Vocabulario de Lengua Chol (México).

Transcripción

Vocabulario de Lengua Chol (México).
Vocabulario de Lengua Chol (México).
Un vocabulario de Marcos E. Becerra anotado por
Heinrich Berlin
Recopilado y transcrito por Sebastian Matteo
[email protected]
Bruselas, Diciembre 2008
Álvarez Peñate y su sobrino Hilario Álvarez
Fotografía de Heinrich Berlin, 1953 (MRAH©)
A finales de los años ochentas, el señor Heinrich Berlin donó gran parte de sus
archivos al museo real de arte e historia de Bruselas, Bélgica (musées royaux d'art
et d'histoire). Este conjunto es conocido actualmente como « Fondo Landivar » y se
encuentra constituido por varios tipos de documentos como la biblioteca personal de
Heinrich Berlin, fotografias varias, notas de campo, entre otros.
Durante el proceso de prospección de esta colección, fueron localizados tres
cuadernos escritos por Heinrich Berlin, en los cuales compiló un vocabulario de la
lengua chol (miembro de la familia maya) durante sus investigaciones en 1940
llevadas a cabo en Palenque, México (cf. infra).
Este trabajo corresponde a la compilación y transcripción de éstos tres cuadernos,
cada uno de ellos compuesto por cuarenta páginas (veinte folios), haciendo un total
de ciento veinte, de las cuales noventa y seis son dedicadas exclusivamente al
vocabulario. El resto de los folios quedaron intactos o presentan algunas notas
dispersas, las que fueron agrupadas y se encuentran al final de esta publicación.
El vocabulario contenido dentro estos tres cuadernos ha sido copiado de un trabajo
anterior de Marcos E. Becerra. Encontramos sobre este punto, algunas líneas:
« La parte escrita con tinta en estos tres cuadernos (numerados I, II y III) se copió
del Tomo II, época 5a de los Anales del Museo Nacional de México « Vocabulario de
la lengua Chol » por Marcos E. Becerra, México 1937. –Estando en Palenque, en
1940, para participar a los trabajos arqueológicos, cotejé este vocabulario con los
hermanos Agustín y Francisco Álvarez Peñate (indígenas Chol y a la sazón
guardianes de las ruinas de Palenque) y su sobrino Aurelio (ahora ya fallecido). El
resultado de este cotejo, y otros apuntes, se escribió a lápiz. –El informante
Francisco Álvarez Peñate murió en la ranchería Las Colmenas, cerca de Salto de
Agua, el 27 de diciembre de 1969 »1
Al realizar la recopilación del vocabulario, se ha decidido conservar la estructura
eligida por Heinrich Berlin, marcando las adiciones que él realizó a lapicero
(indicadas en este texto en color gris). La primera recopilación del vocabulario se
fecha para el año de 1789 y fue publicado en 1892, posteriormente fue aumentado
en un número aproximado de 550 entradas por Marcos Becerra en 1937 (cf. infra,
pagina 46). Es decir que 148 años separan los dos vocabularios. Al final, podemos
contar tres individudos que participaron en la elaboración y recopilación de los
términos recopilados aquí:
z
z
z
Juan Jose de la Fuente Albones (1789). Sus entradas estan señaladas por
una (F).
Marco E. Becerra (1937). Sus entradas son las primera y la segunda columna
Heinrich Berlin (1940). Hemos usado el color gris para mostrar sus entradas
Es imprescindible mencionar a los informantes de Heinrich Berlin, los hermanos
Álvarez Peñate (cf. p.46), quienes fueron obreros de campo de habla cholana,
quienes propusieron varias alternativas a las traducciones originales. Gracias a ellos
se lograron identificar cincuenta nuevos significados. Estas se presentan de la
manera siguiente (las adiciones de Heinrich Berlin se encuentran en color gris):
garganta
gargantilla
guanabana
1
bik (F)
lakujk
kuts-tsats (anona), guana
bik'
pox=guanabana
Nota escrita con fecha del 31 de diciembre 1969, Mexico D.F.
2
Dentro del vocabulario encontrará algunos signos de interrogación (?), los cuales
sustituyen a una letra o palabra ilegible (k?n = kan, ken, kin, kon..?).
Se ha conservado la ortografía original, cambiando únicamente dos letras para
clarificar la lectura según las convenciones actuales, /sh/ y /g/gu/gü/ coresponden
entonces a /x/ y /w/. En algunas ocasiones Heinrich Berlin marca el sonido glotal,
que no se encuentra en los vocabularios originales.
Quisiera agradecer a las personas que nos ayudaron a llevar esta recopilacion al
termino: Guido Krempel, Camilo Alejandro Luín y Rocío García Valgañón por la
ayuda linguistica en aleman y español, y tambien a Julio Cotom por la traducion final.
Tambien agradesco los musées royaux d'art et d'histoire de Bruselas por haberme
permitido realizar este trabajo.
Los tres cuadernos de Heinrich Berlin, ahora en el museo real de
arte e historia de Bruselas (fotografía de Sebastian Matteo)
3
A
abajo
abeja
abeja real
abejera
abierto
abra (sust.)
abrazar
ábrelo
abrir
abuela
abuelo
yebal
sejchux, lum-chab
suniún, chunil-chab
(suk-ajaté, F)
suk-ajatié F, ajau-chab
tioom
jamul
japtiul
mekix-bú, mekeniel, meké
jamú
jamú
chuchú, ko, nia-al
ñoj-tiel, yum, niox-tiat
ye-bal
tsej-xux, lum-chaab
tzuniun, chumil- chaab
suk-ajatie
acabado
acabar
acagual
acarrear
acepillar
ácido
acordar
acostarse
achiote
adelante
adentro
adivinar
adonde
adorar
adormecer
afeitar
afilar
aflojar
afuera
agachar
agárralo
agarrar
agitado
agradecer
agridulce
agua
agua caliente
agua fresca
agua honda
aguacate
aguacero
aguantar
aguardiente
agudo
águila
agujero
ahí
ahijado
ahogar
ahogarse
ahora
ahorcar
ahumado
jiloluch, jilem
jilel
hilälux
jube-tiolol, wimolel
wumulël
beel (belj F)
be-häl=caminar
juchel, juktié
paj
paj
kajal
kahal
liotsix
joox
ho-ox
nia-xan
nia-xan=primero
timal, mal
timal, mal
niatian
nia-tyan
baki F
baki
chul, chujlilil
chujlilal
wüites-antiel
sätchihol
akwentielyé
hukwentiäl-yé
chojel
poj-läl
jumpat, tipaniumil
humpat(y)
kojtiul
koj-tiul=gatear
chukú
chukú=agárralo
tiulú
tiulu=tócalo
chubi-pusikal, ma-chujbi-pusikal
jokolix-abú, bukux-yulú
chaj, paj
ja, F.
ha
kixin-já
tiku-ha
tsuwán-já
tsuñi-há
tiam-já
tiam-ha
ib-wi
un
kabulix-jaal, kamlé-jaal
kabulix-haal, kamlé-haal
but-laal, lutiel
lu(j)-tyäl
lämbal
(jai F)
hai
tsunaulub (tiiú F)
xunxulú
chub F., jokliol
tio-kol
yaé
lelajel
yapixtijá, muk-jak-ik
hik-te-há=se ahogo
chumul-timal-já, chu-mi-ti-já
chu-mi-ti-ha=se murió en el agua
(wuyelé F) wulé
wulé=ahora
wele-lek-bik, yuj-tsel
yuj-tsäl
kalaxtiuts, kuluxtibuts
hamul
hap-tiul
mä-kix-bú, mä-ké=abrázalo
hamu
hamu ti otiot (abre la puerta de la casa)
mim, chuchu
mäm=mi abuelo, a mam= tu abuelo
niox-tyaty
4
aire
ajado
ajmulutch
ajustar
ala
alacrán
alcanzar
algazara
algodón
alimentar
alma
almohada
almorzar
altísimo
alto
altura
allá
allí
amacizar
amanecer
amargo
amarillo
amárralo
amate
amo (patrón)
amojonar
amontonar
amor
ik (F)
asiyem
querido de una mujer
niupbú, suhtés-an tiel
wich
tuchub
tiajá
kabú-tian
tiniúm, tinium (ti-num F)
muk
chulel, chujlel, chujlelul, F
sim-jol, kum-jol
uchujol, uchel, uchjel
chanich
chan (tiam, F)
chanel F, chan, (wajtiul F.)
ixixi (ixi F), yai
ixixi F
tsuts-ma-mel
loke-kin, sukán
chaaj
kunkún, (kun, F)
kuchú
jun, tie-jun
yumul
ak-mojón
muchén, much kintiel
kuxkubiñel (kuxubintiel)
ik’
asiyem=jugado
anciana
anciano
ancho
anchura
andar
andate
anillo
animal
animal de raza
ano
anona
anotar
anteayer
antes
antiguo
año
apagar
aparte
apellido
aplastar
aprender
apretar
apuntar, anotar
apúrese
aquel come
aquel da
aquellos
aquellos son
aquí
aquí es
arado
niejep, niep
niox (F)
(nuhichikin F)
(nojalichikin F)
xumbul
xumbal
kukú
muti-kub, mup-kubul
mut(yi)-k’ab
(machulal F)
tielal
cf. tepescuinte
yit, it
yit
kukats, kusats
ku-tsats
ochetijún
ochä-ti-hun
chubí
akbi=ayer, chub-hi=anteayer
(yajuaxán F)
oni-yix
oni-yix=ya tiene tiempo
jab, F
haipä-hab=cuantos años tienes ?
yajpú, yajpel
yaj-pú
lekó
kexol-kabú, joli-kabú
tien-ñe, tieniel
tyän-ñal
cuñu, cuñutsib=aprender a escribir
yutiol
yu-tiol
ochetijún
señon-kú, sesebet, ajniel
säñon-kú, säsäbät, aj-ñäl= a correr
(jin-wé F)
hin-woti-wä-äl
(jin-muyuk F)
(jin-tiak F)
hin-tiak=esos son
(jinob-uch F)
ilayi (ilawi F)
junjunyi, yuuch-wé
(tiopolum F)
tiopolum=excavar la tierra
wich
siñan
tya-hä
tinyum
chujlälul=gente que ya esta muerta
kum-hol=cabecera, almohada
weäl
chan
ixixi, ixi
(loke-kin=viene saliendo el sol)
ch’a
k’unk’un
kuchu=cargalo cf.
tie-hun
yum
kuxkubiñäl=una cosa queda ..?..
kuxikubiñon
ni-häp
nioxix
kolëm
5
araña
(araña) tarantula
arar
árbol
arcilla
arco
arco iris
arder
am
(chiwoj F) chiboj
(tiopolum, F)
tié, F
kiuk-bulum, tiachulum
jaluj, wintié
muktián-jaal, xojob F
boli-ti-chum-kukal, julel
ardiente
ardilla
arena
aretes
arma de fuego
armadillo
armar
aroma
arrastrar
arrepentirse
(lemlan)
chuch
ji, F, jii
uya-ul
julonib, julunib
ib, wech
(kul F)
xojokña, yokojña
tiujkan, tiujkantiel
kumel-pusikal,
lakú, chok-te-abú
pa, paa
popon, pojpobil
chikinpächt(ch)
choli, cheé
chokuyi, chunch-wulei
xix
tiem, (konlibul, F)
xulub
nio-uts-ipusikal
kuch(ú)
bol-isats-ijol
tsaj-tiem ijol
bukin-añet, buktés-antiel
ul
pat
tsejel
we-tsi, okel-tsi
(woj, F)
kunkunel, unbintiel(-isim ?)
