revista oficial do IBADER

Transcripción

revista oficial do IBADER
Recursos Rurais
número 10 decembro 2014
ISSN 1885-5547
revista oficial do IBADER
2014
Servizo de Publicacións e Intercambio Científico
UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA
Recursos Rurais
Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER)
número 10 decembro 2014 ISSN 1885-5547
2014
Servizo de Publicacións e Intercambio Científico
UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA
Recursos Rurais
Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER)
O Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) é un instituto mixto
universitario, situado na cidade de Lugo e conformado pola Universidade de Santiago de Compostela, a
Consellería de Medio Ambiente, a Consellería de Política Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural da
Xunta de Galicia e o Instituto Lucense de Desenvolvemento Económico e Social (INLUDES).
Unha das actividades do IBADER é a publicación e difusión de información científica e técnica sobre o
medio rural desde unha perspectiva pluridisciplinar. Con este obxectivo publícase a revista Recursos
Rurais orientada a fortalecer as sinerxías entre colectivos vinculados ao I+D+I no ámbito da conservación
e xestión da Biodiversidade e do Medio Ambiente dos espacios rurais, os Sistemas de Produción Agrícola,
Gandeira, Forestal e a Planificación do Territorio, tendentes a propiciar o Desenvolvemento Sostible dos
recursos naturais.
Recursos Rurais estructúrase en dúas series. A serie Científico-Técnica publica artigos, revisións, notas
de investigación e reseñas bibliográficas. Os artigos, revisións e notas deben ser orixinais, sendo
avaliados previamente polo Comité Editorial e o Comité Científico Asesor. A serie Cursos e Monografías
publica reunións, seminarios e xornadas técnicas e de divulgación, así como a promocionar a difusión de
Teses de Doutoramento, revisións ou á reedición de obras fundamentais.
IBADER
Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural
Universidade de Santiago de Compostela
Campus Universitario s/n
E 27002 Lugo, Galicia (España)
Tfno 982 824500
982 824502
Fax 982 824500
[email protected]
www.ibader.org
Recursos Rurais
número 10 · decembro 2014
Sumario/Summary
Comité de Redacción de Recursos Rurais:
Carlos José Alvarez Lopez: In Memorian 5
Osorio Castelao, L. · Corbelle Rico, E.J. · Ónega López, F.J.:
Recuperación e posta en produción de terras abandonadas: a visión do
sector vacún leiteiro de Galicia como demandantes no mercado de terras 7
Recovering and putting abandoned land into production: a vision for the dairy
farming sector as a petitioner in the land market
Ramil-Rego, P. · Rubinos Román, M. · Gómez-Orellana, L. · Rodríguez, P. · Hinojo
Sánchez, B.:
Eichhornia crassipes (Mart) Solms en el Parque Nacional Marítimo-Terrestre
das Illas Atlánticas de Galicia como resultado de un transporte por mar a larga
distancia 153
Eichhornia crassipes (Mart) Solms in the Illas Atlánticas of Galicia national park as
result of long distance transport by sea
Martínez-Cordeiro, H. · Pájaro Varela, M. · García-Jares, C. · Lores, M. ·
Domínguez, J.:
Conversión acelerada de retama negra (Cytisus scoparius) en un
biofertilizante de calidad mediante vermicompostaje 25
Rapid conversion of the common broom (Cytisus scoparius) into a high quality
biofertilizer through vermicomposting
Corbelle Rico, E.J. · Vila García, D. · Crecente Maseda, R. · Díaz-Fierros Viqueira,
F.:
Dixitalización do Mapa de capacidade produtiva dos solos de Galicia 35
Digitization of the Soil capability map of Galicia
García-Villabrille, J.D. · Crecente-Campo, F. · Pérez-Cruzado, C. · RodríguezSoalleiro, R. · Diéguez-Aranda, U. ·Rojo-Alboreca, A.:
Biomass and carbon content in Galicia (NW Spain) Eucalyptus globulus Labill.
stands 45
Contido en biomasa e carbono das masas de Eucalyptus globulus Labill. en Galicia
(NO España)
Recursos Rurais (2014) nº 10 : 5-5
IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural
ISSN 1885-5547
In Memorian
Comité de Redacción de Recursos Rurais
Carlos José Alvarez Lopez
In Memorian
© IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014
O pasado mes de agosto falecía, na cidade de A Coruña, o
noso compañeiro Carlos José Alvarez López, promotor e
membro do Instituto de Investigación Agraria e
Desenvolvemento Rural (Ibader), onde colaborara
activamente, mesmo nos últimos tempos cando a
enfermidade restáballe forzas. Carlos era un traballador
incansable e apaixonado.
Nacera en A Coruña, para posteriormente obter o título de
Enxeñeiro Agrónomo na Universidade Politécnica de
Madrid.Unha vez finalizada a súa carreira incorporouse ao
mundo empresarial como enxeñeiro de proxectos e
posteriormente formou parte do corpo de Enxeñeiros da
Xunta de Galicia. No curso 1989-1990 obtén unha praza na
Escola Politécnica Superior (EPS) do Campus de Lugo, a
partir da cal desenvolverá unha intensa e frutífera actividade
como docente e investigador, ocupando durante moitos
anos a subdirección de organización académica da EPS e a
dirección do Departamento de Enxeñaría Agroforestal da
Universidade de Santiago. Foi membro do Grupo Promotor
para a creación do Ibader, así como membro do seu Comité
Científico e do Consello de Goberno deste Instituto dende a
súa creación. En xaneiro de 2008 obtiña a primeira cátedra
de Proxectos de Enxeñaría da USC.
Ao longo da súa etapa como docente e investigador dirixiu
12 teses doutorais, publicando máis de 70 artigos e libros.
Algúns dos seus traballos aparecen recollidos na revista
Recursos Rurais, sendo codirector dunha monografía sobre
o Desevolvemento Rural de Galicia.
O Comité de Redacción da revista Recursos Rurais,
recollendo o sentir de todos os membros do Ibader, así
como de todos os colaboradores e autores da mesma,
quere adicar este número á memoria do noso compañeiro e
amigo Carlos.
Sit tibi terra levis
O Comité de Redacción de Recursos Rurais
Lugo, decembro 2014
Recursos Rurais (2014) nº 10 : 7-14
IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural
ISSN 1885-5547
Artigo
Lidia Osorio Castelao · Eduardo José Corbelle Rico · Francisco José Ónega López
Recuperación e posta en produción de terras abandonadas:
a visión do sector vacún leiteiro de Galicia como
demandantes no mercado de terras
Recibido: 30 maio 2014 / Aceptado: 7 novembro 2014
© IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014
Resumo Este traballo busca caracterizar aos usuarios
potenciais das terras que actualmente se atopan en
situación de abandono ou infrautilización en Galicia. O
sector vacún leiteiro constitúe o núcleo básico do sector
agrario galego polo que coñecer a súa opinión como
demandantes de terra é unha prioridade para poder
establecer un plan de mobilidade de terras. A través da
aplicación dunha variante da metodoloxía Delphi
comprobouse que dende o sector existe un interese por
conseguir máis terra e poder aumentar así a base territorial
das explotacións e, en consecuencia, a súa capacidade
produtiva. A falta de información tanto técnica como
lexislativa relativa aos instrumentos que poden axudar á
mobilización de terras e o seu funcionamento, quedou
presente en moitos dos xuízos emitidos polo panel de
expertos consultados para este traballo, polo que este
constituiría o primeiro paso cara a consecución dunha
mobilidade efectiva de terras.
Palabras clave Abandono de terras, cooperativas agrarias,
método Delphi, mobilidade de terras.
Lidia Osorio Castelao · Eduardo José Corbelle Rico · Francisco
José Ónega López
Laboratorio do Territorio, Escola Politécnica Superir, Universidade
de Santiago de Compostela. Campus Universitario s/n, 27002Lugo (España).
Tel: 982823292.
E-mail: [email protected]
Abstract This paper aims to identify potential users for
some of the land currently abandoned in Galicia. We
focused mainly on dairy farmers and cooperatives, as these
constitute today the core of the agricultural sector in the
region and should play a significant role in an eventual plan
for the mobilization of abandoned land. A Delphi expert
panel, formed by technicians working in cooperatives,
showed considerable interest on the part of the dairy farming
sector to increase the amount of land managed and,
therefore, their production capacity. We could also detect a
somewhat worrying lack of knowledge regarding matters
associated to territorial planning and land management
instruments that should be addressed in the first place in a
near future.
Keywords Delphi method, farmer cooperatives, land
abandonment, land mobility.
Introdución
A segunda metade do século XX supuxo para o sector
agrario da Europa occidental o inicio dun proceso dual de
marxinalización
nalgunhas localizacións e de forte
especialización e intensificación noutras, un proceso
gobernado por factores económicos, medioambientais,
políticos, sociais, culturais e, moi especialmente, os
relacionados coa estrutura do parcelario e o tamaño das
explotacións (Brouwer et al., 1997). A agricultura e o medio
rural galego non foron unha excepción e tamén sufriron, nun
período relativamente curto de tempo e en boa medida
desde a integración de España na CEE en 1986,
transformacións considerables (Sineiro García, 2008). O
apurado proceso de reestruturación que padeceron as
explotacións caracterizouse por unha banda pola crecente
tendencia á especialización e polo incremento do tamaño
dunha parte de elas, e pola outra, polo abandono
simultáneo da maioría das unidades de pequena dimensión
(Sineiro García et al., 2004). Tense suxerido que este
continuo peche de explotacións non levou parello unha
redistribución da propiedade a través do mercado de terras,
co resultado de limitar, de facto, a superficie dispoñible para
8
as explotacións que permanecen en activo (López Iglesias,
1996), se ben traballos máis recentes apuntan a que nas
áreas de Galicia cun sector agrario máis activo a superficie
agrícola utilizada non só non se reduciu senón que incluso
se incrementou desde 1985 en adiante (Corbelle Rico &
Crecente Maseda, 2014).
As explotacións de vacún de leite e carne constitúen o
núcleo básico do sector agrario en Galicia, tanto dende o
punto de vista económico, como social e territorial, e
supoñen preto do 50% do número total de explotacións con
terras existentes en Galicia (INE, 2012). A distribución é
desigual entre provincias, de xeito que o groso do sector se
concentra nas provincias de A Coruña e Lugo. A situación do
sector, non obstante, dista de ser desafogada dado que a
progresiva intensificación do sistema situou a boa parte das
explotacións nunha considerable vulnerabilidade respecto
das variacións nos prezos de mercado dos insumos nos que
se sustenta a produción (combustible, agroquímicos,
alimentos concentrados) ou do seu produto principal, o leite.
Neste contexto, comezan a ser frecuentes as voces que
propoñen que un incremento da superficie xestionada polas
explotacións podería axudar a superar parte destes
problemas pola vía de reducir a dependencia de fontes de
alimentación externas para o gando (Lorenzana et al.,
2010). A Comisión Europea (2013) cifra o custe dos
alimentos comprados nun 57,24% do custe total de
funcionamento das explotacións de gando vacún leiteiro de
Galicia (152 €/t de leite).
Son varias as iniciativas que tratan de incentivar a
mobilidade do mercado de terras para, entre outros
obxectivos, mellorar a situación das explotacións agrarias
en Galicia. Nomeadamente, a Lei 6/2011 de mobilidade de
terras1 pretende fomentar a mobilidade a través do
funcionamento do Banco de Terras de Galicia. Neste
contexto, un grupo de organizacións relacionadas co sector
agrario en Galicia decidiron iniciar en 2013 o proxecto
MobilízaTe, que ten como obxectivo a mobilización
produtiva de superficies potencialmente aproveitables por
explotacións agrarias existentes ou de nova creación. O
alcance do proxecto, que aínda se atopa nunha fase de
definición, vai máis alá do problema da viabilidade das
explotacións, e ten implicacións para o mantemento do
tecido social e produtivo nas áreas de interior de Galicia, ou
para a redución do risco de incendios forestais. As
organizacións integrantes do proxecto no momento de
escribir este traballo son a Fundación Juana de Vega, a
Axencia Galega de Desenvolvemento Rural (a través do
Banco de Terras de Galicia), as cooperativas: Cooperativa
Agraria Provincial de A Coruña, Cogasar (Sarria), Os
Irmandiños (Ribadeo), Melisanto (Melide) e Seragro
(Ames), as explotacións gandeiras: Finca A Devesa S.L.
(Ponteceso) e Herdanza S.L. (Mesía), a Caixa Rural e o
grupo de investigación Laboratorio do Territorio (LaboraTe)
da Universidade de Santiago de Compostela.
O obxectivo deste traballo é explorar a percepción que o
sector de vacún de leite ten sobre a posibilidade de
incorporar á produción terras en estado de abandono, moi
probablemente afastadas dos principais puntos de
produción, para reducir a súa dependencia dos alimentos
concentrados. En particular, interesa coñecer cales son as
opinións do sector vacún en Galicia sobre a mobilidade do
mercado de terras, dende a súa posición de demandantes
hipotéticos, así como sobre a posibilidade de recuperar
terras abandonadas; e poder definir deste xeito os criterios
necesarios para satisfacer dita demanda e identificar
fórmulas ou propostas para conseguir mobilizar a terra. Se
os investigadores coñecen de antemán estes factores, será
máis doado buscar terras que actualmente se atopan en
situación de abandono ou infrautilización en Galicia que
satisfagan ditas necesidades e establecer un plan de
mobilización produtiva de terras como unha utilidade directa
e concreta para os beneficiarios potenciais das terras.
Metodoloxía
A metodoloxía empregada neste traballo consistiu na
aplicación dunha variante do método Delphi a un panel de
expertos formado por técnicos e responsables de
cooperativas gandeiras.
O método Delphi
O método Delphi é unha técnica para producir opinións de
grupo. O xuízo en grupo presenta unha serie de vantaxes
en comparación coas opinións xeradas de xeito individual,
destacando especialmente que o grupo dispón de máis
recursos (información, coñecementos e experiencias) que
aportar en conxunto. Unha das técnicas máis habituais
consiste na discusión cara a cara, situando nun mesmo
espazo físico a un grupo de expertos para intercambiar
información e chegar a unha decisión final en grupo. Porén,
a interacción directa entre os participantes constitúe unha
das fortalezas e ao mesmo tempo unha das debilidades
deste tipo de procesos.
O método Delphi foi concibido para tratar de aproveitar os
aspectos positivos dos procesos de discusión grupal ao
tempo que se minimizan os seus aspectos negativos e se
permite a participación de membros xeograficamente
dispersos (Rowe & Wright, 1999). Desde o punto de vista
operativo, o método consiste en tratar de obter o consenso
máis fidedigno dun grupo de expertos mediante o uso
dunha serie de cuestionarios intercalados con
retroalimentación de información controlada (Dalkey &
Helmer, 1963). Dado que a palabra consenso pode ter un
sentido demasiado restritivo, algúns autores propoñen que
sería máis axeitado falar de opinión grupal, de aí que se
poida caracterizar a Delphi como un método de
estruturación dun proceso de comunicación grupal que é
efectivo á hora de permitir que un grupo de individuos, coma
un todo, faga fronte a un problema complexo (Linstone &
Turoff, 2002). O método conta con considerable aceptación
na comunidade científica e técnica e o uso desta técnica é
relativamente habitual na investigación (Gupta & Clarke,
1996; Landeta, 2006).
1: LEI 6/2011, do 13 de outubro, de mobilidade de terras (DOG de 26 de outubro).
9
As características básicas que definen o método Delphi son
(Dalkey & Helmer, 1963; Landeta, 1999):
a) Proceso iterativo. A través de sucesivas roldas de
cuestionarios, os participantes tenden a converxer,
finalizando o proceso no momento en que as opinións se
estabilizan. Esta forma de proceder ofrece ao experto a
oportunidade reflexionar ou se se dá o caso, de cambiar as
súas opinións ou xuízos sen sentirse coaccionado polo “que
dirán” o resto de integrantes no grupo.
b) Anonimato dos participantes. Implica que ningún membro
do grupo coñeza as respostas individuais do resto de
participantes, eliminando deste xeito as causas que
impulsan as inhibición dos participantes e permitindo que
cada individuo teña a oportunidade de expresar a súa
opinión ou xuízo sen presións sociais. Isto conséguese
grazas aos cuestionarios, conectando directamente aos
expertos cos investigadores que forman o grupo
coordinador do Delphi .
c)
Feedback
ou
retroalimentación
controlado.
Subminístrase entre cada iteración e transmítese sempre a
posición xeral do grupo en cada momento do proceso
(medidas de tendencia central e de dispersión das
respostas do grupo na rolda anterior) e frecuentemente,
achegas ou suxestións significativas orixinadas polo propio
panel de expertos e información adicional procedente do
equipo coordinador, sempre que se considere pertinente.
Opcionalmente pódense anexar as respostas do experto
nesa rolda.
d) Resposta estatística de grupo. Permite unha análise
cuantitativa e a interpretación dos datos. Nos casos nos que
o grupo de expertos teña que realizar unha estimación
numérica, a resposta ven caracterizada pola mediana das
respostas individuais. A resposta estatística de grupo
garante que todas as achegas ou opinións se teñan en
conta na opinión final de grupo e reduce a presión cara a
conformidade.
Selección do panel de expertos
Os expertos constitúen o núcleo do método, xa que eles son
os encargados de emitir os xuízos que constituirán a
resposta final do método. Para a selección dos expertos é
imprescindible que estes poidan aportar información
obxectiva e subxectiva sobre o tema a estudar e que teñan
unha situación e recursos persoais que lles posibiliten
contribuír positivamente á consecución do fin que motivou a
iniciación do método Delphi (Landeta, 1999). Estas razóns,
entre outras, motivaron a selección de técnicos e
responsables de cooperativas agrarias como os integrantes
principais do panel de expertos consultados. As
cooperativas agrarias xogan un papel fundamental na
vertebración
do
sector
agroalimentario
e
no
desenvolvemento rural, tanto no ámbito territorial, como no
social e económico: o número de cooperativas agrarias
rexistradas en Galicia ascende a 351(IGE, 2012), e
segundo o informe de Jordán Rodríguez & Babío Arcay
(2010) as cooperativas de primeiro e de segundo grao
vinculadas ao complexo agrogandeiro representan preto
dos dous terzos da facturación cooperativa total en Galicia
(Facturación total en Galicia: 217470688 €) e achegan máis
da metade do valor engadido de todo o movemento
cooperativo (Valor engadido total en Galicia: 172068298,3
€).
Para a formación do panel de expertos partimos da
selección inicial das cooperativas relacionadas co sector de
vacún leiteiro en tanto que, por abranguer un gran número
de explotacións, deberían ser coñecedores en profundidade
do sector e das inquietudes dos seus socios. Deste xeito, o
grupo de expertos estivo formado por 15 técnicos, xerentes,
directores, asesores, xefes de sección ou técnicos de
xestión de cooperativas, máis outras 4 persoas ligadas á
Consellería do Medio Rural e Mar, ao Centro de
Investigacións Agrarias de Mabegondo e ao Banco de
Terras de Galicia. Do total de 19 membros do panel, 12 eran
homes e 7 mulleres. Deste xeito, o número de participantes
no panel sitúase no rango recomendado pola maioría de
manuais, que suxiren desde un mínimo de 7 ata un máximo
de 30 ou 35 persoas (Dalkey, 1969; Delbecq et al., 1989;
Gordon, 2009; Ruiz Olabuénaga, 2007), ou entre 10 e 15
cando o grupo é homoxéneo, como é este caso (Skulmoski
& Hartman, 2007).
Desenvolvemento do proceso
Para motivar aos participantes no panel a permanecer
activos e completar todas as roldas dun estudo Delphi, é
importante que se sintan parte do grupo, que son capaces
de aportar xuízos de valor e axudar a examinar o problema.
Se o grupo coordinador invita a participar aos expertos de
forma individual, a posibilidade dunha maior participación é
máis forte (Stitt-Gohdes & Crews, 2004), polo que se
realizou un primeiro contacto mediante chamada telefónica
a cada experto co fin de informar sobre o proceso e
preguntar se estarían dispostos a participar nel. Unha vez
asegurada a súa colaboración, os expertos recibiron certa
información a través do correo electrónico: unha breve
descrición do estudo, os obxectivos, a metodoloxía
empregada e a promesa do anonimato.
A continuación, deron comezo un total de catro roldas de
cuestionarios, que seguiron o proceso representado na
Figura 1. Cada cuestionario estaba composto por 4, 5, 3 e 2
preguntas respectivamente. Os expertos dispoñían de 5
días para devolver completo o cuestionario, coa excepción
da segunda rolda na que tiveron 4 días. O tempo entre
roldas, é dicir o tempo que transcorría entre que remataba o
prazo de entrega do cuestionario ata que recibían o
seguinte, foi de 3 días, salvo a terceira rolda que tivo unha
duración de 85 días. A participación dos expertos foi
diminuíndo conforme pasaban as roldas, acadando un 84%
na primeira rolda, un 74% na segunda, un 58% na terceira
e un 47% na derradeira.
Nos cuestionarios empregados ao longo do proceso fóronse
incluíndo preguntas relacionadas cos requirimentos que
deberían cumprir as parcelas para ser aproveitadas, xunto
con outras que trataban de ir máis aló destes aspectos
concretos para coñecer de modo máis xeral a opinión dos
expertos nos aspectos relacionados con este traballo.
10
Figura 1.- Esquema global do
proceso Delphi
Resultados
A recuperación de terra abandonada
Nunha das primeiras preguntas chave preguntouse aos
expertos sobre a posibilidade de utilizar bolsas de terras
que actualmente están en situación de infrautilización ou
simplemente abandonadas. Foi case unánime a resposta
positiva, o que demostra un claro interese do sector por
recuperar as terras abandonadas para o cultivo e fomentar
así a mobilidade de terras.Un número considerable de
expertos avogan pola necesidade de utilizar estas terras. Un
experto fai a seguinte reflexión sobre a obrigatoriedade da
utilización desas bolsas e menciona que poden constituír
unha medida para paliar os incendios forestais, idea tamén
mencionada por outro dos expertos:
“Eu non consideraría necesario empregalas [grandes bolsas
de terra en Galicia que están abandonadas ou en situación
de infrautilización], paréceme máis oportuno dicir que sería
obrigatorio. Estamos a comprar forraxes en outras
comunidades deixándolles a eles o beneficio, e ao mesmo
tempo investindo euros da nosa comunidade para paliar
incendios, que na meirande maioría se producen nestas
masa de terras non traballadas. O resultado sería polo tanto
un dobre beneficio, económico e ambiental o mesmo tempo
(experto 7).”
Tan só un dos enquisados opinou que non sería viable a
utilización das bolsas de terras abandonadas,
acompañando a súa resposta co seguinte razoamento:
“Realmente existe moito terreo sen utilizar ou cun baixo
nivel de utilización, pero considero que actualmente non é
viable a súa utilización na maior parte dos casos, mentres
non se realice unha efectiva ordenación do territorio. Aínda
cos prezos de mercado de pensos e combustibles actuais,
debido a falta de ordenación do territorio, hoxe para
calquera explotación sen terra resulta máis barato a
adquisición no exterior que a posibilidade de incrementar a
súa base territorial porque non é rendible o traballo da terra
nas condicións actuais, é triste pero é así (experto 11).”
As características das terras demandadas
Os expertos listaron, por orde de importancia, aqueles
requirimentos que preferentemente buscarían á hora de
acceder ás parcelas identificadas como abandonadas ou
infrautilizadas. O requirimento de maior importancia é o
tamaño da parcela, seguido da accesibilidade da parcela,
da localización da mesma e das características que
presente o terreo; mentres que o prezo e a duración do
contrato de aluguer son os de menor importancia xa que só
foron citadas nunha ocasión respectivamente.
En canto a qué tipo de producións se establecerían nesas
bolsas de terra, os expertos tiveron que escoller tres e o
resultado da súa selección amósase na figura 2.
Segundo a figura 2, aínda que as “Producións forestais”
abranguen un 20% das producións citadas polos expertos,
o conxunto formado por “Cultivos forraxeiros”, “Millo” e
“Prados, pradarías e pastos” supón un 49% do total das
producións que implantarían os expertos nas bolsas de terra
abandonadas ou infrautilizadas.
