a d m in istra ció n d e l M u seo ;
q u e ria s a ld a r la s cu e n ta s d el E s ta b le c im ie n to , las q u e e sta b a n al
d ia h a sta el 29 d e
D ic ie m b re in clu siv e i q u e ria p re se n ta rla s al
T rib u n a l d e C u en tas; h a sta h u b o q u e p erm itirle q u e h ic ie ra e s ­
fu erzos p o r lev a n ta rse, p ero a lo s p o c o s m in u to s v o lv ia a r e c o s ­
tarse en sü lech o .
E n la n o ch e d el 14 al 15
d e E n e r o co m e n z ó a cu b rirle un
su d o r frió, i en la n o ch e sig u ie n te co stó co n se rv a rle la te m p e ra ­
tu ra n ecesaria. E l d o m in g o
16 d e E n e r o d e 19 1 o d e b ia s e r su
últim o d ia d e vid a; h a cia ju s ta m e n te un m es q u e h a b ia c e le b r a d o
su 7 2 o cu m p leañ o s; p io d ig á b a le p a la b ra s d e co n su e lo su ú n ica
h ija cu a n d o a las 12 h o ras 51
m in u to s d el d ia d a b a el ú ltim o
su sp iro , p ro d u c ie n d o la co n sig u ie n te c o n ste rn a c ió n en lo s c ir­
cu n stan tes, p o rq u e se ib a el e sp o so , el p a d re , el a b u e lito , el
a m ig o ca riñ o so , se ib a un h o m b re b u e q o . L a c a u s a p re c is a d e
su m u erte fue cá n cer.
L o s fu n erales fu ero n sen cillísim o s; e stá b a m o s en é p o c a d e fe ­
riad o , ca si to d o s su s a m ig o s i alu m n o s se e n c o n tra b a n a u s e n te s
de la ca p ita l; en la n o ch e del
lún es
17
fu ero n tra s la d a d o s sus
restos a la ca p illa e v a n je lic a i el m a rtes 18 d e E n e r o tu v ie ro n
lu g a r lo s fun erales. E n tre lo s a sisten tes se n o ta b a n a lg u n o s M i­
—
287 —
n istro s d e E s ta d o , el E x m o . señ o r B o d m a n , M in istro de A l e ­
m a n ia , el E d e c á n d e S. E . el P resid e n te de la R e p ú b lic a co ro n el
s e ñ o r S . O R y a n , el señ o r R e c to r de la U n iv e rsid a d , a lgu n o s
p ro fe s o re s u n iv e rsita rio s, lo s d e u d o s i un re g u la r n ú m ero de
a m ig o s .
En
co n fo rm id a d
co n su s id e as i su s co stu m b re s sen cillas i
a u s te ra s se a c o rd ó q u e no h u b iera n discursos; se hizo e x c e p ­
ció n co n
el E x m o . s e ñ o r M in istro d e In stru cció n P ú b lica don
E m ilia n o F ig u e r o a , qu ien p ro n u n ció el sigu ien te:
« S eñ o res: c á b e m e el p e p o so d e b e r de d e sp e d ir en n om b re del
G o b ie r n o , lo s re sto s m o rta les d el
q u e fué D ir e c to r d e l M useo
N a c io n a l.
« E l s e ñ o r F e d e r ic o P h ilip p i p erte n e cía a un a fam ilia qu e
d e sd e v a r ia s je n e r a c io n e s se ha d e d ica d o al cu ltiv o de la cie n ­
cia , i él era un s a b io d e n a cim ie n to i de p ro fesió n , m o d esto
i sile n cio so , tra b a ja b a p o r el b ien de la cie n cia i sin p re o c u ­
p a rs e d e lo s a p la u s o s q u e p u d ie ra d isp en sarle la so cie d a d en
q u e v iv ia . S u v id a ha sid o un o d e los m as p a te n tes e je m p lo s de
c o n s a g r a c ió n
al cu m p lim ie n to d e l d e b er,
cu m p lim ie n to
que,
a u n a d o a su a c tu a c ió n co m o p a d re de fam ilia, le han p ro p o rc io ­
n a d o ta lv e z la s ú n ica s, p ero sin d u d a la s m as n o b le s s a tis fa c c io ­
n es, a q u e p u e d a a sp ira r un h o m b re.
« C o m o o rg a n iza d o r, co m o fu n cio n a rio cu m p lid o r del d e b er i
c a u te lo s o d e lo s in te re ses fiscales, co m o e sp lo ra d o r d el d esierto
i d e lo s b o s q u e s v ítje n e s d el sur, el señ o r P h ilip p i h a sid o un
e je m p lo , un e je m p lo q u e lo s jó v e n e s d e b en im itar, un fa cto r de
n u estro p ro g re s o i, en u n a p a la b ra , un b e n e m érito se rv id o r p ú ­
b lico .
«E n e sto se fu n d a el sen tim ien to con q u e el G o b iern o se
a so c ia a e ste d u e lo q u e p e sa so b re su fam ilia i la in telectu a lid a d
n acio n al» .
—
SUS
288 —
OBRAS
G ra n p arte d e la la b o r literaria d e d o n F e d e r ic o P h ilip p i se
co n fu n d e co n la de su ilu stre p ad re; d e sd e 1859 l° s d o s se com*
p letan ; sin e m b a rg o , h em o s p o d id o fo rm a r el s ig u ie n te c a tá lo g o
d e sus p u b lica cio n e s in d ep en d ie n te s.
S u s p rim era s d e sc rip cio n e s so n d e in se cto s, p u e s ten ía p re d i­
le c ció n p o r la E n to m o lo g ía , p rin cip a lm e n te p o r lo s c o le ó p te r o s.
T R A B A JO S
ZO O LÓ JICO S
a) Entomolojía
L a s p rim era s p u b lic a c io n e s cie n tífica s se refieren a e sta S e c ­
ción: a d em a s d el m a te ria l a cu m u la d o p o r su p a d re i q u e se
p u b licó con el n o m b re d e é ste en la S te ttin e r E n to m o lo g is c h e
Z e its ch rift i en lo s A n a le s d e la U n iv e rs id a d d e C h ile , tr o p e z a ­
m os co n las sig u ie n te s d e sc rip c io n e s e sp e c ífic a s i je n é r ic a s q u e
llev an la p a te rn id a d d e F e d e ric o P h ilip p i o s e a F . Ph.
A n a le s de la U n iv e rsid a d d e C h ile .— A ñ o 18 59 .
CO LEÓ PTE R O S
Pájs.
D o r c u s b ip u n cta tu s
»
656
m o d e stu s ..
657
A c a n th o c e r u s a sp e r
660
C o p ris v a ld iv ia n a ..
661
—
289
—
Pájs.
C a llic h r o m a c o n c in n a ......................................................
6 70
H ep h sestion v e r s ic o lo r ....................................................
6 71
»
a n n u la tu s ..................................................
672
P la ty n o c e ra n ig r ic e p s ......................................................
6 73
N e c y d a lo p s is v a ld iv ie n s is ............................................
6 74
P a c h y b r a c h y s S e g e th i.....................................................
675
»
s ig n a tic o llis ............................................
6 76
»
p ic t u s ........................................................
677
G ra m m ic o p te ru s su tu ralis ............................................
677
»
b ip u n c ta tu s .......................................
677
H o lo p te ru s a n n u lic o rn is.................................................
6 74
H e ilip u s g ris e u s ................................................................
667
B o lb o c e r a s b ic o r n is ...........................................................
659
C o le ó p te r a n on n u lla ch ilen sia (con su padre). S tettin er E n to m o lo g is c h e Z e itu n g 21 (1860), p áj. 245.
D e s c rib ió
m as ta rd e a lg u n a s e sp e cies d el jén ero Telephorus
Sch aeffer (A n a l. U n iv . T o m . X V I I I . A ñ o 1861).
Pájs.
T e le p h o r u s fla v e s c e n s .............................. , .....................
»
n ig r o s c u te lla r is .........................................
35
34
i ta m b ié n la m ism a esp e cie en S te ttin e r Z e i­
tu n g , 1 8 6 1 ..................................................
21
T e le p h o r u s K r a u s e i, (18 6 1). A n . U n iv ....................
36
19
»
s e m im a r g in a t u s ........................................
36
»
sa n g u in e o sc in ctu s ...................................
37
»
h e te ro g a s te r ..............................................
38
»
sim ilis
38
»
b is t r ia tu s ......................................................
»
h e te r o g e n u s .................................................
4o
41
»
g r a c ilis ...........................................................
42
»
p y ra u c h e n u s F . Ph. S tett. Z eit. 18 6 1
28
--- 290 --Pájs.
M a y p a G erm ain i F . Ph. S te tt. Z e it. 1 8 6 4 ..............
»
sim ilis
»
A n . U n iv . 1 8 6 1 ...........
E n los m ism os « A n a le s de la U n iv e rs id a d d e
323
737
C h ile » , a ñ o
18 6 1, d escrib ió :
P ájs.
M a cro so m a ru gu lo su m ...................................................
S ch izo ch e lu s m o d e s tu s ....................................................
A m b ly te ru s v a r ia b ilis .......................................................
A d e lo c e r a a n g u s ta ta ........................................................
736
73 8
742
743
P y ro p h o ru s m e g a lo p h y s u s ............................................
744
A s a p h e s a m o e n u s...............................................................
743
L u d iu s ru fith o rax , s y n . d e L . ru fic o llis ...................
74 4
H a le c ia e le g a n s F . Ph. fué d e sc rita en S te tt. Z e it. 18 6 0 p.
245.
E l jé n e ro Acanthosternum F . Ph. co n la e s p e c ie splendens F .
Ph. A n . U n iv . 18 61 p. 73 9 , fuero n d e se c h a d o s i re e m p la z a d o s
por: M o d ia lis p ra sin ella F . & G . R e v u e Z o o l 18 6 0 p. 2 6 7. P aris;
o tro jé n e ro , Campsocte?ius F . Ph. co n la e s p e c ie elegans F . Ph.
A n a l. U n iv . año 18 6 1 p. 74 9 ha sid o a c e p ta d o
p o r lo s e n to m ó ­
lo g o s.
B e sc h re ib u n g e in ig e r neuen ch ile n isch en K ä f e r (con el d o c to r
R . A . Philipp i) S tett. E n t. Z e it, 25 (1864) p á jin a s 2 6 6 i 3 1 3 .
B e sc h re ib u n g e in ig e r n euen ch ile n isch e n In sek ten : S te ttin -E n to m o lo g . Z eit. v o l. 32 (1 8 7 1 ) p äji. 285 i v o l. 34 (18 73 ).
S e g ú n a cu erd o del C o n s e jo d e In stru cció n P u b lic a (A n . U n iv .
to m o L X X , 1886 páj. 524), se a co rd ó p u b lic a r en lo s « A n a le s de
la U n iv ersid a d d e C hile» el tra b a jo d e don F e d e r ic o P h ilip p i,
Catálogo de los Coleópteros de C h ile , i d a rle a su a u to r 300 e je m ­
p lares de la obra; ésta a p a re ció en el to m o L X X I a ñ o 18 8 7, p á ­
jin a s 619-806.
I
—
291
—
E n la re v isió n d e l p re c e d e n te tra b ajo , p a ra h a ce r u n a n u ev a
e d ic ió n d e él, se o c u p ó d u ra n te a lg u n o s m eses a n tes d e m orir
S o n tra b a jo s im p o rta n te s d e F . P h ilip p i, tam b ién lo s sigu ien tes:
M onografía d e l jén ero Rhyephenes S ch ó n h . A n . U n iv . to m o
C I V a ñ o 18 9 9, p á js. 81-93; a q u í d e sc rib e a lg u n a s e sp e c ie s n u e­
v a s : R h y e p h e n e s su lca tu s F . Ph. R . s q u a m ig e r F . Ph. i R . a;qualis F . Ph.
Sobre la posicion de Apocinocera B l. p o r F e d e ric o P h ilip p i. A n .
U n iv . to m . C X II I. 1903 p ájs. 13 7 -14 0 .
Enum eración de las Buprestídeas chilenas p o r F . P h ilip p i. A n .
U n iv . to m . C X V I I . 1905.
N o s c o n sta q u e en lo s ú ltim o s a ñ o s ha e sta d o en c o m u n ica ­
c io n e s co n sta n te s co n el d o c to r F e d e ric o O h a u s, d e B erlín . a
q u ie n m a n d a b a e je m p la re s d e la fau n a e n to m o ló jica del p ais,
p e r o no co n o c e m o s h a sta el p re se n te n in gún tra b a jo d e d ich o
d o c t o r O h a u s , referen te a la se cc ió n chilena.
E x is t e n d ise m in a d o s en v a ria s re v ista s i p erió d ico s, tra b a jo s
s o b r e in se c to s d a ñ in o s a la a g ricu ltu ra , p o r e je m p lo , en el to m o
X V I I I d el « B oletín d e la S o c ie d a d N a cio n a l d e A g ric u ltu ra » ,
s o b r e L aora variabilis F . Ph. p ero n u estras o cu p a cio n e s no n os
p e rm ite n re u n id o s; a d em a s q u e tale s tra b a jo s b ib lio g rá fico s se
d ific u lta n p o r fa lta d e b u e n o s c a tá lo g o s en las b ib lio te c a s (6).
(6) E l profesor Cárlos Pórter, dedica en su »Revista Chilena de Historia
N atural», números 1 i 2, del presente año, algunas pájinas a la memoria
d e Philippi. C ita en ella los siguientes artículos científicos publicados por
¿ste en el «Boletín de la Sociedad N acional de Agricultura»:
1) «Flora N acional».— U na breve nota. T . IX, pájs. 133 i siguientes,
J878.
2) Sobre la peste del naranjo. T . X II, páj. 44, 1881.
3) L a consuelda caucásica. T . X II, pájs. 55-56, 1881.
4) U n a nueva peste de los naranjos de Quillota. T . X II, pájs. 414-416,
1881.
5) L a peste de los perales. T . X I I I, páj. 81, 1881.
6) Rem edios contra el pulgón laníjero. T . X V , páj. 209, 1884.
7) O tra vez la transformación del trigo. T . X V , páj. 275, 1884.
8) Sobre el M eliloto. T . X V , páj. 311, 1884.
9) C atálogo de los Cléridos chilenos, en la «Revista Chilena de Historia
N atural», 1907.
—
292 —
b) Zoolojía
VERTEBRADOS
Un n u evo m a rsu p ial ch ile n o (D íd e lp h y s a u stra lis I". Ph.) A n a ­
les de la U n iv ersid a d , to m o L X X X V . i 893' 94> P^j ■3 1 * s ig u ie n ­
tes; el m ism o tra b a jo a p a re c ió en alem an en V e r h a n d lu n g e n d e s
d eu tsch en W is s . V e r e in s zu S a n tia g o II, páj 3 18 , a ñ o 1893; en
la m isn ja re vista III, (1896), p áj. 391 en co n tra m o s: V ergleichung
der Säugetiere des K aukasus und C hile (co m p a ra ció n d e lo s m a .
m ífero s d el C á u c a s o co n los d e C h ile).— D e s c rip c ió n d e lo s m a ­
m íferos tra íd o s del via je d e e sp lo ra cio n a T a r a p a c á . « A n a le s d e l
M u seo N a cio n a l» . Z o o lo jía
X III (1896), en c o la b o r a c io n co n
su p adre.
D os nuevas aves de C hile. — P e le c a n u s L a n d b e c k i F . Ph. S y lv io th o rh y n c h u s fa scio la tu s F . P h . «B oletín del M u se o N a c io n a l» ,
T o m o I. núm . 3. p áj. 63-65.
D esarrollo i estado actual de la Zoolojía en C hile, en « C h ile
en 1908», p o r E d u a rd o P o irier, o b ra d e d ic a d a a lo s d e le g a d o s i
a d h eren tes al I V C o n g r e s o C ie n tífico (I.° P a n -A m e ric a n o ). S a n ­
tia g o d e C h ile , Im p ., L it. i E n c u a d . B a rc e lo n a 1909.
B o tá n ic a
L a escursion de don Federico P h ilip p i, hecha a la Cordillera
de la Costa hasta e l mar, d e sd e lo s C u n e o s, en el D e p a r ta m e n to
d e la U n io n , se en cu en tra d e sc rita en lo s « A n a le s d e la U n iv e r ­
sidad » , to m o X X V I I , año 18 65, p á jín a s 289-333. L a s in te re s a n ­
tes o b s e rv a c io n e s h e ch a s d e sd e un a m e se ta d e la C ordillera p e ­
lada d en o m in ad a. «M irador» a una a ltu ra d e 800 a 900 m e tro s
d e e le v a ció n , se refieren a la V e je t a c io n d e e sa R e jio n , c o n sis ­
ten tes en p eq u e ñ a s p lan tas i a rb u s to s q u e p a rece n p e r te n e c e r a
clim a s diferen tes; a d em a s se p re se n ta b a a n te la v is ta d e l e sp lo ra d o r el e stra ñ o fen ó m en o d e h a b e rse s e c a d o to d a s la s p la n ta s
— 293 —
a rb u s to s , c o n sis te n te s la m a y o r p a rte d e a lerces q u e se c o n ta ­
b a n p o r m u c h o s m illo n es.
D ie Cordillera pelada, das kahle Gebirge der Prov. Valdivia
P e te rm a n n s M itte ilu n g e n (1866), p áj. 1 7 1 , con su p adre.
L a F lo r a de las isla s San Am brosio i San F é lix . « A n a le s de
la U n iv e rs id a d » , to m o X L V I I ,
18 7 5 , p áj.
185; en e sta F lo ra
■describe d o s e s p e c ie s n u evas: C rista ria 'insularis F . Ph. i F rank e n ia V id a li F . Ph.
P la n ta s carnívoras. « A n a le s de la U n iv ersid a d » , to m o X L V I I I ,
18 7 6 , p á j. 425-440.
L o s ja r d in e s botánicos. D is c u rs o de in co rp o ra cio n a la F a c u l­
tad
de
18 77.
C ie n c ia s F ís ic a s i N a tu ra le s en 21 de N o v ie m b re de
« A n a le s d e la U n iv e rs id a d » , to m o X L I X , 18 7 7 , p ájin as
8 50 -8 73.
Ilu stra cio n e s de la te rm in o lo jía b o tá n ica . S a n tia g o 18 79 . Im p.
G u tte m b e r g .
A lg u n a s p la ntas fo rra jera s que convendría ensayar en C/nle.
« A n a le s d e la U n iv e rsid a d » , to m o L V I I ,
1880, p ájin as 673-
675.
Q u in c h a m a liu m
p a ta g o n ic u m
« A n a le s de
la
U n iversid ad »
(1880).
C atalogas p lantarum vascularium chilensium adhuc descriptarum auctore F riderico P h ilip p i. « A n a le s d e la U n iv ersid a d » ,
to m ó L I V , 18 8 1, p ájin as 49-422. E s ta o b ra en u m era las p lan tas
ch ile n a s i s irv e p a ra o rd e n a r siste m á tica m e n te n uestro H erb a rio .
E le m e n to s d e F is io lo jía v e je ta l. S a n tia g o 1882. Im p. G uttem b erg.
Vegetation o f Coquimbo. Jou rn al o f B o ta n y , 21 (1883), p áj.
247.
A
V isit to the northern most fo re st o f Chile. Jou rn al o f B o t.
2 2 , (1884), p áj. 2 0 1, L o n d o n .
M em oria i Catálogo de las plantas cultivadas en e l Jard ín
Botánico hasta e l I , de Mayo de 1884.. S a n tia g o , Im p ren ta N a ­
cio n a l. 1884.
—
294
E n Verhandlungen d e s d e u tsch en W is s e n s c h a ftlic h e n V e r e in s
zu S a n tia g o p u b licó :
a) B o t. R e is e v o n Y e r b a s B u e n a s n a ch M a ta n za s (V ia je b o tá ­
n ico de Y e r b a s B u e n a s a M atan zas). T o m o III, (1894) p a j, 24.
b) R e is e n ach d e r P ro v in z T a r a p a c á (V ia je a la p r o v in c ia d e
T a r a p a c á ), I, (1886), p áj. 135.
c) B o ta n ich e R e is e n ach d e r P ro v in z A t a c a m a im F r ü h ja h r
18 85, I, (1887), p áj. 2 14 .
V e r z e ic h n is s d e r v o n V e r fa s s e r a u f d e r H o c h e b e n e d e r P r o ­
vin zen A n to fa g a s ta u n d T a r a p a c á g e s a m m e lte n
P fla n zen , L e i p ­
z ig , 18 9 1. E s ta p u b lic a c ió n co rre s p o n d e a la d e lo s A n a le s d e l
M u seo , e n tre g a N .° 8.
E x p e d itio n v o n F . P h ilip p i, n a ch d e r P ro v in z T a r a p a c á G a r ­
ten flora vo l. 34 (1885), p áj. 2 1 6 en q u e c o la b o r ó co n su p a d re .
E l árbol de Sándalo de la Isla J u a n Fernández. A n a le s d e l
M u seo , II, B o tá n ic a N .° 9, p áj
5, (1892).
C a ta lo g u s praevius p la n ta ru m in itin e re a d T a r a p a c á le c ta ru m
(A n a l, d el M u se o N a cio n a l, B o tá n ic a , V II I) (18 9 1), c o la b o r ó co n
su p ad re.
E s c u rsio n b o tá n ica , h e ch a d e o rd en d el S u p r e m o G o b ie r n o en
S e tie m b re d e 18 85, a la p ro v in c ia d e A ta c a m a . D ia rio O fic ia l,
año X , N .° 2 ,7 9 3 . Im p ren ta N a c io n a l, 1886.
L a s p lan tas n u e v a s d e sc rita s p o r d o n F e d e r ic o P h ilip p i (F P h .)
en los A n a le s d e la U n iv e rs id a d son:
Pájs.
Tomo L X X X I , 1892:
N a stu rtiu m ste n o p h y llu m
«
C o x i ................
1 77
182
D r a b a (D rabella) p u s illa ..
329
H e x a p te r a co n stitu tio n is..
335
337
A z a r a B e r g i ...........................
»
B r o w n e s e ....................
338
»
b o r e a lis ........................
340
— 295 —
Pájs.
Tom o L X X X I I , 18 9 2 -9 3 :
C r is ta ria in c o n s p íc u a ........................................................
302
Tonto L X X X I V , 1893:
P h a c a a ra u c a n a ...................................................................
14
E p ilo b iu m lig n o s u m .........................................................
74 6
E u g e n ia p in ifo lia ...............................................................
758
»
e b r a c t e a t a ...........................................................
758
Tomo L X X X V , 1893-94.:
L o a s a h u m ilis .....................................................................
\
6
»
W illia m s i................................................................
»
s u b a n d in a ...............................................................
7
8
C a la n d rin ia C a e s ia ............................................................
187
. H e d y o tis in c o n s p íc u a ......................................................
73 9
G o c h n a tia m u ltiflo ra .........................................................
836
T o m o L X X X V I I , 1894:
L e u c e r ia (C h ab raea) n iv e a ............................................
104
H ip o ch aeris (A c h y ro p h o ru s ) gra n d iflo ra ................
3 13
»
»
c u p re sso ru m .............
3 13
C o n y z a s e t u lo s a .................................................................
681
B a c c h a ris W illia m s i..........................................................
7o 1
Tomo X C , 1895:
C e p h a lo p h o r a sp ath u la ta.
33
—
296 —
Pájs.
T om o X C I , 1 8 9 5 :
E u p h r a s e a a u r e a .................................................................
rI3
C a lc e o la ria g e o rg ia n a (D e F r a ijo r je ) , E n e r o 1883
133
P o ta m o g e to n te n u ifo liu s ..................................................
»
a u s tr a lis ......................................................
521
S 23
Tomo X C I I I , 1896:
- E p ip e tr u m p o ly a n th e s .....................................................
22
L a p ie d r a ch ile n sis.............................................................
144
L e u c o c o r y n e C o q u im b e n sis ..........................................
2 73
N a se lla o b s c u ra ..................................................................
727
Tomo X C I V , 1896:
M é lic a P a u lse n i....................................................................
1 59
L a s callampas comestibles de C hile (en alem an).
H e d w ig ia , 1893.
V ia je a la la g u n a de B u d i, R e v is ta C h ile n a N .° 18, J u n io i . °
d e 1876.
U n a n u ev a en ferm ed ad d e la p arra (H etero d era) i un a n u ev a
en ferm ed ad de lo s á rb o les fru tales co n un a lám in a. B o le tín d e
la S o c ie d a d N a c io n a l d e A g ric u ltu ra , to m o X V , N .°
I I , p áj.
225, 20 de M arzo d e 1884.
E x c re c e n c ia s de la v id i d o s in se cto s d a ñ in o s al a g ric u lto r.
B o letin d e la S o c ie d a d N a c io n a l d e A g r ic u ltu r a , to m o X V I I I ,
1887.
—
2 97 —
Trabajos varios
V a ld iv ia un d sein e D e u ts c h e n E in w o h n er, aus Im N e u en R eich e , 18 7 5 , II.
L a fo rm a ció n ca rb o n ífe ra en C h ile. A n . U n iv . to m o C I. 1898,
p á j. 3 6 7.
D e s c r ip c ió n de a lg u n a s ro ca s d el d e sie rto de A ta c a m a . T r a ­
b a jo h e ch o p o r el fin a d o d o c to r P o h lm an n i tra d u cid o p o r F e d e ­
ric o P h ilip p i. A n . U n iv . to m o C I. 1898, p áj. 14 1 .
N o tic ia s s o b re el p rim e r C e n s o d e la p ro v in cia de S a n ta F e .
V e r h a n d l. d es d e u tsch . w iss. V e r e in . S a n tia g o II, p áj. 6 1.
L as
causas
de
los
« F ra n k fo rte r Z e itu n g »
te rre m o to s
en
C h ile,
(tra d u cid o d e la
d el 19 d e S e tie m b re d e 1906); «D iario
Ilu stra d o » , E n e r o 1907.
A rqueolojía d e la isla d e L a M o ch a , ca p . I V . A n a le s del M u ­
s e o , 1903 p ájs. 13 -1 7 .
H is to ria d e l M u se o N a c io n a l d e C h ile, p o r el d o c to r R . A .
P h ilip p i (en S e tie m b re d e 1908 p re p a ra b a este tra b a jo p ara la
im p re sió n , i a él se d e b e el c a p ítu lo V ), « E sta d o a ctu a l d el M u­
s eo » . B o le tin d e l M u se o N a cio n a l de C h ile , to m o I, núm . 1, p ájs.
1-30.
L o s in fo rm es a n u a le s d e sd e 1898 so b re la m a rch a d el M u seo ,
q u e se p u b lica n en «El D ia rio O fiicia l» .
E l s e ñ o r F e d e r ic o P h ilip p i e scrib ía tam b ién en la p re n sa so b re
te m a s d e u tilid a d p ú b lic a , e scrito s q u e firm ab a co n su n om b re,
i q u e p o r e sto se p o d ría n reunir.
D e b e m o s a d v e rtir q u e al d a r la n óm in a d e las e sp e cie s d e s ­
c r ita s p o r do n F e d e r ic o P h ilip p i, no n os to c a a v e rig u a r cu á les
han sid o a c e p ta d a s p o r lo s h o m b res de cien cia; a d em as, la 'n o
a c e p ta c ió n d e u n a e sp e cie , p u ed e d e riv a rse del
h e ch o de h a b er
s id o d e sc rita á n te s p o r o tro e sp e cia lis ta co n n om b re d iferen te, de
m o d o q u e la d e sc rip c ió n p o ste rio r en tra en la c a te g o r ía de sin ó ­
n im o , a u n q u e se a m e jo r q u e la orijinal.
CONCLUSION
C u a n d o el 16 d e E n e r o ú ltim o , c u m p lie n d o un d e b e r in e lu d i­
b le p a ra co n el Jefe, M a estro i a m ig o , p re se n c iá b a m o s lo s ú lti­
m o s m o m e n to s d el s eñ o r F e d e ric o P h ilip p i, n os h a c ía m o s la re ­
fle x ió n q u e p erd ía m o s en el a un je fe m o d e lo , c o n el cu a l se
e stin g u ia , p o r a h o ra , el ú ltim o n atu ra lista d e e sta fam ilia , en
c u y a s m a n o s ha p ro g r e s a d o el M u se o N a c io n a l d u ra n te m a s d e
m e d io siglo .
C o n fech a 22 d e A b r il ú ltim o el n u e v o D ir e c to r
d e l M u se o
N a cio n a l, p ro fe so r d o c to r do n E d u a rd o M o o re , n os c o n fió la re ­
d a c c ió n d e u n a b io g r a fía de su d ig n o p re d e ce so r; re c ib im o s
llen o s d e g u sto e ste e n c a rg o el cu a l su scitó en n o s o tro s la p r e o ­
c u p a ció n d e reu n ir lo s d a to s m a s c o m p le to s p o sib le s s o b re la
v id a i la b o r cie n tífica d el estin to .
H e m o s cu m p lid o en la m e d id a d e n u estra s fu e rza s d o s c o m ­
p ro m iso s; el u n o p a ra co n el señ o r D ir e c to r en e je rc ic io i el
o tro se refiere al p ro fu n d o re co n o c im ie n to q u e d e b e m o s al fin a d o
s e ñ o r F e d e ric o P h ilip p i, p o r las m u c h a s d istin cio n e s d e a p r e c io
i co n fia n za q u e d e él re cib im o s d u ra n te
m as d e d o c e a ñ o s, p r i­
m e ro co m o s e creta rio de su señ o r p a d re i d u ra n te lo s c in c o ú lti­
m o s añ o s en q u e fué n u estro J efe in m ed ia to i m a estro .
P o d e m o s d e c ir co n el d o c to r d o n A u r e lia n o O y a r z u n , en' c ir­
cu n sta n cia s q u e ju n to s v e s tía m o s lo s d e sp o jo s d el b u e n c o n s e ­
je r o i m aestro:
« H em o s c o n clu id o co n lo s d o s n a tu ra lista s P h ilip p i» .
S a n tia g o , 30 d e M a y o d e 19 1 o.
C R Ó N IC A I CO RR ESPO N D EN CIA
Nombramiento del nuevo Director del Museo Na­
cional.— Circular.— P a ra el ca so d e no h a b er lle g a d o al c o ­
n o c im ie n to d e to d a s n u estra s R e la c io n e s C ien tíficas, re p ro d u ci­
m o s a q u í el d e c re to d e N o m b ra m ie n to d el N u e v o D ir e c to r d el
M u s e o N a c io n a l i la C ir c u la r q u e, en esp a ñ o l, fran cés, in g les i
a lem a n , h a sid o d irijid a a la s p erso n a s q u e se in teresan p o r
n u e s tro in te rc a m b io d e p u b lic a c io n e s i e je m p la res d u p lica d o s:
1.
Decreto.—
N úm .
1 ,3 9 1 .— S a n tia g o , 7 de A b r il de 19 10 .
— H o i se d e c re tó lo q u e sigu e:
H e a c o rd a d o i d e cre to :
N ó m b r a s e al d o c to r d o n E d u a rd o M o o re p ara q u e d esem p eñ e
e l c a r g o d e D ir e c to r d e l M u se o N a c io n a l, v a c a n te p o r falle ci­
m ie n to d e la p e rso n a q u e lo serv ia .
T ó m e s e ra zó n i co m u n iq ú e se .— M O NTT.— E . Figueroa. — L o
d ig o a u s te d p a ra su co n o c im ien to .
D io s g u a r d e a u s te d . — M oisés Várgas.
2. Circular.— E l n u e v o D ir e c to r d el M u seo N a cio n a l de
S a n t ia g o (C hile) cu m p le co n el triste d e b e r de an u n cia r el falle­
c im ie n to d e su m a lo g ra d o a n te ce so r
el señor don Federico Philippi
a c a e c id o el 16 d e E n e r o últim o.
—
300 —
P o r o tra p arte, tien e el a g ra d o de an u n cia rle , q u e en el p u e s
to qu e a c a b a d e asu m ir, s e g u irá in sp irá n d o se en lo s a c to s d e
su s d ign ísim o s p re d e ce so re s, i d e se a c o n s e rv a r i, si p o s ib le fu e ­
ra, au m en tar i ro b u ste c e r e fica zm e n te las re la c io n e s q u e
n os
un en co n usted .
L e a g ra d e c e r á tam b ién to d a cla se d e co n tin je n te c ie n tífic o ,
co n sisten te en O b ra s, B o letin es, R e v is ta s , o b je to s i c o le c c io n e s
d e H isto ria N a tu ra l, Jeo lo jía, A r q u e o lo jía , E tn o g r a fía , e tc ., q u e
e ste M u seo p ro cu ra rá c o rre s p o n d e r d ig n a m e n te en ca n je .
A c e p ta m o s tam b ién co n g u sto la s re la c io n e s d e to d a s a q u e ­
llas p erso n a s q u e e stá n en c o n ta c to cie n tífico co n u sted i c o n el
e sta b le cim ie n to al cu a l n os d irijim o s en la p re se n te ; a g r a d e c e ­
ríam o s to d a in d icació n útil p ara
p o n e rn o s en c o n ta c to co n
lo s
e sp e cia lista s d e h a b la e sp a ñ o la i ta m b ié n co n lo s d e o ír a s n a c io ­
n a lid a d es.— P rof. D r. Eduardo Moore, D ir e c to r d e l M u s e o N a ­
cio n al.
Presupuesto del Museo Nacional para 1911.—
en s e g u id a el p re su p u e sto a p r o b a d o
D am os
p o r el S u p r e m o G o b ie r n o
i p re se n ta d o al C o n g r e s o N a c io n a l, a g r e g a n d o el a rtíc u lo d irijid o
a lo s H o n o ra b le s S e n a d o re s i D ip u ta d o s
p a ra c o n s e g u ir el s o s ­
ten im ien to de las p a rtid a s su p rim id a s en el p r o y e c t o d e lei d e l
E je c u tiv o :
Museo Nacional
E s te e sta b lecim ie n to , en el cu a l h ai a c u m u la d o un v a lio s ís im o
m a teria l, n ece sita un a re o rg a n iza ció n c o m p le ta p a r a a p r o v e c h a r
e ste m aterial i lo s c o n o c im ie n to s d e lo s v a r io s e s p e c ia lis ta s q u e
d e su p erso n a l form an p arte, en b e n e ficio d e la c ie n cia , d e la
a g ricu ltu ra , d e la m in ería i d e las in d u stria s. P o r e s to s e h a
a u m e n ta d o la d o ta cio n de lo s J efes d e S e c c ió n , q u e en a d e la n te
d e d ica rá n to d a su a c tiv id a d al M u seo ; se h an c r e a d o a lg u n o s
—
301
—
n u e v o s p u e s to s té cn ico s, i se han co n su lta d o los fo n d o s n ecesario s p a r a c o m p le ta r el m a te ria l cien tífico .
G A S T O S
F IJO S
M oneda corriente
ADMINISTRACION
Sueldos
2 3 9 4 D i r e c t o r ................................................................................
6.000
2 3 95 J efe d e la S e c c ió n V e r t e b r a d o s ..................................
6.000
S e d iv id e la S e c c ió n Z o o ló jic a en do s, con fian do
a un je fe lo referen te a lo s m am íferos, aves,
re p tile s, b a tr a q u io s i p ece s, i d e ja n d o a otro
lo s m o lu sco s, c ru s tá ce o s, ra d iad o s, gu sa n o s,
z o ó fito s i p ro to zo o s , p o rq u e es im p o sib le qu e
un s ó lo je fe , en un m u se o d e la im p o rtan cia
d e l n u estro , te n g a a su c a rg o to d o el reino
an im al.
......... (N u evo). J efe d e la S e c c ió n E v e r t e b r a d o s ..........
6,000
L o s a n im a les in fe rio res d e C h ile han sid o m ui
p o c o e stu d ia d o s , con g r a v e p erju icio p a ra la
a g ricu ltu ra , en
c u y o d e sa rro llo
tien en una
im p o rta n c ia co n sid e ra b le.
2 3 9 6 J efe d e la S e c c ió n E n to m o ló jic a ..............................
6.000
......... (N u ev o ). S u b - je fe d e la S e c c ió n de E n to m o lo jía .
5.000
In d isp e n sa b le , p a r a co n tin u a r el estu d io de los
in se cto s e in icia r el d e las arañ as, co n un la ­
b o ra to rio e sp e c ia l p ara el estu d io de los in­
s e c to s dañ in o s.
—
302 —
(N uevo). C o n s e r v a d o r d e la E s ta c ió n Z o o ló jic a
M a rítim a i d el M u se o O c e a n o g r à f ic o ...............
3. ° ° °
E s tiem p o y a d e e stu d ia r sèria m e n te la riq u ísi­
m a fau n a i flora d e n u estro s m ares, q u e h a sta
ah o ra lo ha sid o m ui p o co . P a ra e sto se c r e a ­
rá la E s ta c ió n M a rítim a en S a n A n to n io , i se
a p ro v e ch a rá n los s e rv icio s d e la g o le ta « A le­
ja n d ro S e lk ir k ».
........
(N uevo). P e s c a d o r ............................................................
2,400
P o r la m ism a razón.
2 3 9 7 Jefe de la S e c c ió n B o tá n ic a .........................................
........
6,000
(N u evo). S u b -jefe d e la S e c c ió n B o tá n ic a , en car*
g a d o d e las P la n ta s C r ip tó g a m a s ........................
4i 5° °
A fin d e co n fia r a un e sp e cia lista el e stu d io d e
la flora n acio n al en lo referen te a lo s h o n g o s,
m u sg o s, liq ú e n e s i a lg a s , p la n ta s d e g ra n im ­
p o rta n cia p ara la m e d icin a i p a ra la arbo ricu ltura.
2398 N a tu ra lista a u silia r...........................................................
2 ,50 0
2 3 9 9 Jefe d e la S e c c ió n M in e r a ló jic a ..................................
6,000
........
3,000
(N uevo). A y u d a n t e de J e o lo jía ..................................
E s te i los tres ítem s ig u ie n te s tien en p o r o b je to
o rg a n iza r sèriam e n te el e stu d io d e l s u e lo i
su b -su elo d el p ais, el an á lisis de lo s terre n o s
d e cu ltiv o i de las ro ca s i a v a n z a r en la c o n s ­
tru cció n d e la ca rta je o ló jic a .
(N u evo). A y u d a n t e de A g r o lo jía
3,000
—
303
—
(N u ev o ). Q u í m i c o ...........................................................
3,000
(N u evo). M o zo p a ra la S e c c ió n J e o ló jic a ...! .......
1,200
(N u ev o ). J efe d e la S e c c ió n d e A n tro p o lo jía ,
A r q u e o lo jía i E t n o lo jía ............................................
6,000
P a ra a p r o v e c h a r cien tíficam en te el n um ero so
m a te ria l e tn o g rá fic o del M useo i o rg an iza r la
c o n trib u c ió n d e C h ile al estu d io de la p reh is­
to ria am erican a.
2400 P r e p a r a d o r ...........................................................................
4,000
240 1 D i s e c t o r ................................................................................
1,200
2402 E s c rib ie n te i b ib lio te c a r io ............................................
2,400
2403 M a y o r d o m o ........................................................................
1,200
2 4 0 4 D o s p o r te r o s .....................................................................
2,000
2405 U n te r c e r p o rte r o .............................................................
1,000
......... (N u evo). S e g u n d o p re p a ra d o r..................................
2,000
H a i un gran n ú m ero d e anim ales acu m u la d o s
en el M u seo i q u e no han sid o p re p a ra d o s
p o rq u e el ú n ico p re p a ra d o r no ha a lcan za d o
a h a cerlo ; co n lo cu a l están e sp u e sto s a p e r­
d erse.
P rem io s p o r o b ra s
2 406 D o n
C á rlo s R e ic h e , p o r su o b ra « E stu d io s s o ­
b re la F lo r a de C h ile» . D . 4,56 0 , 14 O c tu b re
1909
...............
G A S T O S
V A R IA B L E S
M oneda corriente
24 0 7 P a r a a d q u isicio n e s, g u a rd ia n e s, v ia je s i d e m as
g a s to s je n e r a le s ...........................................................
25,000
—
304
—
2408 Im p resio n e s .............................. ...................................................3iO °°
2409 P ara e sta n te ría .............................................................................4 ,0 0 0
2 4 10 F o m e n to d e la b ib lio t e c a .......................................................2,000
......... (N u evo). P a ra fo rm a r el g a b in e te d e l p re p a ra ­
d o r ................................................................................................2,000
E s te g a b in e te es in d isp e n sa b le p a ra m a n te n e r
al d ia las p re p a ra c io n e s d e a n im a les q u e , p o r
fa lta d e él, están m ui a trasa d o s.
......... (N uevo). P a ra a d q u irir un g a b in e te p a ra la S e c ­
ció n Z o o ló jic a ........................................................... -
2,000
......... (N uevo). G a b in ete d e J e o lo jía ....................................
3>000
......... (N uevo). G a b in e te d e A g r o lo jía ................................
2,000
......... (N u evo). G a b in e te d e Q u ím ic a ...................................
2,000
......... (N uevo). P a ra e n c a rg a r un a so n d a d e re c o n o c i­
m iento, a fin d e e la b o ra r la C a rta J e o ló jic a
del p ais. P o r un a so la v e z ........................................
100,000
E s t a so n d a es n e ce sa ria p a r a el e stu d io d e l s u e ­
lo i d el su b -su elo , d e la s co rrie n te s s u b te r rá ­
n ea s i, en je n e ra l, p a ra la c o n stru c c ió n de la
C a rta J eo ló jica del p ais, in d isp e n s a b le p a ra
el p ro g re s o de la m in ería i d e la a g ric u ltu ra .
S e d isp o n e p a ra ello en el M u se o d e un jeó lo g o m ui co m p e te n te .
(N u evo). P a ra la E s ta c ió n
Z o o ló jic a M a rítim a i
M u se o de O c e a n o g ra fía . P o r u n a s o la v e z ...
20,000
P a ra la co n stru cció n d el a cu a rio , la b o r a to r io , e tc.
(N u evo). P a ra la C a rta J e o ló jica
5,000
—
305 —
M u se o d e V a lp a r a ís o
D E P E N D E N C IA D E L MUSEO N A C IO N A L
G A S T O S
F IJO S
M oneda corriente
S u e ld o s
S e h a su p rim id o el ítem 2 4 1 1, qu e co n su lta b a
el su e ld o d el D ir e c to r del M u se o i Jefe de la
S e c c ió n Z o o ló jic a .
2 4 1 2 Jefe d e la S e c c ió n M in e ra ló jic a ...............................
600
2 4 1 3 P r e p a r a d o r .........................................................................
1,500
2 4 1 4 A r c h iv e r o i b ib lio te c a rio , oficial d e p lu m a i en ­
c a r g a d o d e la f o to g r a fía .........................................
1,500
2 4 1 5 P o r te r o ............. ....................................................................
600
2 4 1 6 Jefe de la S e c c ió n B o tá n ic a i e n ca rg a d o de los
p e c e s .................................................................................
S e han su p rim id o lo s ítem
2420. N o se n ecesitan .
2,400
2 4 17 , 2 4 18 , 2 4 19 i
)
(N u evo). P a ra p a g a r la diferen cia d e su eld o s a
lo s n atu ralistas q u e se co n tratarán p a ra ser­
v ir lo s p u esto s de Jefe de S e c c ió n B o tán ica
i e n c a rg a d o d e las p lan tas c rip tó g a m a s i de
Jefe d e la S e c c ió n de A n tro p o lo jía , A rq u e o lo jía i E tn o g ra fía del M useo N a cio n a l, o r o ...
10,000
— H e a q u í a h o ra el a rtícu lo de la referencia:
E s c o stu m b re p ed ir co m o un em peñ o am istoso a los señ ores
20
— 306 —
m iem b ro s del C o n g re s o , a p o y e n el s o ste n im ie n to d e la s p a r tid a s
in clu id a s p o r el E je c u tiv o en el p r o y e c to d e lei d e p re su p u e s to s .
P ero e sta p rá c tic a no es b u en a.
E s to i s e g u ro qu e si e llo s so n in stru id o s en lo s a su n to s se c o n ­
ve n ce rá n so b re la n e ce s id a d d e s o ste n e r p a rtid a s q u e so n h ija s
d e un co n cien zu d o e stu d io de p a rte d el G o b ie rn o ; el q u e , a d e m a s ,
ha re cib id o el estu d io d e lo s je fe s d e l re p a rtim ie n to n a cio n a l d e
la cita d a cu estió n .
P o r eso m e p erm ito ilu stra rlo s p o r m e d io d e la p re n sa , a fin
q u e re co n sid e re n i so ste n g a n lo s ítem s q u e la C o m is io n d e P r e ­
s u p u e sto ha su p rim id o en el M u se o N a c io n a l, to m a n d o en c u e n ­
ta la n ece sid a d d e re d u cir lo s g a s to s p ú b lico s.
T ra tá n d o s e del p re su p u e sto d e l M u se o N a c io n a l, se su p rim ió
en el p r o y e c to de lei d el E je c u tiv o :
P o r un a só la v e z. U n a s o n d a .........................
$
100,000
P a ra co n stru ir la ca rta je o ló jic a ......................
20,000
P a ra un a y u d a n te de je o lo jía ...........................
3,000
T o t a l ............................................
$
12 3,0 0 0
Y o in v o co el p a trio tism o de lo s m ie m b ro s d e l C o n g r e s o p a r a
q u e re p o n g a n e sa p artid a, te n ien d o en c u e n ta la s s ig u ie n te s c o n ­
sid eracion es:
L a S e c c ió n de J eo lo jía d el M u se o N a c io n a l e s un d e p a r ta ­
m en to de co n su lta p ara el G o b ie r n o i p a r a lo s p a r tic u la r e s s o b re
co m p o sic io n d el su elo i su b su e lo
de la R e p ú b lic a , lo q u e in te ­
resa a la a g ricu ltu ra , s o b re las c a p a s je o ló jic a s q u e e n c ie rra n
riq u ezas m in eras, so b re las co rrie n te s s u b te rrá n e a s d e a g u a q u e
p u ed en d a r lu g a r a p o zo s a rtesia n o s, s o b re la e x is te n c ia d e p e ­
tró le o o d e ca rb ó n d e p ied ra, e tc., etc.
E s ta S e c c ió n
le ha c o s ta d o hoi al E s t a d o
un d e s e m b o ls o d e
5,000 p eso s an uales, i he a q u í a la lijera lo s s e r v ic io s q u e h a
p restad o :
i . ° E n la s d iv ersa s s o c ie d a d e s a u rífe ra s d e M a g a lla n e s , a fir­
—
307 —
m a b a n lo s té c n ic o s , y a sea n n a cio n a le s o estran jero s tra id o s
e s p e c ia lm e n te d e a fu era, q u e el o ro e x is tia en en o rm es ca n tid a ­
d e s in d u stria le s. S o c ie d a d e s fu ero n ésta s q u e le sa c a ro n a n u es­
tro s c o m p a tr io ta s m as d e d iez m illo n es d e p e so s i e sta m o s s e ­
g u r o s q u e si no h u b iese sid o p o r los e stu d io s i en erjía d el je fe
d e S e c c ió n d e J eo lo jía, se les h a b ría s a c a d o las e co n o m ía s d e m as
d e c in c u e n ta m illo n es d e p eso s.
2.° E n
la S o c ie d a d
H u lle ra d e H u im p il tam b ién le to có a
d ic h o je fe te n e r q u e in fo rm ar en co n tra d e o tro s q u e a se g u ra b a n
la e x is te n c ia d e la h u lla en terre n o s terciario s. N a tu ra lm en te,
n o s o tro s tu v im o s la razón i si se h u b iese to m a d o en cu e n ta a
lo s e m p le a d o s d e e ste M u se o , e sta m o s s e g u ro s qu e no se habrían
p e r d id o a lg u n o s cie n to s d e m iles de p eso s, co m o p asó.
3 .0 In fo rm a m o s en c o n tra de la e x is te n c ia d e ca rb ó n en C o bq u e cu ra ; p ero d e sg ra c ia m e n te su s a ccio n ista s no nos cre y e ro n i
e s to s tu v ie ro n q u e p a g a r las ilu sio n es d e a lg u n o s que se d ecian
e sp e c ia lis ta s .
4 .0 In fo rm a m o s tam b ié n en co n tra de esas g ran d e s m asas de
c a rb ó n q u e cie rto in je n ié ro e stran jero, e sp e cia lista en la m a te ­
ria, a s e g u ró e x is tia c e rc a d e V a ld iv ia , en el rio C a lle-C alle.
5.0 A d e m a s , n os to có d e m o stra r al p ú b lico qu e no e x is tia la
p o ta s a d e U p e o .- E s ta o p in io n a isla d a en un p rin cip io , en co n tra
d e la d e to d o s lo s técn ico s, n os en ajen ó la m ala v o lu n ta d de
c a si la m a y o r p a rte d el p erso n a l de a lg u n o s centros; p o rq u e se
c o n sid e ra ro n o fe n d id o s tan to en su s c a p ita les co m o en su m odo
d e p en sar.
A s í m ism o so m o s de los p rim e ro s en C h ile qu e so sten em o s
la e x is te n c ia d e l p e tró le o en este p ais, d e sp u e s d e p ro fu n d o s estu ­
d io s; a u n q u e al p rin cip io d u d á b a m o s qu e n u estro su elo p u d iese
e n c e rr a r se m e ja n te riq u eza. I ten em os la p len a se g u rid a d qu e
e n a lg ú n tiem p o m as v e re m o s im p lan tarse en n u estro su e lo esta
in d u stria q u e n os lle v a rá a la riq u eza efe ctiva .
P o r últim o, h ai m u ch o s o tro s tra b a jo s q u e h em o s h e ch o i que
s e r ia la rg o en um erar; p ero q u e to d o s e llo s tien den a d esa rro llar
e l p o d e r p ro d u c to r de e ste p ais.
