Final layout(1-9
Transcripción
Final layout(1-9
We care for our climate The Island of Esidarap lies in a world warmer than ours. The children there come to realize that there are fewer fish left to fish, the corals are losing their colour and that there are fewer stars visible in the night sky. They hear that, in other places around the world, the cows are giving less milk and some animals are threatened by disease and lack of food and water. The children learn how certain changes in their day-to-day lives can help reduce carbondioxide emissions and global warming and are encouraged to find more. Nos ta kuida nos klima For information about WMO, please contact: Communications and Public Affairs Office World Meteorological Organization WMO-No. 975 WMO–No 975 7bis, avenue de la Paix Case postale No. 2300 CH-1211 Geneva 2 Switzerland Tel: + 41 22 730 83 15 Fax: + 41 22 730 80 27 E-mail: [email protected] Web: http://www.wmo.int ● Tempu ● Klima ● Awa WMO-No. 975 © 2004, Organisashon Meteorológiko Mundial (OMM) ISBN: 92-63-10975-3 NOTA E nòmbernan usá i e presentashon di material den e publikashón akí no ta impliká ningun tipo di opinion di parti di Sekretariodo di OMM tokante e posishon legal di ningun pais, teritorio, siudat ní area, ní di nan autoridatnan, ní tokante e delimitashon di nan fronteranan. Introdukshon Emishon di gasnan di Greenhouse, kentamentu global i kambio di klima ta algun di e términonan ku prensa ta usa mas i mas den korant, na televishon i na radio. Muchanan ta puntra e nifikashon i implikashon di e palabranan aki. E buki akí ta purba duna kontesta riba e preguntanan den un idioma i estilo ku ta komprondibel i aktrativo pa e muchanan. E argumentunan usá ta interpretashonnan of dedukshonnan di algun konklushon di e di Tres Rapòrt di Evaluashon di e Pènel Intergubernamental riba Kambio di Klima di OMM/UNEP, òf nan ta basá riba rapòrtnan prepará na nashonnan rònt mundu. Un danki ta bai na e outor, Sr. Y. Boodhoo, presidente di e Komishon di Klimatologia di OMM i e artista, Sr. S. Teeroovengadum, kendenan a kuminsá ku e trabou básiko pa e buki akí. Loke a pasa te ainda Riba e isla chikito Esidarap, situá leu ayá mei mei di oséano, e klima semper tabata dushi i e poblashon tabata biba na pas. Nan tabata salú i tabatin tur loke nan mester na abundansha. Pero, algun aña pasá, streanan a kuminsá bira invisibel pa motibu ku shelu ya no tabata limpi mas. Meskos, nan no por a gosa mas di bahadanan bunita di solo. Piská den bahianan a bira skars. Ref di koralnan a kuminsá disparsé òf kambia di koló. Varios sorto di para a disparsé. E poblashon no por a komprondé kiko tabata pasando, esta te ora OMM (Organisashon Meteorológiko Mundial) a kuminsá splika e situashon. E gobierno di Esidarap e ora ei a haña sa di vários relato ku ta splika e problema ku kambio di klima i kentamentu global ta trese. Nan a kuminsá ku un kampaña pa splika e poblashon kiko ta pasando i pa minimalisá e daño mas tantu ku ta posibel. Pero promé ku nos sigui, laga nos sera konosí ku un par di amigu i amiganan: Ivane, un señora di un NGO ku ta lucha pa medio ambiente; Tiko, un hóben ku e gobiernu di Esidarap a manda pa splika kiko ta enserá kambio di klima i Shon Bubu, un hòmber hende grandi ku ta bin di e pueblo kaminda e historia akí ta tuma luga. Tiko Ivane 4 Shon Bubu Den un sala di konferensha... E SITUASHON TA SERIO!! NO TIN TEMPU MAS! MESTER TUMA MEDIDANAN PA SALBA NOS KLIMA! Pero di kon? Kiko a pasa ku nos klima? Kon nos por salb' é anto... i di ken??? 5 Tiko ta splika... E federashon di animalnan (FEDANI) a pasa un resolushon bisando ku nos mester STÒP di KIMA PALUNAN... ... I STÒP di DESTRUÍ NOS MONDINAN, I ku nos mester kambia nos MANERA di BIDA—bosonan no a ripará ku nos shelu kasi semper awor ta sushi, yen di stòf...? ...Lagami konta bosonan kon tur e kos akí a kuminsá. Bo sa ku FEDANI ta agrupá organisashonnan di tur sorto di animal na mundu: por ehèmpel oso polar.. 