Co fin de poder determinar unha distancia á que sería
posible desprazarse para comezar a producir e unha
superficie para a que pagaría a pena, os expertos tiveron
que indicar unha combinación de ambas e o resultado foi
unha relación lineal do tipo “Area (ha) = 1 + 0,5 * distancia
(km)”, da que se deriva que por cada km no que nos
afastemos, o panel de expertos considera necesario que a
área dispoñible sexa 0,5 ha máis grande.
11
Figura 2.- Tipos de producións que implantarían os expertos nas bolsas de terra identificadas como
abandonadas ou infrautilizadas (Nota: estableceuse a diferenciación entre “Millo” e “Prados, pradarías e pastos”
porque aínda que ambos son cultivos forraxeiros, a maioría das respostas especificaban estas dúas producións,
de xeito que aquel participante que non especificou o cultivo en concreto ou que nomeou un diferente dos dous
grupos anteriores, incluíuse no grupo xenérico “Cultivos forraxeiros”. No grupo “Cereais (gran)” agrúpanse os
cultivos de avea, cebada, centeo e trigo.)
A superficie na que se comezará a nova produción
probablemente se compoña de lotes de parcelas próximas
entre si, por iso se preguntou ao panel de expertos polo
tamaño mínimo que considerarían para unha unidade de
cultivo contigua. O valor da mediana obtido para o tamaño
mínimo do lote de parcelas requirido para comezar a nova
produción é de 1 ha.
Sendo o millo unha das producións máis veces citada para
establecer nas bolsas de terra, centrámonos neste cultivo
paradeterminar a relación existente entre produtividade,
distancia e área. As respostas recibidas do panel
axustáronse a un modelo de regresión lineal múltiple do tipo
“Produtividade = f (distancia, área)”, obtendo a ecuación
“Produtividade (kg ms/ha) = 9300 + [290 × distancia (km)] –
[200 × area (ha)]”. Dito modelo suxire que, para igual área,
cada km que nos afastemos requiriría un aumento de
produtividade de 290 kg ms/ha-ano; e que para igual
distancia, cada ha que aumente a superficie permitiríanos
asumir unha perda de produtividade de 200 kg ms/ha-ano.
A ordenación do territorio
O concepto de ordenación do territorio aparece mencionado
en diferentes respostas ao longo das catro roldas de
preguntas por diferentes expertos, ben sexa como unha
posible medida necesaria para a posta en produción das
bolsas de terra ou como un dos motivos (particularmente a
súa ausencia) que dificultan a mobilidade de terras en
Galicia. Por esta razón foi obxecto dunha consulta
específica, que trataba de indagar sobre o grao de
coñecemento que tiñan os expertos sobre as medidas ou
instrumentos de ordenación do territorio actualmente en
vigor. Sorprendentemente, as respostas evidenciaron un
grao de coñecemento aceptable para profesionais que non
teñen neste ámbito o seu principal campo de actividade,
pero menor do que sería desexable para poder utilizar estes
mecanismos en favor da viabilidade do sector. Os
instrumentos de ordenación máis coñecidos resultaron ser a
concentración parcelaria, a aplicación da normativa
referente a plantacións forestais en terreos agrícolas (artigo
61 da Lei 7/2012 de montes de Galicia2) e os Plans Xerais
de Ordenación Municipal (PXOM). Outras medidas en vigor
citadas en só unha ocasión son a aplicación da normativa
contra incendios e a figura do Banco de Terras de Galicia. O
resto de medidas achegadas son a realizacióndunha
correcta caracterización do territorio en canto a usos e
aptitudes, a elaboración de mapas de cultivos ou a
mellorada xestión comunitaria de terras, que aínda que non
se poida definir se están vixentes porque non teñen unha
normativa que as avalen, tamén son instrumentos de
ordenación do territorio xa que pretenden influír no patrón
de utilización territorial de xeito explícito.
Tamén aparecen nomeadas en tres ocasións, como
medidas hipotéticas, aquelas focalizadas en penalizar aos
propietarios que abandonen as súas propiedades e non
faciliten a mobilización de terras, e en premiar aos que si
que colaboren, economicamente falando. Un dos expertos
comenta o seguinte:
“Ante a pasividade social que conleva o abandono das
terras, as medidas válidas só serán aquelas que leven
aparelladas a obrigatoriedade ou a penalización (…)
(experto 11)”.
Outro experto reflexiona sobre a escaso grao de aplicación
da normativa vixente:
“Como medidas, penso que aplicando a lexislación vixente
xa se faría bastante, sobre todo no que respecta a
forestación de terras agrícolas (…), no relativo ao
2: LEI 7/2012, do 28 de xuño, de montes de Galicia (DOG de 23 de xullo).
12
cumprimento do plan de usos e cultivos e a unidade mínima
de superficie establecido nas zonas de concentración
parcelaria (…), no establecido na lexislación en materia
urbanística, incluíndo PXOM ou figuras similares e na
aposta polo Banco de Terras e outras medidas que
fomentan a mobilidade de terras, como as contempladas na
Lei de Mobilidade de Terras (…) (experto 18).”
Intentamos profundar entón se os expertos coñecían se nos
concellos nos que desempeñan o seu traballo habitual
existe algún tipo de plan xeral que delimitase o solo rústico
de protección agropecuaria e de protección forestal. A
maioría de respostas foron positivas e só dous expertos
admitiron que descoñecen o que acontece nalgúns dos
concellos nos que desempeñan o seu traballo habitual. Pero
este dato de coñecemento por parte dos enquisados resulta
enganoso xa que moitos dos concellos que aparecen
nomeados nas respostas como que teñen un plan xeral, na
realidade non o teñen3.
Resulta moi habitual, e de feito pálpase en moitas das
respostas, atribuír todo o peso sobre a Administración, á
que se considera como o único axente responsable de
impulsar a mobilidade de terras. Precisamente para afondar
nesta cuestión, e sobre o que os actores directamente
implicados (gandeiros e cooperativistas) poden facer neste
sentido, situamos o seguinte paquete de cuestións.
Os marcos de negociación posibles
A seguinte cuestión analizada céntrase en como acceder a
esas terras para comezar a mobilizalas, xa que o máis
probable é que pertenzan a diferentes propietarios. As
solucións propostas polos expertos agrúpanse en catro
grupos, sendo o máis maioritario aquel que considera o
Banco de Terras como a mellor ferramenta para facilitar e
axilizar a mobilidade de terras nesas zonas e levar a cabo
os arranxos cos propietarios. Resulta paradoxal que, sendo
esta medida a que máis apoio recibe, se perciba nalgunha
das respostas unha falta de información e coñecemento do
funcionamento do mesmo, especialmente no referente ás
garantías que xa ofrece o Banco de Terras en canto a
garantir a propiedade, o cobro ou o estado no que se
devolven as fincas. En segundo lugar, seguen estando
presentes aquelas medidas ideais centradas en premiar
dalgún xeito aos propietarios que faciliten o acceso á terra
e, por outra banda, crear normativas que obriguen a
arrendar daquelas terras que non se están aproveitando
adecuadamente.
A creación dunha sociedade de propietarios é o seguintedos
medios que algún dos expertos consideran que axudarían a
facilitar o acceso á terra. Neste tema, hai opinións
contrapostas:
“O ideal sería que [os propietarios] fixeran unha sociedade
(…) e así teríamos un só negociador (experto 2).”
“(…) a creación dunha sociedade entre os propietarios
podería facilitar a negociación, pero o máis probable e que
tamén dilate os prazosao xerar maior burocracia no proceso
(…) (experto 14).”
“É moito mellor calquera tipo de solución que ir negociando
con cada un dos propietarios (…) (experto 15).”
Preguntamos especificamente pola viabilidade que os
membros do panel atribuían á creación da figura dun xestor
único, unipersoal ou grupo de traballo, que coordinase as
negociacións entre demandantes e ofertantes de terra, e
sobre as características principais que debería presentar
este coordinador para chegar a bo fin nas negociacións. A
posibilidade de que a persoa formase parte do persoal
dunha cooperativa non tivo boa acollida entre os membros
do panel: aínda que contaría coa vantaxe de coñecer a
zona, son moitos os que consideran que unha persoa
independente e allea á cooperativa resultaría máis eficaz
para evitar a desconfianza dos propietarios ou incluso as
reticencias entre aqueles que non formen parte da
cooperativa en cuestión. Só un dos enquisados (experto 11)
non optou nin por que fose persoal de cooperativa nin alleo,
senón que nos devolveu á idea de que o negociador debería
ser a propia Administración para evitar a presenza dun
intermediario que puidera especular cos terreos e
aumentase deste xeito a desconfianza dos propietarios.
En canto ás características principais que debería cumprir,
son moitos os que avogan por un perfil negociador antes
que técnico, recalcando especialmente que sexa coñecedor
da zona (medio rural e persoas). Un experto reflexiona
sobre a posibilidade de que sexa un “líder local” o condutor
das negociacións e as xestións:
“Creo que un líder local sería o mellor (…), unha persoa
coñecida e apreciada polos lugareños e/ou propietarios da
zona en cuestión (experto 17)”.
Discusión
Despois de analizar as respostas emitidas polos expertos, é
evidente o interese que existe no sector vacún leiteiro por se
implicar na mobilización de terras. A existencia de terras
aptas para o cultivo que non se están aproveitando para tal
fin, incluso nas proximidades de explotacións en activo,
tamén é palpable: Giménez Solla et al. (2012) identificaron,
nun estudo levado a cabo na Terra Chá, que a superficie de
terras potencialmente utilizables no radio actual de
actividade das explotacións equivalían ao 1800% sobre a
SAU das explotacións.
Sería interesante poder poñer un número e localizar á
cantidade de terra que conta cunha elevada aptitude
produtiva e que actualmente está quedando abandonada,
para ser conscientes do potencial que se está
desaproveitando na nosa comunidade e poder converter as
hipóteses plantexadas nas preguntas dos cuestionarios
deste estudo en datos reais. Deste xeito, as explotacións
poderían valorar a opción de recuperar esas terras para
aumentar a súa base territorial e poñer cifras ao custo que
levaría implícito dita recuperación. Na liña do Plan Piloto
3: O tipo de plan vixente en cada concello pode consultarse na web mantida de forma conxunta entre a Consellería de Medio Ambiente,
Territorio e Infraestruturas, e o Colexio de Arquitectos de Galicia: http://www.planeamentourbanistico.xunta.es.
13
Mobilízate, está o traballo realizado por Carballal Fernández
(2013) no que se identificaron as superficies en estado de
abandono de Galicia que cumpren certos requisitos para a
produción forraxeira, previamente establecidos polos
participantes no Plan. Estableceuse o millo como referencia
para poder fixar os requirimentos mínimos produtivos, xunto
cunhas características estruturais en canto a tamaño de
parcela e distancia dende os ata as parcelas dende os
puntos tomados como referencia, para que o
desprazamento ata esas zonas sexa compensado coa
colleita. A estimación realizada cuantifica en Galicia case
33600 ha que se atopan na actualidade en estado de
abandono pero que son aptas para o cultivo do millo
(produtividade mínima de 9 toneladas de MS/ha), que teñen
unha superficie mínima continua de 2 ha e nun radio de 2
Km hai máis de 50 ha, ademais de atoparse a unha
distancia máxima de 100 km aos puntos de orixe. Este dato
non é máis que unha estimación, no propio estudo póñense
de manifesto unha serie de factores que poden modificar o
resultado tanto para aumentar esa cifra ou para reducila,
pero é suficiente para pensar que a posta en produción
desas hectáreas tería un valor que actualmente se está
perdendo. Constitúe un punto de partida para futuros
traballo xa que localiza aquelas zonas cun alto interese para
o sector vacún leiteiro e impulsa a idea de que a
mobilización produtiva de terras é posible.
terra abandonadas ou infrautilizadas coñezan de primeira
man os obxectivos do mesmo e se sintan como os actores
principais que son, xa que sen eles todo o proceso non
sería posible. Pódese dicir que antes que mobilizar terras,
hai que mobilizar ás persoas (Coímbra, 2011). Pero a
cuestión é que para acceder a estas bolsas de terra e ter
a capacidade de xestionalas, hai que estar avalados por
unha boa organización. Baseándose nunha forma de
traballo na que participen e se impliquen todos os actores
da cadea (Administración autonómica, administracións e
entidades locais, gandeiros, propietarios, cooperativas,
investigadores, …) conseguiremos unha mobilización
efectiva das terras. Por todos é coñecido que a
capacidade de acción e reacción actuando de forma
conxunta e organizada é moito maior, por iso se debe
tratar de fomentalo.
A falta de información identificada nalgunhas das cuestións
relacionadas coa ordenación territorial resulta moi
importante xa que se gandeiros e propietarios descoñecen
o marco legal, dificilmente poderán esixir o seu
cumprimento. Este sería un dos puntos nos que habería que
insistir para acadar o cambio desexado e integrar desta
maneira aos gandeiros/propietarios na cadea da mobilidade
de terras como os actores máis importantes. Este
descoñecemento afecta de maneira especial á actividade e
procedementos do Banco de Terras de Galicia, dado que a
súa potencialidade para converterse en actor central na
mobilización do mercado de terras en Galicia se ve coartada
pola súa escasa presenza e difusión sobre o terreo.
Brouwer, F., Baldock, D., Godeschalk, F.& Beaufoy, G.
(1997). Marginalisation of agricultural land in Europe. En
Livestock systems in European rural development (pp.
21–31).
Nafplio,
Greece.
Dispoñible
en:
http://www.macaulay.ac.uk/livestocksystems/nafplio/procee
dings/brouwer.htm [29 maio,2014]
Conclusións
Comisión Europea. (2013). EU Dairy farms - Report 2012
based on FADN data. Brussels.
Podemos dicir que por parte do panel de expertos
seleccionado, e en consecuencia, do sector vacún leiteiro
de Galicia, existe un interese por conseguir máis terra e
aumentar deste xeito a base territorial das explotacións,
estando dispostos a participar como un elo máis na cadea
da mobilización de terras. Pero coa vontade non é
suficiente e despois de analizar as respostas dos
diferentes cuestionarios, pálpase unha falta de
información tanto técnica como lexislativa nos técnicos do
sector, polo que un proceso de dinamización sobre os
instrumentos que poden axudar á mobilización de terras e
o seu funcionamento, xunto con charlas informativas
considéranse prioritarios para alcanzar o primeiro paso
cara o cambio.
A presentación dun proxecto fiable, é dicir, coñecer en
profundidade o proxecto que se vai levar a cabo, tamén
resulta prioritario para que os propietarios das bolsas de
Agradecementos Os autores agradecen a todos os
participantes que formaron parte do panel de expertos no
método Delphi e especialmente a Ruth Rodríguez Ferreiros,
da Asociación galega de Cooperativas Agroalimentarias
(AGACA), por axudar na selección dos técnicos de
cooperativas.
Bibliografía
Carballal Fernández, M. (2013). Mobilización productiva de
terras: organización da demanda e da oferta. Estudo de
caso para a posta en produción de 1000 ha en Galicia.TFM,
Universidade de Santiago de Compostela.
Coímbra, E. (2011). Land management grounded in social
soil. Galician land banking in context. Sociología, problemas
e prácticas, 66, 135–155.
Corbelle Rico, E. J.& Crecente Maseda, R. (2014).
Urbanización, forestación e abandono. Cambios recentes
na paisaxe de Galicia. Revista Galega de Economía, 22(2).
Dalkey, N. C. (1969). The Delphi method: An experimental
study
of
group
opinion.
Dispoñible
en:
http://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/research_mem
oranda/RM5888/RM5888.pdf [29 maio, 2014]
Dalkey, N. C.& Helmer, O. (1963). An experimental
application of the Delphi method to the use of experts.
Management
Science,
9(3),
458–467.
doi:10.1287/mnsc.9.3.458
Delbecq, A. L., Van de Ven, A. H.& Gustafson, D. H. (1989).
Técnicas grupales para la planeación. Mexico: Editorial
Trillas, S. A.
14
Giménez Solla, M., Corbelle Rico, E. J.& Ónega López, F. J.
(2012). A utilización do espazo polas explotacións
gandeiras. Estudio na comarca de Terra Chá, Lugo. En R.
Crecente Maseda & U. Fra Paleo (Eds.), Territorios a
examen. Trabajos de ordenación territorial (pp. 57–69).
Santiago de Compostela: Servicio de Publicacións e
Intercambio Científico. Universidade de Santiago de
Compostela.
Gordon, T. J. (2009). Delphi. En J. C. Glenn & T. J. Gordon
(Eds.), Futures Research Methodology Version 3.0.
Gupta, U. G.& Clarke, R. E. (1996). Theory and applications
of the Delphi technique: A bibliography (1975–1994).
Technological Forecasting and Social Change, 53(2),
185–211. doi:10.1016/S0040-1625(96)00094-7
Instituto Galego de Estatística. (2012). Dispoñible en:
http://www.ige.eu
Instituto Nacional de Estadística. (2012). Censo Agrario de
2009. Dispoñible en: http://www.ine.es/
Jordán Rodríguez, M.& Babío Arcay, M. R. (2010).
Cooperativas de Galicia. Informe de síntese. 2007 (Xunta de
Galicia, p. 133).
Landeta, J. (1999). El método Delphi. Una técnica de
previsión para la incertidumbre (p. 223). Barcelona: Editorial
Ariel, S.A.
Landeta, J. (2006). Current validity of the Delphi method in
social sciences. Technological Forecasting and Social
Change,
73(5),
467–482.
doi:10.1016/j.techfore.2005.09.002
Linstone, H. A.& Turoff, M. (Eds.). (2002). The Delphi
Method. Techniques and applications.Dispoñible en:
http://is.njit.edu/pubs/delphibook/ [29 maio, 2014]
López Iglesias, E. (1996). Movilidad de la tierra y dinámica
de las estructuras agrarias en Galicia (p. 525). Madrid:
Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación. Secretaría
General Técnica.
Lorenzana Fernández, R., Villada Legaspi, E.& Ónega
López, F. J. (2010). Perspectivas de futuro da estrutura
produtiva, a demografía e a utilización do espazo agrario en
Galicia. O exemplo do sector lácteo. Cooperación Galega.
Caderno de Divulgación Técnica, No 101.
Rowe, G.& Wright, G. (1999). The Delphi technique as a
forecasting tool: issues and analysis. International Journal of
Forecasting,
15(4),
353–375.
doi:10.1016/S01692070(99)00018-7
Ruiz Olabuénaga, J. I. (2007). Investigación en - de - con el
grupo. En Metodología de la investigación cualitativa (pp.
247–276). Bilbao: Universidad de Deusto.
Sineiro García, F. (2008). La integración de la agricultura
gallega en la unión europea. Revista Galega de Economía,
17, 1–14.
Sineiro García, F., López Iglesias, E., Lorenzana, R.&
Valdês, B. (2004). La tipología de las explotaciones en
función de su viabilidad económica y demográfica;
aplicación a las explotaciones de bovino en Galicia.
Economía Agraria y Recursos Naturales, 4, 63–85.
Skulmoski, G. J.& Hartman, F. T. (2007). The Delphi method
for graduate research. Journal of Information Technology
Education, 6(1), 1–21. doi:10.1.1.151.8144
Stitt-Gohdes, W. L.& Crews, T. B. (2004). The Delphi
technique: a research strategy for career and technical
education. Journal of Career and Technical Education,
20(2).
Dispoñible
en:
http://scholar.lib.vt.edu/ejournals/JCTE/v20n2/stitt.html [29
maio, 2014]
Recursos Rurais (2014) nº 10 : 15-24
IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural
ISSN 1885-5547
Artigo
Pablo Ramil-Rego · Marco Rubinos Román · Luis Gómez-Orellana · Patricia Rodríguez ·
Boris Hinojo Sánchez
Eichhornia crassipes (Mart) Solms en el Parque Nacional
Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia como
resultado de un transporte por mar a larga distancia
Recibido: 23 xullo 2014 / Aceptado: 11 febreiro 2015
© IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014
Resumen Se analiza la aparición del jacinto de agua
(Eichhornia crassipes (Mart) Solms) en las playas del
archipiélago de las Islas Cíes en el Parque Nacional
Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia, como
resultado de un posible transporte a larga distancia
procedente de poblaciones naturalizadas situadas en el
litoral de Portugal. La especie, nativa de América del Sur,
presenta una gran capacidad invasora, vinculada a su gran
capacidad reproductiva y de crecimiento. Está incluida en el
listado de IUCN de las 100 especies invasoras más dañinas
del planeta. El Jacinto de Agua parece citado por primera
vez en Europa en la zona centro de Portugal, durante la
primera mitad del siglo XX, en donde se ha ido expandiendo
principalmente por las cuencas de los ríos Tejo y Sado,
aunque también se conocen poblaciones en la zona norte.
En Galicia su presencia es testimonial y las escasas citas
acreditadas, aparecen asociadas a la posterior erradicación
de los ejemplares. Entre los años 2011 y 2012 y tras el paso
de fuertes borrascas procedentes del suroeste, se detectó
la presencia en una de las playas del archipiélago de las
Islas Cíes de restos de Eichhornia crassipes, que en base a
la gran cantidad de los mismos y su estado de
conservación, hacen pensar en un transporte de larga
distancia desde una población de gran tamaño.
Palabras clave Jacinto de agua, Eichhornia crassipes,
Parque Nacional marítimo-terrestre de las Illas Atlánticas de
Galicia, invasión, transporte larga distancia.
Pablo Ramil Rego · Marco Rubinos Román · Luis Gómez-Orellana
· Boris Hinojo Sánchez
GI-1934 Territorio-Biodiversidade. IBADER - Universidade de
Santiago. Lugo
E-mail: [email protected]
Key words Water Hyacinth, Galician Atlantic Islands
Maritime-Terrestrial National Park, invasion, long-distance
transport.
Patricia Rodríguez
Reserarh.- managing biodiversity in forest, aquatic and
agroecosystems (Centro de Estudos Florestais). Instituto Superior
de Agronomía. Universidade Técnica de Lisboa
Introducción
Abstract The arrival of Water Hyacinth plants (Eichhornia
crassipes (Mart) Solms.) at the beaches of theGalician
Atlantic Islands Maritime-Terrestrial National Park is
assessed as a consequence, of a long distance transport of
individuals coming from naturalized populations located on
the Portuguese coast. This South American native species
is highly invasive due to its fast growing and high
reproductive capacity. Water hyacinth is named by the IUCN
as one of the top one hundred of the world’s worst invasive
alien species. It was first cited in Europe during the first half
of the 20th century, in central Portugal, from where it has
expanded mostly throughout the catchments of Tejo and
Sado Rivers, although there are some other known
populations in the north of Portugal. Its presence is quite
exceptional in Galicia, being scarcely cited as it is normally
linked to eradication events. During 2011 and 2012, after
some SW squalls had passed by, some Eichhornia
crassipes (Mart) Solms. remains were detected in one of the
beaches of Cíes Island. Based upon the amount of plants,
and the deterioration degree of the remains, it is thought that
they have been transported from a big distant population.
Las características biogeográficas del territorio costero
atlántico de la Península Ibérica, determinan que las
corrientes marinas y los vientos locales predominantes a lo
largo de la costa del Norte de Portugal y de la zona atlántica
de Galicia se dirijan hacia el norte. De este modo, se estima
que cerca del 80% de los sedimentos en la plataforma
16
continental atlántica de Galicia procedan del río Douro (Dias
et al. 2002). La importancia de estas corrientes queda
marcada en los propios sedimentos marinos, en cuyo
interior se pueden encontrar microfósiles y restos orgánicos
de especies procedentes tanto del Sur de la Península,
como del Norte de África, y cuya individualización e
interpretación genera importantes dificultades a nivel
ecológico (Gómez-Orellana et al. 2013).
Este fenómeno es igualmente conocido por los marineros y
pescadores, ya que estas corrientes determinan la
distribución de los principales caladeros y las antiguas rutas
empleadas por la navegación a vela. La magnitud de estas
corrientes (10-15 Km/24 h), se ve incrementada en
ocasiones de forma muy considerable por la concurrencia
de condiciones climáticas particulares, como fuertes
temporales.
La coincidencia de ambos factores, quedó patente en uno
de los accidentes más trágicos que conmocionó en el año
2011 a Portugal y a toda Europa, derivado del colapso de un
puente sobre el río Douro, cerca de la localidad de Castelo
de Paiva, a unos 40 Km de su desembocadura.