—
308 —
C ree m o s q u e la la b o r re a liza d a en e sto s ú ltim o s a ñ o s es d e m a ­
siad a , si se to m a en cu e n ta q u e e sta o ficin a le c u e s ta a la N a c ió n
u n o s cin co m il p eso s al año. I co m o
n os c re e m o s co n
fu e rz a
p ara h a ce r m as q u e lo q u e h a sta a q u í h e m o s h e ch o , es p o r lo
q u e n os a trev im o s a s o lic ita r d e lo s p o d e r e s p ú b lic o s a lg u n a s
o tra s ca n tid a d es, las q u e e sta m o s s e g u ro s d e d e v o lv e r co n c r e ­
ce s en a lg ú n tiem p o m as, p u e sto q u e con e sta s s u m a s p e n s a m o s
re s o lv e r el p ro b lem a de las a g u a s s u rje n te s q u e ho i se e s c a p a n
p o r en tre las c a p a s d el su e lo , i a su v e z el d e s e c a r to d o s a q u e ­
llo s terren o s q u e ho i son p a n ta n o s o s i q u e m a ñ a n a p u e d e n s e r
fértiles; in d ican d o al m ism o tie m p o a lo s h a c e n d a d o s la co m p o sicio n de sus su e lo s i lo s a b o n o s q u e le son n e c e s a rio s p a ra q u e
te n g a n un a b u e n a p ro d u c ció n .
A d e m a s , a lo s q u e se o cu p a n en e s p lo ta r m in as les s e ñ a la ría ­
m o s lo s m ed io s m as a p ro p ia d o s p a r a la e sp lo ta c io n d e su s m i­
n erales i a los in d u stria les, lo s lu g a re s en q u e se e n cu e n tra n
a q u ello s p ro d u c to s q u e n ece sita n en su s in d u stria s.
U n a o ficin a q u e co n ta se co n to d o s lo s m e d io s d e tra b a jo i co n
un p erso n al q u e sa crifica se sus in te re ses p e rso n a le s a lo s d e la
co le c tiv id a d , ten d ría q u e ser fo rzo sa m e n te el p u n to d e p a r tid a
en el futuro d e sa rro llo de n u estra ca si m u e rta m in ería. P o r q u e
los q u e ho i tien en ca p ita le s no q u ieren e sp o n e rlo s en e m p r e s a s
q u e tan m alos re su ltad o s han d a d o en e sto s ú ltim o s añ o s, d e b i­
d o esto en gra n p a rte a lo s in fo rm es d e p e rso n a s q u e a tie n d e n
m as bien al a m ig o q u e al n e g o c io m ism o , o bien q u e h a ce n c o ­
m e rcio co n su cie n cia , i, p o r ú ltim o , a q u e no se p ro te je d e b i­
d a m en te lo s in te re ses d e lo s a ccio n ista s.
N a tu ra lm en te, en v is ta de lo s fra ca so s q u e han ten id o a lg u n o s
d e n u estro s co m p a trio ta s en las e m p re sa s d e lo s a n te rio re s añ o s,
tra tan d e b u s c a r a fu era lo q u e e llo s no cree n e n c o n tra r en C h ile .
P o d e m o s a se g u ra r q u e to d o s a q u ello s n e g o c io s q u e h an s id o in­
fo rm a d o s p o r e sp e cia lis ta s d e o tro s p a ise s h a n s id o lo s p e o re s, i
si no d íg a n lo to d o s los q u e p erd iero n en las s o c ie d a d e s a u rífe ra s
d e T ie r r a d el F u e g o q u e fu ero n a c o n s e ja d o s p o r los in o lv id a b le s
« R e y e s d el oro», d e to d o s co n o c id o s.
—
309 —
D e c o n sig u ie n te , se im p o n e d a r a la S e c c ió n
de J eo lo jía la
im p o rta n c ia q u e tien e en o tro s p aises, a fin d e q u e las a u to rid a ­
d e s i p a r tic u la r e s ten g a n un d ep a rta m en to de in fo rm acio n es v e ­
ríd ic a s, p ero sin to m a r en cu e n ta si es o no es un n eg o cio .
S i e x a m in a m o s o tro s p aises, v e re m o s qu e tien en no so lo un
d e p a rta m e n to d e je o lo jía d e stin a d o a e stu d ia r el su elo, h a ce r la
c a r ta je o ló jic a , h a c e r s o n d a jes p ara b u sca r las riq u ezas in te rio ­
res, el a g u a su b te rrá n e a , p etró le o , ca rb ó n , sino q u e co m o en A r je n tin a , d ren an lo s terre n o s p an tan o so s ig u a le s a B a tu co , p erfo ­
ra n d o la s c a p a s im p e rm ea b les i p erm itie n d o e scu rrir las a g u a s
a lo p e r m e a b le , d e se c a n d o g ra n d e s ca n tid a d es de terreno.
H o i no co n o c e m o s la je o lo jía co m p le ta de la R e p ú b lica ; hai
q u e h a ce rla . A p a r t e de e ste tra b a jo se tien e co le c cio n e s de ro ­
c a s p a ra m o stra r al p ú b lic o la c o m p o sic io n d el suelo; se tien en
c o le c c io n e s m in era ló jica s p ara m u estrario d el M useo.
H o i d ia e v o lu c io n a la feliz id e a d e crea r un M in isterio de A g r i­
cu ltu ra . E s te M in iste rio v a a n ece sita r p erm an en tes in fo rm a cio ­
n es s o b re la je o lo jía chilen a; c o m p o sic io n de las ro ca s d e c a d a
d is tr ito
i, p o r c o n sig u ie n te , c o m p o sic io n q u ím ica i a g ro n ó m ica
d e l su e lo .
E l M in iste rio d e In d u stria ha n ece sita d o m u ch o tiem p o los in­
fo rm e s d e n u estra se c c ió n de je o lo jía p ara el estu d io d e c a rb o ­
n es i p e tró le o s.
L a se c c ió n de je o lo jía serviría, p u es, si o b ten em o s lo s e sca so s
e le m e n to s so licita d o s:
a) P a ra O ficin a d e in fo rm acio n es.
b) M u se o d e je o lo jía , m in eralo jía i fósiles.
c) P a ra le v a n ta r la ca rta je o ló jic a d el p ais, to m an d o co m o b a ­
s e el g ra n tra b a jo d e la ca rta d e C h ile em p ren d id o b a jo la d irec­
ció n d e d o n L u is R is o P atrón .
d) P a r a s o n d e a r el p ais, tan to p ara co n stru ir la carta, co m o
p a r a b u s c a r a g u a s , ca rb o n e s i p etró leo s.
e) I, p o r ú ltim o , se rv irá p a ra e ch a r las b a se s de la E s c u e la de
C ie n c ia s N a tu ra le s , a fin de p re p a ra r esp e cialistas, d o cto re s en
—
3io —
la s cie n cia s o e sp e c ia lis ta s en b o tá n ic a , en z o o lo jía , en c ie n c ia s
je o ló jic a s , i en cie n cia s a n tro p o ló jica s , lo q u e h o i no e x is te .
A l a zar to m am o s el M u se o d e L a P la ta p a r a q u e h a g a n el
co n tro l n u estro s re p re se n ta n te s. C o p io la d isp o sició n :
« L a P la ta, O c tu b re 18 d e 19 10 . — E l c o n se jo A c a d é m ic o d e l
M u seo , resuelve:
A ) E s c u e la de C ie n c ia s je o ló jic a s : je o lo jía , m in e ra lo jía , pale o n to lo jía , je o g r a fía física, p o lític a i e co n ó m ica :
B ) E s c u e la d e b o tá n ica ;
C) E s c u e la de zo o lo jía: a n a to m ía c o m p a r a d a , zu o lojía;
D ) E s c u e la d e C ie n c ia s a n tro p o ló jica s: a n tro p o lo jía , e tn o g r a ­
fía, a rq u e o lo jía , lin g ü ística.
L ic e n c ia d o en C ie n c ia s N a tu ra le s , (tres años), d o c to r en c ie n ­
cia s n atu rales (4 años).
A r t . 3.0 E n el p lan de e stu d io e n tra n co m o c ie n c ia s d e e s p e ­
cia lid ad es: E n la E s c u e la d e C ie n c ia s J e o ló jica s, la je o lo jía , m i­
n eralo jía, (petrografía), je o g ra fía , p a le o n to lo jía i c ie n c ia s c o m p le ­
m entarias, la je o g r a fía física, to p o g ra fía , q u ím ica , m a te m á tic a s ,
astron o m ía , b o tá n ica , z o o lo jía i a n a to m ía co m p a ra d a .»
N o q u iero a la rg a rm e en d e sc rib ir el p lan de e s tu d io s d e la s
e scu e la s d e z o o lo jía , b o tá n ic a i a n tro p o lo jía , p o rq u e h o i p o r h o i
m e co n tra ig o a so ste n e r la im p o rta n cia d e la je o lo jía .
E s te p ais, señ o res re p re se n ta n te s d el C o n g r e s o N a c io n a l, es
en su p erficie c u ltiv a b le m u ch ísim o m as p e q u e ñ o q u e c u a lq u ie ra
d e n u estro s v e cin o s d el P a cífico h a sta P a n am á . E n 50 a ñ o s m as,
la riq u eza i d e se n v o lv im ie n to d e l P e rú , B o liv ia , E c u a d o r i C o ­
lo m b ia, su p era rá co n sid e ra b le m e n te a C h ile; p e ro h a b rá u n a ra ­
zó n q u e m a n ten d rá la su p e rio rid a d de n u estra p a tria , i e s a es si
n o so tro s d e sd e hoi n os a fa n a m o s en tra n sfo rm a r a S a n tia g o en
una A te n a s de cu ltu ra i cie n cia s, a d o n d e co n v e rja n , d e s d e M é ­
jic o h a sta B o liv ia , a b u s c a r n u estro s m a estro s, n u e stro s o fic ia le s,
n u estro s m arin os, n u estro s p ro fe s o re s , s a b io s i e n v iá n d o n o s u n a
fala n je de jó v e n e s a e stu d ia r en n u estra s U n iv e rs id a d e s , en n u e s ­
tro s L ic e o s , en n u estro s M u seo s, lo s q u e d e v u e lta en su s p a ís e s
—
h a ce n
3ii
—
u n a p ro p a g a n d a en fa v o r de n u estras in stitu cio n es, de
n u e s tro c o m e rc io , m a s q u e lo s d ip lo m á tic o s i q u e los tra tad o s.
— D r. E duardo Moore, D ir e c to r d e l M u se o N a cio n a l.
Privilejios esclusivos.—
A p e tició n d el D ir e c o r del M useo
N a c io n a l el S u p r e m o G o b ie rn o d e cre tó la tra slació n de los P lie ­
g o s s e lla d o s i P r u e b a s d e In v en to s a la s B ó v e d a s d el M in iste­
rio d e In d u stria s, co m o v a a v e rse p o r las co m u n ica cio n e s si­
g u ien tes:
« S a n tia g o , 28 d e A b r il d e 19 1 0 .— S e ñ o r M in istro: H o n ra d o
re c ie n te m e n te el in frascrito co n el c a rg o de D ir e c to r d el M useo
N a c io n a l q u e el S u p re m o G o b ie rn o ha ten ido a bien en co m e n ­
d a rle , e stim a d e su d e b e r dirijirse al M in isterio d e U S . a fin de
h a c e rle a lg u n a s o b s e r v a c io n e s re la tiv a s al ram o de P rivilejio s
d e In v e n ció n , c u y o s p lie g o s d e e sp lica cio n e s, a v irtu d de la lei
d el a ñ o 40, d e b e n m a n ten erse g u a rd a d o s en el M u seo .
C u a n d o se d ic tó la lei cita d a d el 9 d e S e tie m b re d e 1840, los
in v e n to s q u e se p a te n ta b a n en C h ile eran m ui co n ta d o s, i apén as
si e x c e d ia n d e seis u o ch o en c a d a año. S e esp lica , p u es, qu e
en a q u e l e n to n c e s no e x is tie s e una o ficin a e sp e cia l p ara g u a rd a r
e s te a rc h iv o , el q u e se le e n c a rg ó al D ir e c to r d el M u seo p o rq u e
p r o b a b le m e n te no se e n co n tró o tro lo cal m as a p ro p ia d o p ara el
caso.
C o n el co n sta n te a u m e n to d e las p eticio n e s de p riv ile jio , el
G o b ie r n o c o n sid e ró n e ce sa rio cre a r un a o ficin a p ara a te n d er este
s e r v ic io , la q u e d e sd e A b r il de 1908 fu n cio n a a n e x a a la D ir e c ­
c ió n J en eral d e O b ra s P ú b lica s. N o o b sta n te — p o r d isp o sició n
e s p re s a d e la le i— el a rc h iv o de lo s p lie g o s d e e sp lica cio n e s de
lo s in v e n to s, c o n tin ú a g u a r d a d o en el M u seo N a cio n a l b a jo la
re s p o n s a b ilid a d
o tr o
d e su D ir e c to r, fu n cio n ario qu e d e p e n d e de
M in iste rio i q u e n a d a tien e q u e e n ten d er co n el ram o de
lo s p riv ile jio s, tan a je n o a las o tra s fun cion es q u e le e stá n e n co ­
m e n d a d a s.
—
312 —
E s ta an o m a lía — qu e p e rju d ic a el bu en s e r v ic io — te n d rá q u e
su b sitir m ién tra s se d ic ta o tra lei re fo rm a n d o la d el a ñ o 1 840.
M as, co m o esta reform a es tard ía, el in fra scrito se h a p r e o c u ­
p a d o d e b u s c a r una so lu cio n in m ed ia ta a e ste a su n to i, d e a c u e r ­
do con el je fe de la S e c c ió n d e P riv ile jio s, cre e
h a b e rla e n c o n ­
trad o . D ic h a so lu cio n seria la sigu ie n te :
Q u e el M in isterio d e In d u stria d ic ta se un d e c re to a u to riza n d o
al D ir e c to r d el M u seo N a c io n a l p a ra d e p o s ita r lo s p lie g o s d e
e sp lica cio n e s de lo s in v e n to s en un lo ca l fu e ra d e l re cin to d e l
M u seo , el qu e se co n sid e ra ría co m o A n ^ x o d el M u s e o N a c io n a l
p ara los e fe cto s in d ica d o s en la lei d e p a te n te s. E s e
lo c a l se
ele jiria de a cu erd o co n el Jefe de la O ficin a de P riv ile jio s , b a jo
c u y o cu id a d o i re sp o n sa b ilid a d q u e d a ría n e so s d o c u m e n to s , i
d eja n d o e sta b le cid o , p ara cu m p lir co n la lei, q u e en to d o c a s o
el D ire c to r d el M u se o ten d rá la s u p e r v ijila n c ia s u p e rio r d e d ic h o
a rch iv o .
E s ta so lu cio n no tien e n a d a de ile g a l su p u e sto q u e la lei no
le fija al M u seo N a c io n a l un lo c a l ú n ico i d e te rm in a d o p a r a su
esta b lecim ie n to . P u ed e , p o r lo tan to , a u to riza d o p o r el G o b ie r n o ,
rep artir su s s e rv icio s en se c c io n e s o d e p a rta m e n to s a n e x o s en
los lo ca le s qu e m as c o n v e n g a n al bu en se rv icio .
E s to es lo q u e p asa , p o r e je m p lo , co n la U n iv e rs id a d : su s d is ­
tin tas fa cu lta d e s fu n cio n an en lo c a le s in d e p e n d ie n te s u b ic a d o s
en d iv erso s b a rrio s d e la ca p ita l; p e ro el co n ju n to d e to d a s es
lo q u e co n stitu y e la U n iv e rsid a d .
A c e p t a d a esta id e a p o r U S ., h a b ria q u e m o d ifica r en la p a r te
p ertin en te los a rtícu lo s 11 i 17 d el d e c re to S u p r e m o n úm . 3 ,1 2 1 ,
del 6 de d icie m b re d e 1905, e n c a rg a n d o al Jefe d e la S e c c ió n d e
P riv ile jio s la s fu n cio n es q u e allí se señ a la n al D ir e c t o r d e l M u se o ,
q u ien — co m o y a lo d e jo d ich o — ten d ría
s ie m p re c o n fo rm e a la
lei, la su p e rv ijila n cia i d irecció n in m e d ia ta d e l a rc h iv o d e p r iv i­
lejios.
C o n la so lu cio n
q u e m e p erm ito
s o m e te r a la c o n s id e ra c ió n
d e U S . se co n se g u irá d a r u n id a d i m e jo ra r en b e n e fic io p ú b lic o ,
el s e rv ic io de las p a te n te s de in v e n ció n , q u e ta n to in cre m e n to
—
313
—
v a n to m a n d o d e d ia en dia, p u es así el je fe d e e ste ram o p o d rá
te n e r a la m a n o el a rc h iv o q u e so la m e n te a él le in teresa g u a r­
d a r i o rg a n iz a r en fo rm a co n v e n ie n te p ara las co n su lta s qu e a
m e n u d o n e ce sita h a cer. I al p ro p io
tiem p o se c o n se g u irá tam ­
b ié n re tira r d e l lo c a l d el M u seo un se rv icio q u e im p o n e cierta
d e d ic a c ió n
i a te n cio n e s e sp e cia le s q u e el a ctu a l D ir e c to r no
p u e d e c o n sa g ra rle , p o r ten er qu e co n tra e r su a ctiv id a d a u n a serie
d e re fo rm a s de gra n im p o rta n cia i tra scen d e n cia qu e le im p id en
d is tra e r en o tra s fu n cio n es, el e sca s o tiem p o d e q u e p u ed e d is­
p o n e r.
E l Jefe d e la S e c c ió n de P riv ile jio s m e ha h e ch o n ota r q u e
en la s b ó v e d a s d el p iso su b terrá n eo d el M in isterio d e In d u stria
h a i lo c a l a p r o p ia d o p a ra g u a rd a r las e sp lica cio n e s d e los in ven ­
to s, q u e ho i d ia o cu p a n en el M u seo un sitio estrech o , in a d e c u a ­
d o i sin n in g u n a s e g u rid a d co n tra io s rie sg o s d e in cen dio.
E se n uevo
lo c a l seria, p a ra los e fe cto s leg ale s, un v e rd a d e ro
a n e x o d e l M u se o , i allí ten d ría la in d iscu tib le v e n ta ja de q u e d a r
al a lc a n c e in m ed ia to de la o ficin a d e quien d e p e n d e el se rv icio
en re feren cia.
E s p e r a e l in fra scrito q u e el M in isterio de U S ., p en etrad o d e
la s v e n ta ja s q u e p a ra el m e jo r se rv icio p ú b lico p re se n ta la so lu ­
c ió n q u e m e p erm ite so m e te r a la co n sid e ra ció n de U S ., se ha
d e s e r v ir a c o je r fa v o ra b le m e n te la id ea p ro p u esta .
D io s g u a r d e a U S .— D r. Eduardo Moore , D ir e c to r d el M u seo
N a cio n a l.»
S a n tia g o ,
12 d e M a y o d e
1 9 1 0 .— S . E . d e cre tó ho i lo q u e
s ig u e :
« S e c c ió n 1.a núm . 850.— V is t a la n o ta qu e p re ce d e d e l D ir e c ­
to r del M u se o N a c io n a l, i
C o n sid era n d o :
Q u e la lei d e p a te n te s d e in ven ció n de 9 de S e tie m b re d e
18 4 0 d is p o n e q u e lo s p lie g o s d e e sp lica cio n e s de los in ven to s
—
314 —
p riv ile jia d o s se g u a rd e n en el M u se o N a c io n a l en un a a rc a s e ­
g u ra , i las m u estra s, d ib u jo s i m o d e lo s en u n a sa la d el m ism o
e sta b lecim ie n to ;
Q u e co n el n o to rio in cre m en to q u e en lo s ú ltim o s a ñ o s han
to m a d o las co n ce sio n e s d e p riv ile jio s
i d a d a s las c o n d ic io n e s
a ctu a le s d el lo ca l q u e o c u p a el M u se o , no p u e d e d is p o n e rs e a llí
d e un d e p a rta m e n to q u e reú n a las e x ije n c ia s d e co m o d id a d i
s e g u rid a d q u e re q u ie re el d e sa rro llo p a u la tin o i co n sta n te d e
e ste a rch iv o ;
Q u e aun cu a n d o la c ita d a lei d el a ñ o 1 840 o rd e n a q u e la s
e sp e c ific a c io n e s d e lo s in v e n to s p a te n ta d o s sea n g u a r d a d o s en
e l M u se o N a cio n a l, no e s ta b le c e q u e s e a p re c is a m e n te su D ir e c ­
to r, el fu n cio n ario e n c a rg a d o d e la cu sto d ia d e a q u e llo s d o c u ­
m en to s, q u e d a n d o , p o r c o n se cu e n c ia , al a rb itrio d e l G o b ie r n o ,
e n co m e n d a r ese s e rv ic io al
e m p le a d o d e la a d m in istra ció n q u e
co n sid e re m as a p ro p ia d o al e fecto ; i
Q u e hai e v id e n te c o n v e n ie n cia en q u e e ste a rc h iv o se c o n ­
s e r v e b a jo la in m ed ia ta d e p e n d e n cia i re s p o n s a b ilid a d d e l fu n ­
cio n a rio q u e hoi d ia tien e a su c a rg o la a te n ció n i d e s p a c h o de
to d o s lo s a su n to s re la c io n a d o s co n lo s p riv ile jio s de in v e n ció n ,
co n lo q u e se co n sig u e d a r m as u n id a d i m e jo ra r e ste s e r v ic io
p ú b lico ,
D e cre to :
A r t íc u lo p rim ero . A u to r íz a s e al D ir e c to r d el M u se o N a c io n a l
p a ra d e p o s ita r el a rch iv o de e sp lic a c io n e s d e la s p a te n te s d e in ­
v e n ció n en a lg ú n lo ca l a d e c u a d o , d e p e n d ie n te del M in iste rio d e
In d u stria i O b ra s P ú b lica s, el q u e se co n sid e ra rá co m o a n e x o
d e l M u se o p ara lo s e fe cto s d e lo e sta b le c id o en lo s a rtícu lo s 5 °
i 6 .° de la lei de 9 d e S e tie m b re d e 1840.
E s te a rch iv o q u e d a ra b a jo la d e p e n d e n c ia i c u id a d o in m e ­
d ia to d el Jefe de la S e c c ió n d e P riv ile jio s E s c lu s iv o s .
A r t . 2 .° D e s d e e sta fech a to d a s la s fu n cio n e s q u e el d e c re to
re g la m e n ta rio d e lo s p riv ile jio s núm . 3 ,1 2 1 , d e l 6 d e D ic ie m b r e
—
315 —
d e 19 0 5 , e n c o m ie n d a al D ir e c to r d el M u se o N a cio n a l, serán d e ­
s e m p e ñ a d a s p o r el J efe de
la S e c c ió n
e sp re sa d a , q u e d a n d o , en
c o n s e c u e n c ia , m o d ifica d o en tal form a el referid o d ecreto .
T óm ese
ra zó n , co m u n iq ú e se , p u b líq u e se e in sértese en el
B oletín de las Leyes 1 Decretos d el Gobierno.— M O N T T . — E d u ar­
do D é laño».
L o q u e tra s c rib o a U d . p a ra su co n o cim ien to .
D io s g u a r d e a U d .— E . Altam irano T.
Edificio del Museo Nacional.—
S e ha o rd e n ad o qu e el
In s titu to A g r íc o la se tra sla d e al O b se rv a to rio A s tr o n ó m ic o cu a n ­
do
é ste h a y a a b a n d o n a d o su a ctu a l lo ca lid a d p ara irse a L o
E s p e jo , c o s a q u e el M u se o p u e d a este n d e rse al recin to d e so c u ­
p ad o :
N ú m . 9 4 2 .— S a n tia g o , 5 de Julio de 9 9 1 0 .— C o n esta fech a
s e ha e n v ia d o al A d m in is tra d o r de la Q u in ta N o rm al de A g r i ­
c u ltu r a el s ig u ie n te oficio:
«E n co n fo rm id a d a lo s o licita d o p o r el D ir e c to r d el M u seo
N a c io n a l, e ste M in iste rio h a resu elto qu e el In stitu to A g r íc o la
s e tra s la d e al lo c a l a ctu a lm e n te o c u p a d o p o r el O b se rv a to rio
A s t r o n ó m ic o tan p ro n to co m o éste se a in sta lad o en E s p e jo » .
L o q u e tra s c rib o a U d . en re sp u esta a su n ota d e 12 de M a y o
ú ltim o .
D io s g u a r d e a U d .— E . Altam irano T.
N ú m . 9 7 4 .— S a n tia g o , 8 de Julio de 19 1 0 .— C o n fech a 5 del
a c tu a l i p o r n o ta n úm . 9 4 3, se ha e n v ia d o el s ig u ie n te o ficio s o ­
lic ita d o p o r U S .
al A d m in is tra d o r d e la Q u in ta N o rm a l de
A g r ic u ltu r a :
«E n
co n fo rm id a d a lo so licita d o
p o r el D ir e c to r d el M u seo
N a c io n a l, e ste M in iste rio ha re su e lto q u e el In stitu to A g r íc o la
—
3 i <5 —
se tra sla d e al lo ca l a ctu a lm e n te o c u p a d o p o r el O b s e r v a t o r io
A s tr o n ó m ic o tan p ro n to co m o é ste se a in sta la d o en E s p e jo » .
L o q u e tra scrib o a U S . en re s p u e s ta al o ficio 56 6 d e 28 d e
M a y o últim o.
D io s g u a rd e a U S .— E . A ltam irano T.
N ú m . 3 ,3 1 9 .— P a ra el D ir e c to r d el M u se o N a c io n a l.
A n ó te s e .— P o r el M in istro , M oisés
V argas .— A l s e ñ o r M in is ­
tro d e In stru cció n P ú b lica .
Número de especies existentes en el Museo Nacio­
nal i nómina del Personal del establecimiento en 1909.
— N úm .
389.— S a n tia g o , 22 d e A b r il d e
1 9 1 0 .— S ír v a s e U d .
e n v ia r a este M in isterio , a la m a y o r b re v e d a d q u e le se a p o sib le ,
lo s d a to s a c e r c a del n ú m ero d e e sp e c ie s e x is te n te s i la n ó m in a
d e l p erso n a l d el e sta b le cim ie n to a su c a rg o , c o rr e s p o n d ie n te s al
año d e 1909.
U rje ten er e sto s d a to s, p o rq u e e llo s d e b e n in clu irse en la M e ­
m o ria q u e e ste D e p a r ta m e n to d e b e p re se n ta r al C o n g r e s o N a ­
cio n a l, el i .° de Junio p ró x im o , M e m o ria q u e y a e stá en p r e p a ­
ració n , d e b ie n d o en tra r en p re n sa a fines d el p re se n te m es.
E n co n se cu e n c ia , U d . se s e r v ir á re m itir lo s e s p re s a d o s d a to s
cu a n to ántes.
D io s g u a r d e a U d .— P o r el M in istro , C. S ilv a Cruz.
1.— Especies existentes
ZOO LO JÍA
M A M ÍF E R O S
1 7 4 jé n e ro s , 4 1 3 e sp e c ie s , 7 3 1 e je m p la res.
—
3i7 —
A VE S
C o le c c io n ch ilen a: 172 jé n ero s, 283 e sp e cie s, 1 ,1 5 8 eje m p lares
e m b a ls a m a d o s .
59 n id o s,
386 h u e v o s, 2 e sq u e le to s i 36
crá n e o s; a d em a s in g re sa ro n u n o s p o c o s e je m p lares en e sto s
ú ltim o s m e se s, q u e están en p re p a ra ció n .
C o le c c io n estran jera: 7 1 1 jé n e ro s,
1,2 35 e sp e cies, 2 ,249 e jem ­
p la re s e m b a ls a m a d o s , 6 n idos, 501 h u e v o s , 6 esq u eleto s,
12 crá n eo s; e lj a r d i n Z o o ló jic o ha m a n d a d o en este últim o
tie m p o c o m o 14 e je m p la res q u e están en p re p a ra ció n .
RE PT IL E S
65 jé n e r o s i 10 2 e sp e cie s.
ANFIBIOS
30 jé n e r o s i 59 e sp e cie s.
PECES
19 0 jé n e r o s co n 2 7 7 e sp e cies.
INSECTO S
C o le c c io n ch ilen a: 60,000 ejem p lares.
C o le c c io n e x ó tic a : 5,000 ejem p lares.
M IRIÁPODOS, A RÁCN ID O S I ONICÓFOROS
2 7 jé n e r o s con 32 e sp e cie s.
CRU STÁCEO S
9 6 jé n e r o s i 182 e sp e cies.
-
318 -
M OLUSCOS
72 jé n e ro s i 91 e sp ecies.
EQUINODERM OS
57 jé n e ro s i 14 1 e sp e cies.
TU N IC AD O S
12 jé n e ro s co n 18 e sp e cies.
G USANOS
76 jé n e ro s re p re se n ta d o s en 93 e sp e cie s.
C E L E N TE R A D O S
1 1 3 jé n e ro s co n 123 e sp e cies.
PROTOZOOS
5 1 jé n e ro s c a d a un o re p re se n ta d o p o r u n a e sp e cie .
Botánica
#
D e la F lo r a ch ile n a ten em o s al re d e d o r d e 1,5 0 0 jé n e r o s d e
p lan tas co n
5,600 e sp e c ie s m as o m énos; el n ú m e ro d e lo s
e je m p la res p a s a d e 30,000 i a d em a s hai al re d e d o r d e 20,000
e je m p la res en d u p lic a d o .— E l H e rb a rio ch ile n o c o n sta d e
117
libro s.
E l H e rb a rio e x ó tic o co n sta de
m en te 35,000 ejem p lares.
138 lib ro s co n a p r o x im a d a ­
—
319 —
Mineralojía, Jeolojia i Paleontolojía
M in e ra le s co m o 5 e je m p la res.
R o c a s co m o 3 e je m p lares.
F ó s ile s
5.385
e s p e c ie s qu e su m an en to d o m as d e 100,000
e je m p la re s .
Etnografía
E n e sta se c c ió n hai 1,086 o b jeto s.
Arqueolojía
O b je to s ch ilen o s: 1,3 0 1.
O b je to s e stran jero s: 2,386.
2. Nómina del Personal del Museo Nacional
D
ir e c t o r :
P ro f. D r. E d u a rd o M o o re.
Je f e
de la
S e c c i ó n B o t á n i c a : D r. C á rlo s R e ich e .
Je f e
de la
S e c c ió n E
Je f e
de la
S e c c i ó n J e o l ó j i c a : D o n M ig u el R . M a ch a d o .
J e f e DE
la
D o n F ilib e r to G erm ain .
S e c c i ó n Z o o l ÓJICA: D o n B ern ard in o Q u ija d a B .
N a t u r a l is t a A
E
n t o m o l o j ía :
s c r ib ie n t e i
u s il ia r :
D o n B e rn ard o G o tsch lich .
B i b l i o t e c a r i o : D o n R a ú l A rr ie ta .
P r e p a r a d o r : D o n Z a c a ría s V e r g a ra .
D
is e c t o r :
D o n P a u lo V e r g a r a .
M a y o r d o m o : D o n M an u el L o y o la .
P o r t e r o PRIMERO: D o n Juan V e r g a ra .
P ortero
segun do:
D o n A p o lin a r io B e n a v id e s.
Portero
tercero:
D o n M a u ricio A v ile z .
—
320 —
Delegado al Congreso Científico de Buenos Aires—
N ú m . 4 ,1 0 3 .— S a n tia g o , Jun io 25 de 1 9 1 0 .— H e a c o rd a d o i d e ­
creto :
N ó m b ra s e d e le g a d o al C o n g r e s o C ie n tífico q u e se c e le b r a r á
e ste año en B u e n o s A ir e s , a d o n M ig u e l R . M a c h a d o , J efe d e la
S e c c ió n J eo ló jica del M u se o N a cio n a l.
T ó m e s e razón i co m u n iq ú e se .— M O N T T . — E . F igueroa.
L o d ig o p ara su co m o cim ie n to .
D io s g u a rd e a U d .— C. S ilv a Cruz.
Biblioteca Philippi.—
N ú m . 3 3 7 .— S a n tia g o ,
16 d e M a y o
d e 1 9 1 0 .— E l señ o r M in istro d e In stru c ció n P ú b lic a , en o ficio d e
6 d el m es en cu rso , ha d isp u e sto q u e un e m p le a d o
d e e sta B i­
b lio te c a in form e s o b re la im p o rta n cia cie n tífica d e la b ib lio te c a
q u e fué d el e x -D ire c to r d el M u se o N a c io n a l, d o n F e d e r ic o P h i­
lip p i, a fin d e a d q u irirla p o r c u e n ta d e l G o b ie r n o , p a r a el u so
d el referid o M useo .
C o n tal o b je to h e c o m isio n a d o al J efe de S e c c ió n d o n E n r i­
q u e B la n ch ard -C h essi, i p a ra q u e e ste e m p le a d o p u e d a d e s e m ­
p e ñ a r su c o m e tid o m e p erm ito ro g a r a U d . te n g a a b ien in d i­
ca rm e co n quién d e b e en ten d e rse i cu á l será la h o ra m a s o p o r ­
tu n a p ara e x a m in a r d ich a b ib lio te c a .
D io s g u a rd e a U d .— R . A . L ava l.
Obsequios al Museo Nacional.—
E n el ú ltim o tie m p o
h e m o s re cib id o lo s s ig u ie n te s, i d a m o s a lo s se ñ o re s
d o n a n te s
la s g r a c ia s m as e sp re s iv a s p o r sus b o n d a d o s o s en víos:
E n la Sección de Antropolojía, A rqueolojía i Etnolojía:
1
crá n eo h u m an o i 2 v é rte b ra s c e rv ic a le s , 'I p ie d r a h o r a d a d a
d e 35 ce n tím e tro s d e d iá m etro i 3 litro s de c a p a c id a d , 3 p e q u e ­
ñ o s cá n ta ro s, a lg u n o s tro zo s de o lla, 7 an zu e lo s,
1 a rco , 1 car-
—
321
—
caj d e c u e ro d e c h u n g u n g o con 11 flech as sin sus pun tas, varias
e sp in a s d e á rb o le s , d o s fin ísim os ca n a sto s d e fibra, 2 m a d eja s de
la n a h ila d a ,
I e s p e c ie d e cu c h a ra de m ad era,
i fra gm e n to de
ro c a d e 25 ce n tím e tro s d e la rg o i a te n u ad o en sus d o s estrem o s,
i 2 tro z o s d e p a lo de u n o s 20 ce n tím e tro s d e lonjitud.
E s to s o b je to s a n tig u o s fu e ro n co le c ta d o s en una de las g u a ­
n eras d e l n o rte d e la R e p ú b lic a i d o n a d o s p o r el señ o r D . V. A .
Opa so.
1 b a stó n de co lu m n a v e rte b ra l de tiburón , o b se q u ia d o p o r 'e l
s e ñ o r d o n Oscar V ie l Caverò.
47
p ie d ra s h o ra d a d a s de fo rm a d isco id a l, o b se q u ia d a s p o r el
s e ñ o r D r. d o n E ujenio D ia s L ira .
E n la Sección Jcolójica:
30 fra g m e n to s d e d iv e rsa s cla se s d e ro cas. F u e ro n o b se q u ia ­
d o s p o r el s e ñ o r D . E ujenio D ia s Lira.
E n la Sección Teratolójica:
1 m o n stru o M o n o so m ia n o o p o d y m o de T e m e rità . F u é e n v ia ­
d o p o r el señ o r D . Ramón Barrates, d e S a n tia g o , i la n ece sid ad
d e in c o rp o ra rlo a la c o le c c io n d io oríjen a q u e el Jefe de la S e c ­
ció n Z o o ló jic a id e a ra i e la b o ra ra un c a tá lo g o ilustrado i d e sc rip ­
tiv o d e las a n o m a lía s o rg á n ic a s co n se rv a d a s en el M u seo N a c io ­
n al q u e a p a re c e en el p re se n te n úm ero de n uestro B O L E T IN .
E n la Sección Zoolójica:
1 c é r v id o arjen tin o , d o n a d o p o r el h o n o ra b le S e n a d o r d e la
R e p ú b lic a , s e ñ o r d o n Joaquín Figueroa Larrain.
2 c a rp a s e n v ia d a s d e S a n A n to n io p o r el señ or D r. don Es-
p e ridion Vera.
lie b re de la s P a m p a s, re g a la d a p o r el señ o r don C. Fleusch-
1
mann.
6
p ie le s de
crá n e o s, e n v ia d o s
pequeñ os
ro e d o re s ch ilen o s con sus re sp e ctiv o s
p o r el señ o r don J . A . Wolffsohn, de V a l ­
p a ra íso ; i
15 A v e s
tro p ic a le s , o b s e q u ia d a s p o r el señ o r D . Francisco
J . Herboso, E n v ia d o E stra o rd in a rio i M in istro P le n ip o ten cia rio
d e C h ile en el B rasil.
21
—
322 —
D e l últim o de e sto s o b s e q u io s d a c u e n ta la c o m u n ic a c ió n s i­
gu ien te:
N ú m . 26.— R io d e Jan eiro , 27 de M a y o d e 1 9 1 0 .— S e ñ o r D i ­
rector:
G ra to m e es rem itir a U d .
un a e n co m ie n d a q u e c o n tie n e
q u in ce a v e s d ise c a d a s, d e lo s m as v a r ia d o s
co lo re s , q u e m e
fueron o b se q u ia d a s p o r el P re sid e n te d el E s ta d o d e P a ra c u a n d o
visité
el
M u seo
de
la ciu d a d de B e le m , d u ra n te m i v ia je a la
rejion A m a z ó n ic a .
Com o
creo
que
e so s
e je m p la re s de la
fau n a a m a z o n e n s e
p u ed an co n trib u ir a a u m e n ta r la s d iv e rsa s c o le c c io n e s y a e x is ­
ten tes en el M u seo a su ca rg o , he cre id o
co n v e n ie n te re m itirlo s
a Ud.
D io s g u a rd e a U d .— Francisco J . Herboso.
Carnívoro Sud-americano.—
P r o v e n ie n te d e G u a y a q u il
n os ha lle g a d o un e je m p la r v iv o de Coatí o N asu a rufa, m a s c o ­
n o cid o en el E c u a d o r co n el s o b re n o m b re de Cuchucho.
C o m o este an im alito, d e n ariz p ro lo n g a d a i m ó v il a m a n e ra
de una tro m p a, es to d a v ia jo v e n , no será d ifícil d o m e s tic a rlo i
en to n ces p re sta rá en n u estro M u se o lo s s e r v ic io s d e l g a to , lim ­
p ian d o la ca sa d e rato n es.
P o r a h o ra fig u ra en el Jardin Z o o ló jic o i y a co m ie n z a a h a c e r ­
se p o p u la r, p u es está a lo ja d o en la gra n ja u la d é lo s M o n o s q u e ,
p o r sus ad em a n es i tru h an ería s, c o n stitu y e n la s d e lic ia s d e l p ú ­
b lico san tiag u in o .
E s un o b se q u io d el señ o r D . F é l i x Arm ando V ia u x A „ C ó n ­
sul J en eral de C h ile en el E c u a d o r,
p a rtic u la r a g ra d e cim ien to .
a qu ien
d e b e m o s n u estro
-
323 —
La Carpa europea en los rios de Chile.— E n tre
los o b s e ­
q u io s q u e h e m o s re c ib id o d u ran te el últim o trim estre figu ran a l­
g u n o s h e rm o so s e je m p la re s d e C a rp a v e rd a d e ra , p e s ca d o s en el
R io M aipo i e n v ia d o s p o r el señ o r d o c to r do n Espcridion Vera,
d e S a n A n t o n io d e las B o d e g a s.
C o m o se s a b e , lo s n u m ero so s c u ltiv o s d e e ste p ez e x ó tic o ,
ta n e stim a d o en E u r o p a p o r su s a b ro s a carn e, se d eb en a la ini­
c ia tiv a p a rtic u la r, i los p rim ero s eje m p lares qu e rep resen tan el
tro n co co m ú n d e l cu a l p ro ce d e n to d a s las ca rp a s d isem in a d as en
la s a g u a s d u lce s de la R e p ú b lic a , fueron su m in istrad os p o r el
a n tig u o A c u a r io d e la Q u in ta N o rm a l d e A g r ic u ltu r a de S a n ­
tia g o , a p a rtir d el año 1886.
E n é p o c a s a n te rio re s y a se h a b ian h e ch o te n ta tiv a s p ara in­
tro d u cir la c a rp a en C h ile , p ero sin lle g a r a co n se g u ir p ro p a ­
g a rla .
E l p rim e ro q u e h izo v e n ir ca rp a s fue el d o c to r alem an señ o r
d o n Cárlos Segeth, p ero no se m u ltip licaro n p o rq u e se p u siero n
en un e sta n q u e d e un a p ro p ie d a d de do n E n riq u e L a n z d o n d e
lo s p e c e s no e n co n tra ro n las co n d icio n e s b io ló jica s n ecesarias
p a ra la re p ro d u cc ió n . E s te e n s a y o tu v o lu g a r en 18 75.
P o r e ste m ism o tiem p o , d ice el d o c to r R . A . P h ilip p i en un
a rtíc u lo s o b re los a n im a les in tro d u cid o s en C h ile, el finado don
Otto Muhrn d e V a ld iv ia tra jo ig u a lm e n te ca rp as a esta p ro vin cia
en un lu g a r a d e c u a d o en la Isla de G u a c a m a y o , p ero una gran
c r e c e d e l rio in u n d ó la p a rte de la isla d o n d e h a b ia ca rp a s i se
la s lle v ó el m ar.
M a s ta rd e , d o n Ernesto D ucaud , tra jo a lg u n a s ca rp a s, las puso
e n un a p e q u e ñ a la g u n a d e su ja rd in , se cru zaro n co n el C ip rin o
d o ra d o i to d o se p erd ió , resu ltan d o form as h íb rid as in ad e cu a d as
p a ra el co n su m o .
P o r fin, en lo s p rim e ro s d ias de N o v ie m b re de 1886 lleg ó de
E u r o p a el s e ñ o r
do n J u lio B esnard , tra y e n d o v a rio s p eces,
e n tre e llo s ca rp a s, q u e se m u ltip licaro n m u ch o en el A c u a r io de
la Q u in ta N o rm a l d e A g r ic u ltu r a . E n gra n n ú m ero se c o m p ra ­
ron e sto s p e c e s p ara lle v a rlo s a las d istin ta s p artes d e la R ep ú -
—
324 —
p ú b lica , d e sd e el N o rte h a sta la p ro v in c ia d e L la n q u ih u e i en la
C a le ra h a ce añ os q u e se ve n d en la s c a rp a s d el A c o n c a g u a .
E s ta in tro d u cció n de p ece s, q u e co n ta n to é x it o lle v ó a c a b o
e l s eñ o r B e sn a rd , fué el o b je to d e un
a rtícu lo del s e ñ o r d o c to r
don J o a set d e B e lle sm e p u b lic a d o en la «R evue S a en tifiq u e » el
año 1887.
D u ra n te m u ch o s añ o s se o c u p ó p erso n a lm en te el s e ñ o r B e s ­
n ard de e n tre g a r las c a rp a s a lo s in te re sa d o s, de
fa cilita r su
tra sp o rte i de in d icar co m o tra ta rla s p a ra o b te n e r el buen re s u l­
tad o qu e se d e se a b a .
Adquisición de insectos para el Museo Nacional.—
S e ha co m p ra d o al s eñ o r C a lv e r t una c o le c c io n
de
m as d e
10,000 in se cto s ch ile n o s en 1,800 p eso s.
P erten ecen p rin cip a lm e n te a lo s ó rd e n es d e lo s C o le ó p te r o s í
L e p id ó p te ro s , i p ro n to serán a rre g la d o s p a ra e sp o n e rlo s al p ú ­
b lico .
Cesión de terrenos para la Estación Zoolójica Ma­
rina.— L a D ir e c c ió n de O b ra s P ú b lic a s ha in fo rm a d o fa v o r a b le ­
m ente so b re la cesión d e 1,000 m etro s c u a d ra d o s d e tierra a o ri­
llas del m ar en el p u erto d e S a n A n to n io , p e ro no d e n tro d el
re cin to d el futuro p u erto .
Anexión del Museo de Valparaiso.— E l
M in iste rio h a
d isp u e sto q u e el M u se o de V a lp a r a is o d e p e n d a d e la D ir e c c ió n
d el M u se o N a cio n a l.
S e e stu d ia si h ab ria c o n v e n ie n c ia q u e ig u a lm e n te d e p e n d ie r a
el de C o n cep cio n .
\
Zoólogos yankees recomendados.— S e
ha re cib id o c o ­
m u n ica ció n del Jefe d e la S e c c ió n B io ló jic a del D e p a rta m e n to
d e A g r ic u lt u r a d e E s ta d o s U n id o s, señ o r H . W . E . S tru sh aw ,
en c o n te s ta c ió n a una n o ta d el D ir e c to r del M u se o d e S a n tia g o ,
re c o m e n d a n d o al señ o r R o b e rt A . C o k e r, e m p le a d o en ia o ficin a
d e P e s c a en F a u p o u l Y o w a , co m o Jefe de la S e c c ió n de In v e r­
te b r a d o s .
O tr a co m u n ica ció n re co m ie n d a a M r. K a r e R . C o o b d g e de la
U n iv e rs id a d d e S ta n p o rs , C aliforn ia, qu e p o se e el esp a ñ o l, co m o
A r a c n ó lo g o d el Jefe d e la o ficin a de E n to m o lo jía de W à s h in g ­
to n , s e ñ o r L . O . H o w ard .
do
Casa para los empleados del Museo.— S e
ha term in a­
lo s p la n o s i p re su p u e s to s p ara la co n stru cció n
de C h ale ts
p a r a lo s e m p le a d o s d e l M u se o N a cio n a l. C a d a ch a le t se co m ­
p o n d r ía d e d o s p iso s, d e stin a d o ca d a p iso p ara un a fam ilia. E l
c o s to d e c a d a c h a le t será d e $ 2 7,7 0 6 .10 .
Protección de animales útiles. —
S e ñ o r don Joaquín
W a lk e r M a rtín e z.— Mi e stim a d o S e n a d o r i am igo:
H e le id o co n v iv o Ínteres su p ro y e c to de leí d e stin ad o a prote je r las ch in ch illa s. C o m o D ir e c to r del M useo N a cio n a l m e creo
a u to riz a d o p ara e stim u la rlo en su p a trió tica tarea, i m e p erm ito
d a rle a lg u n o s d a to s ilu s tra tiv o s a fin q u e e stien d a su p ro tecció n
a lo s s ig u ie n te s anim ales:
E l H uem ul, el Pudú, el Guanaco, la Vicuña, la
H u illín , el
Viscacha el
Chungungo i el Lobo de mar. E s to s a n im ales están
p r ó x im o s a d e sa p a r e c e r. E l Coipo p o r ser e sclu siv o a C hile i a
o tro s p a is e s su d -a m e rica n o s d e b e tam b ién ser a m p arad o , i la
d e s tr u c c ió n d e q u e es o b je to no resp o n d e sino a in stin to de
s a lv a jis m o . E n tr e las a v e s el
Cisne, el Flamenco, la Garza, la
—
3 2(5
—
Garceta, p o r su p lu m aje; el Queltehue , el P itih u e , p o r lo s s e r v i­
cio s qu e p restan d e str u y e n d o lo s in se cto s d a ñ in o s, so n a c r e e d o ­
res de n u estra p ro tecc ió n .
N o q u iero este n d e rm e a re co rd a rle có m o en E u r o p a i E s ta d o s
U n id o s se llev a ría la lejislacio n
h a s ta lo s p a ja rito s q u e c o n c lu ­
y e n con los in se cto s p e rju d icia le s i q u e
no sirv e n a la a lim e n ta ­
ció n ni del m as d e sv a lid o , co m o ser la d iu ca , el ch in co l, la te n c a ,
el to rd o , etc.
S u se g u ro s e rv id o r i a m ig o .— D r. Eduardo Moore.
Casa de la Dirección.— N ú m .
3 ,0 9 6 .— S a n tia g o ,
18 d e
M a y o d e 1 9 1 0 . - - V is to s e sto s a n te ce d e n te s , d e cre to :
S e a u to riza a la D ir e c c ió n de O b ra s P ú b lic a s p a r a q u e , d e lo s
cu a tro cie n to s mil p e s o s (S 400,000) p u e sto s a su d is p o s ic ió n p o r
d e cre to n ú m ero 2,290, d e 2 de M a y o ú ltim o , d e d u z c a lo s fo n ­
d o s n ece sa rio s p a ra lle v a r a c a b o la co n stru cció n de u n a casah a b ita cio n p ara el D ir e c to r d el M u se o N a c io n a l, en c o n fo rm id a d
al p re su p u e sto fo rm a d o p o r e sa D ir e c c ió n i q u e
a sc ie n d e a la
su m a de trein ta m il o c h o c ie n to s p e s o s ($ 30,800).
T ó m e s e razón i c o m u n iq ú e se .— T O C O R N A L . — E . F igueroa.
Adquisición de un Delfín grande.—
N úm .
1,2 6 5 .— S an -
tia g o , 7 d e A b r il d e 1 9 1 0 .— V is t o s e sto s a n te c e d e n te s , d e cre to :
S e a u to riza al D ir e c to r del M u se o N a c io n a l p a r a q u e j i re c o n ­
tra la T e s o re ría F is c a l de S a n tia g o p o r la s u m a d e tres m il q u i­
n ien to s p eso s (S 3,500) q u e in v e rtirá en p a g a r un c e tá c e o a d q u i­
rid o p a ra el e sta b le cim ie n to a su c a rg o .
R ín d a se cu e n ta d o c u m e n ta d a d e la in ve rsió n d e d ic h a su m a
e im p ú tese el g a s to al ítem 2 ,4 9 1 del p re su p u e s to v ije n te .
R e fré n d e se , tó m ese razón i c o m u n iq ú e se .— P o r o rd e n d el P r e ­
sid en te, E . Figueroa.