6 E organisashon di piskánan...... ... esun di paranan ... ... i otronan. Tur e animalnan a protestá serka FEDANI tokante nan ambiente ku ta empeorando tur dia i a tuma e resolushon pa pidi AKSHON INMEDIATO!! I N A D FE --- -RNI G --------- - -- CO - ------- -- -- - ------ G-- -- -- N --R - - - - - -I N A LLFED -- - -- - -- -- - 7 Tiko ta sigui konta..... Un wenter ... HEI, Ruman! Ta ki fecha nos tin awe? Ai, bo sa! Mi no ta komprondé e kos akí, wenter no a kaba i ya eis ta dirti! Pero ban—Tin un REUNION... Apresiabel bernan: Ta duel mi di informá boso ku pa motibu di e temperaturanan haltu di e aña akí, nos lugá di biba, ta dirti! 8 Tur esaki ta pa motibu ku ta manda muchu gas di fábrikanan i huma di outo den nos AIRU. Esaki ta kousa shelu sushi i awaseru kontaminá, ku ta mata nos mondi i piskánan. Ta difísil pa nos konservá nos kultura i lanta nos yunan sin eis!!!!!! UF ! O PL T’a e fábrikanan leu ei!!! 9 Señor! Zomer pasá mi a keda tur prekupá pa e huma ku outonan tabata pasa laga atras. Señor! Nos ta fadá! Ta basta! Den e reinado di leonnan..... 10 OM !! U VRU Sí, OK! Mi ke bosonan aprobashon pa esei! Tur oso-polar ku énfasis ta pidi pa tuma akshon pa restourá nan medio ambiente. Un mas a bai laga nos... E partidó di karta a yegá Mi Mahestat, mi presidente ta manda kumindamentu. Ku pena e ta manda informa bo di malesanan nobo ku ta kaba ku nos salú i bida. Mensahero, wak pa bo mes... Nos tin mesun problema ku bosonan.......... Ta kiko ta zona? DRING! DRING! Ta un telefòn sèlular ta zona?? Ahan sí!!!! Ta di mi ... SÍ... SÍ... ai, ta duelmi di tende esei!! HALLO? 11 E rei di leonnan ta splika... Mi kompañeronan, mi a kaba di risibí mal notisia for di regionnan ost di nos... Otro reinonan ta raportá un subida di muskita asesino— tambe durante di wenter... Leonnan di tur pais ta urgi FEDANI pa protehé nan medio ambiente!! 12 Mi ke approbashon pa e siguiente resolushon. Tanten........ Akinan ta birando mas kayente!!! Sí, bo tin ku lucha pa sobreviví!! TEMP Mira!!! E koralnan ta perdiendo nan KOLÓNAN!! Sí—i ami ta perdiendo peso!!!! Mi ta sofokando! Kada bes e oksígeno ta bira ménos! Mi amigunan stimá, mal notisia... Lamannan ta mas kayente e anja akí, koralnan a pèrdè koló, plankton a bira skars, ta komo si fuera ku oséanonan ta kontené mas gas di dioksido di karbón ku antes ... 13 Laga nos bai un luga konfortabel, promé ku ta lat!!!!! Despues, den lamannan mas leu... TEMP Mi tin mester di boso aprobashon! APROBÁ! Piskánan di tur oséano ta pidi FEDANI pa limpia lamannan i fria e awa di manera ku nos por biba bon, salú i konfortabel! 14 Den reino di PARANAN ... CHIIRPI, CHIIRPI!! E aña akí sí ta hasi kalor! CHIP, CHIP! AI! Mira kon e palunan ta muri. Tur bestia por mira mi nèshi. Mi tin ku traha un nobo...... Chip, chip! Insektonan a bira skars, i hopi di nan a bai mas hundu bou di tera... ....ta muchu kayente—nan a bai skonde! 