suben
xux
akbi
kotiañin, kotiantiel
jats
yux-yux, yuyux (yux F)
arroyo
asado
el asa
así
así sea
asiento (sedimento)
asiento (de sentarse)
asta
astuto
atar
atarantarse
atemorizar
atol
atrás
atravesado
aullar
aullido
averiguar
avisar cf.decir
avispa
ayer
ayudar
azotar
azul cf.verde !
am
chi-wo
[cf.arado]
tié
tiachulum=barro
t’oxha
läjmät=esta ardiendo
chum-kukal=empezar a arder
chuch
hi-i
uya-úl
huloñip=escopeta
wech
kul=lo tiro
xohakña
tiuj-kan=hálalo
tiyinyuj pusikal
lakú=gargantilla
pa-(ah)
popobil
ché-(ä)
chunch-wulä= así es ahora
xixil
tiäm
xulub
« esta contento su corazón »
tsaj-tiäm-ihol
buktäsantyäl
ul
pat
tsähäl=(acostado) del lado
xux
akbi
kotian
hats
yuyux
6
B
baba
bailar
baile
bajar
bajo (adj.)
banda (faja)
banquito
bañar
baño
baño temascal
barato
barba
barrer
barriga
barro
basta
basura
yal-iyé, yalel-yé
(ak-titi, F) son
son
jubi, ti-jubiyon
pek, chochok
kachiniuk
tiem (k?nlibul, F)
tsamal
tsumel
pus
jubenitiojol
tsukti (xukti F)
misón, misontiel
ni-ik
ti-ach-ulum
jasulix, jasul
tsukulel
batir
bautizar
bazo
beber
bebida
bejuco
bejuquilla
bendecir
bendito
besar
bien (adv)
jujsin
chum-já
sejkub
uchel (F)
uchel
ak
chox, suikón-choj
chutiesan, chuiktes-antiel
chul-ti-silil, chul
sikbú, uts-bú
(che-uchi F), utsat
utsatbi
tsukti
chaj
susuk (suk F)
tium-mut (tiu-mut F)
uch-chán
ti F
bolol, wolj F
chim, mukuk
kutiojax, wen-suk
lekax
ochesón-xibuk
ti
yuk, kixin
yuponiel
tielel, tieel, matiel
juyip, jup-ik (jayub F.)
chokox
bok, chojkel
limetie
ukel-wakax
xutientik-kajk, nich-kajk
mich
mich
bajkuk (kuub F)
kub-nia-tún (mano de piedra)
tijpel
bigote (cf.barba)
bilis
blanco
blanquillo
boa
boca
bola
bolsa
bonito
bordar
bordo
borrado
borrar
bosque
bostezar
bótalo
botar
botella
bramar
brasa
braveza
bravo (cimarrón)
brazo
brazo de metate
brincar
2
yalel-yé
kolatison=vamos a bailar
son, tison=zapateo
hu-bi=yo bajo
päk, chochok=está chiquito
kachiniuk=cinturón
tiäm
ts’umël
ts’umel
pus
hubänitihol
tsukti
misón
ñi-ik’
hasulix
=cosa que ya no sirve
yapotié (=hoja del monte)
No confundir con “tortuga”
7
chum-há
komuchäl= quiero beber
uchäl
ak’, ak (nicht zu verwechseln mit tortuga)2
chox=otro bejuco
kom nyuts nyet=quiero besarte
utsatyi
tsukti
susuk
tyumut
uch-chán
(iy)é
bolol
mukuk
uts’at, muy-ik’=morenita
ityi
yuk
tyëel
chokox
bok=arrancar, choj-käl=botar
limetié
=está llevando la vaca
nich-kajk
mi-ch
k’ub
k’ub tiun
tich-päl
brocha
brujería
bueno
bulto
ebotñal-bak
ak-chumel
ut-tsat F (utsatbu F)
kuch
ut-tsatyi
=carga
8
C
caballete (de la casa)
caballo
cabellos
cabeza
cabeza blanca
caca
cacao
cacahuate
cacaté (=cacahuate)
cactle
cachete
cadáver
cadera
caer
caimán
cajón
cal
calabaza
calabazo
calabazo
calavera
calcañal
caldero
caldo
calentura
caliente
calor
calúmnia
calzón
callar
callarse
callate
cama
cambiar
camino
camisa
camote
campo
campo santo
canal
canas
canasto
candil
cangrejo
canilla=tsänyäk
canoa
cansado
sukti-otiot, jolenté-otot
kabayú (ajol F)
(tsuts-jolul F)
jol F
me, tientsún
tiá
kukuú
mayax-buul, maniaj-biul
kukutié
ep, puchilel-lak-kuk
cho, choj, F
chulalul
bukkel-ya
yajlel
ajin, ajyín
(kaxa)
tian, F
chum
bux
akulel-otot/jol
bukulix-jol, bukelbik-lak-kok, yit-kuk
chuponib
yajlel, yalel
kak, kajk fuego
kixim, F. tikab, kixin, tikún
tikual
jop-tián
wex
chubix
chubú
chubix
chak
kex
bi, F
bujk, bujkul F
akum, ajkum, F, chiin
puno-jam, jamil
jyajnik-chujlalul
poi
sukix-lak-jol, sukel-lak-jol
chikib, F
yajñip-kajk
net, mep (meep)
pix
jukub
lujben
cantar
cántaro
cantear
caña dulce
caoba
capaz (inteligente)
capomo
cara
caracol
kai F
ukum
sepil-mak-wuk, tsejtiul
sikub
tsutsui
(pup F)
ax
wut, koj-buyil
tiot
kabayú
tsutselkol=pelo de mi cabeza
hol, lakol
suk-hol
tiá
kukub
kukutié
cho(j)
chumënix= ya se murió, chujlälul
bukúl-ya
yajlel (cf.caldo)
aj-yin
kaxa
tian
ch’u
bux
bukäl-hol
yalel (cf.caer)
tikual= (cf.calor)
tiku
tikukin=calienta el sol
loty=mentira
chabix
chabix=cállate !
kexe
bi
k’buhk=mi camisa, abuhk=tu camisa
akum
hamil
yajñi-chujlälul
sukix-lak-hol=ya esta blanco el cabello
chiki
yajñip-kajk
mäp
pix=rodilla
huku
lujbon=estoy cansado
lubet=estas cansado?
k’ai, ñuki-k’ai=sabe cantar, cantar
uk’um
si-k’u
sutsul
yuhil hun=sabe leer
ax= frutita que hay en el cerro
wut
t’ot’
9
caracol xute
carbón
carga
cargador
cárgalo
carilargo
carimedando?
carne
carne mala
carnero
caro
carta
carreta
carrizo
casa
casamiento
cascada
cascajo
cáscara
caspa
castigar
castrar
catarro
catorce, 14
cazar, montear
cebolla
cedro
ceiba
ceja
cejas
celar
cenicero
ceniza
cenzontle
cesta
cera blanca
cera vegetal
cera de monte
cerca (adj)
cerco
cerda
cerdo
cernir
cerrar
cerro
cicatriz
ciego
cielo
ciempiés
cien, 100
cieno
cierto
cinco, 5
cincuenta, 50
cinta de seda
cinturón
3
pui
abuk, kukal-kak
kuch
kuchijel
kuchú
noaliwut
pesteliwut
welul, buket F wel
kis-welul
me, tinin-me, chition-al-me F
lotsaniax-tiojol, tiojol,
letsemitiojol
jun
bejlonib F
jalul
otiot (otot F)
ñupujel, niujpuniel (nujpunel F)
wejli-be-ja, wejlel-já
xuk
pat-tié F
chinu-jol, xix-jol
asial, xot-mulil
bajbéen
lalax-loken-tium-yat-lok-tium
simal, tiani, sijmá
chun-lumpel, chunlujumpel
paxea? !
axax
chuchtié, chujtié
wuxtié
mutsab (pat-wut F)
muksú-muiskú (pat-wut F)
suwinel
tianil
tianil, tianil-kajk, tianil-kak
tioj
chikib
nichim
selul-bilix
tia-chub
lukul F
coral?
putsel-caballú
chitiam
yukanix-kú, chijkel
mukú
wits
lo(w)án
mustsu-uut
pachán, panchán (panchan F)
xukpat, tinnia
jokal
(abán F)
melel
jopé (jopel F)
lujunpé uxkal
xela
kach-niuk
“parece nuevo!”
10
pui
abuk
kuch
kuchihel
kuchú
pestäliwut=cuadrado
welul=no es carne, es comida, buk’ät
apestosa comida
lätsehax= está muy caro
hunkähun=una carta
bejlonib
halul
otyot
niujpuniel
wejläl-ha
pat-tié
xix-hol
(acabar de pagar su delito)
tiojmul (acabar de pagar su delito)
löken-tium-yat
simal, tiani
axux=ajo
chujtié
yuxtié
pat(y)-wut(y)
tianil
tian
chiki
nichim
tia-chu
luk’ul
chitiam
chich käl
wits
manmikiotelwut=no ve
panchan
chupaty
hokal
mäläl
hope
holuhunkal (scheint neu!3)
kach-niuk
círculo
ciudad
clara de huevo
claro
clavar
clueca
cobarde
cobre
cocer
cocoyol
codo
codorniz
coger
cojo
cojolita
cola
colcha
colgar
colibrí
colonia
colorado
colorado (árbol)
comadreja
comejen
comal
comer
comer carne
comes
comida
cómo (adv.)
como (verb.)