-
327 —
Reseña de la Fauna de Chile.—
17 d e A g o s t o
N ú m . 1,54 0 .— S a n tia g o ,
de 1 9 1 0 .— H e ten id o el h o n o r de re cib ir las dos
p rim e ra s p u b lic a c io n e s d e ese M u seo N a cio n a l, i esp e ro qu e esta
o ficin a s e g u irá re cib ie n d o las q u e se im prim an en lo su ce siv o .
M e p e rm ito s o lic ita r del señ o r D ire cto r, qu e se sirva, si lo
tien e a b ien , p ro p o rc io n a r a esta O ficin a , p ara in sertar en el
b o s q u e jo q u e se a d ju n ta rá al m a p a qu e se im p rim e, un a so m era
re señ a d e la
F a u n a d e C h ile, a sem e jan za de la h e ch a p ara la
flo ra , p o r el s e ñ o r R e ic h e , en la p ájin a 30 (A p én d ice) de la o b ra
d e P o irie r « C h ile en 1908», la q u e se im prim iría, n aturalm en te,
co n el n o m b re d el autor.
S a lu d a a U d . a te n ta m e n te .— L . Riso Patrón.
T o m a n d o en c u e n ta e sta p etició n , el Jefe de la S e cció n Zooló jic a d e l M u se o re d a ctó un a rtícu lo qu e a p a re c e en el p resen te
n ú m e ro d e l B O L E T IN co n el títu lo d e Principales rasgos de la
J co g ra fía A n im a l de Chile.
Objetos para la Esposicion Histórica del Centenario.
— N ú m . 1 ,1 3 4 .— S a n tia g o , 22 de A g o s t o de 19 10 .— E l D ire cto r
de la E s p o s ic io n H is tó ric a d el C e n te n a rio ha n o m b ra d o un a c o ­
m isió n
c o m p u e sta de do n Joaquin F ig u e ro a ,
O y a r z u n , don
don
A u re lia n o
C á rlo s C ru z M o n tt i don R ic a rd o E . L a tc h a m
p a r a q u e elija en el M u se o N a cio n a l los o b jeto s
h istó rico s que
p u e d a n e x h ib ir s e en d ich a E s p o s icio n .
S ír v a s e U d . d is p o n e r se e n tre g u en a la referid a com ision las
e s p e c ie s q u e ella , d e a cu e rd o co n U d ., estim e históricas.
D io s g u a r d e a U S .— E . Figueroa.
Hallazgo arqueolójico.—
N úm .
1,098.
S a n tia g o , 19 de
A g o s t o d e 1 9 1 0 .— S e han e n co n tra d o d iv erso s o b jeto s de v a lo r
—
328 —
h istó rico i a rq u e o ló jico en la E s c u e la N o rm a l núm . I d e I r e c e p ­
to ra s d e esta c iu d a d , al p ra c tic a r s e e s c a v a c io n e s p a ra la c o n s ­
tru cció n de una noria.
P o r tra tarse d e o b je to s e n co n tra d o s en un a p ro p ie d a d fiscal,
la cu sto d ia d e e llo s co rre s p o n d e al M u se o d e
su ca rg o ; i el in ­
fra scrito ha d a d o y a orden a la In sp e cció n J en eral d e In s tru c c ió n
Prim aria, a fin d e q u e se d en a u sted to d a cla se d e fa c ilid a d e s
p a ra d irijir la co n tin u a ció n de la s e s c a v a c io n e s , en c a s o n e c e s a ­
rio, i, en to d o ca so , p a ra g u a r d a r lo s o b je to s e str a id o s y a i lo s
q u e se e stra ig a n en lo s u ce s iv o .
D io s g u a rd e a u sted .— E . Figueroa.
Setenta ejemplares de cada publicación oficial.—
N úm .
4 6 1 .— S a n tia g o 29 d e A g o s t o d e 1 9 1 0 .— R u e g o a U d .
te n g a a bien d isp o n e r se e n v íen a e sta B ib lio te c a N a c io n a l,
de
a cu e rd o co n lo q u e d isp o n e el d e c re to s u p re m o d e 16 d e S e ­
tiem b re de 1904. s e te n ta e je m p la re s d e c a d a un o d e lo s n ú m e ­
ros 4, 5, 6 i 7 d el B o letín d el M u se o
N a c io n a l, i d e l n ú m e ro I
d el m ism o B o letín , se cc ió n a d m in istra tiv a .
D io s g u a r d e a U d .— Carlos S ilv a Cruz.
S a n tia g o , 3 d e S e tie m b re de 1 9 1 0 .— L o$ n ú m e ro s 4, 5, 6 i 7
del B o letín d el M u se o N a c io n a l,— p u b lic a d o s á n te s d e m i a d m i­
n istració n — no e x is te n sin o en la B ib lio te c a d el M u se o , en un
n ú m ero e stricta m e n te n ece sa rio p a ra la co n su lta ; to d o s lo s d e ­
m as han sid o e n v ia d o s en c a n je s á la s d iv e r sa s p e rso n a s i s o c ie ­
d a d e s co n la s q u e tien e re lació n e ste e sta b le c im ie n to .
L o s B o le tin e s de e ste a ñ o fo rm arán el c o m ie n z o d e l to m o IIM ui p ro n to a p a re ce rá n d o s i U d . e n co n tra rá in se rto al fin al la
S e c c ió n de A d m in is tra c ió n i E s ta d ís tic a a q u e se re fiere su n o ta
n ú m ero 461 q u e en tira je a p a rte se e stra jo u n a c a n tid a d p a r a
p o d e rlo e n v ia r al C o n g r e s o C ie n tífic o d e B u e n o s A ir e s .
J u n tam en te con lo s d o s n ú m e ro s c ita d o s e n v ia r é a e sa B ib lio ­
—
329 —
te c a un n ú m ero n u e v o d e los A n a le s d el M u se o N a cio n a l.
A sí
c u m p liié el d e c re to d e 15 de S e tie m b re d e 1904.
D io s g u a r d e a U d .
D r . Eduardo Moore.
Alumbrado eléctrico de las oficinas i establecimien­
tos fiscales.— N ú m . 9 2 6 .— S a n tia g o 22 de Julio d e 19 10 .—
C o n fe c h a d e a y e r el M in isterio de In d u stria i O b ra s P ú b lica s
d ic e a e ste d e p a rta m e n to lo q u e sigue:
« P or d e c re to n ú m ero 1282, de 26 d e Junio últim o i en v is ta de
lo m a n ife sta d o p o r lo s d iv e rso s D e p a rta m e n to s,
e ste M in isterio
a c e p tó la p ro p u e s ta d e T h e C h ilia n E le c tr ic T r a n w a y and L ig h t
C o m p a n y L im ite d p a ra in fo rm ar el p re cio q u e co b ra p o r el
a lu m b ra d o e lé c tric o de las o ficin a s i e sta b lecim ie n to s fiscales d e
S a n tia g o , co n a rre g lo a las s ig u ie n te s tarifas i d isp osicio n es:
1 .a cla se , v e in tic in c o ce n ta v o s m o n ed a n acio n al d e o ro p o r
k ilo w a tth e rs p o r el co n su m o d e a lu m b ra d o en los e d ificio s del
p a la c io d e la M o n ed a , C o n g r e s o N a cio n a l, T rib u n a le s d e J u sticia,
J u z g a d o s , E s ta b le c im ie n to s de In stru cción i cu a lq u ie r o tro d e ­
p a r ta m e n to co n c a rá c te r de o ficin a o ca sa h a b itació n .
E s t e c o n v e n io d u rará d o s añ os c o n ta d o s d esd e el i .° de Julio
p r ó x im o , i se e n te n d e rá p ro rro g a d o p o r un p erío d o ig u a l si d en ­
tro d e lo s tre s m e se s a n te rio re s al ve n cim ien to de c a d a p erío d o
n o se d ie re a v is o d e d e sa h u cio , se a p o r la C o m p a ñ ía sea p o r la
D ir e c c ió n d e O b ra s P ú b lica s q u e ten d rá a su ca rg o el co n tro l d e l
s e r v ic io d e a lu m b ra d o e lé c tric o de las o ficin as i e sta b le cim ie n to s
fis c a le s d e S a n tia g o » .
D e a c u e r d o co n e sta s d isp o sicio n es, el M in isterio ha c o n tra ­
ta d o a do n H e rib e rto B a sc u r p ara qu e se h a g a c a rg o d el referi­
d o s e r v ic io de co n tro l, b a jo la d e p e n d e n cia de la D ire cció n d e
O b r a s P ú b lic a s .
L o q u e tra s c rib o a U d .
a fin d e q u e se sirv a p ro c e d e r en la
fo rm a q u e se in d ica en el o ficio p rein serto .
D io s g u a r d e a U d .— E . Figueroa.
—
330
Inversión de fondos.— ;N ú m .
—
15 0 0 .— S a n tia g o , 7 de A b r il
d e 1 9 1 0 .— A u to r iz a s e al D ir e c to r d el M u se o N a c io n a l p a ra q u e,
a m e d id a q u e las n e ce s id a d e s del s e r v ic io lo re q u ie ra n , i con
c a r g o a lo s Ítem s q u e se e sp re san , jire c o n tra la T e s o r e r ía F is c a l
re s p e c tiv a h a sta p o r la s s ig u ie n te s ca n tid a d e s , a fin d e q u e con
ella s a tie n d a a los g a s to s q u e se indican:
Ite m 2407.-
P a ra a d q u isicio n e s, g u a rd ia n e s, v ia je s e tc ., c in c o
m il v e in ticin co p e so s ($ 5,025).
Item 2409.— P a ra e sta n te ría , q u in ien to s p eso s ($ 500).
Item 2408.— Im p resio n es, se te c ie n to s cin cu e n ta p e s o s ($ 750 ).
Item 2 4 10 .— P a ra fo m en to de la b ib lio te c a , q u in ie n to s p e so s
($ 500).
R ín d a se c u e n ta d o cu m e n ta d a d e la in ve rsió n d e e sta s su m a s
e im p ú ten se lo s g a s to s a los item s m e n cio n ad o s.
R e fré n d e se , tó m ese razón i c o m u n iq ú e se .— M O N T T . — E . F i ­
gueroa.
N ú m . 1 6 7 5 .— S a n tia g o , 13 d e j u l i o d e 19 10 . — V is t o s e sto s
a n te ced e n te s, d ecreto:
A u to r íz a s e al D ir e c to r del M u sco n acio n al p a ra q u e jir e c o n ­
tra la T e s o r e r ía F is c a l re s p e c tiv a h a sta p o r la s s ig u ie n te s su m a s,
a fin de q u e a tie fid a a los g a s to s q u e se e sp re sa n , d el e s ta b le c i­
m ien to a su ca rg o :
Item 2 4 9 7 .— P a ra a d q u isicio n e s, g u a rd ia n e s, v ia je s e tc ., c in c o
m il v e in tic in c o p eso s ($ 5,025).
Item 2408. — P a ra im p re sio n es, s e te c ie n to s c in c u e n ta p e so s
($
750).
Item 24 0 9.— P a ra e sta n te ría , q u in ien to s p eso s ($ 500).
Item 2 4 10 .
P a ra fo m en to de la b ib lio te c a ,
q u in ie n to s p e s o s
($ 500).
R ín d a se cu e n ta d o cu m e n ta d a d e la in ve rsió n d e e sta s su m a s
e im p ú ten se a lo s item s in d ica d o s d e l P re s u p u e s to v ije n te .
R e fré n d e se , tó m ese razón i co m u n iq ú e se .— F E R N A N D E Z . __ E-
Figueroa.
—
G r a tific a c ió n a
J . 513-
lo s
33i
—
e m p le a d o s
S a n tia g o , 5 d e A b r il de
d e l M u s e o . — N úm .
1 9 1 0 .— T e n ie n d o p resen te lo
d is p u e s to en la lei n úm . 2 ,2 76 , de 5 de M a rzo últim o, d ecreto:
L o s e m p le a d o s d el M u seo N a cio n a l q u e a co n tin u a ció n se in­
d ic a n g o z a r á n d e las g ra tifica cio n e s an u ales qu e se espresan:
D ir e c to r , m il d o s c ie n to s p eso s ($ 1,200).
J efe d e la S e c c ió n Z o o ló jic a , m il p eso s ($ 1,000).
J e fe d e la S e c c ió n E n to m o ló jic a , m il p eso s ($ 1,000).
Jefe d e la S e c c ió n B o tá n ica , m il p eso s ($ 1,000).
N a tu ra lis ta a u x ilia r, s e te cie n to s cin cu e n ta p eso s ($ 750).
Jefe d e la S e c c ió n M in eraló jica, m il p eso s ($ 1,000).
P r e p a ra d o r, o c h o c ie n to s cin cu e n ta p eso s ($,850).
D is e c to r , c u a tro c ie n to s o ch e n ta p eso s ($ 480).
E s c rib ie n te i B ib lio te c a rio , cu a tro cie n to s o ch en ta p eso s ($ 480).
M a y o r d o m o , se is cie n to s p eso s ($ 600).
D o s p o rte ro s, co n cu a tro cie n to s ve in te p eso s c a d a uno, o sea
o c h o c ie n to s cu a re n ta p eso s (S 840).
U n te r c e r p o rte ro , s eiscie n to s p eso s (S 600).
D ic h a s g r a tific a c io n e s se p a g a rá n p or m en su a lid a d es ig u a le s
i v e n c id a s i a c o n ta r d e sd e el i .° de E n e ro últim o.
Im p ú te s e el g a s to a la lei citad a.
R e fré n d e s e , tó m ese ra,.on i co m u n iq ú e se .— MONTT. — E . F i-
gncroa.
F a lle c im ie n to d el D ir e c to r d el M u se o d e
H is to r ia
N a t u r a l d e C o n c e p c i ó n . — L o s d ia rio s d e la ca p ita l nos dan
la se n sib le n o ticia del falle cim ien to del D ir e c to r del M useo de
H is to ria N a tu ra l d e C o n ce p ció n , el co m p e te n te N a tu ra lista don
Edwyn
CÁRLOS
R eed,
a c a e cid o el 5 d e N o v ie m b re del co rrie n ­
te año.
S in tie m p o p a ra p u b lica r un artícu lo e sp e cia l so b re la v id a i
la s o b ra s d el m a lo g ra d o señ o r R e e d , n os lim itarem os a repro
—
332
—
d u cir en este p u n to las s ig u ie n te s n o ta s b io g r á fic a s i b ib lio g r á fi­
ca s to m a d a s de la « R e v ista C h ile n a d e H is to ria N a tu ra l» .
«D on E clw yn C á rlo s R e e d n a ció en B risto l (In g laterra ) el 7
d e N o v ie m b re d e 18 4 1.
D e s d e su m as tiern a e d a d tu v o v o c a c io n p o r la H is to ria N a ­
tural, e sp e cia lm e n te p o r la E n to m o lo jía , h a b ie n d o c o n s e g u id o
y a a la e d ad de 18 años reun ir la m ejo r c o le c c io n d e In s e c to s d e
In g la te rra o ccid e n ta l i ser re co n o c id o
p o r lo s in te lije n te s co m o
u n a a u to rid a d en la E n to m o lo jía de e sa p a rte d e In g la te rra ,
co m o p u ed e v e rse en lo s tra b a jo s de D o u g la s i S c o t t s o b re lo s
R in c o to s , i en las p u b lica cio n e s d e la R ay Society i o tro s p e r ió ­
d ic o s e n to m o ló jico s in gleses.
F u é s e creta rio ad-honorem de la S o c ie d a d
E n to m o ló jic a d e
B risto l, de la S o c ie d a d M ic r o s c ó p ic a i a y u d a n te tam b ié n
ad-
honorem de la D ire c c ió n d el M u se o d e d ich a ciu d a d .
E n 18 59 d e jó a B risto l p a ra d irijirse a L o n d r e s con el o b je to
d e h a ce r los e stu d io s n ece sa rio s p ara
re cib irse d e In jen iero
C ivil.
H a b ien d o , en L o n d r e s , lle g a d o a fo rm a r p a rte d e v a r ia s s o ­
cie d a d e s cie n tíficas i h e ch o
a m ista d co n n a tu ra lis ta s e m in e n te s
co m o Da,rwin, W a lla c e , B a te s , H a m le t, C la r k i o tro s, d e te rm in ó
a b a n d o n a r la ca rre ra titu lad a q u e lo lle v a ra a la c a p ita l i e n tre ­
g a rs e de llen o a la h e rm o sa c ie n c ia d e la H is to ria N a tu ra l.
P o r a q u el tiem p o le fué o fre cid o un p u e s to en A u s tr a lia : se
le p ro p o n ía la fo rm a ció n d e un M u se o en B risb a n e . E l jo v e n n a ­
tu ralista n o a cep tó , i d e b id o a su a m ista d co n
B a te s o p tó p o r
v e n ir al B rasil a e stu d ia r la fau na e n to m o ló jic a , q u e d a n d o en
e ste in te re san te p a ís cin co años. L a e sta d ía a llí ca si le c o s tó la
v id a , p u es e stu v o en ferm o tres añ o s d e fieb re in te rm ite n te i tu v o
tam b ién un g r a v e a ta q u e d e fieb re am arilla.
A su re g reso a In g la te rra en 18 6 S, a lg u n o s d e lo s p rin c ip a le s
m é d ico s de L o n d r e s le a se g u ra ro n q u e si p e rm a n e cía a llá , se ria
d ifícil se p ro lo n g a ra su v id a p o r un año m as i le a c o n s e ja ro n
v ia ja r p o r m ar p o r a lg u n o s m eses i e sta b le c e rs e en un c lim a s e c o .
P o r este tiem p o a lg u n o s de los m as d is tin g u id o s n a tu ra lis ta s in­
—
333
—
g le s e s le in d ica ro n q u e la fau n a d e C h ile no era b a sta n te co n o ­
c id a en E u r o p a i q u e h a ria un buen a cu erd o si se d e cid ie ra b u s ­
c a r en C h ile un n u e v o c a m p o p ara sus e stu d io s al m ism o tiem p o
q u e p a r a la re cu p e ra ció n de su q u e b ra n ta d a salud.
V ín o s e M r. R e e d a C h ile — lle g a n d o a V a lp a r a ís o a fines de
M a rz o d e 1 869— i d e cid ió q u e d a rse en n uestra q u e rid a p atria
p o r h a b e rle a g ra d a d o en e strem o el territo rio , s o c ie d a d i clim a.
E n Jun io de 18 69 a c e p tó el p u esto d e E n to m ó lo g o d el M useo
N a c io n a l, e m p le o q u e tu v o d u ran te siete años, h a cie n d o estu ­
d io s d e la fau n a i flora d e C h ile; o cu p ó los m eses de ve ra n o en
e sc u rs io n e s cie n tíficas en la C o rd ille ra de lo s A n d e s , V a ld iv ia ,
C h ilo é i o tra s islas d el sur.
E n 18 73 v is itó E u r o p a co n el o b je to d e e stu d ia r la o rg a n iza ­
ció n de lo s p rin cip a le s m useo s.
E n 18 75 so lic itó i p id ió p erm iso (sin ren um eracion ) p ara fo r­
m a r un p e q u e ñ o M u se o en los B a ñ o s d e C a u q u e n es. E s te fué
p re se n ta d o a la E s p o s ic io n
de 18 76 i o b tu v o una m ed alla de
o ro .
En
18 7 7 se retiró del M u seo N a cio n a l i a fines de 1878 c o ­
m e n zó el a rre g lo d el M u se o de V a lp a ra ís o q u e fun dara en el
L ic e o
de e sta ciu d a d , el ilu strad o R e c to r don E d u a rd o de la
B a rra . D ifíc il ta rea era la d e h a cer un M useo sin a y u d a la qu e
m e n o r d e p a rte d e lo s p o d e re s p ú b lico s.
E l en tu sia sm o d el p ro g resista R e c to r d e la B a rra i la a c tiv i­
d a d p o c o co m u n e s del n atu ralista R e e d , ve n ciero n to d a s las d i­
fic u lta d e s i a n tes d e un año las co le c cio n e s
a cu m u la d a s con
tesó n co n stitu ía n y a un a m a gn ífica b a se de n uestro M useo de
H is to ria N a tu ra l.
E n ese p rim er año d e febril a ctiv id a d p ara fun dar un M u seo
en V a lp a r a ís o i en q u e la idea o b tu v o tan p o p u la r a co jid a en
e s ta ciu d a d , h izo b rilla n te p a p el el bien en ten d id o p atrio tism o
d e ciu d a d a n o s e n tu sia sta s p o r todo lo qu e sign ifica p ro g re s o n a­
cio n a l co m o lo s señ o re s A g u s tín E d w a rd s, F ra n cisc o E ch á u rre n ,
F e d e r ic o V a r e la i m u ch o s o tro s qu e a y u d a ro n con din ero a esta
o b r a d e cu ltu ra n acio n al.
—
334
—
C o m o lo v e re m o s al o cu p a rn o s, en n u e stra G a le ría d e N a tu ­
ralistas de C h ile, de los d o cto re s P u g a B o rn e i P é re z C a n to ,
e sto s d istin g u id o s m é d ico s i n atu ra lista s co n tin u a ro n co n intelije n c ia i a ctiv id a d in cre m en ta n d o las c o le c c io n e s del e s ta b le c i­
m iento, c u y a d irecció n tu v o a bien co n fia rn o s el S u p r e m o G o ­
biern o co n fech a 27 de O c tu b re d e 18 9 7, al d a rle v id a in d e p e n ­
dien te.
P o co d e sp u e s d e jó ese p u esto , p ara d e se m p e ñ a r las c la se s de
H isto ria N a tu ra l i J e o g ra fía F ís ic a en n u estra E s c u e la N a v a l M i­
litar.
D ic tó d ich a s a sig n a tu ra s d u ran te siete añ o s, h a sta q u e el m al
e sta d o de su salu d lo o b lig ó a tra sla d a rse a L o s A n d e s , d e d i­
c á n d o se allí al estu d io
de la fau n a i flora a n d in as. P o r e ste
tiem p o e scrib ió v a ria s m o n o g ra fía s d e g r u p o s d e in se cto s c h ile ­
nos, a lg u n a s de las cu a le s han sid o y a p u b lica d a s.
D e s p u e s de retirarse d el M u seo de V a lp a r a ís o i d u ra n te su
p erm an e n cia en la E s c u e la N a v a l form ó el M u seo d e H is to ria
N a tu ra l q u e p o sé e el S e m in a rio C o n c ilia r de S a n R a fa e l A r c á n je l, de esta ciu d ad .
P o r d e cre to
S u p re m o núm . 4 ,4 2 7 , d e fech a 11 d e S e tie m b re
d e 1902, fué M r. R e e d n o m b ra d o D ir e c to r d el M u se o d e C o n ­
ce p ció n , c u y a s b a se s ha e c h a d o él i c u y o s rá p id o s p ro g r e s o s
tu v im o s o ca sio n de o b s e r v a r de ce rca a p rin cip io s d el p re se n te
año.
D e m an era q u e el M u seo d e C o n c e p c ió n es el 4 .0 c u y a fo r­
m ación se d e b e al d istin g u id o n atu ralista.
T e rm in a re m o s esta b re v e n o ticia s o b re M r. R e e d co n la e n u ­
m era ció n de su s p rin cip a les tra b a jo s cie n tífico s d a d o s a luz en
C h ile.
EN LOS «A N A LE S DE LA U N IVERSID AD »
18 71
« C a tá lo g o de las e sp e c ie s ch ile n a s d e la fam ilia d e lo s
B u p ré stid o s» .
—
18 7 1
335
—
« L a P s y c h e chilen sis» .
1 8 7 4 « C a tá lo g o d e los In secto s ch ile n o s ( i . a parte)».
18 7 5
« S o b re el jé n e r o C a ra b u s» .
18 7 6 « C a tá lo g o d e lo s In secto s ch ile n o s (2.a p arte; no se te r­
m in ó la p u b lica ció n de e ste trabajo)».
18 7 7
« Z o o lo jía d e la H a c ie n d a de C a u q u e n es» .
18 7 7
« M o n o g ra fía de las m a rip o sa s ch ilen as» .
1888 « C a tá lo g o de los D íp te r o s ch ilen o s» .
18 93
« S in o p sis de los O d y n e rid a e ch ilen o s» .
18 9 4 « In tro d u cció n al E s tu d io de los H im e n ó p tero s» .
18 9 4 « L o s F o s o r e s o A v is p a s ca v a d o ra s d e C h ile » .
18 9 6 « C a tá lo g o d e las A v e s ch ilen as» .
1897 « C a tá lo g o de los P e c e s chilen os».
EN L A S «A C T E S DE L A SO C IE TÉ SCIEN TIFIQ U E DU CHILI»
18 9 1
« S in o n im ia d e L e p id ó p te ro s i D íp te r o s ch ilen os» .
1892
« S o b re la in v a sió n d e la L a n g o s ta en C h ile» .
1892 « R e visió n de las a b eja s ch ilen a s d e sc rita s en la o b ra d e
G ay».
EN L A
18 97
«R E V IST A
CH ILEN A DE
H ISTO RIA NATU RAL»
« C a tá lo g o d e los C ru stá ce o s a n fíp o d o s i le m o d íp o d o s de
C h ile» .
1898 « R e v isió n d e las M u tillarias de la o b ra d e G a y » .
18 9 8 -19 0 1
« S in o p sis de lo s h e m íp te r o s h e teró p tero s de C h ile » .
1900 « C u atro e sp e c ie s d e H im e n ó p tero s n u ev o s a la fau n a
d e C h ile» .
1902
« N u ev o s in se cto s ch ilen os» .
T E STO S DE EN SEÑAN ZA
1882 « G lo sario d e térm in o s técn ico s d e la B o tán ica» (con 307
figuras).
—
336 —
1885 « F irst s te p s in E n g lish » (dos ed icio n es).
1892 « C o m p e n d io d e H is to ria N a tu ra l de C h ile» (un to m o
en 16).
1893 « C ie n cias físicas i n atu rales» .
E l señ o r R e e d tien e a d em a s en p re p a ra c ió n
e n to m o ló jico s» .
v a r io s tra b a jo s
NECROLOJÍA
EL E2ÍT03IÚL0G0 CHILENO Sr. RIVERA
C o n p r o f u n d o s e n tim ie n to c o m u n ic a m o s a n u e s ­
t r o s l e c t o r e s el i n e s p e r a d o fa llec im ien to del q u e r id o
c o m p a ñ e r o , Manuel Jesús Rivera, a c a e c id o el 8
d e O c t u b r e d e l c o r r ie n te a ñ o en la c iu d a d d e C u r i c ó .
P ro fe s o r d e E s ta d o en la a sig n a tu ra d e C ien cias
N a tu ra le s d esd e mui jo v e n , profundizó m as tard e en
E s ta d o s U n id o s i E u ro p a , sus co n o cim ien tos ad q u i­
rid o s en el In stitu to P e d a g ó jico ; pu blicó n u m erosos
E s tu d io s d e
B io lo jía A n im a l i V e je ta l en d iversa s
R e v is ta s n a cio n a les, i p re stó v e rd a d ero s serv icio s a
la E n se ñ a n za
O ficial, particu larm en te co m o C a t e ­
d rá tico en el In stitu to A g r íc o la de S a n tia g o .
A c tu a lm e n te p ro fe sa b a en dicho In stitu to un C u r ­
so d e E n to m o lo jía A p lic a d a a la A g ricu ltu ra , i d e s­
p le g ó en e s te p u e s to una activid ad cien tífica incan­
sa b le , rara v e z v is ta en tre no sotros.
L a p rem a tu ra d esap arició n
del Señor Rivera
sig n ifica una p érd id a, tan to m as sen sib le e irrep a ra ­
b le , cu a n to q u e C h ile es m as e sca so en h o m b res de
C ie n c ia q u e en o tro s elem en to s d e G ran d eza.
E ram o s
su s a m ig o s, el M u seo
N acio n al y a lo
h a b ia llam ad o a su sen o , pidiendo p a ra él la cre a ­
ción d el Departamento de Aracnolojía e Insectos
dañinos, i n os d u e le su pérd id a, com o d e sg ra cia
p ro p ia .
P a z en su sepu lcro! G lo ria a sus cenizas!
M u s e o N a cio n a l d e S a n tia g o , O ctu b re , 1 9 1 0 .
B.
22
Q u ija d a
B.
R E LA C IO N E S C IE N T ÍF IC A S
E l M useo N a cio n a l d e S a n tia g o e stá en C o r r e s p o n d e n c ia i
C a n je co n los p rin cip a les s e r v ic io s d e la R e p ú b lic a , M u s e o s, U n i­
v e rs id a d e s, S o c ie d a d e s de H is to ria N a tu ra l d el A n t ig u o i N u e v o
C o n tin e n te , C e n tro s C ie n tífico s i S o c ia le s , la P ren sa i P a r tic u la ­
res N a cio n a le s y E stra n je ro s, a lca n za n d o el n ú m e ro d e su s re la ­
cio n es cien tíficas a m as d e 900, re p a rtid a s en la fo rm a q u e sig u e :
I
A — C H IL E
I.— P r e s i d e n c i a i C o n s e j o d e E s t a d o
1 S . E . el P re sid e n te d e la R e p ú b lic a .
2 D o n V ic e n t e A g u ir r e V á r g a s , C o m p a ñ ía 16 7 9 .
3
» R a m ó n B a rro s L u c o , S a n to D o m in g o 7 1 4 .
4
» V e n tu r a B la n c o V ie l, A g u s tin a s 5 7 1 .
5
» P e d ro B an n en , A v e n id a E s p a ñ a 524.
6
» E m ilio B e llo C o d e c id o , C a lle M o n ed a .
7
» J a v ier A . F ig u e ro a , S a n A n t o n io 2 3 1.
8
» E n riq u e M a c-Iv er, M e rce d 542.
9
» Juan A n to n io O rr e g o , H u é rfa n o s 1440.
10
»
F id e l U rru tia , E jé r c ito 7 7 1 .
11
»
M ig u el A . V a r a s , A m u n á te g u i 50.
12
»
C ristó b a l V illa lo b o s , L ir a 428.
'
— 339 —
II — C o n g r e s o N a c i o n a l
13 B ib l i o t e c a del C o n g r e s o .
CÁ M A RA DE SENADORES
1 4 D o n A r t u r o d el R io .
15
»
J orje B u ch an a n .
16
»
E n riq u e M ac-Iver.
R a fa e l B a lm a ce d a .
17
18
»
E n riq u e V ille g a s .
Ig n a c io S ilv a U reta .
19
»
20
»
R a fa e l S o to m a y o r .
21
»
J o a q u in F ig u e ro a .
22
»
G u ille rm o R iv e ra .
23
»
A b d o n C ifu en tes.
23
»
V ic e n t e R e y e s .
25
»
J osé T o c o rn a l.
26
»
J o a q u in W a llce r M artínez.
27
»
C á rlo s A ld u n a te S o lar.
28
»
E d u a r d o C h arm e.
29
»
Ism a el V a ld e s V a ld e s .
30
3i
32
33
34
35
»
F ern an do L azcan o .
»
E lia s B a lm a ce d a .
36
»
G o n z a lo U rre jo la .
37
38
39
»
J a v ie r E y z a g u ir r e E .
»
Juan L u is S a n fu en tes.
»
R a m ó n S u b e rc a s e a u x .
40
»
L u is D e v o to .
41
»
Juan C a stelló n .
»
L e ó n id a s V ia l
»
P a s to r Infan te.
»
A r t u r o B e sa .
»
D o m in g o F e rn á n d e z C o n ch a .
—
34°
—
4 2 D o n L u is A n to n io V e r g a r a .
43
» D a r io S á n c h e z M.
44
» José F ra n c isc o F á b re s .
45
» R ic a rd o M a tte P érez.
CÁM ARA DE D IPU TA D O S
46
» P e d ro A r a y a .
47
» O s c a r V ie l C a v e ro .
48
» E d u a rd o D é la n o .
49
» L in d o r fo A la r c o n .
50
» F ra n c isc o d e P a u la P le ite a d o .
51
» J a v ier G a n d a rilla s.
52
» B ru n o S e rjio P izarro .
53
» L u is V ic u ñ a C ifu en tes.
54
» E n riq u e A . R o d r íg u e z .
55
» G u illerm o E c h a v a r ría .
56
» L u is E g u ig ú r e n V .
57
» José V ic to r in o V a re la .
58
» R a m ó n C o r b a lá n M e lg a re jo .
59
» M a rcia l R iv e r a A .
■60 »
M a n u el E s p in o s a Jara.
61
». J orje M atte.
62
» E n riq u e G a r c ía H u id o b ro .
63
» L u is E n riq u e C a m p illo .
64
» M a n u el R iv a s V ic u ñ a .
65
» E n riq u e B e rm u d ez.
66
» A lb e r to E d w a rd s .
67
» A lfr e d o R o d r íg u e z R .
68
» B o n ifa cio V e a s .
69
» Jorje A riz tia .
70
» A g u s tín E d w a rd s .
71
» R a fa e l L o r c a .
72
» A d o lfo A rm a n e t.
73
» R ic a rd o C o x M en d ez.
—
74
75
76
341 —
D o n A g u s t ín G o m e z G a rcía .
» M a x im ilia n o Ib áñ ez.
»
A rm an d o Q u ezad a A .
77
78
79
»
E d u a rd o R u iz V a lle d o r.
»
G u ille rm o T a g le C á rter.
»
Z e n o n T o rr e a lb a .
8o
»
E n riq u e M o ran d é.
81
»
M a n u el G a r c ía de la H u erta
82
»
A r t u r o U r z ú a R o ja s.
83
84
85
»
A le ja n d r o H u n eeu s.
»
B a lta z a r V illa lo b o s .
»
G o n z a lo E ch e n iq u e .
86
»
C á rlo s L a rra in C.
87
»
José P ereira .
88
»
J o sé M a ria B u sto s.
J o sé F ra n c isc o E ch á u rre n .
89
»
90
»
F ra n c isc o E ch e n iq u e.
91
»
M a x im ilia n o R o ld a n .
92
»
A r tu r o A le s s a n d ri.
93
94
95
»
M a n u el J. C o rre a.
»
A b r a h a m O v a lle .
»
S a m u e l G o n z á le z Julio.
96
»
B e lfo r F ern á n d ez.
97
98
99
»
J o sé M a n u el P o zo .
»
F r a n c is c o A . E n cin a .
»
L u is P e re ira I.
100
»
G u illerm o R a m íre z Sanz.
10 1
»
A le ja n d r o R o sselo t.
102
»
C á rlo s B a lm a ce d a .
103
»
R o b e rto A re lla n o .
10 4
»
P e d r o G a r c ía d e la H u erta .
E m ilia n o F ig u e ro a .
105
»
10 6
»
C á rlo s M aira.
10 7
»
F id e l M u ñ o z R o d ríg u e z.
108
»
G u ille rm o S u b e rc a s e a u x .
—
342 —
10 9 D o n A lfr e d o B a rro s E .
I IO
»
R am ón L eón L uco.
111
»
L u is S e rra n o A .
11 2
»
D a río U rzú a.
113
H 4
H 5
»
E n riq u e O y a rz ú n .
»
E n riq u e Z a ñ a rtu P rieto .
»
M a la q u ia s C o n ch a .
1 16
»
S a m u e l B a m b a ch .
117
»
A n íb a l R o d r íg u e z .
V íc t o r V . R o b le s.
11 8
119
»
M a n u el G a lla rd o G o n zá le z.
120
»
L u is Izq u ie rd o .
121
»
V íc t o r R io s R u iz.
122
»
P o n cia n o D á v ila V ic u ñ a .
123
»
P e d ro N . M o n te n e g ro .
12 4
»
M a ria n o P a la cio s.
125
»
M ig u e l A . U rru tia .
12 6
»
A lfr e d o Ira rrá za b a l Z a ñ a rtu .
12 7
»
L u is A lfr e d o R iv e r a .
128
»
C o rn e lio S a a v e d r a M .
A s c a n io B a sc u ñ a n S . M.
12 9
»
130
»
C é s a r A . S a n h u eza .
13 1
132
»
P a u lin o A lfo n s o .
»
C á rlo s M ohr.
133
134
135
»
A n íb a l M ena.
»
A g u s t ín C o rre a B ra v o .
»
M ig u e l V a r a s V .
13 6
»
Ig n a cio G a r c ía S ie rp e .
137
»
G u illerm o P e re ira I.
138
»
N é s to r S á n ch ez.
—
343 —
I I I .— M in is te r io d e l I n te r io r
13 9 S r. M in istro .
IN T E N D E N C IA S I G OBERNACIONES
14 0 In te n d e n te de T a r a p a c á .
14 1
»
142
»
d e A n to fa g a s ta .
143
»
d e A ta c a m a .
14 4
»
d e C o q u im b o .
de T acn a.
de A con cagu a.
145
14 6
»
de V a lp a r a is o .
147
»
d e S a n tia g o .
148
»
d e O ’H ig g in s.
14 9
»
d e C o lc h a g u a .
15 0
»
d e C u ricö .
d e T a lc a .
151
d e L in a re s.
15 2
153
»
154
»
d e N u b le .
155
»
d e C o n ce p cio n .
15 6
»
de A ra u co .
157
»
d e B io -B io .
158
»
d e M a lleco .
159
»
d e C a u tin .
d e V a ld iv ia .
16 0
d e L la n q u ih u e .
16 1
162
d e M aule.
»
d e C h ilo e .
163 G o b e r n a d o r d e M a g a lla n es.
16 3 b is
»
d e A r ic a .
16 4
d e P isa g u a .
165
d e T o c o p illa .
16 6
»
d e T a lta l.
i
— 344 —
16 7 G o b e r n a d o r d e F re irin a.
168
»
de V a lle n a r .
16 9
»
de C h a ñ a ra l.
17 0
»
d e Illap el.
171
»
de Com barbalá.
17 2
»
d e O v a lle .
17 3
»
de C o q u i m b o .
174
»
de E lq u i.
17 5
»
de L o s A n des.
17 6
»
d e P u tae n d o .
177
»
d e L ig u a .
17 8
»
de P e to rca .
17 9
»
de C a s a b la n c a .
180
»
de L im a c h e .
18 1
»
d e Q u illo ta .
182
»
d e V ic to r ia .
183
»
d e M e lip illa .
18 4
»
de C a c h a p o a l.
185
>
d e M a ip o .
18 6
»
d e C a u p o lica n .
18 7
»
d e V ic h u q u e n .
188
»
d e S a n ta C ru z.
189
»
de C u re p to .
190
»
d e L o n tu é .
19 1
»
de P arral.
192
»
d e L o n c o m illa .
193
»
d e Itata.
19 4
»
d e C o n stitu c ió n .
195
»
de C h a n co .
19 6
»
de Y u n g a i.
197
»
d e B ú ln es.
198
»
de S a n C á rlo s.
199
»
d e Lautaro.
200
»
d e T a lc a h u a n o .
201
»
d e R e re .
—
345 —
202 G o b e r n a d o r d e P u ch a ca i.
203
»
d e C o e lem u .
204
»
d e C a ñ ete.
205
»
de A rau co .
206
»
20 7
»
d e M u lch en .
208
»
d e T ra ig u é n .
d e N a cim ien to .
209
»
d e C o llip u lli.
2 10
»
de M ariluan.
2 11
»
d e Im p erial.
2 12
»
d e L a im a .
213
>
de L a U n ion .
214
»
d e C a re lm ap u .
2 15
»
d e O so rn o .
2 16
»
d e C astro .
217
»
d e Q u in c h a o .
EST A D ÍSTIC A
2 1 8 O fic in a C e n tra l de E sta d ís tica .
HIJIENE
2 1 9 C o n s e jo S u p e rio r de H ijien e.
2 2 0 In stitu to de H ijien e.
IV.— Ministerio de Relaciones Esteriores
2 2 1 S r. M in istro .
222 B ib lio te c a .
223
In s p e c c ió n J en eral de C o lo n iza cio n .
2 2 4 O fic in a d e M en su ra de T ie rra s .
SE R V IC IO
DE
D IP LO M Á TIC O
C H ILE
EN
EL
I CONSULAR
ESTR A N JER O
i.— LE G A C IO N E S
ALE M A N IA
225 B e rlin .— E n v ia d o E s tra o r d in a r io i M in istro P le n ip o te n ­
ciario .
ARJEN TIN A
2 2 6 B ueno9 A ir e s .— E n v ia d o E s tra o r d in a r io i M in istro P le ­
n ip o ten cia rio .
A U STR IA -H U N G R ÍA
2 2 7 V ie n a .— E n c a r g a d o d e N e g o c io s a d ínterin.
BÉLJICA
22 8 B r u x e lle s .— E n v ia d o E s tra o r d in a r io i M in istro P le n ip o ­
ten cia rio .
BO LIV IA
2 2 9 L a P a z .— E n v ia d o E s tra o r d in a r io i M in istro P le n ip o te n ­
cia rio .
BR A SIL
2 3 0 R io J a n eiro .— E n v ia d o E s tra o r d in a r io i M in istro P le n ip o ­
ten cia rio .
COLOMBIA
231 B o g o t á .— M in istro R e sid en te.
ECU AD OR
2 32 Q u ito .— E n v ia d o E stra o rd in a rio i M in istro P le n ip o ten ­
cia rio .
ESPAÑ A
2 33 M a d rid .— M in istro R e sid en te.
E ST A D O S UNIDOS DE NORTE-AM ÉRICA
2 3 4 N u e v a Y o r k .— E n v ia d o E stra o rd in ario i M in istro P le n i­
p o te n c ia rio .
FRAN CIA
2 35 P a r is .— E n v ia d o E stra o rd in a rio
i M in istro P le n ip o ten ­
cia rio .
GRAN B R ETAÑ A
2 3 6 L o n d r e s .— E n v ia d o E stra o rd in a rio
i M in istro P le n ip o ­
ten cia rio .
IT A L IA
2 3 7 R o m a .— E n v ia d o E stra o rd in a rio i M in istro P le n ip o te n ­
cia rio .
JAPON
238 T o k io .__E n v ia d o E stra o rd in a rio i M in istro P le n ip o te n ­
cia rio .
—
348 —
MÉJICO
239 M é jico .— E n v ia d o E s tra o r d in a r io i M in istro P le n ip o te n ­
ciario.
'
PAN A M Á
240 P a n a m á .— E n v ia d o E s tra o r d in a r io i M in istro P le n ip o te n ­
ciario.
PERÚ
241 L im a .— E n v ia d o
E s tra o rd in a rio i M in istro P le n ip o te n ­
ciario.
SA N TA SEDE
242 R o m a .— E n v ia d o E s tra o rd in n a rio i M in istro P le n ip o te n ­
ciario.
VE N E ZU E L A
243 C a ra c a s.— M in istro R e s id e n te .
2 — CUERPO
CO N SU LAR
C o n s u la d o s J e n e r a le s d e P r o f e s io n
EUROPA
2 4 4 C ó n su l en Italia.
245
»
en A le m a n ia .
24 6
»
en F ra n cia .
247
»
en In g la terra .
248
»
en B é ljica .
—
349 —
A SIA
2 4 9 C ó n su l en el J ap ón .
AM ÉRICA
250 C ó n su l en E s ta d o s U n id o s de A m é r ic a .
251
»
en la R e p ú b lic a A rje n tin a .
252
»
en H a b a n a .
253
»
en el Perú .
254
»
en el E c u a d o r.
2 55
»
en B o liv ia .
C o n s u la d o s P a r t ic u la r e s d e P r o fe s io n
EUROPA
2 5 6 C ó n su l en J én o va .
257
»
en G la s g o w .
258
»
en la R o ch e la .
259
»
en el H a vre.
260
>
en L o n d re s .
261
»
en B u rd eo s.
262
»
en B rem en .
263
»
en C ristia n ia .
26 4
»
en Cardifif.
ASIA
265 C ó n su l en C a lcu ta .
OCE AN IA
2 6 6 C ó n su l en N e w C a stle .
—
35o —
AM ÉRICA
267 C ó n su l en
268
»
en
269
»
en
270
»
en
en
2 71
272
»
273
274
»
en
en
en
V . — M in i s t e r i o d e J u s t i c i a
275 S u b -secretario .
,2 7 6 Jefe de la P e n ite n c ia ría i P resid io d e M a s A fu e r a (Juan
F ern án d ez).
V I .— M in is te r io d e I n s tr u c c ió n P ú b li c a
2 7 7 Sr. M inistro.
278
»
S u b -secretario .
U N IVERSID AD
I
2 7 9 R e c to r de la U n iv ersid a d .
280 S e cre ta rio Jen eral.
281 A r c h iv o i S e c c ió n de C a n jes.
282 D e c a n o de la F a c u lta d d e M e d icin a i F a rm a c ia .
283 D ir e c to r de la E s c u e la de M a tro n a s.
2 8 4 ' D ir e c to r d e la E s c u e la d e D e n tís tic a .
285 D e c a n o d e la F a c u lta d de C ie n c ia s F ís ic a s i N a tu r a le s .
286 D e c a n o d e la F a c u lta d de F ilo s o fía i H u m a n id a d e s .
287 D ir e c to r del In stitu to P e d a g ó jic o .
288 D ir e c to r de la E s c u e la d e B e lla s A r te s .
M ie m b r o s d e l C o n s e jo d e I n s t r u c c ió n P ú b l i c a
2 89 D e c a n o d e la F a c u lta d de T e o lo jía .
2 9 0 D e c a n o de la F a c u lta d de L e y e s i C ie n c ia s P o lítica s.
290-bis D e c a n o de la F a c u lta d d e F ilo so fía i H u m a n id a d es.
291
R e c to r del In stitu to N a cio n a l.
292 D o n M a n u el S a la s L a v a q u i, m iem b ro n o m b ra d o p o r el
S u p re m o G o b iern o .
293
*
Jo sé A . A lfo n s o , m iem b ro n o m b ra d o p o r el S u p r e ­
294
»
F ra n c is c o A n to n io C o n c h a C a stillo , m iem b ro n o m ­
295
»
G a s p a r T o r o , m iem b ro e le jid o en C la u stro p len o .
296
»
A rm a n d o
m o G o b iern o .
b ra d o p o r el S u p re m o G o b iern o .
Q u e z a d a A c h a r a n , m iem b ro e le jid o en
C la u s tro pleno.
F a c u l t a d d e M e d ic in a i F a r m a c i a
(MIEMBROS D O CEN TES I ACADÉM ICOS)
2 97 D o n R o b e r to A g u ir r e L u c o .
298
»
G r e g o rio A m u n á te g u i S.
299
»
J o sé M a ría A n riq u e .
300
»
D a v id B e n a v e n te .
301
»
V e n tu r a C a rv a llo .
302
» M á x im o C ie n fu e g o s.
303
»
304
» D a n ie l G a r c ía G u errero .
M a m erto C á d iz.
305
» A d e o d a t o G a r c ía V .
306
» C á rlo s G h ig lio tto .
307
» C o rn e lio G u zm an .
308
» V ic e n t e Izq u ie rd o .
309
» C á rlo s Ib a r.
310
»
F e d e r ic o J oh o w .
/
—
352 —
3 i i D o n V íc to r K ö rn e r.
3 12
»
313
»
O c ta v io M aira.
314
»
J u a n B . M iran d a.
T e o d o r o M iihm .
3 15
C a u p o lic a n P a rd o C o rre a .
316
317
»
L u is P u y ó M edin a.
A le ja n d r o d el R io .
3 18
F ra n c isc o S e rv a t.
3 19
320
J oaq u in L u c o .
»
L ú e a s S ierra.
M a x . W e s te n h o e ffe r.
321
322
»
R a m ó n C o rv a la n M e lg arejo .
323
»
B en ja m in M a n te ro la.
G u ille im o M id d le to n .
324
325
»
A u g u sto O rrego L u c o .
F ra n c is c o P u elm a T u p p e r .
326
327
>
D a n ie l R io s e c o .
328
»
A lc ib ía d e s V ic e n c io .
328-bis D o n E d u a rd o M o o re.
F a c u lt a d d e C ie n c ia s F ís ic a s i M a t e m á t ic a s
(m i e m b r o s
d o c e n t e s i a c a d é m ic o s )
32 9 D o n A lb e r to C ru z M o n tt.
330
» A d r iá n E d w a r d s .
331
> José F o rte z a
332
» C á rlo s M a lsch .
333
» F ra n c isc o M a rd ó n es
334
» José A b e la r d o P iza rro .
335
» A lb e r to O b re ch t.
336
> A r tu r o S a lazar.
337
» D o m in g o V íc t o r S a n ta M aría.
338
» C á rlo s S á n c h e z C ru z.
339
» L u is S ch m id t.
340
» Julio S ch n e id er.
—
341
353 —
D o n A r t u r o T itu s .
342
»
R o je r io T o rr e s .
343
344
345
346
347
348
349
»
R o b e r to T o rr e tti.
»
M a n u el T r u c c o .
»
L u is L . Z e g e rs .
»
G u ille rm o Z ie g le r.
»
F e r n a n d o M o n te ssu s d e B a llo re.
»
F e d e r ic o R isten p art.
»
C á rlo s G re g o rio A v a lo s .
350
»
M a n u el S a lu s tio F ern á n d ez.
351
,»
352
353
557
W à s h in g to n L a sta rria .
»
R ic a rd o P o en isch .
»
D ie g o A . T o rr e s .
»
Ism a el V a ld e s V a ld e s .
F a c u lta d
d e F i l o s o f i a i H u m a n id a d e s
(m i e m b r o s
d o c e n t e s i a c a d é m ic o s )
358 D o n F e d e r ic o H ansen.
359
»
J o sé T o r ib io M edina.
3 60
»
Juan S teffen .
361
»
G u illerm o M ann.
362
»
R o d o lfo L e n z.
363
»
L u is B a rro s B o rg o ñ o .
364
»
C la u d io M atte.
365
»
G o n z a lo B úln es.
26 6
»
V ic e n t e A g u ir r e V á rg a s .
367
»
J u lio M o n teb ru n o .
368
»
F ra n c is c o V a ld e s V e r g a ra .
L ic e o s
de
H o m b res
(P ro feso res d e C ie n c ia s N atu rales)
LIC EO DE
369
23
»
N ic a n o r R ein o so .
tacna
— 354 —
3 70 D o n P ru d e n c io A lv a r e z .
3 7 1 B ib lio te ca .