El hundimiento del puente, arrastró a tres turismos y un
autobús. Parte de los cadáveres fueron transportadas por el
río y alcanzaron el mar, donde las corrientes marinas los
transportaron de forma rápida hacia el Norte, pudiendo ser
recuperados en diversas localidades atlánticas de Galicia,
así como distintos restos del autobús en el que viajaban. De
este modo en 3-4 días recorrieron una distancia de más de
240 Km. Días más tarde, se recuperó en el mar un séptimo
cadáver, en el litoral cantábrico de Galicia, en las
proximidades de Estaca de Bares, a más de 410 Km del
accidente (Fig. 1).
En el trabajo se presentan los datos que permiten apoyar
que estas mismas corrientes serían las responsables de la
llegada a las playas de las Islas Cíes, en el Parque Nacional
marítimo-terrestre de las Illas atlánticas de Galicia, de los
restos verdes de una planta acuática, el jacinto de agua o
camalote (Eichhornia crassipes).
Antecedentes
Jacinto de Agua (Eichhornia crassipes (Mart) Solms)
El jacinto de agua o camalote, designado por los aborígenes
guaraníes como aguapé o aguapey es una planta acuática,
monocotiledónea,
perteneciente
a
la
familia
Pontederiaceae, originaria de América del Sur, en concreto,
de las cuencas del río Amazonas y del río de la Plata.
Son plantas perennes con un tallo muy corto, de unos pocos
centímetros, del que surgen grandes hojas dispuestas en
roseta. Las hojas presentan largos peciolos y láminas
circulares o más anchas que largas, de 2,5-16 cm de largo
y 3-12 cm de ancho. En las hojas sumergidas, el peciolo es
largo y cilíndrico, mientras que en las flotantes es más corto
y se muestra muy hinchado, lo que facilita la flotabilidad de
la planta (Fig. 2). De los nudos en la parte inferior del tallo
surgen un conjunto de raíces de color marrón negruzco que
llegan a alcanzar los 150 cm de longitud.
Figura 1.- Localización del territorio analizado y esquema del posible recorrido de los cuerpos de las víctimas del
derrumbe del puente del río Douro hasta la costa de Galicia
17
Figura 2.- Lámina de jacinto de agua
(Eichhornia crassipes) publicada por
von Martius en Nova Genera et Species
Plantarum Brasiliensium (1823–1832)
Las flores de tonos azules a morados, raras veces blancas,
alcanza los 5 cm y se asemejan en aspecto a la de los
jacintos (Hyacinthus L.). Se encuentran agrupadas en
espigas conformadas por 4-16 flores. Cada flor posee 6
piezas, 3 externas y 3 internas que protegen los 6
estambres y un único pistilo. El fruto es una cápsula elíptica,
de más o menos 1,5 cm de largo, con 3 ángulos. Las
semillas numerosas, de poco más de 1 mm de largo, con 10
costillas longitudinales.
Se reproduce activamente tanto por semilla como
asexualmente (estolones, fragmentación de plantas). Las
semillas, de las cuales se cita su posible dispersión por las
aves, pueden conservar su capacidad germinativa entre 5 y
20 años (Sanz-Elorza et al. 2004).
El jacinto de agua habita principalmente en aguas
estancadas (lagos, lagunas, estanques), aunque puede
encontrarse en aguas corrientes en las que la velocidad de
flujo del agua sea reducida (ríos, canales, zanjas de
drenaje, etc.). Las condiciones para su desarrollo vienen
marcadas fundamentalmente por aspectos climáticos al ser
una especie muy sensible a los inviernos fríos y a las bajas
temperaturas, su rango de desarrollo se establece en zonas
con temperaturas medias entre 18-30 ºC, con un óptimo
entre 22-25 ºC, desapareciendo en áreas con importantes
fríos invernales, con frecuentes heladas o en zonas donde
se produce habitualmente la congelación de los medios
acuáticos.
Los niveles de temperatura y nutrientes en el agua
determinan el potencial peligro ambiental del Jacinto de
Agua (Wilson et al., 2005). La falta de nutrientes (N y P) y
períodos prolongados con temperaturas por debajo de los 5
ºC o por encima de los 34 ºC, retrasan su crecimiento y
pueden suponer sus límites de dispersión (Gopal, 1987;
Owens & Madsen, 1995; Sato, 1988).
18
Otro de los factores que controlan su distribución es la
calidad de agua, prefiriendo medios ricos en nutrientes
(eutróficos o mesotróficos), de pH neutro o básico. Son
especies intolerantes a las aguas marinas, aunque pueden
colonizar estuarios con baja salinidad.
Expansión territorial y efectos ambientales
El descubrimiento científico del jacinto de agua fue
realizado por el botánico alemán Carl Friedrich Philipp von
Martius (17/04/1794–13/12/1868) y publicada en su
trabajo Plantarum Brasiliensium Nova genera et species
novae, vel minos cognitae (1823–1832).
Dada la vistosidad de sus flores, a finales del siglo XIX se
inicia su expansión territorial, como planta ornamental,
introduciéndose en jardines y estanques de América del
Norte (USA en 1884) y del Sur, Japón e Indonesia. En
1890 es introducida en Australia. Su llegada a Europa y
África es más reciente, en la primera mitad del siglo XX.
En Europa únicamente se conocen poblaciones en Italia,
España y Portugal. La cita más antigua corresponde con
una población en la cuenca del río Sado, en Portugal, en
el año 1940 (de Almeida & Freitas, 2006). En el país luso
la especie es considerada altamente infestante y tuvo una
fuerte expansión a partir del año 1974, especialmente en
el centro del país, en las cuencas hidrográficas del Tejo y
Sado, y en menor medida en el norte y sur (San Elorza et
al., 2004; Amaral Franco & Rocha Alfonso, 1994)
A partir de un número muy limitado de introducciones, el
jacinto de agua fue propagado y extendido por jardineros
y particulares para ornamentar estanques y canales. En
algunos territorios de Asia, África y América del Sur, su
difusión se vio además favorecida al ser empleado como
elemento para la obtención de biomasa destinada bien a la
alimentación del ganado, producción de biogás o como
abono (Ding et al. 2001; GIC, 2006). En otros casos su
cultivo se relacionó con la capacidad filtradora de la planta,
que debido a su rápido desarrollo es capaz de extraer del
agua cantidades importantes de nutrientes y de ciertos
contaminantes, o como alimento para el mantenimiento de
otra especie invasora, la carpa.
Desde estos medios se expandió de forma natural a través
de sus semillas, o pequeños fragmentos vegetativos,
invadiendo acequias de regadío o drenaje, canales,
tramos fluviales, lagos y charcas, desplazando a las
comunidades nativas y transformando las características
estructurales y funcionales de los ecosistemas acuáticos
que invade.
La invasión territorial ha sido propiciada por un conjunto de
factores vinculados tanto a la biología de la especies como
a la acción humana. El jacinto de agua, es un planta que
posee una fotosíntesis de alto rendimiento (fotosíntesis
C4), similar al maíz o la caña de azúcar, que le permite
generar una mayor cantidad de biomasa. Debido a estas
peculiaridades fisiológicas, en condiciones óptimas, el
jacinto de agua es capaz de duplicar su biomasa entre 512 días, según GIC (2006) se han observado tasas de
reproducción en las que partiendo de 100 propágulos
nuevos por individuo, la especie es capaz de multiplicar su
área inicial por 20 en un plazo de 4 semanas.
Entre los factores antrópicos destacan la falta de medidas
adecuadas en la gestión en los medios fluviales y
humedales, junto a una carencia de medidas de control en
relación con la introducción y cultivo de flora alóctona.
Además el cambio climático global, inducido por el hombre,
ha favorecido las condiciones adecuadas para la invasión
en áreas, que en la primera mitad del siglo XX, debido a las
bajas temperaturas y el régimen de heladas y nevadas, no
eran propicias para su asentamiento.
La convergencia de todos estos factores explica la rápida
velocidad de colonización como se evidencia en el Lago
Victoria (Tanzania-Kenia-Uganda). Este lago, el de mayor
extensión del planeta (69.482 Km2 superficie / 3.340 Km
perímetro), soporta desde hace décadas una negligente
gestión que ha favorecido la introducción de numerosas
especies exóticas que han desencadenado graves
problemas ambientales y sociales. En 1989 se detectó por
vez primera la presencia de Eichhornia crassipes en el Lago
Victoria y en 2004 ocupaba una superficie de 17.000 ha
(Albright et al. 2004).
Sin embargo, su expansión territorial ha sido más dramática
en Asia, América del Sur y en América del Norte. En este
último área, el jacinto de agua se encuentra presente en
Ontario (Canadá) y en 24 Estados de los EEUU,
detectándose invasiones con un gran impacto ecológico al
menos en tres de ellos: Carolina del Norte, Carolina del Sur
y Miami.
Dado su tamaño y su rápido crecimiento, una vez que un
medio acuático es colonizado por el jacinto de agua sus
impactos son fácilmente detectables tanto a nivel del
funcionamiento ecológico (modificación disponibilidad de
nutrientes, interferencia en el intercambio de gases y calor
entre las aguas superficiales y profundas, incremento de
materia orgánica en los sedimentos superficiales, etc.),
como en la modificación de la estructura de los hábitats
acuáticos y en su composición florística y faunística. En los
ecosistemas
acuáticos
ubicados
en
territorios
mediterráneos y templados se produce una evidente
pérdida de biodiversidad, al desplazar a los elementos
nativos, que en muchos casos su persistencia esta
vinculadas a condiciones particulares del medio acuático
que el desarrollo masivo del jacinto de agua transforma de
forma drástica.
Otros efectos de la infestación del Jacinto de Agua se
vinculan con su capacidad de servir como hábitat para
distintas especies de insectos consideradas como plagas de
cultivos, o incluso vectores de enfermedades para el
ganado o el hombre. También se ha indicado su
interferencia en la navegación, la obstrucción de
infraestructuras hidráulicas, y en el desarrollo de actividades
de uso recreativo.
En términos generales y en base a las proyecciones y
modelos de diversos factores relacionados con el cambio
climático, es probable que el jacinto de agua amplíe su
distribución global. El Jacinto de agua está presente en la
actualidad en diferentes zonas del sur de Europa, pero
19
podría fácilmente expandirse al resto de la cuenca
mediterránea y más hacia el norte de Europa teniendo en
cuenta las previsiones de que aumenten las tasas de
calentamiento global (EPPO 2008).
Por todo ellos la IUCN (Unión Internacional para la
Conservación de la Naturaleza) considera el Jacinto de
Agua como una de las 100 especies invasoras más dañinas
del planeta (Lowe et al. 2000).
Jacinto de Agua se ha ido extendiendo por el territorio de
Portugal continental (Moreira et al. 2002; Martins et al. 2006;
Lopes de Almeida, 2006; Monteiro et al. 2010), invadiendo
preferentemente ríos y humedales de la zona Centro y Sur,
y en menor medida en la Norte (Fig. 3).
Distribución y situación en la Península Ibérica
Los medios acuáticos más afectados se vinculan con los
cursos del Sado, Sorraia y Tejo en la zona Sur y del
Mondego, Vouga, Agueda, en la zona Centro, mientras que
en la zona Norte su presencia es menos destacada, y
solamente se conoce en 3 localidades del río Cávado y 1 en
el río Ave, ambas en el distrito del Minho.
En Europa el Jacinto de Agua está presente en Portugal,
España e Italia. La primera noticia sobre la naturalización en
Europa corresponde al año 1940 en Portugal (de Almeida &
Freitas, 2006).Desde esta fecha y hasta la actualidad el
En los últimos años se desarrollaron en Portugal numerosas
actuaciones para el control y erradicación de la especie,
empleando tanto métodos químicos como mecánicos. Pese
a ello, el jacinto de agua afecta de forma muy significativa al
estado de conservación de numerosos medios acuáticos.
Figura 3.- Distribución del jacinto de agua en la
Península Ibérica y posible vía de entrada en las
Islas Cíes. Las cuadrados rojos marcan el área de
distribución de la especie según Ruiz Tellez et al.
2008). Los círculos rojos corresponden a citas de
la especie incorporadas en este trabajo
Así a Pateira de Fermentelos, medio lagunar de 525ha
situado entre los ayuntamientos de Aveiro, Agueda y
Oliveira do Barrio, cerca de la confluencia de los ríos
Certima y Agueda, ha sido invadido por numerosas
especies exóticas, entre ellas el jacinto de agua (Lopes de
Almeida, 2006).Las actuaciones manuales y mecánicas han
reducido la intensidad de la invasión, pero pese a ello, la
especie mantiene una importante presencia en el humedal.
El humedal de Paul de Boquilobo se sitúa entre la
confluencia del río Almonda y el río Tejo. El humedal está
catalogado como una Reserva Natural e integrado en la
Red Mundial de Reservas de la Biosfera en el año 1981. Las
numerosas especies exóticas que en tiempos recientes se
han introducido en este humedal han generado importantes
desequilibrios ecológicos (Cruz et al. 2008). Entre las
especies vegetales, la situación más alarmante es la
generada por el desarrollo masivo del jacinto de agua, cuya
mitigación obligó a establecer distintas actuaciones de
control manual y mecánico. Pese a ello, el grado de
infestación sigue siendo muy preocupante.
En el estado español, su introducción parece datarse a
finales del siglo XX. En el área mediterránea está presente
en distintas localidades (Fig. 3): En 1988 se detecta por
primera vez su presencia en un riachuelo próximo a la
localidad alicantina de Bolulla, en años posteriores se
registrará en Baleares, Badajoz, Cáceres, Castellón y
Tarragona (Sanz-Elorza et al. 2004; GEIB, 2006; Ruíz Téllez
et al. 2008).
En el año 2001 invadió unas lagunas de agua dulce
situadas dentro del Parque Natural del Delta del Ebro (Ullals
de l’Arispe), necesitándose para su eliminación un
20
programa de actuación aplicado por los técnicos del parque,
que consistió en la retirada manual de todas las plantas
presentes (Sanz-Elorza et al. 2004). Posteriormente en el
2004 se constata su presencia en Badajoz en la cuenca del
río Guadiana donde en pocos años llega a invadir,
favorecido por las condiciones climáticas e hidrológicas,
amplios tramos del curso fluvial. Las labores de mitigación
del Jacinto de Agua en el Guadiana realizadas entre los
años 2006-2012 ha supuesto un coste de 21.700.000 euros
(Cifuentes, 2012). En el año 2012, los 20 operarios de la
Confederación Hidrográfica, retiraron más de 2.000
toneladas, con una media de más de 35 toneladas por día
(Fig. 4).
En el área Atlántica peninsular, solo se conocen datos
relativos a su presencia en tres provincias: Asturias, Lugo y
A Coruña (Fig. 3 y 5). La población de Asturias (González
Costales, 2007), fue descubierta en el año 2004, por la
Guardería del Medio Natural y corresponde con una única
población que había invadido una charca artificial en la
localidad costera de Arnao (Castropol), que forma parte de
la actual Reserva de la Biosfera del río Eo, Oscos y Terras
de Burón. Esta población fue erradicada en una actuación
acometida por la Consejería de Medio Ambiente,
Ordenación del Territorio e Infraestructuras en el año 2004,
aunque en el año 2005 y 2006 todavía pudimos observar
varios individuos de escasas dimensiones en sus
márgenes.
Figura 4.- Eliminación del Jacinto
de Agua en el río Guadiana. Fuente:
Ministerio de Agricultura,
Alimentación y Medio Ambiente
En Galicia su introducción, según hemos podido comprobar
se produciría entre los años 1986 y 1988, al ser empleada
como elemento ornamental en algunos estanques públicos
de As Mariñas Coruñesas. A pesar de la antigüedad de la
introducción la especie no ha ocupado otros de medios
acuáticos naturales próximos al estanque artificial en el que
fue implantada.
En febrero del año 2000, se erradica una pequeña
población que ocupaba unos 20 m2 de la laguna de Balea
(Cangas, Pontevedra), actuación que fue citada por Pino
Pérez et al. (2010). Estos mismos autores, recogen diversos
ejemplares varados en la costa del Morrazo, especulando
que su procedencia estaría ligada a la existencia de
poblaciones en los ayuntamientos de Baiona, Nigrán y Vigo,
cuyos restos serían transportados hacia la Península del
Morrazo.
Posteriormente hemos podido constatar su presencia en un
pequeño estanque artificial en Mondoñedo (Provincia de
Lugo) en el año 2007, donde se había introducido junto con
otras especies ornamentales y algunos individuos jóvenes
de carpa. Informado el Servicio Provincial de Conservación
de la Naturaleza, este procedió con el asentimiento del
propietario, a la eliminación de los elementos exóticos.
En años posteriores se efectuaron medidas de erradicación,
por la presencia de Eichhornia crassipes, aunque siempre
en número muy reducido, en las lagunas de Bodeira (O
Grove, Pontevedra) y en el tramo medio y bajo del río Avia
cerca del embalse de Albarellos (ayuntamientos de Leiro,
Beade y Ribadavia todos ellos de la provincia de Ourense).
El Real Decreto 630/2013, de 14 de noviembre, por el que
se regula el Catálogo español de especies exóticas
invasoras, incluye en su anexo al jacinto de agua
(Eichhornia crassipes):
La inclusión de una especie en este catálogo, de acuerdo al
artículo 52.2 de la Ley 42/2007, de 13 de diciembre,
conlleva la prohibición de su introducción en el medio
natural, en todo el territorio nacional y en las aguas marinas
sometidas a soberanía o jurisdicción española.
La inclusión de una especie en el Catálogo Español de
Especies Exóticas Invasoras conlleva, de acuerdo al
artículo 61.3 de la Ley 42/2007, de 13 de diciembre, la
prohibición genérica de su posesión, transporte, tráfico
y comercio de ejemplares vivos o muertos, de sus
restos o propágulos, incluyendo el comercio exterior.
Esta prohibición podrá quedar sin efecto, previa
autorización administrativa, cuando sea necesario por
razones de investigación, salud o seguridad de las
personas.
Resultados y discusión
La llegada de arribazones es un hecho frecuente en las
playas del archipiélago de Cíes. En la mayoría de los casos
se corresponden con fragmentos de algas marinas o incluso
21
Figura 5.- Citas del Jacinto de Agua
(Eichhornia crassipes) en Galicia. 1Mondoñedo; 2- As Mariñas; 3- O
Grove, 4- Río Avia; 5- Cangas; 6Illas Cíes
de restos (raíces, vástagos, hojas) de plantas, frutos y
semillas (bellotas, piñones), procedente de la vegetación
que crece en las áreas continentales próximas,
encontrándose macro-restos de elementos tanto
característicos de medios de cultivo, como de ecosistemas
de marisma, dunas o de medios continentales.
En noviembre del 2011 la guardería del Parque Nacional
encuentra en la playa de Rodas en el archipiélago de Cíes,
(UTM 29T 508.052,89/ 4.674.729,88) una gran cantidad de
restos deteriorados de una planta herbácea de grandes
dimensiones. La presencia de peciolos hinchados indicaban
que los restos arribados podrían pertenecer a una especie
de la familia Pontederiaceae, y probablemente al jacinto de
agua o camalote (Eichhornia crassipes).
Tras el paso del temporal que barrió el NW Ibérico a
mediados del octubre del 2012, el día 18 del mismo mes, el
personal del Parque Nacional observó que la playa de
Rodas (UTM 29T 508.052,89/ 4.674.729,88) se había
cubierto por numerosas plantas de gran tamaño (Figs. 6 a
9). En estos ejemplares son visibles los elementos
vegetativos característicos (raíces, hojas flotantes con
hinchazones en el peciolo, hojas sumergidas) del jacinto de
agua o camalote (Eichhornia crassipes). En los ejemplares
observados no se aprecian estructuras reproductoras, ni
tampoco resto de pedúnculo de la espiga.
En los limbos foliares y también en los pedúnculos se
observa una elevada deshidratación, fruto de un contacto
prolongado en el agua marina, así como lesiones y cortes a
nivel de los tejidos superficiales que probablemente se
habrían producido por acción del oleaje (Figs. 6 a 9). El
estado de los restos vegetativos no resulta el más adecuado
para el mantenimiento de su capacidad regenerativa, pero
de cualquier modo no se puede asumir que puedan
permanecer yemas o resto de tejidos que puedan
desarrollar nuevas estructuras vegetativas.
Por otra parte, las zonas de llegada, sistemas de playa,
resultan totalmente inadecuados para el arraigo de estos
especímenes. El peligro de los mismos es que desde las
playas puedan ser transportados por el viento, o por la
acción de animales o del hombre, y ser depositados en
medios más adecuados para su mantenimiento.
La posibilidad de invasión en estos medios estaría limitada
por la ausencia de restos con semillas viables. En el caso
de que esas lleguen a estar presentes en el arribazón, el
riesgo de invasión sería muy elevado, ya que los datos
científicos corroboran la gran resistencia de estas
estructuras y su elevada capacidad germinativa, que llega a
mantenerse hasta durante 20 años.
Una vez confirmada la identificación de los ejemplares y
evaluado el riesgo, el personal del Parque Nacional
procedió a la retirada y destrucción de los restos.
22
Figura 6.- Fotografía de Jacinto de Agua (Eichhornia
crassipes) recuperados en la playa de As Rodas (Islas
Cíes), dentro del Parque Nacional Marítimo – Terrestres
das Illas Atlánticas de Galicia. Vista general de dos
individuos
Figura 7.- Fotografía de Jacinto de Agua (Eichhornia
crassipes) recuperados en la playa de As Rodas (Islas Cíes),
dentro del Parque Nacional Marítimo – Terrestres das Illas
Atlánticas de Galicia. Detalle de hojas flotantes, con
hinchamientos en el peciolo
Figura 8.- Fotografía de Jacinto de Agua (Eichhornia
crassipes) recuperados en la playa de As Rodas (Islas
Cíes), dentro del Parque Nacional Marítimo – Terrestres
das Illas Atlánticas de Galicia. Detalle de un individuo con
hojas sumergidas carentes de hinchazones en los
peciolos
Figura 9.- Fotografía de Jacinto de Agua (Eichhornia
crassipes) recuperados en la playa de As Rodas (Islas Cíes),
dentro del Parque Nacional Marítimo – Terrestres das Illas
Atlánticas de Galicia. Vista general de un individuo con hojas
flotantes
23
En cuanto al origen de estos arribazones se descarta una
fuente local y también una fuente próxima en la costa
gallega. El número de plantas llegadas a la playa de Rodas,
vincula su procedencia con un área en la que la población
de jacinto de agua ha de ser muy importante. En la provincia
de Pontevedra, no se conoce ninguna localidad que pueda
aportar tal cantidad de planta de jacinto de agua en un único
arribazón. La única localidad conocida actualmente en
territorio gallego la conforman un número reducido de
individuos, localizados en el norte de la provincia de Lugo,
que aun en caso de ser transportados por las corrientes
marinas, serían enviados hacia localidades más
septentrionales y no meridionales.
Descartando una procedencia gallega para estos
arribazones, su origen debe vincularse con las abundantes
poblaciones existentes en Portugal, bien en relación con las
localidades del Norte o preferentemente, dado el tamaño de
estas, con poblaciones existentes en la zona Centro de
Portugal.
Bibliografía
Albright, T.P., Moorhouse, T.G. & McNabb T.J. (2004). The
rise and fall of water hyacinth in Lake Victoria and the
Kagera River Basin, 1989–2001. Journal of Aquatic Plant
Management. 42: 73–84.
Amaral Franco,J. & Rocha Alfonso, M.L. (1994). Nova Flora
de Portugal, 3 (1). Escolar Editora, Lisboa.
Cifuentes, N. (2012). El Jacinto de agua (Eichhornia
crassipes) en la cuenca del Guadiana, experiencias de
manejo. Jornadas sobre especies invasoras de ríos y zonas
húmedas.
Valencia.
http://www.cma.gva.es/web/indice.aspx?nodo=78328&idio
ma=C.
Cruz, J.M.; Segurado, P.; Sousa, M. & Rebelo, R. (2008).
Collapse of the amphibian community of the Paul do
Boquilobo Natural Reserve (central Portugal) after the
arrival of the exotic American crayfish Procambarus clarkia.