cómo va a ser
compañero
comprar
concubina
concubino
conejo
conocer
conozco
con qué
con quién
consentir
construir
contar (número)
contémplalo
contestación de carta
contestár
contienda
cópula
corazón
corazón de árbol
corcho
cordel
cornear
cornezuelo
cortar (frutas)
cortar (con hilo)
(setel F) sepel
säpäl
(noj-lum F)
nioj-lum=pueblo grande
maxtié-tikam, sukel-tiu-mut
sukäl-tiu-mut
jamul
hamul=abierto
uchén-clavux
manix-ni-chalén-tiún-puk-lum
laxwäkolá
chuchuk-tiakin F
(tiukaj F)
mup
mup
xukub, xujkub (xulkú F)
xuj’k’u
chulul (kuich-chin F)
chulul=perdriz chiquito
chujú
chukú
(tomar) (jap F)
hap=bébelo
mach-mejlik-xumbal
machitioj-ixumbal
kox
kox
nié
inié=su cola
tsuts
jaktielá, jok-chokuán
jok-chokuán
(ahorcar) jak-chokón, jok-chohuán winik
tsuniún
tsuniún
lum
lum
chuchuk
chuchuk
chute, chuhtié
chuktié= chico zapote
sabin
sabin
sislum
ts’islum
tsemet, semet
sämät
kux, kuxol, weel F
k’ux
kux-weel
jatet-weel
welil, welul F
weäl
bajché F
baj-ché
jonion-weon
honion-weon= yo ya comí
jubutié, bajché-ki-isun
bajché-ki-isun
piul
pi-ul
muiñé, mujniel
sami-k-muin= voy a comprar
wajmul
compañero
wib
tiul
t’chul
kuñul, kujniel
kunyä, kujniäl
kuño, kunio
kuñ(uj)
(chu-kiyitok F)
maj-kiyitok
chujbintiel
chuj-bintiäl = hay que creerlo
(sutkintel-tiyan F)
tsijk (pel F)
tsik
kuntianku, chitesan
kuntianku = cuídalo
kexol-jun
kexol-hun = hueque de papel
jaktian
hakbeñon = contéstame
jats-ibu, (imelol F)
hats-ibú
tek
pusikal, (puksikal F)
chujläl, pusikal
tiul-maltié
tiul-mal-tié
kunchán, poitié
poi-tié (holorín)
chi
chi
yucheñin, lujch
yucheñin = váscamelo
xulub-chix
xulub-chix
tiuk
tiuk’
tsep
tsäpä
11
corteza
corto
corregir
correr
cosecha
pat-tié F
chochok
kaj-melé, tium-bentiel
señén-tijpel, ajniel, ajnel
kaj-ixim, kajbul (imotol F)
costilla
costurar
cotorra
chilat
tsis, tsisoniel
jokol, tiuyub
cráneo
crear (niños)
creciendo
crecer
pam
kolisán
kolel
kol, kolel
creer
cresa
cría
criatura
crudo
cuadrado
cuando
cuantas cosas
cuantas personas
cuanto
cuantos animales
cuarta (látigo)
cuarto
cuatro, 4
cuatrocientos, 400
cucaracha
cucayo
cuchara
cuello
cuerda de guitarra
cuerno
cuero
cuerpo
cuesco
cueva
ulekubin
tiun-jaj
yal
alul
siktió, sijktio (tsij F)
tiopax-niuk, lajal-ixujk
baki-hora, jalal-ki (jalaj F)
jai-pe
jaitikil
bajché
jai-kojt
asial
salem, tsalemal
chumpé (chunpel F)
jun-bajk
pewal
xu?hux, kujk
tiuts
bik F
chañol-guitarra, chajaniel
xulub F
puchib F, niujkul
(buinkilet F)
tis
chen, (majlku-chén F), cheen,
chenal
kumkum
kuntian
tsajal, kunun-tian-tiel
makulix, kulantiá
lukum
yiyix-lukum, yuyux-lukum
mul, mulil
ution, chujbintiel
kajonel-alul
ixiniel
kan, kaan, jaan
tsak-tsé-puchil
tsotiol
tsu-ko
cuidado
cuídalo
cuidar
culantro
culebra
culebra verde
culpa
cumplir
cuna
cuña
cuñado
curtir
curvo
cuvar
cascara de arbol
kom, xutul (pedazo), chochok
tium-bentiel = hacer una maldad
tichpäl = brincar, ajniel
k’ajbul (piscando maíz), motyol ixim = estar
recogiendo maíz
ch’ilat
tsisoniel
tiuyub (cotorra pequeña que hace daño a la
milpa)
kolisán
koläl
bu(j)täha = crece el arroyo
u koläl chol = está creciendo la milpa
12
tiun-haj
yal
alul
tsichtio
lajal (igual)-ixujk (esquina)
baki-hora
hai-pä
hai-tikil
bajché
hai-kojt
asiäl
tsalul (división que tiene una casa)
pewal
k’ujkus
tiu-ts
bi-k
chajnial-guitarra
xulub
puchi, niujkul es cuero, pero es tzeltal !
winikläl, läl = cuerpo
tis = pedo
ch’än
kuntyambu = ten cuidado
kuntyam = cuídalo
lukum
yuyux-lukum (becujilla)
mulil
kajonäl-alul (ojo cajón!)
ixujnil
ha-an
tsotiol
CH
chachalaca
chamarro
chango
chapulín
chaquiste
chaya
chayote
chelele
chico
chicozapote
chicote
chicharra
chiche(n)
chile
chimena de escopeta
chivo
chocolate
chorote
choza
chupamiel
chupar
xkel, kel
tsuts
max
sak, sajk
chikil
ek, xek
chijchum, chix-chum
bits
bikit
kajaas-tié
asial, axial
chikitin
chu
ich
chikin-julonib
mé, tienstim F
kixin-á-chaj
xubul
jal-otiot (jal-otot F)
tsutsum-chab
suem, tsujtsum
xkäl
tsuts
max
sak’
ch’ikil
äk
chix-chum
bits
bikity
kahaas-tié
asial
chikitin
chu
ich
chikin-hulonib
kixin-ha (agua tibia y chocolate!!)
xubul = revuelto
hal-otyot
tsutsun-chab
tsuj-tsun
13
D
da tú
dale
dámelo
danta
dar
darle duro (azotar)
debajo
debalde
deber (verbo)
decir
dedo
dedo meñique
dedo del pié
dedos
defecar
defender
déjalo
dejar
dele
delgado
dentadura
dentro
derecha (mano)
derecho
derramar
de repente
desafiar
desatar
desbaratar
descansar
descargar
descompuesto
desenterrar
desgranar
desgranar maíz
desnudo
desnudo estas
desocupado
despacio
despertar
desplumar
después
desyerbar
detener
devolver
día
diablo
dicen
dichoso
diecinueve,19
dieciocho, 18
dieciséis, 16
dicesiete, 17
diente
dientes
diez, 10
diferente
jatet awuhu
akú F, akén
wukeñon, akenion
ak’eñion
simin
tsimin
(akben F)
ak’bän
bajben
bajbän
yebal
yebal
lolonjach
lolonhach
bet
bätch=deuda
subén
subän = dile
yal-kub
yal-kub
yal-kok
niá-ok
yal-kok
(yalob-kub F)
chalén-tiá, xumbal
chalän-tia
kelión, kotiantiel
kotyantyäl
kuyú
kuyú
(kol F)
kúyu
akén
ak’än
jai (tium F)
hai = delgado, tiene filo
bukelawe
bukälawe
mal, ti mal
mal
ñe, laknioj
ñoj
tioj
tioj
chekox, majlel, bejkel (lok F)
bäj-käl
amé, maniatbil
maniatbil
ayetix-achalén-beñin, tiech-mulil
jibix, tijlel
tijlel (Tzeltal)
jitix-ku-chejoniel
kajé, kajax-abú
kahax awú = descansa !
k'aj-yo=está descansando
jit-kuch
hit-kuch
tiunwanix
chajokix, chajokel
loksuntiäl
yix-mán = esta desgranando
ixom
pichilet, chawal
pitz iliom = estoy desnudo
pichiletix
chukox pitzi lät = porque estas desnudo
jochol
hocholon = estoy desocupado
kuntián, kumkum
k’unkum tié
k(y)äch chemix, lokän
tilium-loki-tsut, lok-kukmal
lok-kukmal
(weletio F)
akim
akim
chukbenionix, tikoniel
sutié, sutentiel
suj-tän-tiäl
kin, kinil
k’in
xibá
xibá = hechicerlo
yilán, ni-yal-ob
chunantiantiel F
bulumlujumpel, olumpeé-itiek-chumpé
waxakalujumpel, jolumpeé-itiek-uxpé
wuklujumpel, jolumpeé-itiek-jumpé
juklujumpel, jolumpeé-itiek-chapé
ke, bukel-ej, bukel-ké
bukäk kyé
el F
lujumpé (lajumpel F)
leko
leko = feo
14
difícil
dímelo
dinero
dios
disentería
disparate
doblar
doce, 12
doler
dolor
doncella
dónde
dónde está
dormido
dormir
dos, 2
duele
dulce
durar
durmiendo
duro
mach-mejlik
mach-mejlik-lajkun = no podemos aprender
subeñón
subëñon
tiakin F
tia-k’in
chuyu-tiat, chul-tiat
chuhu-tyat = padre que quiere uno mucho
chuchuk-suñel
(chichel) tsukutián
utsjol, pukentiel
pujkäntiäl = distribuir
lak-chumpé, laj chumpel
kuxib
k’ux
kuxel, wokol (kux F)
kux
skalul (x-chok F)
hun-tikil-chok = una muchacha
ox-tikil-chok = tres muchachas
baki F
baki
bakian
wuyukix
buyel, wuyel F
wiyäl
chapé (chapel)
kux
k’ux
chi
tsahatiax = está muy dulce, tsá = dulce
jalalij, jalilel
haliläl
wuyul
wuyul
tsuts F
tsuts
15
E
echar
kol F
echarse
puktiul F
él
jin F
él come
jin-we F
él da
jin-muyuk F
él es
jin-uch F
él tiene
anichaán
elote
wajtián
ellos
jin-tiak F
ellos son
jinob-uch
embarrar
kukén-okol , pajkijel
embudo
bu?ik
embriagarse
yukohäl
empeine del pié
nia-xán
empezar
kaji, kajel
empujar
tiem, xik-chokel
en
(ti, F)
encantado
ichpumaahan?
encarcelar
ñupel, nuijpel
encarnado (=rojo)
chuchuk
encender
wokukaj, sujkel
encender tabaco
sebé, tsujk-kuts
encima
pam
encina
chaj-kolol F
encoger
michbú, mujchel
encontrar
atiaj, tiajtiul
endeble
(lichikná F)
enfermedad que mata chumelul
[ a uno
enfermo
chumäl
entero
won-tió
entrar
ochän
eres
(jatuch F)
eructar
kojtik, kejtiantel
escalera
tyäkoñi
escama
iwich, sul
escoba
misujib
escocer
lachenix-abú sa
escoger
yajkán
esconder
mukux-abú, mukbú
escorpión(kein alacran!) aluk, ajluk
escribano
sibujel
escribir
sibuj, sibujel, tsijb
escuchar
chuhik-beli-yochó, niuch-tiantiel
escudo
(kotiojibul F)
ese
jini
esgarrar
(ojbul F)
eslabón(desacar fuego) sujkajk, tsijo-kajk
eso es
chejini
espalda
pat, F
esperar
pijtián, pijtiantiel
espiar
sioch, yoch-chón, bolikel,
yojchoniel
espina
chix
espinazo
bukel-pat
esposa
wiñan, ijnián
esposo
noxal
16
puktiul
hin = ese
hin-uch = ese zorro; hiniluyé = éste es
p’ol = elote de maíz
esos son = hin tiak
pajkihäl
bunik?