15 NOS REINA A YAMA UN REUNION. CHIIIRIIP! CHIIIRIIP!!! (YUDAMI!) Sí, mi ta mes prekupá ku boso.. Mi tambe a risibi e tipo di notisianan malu ei!!! Mi no ke pa nos bai pèrdí, manera a pasa ku e dodonan. Nos amigunan makaku tambe ta sufriendo, mi ta bai manda un petishon pa FEDAMI, kaminda nos ta pidi pa nan tuma pasonan pa restorá nos mondinan . 16 Masha leu... Kon ta Gordo, bo a ripará ku e yerba no ta smak meskos ku ántes? E airu ta pisá, tur ora tin parti di mondi ta na KANDELA!!! Sí, anto e kunukero no tin sufisiente awa pa muha e yerba mas!!! Mi no por produsí lechi pa motibu ku mi tín strès. MEUUUUUHH Mi ta sodando!!! Bo sa ku nan ta kulpa nos, pasobra nos ta produsí un gas ku yama metan ku ta hasi nos klima kayente? SNIFF!! SNIFF! 17 KIKOOO? METAN? Kon por ta? Nos ta bibando manera nos a biba semper! Ban serka nos presidente! Mi amigunan, nos tin hopi reklamo. Bakanan ta birando malu pasobra nan no por produsí lechi ....... Mi ke pa bosonan skuchami. 18 Nos ta eksigí yerba di mihó kalidat, i protekshon di nos mondinan!! Den un desierto.... Masha dia nos no a hanja un tiki awa pa bebe...... Mi no ta komprondé! Tur e posnan riba kaminda ta seku. No tin awa!! Bo a wak e eskeletonan den santu? Homber!! Nos doñonan tabata kombersá, nan di ku e zomer akí ta esun di mas pió di tur tempu. Awaseru tin aña sin ta kai. Inkreibel!!!!! 19 Bèk den e sala di konferensha...... Bo sa, ta duru pa mi kere ku nos por kambia e klima di mundu. Pero nos ta hasiendo esei. E kapa di gasnan "greenhouse" ku ta rònt di mundu ta mas fuerte ku nunka, antó su efektonan por ta dañino ... Kiko ta nifiká efekto di greenhouse? E kapa ta yen di gasnan di nos industrianan i ta birando mas diki ..... SO S LO G G 20 SNAN OUSE GAS H N E E R Wak shonnan: e kapa di gasnan ku ta lagà rayonan di solo pasa alkansá superfisio di tera i ku ta stroba e kalor di mas ku nos ta produsí bai bèk den espasio Esnan mas konosí ta Dioksido di Karbon, Gasnan Nítriko, Metan...... Di ki sorto di gas nos ta papia antó? CA RB ON DIO ME XID T E HA NIT N E RO HY US DR OFL OXI SU DE U OR LPH O CA UR RB HE ON XAF S LUO RID E SNAN NHOUSE GAS E E R G 21 Mi tata ta planta su tomatinan den un "greenhouse" E ta bisa ku asina e ta produsí mas tomati. Esaki ta parsialmente bèrdat. Pero si e temperatura den e greenhouse di bo tata subi demasiado, tur su berduranan lo muri si e no regulá e temperatura ku airu fresku! 22 E Organisashon Meteorológiko Mundial (OMM) òf na ingles: World Meteorological Organization (WMO) pa mas ku 50 aña ta kolektando datonan p.e. temperatura ..................... OMM . .. i sientífikonan a yega na e konklushon, ku nos ta hasiendo daño na nos klima— i ku nos mester kambia nos kustumbernan!!! Nos kosechanan no por soportá e temperatura ku ta subiendo diariamente, i laman mas kayente ta malu pa e animalnan ku ta biba den dje... Ai!! Ta dushi pa landa den un laman kayente si!!! Tòg? 23 Mihó esaki no sosodé. E efektonan lo ta hopi mas malu ku nos por imaginá!! C A F É Kentamentu global ta pone ku desiertonan ta birando mas i mas grandi. Hopi hende lo mester bandoná nan kasnan si e prosesonan menshoná sigui tuma lugá... Bo ta wak. Ya ku laman ta kubri 75% di superfisio di mundu, mas kayente e bira mas eis ta dirti i ekspande. Pues awa lo subi tera! OSÉANO TERA DESIERTO 24 difi A o esaki na su turno lo hasi bida mas difisil. ...Antó ....Anto Awor mi ta komprondé!! Kosnan a kambia masha hopi mes. E shelu tabata...... ..limpi i blou durante di dia, i anochi tabata yen di strea..... Mi tabatin kustumber di kue sufisiente piská pa henter mi famia kome. Pero, awo piská a bira skars..... 