The Herpetological Journal. 18, 4: 197-204.
de Almeida, J.D. & Freitas, H. (2006). Exotic naturalized
flora of continental Portugal – A reassessment. Botanica
Complutensis. 30: 117-130.
Dias, J.M.A., Gonzales, R., García, C. & Diaz-del-Río, V.
(2002). Sediment distribution pattern on the Galicia-Minho
continental shelf. Progress In Oceanography. 52: 215-231.
Ding, J., Wang, R., Fu, W. & Zhang, G. (2001).Water
hyacinth in China: its distribution, problems and control
status. In: Julien, M.H., Hill, M.P., Center, T.D. & Ding, J.
(Ed.) Proceedings of the 2nd Meeting of the Global Working
Group for the Biological and Integrated Control of
Waterhyacinth. Beijing, China. 29–32.
EPPO (2008). Pest Risk Analysis for Eichhornia crassipes.
57
p.
http://www.
eppo.org/QUARANTINE/Pest_Risk_Analysis/PRAdocs_pla
n
t
s
/
0
8
1
4
4
0
7
%
20PRA%20record%20Eichhornia%20crassipes%20EICCR.
pdf.
GEIB: Grupo Especialista en Invasiones Biológicas (2006).
TOP 20: Las 20 especies exóticas invasoras más dañinas
presentes en España. GEIB, Serie Técnica N2. León.
GIC: Grupo de Investigación en Biología de la Conservación
de la Universidad de Extremadura (2006). Informe sobre
Distribución y Biología Reproductora del jacinto de agua en
el Guadiana, 12 vols. Confederación Hidrógráfica del
Guadiana. Ministerio de Medio Ambiente. Badajoz, España.
Gómez-Orellana, L., Ramil-Rego, P. & Muñoz Sobrino, C.
(2013). The response of vegetation at the end of the last
glacial period (MIS 3 and MIS 2) in littoral Areas of NW
Iberia. Boreas. 44: 729-744.
González Costales, J.A. (2007). Plantas alóctonas
invasoras en el Principado de Asturias. Consejería de Medio
Ambiente, Ordenación del Territorio e Infraestructuras y
Obra Social “la Caixa”.Asturias.
Gopal, B. (1987) Water Hyacinth. Elsevier. Amsterdam.
Lopes de Almeida, A.S. (2006).Avaliação da qualidade da
água na Pateira de Fermentelos – caso de estudo na Área
de Projecto. Universidade de Aveiro. Departamento de
Biologia. Dissertaçâo Grau de Mestre em Ciemcias das
Zonas Costeiras. Aveiro.
Lowe S.J., Browne, M. & Boudjelas, S. (2000). 100 of the
World’s Worst Invasive Alien Species. IUCN/SSC Invasive
Species Specialist Group (ISSG). Auckland, New Zealand.
Martins, A.M., do S. Raposo, J.M., Pimentel, M.H., Silveira,
S.M., de Sousa, A.C. & Raimundo, S.M. (2006). Bases para
um plano de requalificaçâo das Lagoas do litoral da Regiâo
Centro. Comissâo de Coordenaçâo e Desenvolvimento
Regional do Centro. Divisâo do Litoral e da Conservaçâo da
Natureza. Coimbra.
Monteiro, A., Moreira, I., Serrasqueiro, P.M. & Santos, A.C.
(2010). Jacinto-aquatico (Eichornia crassipes) em Portugal.
Bioecologia e gestâo.
Moreira, I., Ferreira, M.T., Cortes R., Pinto, P. & Almeida,
P.R. (2002). Ecossistemas Aquáticos e Ribeirinhos.
Ecologia, Gestão e Conservação. Instituto da Água,
MCOTA. Lisboa.
Owens, C.S. & Madsen J.D. (1995). Low temperature limits
of water hyacinth. Journal of Aquatic Plant Management. 33:
63–68.
Pino Pérez, J.J., Rial Pousa, D., Silva-Pando, F.J., Camaño
Portela, J.L. & Pino Pérez, R. (2010). Contribución a la flora
alóctona de Galicia. Boletín Auriense. XXXVIII-XXXIX: 385402.
24
Ruiz Tellez, T., de Rodrigo López, E.M., Lorenzo Granado,
E.;, Albano Pérez, E., Morán López, R. & Sánchez Gúzman,
J.M. (2008). The water hyacinth, Eichhornia crassipes: an
invasive plant in the Guadiana River Basin (Spain). Aquatic
Invasions. 3, 1: 42-53.
Sanz Elorza M., Dana Sánchez E.D. & Sobrino Vesperinas
E. (2004). Atlas de las plantas alóctonas invasoras en
España. Dirección General para la Biodiversidad. Madrid.
Sato, H. (1988). The growth analysis of water hyacinth,
Eicchornia crassipes (Mart) Solms, in different water
temperature conditions. Ecological Research. 3: 131–144.
von Martius, C.F.P. (1823-1832). Plantarum Brasiliensium
Nova genera et species novae, vel minos cognitae
(1823–1832). Tipographia Aloisii Pezzati. Florentiae.
Wilson, J.R., Holst, N. & Rees, M. (2005). Determinants and
patterns of population growth in water hyacinth. Aquatic
Botany. 81: 51–67.
Recursos Rurais (2014) nº 10 : 23-31
IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural
ISSN 1885-5547
Artigo
Hugo Martínez-Cordeiro · Marta Pájaro Varela · Carmen García-Jares ·
Marta Lores · Jorge Domínguez
Conversión acelerada de retama negra (Cytisus scoparius)
en un biofertilizante de calidad mediante vermicompostaje
Recibido: 9 decembro 2014 / Aceptado: 11 febreiro 2015
© IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014
Resumen Cytisus scoparius es una planta arbustiva
ampliamente distribuida por todo el mundo y considerada
como una amenaza para otras especies en algunos países.
Las plantas del género Cytisus crecen sobre todo en áreas
perturbadas y su presencia favorece, a menudo, la
propagación rápida del fuego. El objetivo de este estudio fue
evaluar el proceso de vermicompostaje de estos arbustos
para producir un fertilizante orgánico de alta calidad y libre
de polifenoles. El vermicompostaje redujo sustancialmente
la biomasa de C. scoparius (en un 84%), fundamentalmente
como resultado de la pérdida de sólidos volátiles, en tan
sólo 6 semanas. Se obtuvo un vermicompost de calidad,
que es un material similar a la turba, rico en nutrientes y
microbiológicamente activo y estable, y sin la fitotoxicidad
asociada a los polifenoles. Simultáneamente, la población
inicial de lombrices se incrementó muy considerablemente,
en un 350%. El procedimiento descrito es eficaz, simple y
económico, y puede escalarse fácilmente para su aplicación
industrial.
presence often favours the rapid spread of fire. Theaim of
this study was to evaluate whether such shrubs could be
processed by vermicomposting on an industrial scale to
yield high-quality organic and polyphenol-free fertiliser.
Vermicomposting reduced thebiomass of C. scoparius
substantially (by 84%), mainly as a result of the loss of
volatile solids. After 6 weeks, the process yielded anutrientrich, microbiologically active and stabilised peat-like material
without
the
polyphenol-associated
phytotoxicity.
Simultaneously, the initial population of earthworms
increases remarkably, up to 350%. The procedure
described is effective, simple and economical, and could
easily be scaled up for industrial application.
Palabras clave Residuo vegetal, compuestos polifenólicos,
vermirreactor, Eisenia andrei, vermicompost.
España tiene la tercera mayor extensión de superficie
arbolada de la Unión Europea con 18,4 millones de
hectáreas equivalentes al 36,3% del territorio nacional. La
superficie desarbolada de España es de 9,3 millones de
hectáreas de las 20,3 millones de hectáreas de la Unión
Europea, es decir, casi la mitad de los matorrales y
pastizales europeos están en nuestro país, cubriendo el
18,5% de la superficie nacional (MAGRAMA, 2014). En
Galicia, la superficie de matorral ocupa unas 800000
hectáreas. Un problema importante de los últimos años es
la pérdida de grandes masas de bosque debido a los
incendios forestales; dejando numerosas zonas devastadas
que permiten la expansión de especies vegetales menos
selectivas como los matorrales, que son a su vez causa del
origen y propagación de los incendios. Por otra parte, el
éxodo rural deja en desuso grandes áreas de terreno
agrícola que son invadidas por matorrales. Además, las
campañas de explotación forestal mal planificadas suponen
la deforestación de zonas amplias de bosque y la invasión
posterior de estas especies oportunistas (Núñez-Regueira
et al. 2004).
Abstract Wild shrubs belonging to Cytisus scoparius are
widely distributed throughout the world, and they are
considered a threat to other species in some countries.
Cytisus spp. mainly grow in disturbed areas and their
Hugo Martínez-Cordeiro · Jorge Domínguez
Departamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal, Universidade de
Vigo, E-36310 Vigo.
Tel: 986 814099 Fax: 986 812556
E-mail: [email protected] (Jorge Domínguez)
Marta Pájaro Varela · Carmen García-Jares · Marta Lores
Departamento de Química Analítica, Nutrición e Bromatoloxía,
Universidade de Santiago de Compostela, E-15782, Santiago de
Compostela.
Key words Vegetable wastes, polyphenolic compounds,
vermirreactor, Eisenia andrei, vermicompost.
Introducción
26
Una de las especies que se propagan con gran facilidad
en las condiciones anteriormente comentadas es la
retama negra (Cytisus scoparius), planta arbustiva
perteneciente a la familia Fabaceae. Esta planta es de
origen europeo, y se extiende entre España y el sur de
Suecia y entre Irlanda y Ucrania. En Francia se considera
una planta invasora para la agricultura y los ecosistemas
naturales, llegando a suponer una amenaza por su
capacidad para colonizar pastos abandonados (Prévosto
et al. 2004). La retama negra ha sido introducida en
numerosos países como Canadá, Chile, Australia, India,
Irán, Nueva Zelanda, Sudáfrica y Estados Unidos
(Peterson & Prasad 1998) reduciendo la biodiversidad de
los ecosistemas naturales y convirtiéndose en un serio
problema por la pérdida de plantaciones forestales; ya
que puede inhibir la germinación de las semillas y
ralentizar el crecimiento de los árboles jóvenes (Potter et
al. 2009).
Funcionamiento del vermirreactor
El procesamiento de la retama negra tuvo lugar en un
vermirreactor con una superficie de 6 m2 (1,5 x 4 m) que
contenía una cama de vermicompost maduro de 12 cm de
espesor con una población total de lombrices de 280 ± 9
individuos m-2, incluyendo 111 ± 10 lombrices maduras m-2,
169 ± 7 juveniles m-2 y 120 ± 3 capullos m-2,con una
biomasa de 79,1 ± 5,2 g m-2 (Figura 1). Encima de la cama
se dispuso una red plástica de 5 mm de luz de malla, que
permite el paso de las lombrices a la capa de retama
extendida homogéneamente sobre ella sin afectar de este
modo al procesado del residuo y para facilitar la toma de
muestras durante el proceso de vermicompostaje. La capa
de retama, de 12 cm de espesor, se cubrió con una malla de
sombra que reduce las pérdidas de agua, manteniéndola
con una humedad óptima para las lombrices.
La retama negra se caracteriza por sus brillantes flores
amarillas, que aparecen solas o juntas en las axilas de
las hojas; y por sus frutos, vainas con pelos marginales
que contienen de 5 a 9 semillas (Peterson & Prasad
1998). Esta planta forma masas densas en zonas
abiertas, perturbadas por incendios o talas de árboles,
aunque crece también de forma natural en prados, claros
de bosque y matorrales. Se trata de una leguminosa con
una gran capacidad para fijar nitrógeno (Downey & Smith
2000; Prasad 2003), con un alto contenido en fósforo,
potasio y calcio (Gatica-Trabanini & Rodríguez 1997) y
con un considerable contenido polifenólico (Barros et al.
2012). Este elevado contenido en nutrientes hace de la
retama negra un recurso potencial para ser utilizado
como fertilizante orgánico en los suelos agrícolas. Sin
embargo, la aplicación directa de este material “crudo”
puede dañar los cultivos debido a la liberación de
polifenoles que en cantidades excesivas son fitotóxicos
(Inderjit 1996).
El objetivo de este trabajo fue evaluar el potencial del
vermicompostaje para convertir de forma acelerada la
retama negra en un biofertilizante para agricultura.
Materiales y métodos
Retama Negra (Cytisus scoparius) y lombrices de
tierra
La retama utilizada se recolectó manualmente en Galicia
durante la primavera del año 2014 con la planta en plena
floración. Las flores y las hojas no se trocearon; las ramas
jóvenes se trocearon con una máquina trituradora (tamaño
de partícula entre 3 y 6 cm). Se utilizaron lombrices de tierra
de la especie Eisenia andrei Bouché (1972), pertenecientes
a la categoría ecológica de las epigeas; estas lombrices
viven en el horizonte orgánico del suelo y son de pequeño
tamaño, pigmentadas, con una alta tasa reproductiva, ciclo
de vida corto, alta tasa de consumo y una elevada tasa de
asimilación de la materia orgánica en descomposición.
Figura 1.- Reactor de vermicompostaje de retama
negra. Las imágenes muestran la evolución de la
retama durante el proceso
27
Población de lombrices
Para el seguimiento de la población de lombrices, cada 14
días se recogieron 5 muestras de retama con un espesor
de 6 cm por encima de la malla donde estaba el residuo y
6 cm por debajo en el mismo sitio correspondiente a la
zona de la cama. Las muestras fueron siempre de 6 cm
de espesor a partir de la malla y se recogieron
aleatoriamente por todo el vermirreactor utilizando un
cilindro de 7,5 cm de diámetro y 12 cm de altura. La
densidad de las lombrices (Eisenia andrei) se determinó
tanto sobre las lombrices totales como separadamente
sobre las lombrices maduras, las inmaduras y los capullos.
Toma de muestras
Semanalmente y de forma aleatoria se recogieron 5
muestras de 10 g cada una del contenido del vermireactor
(retama vermicompostada) para la caracterización química
y biológica y el análisis de polifenoles. Las muestras se
almacenaron en bolsas de plástico a -20 °C hasta la
realización de los análisis.
Análisis químicos y biológicos
La humedad se determinó mediante el método
gravimétrico por pérdida de peso a 105ºC durante 24
horas. El pH y la conductividad eléctrica se midieron en
disoluciones acuosas en proporción 1:10 (peso fresco:
volumen). El contenido de materia orgánica se determinó
por pérdida de peso tras la calcinación de la muestra seca
a 550 ± 50ºC durante 4 horas en un horno-mufla. La
concentración de C y de N total se determinaron en
muestra seca con un analizador elemental CHNS-O EA1108; y las concentraciones totales de P, K, Ca, Mg, S, Fe,
Mn, B, Mo en muestras secas, sometidas previamente a
digestión ácida en microondas, mediante Espectrometría
de Emisión Óptica con Plasma Acoplado Inductivamente
(ICP-OES). La actividad microbiana se determinó
midiendo el consumo de oxígeno con el Sistema de
Control® OxiTop (WTW, Weilheim, RFA) de acuerdo con la
norma DIN ISO 16072. El contenido total de celulosa,
hemicelulosa y lignina se determinó por el sistema
FibreBag® (Gerhardt, Königswinter, Alemania) de acuerdo
con el método de Goering y Van Soest (1970). Para la
determinación de la fibra ácido detergente (FAD) se realizó
una digestión de 1 hora en una solución ácida a base de
ácido sulfúrico 0,5 M en ebullición. Finalmente, para la
determinación de la lignina ácido detergente (LAD) se
sigue el mismo procedimiento que para la determinación
de la FAD seguido de una digestión de tres horas en ácido
sulfúrico al 72%.
Extracción de polifenoles
Los polifenoles se extrajeron mediante la técnica de
extracción con disolventes presurizados (PSE) con un
equipo Dionex (ASE 150). La muestra de retama y el
dispersante (arena) (1:2) se molieron en un mortero de
vidrio para favorecer la ruptura de los tejidos y la posterior
extracción de los compuestos fenólicos. Esta mezcla se
depositó en la celda de extracción sobre 1 g de arena y se
cubrió con arena. El disolvente de extracción fue agua:
metanol (1:1). La celda se introduce en el sistema PSE y
se extrae con un 50 % de disolvente orgánico (metanol) en
agua. Los extractos obtenidos se enrasaron a 25 mL con
metanol, se filtraron con filtros de 0,22μm y se
almacenaron a -20ºC.
Determinación del índice de polifenoles totales (IPT)
El contenido polifenólico total se determinó con el método
de Folin-Ciocalteu, mezclando 5 mLdel extracto (diluido en
agua milli-Q, 1:200, 1:100 o 1:50 según contenido fenólico)
con 100 μl del reactivo Folin & Ciocalteu y 1 ml de una
disolución de carbonato sódico (20 % Na2CO3 en H2O
Milli-Q). Se agitó en vortex, se dejó reposar 30 min a
temperatura ambiente en oscuridad y se midió la
absorbancia a 760 nm (Shimazdu, UVmini-1240, Tokio,
Japón). La concentración total de polifenoles se calculó
utilizando ácido gálico como patrón y se expresó para
peso seco de muestra (mg GAEg-1p.s.).
Identificación y cuantificación de los polifenoles
Los extractos se analizaron por LC–MS/MS en un sistema
Thermo Scientific (San Jose, CA, USA) equipado con un
espectrómetro de masas de triple cuadrupolo Quantum
Access con fuente caliente de ionización por electrospray
(HESI). Se utilizó una columna Thermo Scientific Hypersil
Gold aQ (1.9 m, 100 mm × 2.1 mm) en un Sistema de
HPLC con autoinyector Accela. El volumen de inyección
fue de 10 L. Los constituyentes de la fase móvil fueron
(A) 0,1 % ácido fórmico en agua y (B) 0,1 % ácido fórmico
en metanol. El gradiente programado empezó en 5% B,
cambió a 20% B a los 2 min, a 70% B a los 15 min y
finalmente a 100% B a los 16 min, donde se mantiene 3
min más. El tiempo de análisis fue de 19 min a un flujo de
300 L min-1 y a una temperatura constante de 30ºC.
Los parámetros del MS y de la fuente HESI fueron: tª de
vaporización de la fuente 350ºC, tª del capilar 320ºC,
voltaje de electrospray 3000 V en polaridad positiva y 2800
V en negativa y la corriente de descarga de la fuente de
iones fue 4.0 A para ambas polaridades. De los 18
compuestos detectados, se confirmó la identidad de 7:
ácido protocatéquico (m/z ion padre = 152; m/z iones
producto = 108,109; ESI-); 3,4-dihidroxibenzaldehido (m/z
ion padre = 137; m/z iones producto = 91, 92, 136; ESI-);
ácido cafeico (m/z ion padre = 179; m/z iones producto =
134,135; ESI-); quercetina-3-glucurónido (m/z ion padre =
479; m/z iones producto = 303,461; ESI+); rutina, (m/z ion
padre = 609; m/z iones producto = 179, 271, 300; ESI-);
apigenina (m/z ion padre = 269; m/z iones producto = 117,
149, 151, 225; ESI-) y crisina (m/z ion padre = 253; m/z
iones producto = 209, 145, 143, 63; ESI-).
28
Análisis estadístico
Los datos se analizaron mediante análisis de varianza de
medidas repetidas (rANOVA) con el tiempo (0 a 42 días)
como factor intersujetos. Todas las variables medidas
cumplieron los criterios de normalidad, homocedasticidad y
esfericidad; y las diferencias significativas se determinaron
con el test HSD de Tukey utilizando el paquete estadístico
SPSS v19.
Resultados y Discusión
Evolución de la población de lombrices
La densidad de población inicial de lombrices (día 0) fue de
280±9 individuos m-2, incluyendo 111±10 lombrices maduras
m-2, 169±7 juveniles m-2 y 120±3 capullos m-2, con una
biomasa de 79,1±5,2 g m-2 (Figura 2). El número total de
lombrices y su biomasa, así como el número de lombrices
maduras, juveniles y capullos aumentó de forma muy
significativa durante el proceso de vermicompostaje hasta
alcanzar un valor máximo de 1265±20 individuos m-2 y una
biomasa de 400,6±1,9 g m-2 el día 42 (Figura 2). Las
lombrices de tierra pertenecientes a la especie E. andrei
presentan una alta capacidad de reproducción, y su
densidad de población aumentó más de cuatro veces en el
proceso. Esto se debe al alimento disponible en la retama y
se ve reflejado en el consumo de materia prima,
produciendo una elevada y rápida degradación de la misma.
La población inicial de lombrices de tierra en el
vermirreactor fue baja, y aunque aumentó de forma muy
considerable, como consecuencia del aporte de alimento en
forma de retama, queda todavía lejos de su capacidad
máxima. Como E. andrei vive en ambientes donde el mismo
material actúa simultaneamente como sustrato y como
alimento, la disponibilidad de material mejora las
condiciones para el crecimiento y la reproducción de las
lombrices, y conduce a la presencia de un número muy alto
de individuos. Cuando la disponibilidad de materia orgánica
es elevada, la densidad de lombrices epigeas puede llegar
a ser muy alta, de hasta 8000 individuos m-2 en estiercol de
vaca y 14600 individuos m-2 en estiercol de cerdo (Monroy
et al., 2006).
Como consecuencia de la multiplicación de la población de
lombrices, en el proceso de vermicompostaje de la retama,
además de vermihumus, también se obtiene una alta
biomasa de lombrices. Esta importante producción de
proteina animal puede tener diversas aplicaciones
industriales, entre las que destacan la obtención de
ejemplares vivos para cebo de pesca y de harina para
alimentación animal. Las proteínas de las lombrices
contienen todos los aminoácidos esenciales, incluso en
concentraciones superiores a las del pescado o la carne de
vacuno (Edwards & Bohlen 1996).
Figura 2.- Densidad de lombrices de tierra
(número de adultos, juveniles y capullos por metro
cuadrado) y biomasa total de lombrices (gramos
m-2 peso fresco, números encima de las barras)
durante el vermicompostaje de retama negra. Los
valores son medias ± error estándar (n=5)
Aunque los microorganismos son los agentes principales de
la descomposición de la materia orgánica, las lombrices de
tierran influyen en las tasas de descomposición
directamente mediante sus actividades de alimentación y
fragmentación, e indirectamente a traves de sus
interacciones con los microorganismos (Domínguez 2004;
Domínguez et al. 2010). Como consecuencia, las tasas de
descomposición están relacionadas directamente con la
densidad de población de lombrices (Aira et al. 2002; Aira et
al. 2008).
Evolución de las propiedades químicas y biológicas
de la retama negra durante el vermicompostaje
Después de los 42 días de proceso de vermicompostaje se
determinó el balance de masa total, y la masa inicial de
retama negra (120 kg peso fresco; 18,26 kg peso seco)
disminuyó muy significativamente (83,7%) como resultado
de la pérdida de sólidos volátiles, hasta alcanzar un masa
final de 19,6 kg p.f. (3,77 kg p.s.). Una vez tamizado el
producto final se obtuvieron 16 kg de vermicompost y 3,6 kg
29
de rechazo formado por las fracciones más recalcitrantes de
la retama (Figura 1).
El pH de la retama fresca fue de 7,43± 0,09 y disminuyó
gradualmente hasta el día 42 en el que se estabilizó con un
valor de 6,6 ± 0,02 (Tabla 1). La conductividad eléctrica de
la retama fresca fue de 0,46 mS cm-2 y también disminuyó
de forma gradual durante el vermicompostaje hasta
alcanzar un valor de 0,20 mS cm-2 a los 42 días (Tabla 1).
El contenido de materia orgánica de la retama fresca fue de
95,36 ± 0,46% y disminuyó gradualmente hasta el día 42 en
el que alcanzó un valor de 79,52 ± 0,51% (Tabla 1).