lajka, kahi, kahäl
xit-chokol
iti
niujpäl
tsuk-kak
tsuk-kuts
antipam (está encima), pam
tsaktiäha = lo encontré
lichikná = tendido
kojtik = pararse un animal
sul = sumergir, isu(jl)
misuhib
yajk
putsteán = escondate! Mukú
tsibuhäl
tsibuhäl
ubin = oyelo
hini
tsiho-kajk
chehini = asi es
k-paty = mi espalda
pichtián
yoj-ch’-on
ch’ix
pat’
kichnyan = mi esposa
knyoxial = mi esposo
espuma
esquina
estalactita
estalagmita
estaca
estaño
estatura
este
estirrar
estoy bueno
estómago
estornudar
estrella
estreñido
estulto
eterno
excremento
lokjá, lojk
xuk,xujk
tsujub-tiún, yaktiún-tibá
tsujub-tiún, yaktiún-ti
xuktié
(kumbu-tiakin F)
(wajtiul F)
iliyi
tiukán, suktsel
utsat-añon
niuk F ñuk-niik
jaksí (jatsi-jam F)
ek F
muk-tiá
(majno-jol F)
sais-jul-ajilel
tiá
ilojkh
ixu(j)k
xukutié
iliyi
tiujkan
utsatañon = estoy bien
niuk
ha-tsí
tia äk’
tiá
17
F
facultad (poder)
faisán
faja = cinturón
falo
familia
feo
fermentar
fiar
fiador
fierro
fiesta
fila
filo
filoso
fin
flaco
flecha
flojo
flor (vela, cera)
flor de corazón
fogón
forzudo
(la) frente
frijol
frijol de tierra
frío (sust.)
frío de calentura
frío (adj.)
frito
frontal
fruta
fue (ser)
fuego
fuerte
fuerza
fuerte
fumar
fusil
ujtiel F
chuk-mut
kachiniuk (kuchob-nujkul F)
at
mik-ña, tiukiniochol (alobil F)
mach-tielix, machi-lek
chixix, chajix
betil
(ochén-abú-ti)
tiakin
kin
tsoloniel
jai, yié
jai
jilibal F
yajya-jax
tielap, win-tié
suub
nichim F
jolmaxté
lajmel F
tsuts-winik, putiul (putul F)
pam F
buúl F
slumil-buúl
tsuñal, tsuniel
tsuñal, kajk-tsuniel
tsuwán (tsekwán F)
chilbil
bukel-pam
wutié, wut-tié (wut F)
(tsaichale F)
kajk (kak F)
tsuts, tiul, putiul (putul F)
tsuts (patlel F)
axial, asial
niuk-kuts
julonib
18
chuk-mut
alobil = hijo ; kichniamkalobil
lekoh
chahix = bueno de sal
betil
k’inyahel
tsoloniäl
hai
hai
hilibal haabil (término del año)
yaj-ya-hax
tsubätyax = eres muy flojo
nichtié
pam
buúl
slumilbul
tsúñal, tsunal
tsuwan
ch'ilil
bukäl-pam
wutié (=fruta)
k'ajk'
p'utiul
hanimuk'=tiene fuerza
asial
nyu-k'uts
hulonyib
G
gallina
gallo
ganas
gancho
ganso
garabato
garganta
gargantilla
gárgara
garlo
garza
garrafa
garrafár?
garrapata
gatear
gato
gato de monte (zorro)
gavilán
gaznate
gente
gente que
golonchaco
golondrina
golpear
gordo
gorgojo
gorrión, vease colibrí
gorro
gotear
gozo
gozoso
gracias
granadilla
grande
granizo
grillo
gritar
grito
grueso
gruñir el perro
guajolote
guajalote
guanabana
guano (palma)
guapaque (ein baum)
guardar
guardia
guarumbo (baum)
guayabo
guía
guineo
gusano
gusano que pica
gusto
mut F., ña-mut (na-mut F)
mut
tiat-mut
kallú!
kun-chalem (quieo hacer), mulan = me gusta
jok, xuktié
bok
kolem-pechul (pato grande)
lok, loj
lok
bik F
bik'
lakujk
me-yuktil-ti-bik
kololtié (=jaulita)
epechul-jaal, jaa-mut
haal-mut
bux =una fruta que hay
limetión
limetión
sip
sip
tikotié, kojtiel
kojtiel
mis F
mis
wax
wax
xuyi, xiyé, liklek, tiou
xiyé
chak-choch
winikob F
kabú krixtyanu = hay mucha gente
-häl
chokuex, tioj-kai
suits, bilis (xaj-lum F)
jaatsó (kojkon F)
hats
jujpén
hupän
chunil-ixim
chunil-ixim = gusano del maíz
yotot-jolul F
mumusa-al
(sumuk F)
(sumuklel F)
sumukläl = sabor
wokol-abú, bukux-awulú
tioj-bätyix=gracias
kaxlán-chun-ak
kolem
koläm
tium-jaal
tium-haal
butiel-menés, chil
chil
oñel, onial, onel F
oñel
onel F
oñel
pim (pix F)
pim
ukel-tsi
ukäl-tsi
akach
a'kach hembra
aktsó
aktsó macho
kuts-tsats (anona), guana
pox=guanabana
xan
xan
wuch
wuch
lotió
lotió
kunan F
kunan
kolok
kolok'
puitiá, putiá
puitiá
pus-ben-majlel
akunyu-bi = convees el camino?
jaas, susuk-jas yuyux-jaas, kini-yá kini-yá
metsé, chumil (motso F)
hunil, motso
chub
sumuklel F
sumukläl
19
H
hablador
háblale
hablar
hace poco
hace rato
hace tiempo
hacer
hacer punta
hay
hamaca
hambre
haragán
he aquí
helada
helecho arbóreo
henequén
hermana
uyá
pejkan
tian F
max-tiojali
sajmul
wajalix
melel, mejlel, chalén
pajlel, pajleni
an, anix
ab
wiñal
suub
(ilamé F)
yeb (tsunulel F)
tsib
chi
chich F
hermano
hermano mayor
hermano menor
hermoso
hervido
hervir
herramienta
herrar (nichtig4)
hielo (cf. frío)
hierro
hígado
hija
hijo
hilar
hilo
hinear
hinearse
hinchado
hogar (fogón)
hoy
hoja
hoja blanca
hoja de caña
hoja de tabaco
hoja de zorrillo
hollín
hombre(s)
hombro
hondo
horcón
hormiga
hormiga arriera
hormiguillo
hoyo
hueso
ya, axuniul (tsuskún F) kuxun
kusum, askiñul, askuniul
k-uskum
ich-señal, ij-tsin
k-ichtsin
kotiajax (kuxu-ut-sut F)
kuxu-utsut(yi)
chisi, chuxulix
ch'uxulix
chustiul, lok, lojk
ch'uxtiul
tiejip, a?ejib
ochén-tiakin-ti-yok-mulu
tsunal F
tsuku-tiakin F
yolmal
olmal
al (jal)
k-ixip'äñäl = hija grande, yal = hija
kalobil, yalobil, awalobil, alobil, alob, yal (peenel F) yal = hijo, chitiom
nokal, niokejel
nio-käkäl = cierto modo de gatear
pui
pui
nupsi-bú
niukintiel
siti, sitil
sit-tyil
lejmel F
läjmäl
ulé, wulé, welé F (sajmul)
sajmul
yopó, yopón (pimel F)
yopo
tsuk-yopin, tsuk-pimel
susukyopón [para envovler p???]
yopín-sikub
yopo sikub
yopol-kuts, pechel-kuts (hoja aplastada del tabaco) yopol kuts
kumajtié
kumajtié
yubuklel-but
winik F (-ob)
winik
kejlob, kiejlob (kel-lab F)
kejlá
tián, tiam
tiam
oi
oi
sinich (xinich F)
xinich
xu
xu
kun-sin, xinich-tié
xinich-tié
chen
ch'än, tokol
bak (baak)
bukäl, bak
4
uya = son chismes
pejkan
t'yi-an
max-tiohali
sajmul = hoy
wahalix = ya tiene dias
mälol, chalén = hazlo!
anix
a-b
wiña-o-hax = tengo mucho hambre
tsub
ilamé = véalo
ye-äb = sereno
ch'ib
chi
k-ichtia-an
tsahilá uichtia an = vi a tu hermana
majkihini = quién es?