25 Tur hende por ripará ku kos a kambia. Si nos no aktua awor, e situashon lo bira pió. Nos por haña nos mes konfrontá ku hopi porkeria i malesa!!! Mas tantu rayonan dañino di solo lo penetrá i yega nos. Nan lo afektá nos kueru i daña nos bista!!!! 26 Kentamentu global lo trese tambe ku nos airu lo ta hopi mas kayente. E kalor akí ta malu pa nos yunan chikí i nos hendenan grandi. Ku lamannan mas kayente, tormentanan lo bira mas frekuente i devastador. Ta difísil pa pronostiká nan intensidat. Ta spantoso! Mi tin miedu!!! Ken por yuda nos? Kiko nos mester hasi?? 27 Nos por hasi diferente kos! Mata ta absorbá dioksido di karbon. Nan ta tene nos airu limpi i protehé nos kontra solo..... PLANTA MATA!! Mester protehé e palunan ora nan ta chikí ainda i no laga bestia kome nan. ? Laga nos kana i kore baiskel mas tantu. Asina nos ta gasta menos gasolin i pa kolmo e ta salú. 28 ? No usa mashin ku motor! Laga nos surti nos sushi ku nos ta benta afó... E STIK PLÈ ...Usa energia alternativo! PA P AP PE EL r òòote B C 29 Papia ku bo famianan i amigunan tokante kentamentu global i e sistema ambiental... Nos Klima Shon Bubu, Ivane i LILI: ban kumi, ban plama e MENSAHE AKÍ?!! Ban kuida nos palunan i riunan ... 30 Den reunion Laga nos tene nos awa, airu i medio ambiente limpi.... Den skolnan E mundu ta di nos tur. BAN KUID' É AWOR!!! W M O 31 Den e edifisio di OMM na GINEBRA, SUISA Nos a bai di akuerdo positivamente i nos ta tumando e pasonan pa salba e klima i sigurá un mihó futuro pa nos yunan. 32 Kon bo por yuda redusí e kantidat di dioksido di karbon (CO2) ku nos ta produsí Akshon pa spar energia Redukshon di CO2 pa kas (kg / aña) Usa mashin di kòrta yerba ku no tin motor di gasolin 40 Kumpra produktonan ku empake ku por resiklá 110 Usa kabes di ducha ku ta saka menos awa 150 Instalá pera di lus ku ta usa ménos koriente 250 No usa awa kayente pa laba paña 50 Instalá pènel di solo pa produsí awa kayente 60 Resiklá tur korant, karton, glas i metal, 400 Laga bo outo dos bes pa siman na kas, i bai ku bùs (òf kana, kore baiskel) 750 Instalá muraya ku ta isolá kontra frieu òf kayente, dependiendo di bo klima. 2000 Planta palu den bo kurá i fèrf bo dak di kas koló skur òf kla, dependiendo bo klima. 2500 33 Bo tin mas idea! Huntu ku bo mayornan i bo maestro of maestra di skol, buska mas idea kon nos lo por yuda drecha nos medio ambiente i klima. Akshon pa spar energia 34 Redukshon di CO2 pa kas (kg / aña) We care for our climate E isla Esidarap ta den un mundu ku ta mas kayente ku esun di nos. E muchanan einan a realisá ku no a sobra hopi piská pa píska, koralnan a kuminsá pèrdè nan koló i anochi tin ménos strea na shelu. Nan a tende ku otro kaminda na mundu bakanan ta dunando ménos lechi, i ku bida di algun animalnan ta na peliger, pa motibu di malesa i falta di awa i kuminda. E muchanan ta siña kon, hasiendo algun kambio den nan bida diario, nan por redusí e kantidat di dioksido di karbon ku ta bai den airu, ku na su turno lo baha kentamentu global. Tambe ta enkurashá nan pa buska mas posibilidat ku por yuda den esaki. We care for our climate Pa mas informashon tokante OMM, por fabor tuma kontakto ku: Communications and Public Affairs Office World Meteorological Organization WMO-No. 975 WMO–No 975 7bis, avenue de la Paix Case postale No. 2300 CH-1211 Geneva 2 Switzerland Tel: + 41 22 730 83 15 Fax: + 41 22 730 80 27 E-mail: [email protected] Web: http://www.wmo.int ● Weather ● Climate ● Water