Tabla 1.- Cambios en las características físicas, químicas y biológicas dela retama negra (Cytisus scoparius) durante el proceso
devermicompostaje. Los valores se corresponden con la media ± el error estándar (n=5). Letras diferentes indican diferencias
significativas entre los valores(test post hoc Tukey HSD
El contenido de carbono total de la retama fresca fue de
489,40±2,96 g kg-1 p.s. y disminuyó de forma gradual y
significativa durante el vermicompostaje hasta alcanzar un
valor de 471,44 ± 0,45 g kg-1 p.s. a los 42 días (Tabla 1). El
contenido de nitrógeno total de la retama fresca fue de
42,40±0,52 g kg-1 p.s. y disminuyó de forma ligera y gradual
durante el vermicompostaje hasta alcanzar un valor de
36,42±0,22 g kg-1 p.s. a los 42 días (Tabla 1). La relación
C/N aumentó gradualmente y de forma leve desde un valor
inicial de 11,54±0,17 hasta un valor final de 12,94±0,08
después de 42 días de vermicompostaje (Tabla 1). El
contenido en fósforo dela retama fresca fue de 2,93±0,32 g
kg-1 p.s. y tras 42 días de vermicompostaje aumentó
ligeramente hasta un valor de 3,07±0,03 g kg-1 p.s. El
contenido en potasio de la retama fresca fue de 10,33±1,19
g kg-1 p.s. y disminuyó de forma significativa hasta un valor
de 5,99±0,14 g kg-1 p.s. tras 42 días de vermicompostaje
(Tabla 1). La retama fresca tenía un contenido en calcio de
30
3,91±0,4 g kg-1 p.s. que aumentó de forma gradual y
significativa hasta un valor de 8,99 ± 0,18 g kg-1 p.s. tras los
42 días. El contenido en magnesio de la retama fresca fue
de 2,62±0,28 g kg-1 p.s. y aumentó ligeramente hasta un
valor de 2,90 ± 0,05 g kg-1 p.s. (Tabla 1). El contenido en
azufre de la retama fresca fue de 2,38 ± 0,27 g kg-1 p.s. y
tras 42 días de vermicompostaje aumentó hasta un valor de
3,20 ± 0,06 g kg-1 p.s. La retama fresca tenía un contenido
en hierro de 0,53±0,07 g kg-1 p.s. que aumentó de forma
gradual y significativa hasta un valor de 1,89 ± 0,02 g kg-1
p.s. tras los 42 días (Tabla 1). El contenido en manganeso
de la retama fresca fue de 0,35 ± 0,03 g kg-1 p.s. y tras 42
días de vermicompostaje aumentó hasta un valor de
0,64±0,01 g kg-1 p.s. El contenido en boro de la retama
fresca fue de 34,2±3,56 mg kg-1 p.s. y tras 42 días de
vermicompostaje aumentó hasta un valor de 40,31 ± 0,67
mg kg-1 p.s. La retama fresca tenía un contenido en
molibdeno de 1,98 ± 0,16 mg kg-1 p.s. que aumentó de
forma gradual y significativa hasta un valor de 7,65 ± 0,26
mg kg-1 p.s. tras los 42 días (Tabla 1).
La actividad microbiana de la retama fresca, medida como
respiración basal, fue de 779,89±9,43 mg O2 Kg MO-1 h-1, y
disminuyó de forma gradual y significativa hasta un valor de
323,59±4,14 mg O2 Kg MO-1 h-1 tras los 42 días de
vermicompostaje (Tabla 1).
En lo que respecta a las fibras, el contenido de lignina de la
retama fresca fue de 206,04±4,72g kg-1 p.s y aumentó de
forma gradual y significativa hasta un valor de 410,06±5,86
g kg-1 p.s tras los 42 días de vermicompostaje (Tabla 1). La
retama fresca tenía un contenido en celulosa de
294,88±13,89 g kg-1 p.s. que disminuyó hasta un valor de
201,54±5,44 g kg-1 p.s. tras los 42 días (Tabla 1). El
contenido de hemicelulosa de la retama fresca fue de 258,6
± 0,4g kg-1 p.s y disminuyó de forma gradual y significativa
hasta un valor de 84,38±1,58 g kg-1 p.s tras los 42 días de
vermicompostaje (Tabla 1).
El vermicompostaje es un proceso de biooxidación en el
que algunas especies detritívoras de lombrices de tierra
interactúan de forma intensa con los microorganismos y
otros animales edáficos de la comunidad descomponedora,
afectando de forma drástica a los procesos de
descomposición, acelerando la estabilización de la materia
orgánica y modificando de forma sustancial las propiedades
físicas y bioquímicas de la misma (Domínguez 2004;
Domínguez et al. 2010). Los microorganismos producen las
enzimas responsables de la descomposición bioquímica de
la materia orgánica, pero las lombrices son elementos
cruciales del proceso y están implicadas en la estimulación
indirecta de las poblaciones microbianas a través de la
fragmentación y la ingestión de la materia orgánica fresca,
lo que aumenta el área superficial disponible para la
colonización microbiana, alterando de forma radical la
actividad biológica. Las lombrices de tierra también
modifican la biomasa y la actividad microbiana a través de
la estimulación, digestión y dispersión de los
microorganismos e interaccionan con otros componentes
biológicos del sistema de vermicompostaje, modificando la
estructura de las comunidades de la microbiota y de la
microfauna (Domínguez et al. 2010). El vermicompostaje ha
resultado ser muy eficaz en el tratamiento de muchos tipos
de residuos orgánicos (Domínguez & Edwards 2011),
incluyendo restos vegetales como el bagazo de uva
(Martínez-Cordeiro et al. 2013).
En este trabajo, tanto la evolución de la población de
lombrices como de los parámetros químicos y biológicos
indican que el proceso de vermicompostaje se desarrolló de
una forma óptima y rápida, rindiendo un vermicompost de
alta calidad. El producto final del proceso, el vermicompost,
vermihumus o humus de lombriz es un material similar a la
turba, muy particulado y poroso, con alta capacidad de
retención de agua, microbiológicamente estabilizado
yactivo, con una baja relación C:N; y constituye una fuente
de nutrientes para las plantas, que se liberan poco a poco,
a medida que se van mineralizando y la planta los necesita
(Domínguez 2004). La cantidad y calidad de los nutrientes
en el vermihumus se debe a la mineralización acelerada de
la materia orgánica, al aumento de la actividad microbiana,
a la degradación y ruptura de los polisacáridos y a las altas
tasas de humificación que se alcanzan durante el
vermicompostaje (Domínguez & Gómez-Brandón 2013).
Las propiedades biológicas del vermicompost lo
conviertenen un excelente fertilizante orgánico; cuando se
añade alsuelo o a los medios de cultivo de plantas, el
vermihumus aumenta la germinación, el crecimiento, la
floración y la producción de fruta y acelera el desarrollo de
las plantas. La mejora del crecimiento de las plantas se
puede atribuir a varios mecanismos directos e indirectos,
que incluyen mecanismos mediados biológicamente, tales
como elaporte de sustancias reguladoras del crecimiento de
las plantas y la mejora de las funciones biológicas del suelo
(Lazcano & Domínguez 2011).
Evolución del índice de polifenoles totales (IPT) en la
retama negra a lo largo del proceso de
Vermicompostaje
La cantidad inicial de polifenoles totales fue de 32,44 ± 1,11
mg GAE g-1 p.s., y disminuyó rápidamente durante la
primera semana, y de hecho un 50% de los polifenoles
desaparecen en ese periodo. A partir del día 7 esta caída es
más lenta, aunque progresiva, hasta el día 42 en el que
alcanza un valor final de 6,67 ± 0,02 mg GAE g-1 p.s. (Figura
3). La cantidad de polifenoles que queda tras el día 42 es
muy baja, de forma que el vermicompost queda libre de
polifenoles y está preparado para su uso como
biofertilizante. De hecho se considera que uno de los
mejores indicadores de la madurez de un vermicompost es
la ausencia de polifenoles y de ácidos alifáticos
bioinhibidores (Domínguez & Edwards 2011).
Para comprobar que esta disminución de polifenoles no se
debió a su transferencia a la cama del reactor, se analizó
también el contenido polifenólico de la misma al inicio y al
final del proceso. El valor inicial fue de 3,83 ± 0,25 mg GAE
g-1 p.s. mientras que el del día 42 fue de 3,15 ± 0,18 mg
GAE g-1 p.s., lo que indica que no hubo pérdidas por
transferencia.
31
Figura 3.- Evolución del índice de
polifenoles totales (IPT) durante el
vermicompostaje de retama negra. Los
valores son medias ± error estándar
(n=5)
Caracterización de los polifenoles individuales en la
retama negra y evolución a lo largo del proceso de
vermicompostaje
La concentración de los polifenoles individuales disminuyó
de forma notable desde el día inicial del proceso hasta el día
42, si bien esta variación no presentó el mismo perfil para
todos los compuestos (Figura 4).
El extracto de la retama negra fresca (día 0) es rico en
flavonas, particularmente en crisina y apigenina, que se
caracterizan por sus propiedades anti-inflamatorias y
antioxidantes. La concentración inicial de apigenina fue de
502±6,9 mg kg-1 p.s. y disminuyó rápida y progresivamente
en las tres primeras semanas, con un valor de 34 ± 3,3 mg
kg-1p.s. en el día 21 del proceso; quedando el día 42 tan
sólo un 1 % de la apigenina inicial (Figura 4a). La apigenina
es de enorme interés, por sus propiedades beneficiosas
para la salud, por su baja toxicidad y por sus potentes
efectos sobre las células cancerosas, en comparación con
otros flavonoides estructuralmente relacionados(Shukla &
Gupta 2010). La crisina también es un potente antioxidante,
tiene una actividad antimicrobiana elevada y es, además,
una flavona con propiedades ansiolíticas demostradas
(Gowthamarajan et al. 2002; Liu et al. 2010). La
concentración inicial de crisina fue de 1867±10,2 mg kg-1
p.s., siendo el compuesto polifenólico más abundante en los
extractos de retama negra. La evolución de este compuesto
se caracteriza, a diferencia de la flavona anterior, por un
aumento de la concentración en las dos primeras semanas
del proceso de vermicompostaje, alcanzando el doble de la
concentración de partida en el día 14 (3732 ± 4,5 mg kg-1
p.s.), para disminuir progresivamente a lo largo de las
siguientes semanas hasta un valor testimonial del 0,6 % de
la crisina original (Figura 4b). Este aumento inicial puede
explicarse porque las plantas del género Cytisus contienen
varios derivados de la crisina (por ej. O-glucósidos, Cglucósidos, C-hexosilos) (Barros et al. 2012) que se pueden
degradar fácilmente en las primeras etapas del
vermicompostaje por la labilidad de sus enlaces, liberando
crisina como producto de degradación. Este hecho abre otra
vía de explotación del proceso de vermicompostaje, ya que
la retama recuperada en el día 14 puede utilizarse como
una fuente de crisina excepcionalmente rica, con el doble de
carga que la materia prima inicial.
El extracto inicial de retama negra se caracteriza también
por la presencia de polifenoles no flavonoides,
concretamente ácidos fenólicos, aunque en menor
concentración que el grupo mayoritario de flavonoides
detectados, las flavonas, antes comentadas. La
concentración inicial de ácido cafeicofue de 120 ± 6 mg kg 1 p.s. y disminuyó muy rápidamente, a un tercio de la
cantidad inicial en los primeros 7 días (41 ± 3 mg kg-1 p.s.)
y hasta un valor final de 9 ± 3 mg kg-1 p.s. en día 42 (Figura
4c). La concentración inicial de ácido protocatéquico fue de
56 ± 6 mg kg-1 p.s., pero su perfil de biodegradación fue más
lento, detectándose 23 ± 2 mg kg-1 p.s. en los extractos del
día 42, aproximadamente la mitad de la concentración de
partida(Figura 4d). Los perfiles de biodegradaciónde cada
polifenol son específicos y dependen de su
biodisponibilidad y facilidad para ser digeridos;si bien existe
una clara tendencia general de disminución, más acusada
durante los primeros días del proceso. Estos resultados
concuerdan con los observados para el índice de
polifenoles totales, donde los valores también disminuían de
forma más rápida la primera semana.
Conclusión
El vermicompostaje ha demostrado ser un proceso muy
rápido y eficaz para la transformación de la retama negra en
un biofertilizante de alta calidad. En tan solo 42 días se
obtiene un vermicompost, vermihumus o humus de lombriz,
que es un material similar a la turba, muy particulado y
poroso, con alta capacidad de retención de agua,
microbiológicamente estabilizado yactivo, con una baja
relación C:N; y que constituye una fuente de liberación lenta
32
de nutrientes para las plantas. Las interacciones entre las
lombrices de tierra y los microorganismos aceleran las tasas
de biodegradación polifenólica, de forma que el
vermicompost queda libre de polifenoles, lo que garantiza
su madurez para ser usado como biofertilizante. La
densidad de población de las lombricesaumentó más de
cuatro veces en el proceso. Esta importante producción de
proteina animal puede tener diversas aplicaciones
industriales, entre las que destacan la obtención de
ejemplares vivos para cebo de pesca y de harina para
alimentación animal.
Figura 4.- Biodegradación de los polifenoles mayoritarios (a: apigenina; b: crisina; c: ácido cafeico; y d: ácido protocatéquico)
durante el vermicompostaje de retama negra. Los valores son medias ± error estándar (n=5)
Agradecimientos Esta Investigación ha sido financiada con los
Barros, L., Dueñas, M., Carvalho, A.M., Ferreira, I.C.F.R. &
proyectos CN 2012/299, CN 2012/305 y GPC2014/035 de la Xunta
Santos-Buelga, C. (2012) Characterization of phenolic
de Galicia y CTM2013-42540-R del Ministerio de Economía y
Competitividad del Gobierno de España.
compounds in flowers of wild medicinal plants from
Northeastern Portugal. Food and Chemical Toxicology 50:
1576-1582.
Bibliografía
Aira, M., Monroy, F., Domínguez, J. & Mato, S. (2002) How
Domínguez, J. (2004) State of the art and new perspectives
on vermicomposting research, en: Edwards, C. (Ed.)
earthworm density affects microbial biomas and activity in
Earthworm Ecology, 2nd ed. CRC Press LLC, pp. 401-424.
pig manure. European Journal of Soil Biology 38: 7-10.
Domínguez, J. & Edwards, C.A. (2011) Relationships
Aira, M., Sampedro, L., Monroy, F.& Domínguez, J. (2008)
between composting and vermicomposting: relative values
Detritivorous earthworms directly modify the structure, thus
of the products, en: C. A.Edwards et al. (Eds.) Vermiculture
altering the functioning of a microdecomposer food web. Soil
Technology: Earthworms, Organic Waste and Environmental
Biology and Biochemistry 40: 2511-2516.
Management. CRC Press, Boca Raton, Florida, pp. 1-14.
33
Domínguez, J.& Gómez-Brandón, M. (2013) The influence
of earthworms on nutrient dynamics during the process of
vermicomposting. Waste Management & Research 31: 859868.
Martínez-Cordeiro, H., Álvarez-Casas, M., Lores, M.&
Domínguez, J. (2013) Vermicompostaje del bagazo de uva:
fuente de enmienda orgánica de alta calidad agrícola y de
polifenoles bioactivos. Recursos Rurais 9: 55-63.
Domínguez, J., Aira, M.&Gómez-Brandón, M. (2010)
Vermicomposting: earthworms enhance the work of
microbes., en: H. Insamet al. (Eds.) Microbes at work: from
wastes to resources. Springer Berlin Heidelberg, pp. 93-114.
Monroy, F., Aira, M., Domínguez, J.& Velando, A. (2006)
Seasonal population dynamics ofEisenia fetida(Savigny,
1826)(Oligochaeta, Lumbricidae) in the field. Comptes
rendus biologies 329: 912-915.
Downey, P. & Smith, J. (2000) Demography of the invasive
shrub Scotch broom (Cytisus scoparius) at Barrington Tops,
New South Wales: insights for management. Austral
Ecology 25: 477-485.
Núñez-Regueira, L., Proupın-Castiñeiras, J.&RodrıguezAñón, J.A. (2004) Energy evaluation of forest residues
originated from shrub species in Galicia. Bioresource
Technology 91: 215-221.
Edwards, C.A.& Bohlen, P.J. (1996) Biology and ecology of
earthworms. Chapman & Hall, 3ª Ed., London UK
Peterson, D.J.& Prasad, R. (1998) The biology of Canadian
weeds. 109. Cytisus scoparius (L.) Link. Canadian journal of
plant science 78: 497-504.
Gatica-Trabanini, E. & Rodríguez, A.R. (1997) Estudio de la
evolución estacional de la calidad pascícola de distintas
especies arbustivas en Galicia, Congresos Forestales.
Gowthamarajan, K., Kulkarni, T.G., Mahadevan, N., Santhi,
K.& Suresh, B. (2002) Antimicrobial activity of selected
herbal extracts. Ancient science of life 21: 188.
Inderjit (1996) Plant phenolics in allelopathy. The Botanical
Review, 186-202.
Lazcano, C.& Domínguez, J. (2011) The use of
vermicompost in sustainable agriculture: impact on plant
growth and soil fertility, en: Miransari, M. (Ed.) Soil Nutrients.
Nova Science Publishers, New York, pp. 230-254.
Liu, H., Mou, Y., Zhao, J., Wang, J., Zhou, L., Wang, M.,
Wang, D., Han, J., Yu, Z.&Yang, F. (2010) Flavonoids from
Halostachys caspica and their antimicrobial and antioxidant
activities. Molecules 15: 7933-7945.
MAGRAMA (2014) Diagnóstico del Sector Forestal Español,
en: SGAPC, P.D.L. (Ed.) Ministerio de Agricultura,
Alimentación y Medio Ambiente, España, pp. 1-10.
Potter, K., Kriticos, D.J., Watt, M.& Leriche, A. (2009) The
current and future potential distribution of Cytisus scoparius:
a weed of pastoral systems, natural ecosystems and
plantation forestry. Weed Research 49: 271-282.
Prasad, R. (2003) Management and control of gorse and
Scotch broom in British Columbia.Technology Transfer Note
Number 30 Forestry Research Applications Pacific Forestry
Centre.Canadian Forest Service
Prévosto, B., Robert, A.& Coquillard, P. (2004) Development
of Cytisus scoparius L. at stand and individual level in a midelevation mountain of the French Massif Central. Acta
Oecologica 25: 73-81.
Shukla, S.& Gupta, S. (2010) Apigenin: A Promising
Molecule for Cancer Prevention.Pharmaceutical Research
27: 962-978.
Recursos Rurais (2014) nº 10 : 35-43
IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural
ISSN 1885-5547
Artigo
Eduardo José Corbelle Rico · David Vila García · Rafael Crecente Maseda ·
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
Dixitalización do Mapa de capacidade produtiva dos solos
de Galicia
Recibido: 16 maio 2014 / Aceptado: 18 novembro 2014
© IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014
Resumo Neste traballo descríbese o proceso de
preparación e posta a disposición do público da versión
dixital do Mapa de Capacidade Produtiva dos Solos de
Galicia, publicado orixinalmente en papel no ano 1984 baixo
a dirección de Francisco Díaz-Fierros Viqueira e Fernando
Gil Sotres. No momento de cumprir trinta anos desde a súa
publicación, este mapa constitúe aínda o único traballo de
avaliación da capacidade produtiva da terra con cobertura
completa do territorio de Galicia. Con todo, as limitacións
derivadas
do
formato
en
papel
dificultaban
considerablemente o seu uso. Confiamos en que a versión
dixital que presentamos permita solventar parte destes
problemas e ampliar o seu coñecemento e utilización entre
a comunidade científica e técnica. Ao longo do texto trátase
de situar en contexto a importancia do mapa orixinal e as
razóns que motivaron a súa dixitalización, explicar o
proceso seguido para a preparación da versión dixital,
proporcionar información básica necesaria para futuros
usuarios non familiarizados coa fonte orixinal, e finalmente
presentar algúns datos resumo derivados do produto obtido.
Capability of Galicia, originally published as a book in 1984
by Francisco Díaz-Fierros Viqueira and Fernando Gil
Sotres. Although thirty years have passed since its
publication, this map still stands as the only available source
about soil capability covering the whole territory of Galicia.
Nevertheless, limitations imposed by the original publication
format (hardcopy) posed a significant obstacle for its use.
We believe that the digital version presented in this paper
will help users to overcome part of these shortcomings and
allow the map to be used by a wider cross-section of the
scientific and planning communities. This text is aimed to
place the map in context, expand on the reasons for the
preparation of a digital version, explain the procedures
followed in the process, provide basic information for its
future users, and present some summarizing data
processed from the final product.
Palabras clave mapa de solos, capacidade produtiva,
sistemas de información xeográfica, ordenación territorial,
Galicia
Introdución
Abstract This paper describes the process of preparation
and publication of a digital version of the Map of Soil
Eduardo José Corbelle Rico · David Vila García · Rafael Crecente
Maseda
Laboratorio do territorio. Departamento de Enxeñería Agroforestal,
Universidade de Santiago de Compostela
Tlf: 982 823 324
E-mail: [email protected].
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
Departamento de Edafoloxía e Química Agrícola, Universidade de
Santiago de Compostela
Key words soil maps, soil capability, geographic information
systems, planning, Galicia
O solo, a capa superficial da cortiza terrestre que sustenta
boa parte da vida no planeta, é un recurso natural limitado.
A súa taxa de renovación é suficientemente lenta como para
que poida ser considerado, na práctica, como un recurso
non renovable. Particularmente, o solo de boa calidade,
fértil e profundo, apto para o cultivo de fibras e alimentos
útiles para a humanidade, é relativamente escaso a nivel
planetario, e representa unicamente arredor dunha décima
parte da superficie de terras emerxidas (Kelley, 1990). Non
sorprende, polo tanto, que a súa conservación teña sido o
obxectivo das políticas públicas desde hai case un século por exemplo, desde a década de 1930 nos Estados Unidos
de América (Helms, 1992). Entre as medidas que os
organismos públicos poden aplicar destacan as de
aconsellamento aos agricultores, a cartografía das unidades
do solo e do seu estado de conservación e, particularmente,
as políticas de ordenamento territorial que aseguren un uso
da terra acorde coas súas características (Consello de
Europa, 1972; FAO, 1982). No contexto europeo, o marco
36
xeral para estas políticas é o establecido pola Estratexia
temática para a protección do solo (Comisión Europea,
2006a, 2006b, 2012).
Dentro do marco legal de Galicia son varios os textos que
fan referencia de xeito explícito á conservación do solo
como recurso limitado e non renovable. Entre estes
podemos citar, por exemplo, a Lei e as Directrices de
Ordenación do Territorio, a Lei de Montes, ou a Lei do Solo1.
Esta preocupación non carece de sentido : estímase que
arredor de 26.000 ha de terra agrícola de boa calidade foron
reemprazadas por cubertas artificiais (fundamentalmente
edificacións, vías de comunicación, e explotacións mineiras
a ceo aberto) no período 1985-2005 (Corbelle e Crecente,
2014); e case 620.000 ha (arredor do 20% da superficie da
comunidade autónoma) presentan un estado de erosión que
pode ser cualificado de “grave” ou “moi grave” (MAGRAMA,
2014), sexa como consecuencia de incendios forestais
previos (Vega e Fernández, 2010) ou a causa dun manexo
inadecuado (Taboada et al., 2010).
Por suposto, e continuando co caso galego, existen
diferentes fontes cartográficas que proporcionan
información acerca do estado de conservación ou as
características dos solos. Por exemplo, o Inventario
Nacional de Erosión del Suelo (MAGRAMA, 2014) informa
acerca do risco e da existencia real de procesos de erosión
hídrica, eólica, ou por movementos en masa. Os Mapas de
Clases Agrológicas, pola súa parte, serven como referencia
á hora de estimar a maior intensidade de uso agrario que se
podería aplicar en cada parte do territorio sen incorrer
procesos erosivos de importancia (Ministerio de Agricultura,
1974). Finalmente, o Mapa de Solos de Galicia (Xunta de
Galicia, 2014) ten o potencial de converterse na mellor e
máis detallada fonte dispoñible en Galicia pero está
limitada, no momento de escribir este texto, á cuarta parte
do territorio galego. Algúns destes produtos poderían ser
utilizados no proceso de elaboración de plans de
ordenamento territorial: por exemplo, a Reserva Agrícola
Nacional (RAN) de Portugal foi establecida empregando
directamente a Carta de Capacidade do Solo portuguesa,
equivalente ao Mapa de Clases Agrolóxicas español2, e
temos constancia da utilización de algunha das fontes
mencionadas por parte dos equipos que en Galicia se
dedican á redacción de plans de ordenación municipal3.