LICEO DE IQUIQUE
372 D o n B a ld o m ero W o ln itz k i.
373 B ib lio teca .
LICEO
DE
AN TO FA G A STA
3 74 D o n José A n to n io G o n zá le z.
375 B ib lio teca .
LICEO DE T A L T A L
3 76 D o n Julio R iffo B.
3 7 7 B ib lio te ca .
LICEO
DE
COPIAPÓ
378 D o n A n íb a l C o b o .
3 79
»
F ra n c isc o Z a m b ra n o .
380 B ib lio te ca .
LICEO
DE
LA
SERENA
381 D o n F ra n c isc o F u e n te s.
382 B ib lio te ca .
LICEO
383 D o n P e d ro N . O p a zo .
384 B ib lio te ca .
DE
O VALLE
LICEO
DE IL L A P E L
385 D o n B e n ja m in V e la s c o R e y e s .
386 B ib lio te c a .
LICEO DE
SAN
FELIPE
387 D o n R o b e r to H u m e re s O .
388 B ib lio te c a .
LICEO
DE
LOS ANDES
389 D o n J orje U n d u rra g a .
390 B ib lio te c a .
LICEO
DE
VALPARAISO
3 9 1 D o n E lis e o S o to .
392 B ib lio te c a .
LICEO
DE VIÑA DEL
MAR
393 D o n R a fa e l C a m p u san o .
3 9 4 B ib lio te c a .
LICEO DE QUILLOTA
395 D o n M a x im ilia n o Sir.
3 9 6 B ib lio te c a .
INSTITUTO NACIONAL
3 9 7 D o n R o m a n B on n .
398
»
J o rje E c k e rs .
—
399
35ó —
D o n Jerm an W ie g h a r d t.
400
»
C á rlo s U g a r te Jim én ez.
401
»
B e lisa rio D ía z O ssa .
INTERNADO BARROS ARANA
402 D o n R o je lio S á n ch ez.
403
»
F ra n c isc o L a r a .
404
»
A lfr e d o C a m p añ a .
405 B ib lio te ca .
U C E O DE APLICACION
4 0 6 D o n C á rlo s S ilv a F ig u e ro a .
4 07
»
A d riá n S o to V .
408 B ib lio te ca .
LICEO MIGUEL L. AM UNÁTEGUI
4 09 D o n R o b e rto Burr.
4 10
»
E rn e sto M eló.
4 1 1 B ib lio teca .
LICEO SANTIAGO
4 1 2 D o n C á rlo s F e rn á n d e z P eñ a.
4 1 3 B ib lio te ca .
U C E O M ANUEL BARROS BORGOiÑO
4 1 4 D o n L u is T o r r e s P in to.
4 1 5 B ib lio te ca .
LICEO DE R ANCAGUA
4 1 6 D o n Julio E s c u d e ro M.
• — 357 —
4 r7
B ib lio te ca .
U C E O DE RENGO
4 1 8 D o n S a lu s tio C a ld eró n .
4 1 9 B ib lio te c a .
LICEO DE SAN FERNANDO
4 2 0 D o n Juan A . O ’D o n o v a n .
421
B ib lio te ca .
LICEO DE CURICÓ
4 2 2 D o n R a fa e l A . C o rrea.
423 B ib lio te c a .
LICEO DE T A LCA
4 2 4 D o n A g u s t ín G a rcía .
4 2 5 B ib lio te c a .
LICEO DE LINARES
4 2 6 D o n C á rlo s P in ch eira.
4 2 7 B ib lio te ca .
LICEO DE
CAUQUENES
42 8 D o n M ig u e l A . L o is.
4 2 9 B ib lio te c a .
LICEO DE CONSTITUCION
4 3 0 D o n L e o n c io R o d r íg u e z Sen o ret.
358
-
43i
-
Biblio teca.
U C E O DE CH ILLAN
432 D o n N a rc is o T o n d r e a u .
433 B ib lio te ca .
LICEO DE CONCEPCION
4 3 4 D o n M arcial E sp in o sa .
4 35
»
E d m u n d o L a ren a s.
4 3 6 B ib lio teca .
LICEO
DE
TOMÉ
4 3 7 D o n V ic e n te A . P a la cio s.
438 B ib lio te ca .
UCEO
DE
LOS
ANJELES
4 3 9 D o n R u p e rto B a n d e ra s.
440 B ib lio te ca .
LICEO
DE AN G OL
4 41 D o n L ú e a s M ellad o .
4 42 B ib lio te ca .
UCEO
DE
TEMUCO
443 D o n R o d o lfo P o b le te N .
4 4 4 B ib lio te c a .
LICEO
445
D o n G u s ta v o V e r a .
DE
TRAIGUEN
— 359 —
4 4 6 B ib lio te c a .
LICEO DE LE B ü
4 4 7 D o n Julio V . A c u ñ a .
4 48 B ib lio te c a .
UCEO
DE
VALDIVIA
4 4 9 D o n L u is B ian ch i.
4 5 0 B ib lio te c a .
LICEO
DE
OSORNO
4 5 1 D o n A b r a h a m G a ja rd o .
4 5 2 B ib lio te c a .
LICEO
DE
PUERTO
MONTT
4 5 3 D o n F ra n c isc o V iv a r .
4 5 4 B ib lio te c a .
LICEO
DE
ANCUD
1 4 55 D o n L ib o r io S á n ch ez.
4 5 6 B ib lio te c a .
LICEO
DE
PUNTA
ARENAS
4 5 7 D o n E lia s A lm e y d a .
4 5 8 B ib lio te c a .
B ibliotecas, M useos i Otros Servicios
528 B ib lio te c a N a cio n a l (70 ejem plares).
—
360 —
529 B ib lio te c a del In stitu to N a cio n a l.
530 B ib lio te c a d e V a lp a ra ís o .
531 B ib lio te c a d e C o n ce p ció n .
532 M u se o d e V a lp a ra ís o .
533 M u se o de C o n ce p ció n .
534 Jardín B o tá n ico .
535 O b se rv a to r io A str o n ó m ic o .
536 C o m isio n P e rm an en te d e B e lla s A rte s .
537 B ib lio te c a d e E s c rito re s d e C h ile.
538 V is ita d o r de los E s ta b le c im ie n to s de In s tru c ció n
cial, don E n riq u e M a tta V ia l.
539 In stitu to C o m e rcia l d e S a n tia g o .
540 In stitu to C o m e rcia l d e V a lp a r a ís o .
541 In stitu to d e E d u c a c ió n F ís ica .
V II.— Ministerio de H acien d a
542 S e ñ o r M inistro.
V III.— M inisterio de G uerra
543 S e ñ o r M in istro.
544 C iru jan o Jefe del E jé r c ito .
545 A c a d e m ia d e G u erra .
547 E s c u e la M ilitar.
547 M u se o M ilitar.
IX.— Ministerio de M arina
548 D ir e c c ió n J en eral de la A r m a d a .
549 O ficin a H id ro g rá fica .
550 E s c u e la N a v a l.
55 1
A p o s ta d e r o N a v a l de T a lc a h u a n o .
552 A p o s ta d e r o N a v a l de M a g a lla n es.
553 G o b e rn a cio n e s M arítim as.
E sp e­
— 361 —
554
555
D ir e c c ió n del T e r rito rio M arítim o.
E s c u e la de A s p ir a n te s a Injenieros.
5 5 6 E s c u e la N á u tic a d e P ilo tin es.
557
C iru ja n o Jefe d e la A rm a d a .
,
X.— Ministerio de Industria i Obras Públicas
558 S e ñ o r M in istro.
559
In s p e c to r de E n se ñ a n za i F o m en to A g ríc o la s .
560 In stitu to A g r íc o la .
561 E s c u e la P r á c tic a de A g r ic u ltu r a de S a n tia g o .
562 E s c u e la P r á c tic a de A g r ic u ltu r a d e T a lc a .
563 E s c u e la d e V iti-v in icu ltu ra i A rb o ric u ltu ra de C a u q u en es.
564 E s c u e la de A g r ic u ltu r a e In d u strias A n im a le s de C h illan .
565 E s c u e la P r á c tic a de A g ric u ltu ra de C o n cep ció n .
566 E s c u e la P r á c tic a d e A g r ic u ltu r a de T e m u c o .
567 A d m in is tra d o r de la Q u in ta N o rm al de S a n tia g o .
568 D ir e c to r d e la E sta ció n A g ro n ó m ic a .
569 D ir e c to r d e la E s ta ció n de P a ta lo jía V e je ta l.
570 D ir e c to r d el H o sp ita l V eterin ario .
5 7 1 A g r ó n o m o rejion al de las p ro vin cia s de A ta c a m a a V a l­
p araíso .
572 A g r ó n o m o rejion al de la s eg u n d a zona.
573
A g r ó n o m o rejio n al d e la tercera zona.
5 7 4 P ro fe so r d e V e te rin a ria de la tercera zona.
575 Jefe d e la S e c c ió n de A g u a s i B o sq u es.
5 7 6 O ficin a de
E sta d ís tica , P u b lica cio n es e In fo rm acio n es
A g r íc o la s .
5 7 7 E s c u e la d e M in ería de C o p ia p ó .
578 E s c u e la P r á c tic a d e M in ería de la S eren a.
5 7 9 E s c u e la P r á c tic a de M in ería d e S a n tia g o .
580 M u se o M in eraló jico .
581 S o c ie d a d N a cio n a l de M inería.
582 E s c u e la de A r t e s i O ficio s.
583 In sp e cció n de J eo g rafía i M inas.
— 362 —
XI.— Centros Científicos i Sociales
584 C e n tro In d u stria l i A g r íc o la .
585 In stitu to de In jen iero s d e C h ile.
586 S o c ie d a d d e F o m e n to F a b ril.
587 S o c ie d a d M éd ica.
588 S o c ie d a d N a c io n a l d e A g r ic u ltu r a .
589 S o c ie d a d N a cio n a l d e F a rm a cia .
590 S o c ie d a d N a cio n a l de M in ería.
591 S o c ié té S cie n tífiq u e du C h ili.
592 A s o c ia c ió n d e E d u c a c ió n N a cio n a l.
593 S o c ie d a d de In stru c ció n P rim aria.
594 C e n tro d e E s tu d ia n te s de M ed icin a .
595 C lu b d e la U n io n .
596 C lu b A le m a n .
597 «C lu b V a lp a ra is o » , V a lp a r a is o .
597-bis B ib lio te c a i M u seo P o p u la r, A n to fa g a s ta .
XII.— P rensa
598 E l M ercu rio .
599 E l F erro ca rril.
600 E l D ia rio Ilu strad o .
601 L a U n ion .
602 L a R e p ú b lic a .
603 «E l Su r» , C o n ce p cio n .
604 « L a U n io n » , C o n ce p cio n .
605 «El D ia » , V a lp a r a is o .
XIII.— P articu lares
606 John A . W o lffso h m , V a lp a r a is o , c a s illa 6 72 .
6 07 D o c to r A u re lia n o O y a rz ú n .
608 D o c to r F ra n c isc o F o n c k , Q u ilp u é .
—
363 —
60 9 D o c t o r C lo d o m iro P érez C an to .
6 1 0 J o a q u ín F á b re s .
6 11
M r. J u les B e sn a rd .
6 1 2 J u lio P h ilip p í.
6 1 3 D o c t o r O tto P h ilipp i.
6 1 4 Julio V ic u ñ a C ifu en tes.
6 15
M o is é s V á r g a s M olina.
6 1 6 D o c t o r E s p e rid io n V e r a , San
A n to n io d e las B o d e g a s.
6 1 7 D o c t o r A n to n io D a g n in o , Buin.
6 1 8 D o c t o r V ic e n t e D a g n in o , T a c n a .
6 1 9 F e d e r ic o V id e la , Jefe de la E sta ció n de N o s.
6 2 0 C á rlo s R a h m e r, R a n c a g u a , M in as del T en ien te.
6 2 1 D o c t o r F e rm in M o n tero , P a red o n es, E s ta c ió n P o b la cio n .
6 22 R o b e r to M o n tt, V a lp a ra ís o .
6 2 3 D o c t o r T h ie r r y , V a lp a ra ís o .
6 2 4 D o c t o r H a g n a u e r,
»
6 2 5 S a lv a d o r Izq u ierd o .
6 2 6 C á rlo s L a g a r r ig u e , N o s.
6 2 7 B e n ja m ín M a tte , G u in d o s.
62 8 A lb e r t o B r a v o , B uin.
6 2 9 S a n tia g o T o r o H errera, S a n tia g o .
6 3 0 M ig u e l F e rn á n d e z , T a lc a .
6 3 1 A r t u r o T o r o H e rrera, R a n c a g u a .
63 2 P e d ro V ic e n te C o rre a , S a n F ern an d o .
633 D o c t o r M a n u el A c u ñ a , T a lc a .
6 3 4 D o c t o r F ra n c isc o H e d erra , T a lc a .
635 A s c e n c io A s to r q u iz a , V illa A le g r e .
6 3 6 O m e r H u e t, Q u illo ta .
6 3 7 D r. E u je n io D ía z L ira .
63 8 Juan M . V a lle , F erro ca rrile s del E s ta d o , V a lp a ra ís o .
6 3 9 M a n u el B a rra g a n , P u erto M ontt.
64 0 S . B u llo c k , T e m u c o , ca silla 75.
6 4 1 J a v ie r L a rra in Irarrázab al, A m u n á te g u i 224.
64 2 Juan F le isch m a n n , S a n tia g o .
643 P á r ro c o d e P u n ta A re n a s .
—
364 —
6 4 4 D r. J ilberto In fante.
645 L a u ta r o N a v a rro A v a r ia , P u n ta A r e n a s .
6 4 6 Juan A n je l V illa g ra n .
6 4 7 A u g u s t o K lin k e , V a ld iv ia .
648 R e n é L e -F e u v r e .
649 Juan D e n n is L a y .
6 50 E d u a rd o P o irier.
6 5 1 L u is C a stillo , S e c c ió n de A g u a s i B o s q u e s .
6 52 E rn e sto M a ld o n a d o , S e c c ió n d e A g u a s i B o s q u e s .
6 53 D r. N a rc is o B rio n es.
653 R a fa e l M o ra les, In stitu to S u d -a m e rica n o .
6 5 4 A le ja n d r o F u e n z a lid a G ra n d o n .
6 5 6 A le ja n d r o H o rts.
B — ESTR AN JER O
I.— A frica
(COLONIA D E L CABO)
6 5 7 C a p e T o w n .— « S o u th A fr ic a n M u seu m » .
II.— A lem ania
658 B e rlin .— F . F e d d e , E d ito r d e Ju sts B o ta n is c h e m J a h re s ­
b e rich .— D e u te c h W ilm e rs d o r f.
659
»
« L a b o ra to riu m & M u se u m » .
660
»
« M itteilu n gen a u s d e m Z o o lo g is c h e n M u se u m Z u
661
»
« M itteilu n gen
B erlin » .
au s d e r Z o o lo g is c h e n S a m m lu n g
d es M u seu m s für N a tu rk u n d e » .
—
3Ö5 —
662 B e rlin .— « N a tu ra e N o v ita tes» .
663
»
« Z e itsch rir für A n th r o p o lo g ie A r c h a e o lo g ie und
U rg e sch ich te » .
664
»
« D eu tsch e b o ta n isch e G ese llsch aft» .
665
»
« M itteilu n gen aus d e r Z o o lo g is c h e n S a m m lu n g
d e s M u seu m s für N a tu rk u n d e» .
666
»
« A rc h iv für N a tu rg e sch ich te . C la u d iu sstra sse 17».
667
»
« N a tu rh isto risch e Z e itsch rift. L in n ae a» .
668 L e ip z ig .— «Insekten B ö rse» .
669
»
« E n gle rs b o ta n isch e Jah rbüch er».
.
6 7 0 S te ttin .— « S tettin er E n to m o lo g is c h e Z eitu n g » .
671
K ie l.— E s ta c io n Z o o lö jic a . (Z o o lo g isch e A n sta lt).
6 7 2 H e lig o la n d .— E s ta c io n Z o o lö jic a . (« Z o o lo g isch e A n sta lt).
6 73 D r e s d e n .— O s c a r D ru d e . D ir e c to r del Jardin b o tân ico .
6 7 4 H a m b u r g .— L e o n h a rd L in d in g e r. F re ih a fe n
14.— V erz-
m ann kai.
I I I .— A r j e l i a
6 7 5 E s ta c io n Z o o ló jic a .— U n iv ersid a d d e A rje lia .
IV .— Arj entina
6 7 6 Buenos A ires. — M useo N acio n al.
677
»
S o c ie d a d M éd ica A rjen tin a .
673
»
D iv isió n de M inas, J eo lo jía e H id ro lo jía
del M in isterio de A g ric u ltu ra , M aipú 12 4 1.
5 79
»
S o c ie d a d C ien tífica A rje n tin a . — C a lle
ggo
»
E n riq u e H erm itte. M aip ú 12 4 1.
681
»
P rof. A n je l G alla rd o .
C e v a llo s 369,
682 L a P l a t a — M useo .
553
»
B ib lio te c a P ú b lica.
»
O ficin a A g r íc o la G an a d era.
—
366 —
685 L a P la ta .— F a c u lta d d e A g r o n o m ia i V e te rin a r ia .
6 86
687
»
« R e v is ta d e l C e n tro U n iv e rs ita rio » .
C o r d o b a .— A c a d e m ia N a c io n a l d e C ie n c ia s .
688
»
F e d e ric o K u r tz .
6 89
»
T . S tu c k e rt.
V .— Australia
690 S y d n e y .— A u s tra lia n M u seu m .
691
»
« T h e P r o c e e d in g o f th e L in n e a n .
692
»
S o c ie ty o f N e w S o u th W a le s » .
693
»
Z o o lo g ic a l S ta tio n .
6 9 4 M e lb o u rn e.— N a tio n a l M u seu m .
V I.— A ustria-H ungría
6 95 W ie n . — V e r h a n d lu n g e n d e r K . K . Z o o lo g . B o ta n . G e ­
sellsch a ft.
6 96
»
K . N a tu rh is to ris ch e s H o fm u se u m .
697
»
W ie n e r E n to m o lo g is c h e r V e r e in .
698
»
K a is e rlic h e A k a d e m ie d e r W is s e n s c h a fte n .
6 99
»
Julius V . W ie s n e r, P r o fe s o r d e B o tá n ic a .
700 B u d a p e s t.— In tern a tio n a le O r n ito lo g is c h e G e s e lls c h a ft.
70 1
»
« T erm e szetra jzi F ü z e te k » .
702 T r ie s t.— E s ta c ió n Z o o ló jic a . (Z o o lo g is c h e A n s ta lt).
703 Istrien .— E s ta c ió n Z o o ló jic a . (Z o o lo g is c h e A n s ta lt).
V II,— B éljica
70 4 B r u x e lle s .— O b s e r v a to ir e R o y a le d e B e lg iq u e .
705
»■
M u se e du C o n g o , 4 1 , ru e d e la P e n ip iè re .
70 6
»
7°7
*
S o c ié té B e lg e d e M ic ro s c o p ie .
S o c ié té R o y a le L in n é e n n e B r u x e lle s .
7°8
»
S o c ié té R o y a le M a la c o lo g iq u e d e B e lg iq u e .
7°9
»
S o c ié té E n to m o lo g iq u e d e B e lg iq u e .
—
7 1 0 B r u x e lle s .
36/
—
M u se o de P a leo to lo jia . (M usée d e P aleon tologie).
V III.— B ohem ia (A ustria)
711
P raga.
G e s e lls c h a ft für P h y se o k ra tie in B öhm en .
IX.— B olivia
7 1 2 L a Paz.-— S o c ie d a d J eo g ráfica de L a P a z.
7! 3
»
O ficin a N a cio n a l de In m igración , E s ta d ís tica i
P r o p a g a n d a J eo gráfica.
X.— Brasil
4 1 4 R io Ja n eiro .— M u se o N a cio n a l.
»
S o c ie d a d d e M ed icin a e C irujía.
7 1 5 P a r á .— M u seu P araen se.
7 1 6 S . P a u lo .— M u seu P au lista.
7 1 7 C a m p iñ a s .— C e n tro d e S cie n cia s, L e tr a s e A r t e s d e C am
pin as.
7 1 8 C u r ity b a .— « G a ce ta M é d ica de Paran á».
XI.— Canadá
7 1 9 G e o lo g ic a l s u r v e y o f C a n ad á .
X II.— Colom bia
7 2 0 B o to tá .— «M useo N a cio n a l, A c a d e m ia C o lo m b ia n a 70».
XIII.— Costa R ica
721
722
S a n J o s é .— «P ájinas Ilu strad as» .
»
S o c ie d a d d e A g ric u ltu ra .
-
368
-
723 S a n J o sé .— In stitu to F ís ic o i J e o g rá fic o N a c io n a l.
X IV .— Cuba
7 2 4 H a b a n a .— B ib lio te c a N a cio n a l.
725
»
A c a d e m ia d e C ie n c ia s M é d ica s , F ís ic a s i M a te ­
72 6
»
« R e v is ta d e C ie n c ia s» .
727
»
« R e v is ta de M e d icin a i G r u jía » .
728
»
L a b o r a to r io H is to -b a c te rio ló jic o .
72 9
»
U n iv e rs id a d d e la H a b a n a .
73 0
»
M u se o G u n d la ch -H a b a n a .
m á tic a s d e la H a b a n a .
X V .— E cu a d o r
7 3 1 Q tiito .— A c a d e m ia E c u a to ria n a .
732
»
« A n a le s de la U n iv e rs id a d C e n tra l d e l E c u a d o r » .
733 C u e n c a .— « R e v is ta d e la E s c u e la d e M e d icin a » .
7 3 4 G u a y a q u il.— « B oletín d e M e d icin a i C iru jía» .
735
»
« B oletín d e l O b s e r v a to r io M e te o ro ló jic o d e
G u a y a q u il» .
XVI.— España
7 3 6 M a d rid .— M u se o d e H is to ria N a tu ra l.
737
»
« A n a le s d e la S o c ie d a d E s p a ñ o la d e H is to ria
738
»
R e v is ta Ib e ro -A m e ric a n a d e C ie n c ia s M é d ic a s .
739
»
A n je l C a b re ra L a to rr e .
N a tu ra l» .
74 0 Barcelona .— « R e a l A c a d e m ia
de
C ie n c ia s i A r t e s d e
B a rce lo n a » .
741
»
« L a M e d ic in a C ie n tífic a en E s p a ñ a » .
74 2 O d ó n d e B u en i d el C lo s .— U n iv e rs id a d d e B a rc e lo n a .
P la z a d el R e i, n úm . 14.
74 3 Santander .— E s ta c ió n d e Z o o lo jía M arin a.
369 —
—
X V I I .— E s t a d o s U n id o s
744 A lb io n . — « T h e M useum ».
745 Cam bridge.— «Bulletin o f
the M useum
o f C o m p a ra tiv e
Z o o lo g y » .
746
»
H a rw a rd Z o o lo g ic a l S ta tio n (U n iv ersity o f
C a m b rid ge).
747 Cincinnati !.— -Journal
o f the C in cin n atti S o c ie ty o f N a tu ­
ral H isto ry .
74 8 Chicago. — « O cca tio n a l M em o irs o f the C h ic a g o E n to m o ­
lo g ic a l S o c ie ty » .
749
»
T h e C h ic a g o A c a d e m y o f S cie n ce s.
75 0 H uddersfield. — T h e N a tu ra lists Journal.
751
Illin ois. — «B u lletin o f the Illin o is S ta te L a b o r a to r y o f
N a tu ra l H isto ry » .
75 2 Iow a .— « T h e N a tu ra list, F e rm and F a n cie rs R e v ie w » .
7 5 3 N ew York. — B u ffalo S o c ie ty o f N . S cie n cie s.
754
»
B o ta n ica l G arden .
75 5
»
B u lletin o f the A m e ric a n M useum o f N a tu ­
756
»
«N ew Y o r k S ta te M useum ».
ral H isto ry . S cien ce.
7 5 7 San L ouis. — W illia m
T re le a s e , T h e M iso u ri B o tan ica l
G ard en .
75 8 P hiladelphia. — « P ro ceed in gs o f the A c a d e m ie o f N a tu ­
ral S cie n ce s.
759
»
76 0
»
« T h e Nautilus>>.
« T h e E n to m o lo g ic a l Stu d en s» .
y 6i
¡>
T h e M icro sco p ica l B ulletin and S cie n ce
762
»
« T h e E n to m o lo g ic a l N ew s».
-j(53
»
« T h e A c a d e m y o f N a tu ra l S cien ces» .
N ew s» .
7 6 4 San Francisco. — C aliforn ian A c a d e m y o f S cie n ce s.
-6 5
*
L e la n d S ta n fo rd Junior U n iv e rs ity (Palo
A lt o de California).
24
—
370 -
76 6 Colorado .— U n iv e rs ity o f C o lo ra d o .
7 6 7 B altim ore .— John H o p k in s .
768
U n iv e rs ity .
Woods H o ll .— Z o o lo g ic a l S ta tio n .
76 9 Rochester .— Jou rn al o f A p p lie d M ic r o s c o p y .
77 0
W ashington .— G e o lo g ic a l S u r v e y o f W a s h in g to n .
jji
»
B io lo g ic a l S o c ie ty o f W a s h in g to n .
772
»
«B u lletin o f th e U n ite d S ta te s F is h C o m ­
7 73
»
« A n n u a l re p o rt o f th e B u re a u o f A m e r i­
m ission».
can E th n o lo g y » .
7 74
»
« A n n u a l re p o rt o f th e B u rea u o f A n im a l
775
»
« A n n u a l re p o rt o f th e S m ith so n ia n In s ti­
776
»
S m ith so n ia n re p o rt o f U . S . N a tio n a l M u-
In d u stry» .
tu tio n .»
seun.
XVIII.— Filipinas
7 7 7 M a nila. — B u re a u o f S cie n ce .
77 8
»
U n iv e rs id a d d e S a n to T o m a s .
XIX.— Francia
7 7 9 P a ris.— « A n n a les d e la S o c ié té E n to m o lo g iq u e d e F ra n ce.»
780
»
« A n n a le s d e la S o c ié té L e n n é e n e d e L y o n .»
78 1
»
«B u lletin du M u seu m
782
»
«B ulletin de la S o c ié té E n to m o lo g iq u e d e F ra n ce.»
783
»
«B ulletin de la S o c ié té d ’H y g ie n e d e l ’E n fa n ce.»
d ’ H is to ire N a tu re lle d e
P aris. »
78 4
»
«Bulletin d e la S o c ié té G é o lo g iq u e d e F ra n ce .»
785
»
«B ulletin V é té rin a ire .»
78 6
»
« C o m p tes ren d u s h e b d o m a d a ire s d e s s é a n c e s de
78 7
»
«Journal d A g r ic u lt u r e T ro p ic a le .»
la S o c ié té de B io lo g ie .»
— 371 —
/88 Paris.
« L a F e u ille des Jeunes N atu ralistes.»
789
79°
791
*
« L e M icro g ra p h e P rép arateu r.»
»
« L e N atu raliste.»
»
« L e M o is S cien tifiq u e.»
792
»
« L e M o is M è d ico C h iru rgica l.»
793
794
*
« L a V ie M édicale.»
»
« L a C h ro n iq u e M éd icale.»
79 5
»
« L ’In term éd iares des B io lo giste.»
796
»
« L ’A g ric u ltu re p ra ctiq u e des p a y s chouds.»
797
*
« R e vu e S cie n tifiq u e .» — (R e v ise R osse).
79 8
»
« R e vu e gé n éra le des S c ie n c e s p ures et a p p li­
799
»
« R e v u e d es R e v u e s S cien tifiqu es.»
800
»
« « R e vu e C ritiq u e de P a leo zo o lo g ie.»
801
»
R e v u e l ’E c o le A n tro p o lo g iq u e d e Paris.
quées.»
802 B o r d e a u x .— « A c te s
de la S o c ié té L in n ée n n e de B o r­
d eau x.»
803
»
«Bulletin de la S o c ié té d e G e o g ra p ie C o m m e r­
804
»
«P r o c è s -V e rb a u y de la S o c ié té L in n ée n n e de
cia le d e B o rd ea u x .»
B o rd ea u x .»
805 B o lo g n a .— «M oniteur de l'E le ctro -H o m æ o p a th ie .»
806 C a e n .— « R evu e d ’E n to m o lo g ie .»
807 C a h a n -p a r-A th is.— « R e vu e B ry o lo g iq u e .»
'808 L e M a n s.— «Bulletin de l’A ss o c ia tio n fran çaise de B o ta ­
nique.»
goç
»
«Bulletin d e l’A c a d e m ie In tern atio n al de G eo -
g IO
>,
« L e M o n d e des Plantes.»
g ra p h ie B o tan iqu e.»
8 11
,
L e v a llo is .— « A n n a les de l’A ss o c ia tio n des N a tu ra liste s
d e L ev allo is-P e rret. »
8 12 M a ço n .__«Bulletin de la S o c ié té d ’H isto ire N a tu re lle de
M açon.»
g ,3
»
« L e Journal des Naturalistes.»
372
—
8 1 4 M a rsella .— « A n n a le s
—
du M u séu m
d ’H is to ire N a tu re lle
d e M arseille.»
815
»
E t. Jou rd an , L a b o r a to ir e M arion .
816
»
G . D a r b o u x , U n iv ersité .
A lb . V a y s s iè r e , U n iv e rsité .
817
»
8 18
»
P ierre S te p h a n , U n iv e rsité .
819
»
M r. B rio t, U n iv e rsité .
820 N a n te s.— «B u lletin d e la S o c ié té d e s S c ie n c e s N a tu re lle s
de la F ra n ce.»
821 N a rb o n n e .— « M iscella n ea E n to m o lo g ic a .»
822 R e n n e s.— «B u lletin d e la S o c ié té S c ie n tifiq u e e t M é d ic a ­
le s l’O u est.»
823 T o u lo u s e .— « R e v u e V é té rin a ire .»
824
»
«M usée d ’H is to ire N a tu re lle.»
825 B e sa n ço n .— M u sé e A r c h é o lo g iq u e .
E STA CIO N ES ZOOLÓJICAS M ARÍTIM AS
826 E s ta c ió n Z o o ló jic a d e P o rte l (U n iv e rsid a d d e L ille ).
827
»
d e S a b le s -d ’O lo n n e.
828
»
de A rca ch o n .
829
»
d e B o u lo g n e -S u r-M er.
830
»
d e C o n c a r n e a u ( = D e p e n d e n c ia d el
831
»
C o le jio d e F ra n cia).
d e W im e r e u x (U n iv e rsid a d d e L ille ).
832
»
d e R o s c o ff (U n iv e rsid a d d e Paris).
833
»
d e S a in t-V a a s t la H o u g u e (M u séum
d e Paris).
834
835
»
d e B a n y u ls (U n iv ersid a d d e Paris).
»
d e T a m a r is (U n iv e rs id a d d e L y o n ).
836
»
d ’ Endoum e
(U n iv e rsid a d d e
M a r­
sella).
837
»
d e C e tte (U n iv e rsid a d d e M o n p ellier).
838
»
d e L u c -s u r -M e r (U n iv e rs id a d d e Caen ).
— 373 —
XX,— Gran Bretaña
839 London.— B ritish M useun
(N atu ral
H isto ry), C ro m w ell
road 3,
840
»
Z o o lo g ic a l S o c ie ty o f L o n d o n .
841
»
« T h e Journal o f the L in n ea n S o c ie ty » .
842
»
« T h e M u seu m s Journal».
»
B o ta n ica l G ard en o f K e w .
843 B irm in gham . — '« T h e Jou rn al o f M a la co lo g y » .
844 D ubliti. — -« T h e Irish N atu ralist» .
845 D um bar. — Z o o lo g ic a l S ta tio n .
846 E dinburg. — G ra n to n Z o o lo g ic a l S ta tio n .
847
G lasgow .— M illp o rt Z o o lo g ic a l S ta tio n .
848 M an i Jersey. — Z o o lo g ic a l Statio n .
849 Plym outh. — Z o o lo g ic a l Statio n .
850 S a in t Andrew s. — Z o o lo g ic a l S tatio n .
8 51
Tarbert.— Z o o lo g ic a l Statio n .
XXI.— Guatemala
852 Guatemala.— « E 1 B o letin C ien tífico» .
853
»
A c a d e m ia G u a te m a lte ca .
X X II.— H olanda
8 5 4 H elder. — S ta tio n Z o o lo g iq u e .
855 H a a g S . Gravenhagen. — R ijk s S th n o g r a p = M u s e u m .
X X III.— Honduras
856
Tegucigalpa. — «R e v is ta N u eva »
—
374 —
XXIV.— India Británica
857 Bombay.— « T h e Jou rn al o f th è B o m b a y N a tu ra l H is to r y
S o c ie ty » .
858 Calcuta. — In dian M u seu m .
859
»
«Journal o f th è A s ia t ic S o c ie ty o f B e n g a l» .
XXV.— Islas Baleares
860 P alm as de M allorca. — L a b o r a to r io
Z o o ló jic o
M a rítim o
(U n iv e rsid a d d e B a rce lo n a ).
XXVI.— Italia
861 Bologne. — R e a le A c c a d e m ia d e lle S cie n z e .
862 Florencia. — « A tti et A n n a li d e lla S o c ie tà T o s c a n a
di
S c ie n z e N a tu ra li» .
863
»
B o lle tin o d e lla S o c ie tà E n to m o lò g ic a Ita lia n a .
864
»
L a b o r i E s e g u iti nel R . O r to
renze.
B o tà n ic o di F i ­
-,
865 Jenova. — « A n n a li d el M u se o C iv ic o di S to r ia N a tu ra le
di G en o v a » .
866 M ilano. — A t t i d e lla S o c ie tà Ita lia n a d i S c ie n z e N a tu ra le .
866-bis
» .
L a b o r a to r io di Z o o lo g ia G e n e r a le e A g r a r ia .
867 N apoli. — E s ta c ió n Z o o ló jic a . (S ta tio n Z o o lo g iq u e ).
868
»
R e a l A c a d e m ia
d e C ie n c ia s.
(R . A c c a d e m ia
d e lle Scien ze).
869
»
« B o lletin o d e lla S o c ie tà d i N a tu ra listi in N a ­
poli».
870 Padua. — A t t i d e lla S o c ie tà V e n e ti-tre n tin a di S c ie n z e
N a tu ra li.
871 Rom a. — « C ro n a ch e d e lla C iv iltà E lle n o -L a tin o » .
87 2
»
«Bolletino della S o c i e t à Z o o l o g i c a Ita liana».
873 Siena. — B u lle tin o d el N a tu ra lista .
8 74
»
« R e v ista Ita lia n a d e S c ie n z e N a tu ra li» .
~
875
Tormo.
375
—
« B u lle tino dei M usei di Z o o lo g ía et A n a to m ía
C o m p a ra ta d e lla R , U n iv e rsità de T o rin o » .
XXVII.— Méjico
8 77
»
In stitu to M éd ico N acio n al.
878
»
«B oletín de la C o m isio n de P ra sito lo jía A g r í ­
879
»
«Boletín del In stitu to J eo ló jico de M éjico».
880
»
«B oletín de la S o c ie d a d A stro n ó m ic a d e M é­
881
»
« C ró n ica M é d ica M ejican a».
882
»
«El E stu d io » .
883
»
« L a C ie n cia P op ular».
884
»
« L a E s c u e la de M edicina».
00
00
en
8 7 6 M éjico. — M u se o N a cio n a l.
»
«M em orias i R e v is ta de la S o c ie d a d C ientífica
cola».
jico » .
A n to n io A lza te » .
886
Toluca .— «Boletín del In stitu to C ien tífico i L ite ra rio P o r­
firio D íaz» .
XXVIII.— Noruega
887 F lo d e v ig .— E s ta ció n Z o o ló jica . (B io lo gisch e M eerestatio n .
888 B erg en .— E s ta c ió n Z o o ló jic a .
tiop).
889
»
M uséum s A a r b o g .
890 D robak (C ristian ía).— E sta ció n Z o o ló jic a .
XXIX— Paraguai
891 A sunción .— « R e vista d e A g ro n o m ía i de C ie n cia s A p li ­
cadas».
gQ2
,
« R e vu e M en su elle du P a ragu ai» .
—
376 —
X X X .— P r in c ip a d o
de M òn aco
893 M u sé e O c é a n o g ra p h iq u e .
X X X I— P erú
894 L im a . — B o letin d el C u e r p o d e In jen iero s d e l P erù .
895
»
B o letin d e la S o c ie d a d J e o g r á fic a d e L im a .
896
»
« R e v ista d e C ie n c ia s» .
897
»
A n a le s d e la U n iv e rs id a d M a y o r d e S a n M a rco s
d e L im a .
XXXII.— Portugal
898 Coimbra.— «O In stitu to » .
899 Lisboa.— B ro te ria .— R e v is ta d e S c ie n c ia s N a tu ra e s
do
C o lle g io d e S . F iel.
XXXIII.— Rusia
900 Moscou.— «B u lletin d e la S o c ié té Im p e ria le d e s N a tu r a ­
listes d e M o sco u » .
901
»
« L e P h y s io lo g is te R u sse » .
902 Sólow etzk (M ar B la n co ).— S ta tio n Z o o lo g iq u e .
903 Odessa (M ar N e g ro ).— S ta tio n Z o o lo g iq u e .
9 0 4 Sebastopol.— S ta tio n Z o o lo g iq u e .
905 San Petersburgo. — -Im p erato rskij
S. P e te r b u rg s k ij
v e rsite t.
XXXIV.— San Salvador
906 San S a lv a d o r — M u se o N a cio n a l.
9°7
*
« L a U n iv e rsid a d » .
9°8
»
« B oletin d e A g r ic u ltu r a » .
U n i-
—
377 —
X X X V — Suecia
909 Stokho/m. — K o n g lig a s v e n s k a V e te n s k a p s -A k a d c m iu s
H a n d lin ga r.
9 10
U psala.— K . U n iv ersitä t.
911
K ristin ib erg .— S ta tio n Z o o lo g iq u e .
X X X V I— Suiza
9 1 2 Lausanne .— «Bulletin de la S o c ié té V a n d o is e des S cie n ce
N a tu relles» .
9 13
Géneve .— «Bulletin d e s tra v a u x d e la S o c ié té B o tan iq u e
de G én ev e» .
914
»
B u lletin de l'H erb ier-B oissier.
XXXVII.— Uruguai
9 15
9 16
M ontevideo .— M u seo N acio n al.
»
A n a le s de la U n iv ersid a d .
ADDENDA
C u a n d o la lista p re in se rta e s ta b a y a en gra n p a rte im p re sa,
re cib im o s co m u n ica cio n e s de v a rio s ce n tro s c ie n tífico s i h o m ­
b res d e cie n cia q u e se in teresan p o r n u estro in te rca m b io d e p u ­
b lica cio n e s i e je m p la res d u p lic a d o s. D a m o s en s e g u id a e sta s
n u ev a s d ire ccio n e s q u e no a lca n za m o s a in clu ir en su lu g a r co‘ rresp o n d ien te:
Africa
9 1 7 Kim berley .— A le x a n d e r
M cg rego r
M e m o ria l
M u seu m .
Alemania
9 1 8 B er lin .— M u seu m für V ö lk e r k u n d e s. K g l. M u seu m .
9 1 9 Göttingen .— G e o r g A u g u s t .— U n iv e rsitä ts.
92°
»
K ö n ig l. U n iv e rs itä ts .— B ib lio th e k .
9 2 1 E rlanger. — K ö n ig l. U n iv e rs itä ts .— B ib lio th e k E rla n g e r .
922 H am burg .*— H a m b u r g is c h e M u se u m für V ö lk e r k u n d e .
923 Jen a. — D r. G e o r g G ö tz .— U n iv e rs itä ts .— P h ilo so h p is c h e
fak u ltät.
9 2 4 N ürnberg .— N a tu rh is to ris ch e G e se llsch a ft.
925 M ünchen. — D r. W a lt e r S ch m an n .
Arj entina
9 2 6 L a P la ta . — D . F é lix H . O u tes.
—
379 —
Brasil
9 2 0 .S. P aulo. — In stitu to H istó rico i J eo g rá fico de S a o Paulo.
E sp añ a
92 8 Barcelona. — D r. A r tu r o B ofili i P o ch , «M useo M arto rell» .
9 2 9 Granada. — B ib lio te c a U n iv ersita ria i P ro vin cial.
9 3 0 M a drid. — D ire c c ió n Jeneral del In stitu to J eo gráfico i E s .
ta d ístico , M in isterio d e In stru cció n P ú b lica.
E s t a d o s U n id o s
9 3 1 A n n Arbor. — U n iv e rs ity o f M ich igan .
9 3 2 B erkeley (C aliforn ia).— U n iv e rs ity o f C aliforn ia.
9 3 3 H arrisburg (P en n sylv an ia).— S ta te L ib r a r y o f P e n n sy l­
va n ia.
934
W ashington.— S ib r a r y o f the S u rg e n G e n e ra l’s O ffice .
Francia
935 Besancon. — M r. H . M lCH EL,
M u sée
A rc h é o lo g iq u e
et
E th n o g ra p h iq u e .
9 3 6 Saint-Q uentin (A isn e ).— M u sé e L e c u y e r .
Gran Bretaña
937
Cam bridge.— U n iv e rs ity M useum o f A r c h a e lo g y and ot
E th n o lo g y .
9 3 7 (bis) London. — M r. O . T h o m a s, B ritish M useum . (N atural
H isto ry).
India Británica
9 3 8 Bombay. — A n th r o p o lo g ic a l S o c ie ty o f B o m b a y .
—
38o —
Italia
939
Vicenza .— M u se o C ív ic o .
940 F erra ra .— L ib e r a U n iv e rs ità di F e rra ra .
Méjico
9 4 1 M éjico .— C o n s e jo S u p e rio r d e S a lu b rid a d d é M é jico .
Perú
942
Cuzco.— D . A lb e r to G a d e a , C a te d r á tic o de la U n iv e r ­
sid ad .
Polinesia
943 N ew Zeala nd .— C a n te rb u ry M u seu m , C h ristch u rch .
Portugal
9 44 Lisboa .— B ib lio th e c a N a c io n a l d e L is b o a .
Suecia
945 Stokholm .— N a tu rh is to ris k a R ik sm u se u m .
946
U psala .— B ib lio th e q u e d e l’U n iv e rs ité R o y a le .
L IS T A
D E UNIVERSIDADES, INSTITUTOS
I HOMBRES DE CIENCIA
CO N
LO S
CU A LE S
E ST Á
EN
R E L A C IO N E S
E L MUSEO NACIONAL DE SANTIAGO
PO R
BERNARDO G O TS C H LIC H
1 L a n d e s m u se u m
der
P ro vin z W e stfa le n .— M ü n ster.— A le -
m ania.
2 S tä d tis c h e S a m m lu n g zu H e id e lb e rg .— H e id e lb e rg .— A le m an ia.
3 A . P e ltz e r.— H e id e lb e rg .
4 D r. H e in rich S w o b o d a .— K u n s td e p a rtm e n t.— Wien.— A u s ­
tria.
5 N a tu rh is to ris c h e s M u seu m vo n A lte n b u r g .— A le m a n ia .
6 P ro f. Y ä c k e l. g e o lo g . m in ero lo g. In stitut. G re ifsw a ld .— A l e ­
m ania.
7 Städtisches M useum von Königsberg.— A lem a n ia .
8 B e rn h a rd M üller, D ir. des S tä d t. h isto risch en M u seu m s.—
F ra n k fu rt a/M.
9 F rie d ric h H offm an n . N atio n alm u seu m . M ün chen . B a y e rn .—
A le m a n ia .
—
382 —
10 D r. P a u l G an z. B a s e l.— S u iz a (Sch w eiz).
1 1 Ju liu s v. S ch lo s s e r, d u rch K lin k h a rd .
L e ip z ig .— A le m a n ia .
12 D r. W . F o y .— M useum für V ö lk e r k u n d e .— C ö ln .— A le m a ­
nia.
13 B e rn h a rd H a g e .— F ra n k fu rt.
14 A r t u r S p e y e r .— S tra s s b u rg .
15 R . S ch a tz sch n e id e r.
W e is s e n s e e b. B e rlin .
L e h d e rs tr.
39/4116 G e o r g R e im e r .— B e rlin W . 35.
17 L u d w ig G len k . U n te r d en L in d e n
59-—
18 D r. S o p h u s M üller. N a tio n a lm u se u m
B erlin N . W . 7.
v o n Kopenhagen. —
D ä n em a rk .
19 D r. O tto L u itp o ld Y ir ic z e k . U n iv e rs itä t B r e s la u . — A l e ­
m ania.
20 M a x H o p m a n n , G ero lste in i. E ife l.— A le m a n ia .
21 J. F . G . U m lauft’ N a tu ra lie n h a n d lu n g .— H a m b u r g .— A le m a ­
nia.
22 H . S a e n g e r.— B e rg str. 1 6 — 20.— H a m b u r g .— A le m a n ia .
23 K a r l K o e ts c h a u .— B erlin W . 35.
2 4 D r. A n to n John. B ra u n a u , F lo ria n u sp la tz
1 7 1 .— B ö h m e n
A u s tria .
25 A n to n G ü n th er.— Z ip p e lh a u s 8. H a m b u r g .— A le m a n ia .
26 D r. S p irid io n
B ru s in a .— Z a g r e b . (A g r a m ).— A u s t r ia H u n ­
gría.
27 E d u a rd A n t o n ’sc h e B u ch h a n d e n n g . H a lle a/S. B a rfü sse rstr.
1.— A le m a n ia .
28 F . A . B r o c k h a u s .— L e ip z ig . A le m a n ia .
29 Gesellschaft f ü r E rdkunde. B erlin
S . W . 48. W ilh e lm s tr.
2 3 .— A le m a n ia .
30 P rof. G ro b b e n .— K . K . Z o o lo g . In stitu t. W ie n .— A u s tr ia .
31 D r.
0.
H e b e l. G e s ch ä ftsfü h re r d e s V e r e in s für N a tu rk u n d e .
K a s s e l:— A le m a n ia .
32 D r. H . v. Y h e r in g . S a o P a u lo .— C a ix a 500.— B ra zil.
33 D r. R . J an n a sch .— L u th e r s tr . 5.— B e rlin W .
3 4 D r. W . Junk. R a th e n o w e rs tr. 2 2 .— B e rlin N . W .
— 3«3 —
35 D r. L . K n y .— W ilm e rs d o r f.— B erlin . K a is e r-A lle e 18 6 /7.—
A le m a n ia .
36 D r. C . M e n k e. C h ic a g o .— U . S. A .
37
D r. F iit z M a y e r. F re ib u r g i. B reisg a u . S ch o n e ck e rstr. 4 .—
A le m a n ia .
38 G . T h . R e ic h e lt.— R h e in fe ld e n .— S ch w e iz.
39 D r. L u d w ig R a d e lk o fe r. K a rlstr. 29.— M ün chen .
4 0 D r. F ra n z S tein d a ch n er. W . M. A k a d . W ie n .— A u stria .
41
D r. Ig n a z U rb a n G rü n ew a ld str. 6 -7.— B erlin W . 30.
42 E d o u a r d J an cz e w sk i.— Prof. a l ’U n iv ersité de
C r a c o v ie .—
P o lo n ia.
4 3 V e r e in für N a tu rfo rsch e n d e F re u n d e .— Berlin.
4 4 W e tte r a u is c h e G e se lle sch a ft für g e sam m te N atu rk u n d e.
45 R h e in isc h e N a tu rfo rsch e n d e G ese llsch a ft.— M ainz.
4 6 N a tu rw is se n s ch a ftlich e r V e r e in .— H a m b u rg.
4 7 N a tu rfo rs c h e n d e G ese llsch a ft.— H alle.
48 D r. C a rl O ch s e n iu s .— M a rb u rg .— P ro vin z H essen — N assau .
4 9 V e r e in für K u n d e d e r N a tu r zu H ildesheim .
50 S e n k e n b e r g is c h e N a tu r G ese llsch a ft.— F ra n k fu rt a/M.
5 1 Z o o lo g . M in era lö g . V e r e in in R e g e n s b u rg .
52 P o lic h ia .— P falz.
53 V e r e in für E rd k u n d e .— D resd en .
54 B e rlin e r G e s e lls ch a ft für A n th r o p o lo g ie , E th n o lo g ie u. U r ­
g e s c h ic h te .
55 In tern a tio n a le O rn ith o lo g isch e G ese llsch a ft.— Berlin.
56 V e r e in für E rd k u n d e zu L e ip z ig .
57 D e u ts c h e B o ta n isch e G ese llsch a ft.— Berlin.
58 In tern a tio n a le
O rn ith o lo g isch e G ese llsch a ft.— B u d a p e s t.—
A u s tr ia .
59 U n iv e rs itä t, B e rlin .— A lem a n ia .
60
»
M ün chen ,
»
61
62
»
D resd e n ,
»
»
Jena,
»
63
»
G ö ttin g e n ,
»
64
»
K ö n ig s b e r g ,
»
—
384 —
65 U n iv e rs itä t B reslau . — A le m a n ia .
66
»
G re ifsw a id en ,
»
67
»
S tra s s b u rg ,
»
68
»
L e ip z ig ,
»
69
»
M a rb u rg ,
»
70
»
Bonn,
»
71
»
W ie n — A u s t r ia .—
72 D r. E n z — S o lo th u rn — S c h w e iz (Suiza).
73 N a tu rfo rs c h e n d e r V e r e in — S o lo th u rn (Suisse).
7 4 D r.
In g.
G.
K ö h le r.
K ö n ig l.
B e r g a k a d e m ie
K la u s th a l.
H a rz.
75 N o rd is k a M u seu m . S to c k h o lm , S u e c ia .
76 K a r l J. T rü b n e r— M in erva — H e ra u s g e b e r . S tra s s b u rg .
7 7 E m il Z a rn ck e . H a m b u r g — P o s tfa c h 6, A le m a n ia .
78 D r. E m ilio B ö s e — S o c ie d a d C ie n tífica A n t o n io A lz a t e , M é ­
jico .