yichtia-an Don Pepe = hermano de Pepe
“trivial”
20
huevo
huipil (cf. camisa)
huir
húmedo
humo
huracán
huso
tiun-mut (tiumut F)
bujk
putsel
ach
buts
satut-ik F
patiyto-kole-tié, petet
tiun-mut
putsäl
a-ch
buts
tsatyut-ik'
21
I
iIdéntico
iioma
idiota
iglesia
igual
iguana
incienso
inclinado
inquieto
insultar
invierno
ir
ir en coche
isla
izquierdo
lajluch, lajal
lahaluch
tiaán
t'yan
machan-ijol, mamichum-tsun-tián machan-ihol (no tiene-cabeza)
otiotu chul-tiat, chul-otot
chuhutiat = el santo
lajal
lahal
muu-chak, ju, inatú
hux p'ok
pom
pom
tsejel
tsähäl
mach-buen-mi-majlel-pusikal, chap-lum
chap-lum
yalaña'
(jalekin F)
halek'in
majlel F
majlel
majlel ti coche F
aji-jaal
hoj-chi-ha'
tsik, tsej
ts'ä
22
J
jabalí
jabalí chico
jabón
jalar
jical peste
jícara
jilote
joven
muk-chitiam (encerrar puerco)
matié-chitiam (puerco-monte)
kem
xabun
tiukán
pok
tsimá, tsimaj
jajch, jij
chitión, aló (chijom F)
jugar
juego
juguete
juntos
alás
alás
yulás
lajal-latiul
k'em
tiuk'an
humpet-tsima = 1 jícara
chituñetú = estas, chitioniontio = estos
chitión = chamaco
ch'ok = chamaca
alás
alasul
23
L
la
labios
lábralo
labrar
ladino
ladrar
ladrido
ladrón
lagartija
lagarto (caimán)
laguna
lágrima
lana
lana de palo
lanudo
largo
largura
laurel
lavar (ropa)
lazar
leche
lechuza
leer
legaña
lejos
lengua
lento
leña
leñar
león (puma)
leoncillo
levantar
leve
ligero (presto)
ligero (leve)
límite
limpiar
limpieza
limpio
liquidámbar
liso
liston de seda
lodo
lombriz de tierra
lombriz intestinal
lumbre
luna
lunar
luz
luz del día
ix
tii F
ti
pajlún
pajlel, pajlun (cf. raspar)
kaxlán
kaxlan = señor
welibol-be-tsi, woj-tsi
wo
woj
ajxuk, yujil-xuch(aj-xuch F)
xuj'cho
x-pok
p'ok
ajim
ajin
petiem (samulja F) kamuljá
yajlel-uut, yale-lak-uut
yalel lak wut(ch)
tsutsel-mé (pelo de venado) (tsuts F)
suutié
tsuntié
sun
tzun
tiam
tiam
suotiul F
outié, untié
untié
pok, suk-pisil
suk-u-pislel
jich, chuyel
hi-choñel, lukul
chun F
lechi chu uakax
sku
kú
keel F
uokälhun (estoy leyendo), kun hun
puktiun-uut, tiuil-lak-uut
niat, niajt, niajtiul (najil F)
niajt(ch)
kak, yak (aak F)
kak', ak'
kun, F. kumkum (kunún)
kuntié
si F
fsi
sibal
fsibal
chuk-ajlum, chuchuk-bajlum F chuchuk' balum
chuchuk-bajlum
letsel (cf. subir), letsantiel (subalo ud)
sejb (seejp F)
sä(b)
ajñiel, hora-jaché, sebet
ajñiel (correr), säbät(ch), säch ñum= apúrate
sejb (seejp F)
sä(b)
jilibal F
hilibal lum (límite del terreno)
hilibaklum (límite de mi terreno)
sujkum
sujkun, chobal=machetear
sus-katiax
suj-katiax = esta nuevo blanco
suk, sukuch
suk = blanco, limpio
suchtié, sutstié
buen-pamal, yuluk niaj
yuluk-ni-ha
xela
xela
okol
o-k'ol
chuchuk-lukum, lukum-lum
chuchuk-lukum, lukum-lum
chox
ch'ox
(oubul F)
k'ajk
u (uj F)
u
tsuts-ché, tiajuk
tiahuk = (palabra illisible en allemán:
Müll??od)
kajk
k'ajk
paniumil
panimil
24
LL
llaga
llama
lamar
llano
llegar
llénalo
llenar
lleno
llevar
llorar
llover
llovizna
ochén-yek, joj-wel
kukal, lejmel
puitilel, puitiel
joktiul F
kotié, kotiel
butiesán (putiésan = hazlo)
butié, bujtiel
buen-pamal, butiul
chumajlel (chun F)
ukel F
yajlel-jaal F
kuntié-jaal, bikit-jal
25
k'ukal
puiya(ch), puitiläl = tráerlo
hoktiul
tyalonix
bu-t(y)uch
but'yulix
chumajläl
uk'äl
ha-al
mumusa-al
M
macabil
macho (masculino)
madera
madrastra
madre
kon-chui
chitión
tié
imaja-ña, maju-ña
ña, niá F, nianin
madrina
maduro
maguey
maíz
maíz grande
majar
mal (de brujería)
malo
malvado
mamar
manco
mancornado
jalae-ña
kunix
kok-chi, chij
ixim F
ñohal
jatsel
tiuklaj F
jontiol F, mach-utsat
ontiol f
chuu, chuñel, chuuniel
kulkub
mekel-ti-bik-chakotilel
lut-ku-chul
xubiex, tsibunix
xub, sibuntiel
baché-i-jini
mayax-buul, maniaj-buul
kuchub-i-kub, kuchul-ti-kub
kub
juntié, wojl
mach-jontiol, uts
pisil
lob (len F)
xuts
ijkul F
anakbal F
ejmech, meel
kuknajp F
tsijbal
matsijbal, tsijban
nioxial (nojxibal F)
pepem
chuk-chui
antel-yam, yan
juchul-ixim
uch-chan
wahach
tsun-tsan, tsun-tsantiel
ñupujel, niujpuniel (nujpunel F)
bukel-ké, bukel-lak-ké
bukel-ké-ti-pam
askuniol
chuxop
kuxenlá
pich
tiajbul
chajam
pui
bikit
pis F, pisol
xin-kinil F, xin-ki-ñil
manchado
manchar
manera
maní
maniatado
mano
manojo
manso
manta
manteca
maña
mañana (adv.)
mañana (sust.)
mapache
mar
marca
marcar
marido
mariposa
martín-pescador
más
masa de maíz
masacuata
masticar
matar
matrimonio
maxilar inferior
maxilar superior
mayor
mazo
me mordió
mear = orinar
mecapal
mecate
mecha
mediana
medida
mediodia
26
tyat = macho (padre)
tié
imaha-ña
k'nia = mi madre, ixtiel añia = ahí viene tu
mama
hala-ña = madrina
k'u-n-ix
chi
ixim
hatsäl = pegar
tiklach
hontiol, mach-utsat (no-bueno)
chu-u, chu-uniel
kujk'ub
lut(y)-kutchul
tsibulonix
tsibuntiäl (pintarlo)
kuchul-i-k'ub
k'ub
mach-hontiol
pisil
lén
pipix u chuch (mañoso)
ichk'ul
anakbal = madrugada
ehmech
ño-xi-al
pä(ch)pam
chuk-chui
kom-tioj = quiero más
hu'chul ixim
uch-chan (boa)
tsun-tsa
ñujpuñel = casamiento
! ojo, cf. diente
askuniol = hermano mayor
ikuxuyon = ya me mordió
pichyon = ya oriné
tiajbul
chahán
kas (gas)
p'isol
xin-kiñil
mejilla
menear
menor
mensaje
mentira
mes
mesa
metapil
metate
mezclar
mico
mico de noche
miedo
miel de abejas
milpa
míralo
mirar
miseria
mitad
mococha
mocos (catarro)
mocho (del pié)
moho
mojarra
mojarse
molcajete
molendero
moler
molestar
molinete (de la puerta)
molinillo
moneda
mono
montaña (bosque)
monte
montear, cazar
mora
morder
morir
mosca
mosquito rodador
mosquito zancudo
mostaza
mostrar
mover
movimiento
mozo
mucosidad
muchacha
cho (choj F)
nijkán
ijsín
jun-tié-alampre
loté, lot
u, uj F
mexatiel
ikub-nia-tiúm, kutiúm, kub-tiúm
nia-tium, chu
xubu, xubul
max
uyu, bajlum-chab
bukel, bukén
xukox-chab, chab F
cholel
ilán F
wilán, kejlel
mebuil F
xiniol, ojlil
buksu, suk-ñiok-lukum
tial-a-ni, tianí
kul-ok, kul-nié
ju-tié, kuxix
ik-chui, kon-chui
achät(y)ix = estas mojado
setet
jobén
jujch, juchbal
tiklún, tiuk-lantiel
jaxé
majas
tiakin
max
nojtiel F
pimel, jamal
paxea? !
makum, makum-chix
kux
chumel, sajtiel (chumeliel F)
jaj F
koj (tabano), us F
chux, uch-já
kulix, monstasia
puxbel
utsum, nikantiel, nijkán
nijkantiel
uchisen F
tianil
chok, x-kalul, x-chok F
muchachita
muchachito
muchacho
mucho
muelo
muela
muerte
muéstralo
chook
chitión
alob
kabul
chum, uma
ye, chan, chaan
chumelix, sajktiel (chumel F)
pusbén
5
“niñito”
27
choj
nichkan
ichts'in = hermano menor
lotch
u
mexach-tié
nia-tiúm, chu= piedra de moler
xubuj
max
uyuj
bu-kä
cha-ab
cholel
ilán
wixikilan (voy a verlo), k'ä-läl
ohlil
tianí
kul-ok, kul-nié
kuxíx
ik-chui, kon-chui
chähäu
hobän
huchbal
mahas (con el que menean el atole)
tia-kin
max
ñoj-ti-äl
pimäl (montebajo)
k'ux
chumi
ha
us
uch-ha
pusän
tyä-chä
chok, xux-kalul
alul = kleines kind5
alul
chitión
alob
kabul
uma
cha-an
chumelix
pusbän
mugir
mujer
mujer (esposa)
mujer soltera
mundo
muñeco
murciélago
musgo
muslo
muy
bikit-ukel
ixik, ijnam F, yixniam
ijniam
xkalul
paniumil, panumil F
alusil
suts
tsuun, suntié
ya, pam-yá
bikit-yukäl = esta llorando
ixik, ichñiam
xux-kalul
alusil = jugete
su-ts
tsun-tié
tiomelakya
hax
28
N
nacer
nada
nadar
nagua
nalgas
boli-ti-tiopel, kel-panuimil
lolonjach, manix-chuán,
machan-chuán
muxujel, niuxel
maj-tsul
lak-buch-lib, cho-yit
nance
naranja
naranja agria
nariz
nariz aguileña
nariz chata
nauyaca
chi
alaxax
chaj alaxax
ni F
chan-ni
pechel-ni, pech-ni
yuxkuncho, kunchoj, ik-bolai
negro
nervioso
nido
niebla
nieve
nieta
nieto
nigua
niña
niñito
niño
nixtamal
no
no hay
noche
nogal
nombre
nopal
nosotros
novia/novio
nube
nudo
nuera
nuestro
nueve, 9
ik (yik F)
chubi-konlak
ikú, ikuu (ku F)
k'u
tiokal F
tiokal (neblina fría del invierno)
tiojib F
mam = abuello!
kich
mam = abuello!