Non obstante, a traslación directa entre as clases de
calquera dos produtos cartográficos mencionados e unha
ou varias categorías de ordenación non está exenta de
problemas, e require no seu caso do uso de determinados
supostos sobre que se desexa protexer e de que modo cada
mapa concreto permite aproximarse á súa identificación.
Neste traballo describiremos o proceso de preparación e
posta a disposición do público dunha versión en formato
dixital, utilizable nun sistema de información xeográfica, do
Mapa de Capacidade Produtiva dos Solos de Galicia,
coincidindo co trinta aniversario da súa publicación en
papel. A intención dos autores é facilitar que as
comunidades científica e técnica teñan acceso a este
produto que pode resultar de interese no desenvolvemento
dos seus traballos. Ao longo do texto detállase o proceso
seguido na preparación da versión dixital, e proporciónase
algunha información básica necesaria para futuros usuarios
non familiarizados coa fonte orixinal.
Materiais e método
Descrición do mapa orixinal
O Mapa de Capacidade Produtiva dos Solos de Galicia
(Díaz-Fierros e Gil, 1984) tiña como obxectivo principal a
obtención dunha cartografía a escala rexional (1:200.000)
que puidese servir como base da política de ordenación
territorial - de feito, apareceu publicado un ano antes da
aprobación da Lei 10/95 de Ordenación do Territorio de
Galicia - e tomaba como guía metodolóxica a publicación A
Framework for Land Evaluation da FAO (1976). O mapa
representa as cualidades da terra como unha acumulación
progresiva de factores limitantes da produtividade. Dado
que non estaba orientado a un único cultivo ou conxunto de
cultivos posibles, senón á totalidade das especies vexetais
que tiñan ou podían ter un aproveitamento agrícola ou
forestal en Galicia, os autores consideraron inicialmente oito
características de interese: (1) posibilidade de
mecanización e rega; (2) espazo para enraizamento; (3)
resistencia á erosión; (4) duración do período vexetativo; (5)
facilidade de labor; (6) dispoñibilidade de auga; (7)
dispoñibilidade de nutrientes; e (8) ausencia de toxicidades.
Co fin de simplificar a lenda, as oito cualidades
mencionadas aparecen agrupadas en cinco categorías:
cualidades moi dificilmente modificables relacionadas co
solo (1-3); cualidades moi dificilmente modificables
relacionadas co clima (4); cualidades modificables
relacionadas coa facilidade de labor e dispoñibilidade de
auga (5-6); cualidades modificables relacionadas coa
fertilidade do solo (7); e cualidades relacionadas coa
presenza ou ausencia de toxicidade (8). Cada unha destas
cinco categorías aparece representada na lenda por unha
letra (as dúas primeiras) ou un número (as tres restantes).
1: Lei 10/1995, de 23 de novembro, de Ordenación do Territorio de Galicia, DOG de 5 de decembro; Decreto 19/2011, de 10 de febrero,
por el que se aprueban definitivamente las directrices de ordenación del territorio, BOE de 23 de febrero; Lei 7/2012, de 28 de xuño, de
montes de Galicia, DOG de 23 de xullo; Lei 9/2002, de 30 de decembro, de Ordenación Urbanística e protección do medio rural de
Galicia, DOG de 31 de decembro.
2: A RAN foi declarada polo Decreto-Lei 196/89, como a suma de tódalas áreas incluídas nas tres primeiras clases (A, B, e Ch) dos
mapas de capacidade do solo a escala 1:25.000. Coa aprobación do Decreto-Lei 73-2009 unha nova cartografía do solo realizada con
criterios da FAO substitúe ás cartas de capacidade na delimitación da RAN, pero na práctica estas últimas continúan a ser a referencia
na maior parte do país onde a nova cartografía aínda non foi elaborada.
3: Por exemplo, os equipos redactores dos plans de Cervantes, Portomarín, Guitiriz ou Castroverde.
37
Durante a elaboración do material orixinal, os autores
levaron a cabo un extenso traballo de campo para
establecer sobre o terreo as transicións entre os diferentes
parámetros considerados, seguido dun proceso de
interpretación visual sobre fotografías aéreas e unha
síntese final sobre as follas do mapa topográfico nacional
1:50.000 (MTN50), antes da súa publicación a escala
1:200.000. Para facilitar a consulta e utilización da versión
dixital, incluímos un resumo da interpretación da lenda no
apéndice situado ao final deste traballo.
Dixitalización e vectorización
O material de partida para o proceso de dixitalización estivo
formado na súa maior parte polas copias orixinais, en papel
vexetal, empregadas nos anos oitenta para a elaboración do
mapa orixinal (figura 1). Como xa se indicou, estas estaban
organizadas seguindo a cuadrícula do MTN50.
Desafortunadamente unha parte deste material orixinal
perdeuse co transcurso do tempo - en concreto, o
correspondente a 10 cuadrículas, o que supón
aproximadamente o 15% da superficie da comunidade
autónoma. Nestes casos recorreuse ao mapa publicado en
papel en 1989 a escala 1:200.000 (figura 2). En ámbolos
dous casos, o material foi dixitalizado cun escáner con
capacidade para aceptar documentos a tamaño A0, e cunha
resolución de 0’5 mm/píxel, suficiente para capturar
adecuadamente o grosor das liñas e ao mesmo tempo non
tan detallada como para incrementar demasiado o tamaño
dos arquivos resultantes. Para o conxunto das operacións
descritas a continuación empregamos unha combinación de
varios sistemas de información xeográfica, nomeadamente
GRASS GIS (GRASS Development Team, 2012), QGIS
(QGIS Development Team, 2013), e ArcGIS (ESRI, 2011).
Tanto as copias de papel vexetal a escala 1:50.000 como o
mapa publicado en 1989 a escala 1:200.000 presentan
vantaxes e inconvenientes para o seu procesado. En
particular, descoñecemos o sistema de proxección e
sistema de referencia das primeiras, mentres que da
segunda fonte sabemos que foi realizado en proxección
UTM, e co sistema de referencia europeo de 1950 (ED50:
elipsoide Internacional de Hayford de 1924, datum
Potsdam). A escala, pola súa parte, é máis detallada nas
primeira fonte que na segunda, pero aquela era un produto
intermedio do proceso de traballo mentres que a segunda é
un produto final.
Por outra parte, as follas a escala 1:50.000 inclúen as
marcas de referencia da cuadrícula do MTN50 (as catro
esquinas) de xeito que estas poden ser utilizadas no
proceso de xeorreferenciación, utilizando como guía a
división en cuadrículas do MTN50 dispoñible no centro de
descargas do Instituto Geográfico Nacional (IGN), en
proxección UTM e sistema de referencia ED50. En
particular, dado o tipo de distorsións que poderían estar
presentes nas copias escaneadas, escollemos para este
proceso unha transformación afín, que permite rotar,
cambiar a escala en x e y, e trasladar en x e y a imaxe
orixinal (Schowengerdt, 2007). A combinación dunha escala
máis detallada e unha xeorreferenciación máis precisa
permitía obter un produto cartográfico con mellor calidade
xeométrica que no caso do mapa a escala 1:200.000, no
que ao menor detalle da publicación se suma o feito de que
os únicos puntos útiles para a xeorreferenciación veñen
dados pola posición das principais vilas de Galicia,
representadas por un simple punto de varios milímetros de
grosor na fonte orixinal. Nos casos onde foi necesario
recorrer a esta segunda fonte, a referencia empregada foi o
centroide aproximado de cada vila no MTN50.
Figura 1.- Unha das follas en
papel vexetal que constituíron o
material principal do traballo
38
Figura 2.- Localización das cuadrículas nas que a
fonte principal foi o mapa a escala 1:200.000
(elab. propia)
Polo contrario, se ben o material a escala 1:50.000 permite
obter un produto final con maior precisión xeométrica, o
proceso de vectorización tivo que ser realizado de xeito
totalmente manual sobre a pantalla. Unicamente nas áreas
nas que foi necesario recorrer ao mapa en papel a escala
1:200.000 (como xa dixemos, arredor do 15% da superficie
total da comunidade) o trazado das liñas era moito máis
limpo e isto permitiu empregar unha técnica de
vectorización semiautomática. Neste caso, procedeuse a
illar os píxeles das liñas (máis escuros que o seu entorno)
mediante a utilización dun valor limiar (threshold) que os
separase do fondo. Tratándose de separar liñas negras
sobre un fondo branco, son varios os valores que poden ser
empregados con similares resultados, dado que os valores
dos niveis dixitais das liñas e do fondo están usualmente
moi separados. O valor pode depender, a maiores, do
estado de conservación da copia orixinal e dos axustes do
proceso de escaneado. As liñas separadas do fondo foron
simplificadas para a continuación convertelas de xeito
automático en liñas vectoriais e realizar finalmente unha
depuración manual do resultado que asegurase a
conectividade das liñas formadas e eliminase os segmentos
inconexos. O proceso está descrito para unha primeira
versión dixital do mapa de capacidade, realizada por
Sarmiento e Corbelle (2009)4.
Co obxectivo de asegurar a consistencia con outras fontes
cartográficas, o límite da comunidade autónoma foi
axustado para corresponder cos límites oficiais publicados a
través do proxecto CartoCiudad5. Estes comprenden
numerosas illas de pequena extensión, inexistentes nas
fontes orixinais manexadas, que foron mantidas na
xeometría do mapa dixital resultante, e codificadas na táboa
de atributos co texto “illa”.
Os códigos correspondentes á clasificación de cada un dos
polígonos vectorizados foron asignados manualmente,
tomando como fonte principal as copias en papel vexetal.
En caso de discrepancias entre os códigos asignados a un
mesmo polígono en follas contiguas, ou de dúbidas na
interpretación, empregouse o mapa publicado a escala
1:200.000 como respaldo. Os atributos de cada polígono
conteñen o código completo e o valor por separado de cada
unha das cinco variables que o compoñen. A publicación
orixinal en papel incluía unha táboa de conversión entre as
clases do mapa e a aptitude produtiva (“o grao de
adecuación da terra para un uso determinado”, Rossiter,
1996) para o cultivo de millo, prados e piñeiro bravo de
acordo en cinco categorías ordenadas de acordo co
esquema proposto pola FAO (1976): desde as máis aptas
(A1, A2, A3), ata as marxinais (N1), ou non aptas (N2) para
un uso concreto. Os valores de aptitude para estes tres
cultivos foron tamén incluídos como atributos de cada
polígono.
O mapa vectorial resultante foi sometido a diversos controis
de calidade na topoloxía para solucionar problemas de
encaixe entre os polígonos de follas veciñas, e para
asegurar que non quedaban espazos sen codificar no
produto final. Finalmente, este foi transformado ao sistema
xeodésico de referencia ETRS89, oficial en España desde
20076, con proxección UTM, fuso 29 norte,utilizando a grella
para cambio de datum en formato NTV2 distribuída polo
IGN.
4: Este proceso, descrito en detalle no documento de traballo citado, implicou o uso dos seguintes módulos de GRASS GIS: r.mapcalc,
r.thin, e r.to.vect. A depuración manual posterior foi realizada en QGIS e ArcGIS.
5: http://www.cartociudad.es/portal/
6: Real Decreto 1071/2007, de 27 de xullo, polo que se regula o sistema xeodésico de referencia oficial en España, BOE de 29 de
agosto.
39
Resultados e discusión
Como resultado da vectorización manual obtívose unha
capa de información en formato vectorial con 6.804
polígonos, cun total de 327 códigos de capacidade
produtiva diferentes (figuras 3 e 4). O produto ponse a
disposición do público en formatos de uso habitual nos
sistemas de información xeográfica como o shapefile e o
keyhole markup language (formato vectorial estándar
adoptado polo Open Geospatial Consortium) e poderá ser
descargado no sitio web do Sistema de Información
Territorial da Universidade de Santiago7. O sistema
xeodésico de referencia é o ETRS89, proxección UTM, fuso
29 norte.
Estimamos que as áreas do mapa procedentes da versión
1:200.000 teñen asociado un erro medio cuadrático de 150
metros na súa posición, o que aconsella precaución á hora
de empregar esta información en traballos detallados. En
todo caso este é un problema que afecta só ao 15% da área
total: no resto do mapa, o erro medio cuadrático derivado da
xeorreferenciación estímase en menos de 50 metros.
Trátase evidentemente dun erro elevado se o comparamos
co que é habitual nas fontes cartográficas máis modernas.
Por exemplo, o mapa de solos de Galicia, actualmente en
proceso de elaboración, publícase a escala 1:50.000, do
que podemos esperar un erro medio cuadrático de
aproximadamente 12,5 m. En todo caso debemos
considerar neste sentido dous aspectos fundamentais: que
se trata dun produto orixinalmente pensado para ser
empregado en papel, a escala 1:200.000, e con trinta anos
de antigüidade; e o feito de que non é infrecuente que
mapas máis modernos teñan escalas similares ou incluso
descoñecidas (Hartemik et al., 2012). Por outra parte, a
calidade da clasificación temática (é dicir, o feito de asignar
a categoría de solo correcta en cada caso) tamén é
relevante. Desafortunadamente, son moi escasos os casos
de mapas temáticos que proporcionan unha estimación
desta calidade, como é este o caso.
Desde o punto de vista da súa utilidade, entendemos que
estamos ante un produto de relevancia para as
comunidades científica e técnica, aínda que só fose pola
inexistencia de fontes de información alternativas. Cremos
que a calidade do produto final é suficiente para ser
empregada no ámbito da planificación e ordenación
territorial, particularmente no contexto dos Plans Xerais de
Ordenación Municipal, nos procesos de valoración para a
expropiación, ou nos proxectos de reforma das estruturas
agrarias (por exemplo, pero non exclusivamente, os de
concentración parcelaria). No contexto da investigación,
diferentes variantes derivadas da versión en papel deste
mapa teñen sido utilizadas para caracterizar, por exemplo,
os cambios de uso da terra nos últimos decenios (Corbelle
e Crecente, 2014), a relación entre os asentamentos
humanos e o seu entorno na Idade Media (Sánchez, 2008),
ou o uso potencial do territorio na antigüidade (Currás,
2014).
Figura 3.Representación das
principais variables
do mapa. A lenda
de cada variable
correspóndese coa
que pode ser
consultada no
apéndice (elab.
propia)
7: http://sit.usc.es
40
Figura 4.Representación da
aptitude para
diferentes cultivos,
onde A1 é a clase
máis apta e N1 e
N2 son clases non
aptas (elab. propia)
Na publicación da versión dixital empregamos o concepto
de datos abertos (open data), entendendo por tales os que
poden ser libremente utilizados e redistribuídos por calquera
usuario (Open Knowledge Foundation, 2012). En particular,
seleccionamos a licencia Open Database License (ODbL),
que permite que os usuarios utilicen libremente os datos
coas únicas restricións de citar axeitadamente a fonte de
orixe e distribuír, se fora o caso, os produtos derivados
baixo unha licencia do mesmo tipo8. O paquete de
información dispoñible para descarga comprenderá o
ficheiro vectorial do mapa, un ficheiro vectorial auxiliar coa
división en cuadrículas do MTN50 para indicar a
procedencia dos datos orixinais, un resumo da metodoloxía
empregada, e un ficheiro de texto coa información básica de
licencia e formato de cita.
Conclusión
Como resultado do proceso descrito neste documento,
ponse a disposición do público a versión dixital dunha
contribución á cartografía de solos que está xa no seu
trixésimo aniversario. O esforzo investido na produción e
libre distribución desta versión paga a pena, na nosa
opinión, por tratarse dunha obra que continúa vixente a
pesar do paso do tempo e que aínda pode ser de utilidade
en aplicacións diversas, como por exemplo a elaboración de
8: http://opendatacommons.org/licenses/odbl/summary/
plans de ordenación do territorio, plans xerais de
ordenación municipal, ou a valoración de terras en procesos
de expropiación ou concentración parcelaria. Agardamos,
polo tanto, que a publicación desta versión dixital sexa unha
oportunidade para aproveitar o potencial da publicación
orixinal.
Agradecementos Queremos expresar o noso agradecemento aos
autores do mapa inicial por termos facilitado o acceso ao material
orixinal, sen o que este traballo non sería posible, así como ao
Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de
Compostela por ter permitido o uso da versión publicada en 1984.
Tamén nos gustaría manifestar a nosa gratitude e cariño a Dori
Sarmiento, Alicia Cañizares e Fernando Miranda, por ter
colaborado no proceso en diferentes momentos.
Bibliografía
Comisión Europea (2006a). Comunicación de la Comisión al
Consejo, al Parlamento Europeo, al Comité Económico y
Social Europeo y al Comité de las Regiones - Estrategia
temática para la protección del suelo. COM(2006) 231 final.
Comisión Europea (2006b). Propuesta de Directiva del
Parlamento Europeo y del Consejo por la que se establece
un marco para la protección del suelo y se modifica la
Directiva 2004/35/CE. COM/2006/0232 final.
41
Comisión Europea (2012). Informe de la Comisión al
Parlamento Europeo, al Consejo, al Comité Económico y
Social Europeo y al Comité de las Regiones. Aplicación de
la Estrategia Temática para la Protección del Suelo y
actividades en curso. COM/2012/046 final.
Sarmiento Prieto, D.I. e Corbelle Rico, E. (2009).
Dixitalización do mapa de capacidade produtiva do solo de
Galicia a escala 1:200.000. Laboratorio do Territorio,
Universidade de Santiago de Compostela. Documento de
traballo non publicado.
Consello de Europa (1972). Resolución (72) 19. European
Soil Charter.
Sánchez Pardo, J.C. (2008). Territorio y poblamiento en
Galicia entre la antigüedad y la plena Edad Media. Tese de
doutoramento, Universidade de Santiago de Compostela.
Corbelle Rico, E. e Crecente Maseda, R. (2014).
Urbanización, forestación e abandono: cambios recentes na
paisaxe de Galicia. Revista Galega de Economía, 23 (1), pp.
35-51.
Schowengerdt, R.A. (2007). Remote sensing: models and
methods for image processing (3ª ed.), Academic Press,
Burlington, MA.
Currás Refojos, B.X. (2014). Mapa de usos potenciales de
la tierra de Galicia. Una perspectiva arqueológica. Trabajos
de Prehistoria, 71 (1), pp. 23-41.
Díaz-Fierros Viqueira, F. e Gil Sotres, F. (1984). Capacidad
productiva de los suelos de Galicia. Servizo de
Publicacións, Universidade de Santiago de Compostela.
ESRI (2011). ArcGIS Desktop: Release 10. Redlands, CA:
Environmental Systems Research Institute.
FAO (1976). A framework for land evaluation. Soils Bulletin,
nº 32. Food and Agriculture Organization of the United
Nations.
FAO (1982). World soil charter. Food and Agriculture
Organization of the United Nations.
Hartemink, A.E., Lowery, B., e Wacker, C. (2012). Soil maps
of Wisconsin. Geoderma, 189-190, pp 451-461.
Helms, D. (1992), The development of the Land Capability
Classification. En: D. Helms (ed.), Readings in the History of
the Soil Conservation Service, Soil Conservation Service,
U.S. Dept. of Agriculture, Washington D.C.
GRASS Development Team (2012). Geographic Resources
Analysis Support System (GRASS) Software, Version 6.4.2.
Open Source Geospatial Foundation. http://grass.osgeo.org
Kelley, H.W. (1990). Keeping the land alive. Soil erosion: its
causes and cures. Soils Bulletin, nº 50. Food and Agriculture
Organization of the United Nations.
MAGRAMA (2014). Inventario Nacional de Erosión del
Suelo.
URL:
http://www.magrama.gob.es/es/biodiversidad/temas/inventa
rios-nacionales/
Ministerio de Agricultura (1974). Caracterización de la
capacidad agrológica de los suelos de España. Metodología
y normas. Madrid.
Open Knowledge Foundation (2012). Open data handbook
documentation
(release
1.0.0).
Dispoñible
en
http://opendatahandbook.org/.
QGIS Development Team (2013). QGIS Geographic
Information System. Open Source Geospatial Foundation
Project. http://qgis.osgeo.org
Rossiter, D.G. (1996). A theoretical framework for land
evaluation. Geoderma 72, 165-202.
Taboada Castro, M.T., Taboada Castro, M.M., e Rodríguez
Blanco, M.L. (2010). Erosión hídrica en suelos agrícolas. En
Fra Paleo, U. (Ed.), Riesgos naturales en Galicia. El
encuentro entre naturaleza y sociedad, pp. 183-202.
Servizo de publicacións e intercambio científico,
Universidade de Santiago de Compostela.
Vega, J.A. e Fernández, C. (2010). Riesgos hidrológicos y
erosivos después de los incendios forestales. En Fra Paleo,
U. (Ed.), Riesgos naturales en Galicia. El encuentro entre
naturaleza y sociedad, pp. 79-102. Servizo de publicacións
e intercambio científico, Universidade de Santiago de
Compostela.
Xunta de Galicia (2014). Mapa de Solos de Galicia 1:50.000.
Dispoñible en: http://siam.cmati.xunta.es/mapa-de-solos
Apéndice
Reproducimos a continuación unha breve descrición das
clases consideradas no mapa co fin de facilitar a súa
interpretación por parte dos usuarios. A información
presentada é simplemente unha versión reducida da contida
na publicación orixinal, polo que pode ser necesaria a
consulta desta última.
As características contempladas na lenda aparecen
agrupadas en cinco categorías: cualidades moi dificilmente
modificables relacionadas co solo (cadro 1), cualidades moi
dificilmente modificables relacionadas co clima (cadro 2),
cualidades modificables relacionadas coa facilidade de
labor e dispoñibilidade de auga (cadro 3), cualidades
modificables relacionadas coa fertilidade do solo (cadro 4);
e cualidades relacionadas coa presenza ou ausencia de
toxicidade (cadro 5).
No caso particular das cualidades relacionadas co solo,
Díaz-Fierros e Gil (1984) consideraron necesario ter en
conta os cambios da profundidade e a pendente do solo
introducidos pola acción humana despois de moitos anos de
cultivo. Así, cando unha clase resulta mellorada para o
cultivo (por exemplo se se incrementa da profundidade e
suaviza a pendente mediante a construción de bancais)
pasa a ser representada pola clase superior, se ben
matizada por unha barra superior que indica a súa orixe
antrópica: por exemplo, un solo de clase E mellorada pola
acción do cultivo aparece representado como clase D. Esta
regla ten como excepción ás clases A, B e C, xa que se
considera que teñen suficiente profundidade e escasa
pendente como para ser melloradas polo cultivo. Estas
42
clases melloradas aparecen codificadas na versión dixital
cunha letra minúscula.
No caso do réxime hídrico, algúns dos polígonos do mapa
aparecen na lenda con dous números simultaneamente (por
exemplo EP3/84): trátase dos solos tipo pelosol, localizados
fundamentalmente na Terra Chá e outras depresións
terciarias de Galicia, nos que coexisten circunstancias de
exceso de auga no inverno e de déficit no verán, motivo
polo cal aparecen representados mediante a clase mixta 3/8
(clase 3 de exceso de auga e clase 8 de déficit).
Cadro 1: Características edáficas dificilmente modificables (clases de solo e sitio)
Clase
A
B
C
D
E
F
G
Descrición
Solos que permiten todo tipo de mecanización e con profundidade suficiente para calquera tipo de
vexetación. Admiten rega superficial sen limitacións. Sen ningún risco ou co risco lixeiro de erosión.
Solos sen limitacións para a mecanización, pero con moderadas limitacións por profundidade para
os cultivos de enraizamento profundo. Rega superficial con poucas limitacións. Ou ben de
suficiente profundidade para calquera tipo de cultivo pero con limitacións para a rega superficial de
gravidade. Risco de erosión de nulo a moderado.
Solos sen limitacións para a mecanización pero con limitacións para a rega superficial por
gravidade e para cultivos de enraizamento profundo. Ou ben solos con limitacións para a
maquinaria pesada pola existencia de afloramentos e con lixeiros problemas en canto a
profundidade e/ou posibilidades de rega superficial por gravidade. Riscos de erosión de nulos a
moderados.