7 9 H e ra u s g e b e r d e r « N eu es J a h rb u ch d e r M in e r a lo g ie — S tu tt
ga rt. A le m .
80 H e ra u s g e b e r «P eterm ann s g e o g r a p h is c h e »
M itte ilu n g e n —
G o th a . A le m .
81 H e ra u s g e b e r d e r « Z e itsch rift für d ie g e sam m te n » N a tu r w is ­
sen sch a fte n — H a lle .—
82 H e ra u s g e b e r d e r Z e its ch rift « D as
A u s la n d »
S tu ttg a r t —
A le m a n ia
83 H e ra u s g e b e r d e r b o t. Z e its ch rift « G a rten flo ra » — B erlin .
84 D r. G u s ta v S tein m a n n . F reib u rg i B r. A le m a n ia .
85 H e ra u s g e b e r d e r V e rh a n d lu n g e n
der K . K .
Z o o lo g , b o t.
G e s e lls c h a ft— W ie n . A u s tria .
86 H e ra u s g e b e r d e r B e rich te d e r D e u ts c h e n b o t. G e s e lls c h a ft.
B erlin .
87 H e ra u s g e b e r des Z o o lo g is c h e n
G a r t e n s — F r a n k fu r t a/M .
88 H e ra u s g e b e r d e r Z e its ch rift « G lo b u s» , B ra u n s c h w e ig -A le m ania.
89 H e ra u s g e b e r
A le m a n ia .
der
Z e its c h rift « D e u ts ch e
E r d e » — G o th a — -
-
3§5
-
9 0 H e r a u s g e b e r d e r G re n zb o ten — L e ip z ig — A lem a n ia .
9 1 V e r l a g v o n G u s ta v F is c h e r— Jen a— A le m a n ia .
92 P ro f. D r. G ce b e l— H e ra u s g e b e r d e r F lo ra — M ünchen.
93
94
D r. K . M ü lle r— F r e ib u r g Br.
D r. C a rl C h u n P rof. d e r Z o o lo g ie . L e ip z ig .
95 D r. L e n d l A d o l f U rn a ck . B u d a p e s t II K e r. D o n áti u tcza 7
o z A u s tr ia .
9 6 K e ir o k u T su zu k i— T o kio -Jap o n .
9 7 P ro f. D r. S ch e ich e r— St. P ö lten — A u s tria .
98 N a tu fo r s c h e n d e G e se llsch a ft— Z ü rich , S u iza.
9 9 R o b e r t o L e h m a n n N itsch e — M useo E tn o g rá fic o — L a P lata
— (R e p ú b lic a A rjen tin a ).
10 0 D r. M a x G o ld sc h m id t— O ra n ien b u rgerstr. 42/43 B erlin N.
10 1 W a ld e m a r M ü ller-E b erh art. F rie d en a u B ü sin gstr. 17 Berlin.
102 D r. P e r c y D . Q u en sel-
U n iv e rs ity o f U p s a la — Su ecia .
10 3 D r. E d u a r d S u e s s II A frik a n e rg a s s e 9 W ie n — A u s tria .
10 4 K a r l W o h lg e m u th . Bosen — L a u b e n g a ss e 62 T ir o l A u s tria .
10 5 P ro f. D r. K a r l A . Z itte l— L u d w ig s tr 17^— M ünchen.
10 6 S t.
G a llis c h e
N a tu rfo rsch e n d e
G e se llsch a ft — St.
G allen
S c h w e iz.
10 7 N a tu rfo rs ch e n d e G ese llsch a ft des O ste rla n d e s zu A lte n b u rg ,
S ch w e iz.
10 8 S c h w e iz e r H e ra ld isch e G ese llsch aft— Bern. Suisse.
10 9 S c h w e iz e r Z o o lo g is c h e G ese llsch aft— Z ü rich , Suisse.
1 1 0 S c h w e iz e r E n to m o lo g is ch e G ese llsch aft Z ü rich , Suisse.
111
S tifts o b e rg y m n a siu m der B en ed ik tin er zu Braunau. B öhm en,
A u s tr ia .
1 1 2 P ro f. V in z e n z M a iw a ld — B raun au, B ö h m en , A u s tria .
1 1 3 D r. M a x B a rtels, B erlin W . am K a rls b a d 12 /13 .
1 1 4 G r a f H a n s ' v. B e rlep sch S ch lo ss B e rlep sch , P o st G erste n ­
b a ch , K r . W itzen h a u sen .
1 1 5 D r. A r t h u r B aessler. K ö n ig sstr. 4. Glauchau
i. S a ch sen
A lem ania.
1 1 6 H e in r ich B o de. L a n d g e ric h ts r a t — B rau n s ch w eig .
25
—
H
7
3 86 —
D r. C a rl B u rc k h a rd t. In stitu to G e o ló g ic o d e M é g ic o D . F
5.a d el C ip ré s 2728.
1 1 8 D r. A n to n C o llin . B erlin .
1 1 9 D r. L o u is D a r a p s k y — K ir c h e n a lle e 4 3 II H a m b u r g .
120 P rof. D r. K . W . D a lla T o r r e — In n s p r u c k — T ir o l-A u s tr ia .
12 1 P e r D u sé n (G e o lo g isk a B y ra u -S to c k h o lm ) C o n s u la d o G e r a l.
d a S u e c ia e d a N o ru e g a -R io Jan eiro.
12 2 F e lix L . D a m e s -L a .id g ra fe n s tr a s s e 12 -— B e rlin , W . 6 2.
123 K a r l D e rn e d d e , S e d a n s tra ss e 3. H a n n o v e r.
12 4 W ilh e lm F ö rn lein , R a b e n h a u s e n (B ayern ).
125 Z a h n & Jän sch, en v e n ta la (« F lo ra d e C h ile» ), D r e s d e n A .
W a ise n h a u sstr.
12 6 Julius F ö h r, F e ld s tr. 19. B rem en .
12 7 L u is G o ld sa c k . M e n d o za.
128 P rof. E n ric o G ig lio li.— F ire n z e (Italia).
12 9 P rof. D r. Julius H a n n , H o h e W a r t e 38. W ’ ien X I X .
130 D r.
G.
H e c k .— D ir.
Z o o l.
G a rte n s ,
B e rlin ,
K u r fü r s te n
däm m 9 / 1 1 .
13 1 D r. F . H ö c k .— L u c k e n w a ld e .— A le m a n ia ,
132 G . H ie ro n y m u s .— G ru n e w a ld s tr 6-7. B erlin .
133 M a tild e v . H a rle s se m .— H ild e s h e im .— G o s la r s c h e S tr a s s e 1
13 4 D r. m ed W . H o rn . P a rise rstr. 59, B e rlin , W . 15 .
135 E u g e n K itte l, O b e r b a u r a t.— H o h e n h e im e rstr. 6 7 . S tu ttg a r t.
13 6 P rof. R u d o lf K itte l, B reslau . M a u ritiu sstr. 16 II.
13 7 D r. R ic h a r d K ie p e r t. L in d e n s tr. 1 1 . B e rlin . S . W .
138 M artin K o p p e .— L a n d g e ric h ts r a th . S e d a n s t r 4 7 . H a n n o v e r.
13 9 P rof. D r. F ritz K rä n zlin , K lo s te rs tr . 7 3 .— B e rlin C 2.
140 P ro f. D r. Ch r. L ü tk e n .— K o p e n h a g e n , D ir . Z o o l. M u s. D ä ­
n em ark.
14 1 D r. M ü ller.— L in n a e a .— L u is e n p la tz 6 (N a tu rh ist. In stitu t)
B erlin .
142 P rof, D r. N e h rin g . N e u e In v a lid e n str. 4 2. B e rlin .
143 D r. O tto M ü ller.— K u r n e u m ä rk is c h e D a r le h n s k a s s e B e rlin
W . 8 W ilh e lm p la tz n .° 6.
14 4 D r. O tto N o rd e n sk jö ld .— E k s jö .— S c h w e d e n .
—
145
—
P ro f. D r. F . W . N eg er.— Forstakad em ie.— T harand t i/
S a c h s e n . A le m a n ia .
14 6 D r. W ilh e lm
H a m b u rg .
147
38?
O h n e s o r g e .— O ste rstr.
50.
E im s b ü tte l
b/
J oh an n P ö lg a r .— M ezlem , p o st acsäd , E is e n b u r g e r C o m itat.
— H u n g ria .
14 8 D r. A lb e r t P la g e m a n n . S t. G e o r g b/ B e se n b in d e rh o f n° 68.
H a m b u rg .
149
H.
C a rl D a h m s,
K a n ts tr
1 1 8 / 1 1 9 C h a rlo tte n b u rg .— A le ­
m ania.
1 5 0 S a n tia g o
R o th ,
In g e n iero .— M o relia,
E s t.
M ich o a ca n .—
M e x ic o .
15 1
O s k a r R o th a c k e r, 1" riedrichstr. 105 A . B erlin N.
15 2 D r. A n t o n R e ich e n o w . n° 4. In v alid e n str 53.— Berlin.
153
H . F ö ls c h e u. M artin, D o r e n h o f 7 1 .— H a m b u rg.
1 5 4 W ilh e lm S ch lü te r, L u d w ig W u c h e re rs tr 9. H a lle a/S.
15 5 P fa rre r W . S lü y te r , S p e r e n b e r g b/ Z o ssen , P ro v . B ran d en ­
b u rg .
1 5 6 P a s to r R u d o lf S ch u lz, L a n g e n g ra s sa u b. H a lle a/S.
: 57
In g e n ie u r W o lfa r t.— S titze n b u rg e rs tr 21 III.— S tu ttg a rt.
15 8 D r. L e o W e h r li C u lm an n sstr. 12. Z ü rich IV .
15 9 L u is W a c h o w s k i. D resd e n A . 14 B ism a rk p la tz 9 II.
16 0 D r. O tto W itte , W e rn ig e ro d e a/H.
16 1
D r. K a r l W o erm a n n .— D resd e n .— A le m a n ia .
16 2 D r. F . D e n e k e n .— K a is e r W ilh elm M u seu m .— K re fe ld . A l e ­
m an ia.
16 3 H e rrn D ir e k to r d es K a s s e le r M u seu m s.— K a s se l. A le m a n ia .
16 4 V o lk s m u s e u m in W ils e d e .— H a n n o v e r.— A le m a n ia .
165 I. D . E . S ch m eltz. D ir. R ijk s E tn o g ra p h M us, L eid e n .
16 6 D r. J a cq u e s H u b e r.— P a ra Brasil.
16 7 P ro f. D r. E rn s t P o lla c z e k .— S tra ssb u rg .
16 8 G . v . K lo c h .— L a n d esm u se u m in D a rm sta d t. A le m a n ia .
16 9 V o lk s m u s e u m in A n tw e r p e n .— N ie d erlan d e.
1 7 0 P rä h is to risc h e s M u seu m .— K ö ln , A le m a n ia .
171
Z ic h y — M u se u m .— B u d a p e s t.— H u n g ria .
—
388
—
172 L a n d e sm u se u m Joan n eum . G ras. — A u s tria .
17 3 S tä d tis c h e s M u se u m .— B ra u n s ch w e ig .
1 7 4 P ro v in zia l M u seu m vo n B o n n .— A le m a n ia .
17 5 M u seu m für V ö lk e r k u n d e .— B re m e n .— A le m a n ia .
1 7 6 K ö n ig l. Z o o l. A n th r o p o l. g e s c h . E th n o g r a p h .
M us. D r e s ­
den.
1 7 7 S ta d t. K u n s t u. A lte r tü m e r S a m m lu n g .— H e id e lb e rg .
17 8 M u seu m für V ö lk e r k u n d e .— H a m b u rg .
17 9 N a tu rh ist. & E th n o g ra p h . M us. H eilbronn. — A le m a n ia .
180 S e n k e n b e r g is c h e
N a tu rfo rs ch e n d e
G e s e lls c h a ft. — F r a n k
fo rt a/M . A le m a n ia .
18 1 H a e ck e lm u se u m .— Jen a.— A le m a n ia .
18 2 M useum für K u ltu r g e s c h ic h te . L ü b e c k .— A le m a n ia .
183 M u seu m für V ö lk e r k u n d e .— L e ip z ig .— A le m a n ia .
18 4 M u seu m für N a tu rk u n d e .— M a g d e b u rg .
185 M useum für V ö lk e r k u n d e .— S te ttin .— A le m a n ia .
18 6 N a tu rh isto risch es M useum . W e im a r .— A le m a n ia .
18 7 V o lk s m u s e u m .— W ie n .— A u s tria .
188 N a tu rh ist. M useum . W ie s b a d e n .— A le m a n ia .
18 9 K . K . N a tu r & K u n sth isto r. J o s e f F e r d in a n d M u s e u m .—
O lm iitz. A u s tr ia .
190 E th n o g ra p h is c h e s M u se u m .— M ü n c h e n .— A le m a n ia .
19 1 N a tio n alm u seu n . M ü n ch e n .— A le m a n ia .
192 P in a k o th e k . M ü n ch en .— A le m a n ia .
193 K a is e r F ra n z J o se f— M u seu m .— T r o p p a u .— A u s tr ia .
19 4 D r. Phil. Joh an n es K r e tz c h m a r.— U n iv e rs itä t L eip zig .
195 L iid e rs,
F.
F rie d ric h .— W ilh e lm s h a fe n .— D e u ts c h N e u .—
G u in ea.
19 6 M r. M isch lich .— K e te .— K r a ts c h i, T o g o .— J ap o n .
19 7 M u seu m für V ö lk e r k u n d e in S t. P e te r s b u rg .— R u ss la n d .
198 M a x N ä b e .— L e ip z ig — G o h lis .— A le m a n ia .
19 9 O ste rro h t, K u r t.— T a h iti.
200 P ro ettel, H .— S u r a b a y a .— J a v a .
201 R e ic h e l V . — R o ta .— Isias M aria n a s.
202 S en fft, A r n o .— Jap. Isias C a ro lin a s (M icronesia).
—
3§ 9 —
203 P a u l Z ie ro ld .— M e x ik o .
2 0 4 B o c k , D r. H . L e ip z ig .
205 M r. C o h rs, V o rs ta n d des C e n tra lm a g a zin s .— D ares Sa/am.
A fr ic a O r.
2 0 6 D ie d e r ic h P. H a lle a/S.
207 D o r e n b e r g J. C ó n su l.— P u e b la .— M éjico .
208 F e l i x , Joh an n es, Prof. D r. L e ip z ig .
209 Frobenius, L e o , H a len see bei Berlin.
2 1 0 G o ld ste in , O tto .— P o z ce g a , S la v o n ia .— H u n gría.
2 11
T h e o d o r K n ie s c h e .— L e ip z ig ,— L in d e n a u .
2 12 M e y e r, H an s, P rof. D r. ju r. L e ip z ig .
2 1 3 P a sch e n , H an s, L on g ji.— K a m eru n .
2 1 4 D r. P reil.— S e m in a rd irek to r, D resden .
2 1 5 T h e ile , C u rt. T s in g ta u .— China.
2 1 6 A a c h e n e r G e sch ic h tsv e re in .— Aachen.
2 1 7 V e r e in für G e s ch ic h te vo n A n n a b e r g u/, U m g e b u n g . Arina-
berg.
2 18 H is to ris c h e r V e r e in für S ch w a b e n u. N e u b u r g .— Augsburg.
2 1 9 B ra n d e n b u rg ia . — H e im atsk u n d e d e r P ro v. B ran d en b u rg.
— B erlin.
220 M u se u m für V ö lk e rk u n d e .— Berlin.
2 2 1 V o r d e ra s ia tis c h e G ese llsch a ft.— Berlin.
222 V e r e in vo n A lte rtu m sfreu n d e n im R h ein la n d e.— B on n.
223 S c h le s is c h e G e se llsch a ft für V o lk s k u n d e .— B reslau .
2 2 4 V e r e in für C h em n itzer G e s ch ic h te .— C h em n itz.
225 N a tu rfo rs ch e n d e G ese llsch a ft.— D a n zig.
2 2 6 W e s tp r e u s s is c h e s P ro vin zia lm u seu m .— D a n zig .
2 2 7 H is to ris c h e r
V e re in
für d as
G ro ssh e rzo g tu m
H essen .—
Darm stadt.
228 V e r e in für A n h a itis c h e G e sch ic h te u. A lte rtu m s k u n d e .—
D essau.
2 2 9 G e s e lls c h a ft für N a tu rk u n d e Isis.— D resd e n .
2 3 0 V e r e in für rh ein isch e u. w estfä lisch e V o lk s k u n d e . E lb e r ­
feld.
—
231 V e r e in für G e s c h ic h te
390 —
11. A lte r tu m s k u n d e v o n
E rfu rt
E rfu rt.
232 S tä d tis c h e s V ö lk e rm u s e u m . F ra n k fu rt a/M .
233 F r e ib é r g e r A lte rtu m s v e r e in .— F r e ib e r g i. S.
2 3 4 G e s e lls c h a ft zu r B e fö r d e r u n g d e r G e s c h ic h ts ,— A lte r tu m s
un d V o lk sk u n d e , v o n F r e ib u r g in B r e is g a u .— F r e ib u r g
i. B.
235 D r. F rie d ric h O h a u s .— D e u ts c h e E n to m o lo g is c h e G e s e ll­
s c h a ft.— H o lstein S tr. 59. S te g litz — B erlin .
236 G e s e lls c h a ft für E rd -u n d V ö lk e r k u n d e .— G iessen .
2 3 7 G e s e lls c h a ft für A n th r o p o lo g ie u. U r g e s c h ic h te .— G ö rlitz.
— A le m a n ia .
238 G e s e lls c h a ft für N ie d e r d e u ts c h e V o lk s k u n d e .— G ö ttin g e n .
2 3 9 R ü g is ch -p o m n e rs ch e r G e s c h ic h tsv e r e in .— G re ifs w a ld .
240 N ie d e rla u sitz e r G e s e lls c h a ft
für A n th r o p o lo g ie u. A l t e r ­
tu m sk u n d e .— G u b e n .
241 R ö m e r— M u seu m .— H ild e sh eim .
242 G e o g ra p h is c h e G e s e lls c h a ft für T h ü r in g e n zu Jena.^—Jen a.
243 V e r e in für h e ssisch e G e s c h ic h te un d L a n d e s k u n d e .— K a s s e l.
2 4 4 G e s e lls c h a ft
für
S c h le s w ig — H o lste in . — L a u e n b u r g is c h e
G e s c h ic h te .— K i e l .
245 M u seu m V a te rlä n d is c h e r A lte r tü m e r .— K ie l.
246 N a tu rw isse n sch a ftlich e r V e r e in
für S c h le s w ig H o ls te in .—
K ie l.
2 4 7 R a u te n s tra u c h .— Joest— M u seu m (M u seu m für V ö lk e r k u n ­
de) K ö ln .
248 A lte r tu m s g e s e lls c h a ft P ru ssia .— K ö n ig s b e r g .
2 4 9 V e r e in für G e s c h ic h te d e r N e u m a rk — L a n d s b e r g a. W a r th e .
2 50 G e s c h ic h ts und A lte rtu m s v e r e in .— L e is n ig .
2 5 1 R ö m isc h -g e rm a n isch e s Z e n tra lm u se u m .— M ainz.
252 E th n o g ra p h is c h e s M u seu m d e r k. b a y r . A k a d e m ie d e r W i s ­
sen sch a fte n .— M ü n ch en .
2 53 M ü n ch e n er O rie n ta lis c h e G e s e lls c h a ft.— M ü n ch en .
2 5 4 V e r e in
für G e s c h ic h te
M ü n ster in W .
und A lte r tu m s k u n d e
W e s tfa le n s
—
255
39i
—
H is to ris c h e r V e r e in .— N e u b u r g a. D .
2 5 6 G e rm a n is c h e s N a tio n a lm u seu m .— N ü rn b erg .
25 7 V e r e in für G e s c h ic h te und L a n d e s k u n d e vo n O sn a b rü c k . O s n a b rü c k .
2 5 8 A lte rtu m s v e r e in .— P lau en i. V .
2 59 D e u ts c h e G e s e lls c h a ft für K u n s t u. W is s e n s c h a ft.— P o sen .
260 H is to ris c h e r V e r e in vo n O b e rp fa lz und R e g e n s b u r g .— R e ­
g e n sb u rg .
2 6 1 V e r e in für m e ck le n b u rg is ch e G e s ch ic h te u. A lte rtu m s k u n ­
d e .— S ch w e rin .
262 H is to ris c h e r V e r e in d e r P fa lz .— S p e y e r.
263 V e r e in für G e s c h ic h te u. A lte rtü m e r der H e rzo g tü m e r B r e ­
m en u. V e r d e n
und d e r L a n d e s H a d eln .— Stade. — A l e ­
m an ia.
2 6 4 G e s e lls c h a ft für G e s c h ic h te
u. A lte rtu m s k u n d e .— Stettin .
265 G e s e lls c h a ft für V ö lk e r-— u. E rd k u n d e .— Stettin .
2 6 6 S ta a ts s a m m lu n g n at. A lte rtü m e r.— Stettin .
2 6 7 W ü r tte n b e r g is c h e r A n th r o p o lo g is c h e r V e r e in .— S tu ttg a rt.
268 V e r e in
fü r
N a ss a u is ch e
A lte rtu m s k u n d e
u.
G e sch ic h ts
fo rs c h u n g .— W ie s b a d e n .
2 6 9 H is to ris c h e r V e r e in vo n U n terfra n k en u. A sc h a ffe n b u r g .—
W ü rz b u rg .
2 7 0 V e r e in für b a y e r. V ö lk e r k u n d e u. M u n d a rten fo rsch u n g .—
W ürzburg.
2 7 1 K o n g l. N o o d is k e — O ld sk rifts e ls k a b .— K o p e n h a g e n .— D anm ark .
2 72 F in s k a F o rn m in n e sfö ren in g en — H e lsin g fo rs.— F in lan d ia.
2 7 3 P ro v in zia l M u seu m
va n O u d h e d en in D re n th e .— A s s e n .—
H o la n d a .
2 7 4 In d isch G e n o o ts c h a p .— H a a g (s’G ra ve n h a g e).— H o lan d a.
2 7 5 K o n n ik lijk
In stitu u t v o o r
T a a l— L a n d — en V o lk e n k u n d e
v a n N ie d e rla n d s ch In d ie .— H a a g (s’G ra v e n h a g e).— H o ­
lan d a.
2 7 6 D e t e th n o g ra fis k e M u s e u m .— K ristia n ia .— N o rw eg en .
—
2 7 7 F o re n in g e n
fö r
N o rsk
392
—
F o lk e m u s e u m .— K r is tia n ia .
N o r­
w egen .
278 M ä h risch e M u s e u m s g e s e lls c h a ft — B rün n. — A u s tr ia - H u n ­
gria.
2 79 U n g a r is c h e
E th n o g ra p h is c h e
G e s e lls c h a ft.— B udapest.
A u s tria -H u n g ria .
280 U n g a r is c h e s N a tio n a l M u se u m .— B udapest. — A u s tria -H u n gria.
281 B u k o w in e r L a n d e sm u se u m : C z e r n o w itz .— A u s tr ia - H u n g r ia .
282 S ie b e n b ü rg is c h e r
K a r p a te n v e r e in .— H e rm a n n s ta d t.— A u s ­
tria-H u n gria.
283 S ie b e n b ü rg is c h e r V e r e in für N a tu rw is se n s c h a ft.— H e rm a n n
s ta d t.— A u s tria -H u n g ria .
284 K a is e rlic h e A k a d e m ie d e r W is s e n s c h a ft.— K r a k a u . — A u s tria -H u n gria.
285 M u se a l— V e r e in .-^-Laibach.— A u s tria -H u n g r ia .
286 M u seu m
F r a n c is c o — C a ro lin eu m . — L in z .— A u s t r ia - H u n ­
gria.
287 G e se llsch a ft zu r F ö rd e ru n g d e u ts c h e r W is s e n c h a ft, K u n s t u.
L ite ra tu r in B ö h m e n .— P ra g . — A u s tria -H u n g r ia .
288 V e r e in für d ie G e s c h ic h te d e r D e u ts c h e n in B ö h m e n .— P r a g .
— A u s tria -H u n g ria .
289 B o sn isch — H e rz e g o w in isc h e s
L a n d e s m u s e u m .— Sarajevo.
A u s tria -H u n g r ia .
290 M u se u m s— G e s e lls c h a ft.— T e p lit z .— A u s tria -H u n g r ia .
291 K a is . A k a d e m ie d e r
W is s e n s c h a fte n .— (P rä h isto risch e K o -
m ission).— Wien.
292 A n th r o p o lo g is c h e G e s e lls c h a ft.— Wien.
293 K . K . G e o g ra p h isc h e G e s e lls c h a ft.— Wien.
2 9 4 K . K . N a tu rh isto risch e s H o fm u s e u m .— Wien.
295 V e r e in für ö ste rre ich isch e V o lk s k u n d e .— Wien.
296 F e llin e r L ite ra ris c h e G e s e lls c h a ft.— F e llin (L iv la n d ) R u s s ­
land.
297 G e le h rte e th n isch e G e s e lls c h a ft.— Y u r je w (D o r p a t).— R71SS-
land.
— 393
-
298 K a is e r lic h e A r c h ä o lo g is c h e G e s e lls ch a ft in M o s k a u .— M o s ­
k a u .— Russland.
2 99 A n th r o p o lo g is c h e
G e se llsch a ft. — S t.
P e tersb u rg . — R uss­
land.
300 K a is .
S t. P e te rs b u rg .— R u ss­
A r c h ä o lo g is c h e K o m issio n .
land.
301 K a is . R u ss is c h e G e o g ra p h isc h e
G ese llsch a ft.— S t. P e ters­
b u r g .— Russland.
302 K a u k a s is c h e S e k tio n d. kais. R u ss. G e o g r. G e s e lls ch a ft.—
S t. P e te r s b u rg .— Russland.
303 K u n g l.
V itte rh e ts — , H isto rie— o ch
A n tik v ite ts — A k a d e ­
m ien .— S to ck h o lm , S ch w ed en .
304 R ik m u s e e ts
E tn o g ra fis k a
A fd e ln in g .— S to ck h o lm , S c h w e ­
den.
305 N o r d is k a M u se et.— S to ck h o lm , S ch w e d en .
306 S ta te n s H isto risk a M u seu m .— S to ck h o lm , S ch w e d en .
3 0 7 S v e n s k a fo rn m in n esfö ren in gen .— S to ck h o lm , S ch w e d en .
308 S v e n s k a S ä llsk a p e t för A n tr o p o lo g i o ch G e o g ra fi.— S t o c k ­
holm , S ch w e d en .
309 S a m m lu n g für V ö lk e rk u n d e u. n atu rw issen sch a ftlich e S a m m ­
lu n g d e r U n iv e rs itä t.— B asel. — S ch w eiz.
3 1 0 S c h w e iz e ris c h e G ese llsch a ft
für
V ö lk e rk u n d e .— B asel. —
S ch w e iz.
3 11
G e o g ra p h is c h e G ese llsch aft.— B ern .— S ch w e iz.
3 1 2 A n tiq u a r is c h e G esellsch aft, Z ü rich .— S ch w e iz.
3 13
G e o g r a p h is c h e —
E th n o g ra p h isch e
G ese llsch a ft, Z ü rich .—
S ch w e iz.
3 1 4 D r. Y e llin g h a u s .— R e a lsch u ld ire k to r.— O sn a b rü c k .
3 1 5 D r. E d w . S ch rö d e r.— G ö ttin gen .
3 1 6 D r. W . L a n g e .— K a s se l.— H essen — N assau .
3 1 7 D r. K rop atsch eck .— Frankfurt a/M.
3 18 P ro f. D r. W e e r th .— D e tm o ld .
3 1 9 P ro f. D r. A n th e s .— D arm sta d t.
320 P ro f. D r. C . Schuchhardt.— Berlin.
3 2 1 P rof. D r. K . Schum acher. — Mainz.
— 394 —
322 D r. H . S e g e r .— B reslau .
323 P ro f. P a u l W o lte r s .— D ir e k to r d e r G ly p t o t h e k .— M ü n ch e n .
3 2 4 R u d o lf L e p k e .— K o c h s tr . 28-29. B e rlin S . W . 68.
325 P rof. D r. K a r l S tu b e n r a u c h .— B erlin .
3 2 6 P ro f. P a u l F erd in a n d S c h m id t.— M a g d e b u rg .
327 R u d o lp h S ilib .— H e id e lb e rg .
328 D r. E r n s t T ra u m a n n .— H e id e lb e rg .
32 9 E . S e lc h . E r z h e r z o g R a in e r— M u se u m .— B rü n n .
3 30 D r. M artin ,
D ir e c to r d e r M a u ritsh u is.— H a ag '.— H o la n d a .
3 3 1 D r. Ph il. A lb e r t vo n L e c o q . U n iv e rs itä t.— K ie l.
3 32 D r. W a lt e r L eh m an n .-— E th n o g r a p h . M us. M ü n ch e n .
333 D r. P e te r G ö ss le r.— S tu ttg a rt.
3 3 4 D r. M o ritz D r e g e r .— W ie n .
335 P rof. D r. L io n e l v o n D o n o p . N a tio n a lg a le rie . B erlin .
3 3 6 D r. N ä tz e l.— M ü n z K a b in e tt.— B erlin .
3 3 7 P rof. D r. L o u b i^ r.— K u n s tg e w e rb e m u s e u m .— B erlin .
338 D r. M e sse rsch m id t.— K a is . M u se u m .— B erlin .
3 3 9 P ro f. D r. L e h n e r .— B on n.
3 40 D r. H a n s P o s s e .— K a is e r F rie d ric h — M u se u m , D re s d e n .
3 4 1 P ro f. D r. R ic h a r d S tettin er.-— H a m b u rg .
342 Y o h a n n H a u p t.— S ta d tm u s e u m .— Ig la u .
343 D r. H e e r w a g e n .— M u s e u m k o n s e rv a to r.— N ü rn b e rg .
3 4 4 D r. A u g u s t N e u h a u s .— M u se u m sa ssisten t.— N ü r n b e r g
345 J o h a n n es S ie v e k in g .-— S te ttin e r M u se u m .— S te ttin .
34 6 D a s K o m ita ts m u s e u m in B ä rtfa .— -U ngarn.
3 4 7 D a s K o m ita ts m u s e u m in S o p ro n .— U n g a rn .
348 D a s K o m ita ts m u s e u m in K a s s a .— U n g a rn .
3 4 9 G e w e rb e ra th G . W a g n e r .— D a rm sta d t.
3 50 P rof. D r. R ic h a r d G ru n d m a n n .— D a rm sta d t.
3 5 1 D r. E d w in R e d s lo b .— S u e rm o n d tm u s e u m .— A a c h e n .
3 52 A . P it M u seu m zu — A m s te rd a m .
353 D r. P a u l P a p p e n h e im . Z o o lo g . M u se u m .— B erlin .
3 5 4 D r. A . B rin ck m a n n . K e stn e r-M u se u m , H a n n o v e r.
3 55 D r. W ie h e r t.— S ta d stm u se u m .— M an h eim .
3 5 6 R g s r a t. v. T s c h u d i.— S ta a ts g a le r ie .— M ü n ch en .
— 395 —
357
I r°f- P- A sc lie rs o n . B ü lo w str. 52. Berlin.
3 58
1 to f.
359
P ro f. C . E . G o e b e l, B o t. G a rte n .— M ün chen .
A d . E n g le r. D ir e k o r d e s bot. G arten s.— Berlin
3 6 0 P ro f. W . P feffer, B o t. G arten . L e ip z ig .
3 6 1 P ro f. E d . S tra s s b u rg e r. B ot. G a rten .— B on n.
3 6 2 P ro f. S . S ch w e n d e n e r.— U n iv e rsitä t.— Berlin.
363 P ro f. H . V ö c h tin g . B ot. G a rten .— T ü b in g e n .
3 6 4 P ro f. J. W ie s n e r.— U n iv e rsitä t.— W ien .
3 6 5 P ro f. H . D e V r ie s , U n iv ersitä t.— A m ste rd a m .
3 6 6 C . A . J. A . O u d e m an s. U n iv e rsitä t.— A m ste rd a m ,
3 6 7 P ro f. M . T r e u b . B o t. G arten .— B u ite n z o rg .— Java.
368 P ro f. A .
F is c h e r vo n W a ld h e im . B o t.
G arten .
St. P e te rs ­
b u r g .— R u ssla n d .
3 6 9 P ro f. M . W o ro n in , W a s ilii O stroff. 9. L in ie , S t. P e tersb u rg .
3 7 0 P ro f. T h . F rie s. B o t. G arten , U p s a la .— S ch w ed en .
371
P ro f. H . C h rist, 8 rue St. Jacqu es. B â le (Basilea) Suisse.
3 72 P ro f. C . d e C a n d o lle . 3. co u r St. P ierre— G en èv e.
3 7 3 P ro f. L . F is ch e r. U n iv ersitä t.— Bern e.
3 7 4 B e r g e n s M u seu m s A a r b o g . B e rg e n ,— N o rw eg en .
3 7 5 S itz u n g s b e r ic h te d e r G ese llsch a ft N a tu rfo rsch e n d er F re u n ­
d e — B erlin .
3 7 6 M itte ilu n g e n
aus d e r Z o o l. S a m m lu n g des M u seu m s für
N a tu rk u n d e .— Berlin.
3 7 7 S itz u n g s b e r ic h te d er K .
A k a d e m ie der W issen sch a fte n .
— B erlin .
3 78 S itz u n g s b e r ic h te d e r N atru h istorischen V e r e in e s.— B onn.
3 7 9 A b h a n d lu n g e n des N a tu rsw issen ch afl. V e r e in e s.— B rem en.
380 K g l. U n g a r is c h e G e o lo g is ch e A n s ta lt.— B u d a p est.
3 81 A r c h iv , fo r M a th em a tik o f N a tu rv id e n sk a b .— C h ristian ia.
382 P e te rm a n n s G e o g ra p h isch e M itteilu n gen .— G o th a.
383 V e r h a n d lu n g e n
der
K. K.
zo o lo g . b o tan isch en
s c h a ft.— Wien.
3 8 4 W ie n e r E ntom ologischer V e r e in .— W ie n .
385 K . K . G eologische Reichsanstalt.— W ien.
3 8 6 K . A k a d e m ie d e r W issen sch a fte n .— W ie n .
G ese ll
— /39ö —
387 P rof. D r. W la d is la w H e in rich .— U n iv e rs itä t K ra k a u .— A u s ­
tria.
388 P rof. D r. J. K ir s te .— U n iv e rs itä t G r a z .— A u s tr ia .
389 P rof. D r. K a r l K r e ts c h m e r.— U n iv e rs itä t W ie n .— A u s t r ia .
390 D r. A lb e r t. R e ib m a y e r .— B r ix e n , T ir o l.— A u s tr ia .
.3 9 1 P rof. D r. W in te r n itz .— D e u ts c h e U n iv e rs itä t P r a g .— A u s ­
tria.
392 D r. D in e s A n d e rs e n , C o p e n h a g e n .— D e n m a rk .
393 E x c e lle n z H a ssa n S a b r y B e y .— C a iro , E g y p t .
394 P rof. D r. G . K . A n t o n .— U n iv e rs itä t. J en a .— A le m a n ia .
395 P rof. D r. P a u l R a th g e n .— K o lo n ia l In stitu t.— H a m b u r g .
3 96 P rof. D r. C . H . B e c k e r .— K o lo n ia l In s titu t.— H a m b u r g .
3 9 7 P rof. D r. T o m e r i T a n im o to .— U n iv e r s ity o f K y o t o .— Japon.
398 P ro f. D r. E u g e n F is c h e r.— U n iv e rs itä t F re ib u r g .
3 9 9 P ro f. D r. W e u le .— U n iv e rs itä t L e ip z ig .
400 P ro f. D r. Julius W o lf.— U n iv e rs itä t B reslau .
401 P ro f. D r. In g v a r N ie lse n .— U n iv e rs itä t C h ristia n ia , N o r w e ­
gen .
402 P rof. D r. A le x a n d e r J a s tc h e n k o .— U n iv e rs itä t
D o r p a t .—
R u ssla n d .
403 P rof.
D r. G u staf.
F.
S t e ffe n .— U n iv e rs itä t
G ö te b o r g .—
S w ed e n .
4 0 4 P ro f. D r. H a n s T . W e h r li.— U n iv e rs itä t Z ü ric h , S u is s e .
405 A n to n iu s J. M an a sseh . B . S c. M . D . B e y r o u th S y r ia .
406 K h a lil S a rk is .— E d ito r .— L is s a n .— U l. H a l. B e y r o u th , S y r ia .
4 0 7 G . S p iller, 63 S o u th H ill P a r k .— H a m p s te a d .— L o n d o n .
408 M ariu s J acca rd . — 22
A venue
de
lA u r o r e . — L au san n e
(Suisse).
409 P rof. D r. L . B ö h m ig , G r a z .— A u s tr ia .
4 1 0 D r. A . M rä zek .— P r a g .— A u s tr ia .
4 11
D r. C a rl Z im m e r.— B re s la u .— A le m a n ia .
4 1 2 D r. W . S ö re n se n .— K o p e n h a g e n .— D e n m a rk .
4 1 3 P rof. D r. E w . H . R iib s a a m e n .— B e rlin .— A le m .
4 1 4 P rof. F r. K la p ä le k .— P r a g .— A u s tr ia .
—
415
397 —
D r. F ra n z W e rn e r .— W ie n .— A u s tria .
4 1 6 P io f. D r. L . M ilch .:— B resla u .— A le m a n ia .
4 1 7 D r. H a n s C ra m m er.— S a lz b u rg .— A u s tria .
4 1 8 I lo f. D r. E ric h K a is e r .— G iessen .— A lem a n ia .
4 1 9 E . N ä g e le
S ch w e ize rb a rtsch e V e r la g s h a n d lu n g .— S tu tt­
g a r t .— (Z u allen Geologen).
4 2 0 D r. E m ilio B ö s e .— In stitu to G e o ló g ic o .— M é x ico .
421
H e rm a n n R o lle. S p e y e re r Str. 8. B erlin . W . 30.
4 2 2 A lfr e d H e tsc h k o , K . K . P ro fesso r in T e s c h e n .— S ch lesien .
4 2 3 E d m u n d R e itte r, P a sk a u .— M ähren .— A u s tria .
424 A . V
K o r e k , B u reau d e J ou rn au x, F ra g ü e 72 -II-78.— B ö h ­
m en. A u s tria .
4 2 5 P ro f. J. D . A lfk e n .— B rem en .— A lem a n ia .
4 2 6 D r. F . \\ . N e g e r.— M ün chen .— B a y e rn . A le m a n ia .
4 2 7 J a k o b E rik s o n .— S to ck h o lm .— Su ecia .
4 2 8 K . O ta h i.— T o k y o .
4 2 9 F . F u jita .— T o k y o .
43 0 K n e r r , D r. R u d o lf.— W ie n .
4 3 1 T . A d e n s a m e r.— E n to m o lo g e .— W ie n .
4 3 2 D r. WT. M ich a e lse n .— H a m b u rg e r M u seu m .— H a m b u rg.
4 3 3 H u g o S tre isan d . A u g s b u rg e rs tr. 40. Berlin. W . 50.
4 3 4 L u d w ig R o sen th a l. H ild e ga rd str. 14. M ün chen . A lem a n ia .
4 3 5 F ra n z M a lo ta .— W ie d e n e r H aup tstr: 22. W ie n IV .
4 3 6 V e r e in C arn u n tu m .— W ie n .— A u s tria .
4 3 7 D r. G ü n th e r E n d erlein .— Stettin .
4 3 8 P ro f. D r. O . B ü tsch li.— H e id elb e rg .
4 3 9' P ro f. D r. B. H a tsc h e k .— W ie n .
4 4 0 D r. A . S ch u b e rg . Berlin. G ro ss L ich terfe ld e.
4 4 1 P ro f. D r. A . B rau e r In validenstr. 43. B erlin n. 4.
4 4 2 D r. m ed. e t phil. E . B a llo w itz.— K g l. U n iv e rsitä t M ün ste
in W .
4 4 3 P ro f. D r. E h ren b au m . M u n d sb u rger D a m m
b u rg .
4 4 4 P ro f. D r. R . K le b s .— K ö n ig s b e r g .
4 4 5 N atu rse N o v ita te s .— Berlin.
59 III H a m ­
—
398 —
4 4 6 In se k te n — B ö rs e .— L e ip z ig .
4 4 7 E tg n o g ra p h is c h e s M u seu m . C h a u s s e e K is e le ff.— B u k a r e s t.
(R um ania).
448 K u n s th is to ris c h e S a m m lu n g d e s a lle rh ö ch s te n K a is e r h a u s e s .
W ie n .
4 4 9 V e r la g v o n G e o r g R e im e r, B e rlin W . 35.
4 5 0 A lte rtu m s m u s e u m .— P fo rzh eim . A le m a n ia .
4 5 1 A lte rtu m s m u s e u m .— G lo g a u — A le m a n ia .
4 5 2 M u seu m für V ö lk e r k u n d e .— R o s t o c k (M e c k le n b u rg S c h w e ­
rin). A le m .
4 53 P ro f. D r. C o n w e n tz, D ir e c k t. W e s tp r e u s s . P ro v in zia lm u s e u m .
D a n zig .
4 5 4 J. J. W e b e r .— R e u d n itze rstr. 1-7.— L e ip z ig .
4 55 M r. S v e n H e d in .— S to ck h o lm .
4 5 6 D r. v o n E h re n w a ll. A h r w e ile r (R h ein p ro vin z).
4 5 7 D e u ts c h e G e o g ra p h is c h e G e s e lls c h a ft.— G o th a .— A le m a n ia .
4 5 8 D e u tsch e r u. Ö ste rr e ic h is c h e r A lp e n v e r e in .— W ie n .
4 5 9 P rof. D r. T h o m a s A c h e lis , B rem e n . S ie lw a ll 12.
460 P rof. D r. R ic h a r d A n d r é e F rie d ric h s tr 9 / V . M ü n ch e n .
4 6 1 D r. J o se p h G e rste n d ö rfe r.— K r u m a u .— B ö h m e n .
4 6 2 A le x a n d e r G e s e ll.— S te p h a n ie rstr. B u d a p e s t V I I . B e z.
463 P rof. D r. H erm a n n G u th e .— K ö r n e r p la tz 7 .— L e ip z ig .
4 6 4 P rof. C a rl v. H a h n . T iflis .— W e ra .
46 5 P rof. D r. G . H a b e rla n d t.— G ra z .— A u s tr ia .
4 6 6 D r. B e rn h a rd H a g e n . M iq u e lstr 5. F ra n k fu rt a/M .
4 6 7 D r. E rn s t H a m m e r.— H e g e ls tr 1 5 .— S tu ttg a rt.
468 J o s if J o se fo w itsch K o s o n o g o w . K ije w R u s s ia .— K a ra w a je 'ro s
— k a ja 14.
46 9 A le x a n d e r T o rn q u is t. P ro f. D r. S c h w e ig h ä u s e rs tr. 18. S t r a s s ­
b u rg.
4 70 D r. A lb e r t V o s s .— A lt e J a k o b str. 16 7 . B e rlin . J. W .
4 7 1 D r. H . H a a c k .— G o th a .
4 7 2 D r. O s k a r S tü b e l. H o h e n zo llern str. 18. B e rlin W .
473
A . F . S ta h l, B a sk o w P e r 29. S t, P e te r s b u rg .
4 7 4 B ib lio te k a r d e r K lo s te r s V a t o p e d i.— B e r g A t h o s (T u r q u ía ).
—
475
K g l. F rie d ric h
399 —
A le x a n d e r s
U n iv e r s itä t.— E rla n g e n .— (Ba­
yern ) A le m .
4 7 6 P ro f. H e in rich B u lle. U n iv e rs itä t.— E rla n g e n .
477
G r a f Joh an n v o n M arm o ra. B ib lio th e k in K o rfu . G re cia.
4 7 8 K y o t o T e ik o k u D a ig a k u .— K y o t o .— Japon.
4 7 9 N a tu rw isse n sch a ftlich e s M useum . S a ra w a k .— B o rn eo .
4 8 0 A r c h ä o lo g . H isto r. S ta d tm u seu m . S m o le n sk . R u sia .
4 8 1 F ü rstl.
H o h e n zo lle rn ’sch e s M u seu m
für W isse n sch a ft,
u.
K u n s t. S ig m a rin g en , H o h en zo llern . A le m .
4 8 2 O rie n ta lis ch e s
In stitut. W la d iw o s to k . — A s ia tis c h e s
R u ss­
land.
4 9 3 G e s e lls c h a ft
für P h y sio k ra tie in B ö h m en . P ra g . B o h e m ia
A u s tr ia .
4 8 4 C y r u s C . A d a m s , 4 1 6 W e s t 11 8 th S tre et. N e w Y o r k C ity
48 5 F r a n k D a w so n , A d a m s M c G ill C o lle g e M ontreal C a n a d a .
4 8 6 A ' A lc o c k . In dian M useum . C a lcu tta .
4 8 7 W . H . A le x a n d e r . W e a th e r B u reau . W a s h in g to n .
488 T h o m . J osh u a A llr id g e . O ld C h arlto n , K e n t. E n g la n d .
4 8 9 H . A . A lle n , geo l. S u r v e y o f U n ited K in g d o m . L o n d o n .
4 9 0 H e n r y M . A m i. G eo l. N a t. H ist. S u r v e y . O tta w a C a n ad a .
491
F . M . A n d e rs o n . U n iv e rs ity B e rk e le y , C a l.— U . S . A .
4 9 2 C h . W . A n d r e w s .— B ritish M useum . L o n d o n .
4 9 3 S ir Joh n C . A r d a g h . A th e n a e u m C lu b .— L o n d o n .
4 9 4 D r. G e o r g e H . A s h le y .— P alo A lto . C aliforn ia.
4 9 5 R . S B a d en Pow ell. S t. G e o r g e s P la c e 8. L o n d o n .
4 9 6 S o lo n Irv in g B a ile y . H a rv ard U n iv e rsity . C a m b rid g e . M ass.
U . S. A .
4 9 7 M a rcu s B a k e r. U . S. B o a rd o f G e o g r. N am es. W a s h in g to n .
4 9 8 John B. B all. A sh b u rto n C o lle g e . L o n d o n .
4 9 9 P ro f. E rw in H in c k le y B a rb o u r.— U n iv . N e b ra sk a . L in co ln .
U . S. A .
500 A lfr e d E rn e st B a rlo w . G e o l-S u rv e y . O tta w a , C a n ad a .
501 Joh n G e o r g e B a rth o lo m ew . G e o g r. Inst. E d in b u rg h (S c o t
land).
— 400 —
502 Prof. W illia m S h ir le y B a y le y . C o lb y
C o lle g e .
W a te r w ille .
U . S. A .
503 S ir L e w is A . B e au m o n t. U n ite d S e r v ic e C lu b . L o n d o n .
504 C h as. R a y m o n d B e a z le y , L o n d o n S . E .
505 G e o r g e F . B e ck e r. U . S . G e o lo g -S u r v e y , W a s h in g to n D . C .
506 C h a rle s E . B eech er-Jale U n iv e rs ity , N e w - H a v e n .— -C o n n .
U . S. A .
507 M . B e g g . U n iv e r s ity O ta g o -D u n e d in (N ew Z e ala n d ).
508 D r. R o b e r t B ell. G e o lo g . S u r v e y . O tta w a C a n a d a .
509 L o r d C h a rles B e re sfo rd . L o w e r B e r k e le y S tre e t 2. L o n d o n .
5 1 0 S ir M ich a e l A .
S.
B id d u lp h . W h ite h a ll c u r t 2. L o n d o n .
S. W .
5 1 1 W ill. P. B la k e .— T u c s o n , A r iz o n a U . S . A .
5 1 2 W . T . B la n fo rd .— C a m p d e n H ill. B e d fo r d G a r d e n s 7 2 L o n ­
don W .
5 1 3 T . B la tc h fo rd .— P erth . W e s t A u s tr a lia .
5 1 4 W illfr. S . B lu n t .— Southw ater n e a r H o rsh a m (S u s s e x . E n ­
glan d).
515 T h om as
G eorge
B onney,
H a m p s te a d , D o m in g r o a d
23,
London. .
5 1 6 C a rsten E . B o rc h g r e w in k .— B r o m le y , K e n t,
E n g la n d .
5 1 7 P. N . B o se, G e o lo g . S u r v e y .— C a lc u tta . In dia.
5 18 G e rsh o m
B ra d fo rd . U . S . C o a s t and G e o d -S u r v e y . W a s ­
h in gto n .
5 19 A n d r e w
B raid . — U .
S.
C oast
and
G e o d -S u r v e y .
W as-
h igto n .
520 D a v id L . B rain ard . U . S. S ig n a l s e r v ic e . W a s h in g to n D . C .
52 1 J. V . B io w e r, Q u iv ir a H isto r. S o c ie ty , S t. P a u l (M inn. U S . A .
522 A lb e r t F . C a lv e rt, E a to n A v e n u e -L o n d o n .
523 P ro f. S a m u e l C a lv e rt.— U n iv e rs ity J o w a C ity . U . S . A .
5 2 4 E tn o g ra p h ic a l M u seu m .— M a k a ss o u (S o u th C e leb e s).
525 P ro f. D r. G e o r g e s L e c o in te .
O b s e r v a to ir e R o y a l d e B e lg i
q u e .— Uccle (B elgique).
52 6 C h as. W . C a m p b ell. S h a n g a y (China).
— 401 —
5 2 7 H e n r y D o n a ld C a m p b ell. W a s h in g to n & L e e U n iv . L e x in g ­
ton (V a .) U . S. A .
528 M a riu s R , C a m p b e ll. G e o lo g . S u r v e y . W a sh in g to n D . C.
529 W . R e v . C a m p b e ll. T a iw a n . F o rm o sa .
530 O s c a r C .
L.
C a rte r. C en tral H ig h
S ch o o l. P h ilad elp h ia.
U . S. A .