kich
chuk, ochén-chuk
ch'uk
chok
chok
alul
alul
alul F
alul
tian-ixim, kus-sá
uaj
mach F, manik, machán
mach-an
manik
manik
aklel, akbulel (akbal F)
ak'lel
tion-tié
k'abá F
kabá
chix-pech
chix-pech
joniónlá (jonon-la-jon F)
honionlá
iwa-atié
tiokal F, tiojkal
tiokal, cf. niebla
uchul
nitsel, kulib
nich-al, nitsil = nuera
lak, lak-chaán
lak-chaán
bolumpé, bolompé (bolon-pel F) bolomp'ä
bolo-jumpel
tsijib, tsij, ach, tsiji F
tsik = cuenta, contar
machan-ba-hora
machan-ba-hora = no hay cuando, nunca
muk F
nuevo
nunca
nutrir
boli-i-hajtiel
lolonhach, manix-chuan (ya no hay nada)
muxuhäl, niuxhäl
maj-tul
lak-buch-läl = pellejo
lak-buch-lib = silla, asiento
29
alaxax
tsa alaxax = naranja dulce, pah = agria
n(y)i
pächäl-n(y)i
yuxk'unchó = bejuquilla
k'unchchoj = nauyaca
i'k
O
obedecer
obscuro
occidente
ocote
ocupar
ocular
ochenta, 80
ocho, 8
ocho mil, 8000
oido
oir
ojo
olas
oler
olfato
oloroso
olote
olvidar
olla
ombligo
once, 11
orar
oreja
oriente
orífice
orilla
orín
oro
oso chupamiel
otate
otra vez
otro
oveja
oye
majak-jini-tián-chujbintiel
puntian
ik
i'k
oche-majlel-chul-tiat,
li-k'in
pujkel-kin (majlokin F)
tiaj
tiaj
bujtiuntiel
(wutiyel F)
chunkal
chunk'al
waxpé, waxajpé (waxikpel)
wuxpä
jun-pik, jikipil
(uualil-chikin F)
uubin, ubin
ubin
uut, wut F
wut
mawelel, wejlel-já (mukel-já F)
ujtsintiel, utsin
si-k'a
kubin-la-yutsil, (yowok-na-yel F)
yokniá
bukúl
maix-kajkiesán-la
ka-tiuyi cha-an=ya me acordé
nia-huyi-cha-an=se me olvidó
pejt
p'ät(ch)
mujk
mújk(h)
lujumpé-itiok-umpé, buluchpé, buluchpel F
chujel
chikin F
chikin
loke-ti-chul-tiat, pasib-kin (pas? kin F) lokik'in
luti-ní
ti
it(y)i
pich
lak pich
(oro)
tsutsum-chab, ikal-max
tsu-chab
chejb
yambó-junyá, yambú
yambo-hunya (otra-una vez)
yambó, yambú
yambu(j)
(natim-umé F)
wubín
kubin= voy a escutchar, ubinyen= óyeme
30
P
padrastro
padre
padrino
pagado
págame
pagar
pagó
pájaro
pájaro tijera
palabras
palanca
Palenque
palma
pamita
palo
palo amargo
palo mulato
paloma
paloma morada
pan de trigo
panal
pantalón
pantanilla
pañal
pañuelo
papel
papera
para qué
pared
parir
párpado
pasado mañana
pasar
pasarrios
pastar de ovejas
patear
pato
patrona
patrón
pecar
pecunio
pecho
pedir
pedo
pegado
pegar (adherir)
pegar (golpear)
peine
peineta
pelar
pelear
pelusa
pellejo
pena (dolor)
penetrar
pensar
peña
majan-tiat
mahan-tiat
tiat F
tiat
jalak-tiat
halatiat
tiojolix
tiojolix
tijbeñón, tiojbenión
tiojbeñion
tioj, tiojobil
tiojó
tiojó
mut, jamal-mut, (matiel-mut F) mut
xulub-ich, xul-it-mut
pejkán (pawat F)
pejkan=háblale
xuktié
xuktié=horqueta de un palo
Tyächk-lum (palo-pueblo)
xan
xan=guano
chib
tié F
tié
susuktié, chajtié
lubui, chukajl
mukui
mukui
ujkuts
ujkuts=paloma grande
kaxlan-wá, kaxlan-waj
kaxlan wa
chukox
chuk-ox
wex
wax
tia-ok
tia-ok
majts-alul
majts-alul
kachiñuk, kachiniuk
ka(j)chilul
jun
hun
wowo-chumel
chukoch
salul, salulmal
axú-ub
jojchel (tij-buyel F)
koläl
tsutsel-uut
tsutsäl-wutch
chabi
chabi
ñumel
toljol
kuntian-mé, kunián-mé (kunan F) ham
botiokel
ua-tia-ya
pech (xumún F)
päch
ko
yumul
yumul
tsa-chalén-pena, chalén-mulil
tiakin
lak-tianj, F tiaj
tia(h)
kajtin, kajtitiel
kajtin-pídelo
tis
(adherido)
tsoloi, tsuyul
tsuyul
lujpel
jajtel
wolajkuhä=golpea
xiyib, xiyub
xiyub
xiyib-ixik, xiyub-ixi
lokel-i-pat
muchején-bú, chaplumiel
lätyá
mostelel
pux-ulel, pux-ilel (puchij F)
puch-ilel
wokol F
(wokol=con trabajo)
ochén, ochel
ochän=entrar
chum-i-sum, niatiantiel
niatiantiäl
wits, xajulel, tiunil
wits
31
pepenar
pepita
pequeño
percha
perderse
perdido
perdiz
perezoso
perico
perro
perro de agua
pesado
pestañas
pescar
pescuezo
petate
pez
pez chico
pezuña
picante
pico (de ave)
pico de la hacha
pichón
pié
pié mío
pié suyo
pié tuyo
piedra
piedra de afilar
piedra de moler
piedra de pedernal
piel
pierna
pigua
piltrafa
pimienta
pino
pinol
pintar
piña
piñuela
piojo
piso
pito
planada
planchar
plata
platanollo
plátano
plátano enano
plátano legítimo
plática
pleito
plomo
pluma
pobreza
poco
poder
poder hacer
podre
lotió, lojtiel
lotió=guárdalo
buk
bikit F
chochok, bik'it, utyo
jokol
matikpojli
pojli=aflojar
saktik, saktién, saktiem
sajtiem
kulukat, kulukab
kuluká
suub
tsub
unix
tsi, ok
ts i(h)
jaal-tsi, jaa-tsi
haal-tsi(h)
al (aal F)
al
miut-zab F
sukul-chui, chujkel-chui
lukbal, chujkäl-chui=agarar peje
ñuk, lakbik
bik'
(pop F) poj
po(j)p
chui
chui
mulul, aj-mulul
mulul=sardenita
bukel-yok
yäch kach
tsa-an
tsa-an
ini, ni-matiel-mut
iñi (su nariz)
pum, xpum
pum=pito real
(yalob F)
ok F, yok
ok'
k'oh
k'oh
iyok
(u)yok
awok
awok
tiún F
tiun
jux
hux
nia-tiún
nia-tiun
tiok
pux-ulel, puch-ilel (pu-chij F)
puch-läl
tsun-ok, ya, laj-kuk
lak-ya
jit
xun
kis-welul
kis-walul
ichil-ok=tzeltal
ichtio(h)
tiaj
tiaj
chaj, chaj
bañoix, sijbuntiel
tsibuyá
pajch
pajch
tiuch-pajch, al-pajch
tut-pájch
uch
u'ch
(xunwib F)
i-lumi-otyot=piso de la casa
amui
amui
joktil, jok-kiul
hok-tyil
net, juk-pisil
huk-pisil
tiakin, (susuk-tiakin F)
xuch
jaas
haas
pepek-jaas
chichil-jaas, huai-jaas, yoke-jaas ichil-haas, yoke-haas
tianib
tijan-nyul
(imelol F) jats-ibú
hats-ibu
(yokekumbu-tiakin F)
tsuts-mut, kukum F
tsutsäl-kukumal
mebuil
sitia
tsitia-hach
mejlel, (ujtiebil F)
mäjläl
mejlik-mejlel, mejlik-chalúi
majlik=que se haga
pujuyel, pujil
32
podrido
podrirse
polvo
pollo
pólvora
póngalo
por qué
pozol
preguntar
okbén, pukbén
mi-puk-ibú
tsubén (onbén F)
chitión-mut F
sibik
akú
chukoch
tsa
kajtin, pekán, ubintiel
ok'bén, pukben
=ya se está podriendo
tsu-bä
chitión mut
sibik
prestar (dar)
prestar (pedir)
presto (adv)
primavera
primo
princípe
principio
probar
producto
profundidad
pronto
proseguir
próximo
pueblo
puente
puerco
puerco montés
perta
pulga
pulmón
pulpa
puro
pus
tikuketi-majan, maján
kajtin-ti-maján
(sebel F), sebet
kin-tiunil F
junjié, iyulobil-lak-yumjel
(yal-ajaw F)
kajibal F
chalén-prueba
yal
tiam (tinmel F)
(sebel F) sebet
belé-chakajel
xukú, lukul
tiek-lum
pam-tié
chitiam
maltek-chitiam, matiel-chitiam
muk-otiot, majkil-otiot (tiel F)
chuk F
yolmal
pat, pamyá
kuts
pujuyil (animal de noche), pujil
33
chukoch
sa
kajt(y)in, pedir=kajtin, hablar=pejkan,
ubintiel=escucha
maján
säbät
kajibal
chalén-prueba=haga prueba
tiam
sebelet=aligerate
lukul=lazado
tiechklum
pan-tié
chitiam
matié-chitiam
majkil otiot
ch'uk
puhil=pus
Q
que
qué tal?
quebrar
quedar
quedo (adj.)
quejido
quemado
quemar
quequexcamote
quequexte
querida de un hombre
querido (amante)
quetzal
quién
quieres?
quieto
quijada
quince, 15
quitar
chuki
bajché-yilan
tiopé, tiopel, xujlel
kantián, kuitiul
kuntié
ukel-kux, aj-ujniel
pulén
pulel
makal
juk, pij
yixik
wajmul
isma-kuk, xkuk, man-kuk
majki, maxki (makchki F)
ajem, awoná
xukul
xukti
jolumpé, jolujumpel
lokän
chuki
bajché-yilan
tiojpäl=partelo, xujläl
kui-tyul
kuntié=va despacio
uk'al-kux=está lavando
pulén
puläl
hu-k'
wajmul=compañeros ambos flo?ginos???
man-kuk
maj-ki, maxki
awóma
nyu-ch'i
xuk-ty
34
R
rabioso
rabo
raíz
raíz de epazote
rajar
ralo
rama
rana
rancheria
rascar
rata
ratón
raspar
raya
rayo
rebajar
rebozo
recio
recoger
recordar
red
redondo
regalar
regalo
regañar
región
regresar
rey
reir
relámpago
rellenar
remanso
remedar
remendar
remo
remolino
renacuajo
rendija
nich
nié
wi-tié, wi F
yebe-pasote, wi-xpasote
ja, tsijel
mach-tikix, jai, chajal
kubtié F
x-tokop, xtojkob, much F
chumtil, chumtiul
jotiajel, lajchentiel
suk
tsuk F
en, josintiel
pis
chak, chajk F
jubel, josintiel
mukil, payo-jul
tsuts
lotió, lojtiel
kajlel
chim F
bolol, wolol F, sepel
majtianiul
majtian
aliyá
lumal
sutié, sujtiel
ajau F
setián, señial (tseuel F)
lejmel (xuchajé F)
chabutiesán, butkisantiel
pama-já
pisentiel
ma-chamel, luboniel
pala-tié
joyok-ña, joyob
spum, buj
tiokol, jajp
repartir
repetir
repollo
resbalar
resembrar
resina
respiración
respirar
resucitar
retoño
reunión
reventar
revolver
rezar
ribera
rico
xotié-bú, pujkel
cha-chalén
kulix
pijlel, tiutsel
chawukpak, tsutsbén
yetsel-tié
jak-ik, ik
jako-ik
tiojo, kuxtiyel
buts
mukinixbú, mut-bú
tinkén, tiujkel
xub, xujbel
chujel
(tiil-ja F)
chumul
6
nié
wi-tié
iwi-xapasote
tsich-li
ik'ub-tié
po-kok
chum-tyil
lajchintiel
tzuk
tzuk
pajlin=ráspalo
chajk
hu-bäl
tsuts
lotió=recoger, guardar
kajtiyäl
chim
wolol=empelotado, xotiol, säläl
majtianyil
maj-tian
alé-yá
lumal = pueblo de donde vino
sujtiäl
tsä-tian
läjmäl=está borracho
chabutiésan, bujt'yín
luboniäl=esta cansado
pala(j)-tié
tiokol=tiene un hueco
hajp'= luftiger Zwischenraum6
pujkäl=regado
cha-chalän
huj-läl
tsutsbän
yetsel-tié
hak-ik'=desgajar hak'-ik'=respiración
kuxtiyäl
buts
much'-i-buj
tiuj-käl
xuj-bäl
tiil-ha
bat-chumul
“espacio aerado”
35
riña
río
robar
roble
rocío
rodar
rodear
rodilla
rojo
rollo
romper
roncar
ropa
roto
rozar milpa
rueda
rugir
ruido
jtas-i-bú (imelol F)
muk-já, rio-já, kolem-já, pa F
xujch
kolol, chaj-kolol
tsujub (yeeb F)
bañol-kin-bú, ñol-kintiel
kutié-bú, joyo-bisantiel
pix F
chuchuk
xoktié, xot
tsijlel
tinok, ñiojk
pisil
tiojpén, tiokol
chobal
xotié
kai-bajlum, oniel
abú-tián (julu-wuyel F)
36
hats-ibu(h)
koläm-já=río grande, pa=arroyo
xuch
k'olol
yi-äb, tsuhub=palo de acahual
ñol-kintiäl=revolcar
hoy-tiésuntiäl
pix, holay'ok
chuchuk
xot(ch), choktiäl=mándalo
tsichläl
niojk'
tioj-p'än
chobal
xotié
mu-tikai-bajlum, oniel=grito
hu-uk-nuyäl
S
sabana
sabio
sabroso
sacar
sacudir
sal
salamanqueja
salar
salir
saliva
saltar
sangre
sano
santo
sapo
saraguate (mono)
sarampión
sarna
sardina
sastre
savia
seco
sed
sedimento
seguir
seis, 6
semana
sembrar
semilla
sensontle
sentados estas
sentar
señalar
señor
sepultar
sepultura
ser
sereque
sereno
serpiente
serrania
servir
sesos
sí
siche
siempre
siete, 7
silbar
silencio
silosóchil
silla
sin
sobaco
solva
solve
socio
jamil
hamil=campo
nia-tián
nia-tian=el sabio, el que se acuerda
sumuk-sub-muk (sumuklel F)
sumuk-sub-muk
lokesán, lokesantiel
lojkäsán=meter sobre el fuego
welux-bú, wejlel-santiel
waj luntiäl
atsam F
atz'am
aluk, aké
kukén-atsam
lokel
lok'äl
tiup
tiuj(p-h)
wujnel, F, tijpel
tij-p'äl
chich, (o-chich F)
ch'ich', chichäl
(kuxul F)
kuxul
chul
santo=dios!