Solos nos que se pode empregar maquinaria pesada pero con risco de erosión graves. Solos nos
que está impedida a utilización de maquinaria pesada na maior parte dos casos pola existencia de
afloramentos rochosos e/ou por exceso de pendente. En xeral con profundidades intermedias que
limitan o crecemento de plantas de enraizamento profundo. Risco de erosión moderado.
Solos que só permiten a utilización de maquinaria manual ou de tracción animal e con
profundidades que varían de superficiais a profundas. Ou ben solos que admiten aplicación de
maquinaria lixeira pero que o seu aproveitamento está limitado ou ben por pendentes ou
afloramentos excesivos, ou riscos de erosión graves. Ou ben solos que admiten a aplicación de
maquinaria pesada pero que están fortemente limitados por unha escasa profundidade, sendo o
risco de erosión de nulo a grave. Solos de tipo marsh costeiros.
Solos que só admitirían a utilización de maquinaria manual ou forestal. A s limitacións virían dadas
ou pola gran abundancia de afloramentos rochosos e/ou por pendentes demasiado abruptas.
Normalmente con risco grave de erosión.
Solos que non soportarían ningún tipo de mecanización ou ben solos cunha profundidade que
dificultaría o enraizamento de calquera especie vexetal. Risco de erosión variable.
Cadro 2: Duración do período de risco de xeadas
Clase
L
M
P
T
N
Descrición
Limoeiro
Millo
Pataca
Trigo
Nardus
Risco de xeadas
< 3 meses
3-6 meses
6-7,5 meses
7,5-9 meses
> 9 meses
Cadro 3: Réxime hídrico
Clase
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Descrición
Solos somerxidos o con submersión case permanente. Solos tipo marsh.
Solos con capa freática alta, case permanente ou solos fortemente arxilosos
con baixa condutividade hidráulica. Solos gley.
Solos con capa f reática alta pero que desaparece en verán. Solos seudogley,
anmoor ou pelosol.
Solos con capa freática en superficie ocasional con condicións de boa drenaxe
natural. Solos típicos de terrazas fluviais actuais.
Solos ben drenados e con menos de 30 días de déficit de precipitación.
Solos ben drenados e con déficit de precipitación de 30 a 60 días.
Solos ben drenados e con déficit de precipitación de 60 a 90 días.
Solos ben drenados e con déficits de precipitación de 90 a 120 días.
Solos ben drenados e con máis de 120 días con déficit de precipitación.
43
Cadro 4: Dispoñibilidade potencial de nutrientes
Clase
1
2
3
4
5
Descrición
Solos con unha dispoñibilidade potencial de nutrientes óptima. En xeral con
saturacións superiores ó 75% e pH máis altos que 6,5. Practicamente non
existen en Galicia.
Dispoñibilidade po tencial de nutrientes boa. En xeral con saturación do
complexo de cambio superior ó 50% e pH maiores de 5,5. Solos marsh e
sapropel.
Dispoñibilidade potencial de nutrientes moderada. Saturación do 50 ó 15% e
pH en xeral superiores a 5. Solos sobre caliza
s, rocas básicas e xistos do
complexo de Ordes.
Dispoñibilidade potencial de nutrientes mala. Saturación do 25 ó 7% e pH de
4,5 a 5,0. Solos derivados de rochas graníticas e xistos que non pertenzan ó
complexo anterior. Solos derivados de materiais sedim entarios arxilosos ou
limosos.
Dispoñibilidade potencial de nutrientes moi mala. Saturación inferior ó 7% e
pH menores de 4,5. Solos derivados de areniscas, cuarcitas e materiais
sedimentarios con forte predominio de areas ou coluvios de cuarzo.
Cadro 5: Toxicidade ou salinidade
Clase
s
n
Descrición
Solos con toxicidades por salinidade. Zonas de solos marsh que presentan en
xeral unha condutividade do extracto de saturación superior a 8 mmhos/cm e
xeralmente superior a 16 mmhos/cm nas zonas máis influídas p olas mareas
(sapropel).
Solos con toxicidades por níquel. Solos derivados de serpentinitas, nos que
xeralmente se encontran cantidades de níquel asimilable (en ácido acético 2,5
% pH 2,5) superiores a 11 ppm.
Recursos Rurais (2014) nº 10 : 45-52
IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural
ISSN 1885-5547
Artigo
Juan Daniel García-Villabrille · Felipe Crecente-Campo · César Pérez-Cruzado ·
Roque Rodríguez-Soalleiro · Ulises Diéguez-Aranda · Alberto Rojo-Alboreca
Biomass and carbon content in Galicia (NW Spain)
Eucalyptus globulus Labill. stands
Recibido: 12 xuño 2014 /Aceptado: 19 marzo 2015
© IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2014
Abstract Northwestern Spain is one of the most productive
forest areas in Europe, being Eucalyptus globulus Labill. the
most important species in the area. Stands (pure and mixed)
of the species cover more than 400,000 ha, and almost four
million cubic metres of timber were produced annually
between 2008 and 2012. In this paper we present
estimations of total aboveground biomass and the
corresponding carbon content in Eucalyptus globulus
plantations in Galicia, as useful information for further
analysis on carbon sequestration balance. We developed
several easy-to-use biomass equations, using data collected
from cut trees across Galicia, and these were applied to data
from the Third (1997) and Fourth (2011) National Forest
Inventories in the region. The fitted model with diameter and
height as independent variables showed the best estimates
(R2Adj = 0.9965, RMSE = 6.28). Estimations of current (2011)
total aboveground biomass was 34.8 Mt and for the carbon
was 15.7 Mt.
Juan Daniel García-Villabrille · Felipe Crecente-Campo · Ulises
Diéguez-Aranda · Alberto Rojo-Alboreca
Unidade de Xestión Forestal Sostible. Departamento de Ingeniería
Agroforestal. Escuela Politécnica Superior (Universidad de
Santiago de Compostela), Campus universitario s/n, 27002 Lugo,
Spain.
Tel: +34 982 823 222, Fax: +34 982 285 926
E-mail: [email protected]
César Pérez-Cruzado
Forest Inventory and Remote Sensing. Faculty of Forest Sciences
and Forest Ecology. Burckhardt-Institute (Georg-August-University
Göttingen), Büsgenweg 5, 37077 Göttingen, Germany.
Roque Rodríguez-Soalleiro
Unidade de Xestión Forestal Sostible. Departamento de
Producción Vegetal. Escuela Politécnica Superior (Universidad de
Santiago de Compostela), Campus universitario s/n, 27002 Lugo,
Spain.
Key words Eucalyptus globulus, blue gum, biomass, carbon
Introduction
The Eucalyptus genus, which includes almost 600 taxa
mostly from Australia (Chippendale, 1988), is one of the
most widespread tree species throughout the world because
its plantations are highly productive, covering more than 20
million ha (Iglesias-Trabado et al., 2009). According to this
source, there are about 640,000 ha of Eucalyptus stands in
Spain, with around 80 species (De La Lama, 1976), mostly
stablished as initial trials. Eucalyptus globulus Labill. is the
most important species in Spain in terms of production.
Although Eucalyptus globulus stands had purely economic
purposes in the area, its growth capacity leads to high
annual biomass production and thus a high carbon
sequestration rate.
Data from the 4th Spanish National Forest Inventory (SNFI4)
(MMAMRM, 2011) indicates that there are 320,774.81 ha of
pure Eucalyptus globulus stands, 100,245.72 ha of mixed
stands with Pinus pinaster Ait. and 12,895.30 ha of mixed
stands with Quercus robur L. in Galicia.
The annual average total harvested volume with bark (m3wb)
in the 1980s was about 500,000 m3wb, as indicated in the 2nd
Spanish National Forest Inventory (SNFI2); this increased to
more than 2 million m3wb in 1997 (SNFI3) and about 3.5 to 4
million m3wb in 2011 (SNFI4). Reports from the Spanish
Wood Confederation (CONFEMADERA) between 2008 and
2012 indicate that harvested volume varied from 3,678,000
m3wb (in 2008) to 3,095,000 m3wb (in 2009), 3,574,500 m3wb
(in 2010), 4,145.000 m3wb (in 2011) and to 3,924.000 m3wb
(in 2012). This implies that E. globulus plantations of Galicia
provided approximately 50% of the timber harvested in
Galicia for all species; almost 75% of the E. globulus volume
harvested in Spain; and 29.9% of the total volume (for all
species) harvested in Spain (Anuario de Estadística
Forestal, 2010). In addition, this species is the main source
of short pulp fibre (of highest quality) throughout the
46
European Union, with Spain and Portugal being the main
producers of BEKP (bleached eucalypt kraft pulp). Also,
wood and its derivatives are the second most imported
products in the European Union, surpassed only by energy
(oil and gas) importations.
In other hand, almost the entire scientific community now
accepts the evidence that the climate is changing. This
effect has been reported in relation to the trend in annual
temperatures in the last 30 years (Trenberth & Josey, 2007),
and on a longer timescale in the last century (Jones &
Moberg, 2003). The development of adaptation strategies
has led to the formulation of new policies based on the
reduction of greenhouse gases (GHGs) through the use of
renewable energies (solar, wind, biomass, …) and the
increase in the forested area, mainly with short rotation
forestry species. The high growth potential of E. globulus
could help to increase the use of renewable energies, aimed
to be about 20 % of energy by 2020 according to The
National Action Plan for Renewable Energy (PANER 20112020).
As this work is only referred to biomass accumulation by the
aboveground part of the estimated individual trees by the
national inventories, other several studies related to E.
globulus that have been developed in the region should be
considered depending on the focus. For instance, regarding
the soils, Merino et al. (2003, 2005) studied nutrient flows in
young plantations and extraction of nutrients in harvest
operations, and Vega-Nieva et al. (2013) estimated the
fertility rating parameter of a 3PG model. 3PGs models have
shown usefulness for operational prediction of forest growth
(Landsberg y Waring, 1997), with good results for E.
globulus in Galicia (Rodríguez-Suárez et al., 2010). PérezCruzado et al. (2011) developed a density management
diagram (DMD) for estimating bioenergy production and
carbon sequestration at stand level, and projections of stand
variables could be made by using the García and Ruiz
(2003) dynamic model.
Thus, the overall objective of this work was to estimate the
aboveground biomass and the corresponding carbon
sequestered by the Eucalyptus globulus stands between the
SNFI3 and the SNFI4 in Galicia. The specific objectives
were as follows: i) to develop equations for estimating total
aboveground biomass in Eucalyptus globulus plantations in
NW Spain, based on easy-to-obtain independent variables;
ii) to compare the fitted models against the existing model
(Montero et al., 2005) for Galicia; and iii) estimation of
carbon content using carbon percentages described by
Montero et al. (2005) and Brañas et al. (2000).
The results should be considered as part of the information
for quantifying carbon content, but another information, such
as emissions by fires, planting, silvicultural treatments and
harvesting, not included in this study, should be added in
order to assess actual carbon sequestration.
Materials and methods
Site description
This study was carried out in northwestern Spain, in an
inland area located at elevations of 150–600 metres above
sea level (m.a.s.l.), with average precipitation of 900–1200
mm and average annual temperature of 12–13º C (Martínez
Cortizas and Pérez Alberti, 1999). There are two main
bedrock soils: granitic predominating in western Galicia, and
schists/shale predominating in eastern Galicia. E. globulus
plantations are established in both agricultural and forest
soils, with predominance of low hills and altitudes less than
500 m.a.s.l.
Data
We used two data sets in this study. The first set (data1), for
model fitting, consisted of 35 trees from first rotation
plantations (no coppiced stumps) included in a network of
128 plots established in Galicia by the Sustainable Forest
Management Unit (UXFS). The plots were located across
the area of distribution of the species in the region to
represent the existing range of ages, stand densities and
sites (Figure 1).
Figure 1.- Location of the measured plots of
Eucalyptus globulus in Galicia (black) overlayed
to 3th SNFI plots (grey)
47
Table 1 shows a description for data1. We collected the
following information: diameter at breast height over bark (d,
cm) and total length of the felled stem (h, m). Destructive
sampling was carried out separating the stem in one meter
logs and the branches in two groups, dead or alive, and by
size: thick branches [7-2,5) cm, thin branches [2,5-0,6) cm,
twigs d ≤ 0,6 cm and leaves. Fresh weight (kg) for each
fraction was taken, and a subsample for dry biomass
estimation in each fraction. This subsample consisted of a
disk extracted from the bottom of each log and the upper
disk of the last log, separating wood and bark, and the 20 %
of the fresh weight of each group of branches, as the
recommended sampling intensity by Pérez-Cruzado and
Rodríguez-Soalleiro (2001). These subsamples were taken
to the oven and dried at 105°C to constant weight for dry
weight (biomass) estimation.
Variables
-
-
Statistics
d (cm)
h (m)
t (y)
Wtot (kg)
T (y)
N (trees ha ¹)
G (m² ha ¹)
H0 (m)
Mean
12.50
15.10
8.01
77.08
7,6
1340
14,56
17,66
Max
30.85
29.60
17.00
516.60
16
1897
33,10
29,74
Min
2.40
4.00
4.50
2.06
4
820
3,60
7,9
Est. dev
6.49
6.62
3.43
107.03
3,80
330,3
9,06
7,26
d: diameter at breast height (cm); h: total tree height (m); t: tree age (years); Wtot: total aboveground biomass dry weight (kg); T: stand
age (years); N: stand density (trees · ha ¹); G: basal area (m² · ha ¹); H0: dominant height (meters height of the 100 thickest trees · ha ¹)
Table 1.- Descriptive statistics for the data set used in model fitting
The second data set (data2) corresponded to Spanish
National Forest Inventories (SNFI) published by the Ministry
of Agriculture, Food and Environment (MAGRAMA) in 1997
(SNFI3) and 2011 (SNFI4). This information was obtained
from 3867 plots in which E. globulus was identified (Figure
1). This data set included the following: area covered for
each defined stratum, number of trees in each diameter
class in each stratum, and total mean height of all the trees
measured in each diameter class. This information was used
to estimate biomass and carbon at a regional model and
with different models as explained hereafter.
Model fitting
Biomass prediction models are generally based on
allometric relationships between biomass and one or more
tree variables (Zianis and Mencuccini, 2004), and have been
used by several authors for different species (e.g.
Madgwick, 1983; Ter-Mikaelian and Korzukhin, 1997;
Snowdon et al., 2001), and particularly for Eucalyptus
species (Brañas et al., 2000; Bi et al., 2000; António et al.,
2007; Pérez-Cruzado et al., 2011).
Different authors have indicated that a model based on d is
enough good (Ter-Mikaelian and Korzukhin, 1997; Verwijst
and Telenius, 1999; Brown, 2002), while others have found
that models could be easily improved by including the total
height, especially in stem biomass, not only for E. globulus
(Loomis et al., 1966; Reed and Tomé, 1998; António et al.,
2007; Ruiz-Peinado et al., 2011). Therefore, two base
models were initially evaluated:
w = a0 × d a1
2
[1]
w = a0 × d × h
a1
[2]
where w is the biomass dry weight (kg), d is the diameter at
breast height (cm), h is the total tree height (m), and a0 and
a1 are the parameters to be estimated.
We estimated the parameters for Eqs. [1] and [2] by the
ordinary least squares (OLS) technique, using the nls
function of R software (R Core Team, 2012).
Although a model for estimating carbon at stand level has
been developed (Pérez-Cruzado et al., (2011), data from
National Inventories contain such information so that
individual estimations are possible. Then, an available
model for species, developed only with data from E.
globulus plantations of Huelva, southwest of Spain, was
initially considered (Montero et al., 2005). Two previous
models for biomass developed in Galicia (Brañas et al.,
2000; Álvarez-González et al. 2005) were also considered.
We used the same fitting technique as Montero et al. (2005)
to fit Eq. [3], based on a linearized model obtained from Eq.
[1]. The predictions obtained were modified by applying a
correction factor (CF) (Eq. [5]) to account for the bias in logtransformed allometric equations (Sprugel, 1983). This
correction factor was based on the standard error (SSE) of
the estimated log value (Eq.[4]). Predictions made by Eq. [6]
were therefore compared with those made by Eqs. [1] and
[2] and the model by Montero et al. (2005), whose
parameters are as follows: a0 = exp(-1,33002), a1 = 2.19404,
SSE = 0.15785.
log (w ) = log a 0 + a1 × log (d )
[3]
å (log (y )- lôg(y ))
2
SSE =
i
n-2
i
[4]
CF = exp (SSE 2 / 2 )
[5]
w = CF × a0 × d
[6]
a1
48
We will refer hereafter to each model as follows: Mod1 for
the existing model (Montero et al., 2005), where w = f (SSE,
d); Mod2 for Eq. [6], where w = f (SSE, d); Mod3 for Eq. [1],
where w = f (d); and Mod4 for Eq. [2], where w = f (d, h).
Comparison of the models was based in graphical analysis
of the residuals, and four statistical criteria: adjusted
coefficient of determination (R2Adj), root mean square error
(RMSE), mean error (BIAS) and Akaike’s information
criterion (AIC), which we calculated as follows:
i=n
R
2
Adj
= 1-
å (Y -Yˆ )
i
i=1
i=n
2
i
×
å (Yi - Y )2
n -1
n- p
[7]
Montero et al. (2005), to be used with the model of these
authors, Mod1; ii) the percentages estimated by Brañas et
al. (2000) for each different biomass fraction (52 %, 46.4 %,
45.3 %, 42.5 % and 45.2 % for leaves, twigs, thin and thick
branches, bark and wood respectively) to use with Mod2,
Mod3 and Mod4.
Root biomass is also an important biomass fraction,
however it was not sampled in the trees used in this study
and thus root biomass models could not be developed. For
this purpose, Montero et al. (2005) evaluated root biomass
for several stems stablishing a single value of 49 % of the
aboveground biomass for this fraction, with the same carbon
percentage as mentioned above (47.5 %), and very similar
to the 49 % described in Tomé et al. (2006).
i=1
i =n
å (Y - Yˆ )
RMSE =
i
i =1
i= n
BIAS =
[8]
n- p
å (Y
i =1
Results and discussion
2
i
i
Model fitting
- Yˆi )
[9]
n
æ
ç
AIC = n × Ln ç
ç
ç
è
i =n
å (Y
i =1
- Yˆi ) 2
i
n
ö
÷
+ 2×k÷
÷
÷
ø
[10]
Biomass and carbon estimation
After fitting the models, they were applied to the SNFI data
for each inventory, 3rd and 4th, to estimate the total
aboveground biomass in 1997 and 2011 respectively. To
estimate the carbon sequestered, different carbon
percentages were considered: i) 47.5 % as the percentage
of carbon in dry biomass for all the fractions according to
Data set
Before fitting the models, percentages of each fraction in the
sample were obtained: 80.58 % for wood, 9.73 % for bark,
3.52 % for thick branches, 3.47 % for thin branches, 1.45 %
for twigs, and 1.22 % for leaves. These values were
compared to those described in Montero et al. (2005),
Álvarez-González et al. (2005) and Brañas et al. (2000) for
Eucalyptus globulus (Table 2). All samples had similar
values, but for Brañas et al. (2000) sample, mainly in the
minor fractions.
Further analysis of residuals obtained with Brañas et al.
(2000) model over data1 showed high trend to overestimate
the biomass in leaves. Also, RMSE values for both available
models, Brañas et al. (2000) and Álvarez-González et al.
(2005), larger than desirable, were easily improved when
fitting Mod2, Mod3 and Mod4. Such improvement could be
related to sampling intensity, higher for this study than for
previous models. This turn out more important since
defoliation disease (Gonipterus scutellatus Gyll.) is present
in Galician stands, and the natural variability gets influenced.
Wood + bark
Thick branches
Thin branches + twigs + leaves
Data1
90.3
3.5
6.2
Brañas et al . (200 0)
82.8
3.3
13.9
Montero et al . (2005)
88.1
4.2
7.7
Álvarez -González et al. (2005)
89.7
5.4
5.0
Table 2.- Percentages of each fraction in the two data sets used for fitted and available models
All the models fitted in this study provided good results, with
R2adj ranging from 0.96 to 0.99 and RMSE ranging from 6.28
to 22.42 kg (Table 3). The predicted values obtained with
Mod1 were also used to calculate the fit statistics. This
model performed very similar to Mod2, except for BIAS, for
which there was a large difference and high trend to
overestimate.
The lowest RMSE value was for Mod4, by simply adding
total height as independent variable, with similar effect for
AIC (Moore, 2010). Crow (1978) and Ketterings et al. (2001)
also suggested that it is possible to use the same model
across different regions provided that height is included in
the model and the stage of development is taken into
account.
49
Parameter estimate
Fit
Model
a0
a1
SSE
Mod1
exp( -1.33002)
2.1940
0.1578
Mod2
exp( -2.03092)
2.3396
0.2745
Mod3
0.06234
2.6340
Mod4
0.02099
0.9628
2
R
RMSE
BIAS
AIC
0.9478
24.43
-15.09
198.13
0.9561
22.42
1.06
192.26
-
0.9781
15.81
-0.39
168.67
-
0.9965
6.28
0.76
112.09
Adj
Table 3.- Parameter estimates and statistics for the fitted and available models
The three models that included diameter as the only
independent variable (i.e. Mod1, Mod2 and Mod3) were
visually examined (Figure 2). Fitted models (i.e. Mod2 and
Mod3) followed similar patterns for small diameters (d < 15
cm), while Mod1 yielded higher estimates. For trees with d >
15 cm, best estimates were for Mod1 and Mod3, while Mod2
underestimated the observed values.
Observed values against predicted values (Figure 4)
showed that Mod1 overestimated biomass for all diameters,
particularly for the smaller diameters, coming near to the 1:1
line for large trees. Mod2 underestimated for large
diameters, while Mod3 and Mod4 showed almost no biased
estimates for any of the diameter classes. Mod4 is then the
most recommended for estimating total biomass.
Analysis of the residuals against predicted values (Figure 3)
revealed very similar structure for models based only on d
as independent variable, and not well distributed, whereas
errors for Mod4 were better distributed.
The value of the parameter a1 in Mod1 (Montero et al., 2005)
was lower than the value of the same parameter estimated
by Mod2. While data1 belonged to trees in first rotation, the
data set used by Montero et al. (2005) were older trees
belonging from first to third rotation. This seems to be due to
the stage of development (António et al., 2007), so that the
value tends to decrease from younger plantations to older,
becoming constant near a value of 2.
Figure 2.- Predicted values for different diameters obtained with
Mod1, Mod2 and Mod3 overlayed to observed values
This become necessary, since previous analysis showed not
convergence for the parameter related to d in Eq. [2] (Mod4),
set to a value of 2, in the same way as Ruiz-Peinado et al.
(2011) for conifer species or Álvarez-González et al. (2005)
for Eucalyptus. This value seemed to be the best estimator
for a wide range of ages from early stages to ages far
beyond the classic rotation age for the species (about 14-15
years).
Figure 3.- Residuals against predicted values for the fitted models.
50
Figure 4.- Observed values against predicted values for Mod1 (available model) and fitted models Mod2, Mod3 and Mod4.In each plot:
continuous line for predicted values; dashed line for 1:1
Biomass and carbon estimation
Estimates of total aboveground biomass and the respective
carbon content for SNFI3 and SNFI4 using all models are
shown in Table 4. Although Mod4 was considered the best
for estimating biomass, Mod2 provided very similar results,
and both lower than those obtained with Mod1 and Mod3.
Mod1 (Montero et al., 2005), Mod2 and Mod4 showed
similar results for large diameters, despite the lack of well
balanced data in data1. Assuming that model developed by
Montero et al. (2005) is better for large trees than others
fitted in this study, with a maximum diameter sampled of 54
cm, both Mod2 and Mod4 appear useful for large trees of
diameters > 35 cm. Also, further analysis on total estimated
biomass for the SNFI data (Figure 5) revealed that 94.83%
of the biomass belonged to trees from 10 to 30 cm. It is
logical since mostly the trees belonged to pulp plantations.
Thus, the predictions could be considered acceptable with
Mod2 and/or Mod4 depending on the initial information
available. These models applied to SNFI data indicated that
biomass increased from 20.4 to 34.88 Mt, and the
corresponding carbon content from 9.2 to 15.7 Mt.
Conclusions
The methodology for fitting Mod2, previously applied by
Montero et al. (2005), provided good estimates at the
regional level, although better results would be obtained by
including total height in the model, as in Mod4. As this
variable is not always available, both models Mod2 and
Mod4 are suitable for estimating total aboveground biomass
in Galician Eucalyptus globulus stands.