531 R o b e r t C h alm e rs. G e o lo g . S u r v e y -O tta w a .— C an adá.
532 A le x a n d e r F ra n cis C h am b erla in . W o r c e s te r U . S. A .
533
W ill. A s t o r
C h an ler. S m ith so n .
D . C.
534
In stitu tion , W a sh in g to n .
1
E . F . C h a p m a n . U n ited S e rv ic e C lu b .
P all M all. L o n d o n
S. W .
535
W a lt e r B . C h ea d le. P o rtm an S tra it 19. L o n d o n W .
5 3 6 D r. C h . C h ew in g s. M o lesw o rtstree t
130. N o rth A d e la id e .
S o u th A u s tra lia .
537 G eo rg e G oudie Chisholm , D rakefieldroad 59. London S . W .
538 W illia m H e n r y M a h o n e y C h ristie, G reen w ich n ear L o n d o n .
53 9 G e o r g e E a r l C h u rch . C ro m w e llro a d 2 16 . L o n d o n S . W .
540 W illia m B u llo c k C la rk . John H o p k in s U n iv e rs ity . Baltim ore
M d. U . S . A .
54 1 J. M o rg a n C le m en ts U n iv e rs ity , M adison , W is e . U . S. A .
542 W ill. C o lb e c k . A n la b y r o a d 225. H u ll. E n gla n d .
543 G re n v ille A . J. C o le. C o lle g e o f S cie n ce for Ireland. D u b lin .
54 4 A r t h u r P . C o lem an . U n iv e rs ity T o ro n to (K an ada).
545 G e o r g e L . C o llie. B e lo it C o lle g e , B elo it. W is e . U . S . A .
546 G e o r g e C o llin g rid g e , S o c ie ty o f A u stra la sia . H o rn s b y Ju n c­
tion. (N e w S o u th W a les).
54 7 P ro f. G . C . C o m sto ck . U n iv e rs ity o f M adison (W ise.) U . S. A .
548 T . B . C o m s to c k . L o s A n je le s. C alif. U . S. A .
549 S ir W . M artin C o rn w a y . L o n d o n .
550 P ro f. R a lp h C o p ela n d . E d in b u rg h . S co tlan d .
551 V a u g h a n C o rn ish . P rin ces S q u a re 72. L o n d o n .
552 E lia s B ra n co n C o w g ill. G e o lo g . S u r v e y o f the U n ited K in g
dom . London.
26
--- 402 ----
553 F ra n cis W . C r a g in .— C o lo ra d o C o lle g e . C o lo r a d o
S p r in g s
U . S. A .
5 5 4 C . B. C ra m p to n . G e o l. S u r v e y
o f th e U n ite d
K in g d o m .
London.
555 O . T . C r o s b y . C o sm o s C lu b . W a s h in g to n D . C .
5 5 6 Prof. W illia m G . C r o s b y . B o sto n , M ass. U . S . A .
5 5 7 D a v id K e r r C ro ss, A lto n r o a d 7. B irk e n h e a d (E n gla n d ).
558 D r. W h itm a n C ro ss; U . S . G e o lo g . s u r v e y . B a n c r o ft P la c e
2 13 8 . W a s h in g to n D . C.
5 5 9 C . G . C u llis, P ro f.— R . C o lle g e o f S c ie n c e , L o n d o n . S o u th
K e n s in g to n .
560 E d g a r R . C u m m in g s. In d ia n a U n iv e r s ity .— B lo o m in g to n .
In d ia n a U . S . A .
56 1
W illa rd L a w s o n
C u m m in g s. M ich ig a n
C o lle g e o f M in es.
H o n g h to n . M ich . U . S . A .
.562 E .
H.
C u n in g h a m -C ra ig .
G e o lo g . s u r v e y o f th e U n ite d
K in g s d o m . L o n d o n .
563 H e n r y P. C u sh in g (Prof.) C le v e la n d .
O h io -S ib le y S tr e e t
260.
56 4 R o b e rt N e e d h a m
C u st. E lm
P a r k G a rd e n s 63 .
London
S. W .
565 W illia m H e a le y D a li. G e o l. S u r v e y W a s h in g to n D . C .
56 6 Jam es C e c il D a lto n . E v e ly n g a r d e n s
13. L o n d o n
S.
W.
S o u th K e n s in g to n .
56 7 N e lso n H o ra tio D a rto n . G e o l-S u rv . W a s h in g to n D . C .
568 G e o r g e
H o w a rd
D a rw in . U n iv e r s ity o f C a m b r id g e ,
En­
gla n d .
56 9 L e o n a r d D a rw in R o y . G e o g r . S o c . E g e r to n P la c e , 12 L o n ­
do n S. W .
570 G e o r g e D a v id so n U n iv e rs ity . B e r k e le y , S . F r a n c is c o , C a l.
U . S. A .
5 7 1 A r th u r P. D a v is . G eo l. S u r v . W a s h in g to n D . C .
572 C
H . D a v is , S u p e rin te n d e n t o f th e U . S . N a v a l O b s e r v a t o ­
ry. W a s h in g to n .
— 403 —
573
W illia m
M orris D a v is, [H arvard
U n iv e rs ity ,
C a m b rid g e
(M ass.) U . S. A .
5 7 4 D r. C h arles D aw so n , In anor R o a d
i6 . B irm in gh am . E n ­
gla n d .
575
D f. S. E . D aw so n ; C o o p e r Str. 2 77. O tta w a (C anadá).
5 7 6 W . B ell. D a w so n T id a l S u r v e y . O tta w a (Canadá).
577
D a v id T . D a y , U . S . G e o lo g . S u r v e y . W a s h in g to n D . C.
578 H a n n o D eiler. T u la n e U n iv e rs ity , N e w O rlean s U . S. A .
579
H e n r y N ew to n D ik so n , U n iv ersity . O x fo rd , E n g la n d .
580 J o sep h S. D iller. U . S. G e o lo g , su rv e y , W a s h in g to n D . C.
58 1 R o la n d B u rra ge D ix o n , H a rv a rd U n iv e rs ity .— C a m b rid g e.
M ass. U . S. A .
582 R o la n d E lw o o d D o d g e , C o lu m b ia U n iv e rs ity , N e w Y o r k
(C ity) U . S. A .
583 P ro f. D a v id D o h e rty , L a
S a lle A v e n u e
582. C h ic a g o U .
S. A .
58 4 C h a rles L . D o o little. U n iv e rs ity o f P e n n sy lva n ia , P h ila d e l­
p h ia U . S. A .
585 G e o r g e A . D o rse y , F ield C o lu m b ia M useum . C h ic a g o (111.)
U . S. A .
586 D . B. D o w lin g , G e o lo g . S u r v e y . O tta w a (K an ada).
58 7 E . F . S co tt E llio t. Prof, S co tsto w n h ill. G la s g o w . (Scotland).
588 R o b e rt W h e e lo c k E lls. G e o lo g . S u r v e y O ’C on norstr. 204.
O tta w a . Can adá.
58 9 B en jam in K e n d a ll E m erso n . A m h e rs t (M ass.) U . S . A .
590 S a m u e l F ran klin E m m on s. U . S . G e o lo g . S u r v e y W a s h in g ­
ton D . C.
591 T h o rste in E rlin gsson; R e y k ja v ik (Island).
592 E v a n E va n s. U n iv. B a n g o v (N ord-W ales). E n g la n d .
593 S ir John Evan s; H e m p ste ad . E n g la n d .
594 J. P. F arler, P all M all 20. L o n d o n S. W .
595 O liv e r C. F arrin gto n . F ie ld C o lu m b ia M us. C h ic a g o (111.)
U. S. A .
59 6 W . H . F ergu so n . M elbou rn e (V icto ria , A u stra lia ).
59 7 P rof. D r. B. E . F ern o w . U n iv . Ith aca; W a s h in g to n D . C.
— 404 —
598 A . H . F e s tin g . B o is H a ll. A d d ie s to n e (S u rre y -E n g la n d ).
599 J. W . F e w k e s .— N a tio n a l M u se u m .— W a s h in g to n U . S . A .
600 ,C. H . F itc h U . S . G e o l. s u r v e y , W a s h in g to n .
601 E d w . A rth u r F itz G e ra ld , G re en S tr. 2. G r o s v e n o r S q u a re .
London W .
602 H u g h F letch er; G e o lo g . s u r v e y , O tta w a . K a n a d a .
603 W illia m M o rris F o n ta in e , P ro f. U n iv . V ir g in ia . C h a r lo tte s
v ille (V a . U . S . A .)
604 D r. H e n r y O g g F o rb e s , G e o lo g . S u r v e y . M e lb o u rn e .— ( V ic ­
toria).
605 S ir John F o rre st. P e rth .— A u s tra lia .
606 C . E . F o x , U . S . N a v a l O b s e r v a to r y ; W a s h in g to n .— U . S . A .
607 John F o s te r F ra se r, W h ite h a ll C o u rt. L o n d o n S . W .
608 P e rsifo r F ra s e r (Prof.); S p r u c e S tr. 928. P h ila d e lp lia . U .
S. A .
609 D r. T o k u z o F u k u d a . T o k y o , J ap on .
6 1 0 M y ro n L e s lie F u lle r .— G e o l. S u r v . W a s h in g to n D . C .
611
W illia m H e n r y F u rn e ss. W allingford, D e la w a r e
C o m ity .
P a. U . S. A .
6 1 2 F ra n cis G a lto n . R u tla n d g a te 4 2 .— L o n d o n S . W .
6 1 3 H e n r y G an n ett. H o v e B u ild in g 13 3 0 .— F -s tre e t N . W . W a s ­
h in gton .
6 1 4 P rof. D r. W illia m F ra n c is G a n o n g . N o rth a m p to n .— M a ss.
U. S. A .
6 1 5 John S ta n le y G a rd in er. C a m b rid g e (E n gla n d ).
616 A .
S . G a ts c h e t.— B u re a u o f A m e r ic . E t h n o lo g y .— W a s ­
hin gto n .
6 1 7 E rn e st G e d g e . L u d b o r o u g h . S o u th L in c o ln sh ire . (E n g la n d ).
6 18 S ir A . G e ik ie , J erm in str. 2 8.— L o n d o n S . W .
6 1 9 S t. G e o r g ie w .— S o fia .— B u lg a ria .
620 A lfr e d W illia m G ib b . B e lv id e re S tre e t. 1. A b e r d e e n , S c o
tlan d.
6 2 1 A lfr e d S t. H ill G ib b o n s . B u rn
E n gla n d ).
V ie w 8. B u d e N . (C orn w all-
— 405 —
6_2 G ro v e K . G ilb ert, U . S . G e o lo g ic a l S u r v e y .
D . C.
W a sh in g to n .
6 2 3 S ir D a v id G ill. C a p eto w n (So u th A frica ).
6 2 4 J. G . G o o d ch ild . G e o lo g . S u r v e y , E d in b u rg h (Scotland).
6 2 5 J. P a u l G ood e; U n iv e rs ity o f C h ic a g o (111.) Q u a d ra n g le C lu b .
6 2 6 C . H . G o rd o n . S u p erin ten d en t o f S ch o o ls. Lincoln. N e b . F .
str, 1828. U . S. A .
6 2 7 G . B . G o rd o n , P e a b o d y M useum . C a m b rid g e. M ass. U . S . A .
62 8 Prof. D r. C. G o ttsch e. N atu rh ist. M us. H a m b u rg. A le m .
6 2 9 U ly s s e s Sherm an G ran t.— C o lle g e o f liberal arts. C h ica g o .
Ill U . S. A .
6 3 0 L . P. G ra ta ca p . M useum o f N a tu ra l H isto ry . N e w Y o r k .
U . S. A .
6 3 1 U n iv e rs ity o f A b e rd e e n (Scotland).
6 3 2 Jas. W . H . T ra il.— A b e r d e e n U n iv ersity .
633 U n iv e rs ity o f A d e la id e .— A d e la id e .— (A ustralia).
6 3 4 R o y a l S o c ie ty o f So u th A u s tra lia .— A d e la id e .— (A ustralia).
635 U n iv e rs ity o f the S ta te o f N e w Y o r k .— A lb a n y . U . S . A .
6 3 6 E . W . Stanton, A m e s . Y o w a . U . S. A .
6 3 7 U n iv e rs ity o f St. A n d r e w s .— S t. A n d r e w s (Scotland). E n ­
glan d.
6 38 U n iv e rs ity o f M ich igan . A n n A r b o r . (M ich.) U . S . A .
6 3 9 H e rb e rt E . S a rg en t. A n n A r b o r . (M ich.) U . S . A .
640 K y r ia k o s D . M y lo n a s.— A th e n .— G recia.
6 4 1 D . Philios, A k ro p o lis M u seu m .— A th e n .— G re cia.
6 4 2 U n iv e rs ity o f T e x a s .— U . S . A .
6 43 John H o p k in s U n iv e rs ity .— B a ltim o re (M aryland). U . S . A .
6 4 4 G eo . W . M e. C r e a ry .— B a ltim o re. (M aryland).
6 4 5 M . V a ltr o v ic '.— N a tio n al M u seu m .— B e lg ra d .— S erb ia .
6 4 6 W illia m E . R itter. B e r k e le y .— C aliforn ia. U . S A .
6 4 7 U n iv ersity o f B irm in g h am .— (E n gland).
6 48 Indiana U niversity.— Bloom ington (Indiana) U. S . A .
6 4 9 Boston U niversity.— Boston (Mass). U . S . A .
6 50 G e o r g e H . B a rto n .— B o sto n (M ass). U . S. A .
6 5 1 University o f C o lo ra d o .— B o u ld e r (C olorado). U . S . A .
— 406 —
652 U n iv e rs ity o f B u ffa lo .— N e w Y o r k . U . S . A .
653 G e o lo g ic a l S u r v e y o f In d ia an d G e o lo g ic a l M u se u m . 2 7.
C h o w rin g h e e R o a d (C alcu tta).
6 5 4 A . C . H a d d o n . S c. D . C a m b rid g e . (E n gla n d ).
6 55 F ra n k R u sse l; H a rv a r d U n iv e rs ity , C a m b rid g e . U . S . A .
6 5 6 U n iv e rs ity o f V ir g in ia .— C h a r lo tte sv ille (V irg in ia ). U . S . A .
6 5 7 C . O . W h itm a n , Z o o lo g is t.— C h ic a g o U n iv e rs ity .
658 U n iv e r s ity o f C in cin n a ti (O hio). U . S . A .
6 5 9 R o y a l A g r ic u ltu r a l C o lle g e .— C ir e n c e s te r (E n glan d ).
660 W e s te rn R e s e r v e U n iv e r s ity (C le ve la n d ) O h io . U . S . A .
6 6 1 H a m ilto n C o lle g e .— C lin to n . N . Y . U . S . A .
662 D a v e n p o r t A c a d e m y o f S c ie n c e s .— D a v e n p o r t (Y o w a ). U .
S. A .
663 S t. S te p h e n s C o lle g e . D e h li (P an jab).— In dia.
6 6 4 O h io W e s le y a n U n iv e r s ity .— D e la w a r e .— O h io . U . S . A .
665 D o r s e t C o u n ty M u s e u m .— D o r c h e s te r.— (E n g la n d ).— C u ­
rator.
6 6 6 U n iv e rs ity o f D u b lin (T rin ity C o lle g e ).— D u b lin .— Ire la n d .
6 6 7 U n iv e rs ity C o lle g e .— D u n d e e (S cotlan d ).
668 N a tio n a l M useum
o f A n tiq u itie s .— (Q u een S tre e t).— E d in ­
b u rg h .
6 6 9 S c o ttish N a tu ra l H is to r y
S o c ie ty .— (5
Q ueen
S tre e t).—
E d in b u rg h .
6 70 F o u ra h B a y C o lle g e . F o u r a y B a y b/ F r e e to w n (S ie rra L e o ­
na). A fr ic a .
6 7 1 G o v e rn m e n t M a rin e B io lo g ic a l S ta tio n . G a lle .— (C ey lo n ).
6 7 2 V a le n tin e S te m b e r g e r .— G alw 'a y (Ireland).
6 73 U n iv e rs ity o f G la s g o w (S co tla n d ) E n g la n d .
6 7 4 W illia m H . L a n g e . G la s g o w (S c o tla n d ) E n g la n d .
6 75 R o y a l O b s e r v a to r y .— G re e n w ic h . E n g la n d .
6 7 6 U n iv e r s ity M useum .-— H a lifa x . (N o v a S c o tia , C a n ad a ).
6 7 7 M r. H a r r y P ie rs. H o llis S tr e e t.— H a lifa x , C a n a d a .
6 78 C o lg a te U n iv e r s ity .— H a m ilto n (N e w Y o r k . U . S . A .
6 7 9 C h a rle s H e n r y H itc h c o c k ; H a n o v e r . N e w [H a m p s h ire . U .
S. A .
— 407 —
680 M r^ T h o m a s L in ch M o n tg o m e ry .— H a rrisb u rg (P en nsylv.)
6 8 1 H illfo o t O b se rv a to ry .— H a rro w (England).
682 T asm an ian -M u seu m and A r t G a lle ry (M acqu arie and A p p le
S treet), Hobart , T asm a n ia .
683 F . G . F ig g . M eteo ro lo gist. H o n g -K o n g (China).
6 8 4 M ich ig a n C o lle g e o f M in es.— H o u g h to n (M ich.) U . S. A .
685 N iz a m C o lle ge. H y d e ra b a d (N a tive S ta te , D e ccan -In d ia.
6 8 6 M e d ica l C o lle g e o f In diana.— In d ia n o p o lis (Indiana) U . S . A .
6 8 7 P resid e n t o f — S ta te
U n iv e rs ity o f Io w a. — Io w a C ity .
(Iowa) U . S. A .
688 M r. F ra n c k W o o ln o u g h .— Ip sw ich . (E n gland).
6 8 9 C o rn ell U n iv e r s ity = I th a c a , N e w Y o r k . U . S . A .
6 9 0 M a h a ra ja h ’s C o lle g e .— Jaip ur (N a tive S ta te , R a jp u ta n a ).—
India.
6 9 1 P. M a rc D e c h e v ie n s S. J.— J erse y .— C h an n el Island. E n
glan d.
692 A le x a n d e r Ign. K y tm a n o v . Jen iseisk. (Siberia).
693 A . P a p a d o p u lo s— K e ra m eu s.
P a tria rch al
B ibliothek-Jeru­
salem , Palestina.
6 9 4 G e o lo g ic a l S o c ie ty o f S o u th A fr ic a , B o x 340. J o h an n esb u rg.
T ra n sv aa l.
695 G e o lo g ic a l M useum .— K a ir o .— E g y p t.
6 9 6 M ete o ro lo g ica l O b s e rv a to r y .— H e lu a n .— K a iro . E g y p t .
6 90 R o y a l bo tan ic G ard en s. K e w . L o n d o n .
698 Q u e e n ’s U n iv e rsity .— K in g s to n .— O n ta rio .— C a n ad a .
6 9 9 U n iv e rs ity o f K o n sta n tin o p e l — T u rq u ia .
70 0 S e li Z e k i B e y . U n iv e rs ity o f K o n sta n tin o p e l.
701 E x c . O . H am di B e y; A n tiq u itie s M useum , K o n sta n tin o p e l.
702 Im perial U n iv e rs ity o f K y o t o .— K y o t o .— Japon.
703 M r. H iroji K in o sc h ita . K y o t o , Japon.
70 4 C o lle g e o f S cie n ce and E n g e n e e r in g .— K y o t o , Japon.
705 M r. Fusakichi O m o ri.— K y o t o , Japon.
70 6 Purdur U n iv ersity — L afa yette (Indiana) U . S. A .
7 0 7 Panjab U niversity.— L ahore (Panjab) India.
— 408 —
708 P a n ja b C e n tral M useum ; L a h o r e . P a n ja b . In dia.
70 9 P e ra k G o v e rn m e n t M u seu m ; L arut. P e ra k . S tr a its S e t t le ­
m ents.
7 1 0 U n iv e r s ity o f K a n s a s .— L a w re n c e .-— K a n s a s , U . S . A .
711
F ra n c is H u n tin g to n S n o w , L a w re n c e . K a n s a s , U . S . A .
7 1 2 P e r c y F . K e n d a ll. L e e d s (E n glan d ).
7 1 3 U n iv e r s ity o f N e b r a s k a .— L in c o ln . N e b r a s k a U . S . A .
7 1 4 U n iv e r s ity o f L iv e r p o o l; E n g la n d .
7 1 5 W illia m A . H e rd m a n . U n iv e r s ity o f L iv e r p o o l, E n g l.
7 1 6 U n iv e r s ity o f L o n d o n (S o u th K e n s in g to n S . W .) L o n d o n .
7 1 7 F . W . O liv e r. U n iv e r s ity o f L o n d o n .
7 1 8 S . G . S h a tto c k , U n iv e r s ity o f L o n d o n .
7 1 9 E . R a y L a n c a s te r; (B ritisch M useum ) L o n d o n .
72 0 C h a rle s O w e n W a te r h o u s e , B ritish M u se u m , L o n d o n .
72 1
D r. A r th u r S . W o o d w a r d ; B ritish M u se u m , L o n d o n .
72 2 L . F letch er; B ritish M u seu m , L o n d o n .
72 3 W a lla c e C o lle c tio n (H e rtfo rd H o u se). L o n d o n W \
7 2 4 P u b lic k R e c o rd O ffic e (C h a n c e ry L a n e . W . C .) L o n d o n W .
72 5 G e o lo g ic a l S u r v e y o f th e U n ite d K in g d o m . L o n d o n W .
7 2 6 M u seu m o f P r a c tic a l G e o lo g y , J erm in str. L o n d o n W .
7 2 7 In d ia O ffic e L ib r a r y (W h ite h a ll S . W .) L o n d o n W .
72 8 R o y a l S o c ie ty , B o u rlin g to n H o u se , L o n d o n W .
72 9 R o y a l In stitu tio n o f G re a t B ritain fo r th e P ro m o tio n , D iffu ­
sio n an d E x te n s io n o f S c ie n c e an d o f u se fu l K n o w le d g e
— A lb e m a r le S tre e t, L o n d o n , P ic c a d illy W .
73 0 R o y a l A g r ic u ltu r a l
S o c ie ty o f E n g la n d . (13
H anover Sq.
W .) L o n d o n .
7 3 1 A n t h r o p o lo g ic a l In stitu te o f G re a t B rita in and Ire la n d (3
H a n o v e r S q.), L o n d o n .
73 2 M a ry L . J on es. L o s A n g e le s , C a lif. U . S . A .
733
L a b o ra to ry
o f the
M arin e
B io lo g ic a l
A s s o c ia t io n o f th e
U n ite d K in g d o m .— L o w e s to ft. (S u ffo lk . E n g la n d .)'
7 3 4 U n iv e r s ity o f W is c o n s in . M a d iso n (W isco n sin ) U . S . A .
73 5 V ic to r ia -U n iv e r s ity . M a n c h e s te r (E n gla n d ).
7 3 6 F . W . G a m b le , M a n ch e ste r (E n glan d ).
409
—
737
—
A . D . C o tto n , M a n c h e s te r (E n gla n d ).
7 3 8 W illiam N . R ic e ; M id d le to w n (C on n .) U . S . A .
739 H e n r y L . W a rd . M ilw a u k e e (W isco n sin ) U . S . A .
74° C h a r le s E - M o n ro e , M ilw a u k e e (W isco n sin ) U . S. A .
741 U n iv e r s it y o f M in n e so ta . M in n e a p o lis (M in n esota) U . S .
742 M in n e s o ta A c a d e m y o f N a tu ra l S c ie n c e s , M in n e a p o lis
AU.
S. A .
743
744
745
Z o o lo g ic a l S u r v e y o f M in n e so ta , M in n e a p o lis U . S . A .
M e . G ill C o lle g e an d U n iv e rs ity . M o n trea l— C a n ad á .
V a n d e r b ilt U n iv e r s ity . N a sh v ille (T e n n ese e. U .S . A .) C h an c e lle r of.
7 4 6 U n iv e r s it y
o f N ew
Z e a la n d . N e w Z e a la n d .
7 4 7 C a n te r b u r y M u se u m . C h ristch u rch »
»
7 4 8 U n iv e r s it y o f O ta g o — D u n e d in
»
749
»’
V ic t o r ia U n iv e r s it y C o lle g e . W e llin g to n . N e w Z e a la n d .
7 5 0 C o lo n ia l M u s e u m
»
»
751
»
»
G e o lo g ic a l S u r v e y o f N e w Z e a la n d
7 5 2 J a le U n iv e r s ity . N e w H a v e n — C o n n e cticu t. U . S . A .
753
T h e T u la n e
U n iv e r s ity o f L o u isia n a . N e w O rle an s.
L o u i­
sia n a . U . S . A .
7 5 4 C o lu m b ia U n iv e r s it y in th e C it y o f N e w Y o r k ; N e w Y o r k .
U. S. A .
7 5 5 N a th a n ie l T . B rith o n . C o lu m b ia U n iv e rs ity . N e w Y o r k . U .
S. A .
7 5 6 H e n r y F . O sb o rn . C o lu m b ia U n iv e rs ity . N e w Y o r k .
7 5 7 W . V . B ie s e r
»
»
»
7 5 8 S la te r M e m o ria l M u seu m ; N o rw ich . (C on n .) U. S . A .
7 5 9 N a tu r a l H is t o r y M u seu m ; N o ttin g h a m . E n g la n d .
76 0 E d w a r d B a g n a ll P o u lto n , O x fo r d U n iv e rs ity . E n g la n d .
761
R . B . C lifto n M .
»
»
»
76 2 R o y a l b o ta n ic G a rd e n s . P e r a d e n iy a — Isla n d C e y lo n .
7 6 3 U n iv e r s it y
o f P e n n s y lv a n ia .
P h ila d e lp h ia . (P en n sylv.) U .
S. A .
7 6 4 A c a d e m y o f N a tu ra l S c ie n c e s (L o g a n
p h ia.
S q u a re ), P h ila d e l­
— 4 io —
765 A m e r ic a n E n to m o lo g ic a l S o c ie ty ( L o g a n S q u a re ). P h ila d e l­
phia.
7.66 C a rn e g ie In stitu te. P itts b u rg h . (Pa.) U . S . A .
7 6 7 P rin c eto n U n iv e rs ity (C o lle g e o f N e w
J erse y )
P rin c e to n
(N ew J ersey) U . S . A .
768 B ro w n U n iv e rs ity . P r o v id e n c e (R h o d e Island ) U . S . A .
76 9 P rof. A lb e r t D . M e a d
»
»
»
7 7 0 M r. Jam es F ra n k lin C o llin s. P r o v id e n c e (R h o d e Islan d ) U .
S. A .
771
G e o lo g ic a l S o c ie ty o f A m e r ic a .
R o c h e s te r (New' Y o r k ) U .
S. A .
7 7 2 P ro f. H . L . F a irch ild ; U n iv e r s ity o f R o c h e s te r (N e w Y o r k )
U . S.
77 3 W a s h in g to n U n iv e rs ity . S a in t L o u is (M o.) U . S . A .
7 7 4 R o y a l (F ree) M u se u m and L ib r a r ie s (P eel P a rk ) S a lfo r d .
E n g la n d .
77 5 U n iv e rs ity o f C a lifo rn ia . S a n F ra n c isc o . C a l. U . S . A .
7 7 6 M r. R . S h e lfo rd , E tn o g r a p h ic a l M u seu m . S a ra w a k ; B o rn e o .
7 7 7 U n iv e rs ity
C o lle g e ;
S h e ffie ld
( E n g la n d ) .
A.
G eo rges
S q u a re .
7 7 8 B o ta n ica l G ard en . S in g a p o r e .
7 7 9 N o rth e rn In d ian a H is to ric a l S o c ie ty . S o u th
B e n d (Indian a)
U. S. A .
780 L e h ig h U n iv e rs ity . S o u th B e th le h e m . P en n . U . S . A .
78 1 P e n n s y lv a n ia S ta te C o lle g e .— S ta te C o lle g e (P e n n s y lv a n ia )
U. S. A .
782 H ille r C . W e llm a n n . S p rin g fie ld (M ass.) U . S . A .
783 U n iv e r s ity o f S y d n e y ; S y d n e y , N ew ' S o u th W a le s — A u s ­
tralia.
78 4 G e o lo g ic a l S u r v e y o f N e w
S o u th
W a le s ;
Sydney. A u s­
tralia.
785 R o s e P o ly te c h n ic In stitu te. T e r r e
78 6 P ro f. Y a t s u k a
Japon.
H ozum y;
Im p e ria l
H a u te / In d ia n a U . S . A .
U n iv e r s ity . T o k y o —
-
78 7 1 rof.
K a k ic h i
4ii
M itsu k u ri;
—
Im p e ria l
U n iv e rs ity . T o k y o -
J ap o n .
78 8 1 rof. B u n jiro K o t o ; Im p e ria l U n iv e rs ity . T o k y o — Japon.
789
»
M a ta jiro Y o k o y a m a
»
»
»
79 0
»
S h o go ro T sub oi
»
»
»
791
»
T a m a k i Inui
».
»
»
792
U n iv e r s it y o f T o ro n to ; T o r o n to , K a n a d a .
79 3 P ro f. J. L . W a lk e r
794
»
R.
»
»
R a m s a y W r ig h t .— B io lo g ic a l M u seu m . T o ro n to ,
K anada.
795
M u se u m o f V ic t o r ia U n iv e r s ity . T o r o n to , K a n a d a .
796 T o rq u a y
N a tu ra l H is t o r y
S o c ie ty ; T o r q u a y (D ev o n . E n ­
g la n d .
797
S t. J o s e p h ’s C o lle g e — T r ic h in o p o ly — India.
79 8 U n iv e r s it y o f Illin o is. U r b a n a . Illin o is U . S . A .
7 9 9 U n iv e r s it y o f W a le s . W a le s . G ra n B retañ a .
800 S m ith s o n ia n
In stitu tio n , N a tio n a l
M u seu m .
W a s h in g to n
D . C.
801 P ro f. W . H . H o lm e s, N a tio n a l M u seu m . W a s h in g to n .
802 B u r e a u
o f A m e r ic a n
E th n o lo g y , N a tio n a l M u seu m . W a s ­
h in g to n .
803 C la r k U n iv e r s ity -W o r c e s te r . (M ass. U . S. A .
804 V a l t y r G u d m u n d sso n . R e ik ja v ik (Island).
805 E r n s t H a rte rt. R o ts c h ild M us. Tring. E n g la n d .
806 J. B . H a tc h e r. C a r n e g ie M us. P itts b u rg h . P a. U . S . A .
807 A n d r e w
J. H e rb e rts o n . S ta v e rto n R o a d 9. O x fo r d , E n ­
g la n d .
808 E . Q . H ill; M u ir C o lle g e . A lla h a b a d (India).
809 C . W . H o b le y , U g a n d a . (O stafrica).
8 1 0 S ir T h o s . H u n g e rfie ld H o ld ich . L a n s d o w n e cre s ce n t 23.
London.
811
A r t h u r H o llic k , B o ta n ic a l G ard en , B r o u x P a rk . N e w Y o r k .
U . S. A .
8 1 2 W a lt e r
H ough.
U. S. A .
N a t.
M us. S m ith so n . Inst.
W a s h in g to n .
--- 4 1 2
8 13 Jam es F o rd .
H u ghes;
---
H o n -S e c r e ta r y o f th e R . G e o g r . S o ­
c ie ty . C h e y n e G a rd e n s 4. L o n d o n S . W .
8 1 4 W illia m F ra s e r H u m e; S u r v e y O ffic e . K a ir o . E g y p t .
8 15 R o la n d D u er. Irv in g . U .
S . G e o lo g . S u r v e y . W a s h in g to n
D . C.
8 1 6 P e r c y John. G e o l-S u r v e y . C a p e to w n . S o u th A fr ic a .
8 1 7 W ilb u r C . K n ig h t , U n iv e r s ity o f W y o m in g , L a r a n n e . (W y ).
U . S. A .
8 18 T h o m a s H a rris L lo y d ; B la n ty re . (B ritish C e n tra l A fr ic a ).
8 1 9 B e re sfo rd L o v e t t . S im la (India).
820 D o n a ld A . M e. A lis te r . J eb el S i K a it D a ra u , E g y p t .
821 A le x a n d e r C . M a cd o n a ld . Q u e e n
S tr e e t 30. M e lb o u rn e ,
A u s tra lia .
822 W . J. M e. G ee; B u re a u o f A m e r ic a n E t h n o lo g y . W a s h in g ­
ton. U . S . A .
823 S ir W ill. M e. G re g o r. G o u v . L a g o s . W e s t A fr ic a .
824 A . H . M e. M ah o n . Q u e lta . (B e lu tsch ista n . India).
825 A . T . M aso n ; S m ith so n . In st. W a s h in g to n . U . S . A .
826 John E d w a r d
S . M o o re.
C h isw ic k .
(E n g la n d ) B a th ro a d 4.
827 W illis L . M o o re. W e a th e r B u rea u . 19. S tr. 1 3 1 2 . W a s h in g ­
ton.. U . S . A .
828 R . A . F . M u rra y . M e lb o u rn e. V ic to r ia .
829 D r. A r n o ld
E . O rtm a n n .
C a rn e g ie M u s. ( S c h e n le y P a rk )
P itts b o u rg h . P a. U . S . A .
830 P rof. D r. H e n r y
F a irfie ld
O sb o rn .
C e n tr a l P a r k 7 7 . S tr.
N ew Y ork.
831 H . I. P erk in s. G e o r g e to w n . (B ritish G u ian a).
832 H ow 'ard S a u n d ers. C o le m a n s tre e t 4. L o n d o n E . C .
833 W . L . S cla te r. S o u th A fr ic . M us. C a p e to w n . S o u th A fr ic a .
834 L o u is S cu lfo rd Q u e e n sr o a d . H o n g k o n g , C h in a .
835 A r t h u r H . S m ith . T ie n tsin . C h in a.
836 H u rg ro n je C . S n o u c k .— B a ta v ia . J av a.
837 H . I. S n o w . U n ite d C lu b .— J o k o h a m a , J ap on .
838 R e w . D r. Jam es S te w a rd . L o v e d a le . S o u th A fr ic a .
—
§39
P ro f.
413
—
L . B . S te w a rt. S c h o o l o f p ra tic a l S c ie n c e . T o ro n to .
Kanada.
840 W . R . T a y l o r — D a y s b r o o k r o a d 1. L o n d o n S . W .
841
T e t s u g o r o W a k im iz u . T o k y o , J ap on .
842 T h o m a s L . W a ts o n . D e n is o n
U n iv e rs ity . G ra n v ille . O h io .
U . S. A .
843 L . A . W e lls . A d e la id e . S o u th — A u s tra lia .
8 4 4 G a r d e n e r F . W illiam s, C o n s o lid a te d M in es. K im b e r le y . C a p
co lo n ie .
845 W a lt e r G . W o o ln o u g h ; S y d n e y . N e w S o u th W a le s .— A u s ­
tralia.
8 4 6 P ro f. D r . N . J a m a sa k i. T o k y o , Japon.
84 7 H o r a c e B o lin g b r o k e
W o o d w a r d . G e o lo g .
S u r v e y , U n ited
K in g d o m . L o n d o n .
848 H e n r y S h a le s W illia m s . J ale U n iv e rs ity . N e w H a v e n . (Conn.)
U. S. A .
8 49 E .
E.
G is sin g .
P a ll M all. U n ite d
S e r v ic e
C lu b . L o n d o n
S. W .
850 U n iv e r s ité D ’a ix — M a rse ille — A ix -e n -P r o v e n c e . F ra n ce .
851
M r. C a h e n
»
»
»
»
»
»
8 52 A c a d é m ie D ’A lg iè r . A lg iè r . A fr ic a .
853 M u s é e L a p id a ir e (P lace d e la R é p u b liq u e ) A r le s (B o u ch es
d u R h ô n e ). F ra n c e .
8 5 4 P r é s id e n t d e l 'A c a d é m ie fra n ça ise d e s S c ie n c ie s . A r r a s (Pas
d e C a lais). F ra n c e .
855 S o c ié té A r c h é o lo g iq u e du G ers. A uch. G ers. F ra n c e .
8 5 6 M u s é e s c ie n tifiq u e et
A r c h é o lo g iq u e .— A u t u n
(S â o n e et
L o ir e ). F ra n c e .
8 5 7 M u s é e L a p id a ir e (C h a p e lle S a in t Nicholas).-— A u t u n (S â o n e
e t L o ire ). F ra n c e .
858 M u s é e
R o b in (A n c ie n H ô te l R o b in ).— A u tu n
(S â o n e et
L o ire ). F ra n c e .
8 5 9 M u s é e S cie n tifiq u e
F ra n c e .
et
A r c h é o lo g iq u e .
A u x erre
(Jonne).
—
414 —
860 M u sée C a lv e t. (R u e J o se p h V e r n e t 65) A v ig n o n . (V a u clu s e ).
F ra n ce .
861 M u sée S c ie n tip u e e t A r c h é o lo g iq u e . A v r a n c h e s . (M an che).
F ra n ce .
862 M u sé e — B ib lio th è q u e L e ó n A lé g r e . B a g n o ls -s u r C è z e (G ard).
F ra n ce.
863 M u sée scien tifiq u e
et A r c h é o lo g iq u e .
P la c e S a in t P ie rre
N .° 20. B a r le D u c . (M euse). F ra n c e .
864 M u sé e scie n tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e , ru e G é n é r a l d e D a is .
B a y e u x (C alv ad o s). F ra n ce .
865 B ib lio th é ca ire H iriart. B a y o n n e . B a ss e s P y r é n é e s . F ra n c e .
866 M u sé e d ’H isto ire N a tu re lle (H ô te l d e V ille ) B e a u n e (C ô te
d ’or). F ra n ce.
867 S o c ié té A c a d é m iq u e d A r c h é o lo g i e ,
S c ie n c e s e t A r t s de
l’O is e , ru e d e l’a b b é G e llé e , B e a u v a is (O ise). F ra n c e .
868 M u sée scien tifiq u e e t a rc h é o lo g iq u e (H o te l d e V ille ) B e lfo rt.
(T e rrito ire de B elfo rt). F ra n ce .
869 U n iv ersité d e B e sa n ço n . (D ou bs). F ra n c e .
870 Prof. P arm en tier. B e sa n ço n . (D ou bs). F ra n c e .
8 7 1 P rof. M a gn in , D ir e c te u r
du Jardin B o ta n iq u e . B e sa n ç o n .
(D oubs). F ra n ce.
872 M u sé e A r c h é o lo g iq u e
(A n c ie n n e H a lle , p la c e
L ab ou rey)
B e sa n ço n (D ou bs). F ra n ce .
873 M u sé e scien tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e . (A u C h â te a u ) B lo is.
(L o ir-e t C h er.) F ra n ce .
8 74 U n iv e rsité d e B o r d e a u x — B o r d e a u x (G iro n d e). F ra n c e .
875 P rof. G ru v el. B o r d e a u x (G iron de). F ra n ce .
8 7 6 M u séu m d ’ H is to ire N a tu re lle
(au ja rd in p u b lic.) B o r d e a u x
(G ironde). F ra n ce .
8 7 7 M u sée e th n o g ra p h iq u e et p ré h is to r iq u e .— B o r d e a u x .
(G i­
ronde). F ra n ce.
878 M u sée
des
a n tiq u e s
(rue
M a b ly ).— B o r d e a u x
(G iron de).
F ra n ce.
8 7 9 M u sé e
C o m m u n a u x — B o lo g n e -s u r
F ra n ce .
M er
(Pas
de
C a lais).
—
415
—
880 M u s é e L o r in (H ô te l d e V ille ) B o u r g (A in .) F ra n ce .
8 8 1 M u s é e p ré h is to riq u e
et
e th n o lo g iq u e (B â tim en t d e la G re-
n ette) B o u rg (A in). F ra n ce .
882 M u s é e s c ie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e — -R ue d e s A r è n e s 6.
B ourges (C her.) F ra n ce .
883 S o c ié té d e s A n tiq u a ir e s d u C e n tre. Bourges (Cher). F ra n ce .
88 4 C o lle c tio n s scie n tifiq u e s et A r c h é o lo g iq u e s . Brest. (F in istè ­
re). F ra n c e .
885 M u sé e s cie n tifiq u e et
A r c h é o lo g iq u e . B o iv e la G a illa rd e
(C o rrè ze ). F ra n c e .
8 8 6 U n iv e r s ité d e C a e n .— C a en (C alv ad o s). F ra n ce .
88 7 P ro f. L ig n ie r d e C a e n .— C a e n (C alv ad o s). F ra n ee.
888 S o c ié té
d e s a n tiq u a ire s d e N o rm a n d ie (R u e d e C a u m o n t
C a e n (C a lv a d o s). F ra n c e .
88 9 M u s é e s cie n tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e . C a h o rs (L ot). F ra n ce .
890 M u s é e
scie n tifiq u e
et
A r c h é o lo g iq u e — C a m b ra i
(N ord).
F ra n c e .
891 M r. G . M a ss é — C a rc a s o n n e (A u d e ). F ra n ce.
892 M u sé e s cie n tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e — C a rp e n tra s (V a u clu se). F ra n c e .
893 M u s é e
d ’ H is to ire
N a tu re lle
et
d ’A r c h é o lo g ie — C a s tre s
(T a rn ). F ra n c e .
8 9 4 M u sé e S c ie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e .— C h âlo n s-su r S a ô n e .
F ra n c e .
895 M u s é e (H ô te l d e V ille ), C h âlo n s-su r M arn e. F ra n c e .
8 96 M u sé e scie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e . C h a m b é r y (S a vo ie ).—
F ra n c e .
8 9 7 M r. le B ib lio th é c a ire B a r b a d a u x .— C h a rle v ille (A rd e n n e s).—
F ra n ce .
898 M u s é e scie n tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e . — C h a rtre s (Eure-etL o ir ).- -F ra n ce.
899 M u sé e scie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e , C h â te a u r o u x (Indre)—
F ra n c e .
9 0 0 M u sé e A r c h é o lo g iq u e .— C h atillo n -su r-S ein e. F ra n ce .
9 0 1 M r. A n a t o le F e r ra n d .— C h a u m o n t.— (H aute-M arne) F ra n ce .
—
902 C a b in e t d ’A n tiq u ité s
4i6
—
e t d ’H is to ire
N a tu re lle -C h e r b o u rg -
M a n ch e. F ra n ce.
903 M u sée d e s A n tiq u e té s . C h e lc h e l-A lg ie r (A friq u e ).
904 M u sé e scien tifiq u e, A r c h é o lo g iq u e , A r t is tiq u e e t In d u strie l.
B o u le v a rd
G u s ta v e
R ic h a r d - Cholet (M arn e
&
L o ire ).
F ra n ce .
905 M u sé e scien tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e .— C la m é c y (N iè v re ).—
F ra n ce .
906 U n iv e rs ité de
C le rm o n t.— C le rm o n t - F e r ra n d
(P u y -d e -D o -
m e.) F ra n ce .
907 M u sé e A r c h é o lo g iq u e et E th n o g r a p h iq u e .— F e r ra n d (P uyd e-D ô m e).— F ra n ce ,
908 U n iv e rs ité de D ijo n .— D ijo n (C ô te d ’or.) (a l ’A r q u e b u s e ) .—
F ra n ce.
9 09 M u sée d ’H isto ire N a tu re lle .— D ijo n
(C ô te d ’or.) (a l ’A r -
q uebuse). F ra n ce.
9 1 0 M u sée A r c h é o lo g iq u e .— D ijo n (H ô te l d e V ille -c o u r d e B ar.
F ra n ce.
9 11
M u sé e
scien tifiq u e
et A r c h é o lo g iq u e .— D o u a i ,— (N ord).
F ra n ce .
9 1 2 M u sée s cien tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e , ru e d e la R e p u b liq u e 9.
D o u a i. (N ord). F ra n ce .
9 13 M u sé e scien tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e , 2 ru e B e n j. M o rel.
D u n k e r q u e .— (N ord). F ra n ce .
9 1 4 M u séu m d ’H is to ire N a tu r e lle — E lb e u f.— (S ein e In férieu re).
F ra n ce .
9 15 M u sée A r c h é o lo g iq u e .— E v r e u x (E ure). F ra n ce .
9 1 6 M u sée
s c ie n tifiq u e , et
A r c h é o lo g iq u e .— F o ix
(A r iè g e ).—
F ra n ce .
9 1 7 M u sée scien tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e . F ré ju s (V a r). F ra n c e .
9 18 M u sé e scien tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e . G a p . (H a u te s A lp e s ).
F ra n ce.
9 1 9 U n iv e rs ité de l ’é ta t d e G a n d .— G e n t.— B e lg iq u e .
920 U n iv e rs ité de G re n o b le . G re n o b le (Isère). F ra n c e .
— 4 i? —
921
M u s é e s cie n tifiq u e e t a rc h é o lo g iq u e .
G u é re t. (C reuse).— ■
F ra n c e .
92 2 M u s é e
s c ie n tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e .— Isso u d u n (Indre).
F ra n ce.
9 2 3 E c o le p ra tiq u e d ’E tu d e s B ib liq u e s .— -Jerusalem .— P a lestin a.
9 2 4 In s titu t fra n ç a is d A r c h é o lo g ie
925 M usée
A r t is tiq u e
et
O rie n ta le .— K a iro . E g y p t .
A r c h é o lo g iq u e .— L a n g r e s .
(H aute-
M arn e). F ra n c e .
9 2 6 M u sé u m
L a fa ille et M u sé u m
F le u ria u (Jardin d e Plantes).
L a R o c h e lle -C h a re n te In férieu re. F ra n ce .
9 2 7 M u s é e d ’A r c h é o lo g ie ,
ru e G a rg o u lle a u .
(L a R o c h e lle ).—
(C h a re n te In férieu re). F ra n c e .
928 M u s é e s c ie n tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e .— -L a R o ch e-su r-N o n .
(V e n d é e ). F ra n c e .
9 2 9 M u sé e
d ’H is to ire
N a tu re lle
et
d A r c h é o lo g ie (P lace des
A r ts ) Z a z W -M a y e n n e . F ra n ce .
9 3 0 L e s a rc h iv e s d e l ’O rd re de S. Jean d e J eru salem .— Lava-
letta , Ile M a lta ,
931
M u sé u m
d ’A r c h é o lo g ie . — L e
H avre,
S e in e -In ferieu re.—
F ra n c e .
932 M u séu m
d ’H is to ire
N a tu re lle , L e H a v re , S ein e-In ferieu re.
F ra n c e .
9 3 3 M u sé e
A r c h é o lo g iq u e
(R u e des
Bas
fossés).— L e
M an s
(S a rth e) F ra n c e .
9 3 4 M u sé e C r o z a tie r (Jardin du F e r à C h ev a l) L e
P e ry (H aute-
L o ire ). F ra n c e .
9 3 4 U n iv e rs ité d e L ille . L ille (N ord) F ra n c e .
9 3 6 E c o le
des
h a u te s
é tu d e s
in d u strielles (11
rue d e T o u l).
L ille (N ord). F ra n c e .
9 3 7 M u sé e N a tio n a l A d r ie n
D u b o u c h é (P lace des C h a m p s d e
foire). L im o g e s . (H a u te V ien n e). F ra n ce .
9 3 8 P ro f. D r. N . v a n W e rv e k e -H is to r. A te ilu n g ; L u x e m b u r g .
9 3 9 U n iv e rs ité d e L y o n . (R h ô n e, F ran ce).
9 4 0 M u sé u m
F ra n c e .
27
d e s S c ie n c e s N a tu re lle s
(P alais d e s A rts ) L y o n .
— 418 —
942 M u sée d ’h isto ire N a tu re lle et cl A r c h é o l o g ie .— M à co n (S a ô n e
et L o ir e .— F ra n ce .
943 U n iv e rsité
D ’A i x . — M a rseille . — B o u c h e s
du R h ô n e .
F ra n ce.
9 4 4 M u sé e A r c h é o lo g iq u e .— C h a te a u B o r é ly . M a rseille . B o u c h e s
du R h ô n e .— F ra n ce.
945 M u sée scien tifiq u è e t a r c h é o lo g iq u e .— M e lu n .— S e in e et
M a rn e .— F ra n ce .
9 4 6 M u sé e scien tifiq u e e t a r c h é o lo g iq u e .— M e n d e (L o z è re ).—
F ra n ce .
9 4 7 M u sé e d ’H isto ire N a tu re lle .— M o n ta u b a n (T a rn et G a ro n n e.)
— F ra n ce .
948 S o c ié té a rc h é o lo g iq u e d e T a r n et G a r o n n e .— M o n ta u b a n .
G a ro n n e .— F ra n ce .
9 4 9 M u sé e scien tifiq u e et a rc h é o lo g iq u e . M o n tb é lia r d .— D o u b s .
— F ra n ce.
950 M u sé e de la v ille (13 b o u le v a rd d e la P réfe ctu re ) M o n tb rison; L o ir e .— F ra n ce.
951
M u sée a rc h é o lo g iq u e .— (à la D ia n a) M o n tb riso n ; L o ir e .—
F ra n ce .
9 52 M u sé e
d ’H isto ire
N a tu re lle
et
d ’a r c h é o lo g ie .— M on t-d e-
M arsan . L a n d e s .— F ra n ce .
953 U n iv e rsité d e M o n tp e llie r. M o n tp e llie r. (H éra u lt).— F ra n c e .
9 5 4 E c o le
n atio n a le
d ’a g ricu ltu re . —
M o n tp e llie r.
(H é ra u lt).
F ra n ce .
955 S o c ié té a rc h é o lo g iq u e (R u e E u g è n e L is b o n n e 14),
M o n t­
pellier; H é ra u lt.— F ra n ce .
9 5 6 U n iv e rs ité L a v a l.— Q u e b e c .— C a n a d a .
9 5 7 M u sée
scien tifiq u e
e t a r c h é o lo g iq u e .— M o u lin s (A llie r).—
F ra n c e .
958 U n iv e rsité d e N a n c y .— N a n c y (M eu rth e e t M o selle). F ra n c e .
9 5 9 M u sée a rc h é o lo g iq u e de N a n te s (P lace d e s Irlan d ais) N antes-L o ire -In fe rie u re. F ra n ce .