popok, x-popok
päkäk, popok
bats
bats
bikit-pulibal, bikit-mandar-dios
is-sol, saklel
sal
ajmulul, sats
mulul, tsats
yujil-mel-bujk, yujil-sisoniel
yetsel
yätsäl
tikin, tiukin, tiakin
tiuki=ya se secó
tikin-ti, tiukin-ti
hax k'tyi=tengo mucha sed
xix
xix
na-majlel-ti-pat, anisantiel (tsuklej F)
uukpé, wupel (wepel F)
waxikin F
puk, F, pujkel, pak
pak', pujkäl=regar
buk (pukbul F)
ibuk
tioj
buchulet
buchulat(ch)=sentado estas
buchul, buchtiul
buchi= sentando estoy
pusbén, pusbentiel
pusbän
(yumil F)
kaxlan, yumil=jefe
mujkel
mujkäl
mujkel, yajnib-chujlelul
(jiin F)
ujchib
ujchi
tsujub
xulub-chan
xulub-chan=víbora
wits
chujbú-kunión
sinkok, sikojk
sikojk
chichi, chekuyi, jikuyi (chei F) mukujk, chä-kuyi/kin-kuyi=así es
sijché
bele-hora
bälä-orá
uujpé, jukpel (wepel F)
chuyub (o-chuyub F)
chu-yu(h)
chubix-ma-chalén
chujtié
buchlib
buchlib
(machejin F)
lajtío
ñumol
(tipam F)
ti pam=en la frente, i-pam-solve
piul
pi-ul
37
soy
sois
sol
solo (adj,)
sólo (adv.)
sólo este
soltar
soltera
soltero
sombra
sombrero
sombrío
somos
son (verb)
sonar
sopapo
soplar
sordo
sortija (anillo)
suave
subir
suciedad del cuerpo
sucio
(jon-uch F)
(jat-uch-lu F)
kin F
kojach, bajniel
jach,bajniel-jach
kojach
kolian, koloyel
xkalul
bajné-jach
axnial F yaxnial
pixol
axnial F
(jon-uch-lu-jun F)
(jinob-uch F)
ñojal, niajal
mumok-poket
uek-tián, wujtiantiel
xej, kojk
mutikub, nup-kabul
kun, kumkum (kunkún F)
letsel
tsukulel-lak-puchilel
ik-atax, ik-pochan-jax
sudar
suegro
suelo
sueño
suficiente
sumidero del agua
suplicar
suspender
bulich
nial, nijal-tial
lum
wayek (wuyek F)
jasul, jasulix
ocho-já, yochib-já
ka-tin-mi-mol, bokolik
kuyuix, kuyux
k'in
hach=solo
koloyäl
xk'alul
bajné-hach
axnial
pixol
niahal=sonar
wujtyaya, manik kubin=que lo oigo
tyojt(ch)
mutyi-k'ab
kumkum
lätsäl
bibihax
bibiyonhax=estoy muy sucio
bibiethax=tú eres muy sucio
bibihax= él está muy sucio
bu-lich
nichal-tiat=suegro, nichal=suegro
wuyäl
hasulix
yochi-já
kuyux=déjalo ya
38
T
tabaco
tábano
tablero
taburete
tacaño
tacto
talaje
tal vez
kujts, kuts
koj
jobén
tiem
chuket
(tiul F)
juk
maticá (=que es cierto mälälku)
tambor
tanay
tapa
tapacamino
tapánco
tapar
taparse (abrigarse)
tápate
tapiscar
tarántula
tarde (adv.)
tarde (sust.)
techo
tecolote
tejer
tejón de atajo
tejon solitario
tela
temblar
temblor
temer
temor
tempestad
temprano
tenamaste
tener
tenlo
teñir
tepescuintle
ternera
testículos
teta
tía
tiempo
tienda
tierra
tierra blanca
tierra negra
tierra suave
tigre
tigre grande
trigrillo
tibio
Tila
tío
tirar
tlacuache
tobillo
puchil-tié, laj-tié, cayó
tiun-tiok
mak, makil
mak
puyú
pu(i)-yú
jo-otiot
ho-l-otyot(y)
muk, mujkel
lak muk
mosil
mosil
mos, mos-abú
mo-sabú
kaja-muk-kabal, kajbal
k'aj-bal
chibú, chiwó (chiwoj F)
chiwo
ikix, aklel
i-k'ix-[tial=que viene], akläl=noche
oches-kin (ochkin F)
ochkin
xan
xú, xkú
kú
jalbal
halbal
tsutsú
koj-tyon
kojtión
pisil
pisil
tiktinial (nijkel F)
tzitzilña
yukel, yujkel
yujkäl
bukñal
buk-ñal
bukén
buk-än
chukiklel, kamul-jaal
ik'-nya-chanhax
tsukajol, tsukal, tsukán
suk-ahäl
tiun-kajk
ya-käch
an(ye F)
an=hay
yee
ye-e=agárralo
yax-tsa, tsajel
tsa-häl=dulce
jalan
tié-lal, halan (tzeltal)
yal-wakax (yal-ña-al wakax F) al-wakax
tiun-at, chimol
buk-atch
chu
chu-ú
yumyit-ña, niajel
(tiulekin F)
yajnib-polmulel, chonioniel (chonojibul F)
lum F
lum
suksuk-lum
susuk-lum
ik-lum
ik'-lum
kunkún-lum
k'unkun-lum
bajlum, ik-bolai
bajlum, ik-bolai (tigre de otro color)
kum-bolai
k'um-bolai
ich-bolai, suk-bajlum
ichi-bolai
kixin
tsisak
yumyit, yumjel
yum-häl
jiwel, chok, chokel
chok=votar (botar?), choj-käl=ya lo votaron
uch
uch, cf. zorro
bik-kok
wuty-kok
39
k'uts
k'o
hobän=tabla
tiäm
chukät(ch)=voy agarrar
huk
machtial=no viene
machyomic=no quiere venir
laj-tié
tocar con la mano
atyolón
toloque
toljol, torok
p'ok
tomando (bebiendo)
uchejel
wotyi-uchäl
tomar (beber)
uch, uchel
uchäl
tomar (coger)
(jap F)
wok'-hab-lem-bal=estoy tomando trago
tomate
koyá
koyá
tonto
(majno-jol F)
ton-tó
topote=sardina del agua aj-mulul
aj-mulul
torcer
sotié, tsojtiel
tsoj-tiäl
tordito
x-chuk-wut
tordo (pájaro negro)
wachil, pich
wachin, pich
tortilla
waj F
wa(h)
tortolila?
puluok
pulu-ok
tortuga
ak, ajk
a'k, a(j)k
tortuguita
kook
ko-ol
tos
okbal (ojbal F)
oj-bal
tostar
uchesán, wojchesantiel
wo-chä-san
topoposte
su-pan
suh-pan
trabajo
etiel, aoniel, amtiel
ätiäl=a trabajar
trabar
xa-ix-kustil, jojkel
hoj-käl=la planada
trampa
yak
yak
trapiche
kubultié
hu-cho-si-k'u
traposo?
uchenlá, uch-lum
traspasado (mañana) uxí
uxí
travieso
jontiol, chaplum
hontiol
trece, 13
ux-lumpel
treinta, 30
lajumpé-chakal (lajumpelichakal F)
treinta y cinco, 35
jolumpé-chakal
trementina
xuch-tié
trevizar cabello
jal-jolul
kalkol (yo trenzo), halhol (el trenza)
wakalkol= estoy trenzándome
hatyät uo halalhol= tú te estas trenzando
tres, 3
uxpé (uxpel F)
ux-pä
trigo
kaxlan-ixim
kaxlan-ixim
tripa
soi-tia
soi-tía
tristeza
(tsik-puksiklel F)
troje de maíz
otiot-ixim
otyot-ixim
trompo
(tiulekin F)
tronco de árbol
xuj-tié (xuk-ku-tié)
xuj-ku-tié
tropezar
kajts-kok
poj-ki-kok= yo tropiezo
a poj-ka awok=tu tropiezas
trueno
chajk
chajk
tú
jatiet (jatet F)
hatyät
tú comes
(jatet welel F)
tú eres
(jatuch F)
tu regalo
amajtían
a-maj-tian
tuerto
mutsu-jun-uut,
muts u-wuty=cerrar los ojos
muts-wuut
tuétano
tutu-bukel
i-bukäl
Tumbalá
tiaka-lum, nioj-lum
nioj-lum, pueblo grande, nioj=derecha
tumbalteco
kuk-uits
kukuits=gente del cerro
tumbar árboles
tsek-tié
yusan-hubäl, säk-tié
tumbar
tsek
tsäk
tupido
pim
pim
turbonada
chukiklel (kamul-jaal F)
kamul-haal=está lloviendo
tusa
baj
baj
40
U
ubre de vaca
uco?
uno, 1
un momento
uña
usar
usted (cf.tú)
usted es
uva
chichi-wakax
ichu-wakax
uchib
jumpé (junpel F)
jun-muk
ejchak, yejchak ej-chak
kun, kujniel
jatiet (jatet F)
jatiet-lá (jatet-lá F)
sutsub
ichu-wakax
humpä
pichtyan hu(n)muk=espérate un momento
k’uj-nyäl
hat-yät
41
V
vaca
vacío
vaina de machete
valor (precio)
valle
vámonos
vapor
ve (ver)
véalo
vecino
veinte, 20
veinticinco, 25
veintiseis, 26
vela
velar
vena
venadito colorado
venado
vender
vendedor
venga (venir)
vengar
venir
ventilar
vente!