Total dry biomass (t)
SNFI
Province
Mod1
Mod2
Mod3
Mod4
3
A Coruña
13,070,214
10,571,540
12,512,240
10,089,479
4
A Coruña
23,957,088
19,526,683
23,573,216
19,175,346
3
Lugo
7,459,251
5,973,364
6,958,425
5,731,820
4
Lugo
10,985,662
8,834,575
10,351,108
8,656,136
3
Pontevedra
5,836,679
4,775,032
5,835,730
4,577,237
4
Pontevedra
8,590,843
7,149,876
9,020 ,323
7,052,381
Total sequestered carbon (t)
SNFI
Province
Mod1
Mod2
Mod3
Mod4
3
A Coruña
6,208,352
4,761,950
5,671,717
4,544,806
4
A Coruña
11,379,617
8,795,795
10,618,555
8,637,535
3
Lugo
3,543,144
2,690,702
3,134,422
2,581,898
4
Lugo
5,218,190
3,979,534
4,662,656
3,899,157
3
Pontevedra
2,772,423
2,150,913
2,628,705
2,061,817
4
Pontevedra
4,080,651
3,220,662
4,063,204
3,176,745
Table 4.- Estimates for total aboveground biomass and sequestered carbon (t)
51
Figure 5.- Total dry biomass
(Mt) estimates for 3rd (left) and
4th (right) SNFI data for each
diameter class (cm) with all the
models
The main drawback of the fitted models is that the data set
to develop biomass equations had a maximum diameter of
30.8 cm, and therefore biomass predictions over this size
could be uncertain. Therefore, when estimating biomass in
bigger trees (over 31 cm) one could use the model by
Montero et al. (2005) due to these authors included larger
trees (with a maximum of 54 cm at breast height).
Regarding the increments in biomass and the corresponding
carbon content in the standing trees of Eucalyptus globulus,
Mod4 and similarly Mod2 indicated an increment of 71 %
from 1997 to 2011 for the whole region.
As mentioned, carbon in soils and emissions were not
included. Therefore, the results here reflected should be
taken as a part of the information to asses the carbon sink
capacity of eucalypt stands in NW Spain.
Acknowledgements This study work is part of an ongoing research
project entitled “Growth and yield modelling of clonal and seedling
plantations of Eucalyptus globulus Labill. of NW Spain” (code
AGL2010-22308-C02-01), funded by the Ministry of Science and
Innovation of Spain and the European Union through the European
Union ERDF programme for the period 2011-2013. We thank
ENCE, Villapol, ASEFOR, the “Wood Producers Association of
Cerdido” (PROMACER), the “Federation of Galicia Wood
Producers” (PROMAGAL) and private stakeholders from Lugo and
Pontevedra for providing locations for installation of inventory plots.
Also, we thank ENCE for private funding. The Sustainable Forest
Management Unit (UXFS) is funded by the Galicia Regional
Government (“Consolidation and Structuring Program of
Competitive Research Units” 2011-2013, cofunded by the ERDF,
and 2014- 2015“).
References
Álvarez González, J. G., Balboa, M. A., Merino, A. &
Rodríguez Soalleiro, R. (2005). Estimación de la biomasa
arbórea de Eucalyptus globulus y Pinus pinaster en Galicia.
Recursos Rurais. 1, 1: 21-30.
António, N., Tomé, M., Tomé, J., Soares, P. & Fontes, L.
(2007). Effect of tree, stand, and site variables on the
allometry of Eucalyptus globulus tree biomass. Canadian
Journal of Forest Research. 37: 895-906.
Anuario estadística Forestal. (2010). Ministerio de
Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente (MAGRAMA).
100 pp. Madrid.
http://www.magrama.gob.es/es/biodiversidad/estadisticas/fo
restal_anuarios_todos.aspx/. Accesed 13 March 2013.
Bi, H., Turner, J. & Lamber, M. J. (2000). Additive biomass
equations for native eucalypt forest trees of temperate
Australia. Trees. 18: 467-479.
Brown, S. (2002). Measuring carbon in forests, current
status and future challenges. Environmental Pollution. 116:
363-372.
Brañas, J., González-Río, F., Rodríguez-Soalleiro, R. &
Merino, A. (2000). Biomasa maderable y no maderable en
plantaciones de eucalipto. Cuantificación y estimación.
Revista CIS-Madera. 4: 72-75.
Canadell, J. G. & Raupach, M. R. (2008). Managing forests
for climate change mitigation. Science, 320, 5882: 14561457.
Chippendale, G. M. (1988). Eucalyptus, Angophora
(Myrtaceae). Flora of Australia 19. Australian Government
Publishing Service, Canberra. 543 p.
Confemadera. (2013). Resultados Industria de la Madera de
Galicia 2012, 2011, 2010. http://confemaderagalicia.es/.
Accesed 11 March 2013.
Crow, T, R. (1978). Common regressions to estimate tree
biomass in tropical stands. Forest Science. 24: 110-114.
De la Lama, G. (1976). Atlas del eucalipto. Tomo I:
Información y ecología. INIA, ICONA. Sevilla. 68 p.
FAO 2005. Global Forest Resources Assessment 2005
Food and Agriculural Organization of the United Nations
(FAO), Rome, Italy.
Iglesias-Trabado, G., Carballeira-Tenreiro, R. & FolgueiraLozano, J. (2009). Eucalyptus universalis; Global cultivated
Eucalyptus forests Map. Version 1.2. In: GIT Forestry
Consulting’s Eucalyptologics: Information resources on
http://www.gitEucalyptus
cultivation
worldwide.
forestry.com. Accessed 19 October 2009.
52
Jones, P. & Moberg, A. (2003). Hemispheric and large-scale
surface air temperature variations: An extensive revision and
an update to 2001. Journal of Climate. 16, 2: 206-223.
Ketterings, Q. M., Coe, R., Van Noordwijk, V., Ambagau, Y.,
& Palm, C. A. (2001). Reducing uncertainty in the use of
allometric biomass equations for predicting above-ground
tree biomass in mixed secondary forests. Forest Ecology
and Management. 146: 199-209.
Landsberg, J.J., and Waring, R.H. 1997. A generalized
model of forest productivity using simplified concepts of
radiation-use efficiency, carbon balance, and partitioning.
For. Ecol. Manage. 95: 209– 228. doi:10.1016/S03781127(97) 00026-1.
Loomis, R. M., Phares, R. E. & Crosby, J. S. (1966).
Estimating foliage and branchwood quantities in shortleaf
pine. Forest Science. 12: 30-39.
Madgwick, H. A. I. (1983). Estimation of the oven-dry weight
of ítems, leedles, and branches of individual Pinus radiata
trees. New Zealand Journal of Forestry Science. 13: 108109.
Reed, D., Tomé, D. & Tomé, M. (1998). Total aboveground
biomass and net dry matter accumulation by plant
component in young Eucalyptus globulus in response to
irrigation. Forest Ecology and Management. 103: 21-32.
Rodríguez-Suárez, J. A., Soto, B., Iglesias, M. L. & DiazFierros, F. (2010). Application of the 3PG forest growth
model to a Eucalyptus globulus plantation in Northwest
Spain. European Journal of Forest Research. 129 (4): 573583.
Ruiz-Peinado, R., Del Rio, M. & Montero, G. (2011). New
models for estimating the carbon sink capacity of Spanish
Softwood species. Forest Systems, 20, 1: 176-188.
Snowdon, P., Eamus, D., Gibbons, P., Khanna, P. K., Keith,
H., Raison, R. J. & Kirschbaum, M. U. F. (2001). Synthesis
of allometrics, review of root biomass, and design of future
woody biomass sampling strategies. National Carbon
Accounting System, Technical Report Nº. 31, Australian
Greenhouse Office. 114 pp. Canberra.
Sprugel, D. G. (1983). Correcting for bias in log-transformed
allometric equations. Ecology. 64, 1: 209-210.
Martínez Cortizas, A., Pérez Alberti, A., (1999). Atlas
Climático De Galicia. Xunta de Galicia, Santiago de
Compostela.
Ter-Mikaelan, M. T. & Korzukhin, M. (1997). Biomass
equations for sixty-five North American tree species. Forest
Ecology and Management. 97: 1-24.
MMAMRM. (2011). Cuarto Inventario Forestal Nacional.
Galicia. Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y
Marino, Dirección General de Medio Natural y Política
Forestal. 52 pp. Madrid.
Tomé, M., Oliveira, T., Soares, P. (2006). O modelo Globulus
3.0. Publicações GIMREF - RC2/2006. Universidade
Técnica de Lisboa. Instituto Superior de Agronomia. Centro
de Estudos Florestais. Lisboa. 23 pp.
Montero, G., Ruiz-Peinado, R. & Muñoz, M. (2005).
Producción de biomasa y fijación de CO2 por los bosques
españoles. Monografias INIA, Serie Forestal, nº 13.
Trenberth, K. E. & Josey, S. A. (2007). Observations:
surface and atmospheric climate change. In: Climate
Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the
Intergovernmental Panel on Climate Change. Eds. S. 28
General introduction and objectives. Solomon, D. Qin, M.
Manning, et al, Cambridge University Press, Cambridge,
U.K. 235-336.
Moore, J. R. (2010). Allometric equations to predict the total
above-ground biomass of radiata pine trees. Annals of
Forest Science. 67: 806.
PANER. (2010). Ministerio de Industria, Turismo y Comercio
(MINETUR).
171
pp.
Madrid.
http://www.minetur.gob.es/energia/desarrollo/EnergiaRenov
able/Documents/20100630_PANER_Espanaversion_final.p
df. Accesed 12 March 2013.
Pérez-Cruzado, C., Rodríguez-Soalleiro, R. (2011).
Improvement in accuracy of aboveground biomass
estimation in Eucalyptus nitens plantations: Effect of bole
sampling intensity and explanatory variables. Forest
Ecology and Management. 261 (11): 2016-2028.
Pérez-Cruzado, C., Merino, A. & Rodríguez-Soalleiro, R.
(2011). A management tool for estimating bioenergy
production and carbon sequestration in Eucalyptus globulus
and Eucalyptus nitens grown as short rotation woody crops
in north-west Spain. Biomass and Bioenergy. 35: 28392851.
R Core Team. (2012). R, A language and environment for
statistical computing. R Foundation for Statistical
Computing, Vienna, Austria. ISBN 3-900051-07-0, URL:
http,//www.R-project.org/
Vega-Nieva, D. J., Tomé, M., Tomé, J., Fontes, L., Soares,
P., Ortiz, L., Rodrígez-Soalleiro, R. (2013). Developing a
general method for the estimation of the fertility rating
parameter of the 3-PG model: application in Eucalyptus
globulus plantations in northwestern Spain. Canadian
Journal of Forest Research. 43 (7): 627-636.
Verwijst, T. & Telenius, B. (1999). Biomass estimation
procedures in short rotation forestry. Forest Ecology and
Management. 121: 137-146.
Zianis, D. & Mencuccini, M. (2004). On simplifying allometric
analyses of forest biomass. Forest Ecology and
Management. 187: 311-332.
Declaración de
Transferencia de copyrigth
Declaración de Transferencia de copyrigth
Título do artigo
Autor(s)
Sinatura do Autor
Data
Recursos Rurais
Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria
e Desenvolvemento Rural (IBADER)
Proceso de selección e avaliación de orixinais
Os traballos presentados a Recursos Rurais serán sometidos á
avaliación confidencial de dous expertos alleos ao equipo
editorial, seguindo criterios internacionais. Caso dos avaliadores
propoñeren modificacións na redacción do orixinal, será de
responsabilidade do equipo editorial -unha vez informado o autoro seguimento do proceso de reelaboración do traballo. Caso de
non ser aceptado para a súa edición, o orixinal será devolto ao
seu autor, xunto cos ditames emitidos polos avaliadores.
En calquera caso, os orixinais que non se suxeiten ás seguintes
normas técnicas serán devoltos aos seus autores para a súa
corrección, antes do seu envío aos avaliadores.
Normas para a presentación de orixinais
Procedemento editorial
A Revista Recursos Rurais aceptará para a súa revisión artigos,
revisións e notas vinculados á investigación e desenvolvemento
tecnolóxico no ámbito da conservación e xestión da
biodiversidade e do medio ambiente, dos sistemas de produción
agrícola, gandeira, forestal e referidos á planificación do territorio,
tendentes a propiciar o desenvolvemento sostíbel dos recursos
naturais do espazo rural.Os artigos que non se axusten ás
normas da revista, serán devoltos aos seus autores.
Preparación do manuscrito
Comentarios xerais
Os manuscritos non deben exceder de 20 páxinas impresas en
tamaño A4, incluíndo figuras, táboas, ilustracións e a lista de
referencias. Todas as páxinas deberán ir numeradas, aínda que
no texto non se incluirán referencias ao número de páxina. Os
artigos poden presentarse nos seguintes idiomas: galego,
castelán, portugués, francés ou inglés. Os orixinais deben
prepararse nun procesador compatíbel con Microsoft Word ®, a
dobre espazo nunha cara e con 2,5 cm de marxe. Empregarase a
fonte tipográfica "arial" a tamaño 11 e non se incluirán tabulacións
nin sangrías, tanto no texto como na lista de referencias
bibliográficas. Os parágrafos non deben ir separados por
espazos. Non se admitiran notas ao pe.
Os nomes de xéneros e especies deben escribirse en cursiva e
non abreviados a primera vez que se mencionen. Posteriormente
o epíteto xenérico poderá abreviarse a unha soa letra. Debe
utilizarse o Sistema Internacional (SI) de unidades. Para o uso
correcto dos símbolos e observacións máis comúns pode
consultarse a última edición do CBE (Council of Biology Editors)
Style manual.
Páxina de Título
A páxina de título incluirá un título conciso e informativo (na lingua
orixinal e en ingés), o nome(s) do autor(es), a afiliación(s) e a
dirección(s) do autor(es), así como a dirección de correo
electrónico, número de teléfono e de fax do autor co que se
manterá a comunicación.
Resumo
Cada artigo debe estar precedido por un resumo que presente os
principais resultados e as conclusións máis importantes, cunha
extensión máxima de 200 palabras. Ademais do idioma orixinal no
que se escriba o artigo, presentarase tamén un resumo en inglés.
Palabras clave
Deben incluírse ata 5 palabras clave situadas despois de cada
resumo distintas das incluídas no título.
Organización do texto
A estructura do artigo debe axustarse na medida do posíbel á
seguinte distribución de apartados: Introdución, Material e
métodos, Resultados e discusión, Agradecementos e Bibliografía.
Os apartados irán resaltados en negriña e tamaño de letra 12. Se
se necesita a inclusión de subapartados estes non estarán
numerados e tipografiaranse en tamaño de letra 11.
Introdución
A introdución debe indicar o propósito da investigación e prover
unha revisión curta da literatura pertinente.
4
Material e métodos
Este apartado debe ser breve, pero proporcionar suficiente
información como para poder reproducir o traballo experimental
ou entender a metodoloxía empregada no traballo.
Resultados e Discusión
Neste apartado exporanse os resultados obtidos. Os datos deben
presentarse tan claros e concisos como sexa posíbel, se é
apropiado na forma de táboas ou de figuras, aínda que as táboas
moi grandes deben evitarse. Os datos non deben repetirse en
táboas e figuras. A discusión debe consistir na interpretación dos
resultados e da súa significación en relación ao traballo doutros
autores. Pode incluírse unha conclusión curta, no caso de que os
resultados e a discusión o propicien.
Agradecementos
Deben ser tan breves como sexa posíbel. Calquera concesión
que requira o agradecemento debe ser mencionada. Os nomes
de organizacións financiadoras deben escribirse de forma
completa.
Bibliografía
A lista de referencias debe incluír unicamente os traballos que se
citan no texto e que se publicaron ou que foron aceptados para a
súa publicación. As comunicacións persoais deben mencionarse
soamente no texto. No texto, as referencias deben citarse polo
autor e o ano e enumerar en orde alfabética na lista de
referencias bibliográficas.
Exemplos de citación no texto:
Descricións similares danse noutros traballos (Fernández 2005a,
b; Rodrigo et al. 1992).
Andrade (1949) indica como....
Segundo Mario & Tineti (1989) os factores principais están....
Moore et al. (1991) suxiren iso...
Exemplos de lista de referencias bibliográficas:
Artigo de revista:
Mahaney, W.M.M., Wardrop, D.H. & Brooks, P. (2005). Impacts of
sedimentation and nitrogen enrichment on wetland plant
community development. Plant Ecology. 175, 2: 227-243.
Capítulo nun libro:
Campbell, J.G. (1981). The use of Landsat MSS data for
ecological mapping. En: Campbell J.G. (Ed.) Matching Remote
Sensing Technologies and Their Applications. Remote Sensing
Society. London.
Lowel, E.M. & Nelson, J. (2003). Structure and morphology of
Grasses. En: R.F. Barnes et al. (Eds.). Forrages. An introduction
to grassland agriculture. Iowa State University Press. Vol. 1. 25-50
Libro completo:
Jensen, W (1996). Remote Sensing of the Environment: An Earth
Resource Perspective. Prentice-Hall, Inc. Saddle River, New
Jersey.
Unha serie estándar:
Tutin, T.G. et al. (1964-80). Flora Europaea, Vol. 1 (1964); Vol. 2
(1968); Vol. 3 (1972); Vol. 4 (1976); Vol. 5 (1980). Cambridge
University Press, Cambridge.
Obra institucional:
MAPYA (2000). Anuario de estadística agraria. Servicio de
Publicaciones del MAPYA (Ministerio de Agricultura, Pesca y
Alimentación), Madrid, España.
Documentos legais:
BOE (2004). Real Decreto 1310/2004, de 15 de enero, que
modifica la Ley de aprovechamiento de residuos ganaderos. BOE
(Boletín Oficial del Estado), nº 8, 15/1/04. Madrid, España.
Publicacións electrónicas:
Collins, D.C. (2005). Scientific style and format. Dispoñíbel en:
http://www.councilscience.org/publications.cfm [5 xaneiro, 2005]
Os artigos que fosen aceptados para a súa publicación
incluiranse na lista de referencias bibliográficas co nome da
revista e o epíteto "en prensa" en lugar do ano de publicación.
Ilustracións e táboas
Todas as figuras (fotografías, gráficos ou diagramas) e as
táboas deben citarse no texto, e cada unha deberá ir
numerada consecutivamente. As figuras e táboas deben
incluírse ao final do artigo, cada unha nunha folla separada
na que se indicará o número de táboa ou figura, para a súa
identificación. Para o envío de figuras en forma electrónica
vexa máis adiante.
Debuxos lineais. Por favor envíe impresións de boa calidade.
As inscricións deben ser claramente lexíbeis. O mínimo
grosor de liña será de 0,2 mm en relación co tamaño final.
Ilustracións en tons medios (escala de grises): Envíe por
favor as impresións ben contrastadas. A ampliación débese
indicar por barras de escala. Non se publicarán figuras en
color.
Tamaño das figuras
As figuras deben axustarse á anchura da columna (8.5
centímetros) ou ter 17.5 centímetros de ancho. A lonxitude
máxima é 23 centímetros. Deseñe as súas ilustracións pensando
no tamaño final, procurando non deixar grandes espazos en
branco. Todas as táboas e figuras deberán ir acompañadas dunha
lenda. As lendas deben consistir en explicacións breves,
suficientes para a comprensión das ilustracións por si mesmas.
Nas mesmas incluirase unha explicación de cada unha das
abreviaturas incluídas na figura ou táboa. As lendas débense
incluír ao final do texto, tras as referencias bibliográficas e deben
estar identificadas (ex: Táboa 1 Características...). Os mapas
incluirán siempre o Norte, a latitude e a lonxitude.
Preparación do manuscrito para o seu envío
Texto
Grave o seu arquivo de texto nun formato compatíbel con
Microsoft Word.
Táboas e Figuras
Cada táboa e figura gardarase nun arquivo distinto co número da
táboa e/ou figura. Os formatos preferidos para os gráficos son:
Para os vectores, formato EPS, exportados desde o programa de
debuxo empregado (en todo caso, incluirán unha cabeceira da
figura en formato TIFF) e para as ilustracións en tons de grises ou
fotografías, formato TIFF, sen comprimir cunha resolución mínima
de 300 ppp. En caso de enviar os gráficos nos seus arquivos
orixinais (Excel, Corel Draw, Adobe Ilustrator, etc.) estes
acompañaranse das fontes utilizadas. O nome do arquivo da
figura (un arquivo diferente por cada figura) incluirá o número da
ilustración. En ningún caso se incluirá no arquivo da táboa ou
figura a lenda, que debe figurar correctamente identificada ao final
do texto. O material gráfico escaneado deberá aterse aos
seguintes parámetros: Debuxos de liñas: o escaneado realizarase
en liña ou mapa de bits (nunca escala de grises) cunha resolución
mínima de 800 ppp e recomendada de entre 1200 e 1600 ppp.
Figuras de medios tons e fotografías: escanearanse en escala de
grises cunha resolución mínima de 300 ppp e recomendada entre
600 e 1200 ppp.
Recepción do manuscrito
Os autores enviarán un orixinal e dúas copias do artigo completo
ao comité editorial, xunto cunha copia dixital, acompañados
dunha carta de presentación na que ademais dos datos do autor,
figuren a súa dirección de correo electrónico e o seu número de
fax, á seguinte dirección:
IBADER
Comité Editorial da revista Recursos Rurais
Universidade de Santiago.
Campus Universitario s/n
E-27002 LUGO - Spain
Enviar o texto e cada unha das ilustracións en arquivos
diferentes, nalgún dos seguintes soportes: CD-ROM ou DVD para
Windows, que irán convenientemente rotulados indicando o seu
contido. Os nomes dos arquivos non superarán os 8 caracteres e
non incluirán acentos ou caracteres especiais. O arquivo de texto
denominarase polo nome do autor.
Cos arquivos inclúa sempre información sobre o sistema
operativo, o procesador de texto, así como sobre os programas
de debuxo empregados nas figuras.
Copyright: Unha vez aceptado o artigo para a publicación na
revista, o autor(es) debe asinar o copyright correspondente.
Decembro 2006
Recursos Rurais
número 10 · decembro 2014
Sumario/Summary
Comité de Redacción de Recursos Rurais:
Carlos José Alvarez Lopez: In Memorian 5
Osorio Castelao, L. · Corbelle Rico, E.J. · Ónega López, F.J.:
Recuperación e posta en produción de terras abandonadas: a
visión do sector vacún leiteiro de Galicia como demandantes no
mercado de terras 7
Recovering and putting abandoned land into production: a vision for
the dairy farming sector as a petitioner in the land market
Ramil-Rego, P. · Rubinos Román, M. · Gómez-Orellana, L. ·
Rodríguez, P. · Hinojo Sánchez, B.:
Eichhornia crassipes (Mart) Solms en el Parque Nacional
Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia como resultado
de un transporte por mar a larga distancia 153
Eichhornia crassipes (Mart) Solms in the Illas Atlánticas of Galicia
national park as result of long distance transport by sea
Martínez-Cordeiro, H. · Pájaro Varela, M. · García-Jares, C. · Lores,
M. · Domínguez, J.:
Conversión acelerada de retama negra (Cytisus scoparius) en un
biofertilizante de calidad mediante vermicompostaje 25
Rapid conversion of the common broom (Cytisus scoparius) into a
high quality biofertilizer through vermicomposting
Corbelle Rico, E.J. · Vila García, D. · Crecente Maseda, R. · DíazFierros Viqueira, F.:
Dixitalización do Mapa de capacidade produtiva dos solos de
Galicia 35
Digitization of the Soil capability map of Galicia
García-Villabrille, J.D. · Crecente-Campo, F. · Pérez-Cruzado, C. ·
Rodríguez-Soalleiro, R. · Diéguez-Aranda, U. ·Rojo-Alboreca, A.:
Biomass and carbon content in Galicia (NW Spain) Eucalyptus
globulus Labill. stands 45
Contido en biomasa e carbono das masas de Eucalyptus globulus
Labill. en Galicia (NO España)
IBADER
Instituto de Biodiversidade
Agraria e Desenvolvemento Rural

Documentos relacionados