960 M u séu m
d ’H isto ire
F ra n ce .
N a tu re lle ,
N a n t e s - L o ir e In férieu re.
—
ç ô i M u sée
s c ie n tifiq u e
et
4 tÇ
—
a rc h é o lo g iq u e .
N a rb o n n e (A u d e).
F ra n ce
96 2 M u sé e s c ie n tifiq u e et a rc h é o lo g iq u e . N é ra c (L o t et G a ro n ­
ne). F ra n c e .
963 M u sée
C é ra m iq u e ,
e th n o g r a p h iq u e
(P ala is du cal) N e v e rs
(N ièvre). F ra n ce .
9 6 4 M u se u m d ’ H isto ire N a tu re lle (ancien L y c é e ) N im e s (G ard).
F ra n ce.
9 6 5 M u s é e d H is to ire N a tu re lle , rue de l ’O ra to ire , N io rt (D e u x
S e v re s). F ra n c e .
9 6 6 M u sé e
d ’H is to rie
N a tu re lle
(P lace
G a rib a ld i
6) N izza .
F ra n c e .
9 6 7 M u sé e scie n tifiq u e e t a rc h é o lo g iq u e . O ra n (A lg iè r). A fr iq u e .
968 M u s é e d 'H is to ir e N a tu re lle , O rle an s. L o ir e t. F ra n ce.
9 6 9 U n iv e r s ité d e P a ris. P a ris. F ra n c e .
9 7 0 E c o le N o rm a le S u p é rie u re .— R u e d ’U lm 4 5. P aris. F ra n ce.
971
E c o le n a tio n a le su p é rie u re de M in es. B o u le v . S t. M ich el 60.
P a ris. F ra n ce .
9 7 2 In stitu t N a tio n a l A g r o n o m iq u e .
Rue
C la u d e -B ern a rd 16.
P a ris. F ra n c e .
973 M useum
d ’H is to ire N a tu re lle , (A u Jardin d e s Plan tes), rue
C u v ie r 57. P a ris. F ra n ce .
9 7 4 In s titu t P a s te u r (R u e D u to t 25) P a ris. F ra n ce .
9 7 5 B ib lio th è q u e N a tio n a le , R u e de R ich e lie u . P aris. F ra n ce.
9 7 6 B ib lio th è q u e S a in te -G e n e v iè v e . (P lace du P an th éon ). Paris.
F ra n c e .
9 7 7 M r. P a u l W ir ia th . M u sé e du L o u v e (P lace du C arro u ssel).
P aris. F ra n c e .
9 7 8 M u s é e d ’E t h n o g r a p h ie .— P a la is d u T r o c a d è r o . P aris. F ra n ce .
9 7 9 M u sé e P é d a g o g iq u e (41 ru e G a y L u ssa c). P aris. F ra n ce .
980 J ard in
z o o lo g iq u e
d 'a c c lim a ta tio n . — B o y
de
B o u lo g n e .
P a ris. F ra n c e .
981
S o c ié té
E n to m o lo g iq u e d e F ra n c e (28 ru e S erp en t). Paris.
F ra n c e .
982 M u sé e scie n tifiq u e et a rc h é o lo g iq u e .— P a u . F ra n ce.
— 420 —
983 M u sé e du P é rig o rd .— P è r ig n e u x (D o rd o g n e). F ran ce.
984 M u sé e scien tifiq u e e t a rc h é o lo g iq u e .— P e ro n n e. S o m m e .
F ra n ce.
985 M u sé e scien tifiq u e et a rc h é o lo g iq u e . P e rp ig n a n (P y re n é e s
O rien ta les). F ra n ce.
9 86 U n iv e rs ité d e P o itie rs .— P o itie rs (V ien n e). F ra n c e .
9 8 7 M u sé e d ’H isto ire N a tu re lle; P o itie rs— (V ien n e) F ra n c e .
988 M u sé e d 'A r c h é o lo g ie
»
»
»
989 M u sé e scie n tifiq u e e t a rc h é o lo g iq u e . P riv a s. A r d è c h e —
F ra n c e .
990 M u sée artistiq u e, scien tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e . P rovins.
S e in e et M arn e. F ra n ce .
9 9 1 M u sé e de l'U n iv e r s ité L a v a l. Q u e b e c . C a n a d á .
992 M u sé e D e p a rta m e n ta l D A r c h é o lo g ie . Q u im p e r (F in istère)
F ra n ce .
993 M u sé e A r c h é o lo g iq u e . Reim s. M arn e. F ra n c e .
9 9 4 U n iv e rsité d e R e n n e s. Ille et V ila in e
»
995 M u sé e A r c h é o lo g iq u e d e R e n n e s; Ille e t V ila in e . F ra n c e .
996 M u sée M u n icip a l— R o a n n e (L o ire ) F ra n c e .
9 9 7 M u sé e scien tifiq u e; R o d e z A v e y r o n
998 M uséum
»
d ’H isto ire N a tu r e lle — R o u e n (S e in è In férieu re)
F ra n ce .
999 M u sé e scien tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e -— S a in t B r ie u e — C ô te s
du N o rd . F ra n ce .
1000 M u sé e scien tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e ; S a in t D ié (V o s g e s )
F ra n ce.
1001 M u sée A rtis tiq u e , scie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e — H a u te
M arn e— S a in t D izier.
1002 M u sé e
A r c h é o lo g iq u e — Saintes
(C h a ren te
in fé rie u re —
F ra n ce .
1003 M u sé e
scien tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e ;
S a in t - E t ie n n e —
L o ir e . F ra n ce.
1004 M u sé e d e s A n tiq u ité s N a tio n a le s . S a in t-G erm a in en L a y e
— S e in è et O ise; F ra n ce .
--- 4 2 1
----
1005 S o c ié té cl A r c h é o lo g ie e t D ’H isto ire N a tu re lle du D é p a r ­
tem e n t d e la M a n ch e; S a in t L o -M a n ch e . F ra n ce.
10 06 M u sé e S cie n tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e — S a in t O m e r— Pasd e C a la is . F ra n c e .
10 0 7 M u s é e L e c u y e r — S a in t Q u en tin , A is n e . F ra n ce .
1008 M u sé e S c ie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e — S a u m u r (M arné et
L o ire ). F ra n c e .
10 09 M u s é e scie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e , Sem ur-en-Auxois —
C ô té d ’O r. F ra n c e .
1 0 10 M u sé e scie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e , Sens — Jonne. F ra n ce .
10 11
M u sé e scie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e ; S o is s o n s — A isn e .
F ra n c e .
10 1 2 M u sé e scie n tifiq u e et A r c h é o lo g iq u e , T a r b e s — H a u te s Pyrén n ées. F ra n c e .
10 13 M u sé e s cie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e — T h o n o n (H a u te S a ­
vo ie). F ra n ce .
1 0 1 4 U n iv e rs ité d e T o u lo u s e (H a u te G aron n e). F ra n ce .
1 0 1 5 M u s é e A r c h é o lo g iq u e S a in t R a y m o n d .— -T o u lo u se. H a u te
G a ro n n e . F ra n c e .
1 0 1 6 M u sé e A r c h é o lo g iq u e d e s A u g u s tin s .— T o u lo u s e . H a u te
G a ro n n e . F ra n c e .
1 0 1 7 M u s é e d ’H isto ire N a tu re lle; T o u rs , In d re e t L o ir e . F ra n ce.
1 0 18 M u s é e d e S c ie n c e s n atu relles;
Troyes. A u b e , F ra n ce .
1 0 1 9 M u s é e A la q u i— T u n is. A fr iq u e .
10 20 M u sé e L a v ig e r ie de S a in t L o u is de C a rth a g e . T u n is, A fr i­
que.
10 21
M r. A . P e tit, A r c h iv e u r ,— T u lle — C o rrè ze . F ra n c e .
10 22 In stitu t d e S o c io lo g ie (S o lv a y ) P a r k L e o p o ld . B ru xelles.
B e lg iq u e .
10 23 M u sé e scie n tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e .— V a le n c e , (D rôm e).
— F ra n c e .
10 2 4 G a le rie d ’h isto ire N a tu re lle ( A u x A ca d é m ie s). V a le n c ie n ­
n es (N o rd -D e p a rt). F ra n ce .
10 25 M u sé e A r c h é o lo g iq u e . Vannes (M orbihan). F ra n ce .
--- 4 2 2
—
I02Ô M u sée scien tifiq u e e t A r c h é o lo g iq u e ; V e r d u n
M e u se.
F ra n c e .
10 27 M u sé e N a tio n a l d e V e r s a ille s — (S ein e-et-O ise). T ra n c e .
1028 M u sé e de V e s o u l; V e s o u l— H a u te S a ô n e . F ra n c e .
10 29 M u sé e L a p id a ire ; V ie n n e — Isère. T ra n c e .
1030 M u sée H isto riq u e (S m a la n d s F o rn s a l).— W e x io
S u e c ia .
10 31 M u sé e O c é a n o g ra p h iq u e . M o n a c o .— P rin cip é .
10 32 M r. D r. F . M ü h lb e r g .— A a r a u — S u is s e .
1033 R . M u se o A r c h e o lo g ic o
d e lle M a rc h e — V ia
del duom o
12. A n c o n a . Italia.
10 34 M u se o d e lla fra tern ità dei L a ic i— A r e z z o , Ita lia .
1035 M u seo C o m u n a le — A s c o li; P ic e n o , Ita lia.
10 36 S o c ie tà in te rn a zio n ale di S tu d i F r a n c e s c a n i— A s s is i, Ita lia.
10 37 M u se o P ro v in c ia le .— B a ri, Italia.
1038 M u se o C iv ic o .— B e llu n o , Italia.
10 39 R e a le A te n e o di S cie n z e , L e tte r e e A r t i (V ia D o n ize tti).
B e rg a m o , Italia.
1040 R e g ia U n iv e rsità d e g li S tu d i— B o lo g n a , Ita lia.
10 41 S ig . C a rlo E m e r y .— B o lo g n a , Italia.
1042 M u se o C iv ic o (S e zio n e an tica )— B o lo g n a , Ita lia .
1043 B ib lio te c a C iv ic a Q u e rin ia n a — B r e s c ia , Ita lia .
10 44 M u se o C iv ic o — B re s cia , Italia.
1045 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— C a g lia ri-S a rd in ia , Ita lia.
10 46 S ig n o re D o m e n ic o L o v is a t o
»
»
»
10 47 L ib e r a U n iv e rs ità d e g li S tu d i.— C a m e rin o , Italia.
1048 M u seo p ro v in cia le s a n n itico .— C a m p o b a s s o
»
10 49 M u seo p ro v in c ia le — C a p u a , Ita lia.
1050 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i di C a ta n ia — C a ta n ia , S ic ilia ,
Italia.
10 5 1 S ig . G io v a n n i D i S te fa n o (G e o lo g ia ) — C a ta n ia ,
Italia.
10 52 U m b e rto D r a g o (Z o o lo g ia )— C a ta n ia , S ic ilia , Ita lia.
10 53 M u seo C iv ic o di C a ta n ia
»
»
10 54 M u seo P r o v in c ia le — C a ta n za ro , Ita lia.
10 55 Prof. A d r ia n o P ic c o lo m in i— C e s e n a , Italia.
»
S ic ilia ,
— 423 —
10 5 6 R . R . M u se o A r c h e o lo g ic o , A r c h iv i e B ib lio te c a — C iv id ale d e l F riu le , Italia.
1 0 5 7 M u se o C iv ic o ;— C o m o — Italia.
10 58 M u se o co m u n a le ;— C o r n e to — T a r q u in ia , Italia.
1059
M u s e o co m u n a le ;— C o rto n a , Italia.
10 60 M u se o C iv ic o — A l a P o n z o n e — C rem o n a , Italia.
10 61
S ig n o r e G iu lio B a z e tta — D o m o d o s s o la , Italia.
10 62 D e t K g l. N o rs k e V id e n s k a b e r s S e lsk a b ; D ro n th e im , N oru ega.
10 63 R . M u se o A te s tin o ;— E s te , Italia.
10 6 4 M u sé p C o m u n a le ;— F e r m o
»
10 65 L ib e r a U n iv e rs ità di F e r ra ra
»
10 6 6 F e lic e G a v e lli, F errara, Italia.
10 6 7 R .
Is titu to di S tu d i su p erio ri,
p ratici e di p e rfe z io n a ­
m e n to , Ferra ra , Italia.
10 68 R e a le M u se o di S to ria N a tu ra le .— V ia R o m a n a 19. F ire n ­
ze, Ita lia.
10 6 9 P ro f. Paole? M a n te g a z z a — V ia G in o C a p p o n i
10 7 0 R e a le
3. F ire n z e ,
Is titu to d ei S c ie n z e S o c ia li.— C e sa re A lfie r i;— V ia
L a u r a 4 2 . F ire n ze, Italia.
10 71
R e a le Is titu to su p e rio re di m a g isteri fem m in ile. F ire n ze,
Italia.
10 72 R e a le B ib lio te c a M a ru c e llia n a — F ire n z e , Italia.
10 73 A c c a d e m ia d e lla C r u s c a — F ire n z e .— Italia.
10 7 4 R e a le B ib lio te c a M e d ice o — L a u re n z ia n a — F ire n ze, Italia.
10 75 M u se o A r c h e o lo g ic o
(P alazzo d e lla C ro c e tta )— F ire n ze,
Ita lia.
10 7 6 S o c ie tà C o lo m b a ria (V ia d ei B ardi)— F ire n ze, Italia.
10 7 7 M u se o C iv ic o — F o rli, Italia.
10 78 R e a le U n iv e rs ità d e g li S tu d i— G e n o v a , Italia.
10 7 9 M u se o C iv ic o n ei P a la zz o B ia n c o — G e n o v a , Italia.
1080 M u se o C iv ic o di S to ria N a tu ra le (V ille ta D in e g ro )— G e n o ­
v a , Italia.
10 81 Is titu to Id ro g r a fic o
d e lla R e g ia
M a rin a — G e n o v a , Italia.
1082 M a rc h e s e C e s a r e Im p e ria le di S . A n g e lo — G e n o v a , Italia.
—
424 —
1083 M u se o A r c h e o lo g ic o C o m u n a le — G ir g e n ti— S ic ilia , Italia.
1084 M u se o p ro v in c ia le — G ro sse to , Italia.
1085 M u se o C iv ic o — Im ola, Italia.
1086 M u se o C iv ic o — L iv o r n o , Italia.
10 87 O ss e rv a to rio d e lla R . A c c a d e m ia N a v a le di Livorno; I a -
vorno, Italia.
1088 B ib lio te c a G o v e r n a tiv a — L u c c a , Italia.
1089 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— M a ce ra ta , Italia.
1090 R . A c c a d e m ia scie n tific o — -letteraria. V ia B o r g o n u o v o 25.
M ilatio, Italia.
10 91 R . Istitu to tecn ico su p e rio re — M ilano, Italia.
1092 R . S c u o la su p e rio re di a g ric o ltu r a — M ila n o , Italia.
1093 B ib lio te c a A m b ro s ia n a — P ia z z a
d e lla
R osa
2— M ilano,
Italia.
10 94 M u se o P a trio D ’a rc h e o lo g ia — M ila n o , Italia.
1095 M u se o C iv ic o di S to r ia N a tu ra le — C o r so V e n e z ia — M ila '
no, Italia.
10 96 A r c h iv o di S ta to — M antua, Italia.
10 97 M u seo C iv ic o — P a la zz o a c c a d e m ic o — M a n tu a , Ita lia.
1098 B ib lio te c a e M u se o
C o m u n a le — M a ssa m a rittim a — G r o s ­
seto , Italia.
10 99 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— M essin a, Italia.
110 0 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— M o d e n a , Ita lia
n oi
P rof. C a rlo F e lic e R e s ta g n o — M o d e n a , Italia.
110 2 M u se o C iv ic o — M o d e n a , Italia.
110 3 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— N a p o li, Ita lia.
1 1 0 4 P rof. A b e le d e B ia sio (a n th ro p o lo g ia )— -N a p o li, Italia.
110 5 P rof. G iu lio de P e tra (a rch eo lo g ia )— N a p o li, Italia.
1 1 0 6 S ta zio n e Z o o lo g ic a — N a p o li, Ita lia.
1 1 0 7 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— P a d u a , Ita lia.
110 8 S ig . G io v a n n i O m b o n i— U n iv e rs ità di P a d u a , Ita lia.
11 0 9 P ro f. S ig E n ric o T e d e s c h i— U n iv e rs ità d i P a d u a , Italia,
in o
P ro f. P ie r A n d r e a S a cca rd o -— U n iv e rs ità
1 1 1 1 M u se o C iv ic o — P a d u a , Italia.
di P a d u a , Ita lia.
—
425
—
1 1 1 2 R e a le A c c a d e m ia di S cie n z e , L e tte r e ed A r t i— P a d u a ,
Ita lia .
1 1 13 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— P a lerm o , Italia.
1 1 1 4 G iu s. M azzarelli-— U n iv e rs ità di P a lerm o , Italia.
1 1 1 5 R e g ia B ib lio te c a N a zio n a le — P a lerm o , Italia.
1 1 1 6 B ib lio te c a C o m u n a le — P a lerm o , Italia.
1117
M u se o N a z io n a le — P a lerm o , Italia.
1118
R e a le A c c a d e m ia
di S cie n z e , le tte re e b e lle a rti.— P a le r­
m o , Italia.
I l 19 R . A c c a d e m ia d elle S c ie n z e m e d ich e — P a lerm o , Italia.
1 1 20 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— P arm a, Italia.
1121
R . B ib lio te c a Palatin a-— P arm a, Italia.
1 1 2 2 M u s e o di A n t ic h it à — P a rm a, Italia.
1 1 2 3 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S t u d i— P a v ia , Italia.
1 1 2 4 P ro f. C a m ilo G o lg i, U n iv e rs ità di P a v ia , Italia.
1 125 P r o f G iu lio D e A le s s a n d r i— P a v ia , Italia. 1 12 6 M u se o C iv ic o d i S to ria P a tria — P a v ia , Italia.
1 1 2 7 U n iv e r s ità lib e ra d e g li S tu d i— P e ru g ia , Italia.
1 1 2 8 S ig n o r e — C o n te G . B . R o s s i S c o tti— P e ru g ia , Italia.
1 1 29 M u s e o O liv e r ia n o — P e sa ro , Italia.
1 1 30 B ib lio te c a
113 1
C o m u n a le P a sserin i— L a n d i; P ia ce n za , Italia.
R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— P isa , Italia.
1 1 3 2 M a rio C a n a v a r i— G e o lo g . P a le o n to lo g o — P isa, Italia.
1 1 3 3 R e g ia S c u o la su p e rio re di A g r ic o lt u r a — P o rtici, Italia.
1 1 3 4 M u se o C o n co rd ie s e ; Portogruaro — Venerici, Italia.
1 1 3 5 M u s e o C iv ic o A r c h e o lo g ic o . R e g g io di C a la b ria , Italia.
1 1 3 6 M u se o C o m u n a le C h ie ric i— R e g g io d e ll’E m ilia , Italia.
1 1 3 7 M u se o C o m u n a le S p a lla n z a n i— R e g g io d e ll’E m ilia , Italia.
1 1 3 8 M u se o C iv ic o — R im in i, Italia.
1 1 3 9 R . O s s e r v a to r io G e o d in a m ic o — R o c c a di P a p a , Italia.
1 1 4 0 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— R o m a , Italia.
1141
P ro f. D e c ia V in c ig u e r r a . U n iv e rs ità di R o m a , Italia.
1 1 4 2 B ib lio te c a A le s s a n d rin a d e lla R . U n iv e rs ità — R o m a , Ita lia,
1 1 4 3 M u se o B o r g ia n o — R o m a , Italia.
— 426 —
i r 4 4 P o n tificiu m C o lle g iu m U rb a n u m d e P r o p a g a n d a F id e i
R o m a , Italia.
11 4 5 P o n tificia U n iv e rsita s
G re g o ria n a
in C o lle g io
Rom ano,
P a la zzo B o rro m eo , V ia del S e m in a rio 12 0 — R o m a , Ita lia.
1 1 4 6 C o m m issio n e de A r c h e o lo g ia s a c ra — R o m a , Italia.
1 1 4 7 M u se o N a zio n a le R o m a n o — R o m a , Italia.
1 1 4 8 M u se o
P re isto rico , E tn o g r a fic o
e
K ir c h e r ia n o — R o m a ,
Ita lia .
1 1 4 9 M u se o C a p ito lin o — R o m a , Italia.
11 50 A n tiq u a riu m
C o m u n a le — V i a
San
G r e g o r io
I— R om a,
Italia.
11 51 M u se o C o m u n a le — S a n G im ig n a n o , Ita lia
l i 52 S ig n .
G o ffred o
M a cre lli.— M u se o Sarsina
p ro v .
F o rlì,
Italia.
11 53 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— Sassari, Isla C e rd e n a , Ita lia.
1 1 5 4 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i— S ie n a , Italia.
1 1 5 5 M u seo A r c h é o lo g ic o — S u lm o n a , Italia.
1 1 5 6 M u seo p e lig n o M u n ic ip a le — S u lm o n a , Italia.
11 57 M u seo C iv ic o — S u sa , Italia.
1 1 5 8 M u se o N a zio n a le .— T a r a n to .— Italia.
1 1 5 9 M u seo M u n icip ale; T e r a m o .— Italia.
1 1 6 0 P rof. S. C io fa lo .— T e r m in i (S icilia ).— Italia.
116 1
II M u se o C iv ico ; T o r to n a (Italia).
11 6 2 M u se o C iv ic o
di S to ria N a tu ra le
F e r d in a n d o M a ss im i­
lia n o .— ■
Trieste-A.\istr'và.-Y\ u n gria.
1 1 6 3 R e g ia U n iv e rs ità d e g li S tu d i.— T o r in o . Italia.
1 1 6 4 R e a le M u se o in d u stria le italia n o . T o rin o . Italia.
11 6 5 R e g . S c u o la su p e rio re di M e d icin a v e te r in a ria . T o rin o .
Italia.
1 1 6 6 B ib lio te c a N a zio n a le . T o r in o . Italia.
1 1 6 7 R e a le M u se o di A n tic h ità . T o rin o . Italia.
11 6 8 B ib lio te c a C iv ic a e M u se o F rilu a n o .— U d in e . Italia.
1 1 6 9 L ib e r a U n iv e rs ità d e g li S tu d i.-— U rb in o . Italia.
1 1 7 0 S ig . P o m p e o N a ta lu c c i. U rb in o . Italia.
1171
C o m m . F ra n c e s c o P ic cio li, V a llo m b r o s a .— F ir e n z e .— Ita lia .
—
427 -
i i / 2 G a b in e tto A r c h e o lo g ic o
c o m u n a le .— V a s t o
D A im o n e .
(P ro v . C h ieti). Italia,
i
173
R-
Is titu to V e n e to
di S c ie n c e , lette re ed arti.
Cam po
S a n S te fa n o . P a la z z o L o r e d a n .— V e n e c ia . Italia.
I 1 7 4 C o n te F ilip p o N a n i M o c e n ig o . V e n e c ia . Italia.
1175
B ib lio t e c a N a z io n a le M a rcia n a . V e n e c ia . Italia.
1 1 7 6 B ib lio t e c a 'd e l S e m in a rio P a tria rca le . V e n e c ia . Italia.
1 1 77 M u s e o A r c h e o lo g ic o . V e n e c ia . Italia.
1 1 7 8 M u s e o L a p id a r io B ru zz a . V e r c e lli. Italia.
1 1 79 B ib lio te c a C o m u n a le . V e r o n a . Italia.
1 1 8 0 M u s e o C iv ic o . V e r o n a . Italia.
118 1
M u s e o C iv ic o . V ic e n z a . Italia.
1 1 8 2 M u s e o G u a rn a c c i. V o lte r r a . Italia.
1 1 8 3 P r in c ip e
L u ig i A m a d e o
D u c a d e g li A b r u z z i.— R o m a .—
Ita lia.
12 8 4 G . A lfa n i.— O s s e rv a to rio X im e n ia n o .— F ire n ze. Italia.
1 1 8 5 P ro f. G u is e p p e A llie r o . T o rin o . Italia.
1 1 86 P ro f.
G io a c c h in o
de
A n g e lis
d ’O s s a t .—
U n iv e rs ità
di
R o m a . Ita lia .
118 7 E d o u a rd
A n th o in e , M in istè re d ’In terieu r, R u e T re ilh a rd .
P a ris.
1 1 8 8 P a o lo C o n ti A n to n e lli. V i a M a rg h e ra 59. R o m a . Italia.
1 1 8 9 S a lv a to r e
A r c id ia c o n o .- - O s s e r v a t o r io
G e o d in a m ic o .—
C a ta n ia . S izilia .
1 1 9 0 P ro f. T it o B a d ia . V i a M ila n o 19. R o m a . Italia.
119 1
D r . M a rio B a ra lla (V u lc a n ò lo g o ) V o g h e r a - V ia C a v o u r 2 1.
Ita lia.
1 1 9 2 P ro f. D r. C h a r le s B a rro is. R u e P a sca l 37. L ille . F ra n ce.
1 1 9 3 D r.
O d oardo
B eccari
(Zool).
F ire n z e , V ia R o m a n a 19.
Ita lia.
1 1 9 4 J u les B e rg e ro n (G èol). B o u le v a rd H a u ssm a n n 1 5 7 .— Paris.
F ra n c e .
1 1 9 5 A le k s e i A . B in ila . Z o o l. M us. S t. P e tersb u rg .
1 1 9 6 L u ig i B o d io .— V i a T o r in o 15 3 . R o m a .
— 428 —
1,197
P rin ce R o la n d B o n a p a r te (A n th ro p o g e o g r). A v . d ’J en a 10.
Paris.
119 8 C h a rle s E u d e s B o n in . B o u le v . P e re ire 58. P aris.
1 1 9 9 A lb e r t B o n n e l de M e ziè re s;— R u e j u f f r o y 9 3 . P a ris.
1200 P rof.
F ra n c e s c o
B o rle tti.
V ia
39/4 ^
V it to r ia
M ila n o .
Italia.
1201 Prof. P ièrre M arcellin B o u le .— P la c e V a lh u b e r t 3. P a ris.
F ra n ce .
1202 C a v . L u ig i B r ic c h e tti-R o b e c c h i.1203 P rof.
P e te r
Iw a n o v its c h
P a v ia .— Italia.
B ro u n o w .
W a s s ili O s tr o w
10.
L in ie 5. S t. P e te rsb u rg .
1204 P ro f. R . C a g n a t. (A rc h é o lo g u e ) C o llè g e d e F ra n c e . P a ris.
1205 U m b e rto C a g n i, C a p t. d e frega ta ; R o m a .
120 6 V ic o m te R o b . C a ix d e S a in t A y m o u r .— B o u le v . d e C o u rc e lle s 1 1 2 . Paris.
12 0 7 P rof. A d . C a n c a n i.— P ia z z a P o lla ro ia 38. R o m a . Ita lia.
1208 O . L . C a tto lic à , C a p t. d e fre g a ta . G e n u a . Ita lia .
12 0 9 Prof. J. Ig in o C o c c h i. V i a P in ti 5 1 . F ire n z e . Italia.
1 2 1 0 P rof. D r. G iu s e p p e A n g e lo C o lin i, M u se o p re isto ric o e d
e tn o g ra fico . R o m a .
12 11
S ig . G u id o C o r a .— V i a G o ito 2. R o m a .
12 1 2 P rof. H en ri C o rd ier. R u e d e L ille 2. P a ris.
1 2 1 3 G u is e p p e D a lla V e d o v a . V i a C a v o u r 108. R o m a .
1 2 1 4 C o n te L u c h in o dal V e r m e .— F o r o
B o n a p a r te 17 . M ila n o .
Italia.
12 1 5 P ro f. A c h ille D a rd a n o . V i a A r io s to 6.
1 2 1 6 P rof.
G io v a n n i
De
A g o s tin i. V ia X X
R o m a . Ita lia .
S e tte m b r e 9 8 -A .
R o m a . Italia.
1 2 1 7 P rof. G io v a n n i d e B e ra rd in is. N a p o li. Italia.
12 1 8 P rof.
C o n te A n g e lo
D e G u b e rn a tis. V i a
S.
M a rtin o al
M a ca o . R o m a . Italia.
1 2 1 9 D r.
F e rn a n d
D e lis le . —
Rue
de
l ’A r b a lè t e
35.
F ra n ce .
12 2 0 P ro f. L u ig i D e ll’E r b a . N a p o li. Italia.
12 2 1 M r. F ra n ç o is D e lo n c le .— R u e d e la T o u r 59. P a ris.
P a ris.
— 429 —
1 2 2 2 M r. E m ile D e s c h a m p s . R u e S t. P la cid e i . Paris.
12 2 3 D r. G io v a n n i D i S te fa n o . U ffic io G e o lo g . R o m a .
1 2 2 4 P ro f. B o ris A l e x F e d ts c h e n k o . (B o tàn ico ) M o sk a u . R u sia .
12 2 5 M r. L u c ie n G a llo is , R u e C la u d e B e rn a rd 59. P aris.
1 2 2 6 M r. A lfr e d G ra n d id ie r .— C h a m p s E ly s é e s 6. P aris.
1 2 2 7 P ro f. D r. V in c e n z o G ro s s i.— V ia R . C a d o rn a . R o m a .
12 2 8 I g n a z io G u id i, V i a B o tte g h e O sc u re 24. R o m a .
1 2 2 9 M r. J o se p h
G u illa u m e ,
R uede
l'U n iv e r s ité
17 6 . P aris.
F ra n c e .
12 3 0 M r. C a m ille G u y .— A v e n u e de W a g r a m 86. P aris. F ra n ce .
12 3 1
M r. A . H a c q u a rt. T o m b o u c to u . (S o u d an français).
12 3 2 P ro f. E r n e s t T h é o d o r e J u les H a m y .— R u e
G e o ffro y —
S a in t H ila ire 36. P aris.
12 3 3 P ro f. E m ile H a n g . R u e d e C o n d é 14. P a n s. F ra n ce .
1 2 3 4 M r. J a c q u e s H a u ssm an n . R u e de la V ille — l’E v é q u e
'
P a ris.
15.
,
12 3 5 D r. E d o u a r d H e c k e l, In stitu t C o lo n ia l.— M arseille. F ra n c e .
12 3 6 P ro f. S h in H ir a y a m a . U n iv e rs ité — T o k y o — Japon.
1 2 3 7 A le k s a n d r A le k s a n d r o v its c h In o stra n zew . U n iv e rs ité
St.
Petersburg.
12 3 8 M r. A l e x Iw a n o w s k i (E th n o g ra p h ).— M o sk a u . R u sia .
1 2 3 9 M r. L e o n Janet; B o u le v a rd S t. M ich e l 87. P aris. F ra n c e .
12 4 0 M r. P a u l J a n e tta z.— R u e C la u d e B e rn a rd 68. P a ris. F ra n ce .
1 2 4 1 P ro f.
D ir.
F e d e r ic o D e lp in o .— U n iv e rsità
di
N à p o li.—
Ita lia .
12 4 2 R e g . S c u o la d ’a p p lic a zio n e p er g li'in g e g n ie r i.— N a p o li.—
Italia,
12 4 3 M ich a il E r a s to w ic h J a n ish e w sk y . (G e o lo g .) U n iv e rs ité .—
K a s a n . R u sia .
1 2 4 4 P. J a w o rs k y . (G e o lo g .) S t. P e te rsb o u rg . R u sia .
12 4 5
E c o le
N a tio n a le d A g r ic u lt u r e .— R e n n e s (Ille e t V ila in e ).
— F ra n c ia .
1 2 4 6 F re d . H ja lm a r J o h an sen .— K ris tia n ia .— N o ru e g a .
1 2 4 7 E tie n n e J o n k o w s k y .— M u sé e d ’H isto ire N a tu re lle .— G en f.
(Su isse) R u e d e C a ro u g e . 11 6 .
— 430 —
1248 D ir.
A le x a n d e r
K a r p in s k y
(G e o lo g )
W a s ili
O s tr o w
4
L in ie , 15. S t. P e te rb u rg .
12 4 9 N ic o la i B a ro n K a u lb a r s .— Z a n e m s k a ja 26. S t. P e te r s b u rg .
12 50 D r. F e r n a n d K e rfo rn e .— R u e d e C h â te a u d u n 1 6 .— R e n n e s.
- - F r a n c ia .
12 5 1 P rof. W . K ilia n .— U n iv e rs ité d e G re n o b le (Isère) F ra n c ia .
12 52 Josep h G e o r g e s K e r g o m a r d . R u e S t. Iv e s 7. (L o ire Inf.)
N a n te s.— F ra n cia .
12 53 N ik o la i M ich. K n ip o w itsc h , B o ls ch o i P ro sp . 42. S t. P e te r s ­
b u rg .
12 5 4 M artin K n u d s e n .— P o lite c h n ic a l S c h o o l.— K o p e n h a g e n .—
D ä n em a rk .
12 55 A le k s a n d e r K o n sta n tin o w its c h K o n o n o w its c h ; O d e s s a .—
R u sia .
12 5 6 D m itrij A n d r e jé w its c h K e r o p ts c h e w s k y ; E th n o g ra p h . U n iv .
S t. P e te rsb u rg . R u sia .
12 5 7 H isto risch e s e tn o g ra p h is c h e s M u seu m . K a s a n (R u sslan d ).
1258 M r. H u g u e s K r a fft.— R u e d e L ü b e c k 4 2. P aris.
12 5 9 A n d r e j.
N ik o la je w its c h
K rassn o w
(E th n o g ra p h )
U n iv .
C h a r k o w (Rusia).
1260 C h ristian K ru u s e . F r e d r ik s v e g
23. F r e d r ik s b e r g b/ K o ­
p en h a g e n . (D än em ark).
12 61 H en ri
K ü ss,
In g .
en c h e f d e s m ines.
D ouai
(N o rd —
F ra n cia).
1262 Jules d ’H e rcu la is K u n c k e l.— R u e d e B u ffo n
5 5 .— P a ris,
F ra n cia .
1263 D r. O tto K u n tz e .— S a n R e m o .— Italia.
12 6 4 P rof. J. V . L a b o r d e (anth rop .) R u e d e l ’É c o le d e M e d i a ­
ne 15 . P aris, F ra n cia .
1265 D r. m ed. H . L a c a z e .— T a n a n a r iv e .— M a d a g a s c a r.
12 6 6 A lfr e d L a c r o ix (Prof.) Q u a i H en ri I V . 8. P a ris. F ra n c ia .
12 6 7 P rof. C . de L e v iv ie r .— M o n tp e llie r (H érault) F ra n cia .
1268 G e o r g e Io a n L a h o v a r i.— S tra d a S u ro rilo r n ° 1 . B u k a r e s t
(R um ania).
~
431 —
12 6 9 In g . C h a r le s L a lle m a n d . B o u le v a rd E m ile A u g ie r 66. P a ­
ris, F ra n c ia .
12 7 0 H e n ri d e L a m o th e .1271
R u e d e l ’O d é o n . 20. Paris.
P ro f. A lb e r t d e L a p p a r e n t.— R u e de V a u g ir a r d 74. Paris,
F r a n c ia .
1 2 7 2 L o u is
de
L aunay.
B o u le v a rd
H a u ssm an n
134.
Paris,
F ra n c ia .
12 7 3 H e n r y C o m te de L a V a u lx . A v e n u e d e s C h a m p s E ly s é e s
12 2 . P a ris, F ra n cia .
1 2 7 4 A n d r é L e c iê r e .— (G e o lo g .) R u é d e s F o n ta in e s. L e-M a n s.
(Sarth e) F ra n c ia .
12 7 5 H a m L e d e r .— (E n to m o lo g .) Irk u tsk (Siberia) R u sia.
1 2 7 6 P ro t. C h a r le s L e d o u x . B o u le v . S t. G erm ain 2 50 .— P aris,
F ra n c ia .
1 2 7 7 A n d r é e L e f è v r e (A n th ro p o l.) R u e de l'É c o le d e M e d icin e
1 5 . P a ris, F ra n cia .
12 7 8 N ic o la s C o m te d e L é o n tie ff.— R u e
C lé m e n t M aro d 20.
P a ris, F ra n cia .
1279 E d .
D a v id
L e v â t (G eol.)— B o u le v a rd
M a lesh e rb e s
174 .
P a ris, F ra n cia .
12 8 0 A . M ich e l L é v y . — R u e S p o a lin i 26. P aris, F ra n cia .
12 8 1
M r. Julien V ia u d . R u e S t. P ie rre.— R o c h e fo rt.— F ra n cia .
128 2 P ro f. G iu s e p p e M e rca lli.— N a p o li (L iceo ) Italia.
128 3
D r. E lio M o d ig lia n i.
C o rso V itto r io
E m m a n u e le
16. F i­
ren ze, Italia.
12 8 4 P rin c e A lb e r t I de M o n a co .— M o n a c o .— (O cea n o g ra p h ).
128 5 P ro f. C h a im a s M un ier. R u e N ö tre -D a m e-d es-C h a m p s 75
P aris.
12 8 6 J ean F ra n ç o is A lb e r t du P o u g e t, M a rq u é s de N a d a illa c
(A rc h é ô lo g .) R u e D u p h o t 18. P aris.
1 2 8 7 C e s a r e P o rro (G e o lo g .) C a ra te -L a r io (C ö m o .— Italia).
12 8 8 M r. G r e g o r P o ta n in . S a m y s s e w s k a ja 35. S t. P e tersb u rg .
12 8 9 M r. G o n ta u d G e o r g e s R a m o n d .— R u e L o u is-P h ilip p e 18.
— N e u illy-su r-S e in e .
— 432 —
1290 E tto r e R e g a lía
(A n tro p o l). V ia P a s s a v a n ti
12 . F ire n z e .
Italia.
12 9 1 M r. S . R e in a c h (A n th ro p o lo g u e ). P aris.
1292 D r. Jules R ic h a r d .— D ir e c te u r du M u sé e O c é a n o g r a p h iq u e .— M o n aco .
1293 D r. G iu s e p p e S e rg i (A n th ro p o lo g ). V i a F ire n z e 1. R o m a .
12 9 4 P lisa sh i T e r a o .— T o k y o . J ap ó n ,
12 9 5 M r. H . J ab e .— U n iv e r s ity o f Tokyo. Jap ó n .
12 9 6 P ro f. S . J o sh iw a ra .— S c ie n c e
C o lle g e U n iv e r s ity , Tokyo.
J ap ón .
12 9 7 P rof. P ie tro Z e z i.— V i a S . S u sa n n a I. R o m a . Italia.
12 98 J u lio M e lg a re s M arin , A r c h iv e r o J en eral C e n tra l; A lc a lá d e
H e n a re s, E s p a ñ a .
12 9 9 U n iv e rs id a d d e B a rce lo n a ; B a rc e lo n a , E s p a ñ a ,
1300 O d ó n de B u en i d e l C lo s, U n iv e rs id a d d e B a rc e lo n a ;
E s­
pañ a.
13 0 1 M u seo M a rto rell; B a rce lo n a , E s p a ñ a .
1302 R e a l A c a d e m ia d e B u e n a s L e tr a s d e B a rc e lo n a , P la z a d e l
R e i 14; B a rce lo n a , E s p a ñ a .
1303 A c a d e m ia C o lo m b ia n a ; B o g o tá , C o lo m b ia .
13 0 4 M u se o de la S o c ie d a d de N a tu ra lista s C o lo m b ia n o s ; B o ­
g o tá , C o lo m b ia .
1305 M u se o N a cio n a l; B o g o tá , C o lo m b ia .
130 6 U n iv e rs id a d N a cio n a l d e B u e n o s A ir e s .
13 0 7 B ib lio te c a N a c io n a l d e B u e n o s A ir e s .
1308 O ficin a M e te o ro ló jic a A rje n tin a ; C a lle V ia m o n te 668.
130 9 D ir e c to r d el Jardin Z o o ló jic o
d e B u e n o s A ir e s , Sr. D r.
E d -L a d . H o lm b e rg .
1 3 10 F a c u lta d de M ed icin a ; C á d iz , E s p a ñ a .
1 3 1 1 In stitu to A g r o n ó m ic o d o E s ta d o de S a o P a u lo ; C a m p iñ a s ,
Brazil.
1 3 1 2 A c a d e m ia V e n e z o la n a ; C a ra c a s, V e n e z u e la .
13 1 3 M u se o N a cio n a l; C a ra c a s, V e n e z u e la .
1 3 1 4 U n iv e rs id a d de C o im b ra; C o im b ra , P o r tu g a l.
13 1 5 D r. B e rn a rd in o M a ch a d o ; C o im b ra , P o r tu g a l.
— 433 —
1 3 1 6 E s c u e la de V e te rin a r ia ; C ó r d o b a , E s p a ñ a .
1 317 U n iv e rs id a d N a cio n a l; C ó r d o b a , R e p ú b lic a A rje n tin a .
13 1 8 M u s e o
M in e ra ló jico i J eo ló jico ; C ó r d o b a , R e p ú b lic a A r ­
je n tin a .
1 3 1 9 M u se o B o tá n ico ; C ó r d o b a , R e p ú b lic a A rje n tin a .
13 2 0 M u se o Z o o ló jic o ; C ó r d o b a , R e p ú b lic a A rje n tin a .
13 2 1
O b s e r v a to r io N a c io n a l A rje n tm o ; C ó r d o b a , R e p ú b lic a A r ­
je n tin a .
13 2 2 A r c h iv o J en eral d e G a lic ia (G alicia); L a
C o ru ñ a , E s p a ñ a .
13 2 3 B ib lio te c a R e a l (E scorial); M ad rid , E s p a ñ a .
1
324
U n iv e rs id a d d e G ra n a d a , E s p a ñ a .
13 2 5 F r a n c is c o G u illerm o N o b le s (B ib lio tecario ); G ra n a d a , E s ­
p añ a.
13 2 6 A c a d e m ia G u a te m a lte ca ; G u a te m a la , A m é r ic a C en tral.
1 3 2 7 U n iv e rs id a d d e la H a b a n a ; H a b a n a , C u b a .
13 2 8 L a b o r a to r io H isto -B a c te rio ló jico ; H a b a n a , C u b a .
1^ 29 M u se o G u n d la ch ; H a b a n a , C u b a .
13 3 0 O b s e rv a to r io d e l C o le jio de B e len ( A p a r ta d o 221); H a b a ­
na, C u b a .
13 3 1 A c a d e m ia de C ie n c ia s M é d ica s, F ís ic a s i N a tu ra le s de la
H a b a n a ; C u b a 34, C u b a .
;
13 3 2 B ib lio te c a P ú b lic a P ro vin cial; L a P la ta, R e p ú b lic a A r je n ­
tina.
1333
M u s e o de L a P lata; L a P la ta , R e p ú b lic a A rje n tin a .
1 3 3 4 P ro f. C á rlo s B ru ch
»
»
»
13 3 5 M u se o d e A n tr o p o lo jía e H isto ria N a tu ra l; L a s
P a lm a s,
Is la la G ra n C a n aria.
1 3 3 6 E s c u e la d e V e te rin a ria ; L e ó n , E sp a ñ a .
1 3 3 7 B ib lio te c a p ro v in cia l; L e ó n , E sp a ñ a .
13 3 8 U n iv e rs id a d M a y o r d e S a n M a rco s de L im a ; L im a , P e rú ,
1339
A c a d e m ia P eru an a; L im a , Perú .
13 4 0 A c a d e m ia real d a s S c ie n c ia s de L is b o a ; L is b o a , P o rtu g a l.
13 4 1
E s c o la
P o ly te c h n ic a ; L is b o a , P o rtu g a l.
13 4 2 B ib lio te c a N a c io n a l de L is b o a , P o rtu g a l.
28
— 434 —
134 3 R e a l A r c h iv o d a T o r r e do T o m b o , L is b o a , P o r tu g a l.
1 3 4 4 R e a l O b s e rv a to r io A s tr o n ó m ic o d e L is b o a ; ( l a p a d a ) ,
101-
tu g a l.
1345 In stitu to de A g r o n o m ía e V e te rin a r ia ;
L is b o a , P o r tu g a l.
13 4 6 R e a l In stitu to B a c te r io ló jic o d e L is b o a , P o r tu g a l.
13 4 7 C o m m issá o do s e rv ig o g e o lo g ic o (R ú a d o A r c o d e J esú s
1 13); L is b o a , P o rtu g a l.
1348 José S o la n o i E u la te , (Jeolojía) U n iv e rs id a d d e M a d rid , E s ­
p añ a.
13 4 9 M an u el A n tó n i F e rra n d iz, (A n tro p o l.) U n iv e rs id a d d e M a ­
d rid, P o rtu g a l.
13 50 M u seo d e C ie n c ia s N a tu ra le s i Jardin B o tá n ico ; M a d rid ,
E sp a ñ a .
1 3 5 1 E s c u e la e sp e cia l d e In jen iero s d e C a m in o s, C a n a le s i P u e r­
tos; ca lle A lfo n s o X II; M a d rid , E s p a ñ a .
13 5 2 E s c u e la J en eral de A g ric u ltu ra ; M a d rid , E s p a ñ a .
13 5 3 R e a l A c a d e m ia E s p a ñ o la ; M a d rid , E s p a ñ a .
13 5 4 R e a l A c a d e m ia de la H isto ria , ca lle d el L e ó n 2 1; M a d rid ,
E sp a ñ a .
13 5 5 R e a l A c a d e m ia de C ie n c ia s e x a c t a s físicas i n atu ra le s; M a ­
drid, E s p a ñ a .
13 5 6 In stitu to J e o g rá fico i E s ta d ís tic o ,
M in iste rio d e
In s tru c ­
ció n P ú b lica i B e lla s A r te s ; M a d rid , E s p a ñ a .
1 3 5 7 B ib lio te c a N a cio n a l; M a d rid , E s p a ñ a .
13 58 M u seo A r q u e o ló jic o ; M a d rid , E s p a ñ a .
1 3 5 9 M u seo de H isto ria N a tu ra l; M ad rid , E s p a ñ a .
13 6 0 B ib lio te c a C e n tra l d e M arin a; M a d rid , E s p a ñ a .
13 6 1 A r c h iv o
H is tó rico N a c io n a l,
(P aseo d e
R e c o le to s
20);
M ad rid , E sp a ñ a .
13 6 2 M u se o P e d a g ó jic o N a cio n a l; M a d rid , E s p a ñ a .
1363 O b s e rv a to r io A s tr o n ó m ic o i M e te o ro ló jico ; M a d rid , E s ­
pañ a.
1 3 6 4 In stitu to C e n tra l M e te o ro ló jico ; M a d rid , E s p a ñ a .
136 5 C o m isio n d el M a p a J e o ló jic o
lica 25); M ad rid , E s p a ñ a .
d e E s p a ñ a , (Isab el la C a t ó ­
— 435 —
13 6 6 U n iv e rs id a d de S a n to T o m a s ; M a n ila , F ilip in a s.
1 36/ O b s e r v a to r io M e te o ro ló jico ; M a n ila , F ilip in a s.
13 6 8 In stitu to M é d ico N a cio n a l, M éjico .
1 3*59 P ro f. C a rlo s E s p in o B a rro s, M éjico .
1 3 7 0 D r. D . F e rn a n d o A lta m ira n o , M éjico .
13 7 1
M u se o N a cio n a l, M é jico .
1 3 7 2 A c a d e m ia M e jica n a, M éjico .
1373
! 374
137 5
U n iv e rs id a d d e M o n te v id e o , U ru g u a i.
B ib lio te c a N a c io n a l de M o n te v id e o , U ru g u a i.
M u se o N a cio n a l d e M o n te v id e o , U ru g u a i.
1 3 7 6 P ro f. José A r e c h a v a le ta ; M o n te v id e o , U ru g u a i.
1 3 77 U n iv e r s id a d literaria; O v ie d o , E sp a ñ a .
13 7 8 B ib lio te c a p ro v in cia l i U n iv ersid a d ; O v ie d o , E s p a ñ a .
1 3 7 9 M u se u G o e ld i (M u seu P a rae n se de H is to ria n atu ral e E th n o g ra p h ia , C a ix a p o sta l 399; P ará, B razil.
138 0 A c a d e m ia p o ly te c h n ic a ; P o rto , P o rtu g a l.
13 8 1 A le x a n d r e A lb e r to S o u z a Pinto; P o rto , P o rtu g a l.
13 8 2 A c a d e m ia E cu a to ria n a ; Q u ito , E c u a d o r.
13 8 3 D r . C á rlo s R . T o b a r ; Q u ito , E cu a d o r.
13 8 4 O b s e rv a to r io astro n ó m ico ; Q u ito , E c u a d o r.
13 8 5 B ib lio th e c a N a zio n al; R io de Jan eiro, B razil.
13 8 6 M u se u N a zio n al; Q u in ta de B o a V is ta , R io d e Jan eiro,
B razil.
13 8 7 D r. J o á s d e L a c e rd a ; Q u in ta de B o a V is ta , R io de Janeiro,
B razil.
13 8 8 E n g o . F ra n c isc o de P a u la O liv eira; Q u in ta de B o a V is ta ,
R io d e Janeiro, B razil.
13 8 9 E n g o . D o m in g o s S e r g io de C a rv a lh o ; Q u in ta d e B o a V i s ­
ta, R io d e Jan eiro, B rasil.
1 3 9 ° Jard im B o tán ico ; R io de Janiero, B razil.
13 9 1
In stitu to H istó rico e G e o g ra p h ic o B ra zile iro (R ú a d a M i­
s e rico rd ia A 2, (an tigo Pago), R io d e Jan eiro , B razil.
13 9 2 O b s e rv a to r io de R io d e Jan eiro, B razil.
13 9 3 U n iv e rs id a d literaria d e S a la m a n ca ; S a la m a n ca , E sp a ñ a .
— 436 —
1394
B ib lio te c a de la U n iv e rs id a d
d e S a la m a n ca ; S a la m a n c a ,
E sp añ a.
139 5 In stitu to i O b s e rv a to r io
de M arin a; S a n
F e r n a n d o , P ro v .
d e C á d iz, E s p a ñ a .