venus
ver
verano
verdad
verde
verdir
verdura
vereda
vestir
vestido
vete
viajar en coche
vid
vida
vidrio
vieja
viejo (sust.)
viejo (adj.)
viendo
viento
vientre
viga
vigilar
viruela
visita
visitar
7
wakax
(ña-wakax F)
jochol
otiot-machit
tiojol
joktiul, pamlel (japtiul)
kínla
yokix, bukil (yo??j F)
ilán F
kelé
piul-ti-chumtiul
junkal F
jope-chakal
uukpe-chakal
nichim
welel=offenliegend7
chijil
uch-mé, chuk-chijmai
me, chimai, chijmai
chon
choñonel
yakú
kextián-bú
tial, tiulel
(mel F)
la-h
niuj-äk
kel, F keel
kintiunil (utsil F)
melel, meluluch
yujyux F yux
pimel
pimel (tiel-pimil F)
xoi-bi
(lok F)
(bujkul F)
(kukú F)
(majlel-ti-coche)
(ons-bal F)
kuxtiul F
tiaj-tsá
x-ñojeb
ñox, niox F, niejeb
(noj-xib F)
tsukul-ix
käloñäl
ik F
(jobentiel F)
jukultié
chuntié-majlel,
chuntian-tiel
pulibal
pekan-bú, kulá
julanil, kulanel
wakax
hochol
otyot-machit
tiohol=está pagado
hok-tiul (planada), hap-tiul (cañada)
konla=vamos, kox-la=vámonos
ilan=véalo
kälä=vélo
pi-ulty-chumtiul
hunkal
nichim
tsuk-äntiäl-nichim
chihil
chuchuk-mé
mé, chimai
chon be ñon=véndame esto!
käxtian-bú(i)=mudarse
tial
yoli k’älät=yo te veo
tikulä-k’in
mäläluch=es la verdad
yux
pimäl=el monte
xoi-bi
bujk’ul=camisa
kux-tiul=está vivo
tiaj-tsá
nyo-hi
ñox
tsukulix
ik’
ñuk=barriga
kukultié
chuntyan-tiäl
pulibal (cuando todavia no está cicatrizado)
päch-kan-bú=hablarse, hula=visita
hula-tyan-ñen=me vino a visitar
“apparente/evidente/claro”
42
vista
viuda
kelonib, kelonel F
meba-ixik (x-kulen F)
viudo
vive
vivir
vivo
volar
voltear
volver a dar
vomitar
vos sois
vosotros
vosotros sois
voz
vuelta
vuelto
meba-winik
kuxultió
chumul, kuxtiul F
kuxul
wuäläl
wisin, tsujtiel
cha-wuken
xe
(jatuch F)
(jatet-lá F)
(jutuch-lá F)
bijkil, biik
sujtie
sutié, sujtib,
mach-ku-nix
8
9
mäba-ixik; chumilñexi bal=se murió el
marido
mäba-winik
kuxultio= está vivo todavía
kuxul (Gegensatz tot)8 chumul (örtlich)9
kuxul
suj-tyäl
xé
pich-ki=excavar, lak bik=voz (cf. gargantilla)
suj tyäl=voltear
suj tyäl
Contrario de muerto
“local”
43
Y
ya
yema (de huevo)
yerba
yerba comestible
essbas10]
yerba santa
yerno
yo
yo como
yo soy
yuca
10
chaix
chukel-ti-mu
matiel (tiak F)
pimel
chaix
ikunyäl
matiäl=el monte
pimäl [montecito nicht möglich dass
momón, mumún
nial
joñen (jonón F)
(jonón-weon F)
(jonuch F)
tsin
mumún, momón [=el momo que se come]
nichal
~hoñan
hoñon-wä-on=yo ya comí
ts’i
“montecito impraticable que [esta] comestible”
44
Z
zacatal
zacate
zacna (pájaro)
zanate
zanate chico
zancudo
zanja
Zapata (ciud.)
zapato
zapote
zapote mamey
zapote negro
zopilote
zopilote rojo
zopilote rey
zorra
zorrillo
zorro
zumo
jamil
jaù
x-kobul, x-kubul
ak-xi, xunub
awesi
uch-já
yok-ja
Tsihi-lum (Pueblo-nuevo)
xiñup, xuñub
(xanabul F)
way-jaas
hway-haas
ik-way-jaas, ta-uch
tia-jol
chuchuk-tiajol
chujis-tiajol,
yajaw-tiajol
wax
pajni
uch
yajlel, yalel-alaxax
ham
ham
k’ubul
uch-há
yok-ha(ah)
xu-ñup
way-ha-as
ik way-ha-as
chombó, tya-hol
chuchuk-tya-hol
ahaw de chompo
ahaw-tya-hol
gatito silvestre
pa’-uch=zorrillo que apesta
uch, ña uch
cf.caer, butsil limón
iyaläl alaxax=zumo de naranja
uyaläl alaxax= pesa la naranja
45
La parte siguiente (en negro) parece ser una copia de la introducion del vocabulario de Becerra por
Berlin. Encontramos despues (en gris) algunas notas suplementarias del señor Berlin. Estas dos
partes se encuentran al final del tercer y ultimo cuaderno.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Vocabulario de la lengua Chol
(Que se habla en el distrito de Palenque, e(sta)do de Chiapas, en la República Mexicana, acopiado
por el prof. Marcos E. Becerra en Noviembre y Diciembre 1934). Tomo II, época 5 de los Anales del
Museo Nacional de Mexico.
Área que ocupa:
Sus más importantes centros son : San Pedro Sabaná; Tumbalá, La Trinidad, Hidalgo, Petalsingo,
Tila y Sabanilla, Palenque, Salto de Agua, Catasujá , La Libertad. En Tabasco : Puxtacán,
Xicotencatl.
Procendencia del vocabulario : El presente vocabulario del Chol contiene el cierto material (cerca
de 450 voces) que fue recopilado a fines del siglo XVIII (enero 26 del 1789) y por orden del gobierno
español, por el cura de Tilá don Juan Josef de la Fuente Albones … y que fué publicado en 1892 bajo
el titulo de « Lenguas indígenas de Centro América » por … Ricardo Fernandez Guardia. Lo demás
(algo mas de 1000 voces) ha sido acopiado por mí en los pueblos de Tumbalá, Tila y Sabanilla,
siendo la mayor parte de este material de la dicha segunda población y debiendo yo un importante
auxilio al señor Felvorio P. Guiterrez, vecino de ella, que domina con perfección la lengua.
Clasificación étno-lingüistica de los choles : desde luego, se debe colocar en la subfamilia de té.
Es decir que corresponde al grupo de estos dialectos en que, para decir « árbol » dicen té (en chortí,
chontal, huasteca, tojolabal, tzendal y tzotzil) mientras que el otro grupo o subfamilia/maya, quiché,
cacchiquel y mamé) usa che para tal idea. Y se distingue por dos caracteres más: uno que es
exclusivo, y otro que le da semejanza con el tzotzil, del que es vecino gegráfico. El exclusivo consiste
en la diptongación, por medio de una i, de voces que en los otros dialectos no la tienen. Así en Chol
se dice tian (cal), tiun (piedra), chitiam (puerco) que en los otros dialectos se llama tan, tun y chitam
(cf. tierra, fuego, fierro, viento Æ terra, focus, ferrum, ventus). Y el caracter que le da semejanza con
el tzotzil consiste en la conversión de a en u en vocablos que en otros dialectos tienen primera. Así
como en tzotzil se dicen ja (agua), chitam (puerco), balam (tigre) y chan (culebra) a los otros se dice
ja, chitam, balam y chan, en chol se dice bajlum (tigre) por balam, buket (carne) por baket, kub (mano)
por kab, suk (blanco) por sak, chui (pescado) por chai.
Como se verá, la lengua chol contiene los cinco siguiente sonidos, que represento con signos
castellanos, excepto uno :
Vocales
a, e, o, i, u
Consonantes b, m, p, t, s, ts, sh, ch, y, ñ, n, l, k, g, j
El acento prosódico es generalmente agudo
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------notas diversas de Heinrich Berlin:
hakäñion p’ät
dame la olla
p’ätyäläl
dame todas las ollas
kabul p’ät
muchas ollas
chon beñon a chitiam
véndeme tu puerco
chon beñon a chitiam p’ätyaläl véndeme todos estos puercos
huntikil chok
hunkojtyi chitiam
hunp’äl un
una muchacha hombre
un puerco, animal
un aguacate, piedra
bibil hax Tacho
bibion hax
bibiäty hax
está muy sucio Tacho
estoy ...
estas ...
46
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Verbableitung = V + l , also wie im, Maya, daneben auch andere
k’-ixim
mi maíz
k’-ok
mi pié
aw-ixim
tu maíz
aw-ok
tu pié
y-ixim
su maíz
y-ok
su pié
k’-lik’
a-lik
i-lik
lak lik’
mi pescuezo
tu pescuezo
su pescuezo
nuestro pescuezo
k-ehmech
aw-ehmech
y-ehmech
k-al
aw-al
y-al
mi hijo
tu hijo
su hijo
hol-k-ok
hol-aw-ok
hol-y-ok
mi rodilla
tu rodilla
su rodilla
k’-wah
mi tortilla
aw-wah
tu tortilla
i-wah
su tortilla
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------hu-bi-yen
yo bajé
hu-bi-yät(yi)
ya bajaste
hu-bi
ya bajó
paty k’wut
paty awut
paty iwut
mis cejas
tus cejas
sus cejas
p’utiul?n
p’utiulätyi
p’utiul
p’utiulónla
p’utiulo
yo tengo fuerza
tú tienes fuerza
él tiene fuerza
nosotros tenemos fuerza
ellos tienen fuerza
komá
awomá
yomá
yo quiero
tú quieres
él quiere
chaanla chitiam
nuestro puercos
lachaanla chitiam
vuestros puercos
ichitiamo
sus puercos
käkä la chitiam
nuestros puercos
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------chitiam-winik
muchacho
käkä chitiam-winik
muchos muchachos
mu-an-ti-kai
mu-ätyi-kai
mu-ti-kai
mu-onla-ti-kai
wolo-tikai
yo canto
tú cantas
él canta
nosotros cantamos
ellos cantan
akbi k’chale kai
ayer canté
akbi a chale kai
ayer cantaste
akbi i chale kai
ayer cantó
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------mu-in-ti-tsuko
yo curo
47
mu-ätyi-tsuko
tú curas
mu-ti-tsuko
él cura
mu-onla-ti-tsuko
nosotros curamos
wolo-ti-tsuko
ellos curan
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------samon ti Tyächklum
yo me voy a Palenque
samät ti Tyächklum
tú te vas a Palenque
sami ti Tyächklum
él se va e Palenque
samonyoix Tyächklum nosotros nos vamos a Palenque
samoix Tyächklum
ellos se van a Palenque
samätyixla Tyächklum vosotros se van a Palenque
16k-uhi hun
aw-uhi hun
y-uhi hun
yo sé leer
tú sabes leer
él sabe leer

Documentos relacionados