13 9 6 In stitu to F ís ic o -g e o g rá fic o N a cio n a l; S a n J o sé , C o s ta R ic a ,
C e n tro A m é r ic a .
13 9 7 A c a d e m ia S a lv a d o re ñ a , S a n S a lv a d o r.
1398 E s ta c ió n de B io lo jía M arítim a; S a n ta n d e r, E s p a ñ a .
13 9 9 U n iv e rs id a d d e S a n tia g o , E s p a ñ a .
1400 E s c o la p o ly te c h n ic a d e S a o P a u lo ; S a o P a u lo , B razil.
14 0 1 S o c ie d a d e de G e o g r a p h ia do R io d e J a n eiro (A v e n id a C e n ­
tral 153).
1402 In stitu to H is to rico e G e o g r a p h ic o d e S a o P a u lo ; (R ú a B e n ­
ja m in C on stan t).
1403 In stitu to H is to rico e G e o g r a p h ic o F lu m in e n s e (N ich te ro y ),
E . d o R io .
14 0 4 D r. A n to n io
C a rlo s S im o e n s d a S ilv a ; (R ú a V is c o n d e d e
S ilv a 1 1 1 ) , R io d e Jan eiro.
1405 M u seu P au lista; S a o P a u lo , B razil.
1406 U n iv e rsid a d de S e v illa ; E s p a ñ a S iv illa .
14 0 7 B ib lio te c a P ro v in cia l; S e v illa , E s p a ñ a .
1408 A r c h iv o Jen eral de In dias; C a s a L o n ja , S e v illa .
14 0 9 A r c h iv o J en eral de S im a n cas; V a lla d o lid , E s p a ñ a .
1 4 1 0 D . Julian Paz; S im a n c a s, (V a lla d o lid ), E s p a ñ a .
1 4 1 1 B ib lio te c a p ro vin cia l; T a r r a g o n a , (V a lla d o lid ),
E sp añ a.
1 4 1 2 A c a d e m ia C ie n tífico litera ria d e la R e p ú b lic a d e H o n d u ­
ras; T e g u c ig a lp a , H o n d u ra s.
1 4 1 3 U n iv e rs id a d litera ria d e V a le n c ia ; V a le n c ia , E s p a ñ a .
1 4 1 4 B ib lio te c a U n iv ersita ria ; V a le n c ia , E s p a ñ a .
1 4 1 5 A r c h iv o Jen eral d el R e in o d e V a le n c ia ; V a le n c ia E s p a ñ a .
1 4 1 6 M u seu m o f A n t h r o p o lo g y .— B e r k e le y (C al.) U . S . A .
1 4 1 7 U n iv e r s ity o f C a lifo rn ia .— B e r k e le y (C al.) U . S . A .
1 4 1 8 A m e r ic a n F o lk lo r e S o c ie t y .— B o s to n (M ass.) U . S . A .
1 4 1 9 A m e r ic a n F o lk lo r e S o c ie t y .— C a m b r id g e (M ass.) U . S . A .
— 437 —
14 2 0 P e a b o d y M u seu m o f A m e r ic a n A r c h a e o lo g y & E th n o lo g y ,
H a r v a r d U n iv e r s ity C a m b rid g e (M ass.) U . S . A .
1 4 2 1 C h ic a g o F o lk lo r e S o c ie t y .— C h ic a g o . U . S. A .
14 2 2 F ie ld C o lu m b ia n M u se u m .— C h ic a g o . U . S . A .
1 423 T h e
A m e r ic a n
In stitu te
o f A n th r o p o lo g y . — C le v e la n d
(O h io ) U . S . A .
1 4 2 4 D a v e n p o r t A c a d e m y o f N a tu ra l S c ie n c e s .— D a v e n p o r t.
U . S. A .
14 2 5 A m e r ic a n
A n th r o p o lo g ic a l A s s o c ia t io n .— L a n c a s te r (Pa.)
U . S. A .
14 2 6 A m e r ic a n A s ia t ic A s s o c ia tio n .— N e w Y o r k . U . S . A .
14 2 7 A m e r ic a n A s s o c ia tio n o f C h in a .— N e w Y o r k . U . S . A .
14 2 8 A m e r ic a n A s s o c ia tio n o f J ap a n .— N e w Y o r k . U . S . A .
14 2 9 A rrje rica n E th n o lo g ic a l S o c ie ty .— N e w Y o r k . U . S . A .
14 3 0 A m e r ic a n
M u se u m
o f N a tu ra l
H is to ry . — N e w
Y ork.
U . S. A .
1 4 3 1 F r e e M u se u m o f S c ie n c e & A r t . P h ila d e lp h ia . U . S. A .
14 3 2 D e p a r tm e n t o f A r c h a e o lo g y . P h ila d e lp h ia . U . S . A .
14 3 3 W a g n e r F re e In stitu te o f S cie n ce . P h ila d e lp h ia . U . S . A ,
14 3 4 A n t h r o p o lo g ic a l
S o c ie ty
of
W a s h in g to n .
P h ila d e lp h ia .
U . S. A .
14 3 5 A m e r ic a n
A n tiq u a ria n
S o c ie ty .— W o r c e s te r (M ass.) U .
S. A .
14 3 6 A c a d e m y o f Io w a .— Illin ois. U . S. A .
1 4 3 7 M r. A r t h u r K e ith
C u ra to r o f the R o y a l C o lle g e o f S u r­
g e o n s .— L o n d o n . E n g la n d .
14 3 8 J. R a y H a r d y .— C u ra to r o f E n to m o lo g y .— M a n ch e ste r.—
L o n d o n . E n g la n d .
1 4 3 9 U n iv e rs id a d d e V a lla d o lid , E sp a ñ a .
14 4 0 P ro f. E m ilia n o R o d r íg u e z R is u e ñ o (Z o o lo g.); V a lla d o lid ,
E sp añ a.
14 4 1 U n iv e rs id a d de Z a ra g o z a , E s p a ñ a .
14 4 2 P ro f.
F e lix
G ila
i F id a lg o ;
U n iv e rs id a d de
Z a ra g o z a ,
E sp añ a.
14 4 3 L u is A b a u r e a i C u a d ra d o ; U n iv e rs id a d de S e v illa . E s p a ñ a .
— 438 —
1444
Prof. José G u a d a lu p e A g u ile r a ; C a lle d el P a s e o N u e v o 2,
M é jico .
1445 Prof. E d u a rd o A g u ir r e , B u e n o s A ir e s .
14 4 6 P rof. A n to n in o A lv a r a d o ; U n iv e rs id a d d e L im a , P e rú .
14 4 7 D r. A n je l A n g u ia ñ o ; T a c u b a y a , M é jico .
1448 P rof. E d u a rd o A q u in o ; M a d rid , E s p a ñ a .
14 4 9 C a te d r á tic o P. d e A r a n z a d i (A n th ro p .); B a rc e lo n a , E s p a ñ a .
14 5 0 D r. A u g u s t o A r c u n is i W e h r le , C o n d e d e A r a n d a 4; M a ­
drid, E s p a ñ a .
14 5 1 S ix t o L . B a lle stero s; L a P a z, B o liv ia .
14 52 J. A r tu r o B a lliv ia n , C a lle In d a b u ru 34; L a P a z, B o liv ia .
14 5 3 B a rb o s a du B o c a g e , M u se o Z o o ló jic o ; L is b o a , P o r tu g a l.
14 5 4 C a te d r á tic o J o sé S . B a rra n ca ; U n iv e rs id a d d e L im a , P e rú .
14 55 A . d e B a rro s B a rre to , E s c o la T e c h n ic a ; S a o P a u lo , B r a z il
14 5 6 H e rm e n e jild o
C á rlo s de B rito C a p e llo ; L is b o a , P o r tu g a l.
14 5 7 P rof. D r. S a lv a d o r C a ld e ró n ,
S a g a s ta 9; M a d rid , E s p a ñ a .
14 58 V i c e A d m . C . A . d e C a m p o s R o d r íg u e z ; L is b o a , P o r ­
tu g a l.
14 5 9 Sr. L in a D . C a rv a ja l; P a ta g o n e s , (R e p . A rje n tin a ).
14 6 0 P rof.
J o a q u ín
C a rb o n ell;
U n iv e rs id a d
de
M o n te v id e o ,
(U ruguai).
14 6 1 D r. G re g o rio C h il i N a ra n jo ; L a s P a lm a s, (Islas C a n arias).
1462 P rof.
M ig u e l
F.
C o lu n g a ; U n iv e rs id a d d e S a n M á rc o s ,
L im a .
1463 Sr. D a n ie l d e C o rtá zar;
14 6 4 F ra n c isc o
M ira n d a
da
Isa b e l L a C a tó lic a 2 5, M a d rid .
C o s ta
Lobo;
U n iv e rs id a d
de
Coimbra, (P o rtu gal).
1 4 6 5 'A b e l D ía z C o v a r rú b ia s (Jeol.);
Tacubaya, M é jico .
14 6 6 L u is S . C re s p o , C a lle In d a b u ru 34; L a P a s , B o liv ia .
14 6 7 P rof. L u ís Cruis; (O b serv a to rio ), R ío d e Jan eiro .
14 68 J. F . N e r y D e lg a d o ; R ú a d el A r c o a Jesu, L is s a b o n .
14 6 9 D r. F e d e ric o F a u ra , O b s e rv . M e te o ro ló g ic o ; M a n ila , F ili­
pinas.
14 7 0 P rof. C e s á re o F e rn á n d e z D u ro , S a le s a s 3; M a d rid , E s p a ñ a .
1 4 7 1 P ro f. P a rm en io F erre r; C ó r d o b a , A rje n tin a .
— 439 —
1 4 72 S r. L a u r e a n o F ig u e r o la , S e rr a n o 49; M a d rid , E s p a ñ a .
14 7 3 D r. d e m e n t o F r e g e ir o , U n iv e rs id a d d e B u e n o s A ir e s .
14 7 4 A lb e r t o L . G a d e a ; U n iv e rs id a d d e L im a , P erú .
14 7 5 P ro f. G a b r ie l G a la n i R u iz; U n iv e rs id a d
de Z arago za, E s ­
p añ a.
1 4 7 6 V a le n tin G a m a , J eo d e sia ; T a c u b a y a , M é jico .
1 4 7 7 D r. J u lio G a r a v ito , O b s e rv . A s tr o n .; B o g o tá , C o lo m b ia .
14 7 8 S r. A n t o n io G a r c ía C u b a s , M é jico .
1 4 7 9 Sr. J en a ro G a rc ía : D o n c e te s 23, M é jico .
14 8 0 P ro f. R e jin o G a rcía ; U n iv e rs id a d d e M a n ila , F ilip in a s.
14 8 1
S r. R ó m u lo E . G a rcía ; L im a , Perú .
14 8 2 A n t o n io E s te b a n i G ó m e z , (M inas), B a rb ie ri
1; M a d rid ,
14 8 3 A . G ó m e z , (M eteo ro lo jía); T a c u b a y a . M é jico .
14 8 4 P ro f. A n t o n io J o sé G o n ç a lv e z G u im a rá es; C o im b ra , P o r ­
tu g a l.
14 8 5 E . G o n n e s ia t, O b s e r v . A s tr o n .; Q u ito , E c u a d o r .
14 8 6 D r. R o d o lfo H a u th a l, M u se o de L a P la ta.
14 8 7 D r. F .
L a tz in a , O fic in a d e E s ta d ís tic a ; B u e n o s
A ir e s ,
A r je n tin a .
1488 D r. V ic e n t e L ó p e z P u ig c e r v e r ; M a d rid , E s p a ñ a .
14 8 9 S r. L . M a lla d a , (Jeolojía); M a d rid , E s p a ñ a .
14 9 0 D r.
E d u a rd o
M iér,
Inst. J eo g r. i E s ta d ís tic o ;
M a d rid ,
E sp añ a.
14 9 1 D r. A ld o b r a n d in o M o ch i, V í a G in a 3; F ire n z e , Italia.
14 9 2 F r a n c is c o J. P. M o ren o ; L a P la ta , A rje n tin a .
14 9 3 M a n u e l M o re n o i A n d a ; T a c u b a y a , M é jico .
14 9 4 A d o lfo d e M o tta , M a rq u é s d e L e g u n é s 7; M a d rid
Es
p añ a.
14 9 5 D r. E u fe m io U b a lle s , R e c t o r d e la U n iv e rs id a d N a cio n a l;
B u e n o s A ir e s , R e p ú b lic a A rje n tin a .
14 9 6 D r . J o a q u in V . G o n z á le z, P re s id e n te d e la U n iv . N a cio n a l;
L a P la ta , R e p ú b lic a A r je n tin a .
1 4 9 7 D r . J u lio D e h e z a , R e c t o r d e la U n iv e rs id a d N a cio n a l; C ó r ­
d o b a , R e p ú b lic a A rje n tin a .
— 440 —
1498 D f- O s c a r D o e rin g , P re s id e n te de la A c a d e m ia N a c io n a l
d e C ie n cia s; C ó r d o b a , R e p ú b lic a A rje n tin a .
14 9 9 D r. E s ta n is la o S. Z e b a llo s , B u e n o s A ir e s .
150 0 Inj. L u is A . H u e rg o , B u e n o s A ir e s .
15 0 1 Inj. V ic e n t e C a stro , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
1 502 D r. A ta n a s io Q u ir o g a , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
1503 D r. Inj. M a rc ia l R . C a n d io ti, C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s
A ir e s .
150 4 Inj. E d u a rd o A g u ir r e , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
14 9 7 C r is tó b a l M . H ic k e n , C o rrie n te s 3284; B u e n o s A ir e s .
14 98 D r. E d u a rd o L . H o lm b e rg , C e rrito 858; B u e n o s A ir e s .
14 9 9 L u c ie n
H a u m a n -M e rck , C a lle E c h e v e r r ía
3 366; B u e n o s
A ir e s .
1 500 D r. J orje M a g n in , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
15 0 1 D r. C á rlo s A . M a relli, C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
150 2 Inj. E n riq u e H e rm itte, J eo lo jía i M in as; M a ip ú 1 2 4 1 , B u e ­
nos A ire s .
150 3 Inj. L e o p o ld o S o l, J eo lo jía i M in as; B u e n o s A ir e s .
1 504 P rof. R o d o lfo S e n e t, C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
150 5 P ro f. L u is M . T o rr e s , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
15 0 6 D r. C h ristian J aco b , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
1 507 D r. F e r n a n d o T h ib o n , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
1508 S rta . Ju lian a D ise n iu s, M u se o E tn o g rá fic o ; C a lle C e v a llo s
269, B u e n o s A ir e s .
15 0 9 P rof. B e n ig n o T . M artín ez, C o le jio N a cio n a l; C o n c e p c ió n ,
U r u g u a i.
1 5 1 0 R v d o . P a d re A .
L arro u y;
C a lle C e v a llo s 2 69 , B u e n o s
A ir e s .
15 11
D r. R a m o n J. L a s s a g a ; S a n ta F é , R e p ú b lic a A r je n tin a .
1 5 1 2 A n íb a l C a rd o s o , S e c c ió n
N u m ism á tica ; M u se o N a c io n a l,
B u e n o s A ir e s .
1513
D r. Juan B . A m b r o s e tti, C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
1 5 1 4 D r. R a fa e l
»
'»
»
»
»
1 515 D r. Juan A lv a r e z
O b lig a d o
»
»
»
»
»
1 5 1 6 D r. R o b e r to D a b b e n e
»
»
»
»
»
—
iS
17
S r.
441
—
S a lv a d o r D e b e n e d e tti,
C a lle
C e v a llo s
269; B u e n o s
A ir e s .
1 5 1 8 E d u a r d o A . H o h n b e rg , C e rr ito 858; B u e n o s A ir e s .
1 5 1 9 C o r o n e l L u is J o rje F o n ta n a ; S a n L u is , R e p ú b lic a A r j e n ­
tina.
15 2 0 S r. S a m u e l L a fo n e Q u e v e d o ; L a P la ta , R e p ú b lic a A r j e n ­
tina.
1521
F ilib e r to
O liv e ir a
C ésar,
C a lle
C e v a llo s
269;
B uenos
A ir e s .
1 5 2 2 In j. Juan P e lle s c h i, C a lle C e v a llo s 269; B u è n o s A ir e s .
15 2 3 P ro f.
M a tía s
C a la n d r e lli,
F iló lo g o ,
C a lle
C e v a llo s
269;
B u e n o s A ir e s .
1 5 2 4 P ro f. Ju an B . S e lv a , E s c u e la
N o rm a l de D o lo re s; R e p ú ­
b lic a A r je n tin a .
1 5 2 5 P ro f. R ic a r d o
M o n n e r S a n z , C a lle
C e v a llo s 269; B u e n o s
A ir e s .
1 5 2 6 P ro f. P e d r o S c a la b r in i, C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
15 2 7
»
A u g u s t o S c a la , U n iv e rs id a d d e L a P la ta .
1528
»
J u a n N ie ls e n , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
1 5 2 9 D r. R o b e r t o W e r n ic k e , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s
15 3 0 D r. F ern an d o
L a h ille , S e c c ió n Z o o ló jic a ;
M in iste rio de
A g r ic u lt u r a , B u e n o s A ir e s .
15 3 1
In j. G u a lte rio D a v is , O fic in a M e te o ro ló jic a ; B u e n o s A ir e s .
1 5 3 2 D r. F r a n c is c o P o rro d e S o m e n z i, O b s e r v a to r io
A stro n ó ­
m ico ; L a P la ta .
1 533 D r.
S a n tia g o
R o th , J e o g r a fía
F ís ic a ;
U n iv e rs id a d ,
La
P la ta .
1 5 3 4 S r . G u n a r d o L a n g e , C a lle C e v a llo s 269; B u e n o s A ir e s .
1 5 3 5 S r. A le ja n d r o
R o s a , D ir e c to r d el M u se o M itre; B u e n o s
A ir e s .
1 5 3 6 D r . J o sé L e o n S u á re z ,
M in iste rio d e A g r ic u ltu r a ; B u e n o s
A ir e s .
ï 537 Inj. E n r iq u e
W olíif, H id ro m etría ;
B u e n o s A ir e s .
O ficin a M e te o ro ló jic a ,
—
442
—
15 3 8 Sr. C le m e n te O n e lli, D ir e c to r d el Jardin Z o o ló jic o ; B u e n o s
A ires.
15 3 9 L u ig i N ic c o la i, V i a B a lb i 13; J én o v a , Ita lia.
1540 M a n u el d e O la v a r ria , Isa b el la C a tó lic a 25; M a d rid , E spañ a.
1 541 E z e q u ie l O rd ó ñ e z , J eó lo g o , E s c u e la d e In jen iero s; M é jico ,
i 542 D r. m ed. A m a d e o O so rio ; M a d rid , E s p a ñ a .
15 4 3 D r. A n to n io P eñ afiel; M éjico .
1 544 W e n c e s la o d e S o u z a P e re ira L im a , A c a d e m ia P o ly te c h n ica; P o rto , P o rtu g a l.
15 4 5 G a b rie l P u ig , In jen iero d e M in as, F o m e n to
1; M a d rid ,
E sp añ a.
15 4 6 A lfr e d o F ilg u e ira s R o c h a P e ix o to , U n iv e rs id a d ; C o im b r a ,
P o rtu g a l.
i 547 J. B a rb o s a R o d r íg u e z , Jardin B o tá n ic o R io d e Jan eiro .
1 548 Sr. A r is tid e s R o ja s; C a ra c a s, V e n e z u e la .
15 4 9 B e rn a rd o M a te o
S a g a s ta , In stitu to J e o g rá fico ;
M a d rid ,
E sp añ a.
15 5 0 M artin F ra n c is c o
S á n ch e z , S a n
Q u in tin 1; M a d rid , E s ­
p añ a.
1 5 5 1 P ro f. J o a ch im S e n a , Ou yo Preto; (M in as G erä e s), B razil.
15 5 2 Ild efo n so S ie rr a i L e o n , In jen iero de M in as, O liv a r 2; M a ­
d rid, E s p a ñ a .
15 5 3 P ro f. G ra c ia n o S ilv a n G o n z á le z, U n iv e rs id a d d e Z a r a g o z a ;
E sp añ a.
1 5 5 4 A lv a r o A s t o lp h o d a S ilv e ira , R io d e Jan eiro ; B ra z il.
15 5 5 F . A . A . Sim o n s; B o g o tá , C o lo m b ia .
1 5 5 6 M a rq u e s d el S o c o rro , C a lle d e J a c o m e tie z z o 4 1 ; M a d rid ,
E sp añ a.
1 557 José F re ire de S o u s a P in to , P ro f.
d e T o p . & J eo d . U n i v
M a d rid , E s p a ñ a .
15 58 D o n
R a fa e l
T o r r e s C a m p o s,
C a lle
F e r n a n d o el
N .° 5; M a d rid , E s p a ñ a .
15 5 9 L u is U lloa; S e v illa , E s p a ñ a .
15 6 0 A n to n io d e V a lb u e n a , T o r r e s 2; M a d rid , E s p a ñ a .
S a n to
—
15 6 1
443 —
D r . F e lip e V a lle , D ir e c to r d el O b s e r v . A s tr o n .; T a c u b a y a ,
M é jic o .
15 6 2 P ro f. D o m in g o d e la V e g a ; U n iv e rs id a d d e C ó r d o b a , R e p .
A r je n tin a .
15 6 3 M a rq u é s
d e la V e g a
d e A r m ijo ,
S a n J o rje 10; M a d rid ,
E sp añ a.
1 5 6 4 Inj. d e M in as, L u is M a ria n o V id a l, D ip u ta c ió n 382; B a r ­
c e lo n a , E s p a ñ a .
15 6 5 P ro f. F r a n c is c o V id a l i C a re te ; M a d rid , E s p a ñ a .
1 5 6 6 D r. F e d e r ic o V illa r e a l, U n iv e rs id a d
M a y o r d e S . M á rco s;
L im a , P e rú .
1 56 7 J. V illa r e llo , (M in. je o lo g ); C a lle d el P a s e o N u e v o 2, M é ­
jic o .
15 6 8 S r. R ic a r d o P a lm a , B ib lio te c a N a cio n a l; L im a , P erú .
1 5 6 9 M r. H . L é v e illé , L e -M a n s (Sarth é), F ra n c ia .
1 5 7 0 M irk o S e lja n , A g r a m .; Z a g r e b , A u s tr ia .
15 71
F r a n c is c o D ia s d a R o c h a , R ú a 24 d e M a io N .° 66; F o r t a ­
le z a C e a r á , B ra zil.
1 5 7 2 S o c ie d a d C ie n tífic a A rje n tin a ; C a lle C e v a llo s 269, B u e n o s
A ir e s .
1 5 7 3 S o c ie d a d J e o g rá fica ; L im a ; Perú .
1 5 7 4 C u e r p o d e In je n ie ro s d e M in as d el P erú ; L im a , P erú .
1575
C á rlo s I. L is s o n , Inj. d e M in as; P e rú , L im a .
1 5 7 6 In s titu to J e o ló jico , M é jico .
1 5 7 7 S o c ie d a d C ie n tífic a A n t o n io A lz a t e , M é jico .
15 7 8 C o m is io n d e P a r a s ito lo jía A g r íc o la ; (S e c re ta r ia
de
Fo­
m en to), M é jic o .
1 5 7 9 E s ta c ió n C e n tr a l A g r o n ó m ic a ; H a b a n a , C u b a .
15 8 0 A c a d e m ia d e C ie n c ia s M é d ic a s , F ís ic a s i N a tu ra le s; H a ­
bana, C uba.
15 8 1 In s titu to d e S e g u n d a E n se ñ a n za ; H a b a n a , C u b a .
15 8 2 S o c ie d a d M é d ic a A r je n tin a , B u e n o s A ir e s .
15 8 3 In s titu to J e o g r á fic o A r je n tin o , B u e n o s A ir e s .
1 5 8 4 S o c ie d a d J e o g rá fica ; L a P a z, B o liv ia .
— 444 —
1585 In stitu to
A r c h e o lò g ic o
e
G e o g r a p h ic o d e P e rn a m b u c o ,
B razil.
15 8 6 In stitu to
O sw a ld o
C ru z,
R io
d e Jan eiro; M a n g u in h o s ,
B razil.
15 8 7 D r. A lc id e s G o d o i; R io d e J an eiro , B razil.
158 8 D r. A r t h u r M o ses; R io de J an eiro , B ra zil.
15 8 9 R . P . L o n g in o s N a v a s S . J., C o le jio d e l S a lv a d o r; Z a r a ­
goza, E sp añ a.
159 0 P ro f. A lo is io S o d ir o S . J.; Q u ito , E c u a d o r.
15 9 1 V ic e n t e O rto n e d a . N a ra n jito , E c u a d o r.
15 9 2 D r. S a n tia g o R a m o n C a ja l, U n iv e rs id a d C e n tral; M a d r id >
E sp añ a.
15 9 3 D r. B la s L á z a r o
Ibiza, F a c u lta d d e F a r m a c ia ; M a d rid ,
E sp añ a.
15 9 4 D r. José G o g o r z a G ., P ro f.
U n iv e rs id a d
C e n tra l; M a d rid ,
E sp añ a.
1595
M r V e r n o n F . M asters; L im a , P erú .
1 596 A n to n io
A lv a r a d o ;
L im a ,
P e rú
(R e v is ta
de
C ie n cia s),
\
C a lle 2 d e T a c n a 245.
15 9 7 B ib lio te c a P ú b lica ; L a P la ta , R e p ú b lic a A r je n tin a .
1 598 O ficin a A g r íc o la G an a d era; L a P la ta , R e p ú b lic a A r je n tin a .
1 599 F a c u lta d d e A g r o n o m ia i V e te rin a r ia ; L a P la ta , R e p ú b lic a
A rje n tin a .
1600 R e v is ta d el C e n tro U n iv ersita rio ; L a P la ta , R e p ú b lic a A r ­
jen tin a .
16 0 1 S o c ie d a d e d e M e d icin a e C iru jía; R io
d e J an eiro , B ra zil.
1602 G a c e ta M é d ic a d e P aran á; C u r ity b a , B razil.
1603 S o c ie d a d d e A g r ic u ltu r a ; S a n José, C o s ta R ic a .
16 0 4 R e v is ta d e la A s o c ia c ió n
M é d ico -fa rm a cé u tica ; H a b a n a ,
C uba.
1605 R e v is ta de la E s c u e la d e M ed icin a ; C u e n c a , E c u a d o r .
1606 A n a le s d e la U n iv e rs id a d C e n tra l d e l E c u a d o r ; Q u ito ,
E c u a d o r.
16 0 7 B o le tin d e M e d icin a i C iru jía; G u a y a q u il, E c u a d o r .
— 445 —
1608 B oletín del O b serva to rio M eteorolójico; G u ayaq u il, E c u a ­
d o r.
16 0 9 A n a le s d e la S o c ie d a d E s p a ñ o la de H ist. N a tu ra l; M a d rid ,
E sp a ñ a .
1 6 1 0 R e v is t a I b e r o -A m e r ic a n a d e C ie n c ia s M é d ica s; M a d rid ,
E sp añ a.
1 6 1 1 R e a l A c a d e m ia de C ien cias i A rte s de Barcelona; B arce­
lo n a , E s p a ñ a .
1 6 1 2 L a M e d ic in a C ie n tífic a en E s p a ñ a ; B a rc e lo n a , E s p a ñ a .
1 6 1 3 E l B o le tín C ie n tífic o , G u a te m a la .
1 6 1 4 R e v is t a N u e v a ; T e g u c ig a lp a , H o n d u ra s.
16 15
L a b o r a t o r io Z o o ló jic o M a rítim o (D ep . U n iv . d e B a rcelo n a );
P a lm a s d e M a llo rca ; Isla s B a le a re s.
1 6 1 6 In s titu to M é d ic o N a c io n a l, M é jico .
1 6 1 7 B o le tín d e la C o m is io n d e P a r a s ito lo jía A g r íc o la , M é jico .
1 6 1 8 D r . N e ls o n d e S e n n a ; B e llo H o rizo n te ; M in as, B razil.
1 6 1 9 D r . A lfr e d o d e C a r v a lh o R e c ife ; P e rn a m b u co , B razil.
162 0 C o n t 0r D r . P ita n g a ; C o r te de A p p e lla g a o , R io d e Jan eiro .
1 6 2 1 J o sé V e r is s im a ; A c a d e m ia d e L é tr a s , R io de Jan eiro.
16 2 2 D r. A n je l C a b r e r a L a to rr e ; M u se o d e M a d rid , E s p a ñ a .
16 2 3 S r. A n je l G a lla rd o , B u e n o s A ir e s .
1 6 2 4 K a m a k ic h i, K is h in o u y e ; T o k y o , Tapón.
16 2 5 D r. C . B . K lu n z in g e r; Jen a, A le m a n ia .
1 6 2 6 N ic a n o r M a llo ; S u c r e (C h u q u isa ca ), B o liv ia .
1 6 2 7 L u is A . M a rtin ; A m b a t o , E c u a d o r.
16 2 8 J o a q u ín M é n d e z, G u a te m a la .
1 6 2 9 A d o lf o N a v a rr e te ; M a d rid , E s p a ñ a .
16 3 0 F e d e r ic o P u g a B o rn e; M in istro d e C h ile en P a ris, F r a n c ia .
1 6 3 1 N . R o ja s A c o s t a ; C o rrie n te s, R e p . A rje n tin a .
16 3 2 T e o d o r o S tu c k e r t; C ó r d o b a , R e p . A r je n tin a .
16 3 3 B o le tín d e l In s titu to J e o ló jico . M é jico .
16 3 4 B o le tín d e la S o c ie d a d A s tr o n ó m ic a , M éjico 16 3 5
S . P . M iles, B u e n o s A ir e s .
1 6 3 6 P e d r o A n t ig a , (C a rcin ó lo g o ); B a rc e lo n a , E s p a ñ a .
—
446
—
1637 S. Sinclair, S ecre ta ry o f the A u stralian M usçutn, Sid-
ney.
1638 F io re n tin o A n n eghin o; C a lle 60 N .° 795, L a P la ta .
163 9 N ic o la s A g u ila r ;
San
S a lv a d o r, D e le g a d o
al C o n g r e s o
M è d ico .
164 0 E rn e sto A u tra n ; M u seo de F a r m a c o lo g ia , B u e n o s A ir e s .
16 4 1 D r. R a f. B la n ch ard ; P a ris,
22 6 B o u le v a r d S a in t G e rm a in .
16 4 2 D r. O tto B u ch tie n ; L a P az, B o liv ia .
1643 A . B o u le n g e r, B ritish M useum ; 3 C r o m w e llro a d , L o n d o n
S. W .
16 4 4 S ilv a B a c c a n i G ian i, C o r so C o la ta fim i 78 7; P a le rm o , ( S i­
cilia). Italia.
1645 A r th u r B e n n et, C r o y d o n , [E n gla n d ), H ig h s tr e e t 14 3 .
16 4 6 T h o m a s B a rb a u r, M u se u m o f C o m p a ra tiv e A n a to m y ; C a m ­
b rid g e , M ass. U . S.
16 4 7 G e o lo g ic a l S u r v e y o f C a n a d a ; S u s s e x tr e e t, O tta w a .
1648 Julio S . C h risten ; V id y , L a u s a n n e .
16 4 9 D e y r o lle F ils & S u c c.; R u e du B a c 46, P a ris.
16 5 0 R . F . D a m o n ; W e y m o u th , E n g la n d .
1 6 5 1 P a u l D u p o n t; R u e du B o n lo i 4, P aris.
16 52 H . J. E lw e s , C o le sb o rn e , C h e tte n h a m , (E n gla n d ).
1653 C h . W .
F u r lo n g , S a lo n a g u n d i C lu b , 1 4 W . 12 th S tre e t,
N ew Y ork.
16 5 4 P rof. E n ric o G ig lio li; F ire n z e , (Italia).
16 5 5 P a u l
G o d e t, P ro fesseu r
co n se rv a te u r a d jo in t au
M u sé e
d ’H ist. N a t. N e u fch â te l, F a u b o u r g d u C r ô t 23.
16 5 6 P ro f. E m ilio A . G ö ld i, 26 Z ie g le rs tra ss e , B ern .
16 5 7 D r. A lb e r t G ü n th er, 2 L ic h tfie ld w a r d s ; K e w -G a r d e n , L o n ­
don.
1658 W . B a lfo u r G o u rla y ; E d in b u rg h , E n g la n d .
16 5 9 F . WT. H a tto n , D ir e c to r o f C a n te r b u r y
M u seu m ; C h irst-
ch u rch , N . Z e a la n d .
16 6 0 R . J. H in k s, Ju n io r C a lto n ; P a ll M all C lu b , L o n d o n .
16 6 1 H . v. Jh erin g , M u seu P a u lista; S a o P a u lo , C a ix a 500, B r a ­
zil.
— 447 —
16 6 2 A m e r ic o M a rtin s d o s S a n to s: C a ix a N .° 270 , S a n to s ; B r a ­
zil.
16 6 3 J. P . R o th , C a ix a N .° 7 9 1 , R io d e Jan eiro .
1 6 6 4 J a m ra c h A lb . E .; 180 S t. G e o r g e S tre e t, L o n d o n E .
16 6 5
C h a r le s K r u ll, L o s A n je le s ; P a lo n d a le , C a lifo rn ia U . S . A ,
16 6 6 J. K ir k , C h ie f C o n s e r v a to r o f th e S ta te fo rests; T h e T e n a s se W e llin g to n , N e w Z e a la n d .
1 6 6 7 F e r n a n d L a t a s t e , C a d illa c su r G a ro n n e (G iro n de), F r a n c e .
16 6 8 L in n e a n S o c ie ty ; B o u r lin g to n h o u s e , L o n d o n W .
1 6 6 9 In je n ie ro E n r iq u e
L oren z, C asa
B r o k e r & C ié .; c a lle d el
E s p ír itu S a n to , M é jico .
1 6 7 0 L ib r a ir ie d ’ E n s e ig n e m e n t
16 71
G én éra le ;
R u e D a n te 1, P a ris.
D r. Jesu s E . M o n ja rá s, 2 .a c a lle d e Itú rb id e 1, M é jico .
1 6 7 2 M r. R . M o rto n
M id d le to n ; 20 J o h n stre et; B e d fo r d R o w ,
L ondon W . C.
16 7 3 D o n a ld P e trie
M. A . F. L . N ew
Z e a la n d ; D u n e d in , In s­
p e c to r o f s ch o o ls.
1 6 7 4 P h a r m a c e u tic a l S o c ie t y o f G r e a t B rita in ; 8 S e rle S tre e t,
L in c o ln s In n ., L o n d o n W . C .
1 6 7 5 N . R o ja s A c o s t a , C o rrie n tes; R e p ú b lic a A r je n tin a , (N a tu ­
ralista).
1 6 7 6 P. L . S c la t e r S e c r e t a r y o f Z o o lo g . S o c.; 3 H a n o v e r s q u a r e ,
London W .
1 6 7 7 D r . C á rlo s S p e g a z z in i; ca lle 56 N .° 740, L a P la ta .
1 6 7 8 P ro f. R o la n d
T h a x te r,
C a m b r id g e M ass; U . S . A ., H a r ­
v a r d U n iv e r s ity .
16 7 9 H .
H.
W u n d e rlic h ;
10 2 4
N o rth
4 th . S tre e t,
P h ila d e l­
p h ia , P a.
16 8 0 H . A . W a r d ; D iv is io n s tr e e t 620, C h ic a g o ,
111.
1 6 8 1 Z o o lo g ic a l S o c ie ty ; 3 H a n o v e r S q u a re , L o n d o n W .
16 8 2 J am e s L .
Caw .
C u ra to r o f th e N a t.
G a lle ry ; E d in b u rg h ,
(E n gla n d ).
168 3 M r. Jean A ja lb e r t; C o n s e r v a te u r d u M a lm a iso n , P aris.
1 6 8 4 T . V . H o d g s o n , M u se u m o f P h y m o u th .
16 8 5 D r. O s c a r M o n teliu s; A n t iq u a r M u seu m , S to c k h o lm .
— 44§ —
1686 M r. J. W ilfrie d J a ck so n , A ss is ta n t;
M u sé u m , M a n ch e ste r.
16 8 7 R ijk s M u séu m , A m s te rd a m .
1688 N a tio n a l M u sé u m o f W e s tin d ia , B o m b a y .
1689 B ro o k lin M u séu m o f th e B ro o ld in Inst. o f A r t & S c ie n c e s ,
B ro o k lin , U . S. A .
169 0 F itzw illia m M u séu m ; C a m b rid g e , (E n gla n d ).
16 9 1
C o lo ra d o M uséum ; C o lo ra d o S p rin g s , U . S . A .
1692 M u séu m o f N a tu ra l S cie n ce ; D u b lin , (E n gla n d ).
1693 R o y a l S c o ttish M uséum ; E d in b u r g d (E n glan d ).
16 9 4 V ic t o r ia & A lb e r t M u séu m ; L o n d o n ,
»
1695 M u sé e d ’H isto rie N a tu re lle; L y o n , F ra n c e .
16 9 6 M u se o del C a s te llo S fo rz e sco ; M ila n o , Ita lia.
16 9 7 A m e r ic a n M u séu m
fo r
N a tu ra l
H is to ry ;
M ic h ig a n ,
U.
S. A .
1698 P u b lic M uséum ; M ilw a u k e e , U . S . A .
16 9 9 A m e r ic a n
M u séu m o f N a tu ra l H is to ry ;
N ew
Y ork,
U.
S. A .
170 0 M u séu m o f N a tu ra l S cie n ce ; O x fo r d , (E n gla n d ).
17 0 1 Jardin des P la n te s.— P aris.
170 2 M u sée du L o u v r e .— P a ris.
170 3 M u sée du S a in t S u lp ic e .— P aris.
17 0 4 M u n icip al M u séu m .— P ly m o u th (E n glan d ).
170 5 In stitu to A r c h e o lo g ic o .— R o m a .
17 0 6 M u se o N a zio n à le .— R o m a .
17 0 7 Illin ois S ta te M u séu m o f N a tu ra l H is t o r y .— S p rin g fie ld (111.)
1708 M u sée du C o n g o .— B r u x e lle s .— B e lg iq u e .
17 0 9 S o c ié té B e lg e de F o lk lo r e .— B r u x e lle s .— B e lg iq u e .
1 7 1 0 S o c ié té d A n t h r o p o lo g ie .— B r u x e lle s '— B e lg iq u e .
1711
S o c ié té
d ’A r c h é o lo g ie
de
B r u x e lle s .— B r u x e lle s .— B e l­
giq u e.
1 7 1 2 S o c ié té d ’E tu d e s b e ig e -ja p o n a ise s .— B r u x e lle s .— B e lg iq u e .
1 7 1 3 In stitu t A r c h é o lo g iq u e L ié g e o is .— L iè g e .— B e lg iq u e .
1 7 1 4 S o c ié té
d a u p h in o ise
d ’E th n o lo g ie
et
d ’A n t h r o p o lo g ie .
Grenoble. F ra n c ia .
1 7 1 5 S o c ié té d A n t h r o p o lo g ie d e L y o n . L y o n . F ra n c ia .
,
— Y449 1 7 1 6 E c o le d ’A n th ro p o lo g ie. Paris. F rancia.
1717
M u s é e G u im e t. P a ris, F ra n c ia .
1 7 1 8 S o c ié té
A c a d é m iq u e
In d o - ch in o ise
de
F ra n c e .
P aris.
F ra n c ia . 1 7 1 9 S o c ié té d e L in g u is tiq u e d e P a ris. P a ris. F ra n c ia .
1 7 2 0 S o c ié té d ’E th n o g r a p h ie . P a ris. F ra n c ia .
172 1
U n iv e r s it y M u se u m o f A r c h a e o lo g y an d o f E th n o lo g y .
C a m b r id g e . E n g la n d .
17 2 2 R o y a l S c o ttis h M u se u m .— E d in b u r g h .— E n g la n d .
1 7 2 3 M u se u m o f S c ie n c e an d A r t .— E d in b u r g h .— E n g la n d .
17 2 4 M useum
o f A n tiq u a r ie s o f S c o tla n d .— E d in b u r g h .— E n ­
g la n d .
17 2 5 R o y a l A n t h r o p o lo g ic a l In s titu te o f G r e a t B rita in an d Ire­
la n d . London. E n g la n d .
17 2 6 B ritish A r c h a e o lo g ic a l A s s o c ia tio n . London. E n g la n d .
1 7 2 7 C e n tr a l A s ia n S o c ie ty . London. E n g la n d .
17 2 8 E a s t In d ia A s s o c ia tio n . Lojidon. E n g la n d .
1 7 2 9 F o lk - L o r e S o c ie ty . London. E n g la n d .
17 3 0 J a p a n S o c ie t y o f L o n d o n . London. E n g la n d .
1 7 3 1 R o y a l A r c h a e o lo g ic a l In stitu te o f G r e a t B rita in an d Ire ­
la n d . London. E n g la n d .
17 3 2 R o y a l A s ia t ic S o c ie t y o f G r e a t B rita in an d Irela n d . L on ­
don. E n g la n d .
1 733 S o c ie tà Ita lia n a di A n t r o p o lo g ia , E tn o lo g ia e P s ic o lo g ia .
C o m p a r a ta .— F ir e n ze . — Italia.
1 7 3 4 S o c ie tà A fr ic a n a d ’Ita lia .— N a p o li.— Italia.
17 3 5 S o c ie tà R o m a n a di A n t r o p o lo g ia .— R o m a .— Itala.
1 7 3 6 S o u th A fr ic a n M u s e u m .— C a p e to w n .— A fr ic a .
1 7 3 7 A c a d é m ie M a lg a c h e .— T a n a n a r iv o .— M a d a g a s c a r. A fr ic a .
17 3 8 B a ta v ia a s c h G e n o o ts c h a p v a n K u n s te n en W e te n s c h a p e n .
B a ta v ia (Java).
1 7 3 9 A n t h r o p o lo g ic a l S o c ie t y o f B o m b a y .— B o m b a y
(India).
A s ia .
1 74 0 R o y a l A s ia t ic S o c ie t y .— B o m b a y B r a n c h .— B o m b a y (India)
A s ia .
29
— 450 —
1741
A s ia t ic S o c ie ty o f B e n g a l.— C a lc u tta . A s ia .
17 4 2 R o y a l
A s ia t ic
S o c ie ty ,
C e y lo n
B ra n ch . — C o lo m b o .
(C eylo n ). A s ia .
174 3 C o lo m b o M u seu m . C o lo m b o . (C ey lo n ). A s ia .
1 7 4 4 E c o le F ra n ç a is e d ’E x tr è m e
O r ie n t.— H a n o ï
( lo n k in g ) .
A s ia .
17 5 5 Im p erial U n iv e rs ity o f K y o t o .— K y o t o (Japan).
1 7 4 6 P ro v in c ia l M useum
o f th e U n ite d
P r o v in c e s o f A g r a &
O u d h .— L u c k n o w .— O u d h .— In d ia .— A s ia .
1 7 4 7 G o v e rn m e n t M u seu m .— M a d ra s .— A s ia .
17 4 8 R o y a l A s ia t ic S o c ie ty , M a d ra s B r a n c h .— M a d ra s .— A s ia .
17 4 9 S o c ié té d e s E tu d e s In d o -C h in o ise s.— S a ig o n .— (C och in china). A s ia .
17 5 0 M u sé e d e Z i-ka-w ei;
S h a n g a i.— C h in a . A sia .
1 7 5 1 T h e N o rth C h in a B ra n ch o f th e R o y a l A s ia t ic S o c ie ty ;
S h a n g a y . A s ia .
17 5 2 R a ffle s M u seu m .— S in g a p o r e . A s ia .
17 5 3 R o y a l A s ia t ic S o c ie ty , S tra its B r a n c h .— S in g a p o r e . A s ia .
1 7 5 4 K o r e a B ran ch o f th e R o y a l A s ia t ic S o c i e t y = S ö u l (K o rea ).
A s ia .
1 7 5 5 A n th r o p o lo g ic a l S o c ie t y .— T o k y o .— J ap a n . A s ia .
1 7 5 6 A s ia t ic S o c ie ty o f J ap a n .— T o k y o .— Jap a n . A s ia .
1 7 5 7 D e u ts c h e G e s e lls c h a ft für N a tu r u. V ö lk e r k u n d e O sta s ie n s .
— T o k y o . A s ia .
17 5 8 R o y a l S o c ie ty o f S o u th A u s tr a lia .— A d e la id a .— A u s tr a lia .
1 7 5 9 Q u e e n sla n d M u se u m .— B r is b a n e .— A u s tr a lia .
17 6 0 N a tio n a l M u seu m
o f N a tu ra l
H is to ry . — M e lb o u r n e .—
A u s tra lia .
17 6 1 G o v e rm e n t S ta tis tic ia n ’s & R e g is tr a r G e n e r a l’s O ffic e o f
W e s te rn A u s tr a lia .— P e rth .— A u s tr a lia .
17 6 2 S u r v e y o r G e n e r a l’s O ffic e .— P e rth .— A u s tr a lia .
17 6 3 A u s tra la s ia n A s s o c ia tio n for th e a d v a n c e m e n t o f S c ie n c e .
S y d n e y .— A u s tra lia .
1 7 6 4 A u s tra lia n A n th r o p o lo g ic a l In stitu te .— S y d n e y . A u s tr a lia .
17 6 5 A u s tra lia n M u se u m .— S y d n e y . A u s tr a lia .
- 45i —
1 7 6 6 S o c ié té
F r a n ç a is e
des
N o u v e lle s
H é b rid e s . — N o u m e a .
(N u e v a C a le d o n ia ).— A u s tr a lia .
1 7 6 7 B e rn ic e P a u a h i B is h o p M u se u m o f P o ly n e s ia n E t h n o lo g y
an d N a tu ra l H is t o r y .— H onolulu. — (H aw ai).
S a n tia g o , J u lio d e 1 9 1 0 .
ÍN D IC E
DEL
TOM O
II
Congreso Científico Internacional Americano,
n o s A ir e s , 10 a 25 d e Ju lio d e 19 10 :
B ue­
S e c c ió n
de
C ie n c ia s J e o ló jic a s ....................................................................
14 9
F o n c k F r a n c is c o .— L a L an ceta de Q u ilp u é..........................
49
GERMA1N F i l i b e r t o .— L a s c o le c c io n e s d e in se cto s, c o le c ­
to re s i c o le c c io n is t a s .................................................................
M a c h a d o M ig u e l R .— L o s hu racan es en C hile..................... 159
I d . E l te r re m o to d e Illa p e l,
M
oore
E
duardo
15 d e A g o s t o d e 18 8 0 .........
16 4
.— M a m ífe ro s ch ilen o s: A d v e r t e n c ia ..........
83
O YARZU N A U R E L IA N O .— C o n trib u c ió n al e stu d io d e la c i­
v iliz a c ió n p e r u a n a s o b re lo s a b o ríje n e s d e C h ile .......
3
I d . L o s P e tro g lifo s d e l L la im a .....................................................
38
P h il ip p i F
e d e r ic o
.— D e s a r ro llo i e sta d o a c tu a l d e la Z oo-
lo jía en C h ile ........................................................................... .
Q
u ij a d a
B. B
e r n a r d in o
.— T e r a t o lo jía anim al:
66
C a tá lo g o
ilu s tra d o i d e s c r ip tiv o d e la s a n o m a lía s o rg á n ic a s
c o n s e r v a d a s en el M u s e o N a c io n a l..................................
103
I d . P r in c ip a le s ra s g o s d e la J e o g r a fía A n im a l d e C h ile ...
18 7
Sección de Administración i Estadística.— E l
M u seo
N a c io n a l en 1 9 1 0 .— A p u n t e s b io g r á fic o s s o b re el s e ­
ñ o r d o n F e d e r ic o P h ilip p i, co n d e n s a c ió n d el tra b a jo
d e l s e ñ o r G o ts c h lic h .— C r ó n ic a i c o rre s p o n d e n cia .
N e c r o lo jía .— R e la c io n e s C ie n tífic a s ..................................
W O LFFSO H N J o iIN A . — R e v is ió n
d e a lg u n o s jé n e r o s de
M a rs u p ia le s i R o e d o r e s ch ile n o s d el
n al d e S a n tia g o , p a r te
203
M u se o N a c io ­
1..........................................................
84
E R R A TA S Q U E SE HAN NO TAD O
Pájina
Línea
Debe decir
Dice
F í’b res
50
50
52
14
23
yí/o lfin q u eu p u
J / o lfin q u e u p u
28
Lení
L ens
57
59
28
L lo lltfo
L lo llí’o
38
4
IJ 6 3
1863
P ih lip p i
P h ilip p i
66
F rtbres
81
6
E w in
Kdwyn
82
4
sid o
¿ a lid o
89
8
lep u ru s
lep¿urus
89
23
trich oti
t r ic h o tij
T ra te
/ ’h ilip p i
90
3
T ra to
91
1
.F h ilip p i
91
16
See.
Soc.
m ed io s
especies
95
95
19
14
G erm ain
G erm ain z
28
30
3i
96
25
lo n g itu d e
longitud*?
91
97
7
a ten ció n una
a te n ció n hácia una
115
6
O vií's
O v is
2 29
2
sp^rverius
s p a r v e riu s
»
»
»
»
»
236
3
4
25
a ño ,
a ñ o 1898
237
29
B ra q u ia te rn id o s
B r a q u iíte r n id o s
»
— 455 —
Pájin a
L ínea
D ice
D e b e decir
238
32
B e w b id io s
B e ;« b id io s
2 67
28
co n servarse
c o n se rv a s e
268
4
K r u m v ie d e
K r u m w ie d e
2 70
26
p rin cip io
p rin c ip io s
27I
5
E w n om
E«nom
2 78
18
tas
la s
281
27
c h ile n o s
ch ilen o

Documentos relacionados

El Pensamiento Español

El Pensamiento Español o b rero s con in teu ciim cs m an 'ififsl:)s. Pur ¿ P o r qué calla, e -i' p a iro iiu í

Más detalles